You are on page 1of 88

Təsisçi: İçindəkilər

Doktor Qulamrza Səbri Təbrizi


1.Qulamrza Səbri Təbrizi 2-3
(Dil haqqında düşüncələrim)
2.Həbib Sahir 4
DAİM-in (Dünya Azərbaycanlılarının İn- (Bizim türkü şirin dildir)
formasiya Mərkəzi) yayını 3.Əkrəm Rəhimli 5-7
www.daim.az (Güney Azerbaycan İranın İnzibati ərazi bölgüsündə)
4.Rza Bərahəni 11
Redaksiya heyəti: (Söhbət)
5.Haşım Tərlan 12
Rza Bərahəni (yazıçı, şair, tənqidçi,Kanada)
Maşallah Rəzmi (Fransa) (Vətən şairi)
Əkrəm Rəhimli (Tarix elmləri doktoru, 6.Məsiağa Məhəmmədi 13-14
Azərbaycan) (Güney Azərbaycanın istiqlal yolu)
Sabir Nəbioğlu (Filologiya elmləri doktoru, 7.Faxtə Zamani 15-17
Azərbaycan) (İnsan haqqları)
Arif Kəskin (Güney Azərbaycan Strateji
8.Saymaz Aruz 18-20
Araşdırmalar Mərkəzinin başqanı, Türkiyə)
İnsafəli Hidayət (Kanada) (Ədəbiyyat və siyasət haqqında düşüncələr)
Çingiz Göytürk (Politoloq, Finlandiya) 9.Mirzə Həsən Rüşdiyyə 22-23
Yəhya Yusif Caniyar (Akademik, Qazaxstan) (Milli maarifçilik fədaisi)
Akif Azalp (Filologiya elmləri doktoru, 10.Ənvər Börüsoy 26-27
Özbəkistan) (İranın “Qafqazda 17 şəhər”strategiyası)
Araz Aslanlı (Politoloq, Azərbaycan)
11.Arif Kəskin 28-29
(İran ikinci Balkan ola bilər)
Baş redaktor:
Ənvər BÖRÜSOY 12.Urmuda kürdlər niyə və kimə qarşı silahlanırlar 32-33
13.Araz Tədqiqatlar Mərkəzi 36
Redaktor: (Türkmənlər İranda təzyiqə məruz qalır)
Sayman ARUZ 14.Afaq İsmayılova 37-38
(Çağdaş Dərbənd ədəbi mühitində Vətən sevgisi)
Yayım Direktoru:
15.İsmayıl Ülkər 42-44
Əlirza AMANBƏYLİ
(Bulud Qaraçorlu Səhəndin “Qurbanımı qəbul elə Araz” şeirinin təhlili)

Dizayner: 16.Bəyannamə 48-49


Orxan ŞAHTÜRK 17.Qəzənfər Kazımov 50-56
(Erkən orta əsrlərdə Azərbaycan xalqının və dilinin təşəkkülü)
Redaksiyanın ünvanı: 18.Məhəmmədəli Fərzanə 57-58
Azərbaycan Respublikası Bakı ş. İstiqlaliyyət k. 8
(Vətən bağı, ömür yolu)

Tel:(012) 492-50-89 / Fax: 492-71-47 19.Paşa Sərxanlı 63-66


(Güney Azərbaycanda əlifbanın gələcəyi)
Bank hesabı: 20.Əhməd bəy Ağaoğlu 68-71
(Mən bir əsir idim, azad olmaq istədim)
21.Çingiz Aytmatov 72-76
(Manqurt)
22.İrandan Təhlükə 79-84
Mart // 2011
Mart 2011
Dil haqqında düşüncələrim
xatırlayıram. Amma elə ki çörək kəlməsinin yerinə
“nan” və ya “bred” kəlmələri gəlir, həmin dəqiqə
dünyam gözlərimin qabağından yox olur. Bu
misalları su, ağac və başqa söz və ifadə mənalarına
da şamil etmək olar. Düşüncələrim məni bu fikri
yazmağa sövq edir:

Gün Mənim,
Ay mənim,
Dəniz mənim,
Bütün dünyalar mənim.
Amma günümü aldılar,
Ayı məndən ayrı saldılar.

Doktor Qulamrza Səbri Təbrizi Dənizi də, dünyanı da qopartdılar,


Çün Ana dilimi aldılar.
Amma...
İnsan öz vətənindən uzaqlaşmasa dilin həqiqi Günü, ayı, dənizləri,
mənasını düşünə bilməz. Mən də hamı kimi Tamam dünyaları
dünyaya göz açdığım Təbrizdə fars və ingilis dilini Ruhumda yaratdım.
öyrənib danışırdım. Amma dilin insanın ruhuna Məhbəsə salınmış dilimi,
baglılıgını dərindən dərk edə bilməmişdim. Univer- Azad olmaq üçün yaşatdım.
siteti bitirdikdən sonra inglis dilində dərs deməyə
başladım. O zaman bu, çox gəlirli və yaxşı qazanc Ana dilinin insandan ayrı düşməsi bir işgəncədir.
gətirən iş olsa da daxilən bu sənətə o qədər də həvəs İnsan yaşa dolduqca bunu öz həyatında necə böyük
göstərmirdim. faciə olduğunu dərk edir. Öz dilində bir günə yaza
Çünki, ana dilimdə yazıb oxuya bilməməyim məni biləcəyi məqaləni yabancı dildə on günə də yaza
çox sıxırdı. Buna görə də mənə yabancı olan bir dili bilmirsən. Bunun dərdli tərəfi ordur ki, adi
təbii ki, öyrətmək istəmirdim. Elə bu düşüncələrlə düşündüyünü, istədiyini və bildiklərini,öz dilində
1959 –cu ildə İstanbula getdim və inglis dili üzrə yazmağa qoymurlar. Fars dilində səhv etməkdən,
magistraturaya girdim. Çünki, burada Turk dili mənə lağa qoyulmaqdan ehtiyat edirsən. İnanın ki, bunu
ana dilindən uzaqlığı hiss etdirmirdi. 1959-cu ilin dərk eləmək çox çətin işdir, ruhi işgəncədir. Səməd
oktyabrında İngiltərəyə getmək qərarını verdim. Behrəngiyə və Qulam Huseyn Saidiyə sual verirlər
Aradan 3-4 ay ötəndən sonra sudan çıxmış balıq ki, siz türkcə bilirsinizsə niyə farsca yazırsız, onlar
kimi boğulmağa -darıxmağa başladım. İnglis dilini
cavab vermişdilər ki, ana dilində savad almağa
yaxşı bildiyimə baxmayaraq, ana dilinin incəliklərini
icazəm olsa və yazdıqlarımızı oxuyan olsa, dəliyəm
elmi və qrammatik dil normaları şəklində
ki, gedib ozgə dilində yazam? Bu çətinliklərə bax-
bilməməyim məni bu yöndə bir sıra tədqidat işlərini
mayaraq onlar ana dilində yazmaya – yazmaya yenə
aparmağa sövq etdi.
1969-cu ildə mən Villiam Bleykin “Cəhənnəm və də öz fikirləri və turk qüruru ilə İranı təsxir elədilər.
cənnət” mövzusunda doktorluq dissertasiyasını Buna görə də Pəhləvi rejimi bu iki yazarı yasaq
yazdım. Bu araşdırmamda dilə belə bir tərif verdim: elədi. Məni ötən yüzilin 70-ci illərində Pəhləvi reji-
“Ana dili maddi dünyanın ifadə formasıdır, onunla minin gücü və arxası olan “Savak” Tehrana
sıx əlaqədədir”. gəldiyimdə dərhal həbs etdi və istintaqa cəlb etməklə
Bir dəfə universitetdə mühazirə zamanı belə bir yanaşı çoxlu sorğu-suala çəkdi. Mənə verilən sual-
fikri izah etdim ki, mən ana deyən vaxt anamın lardan biri də bu idi ki, sən nə üçün bir alim olaraq
görünüşü, qiyafəsi, xalı, gözəlliyi, qəddi qaməti Pəhləvi rejiminin əleyhinə olan yazıçılar barədə
gözümün qabağına gəlir. Amma ana sözünün yerinə müxtəlif elmi konfranslarda çıxışlar edirsən. Mən də
“madər”, yaxud “mama” qoyanda ananın görünüşü dedim: dülgərin işi aləti mişarla-çəkic, dəmirçininki
elə bil ki, məhv olur, yoxa çıxır, itir. Bununla bağlı isə gürz ilə zindandır. Bu yazıçılar da mənim fikrimin
bir neçə misal da çəkdim. vasitələridir. Mənim qürbətdə yaşadığım illərimdən,
Türklər üçün çörək əziz kəlmədir.Bu kəlmədə
düçüncələrimin əsasında dayanan məsələlərdən biri
çörək bişirən, yapan, çörək növbəsi, onun tərəzisi və
ana dilim olmuşdur. Uzun müdətdir ki, ana dilinin
tamam küçə bazari gözümün qabağına gəlir. Hətta
dostlarımla necə növbəyə durub lətifə danışmağımı yasaq edilməsi, əslində Güney Azərbaycanda insani

2 Mart / 2011
Dil haqqında düşüncələrim
baxımdan bizim millətin milli kimlik düşüncəsinin Mən vətəndən çıxdım,
inkişafını, toplumsal varlığının bütünlüyü yönündə Vətən məndən çıxmadı!!!.
lazım olan inkişaf yolunu çətinləşdirmişdir. Biz
bunun yollarını aradığımız zaman artıq Səməd Dünyanın neçə-neçə dillərini öyrəndim,
Behrəngi ana dilinin öyrənilməsi üçün kitab yazdı. ingliscə kitablar yazdım. Ancaq, öz ana dilimin
O vaxt bunu bilən şah höküməti təşvişə düşmüşdü. şirinliyi ruhumdan getmədi və getməyəcək də.
Həmin kitabın əlyazmasını məhv etmək istədi. Lakin Ən çətin günlərimdə yeməyimdən, içməyimdən
Səməd Behrəngi həmin əlyazmanı aradan çıxara kəsib Londondan anama zəng edərdim. Onun
bildi. Sonralar bu kitabın çap olun-masına səsini eşitməklə, çox sadə və səmimi, şirin
ümumiyyətlə icazə vermədilər. O zamanlar mənim sözlərini dinləməklə öz daxilimdə güc, qüvvət,
dostlarımdan bəziləri vətəndən, dildən uzaq qüdrət tapmışam.
düşdükləri üçün onların başına hava gəldi. Çünki, Çünki, əcnəbi dillləri nə qədər mükəmməl
İranda farsca oxuya bilməyənlər məktəbi tərk bilsəm də, onlar məni çox yorurdu. Yorğun-
etmişdilər. Bunun qarşısını almaq üçün demişik luğumu ana dilimdə danışığa qulaq asmaqla
ki, fars qrammatikasını türklər yazıb. Mən yenə çıxarırdım. Balıq sudan qıraqda suyun qədrini
də dilin tərifinə qayıdıram. Ana dilinin maddi bilməz. O insanlar ki, ana dilindən ayrı
dünya bağlılığına görə çox dərin qatları və düşməyiblər məni çətin dərk edərlər. Mən
əlaqəsi var. Demək istəyirəm ki, öz ana dilində ümüd edirəm ki, bir zaman gələcək vətənim
danışmaq və təhsil almaq üçün ona qarşı qoyu- Güney Azərbaycanda insanların həyatı bu
lan yasaqlar insan haqları baxımından ağır bir mənəvi terror siyasətindən, milli özümlülük,
cinayət saylılr. Çünki, bir millətin varlığı, kimlik anlayışlarının məhrumiyyətlərinə
həyatı, yaradıcılığı demək olar ki, insanda uca həmişəlik əlvida deyəcəklər. Ana dili dünya və
Tanrının mövcudluğu qədər ana dilinin uca Tanrı qarşısında bir varlıqdır, həyatdır, ruh-
mövcudluğu ilə bağlıdır. Cənnət anaların ayağı dur, yaradıcılıqdır. Bir insanın, bir millətin
altındadır. Gör ana nə gədər mühümdür. Onun canını almaq istədikdə onun ana dilini əlindən
dilindən uzaq düşən insan üçün cəhənnəm almaq yetərlidir. Bir millətin danışan dilini
yaranır. İndi insan haqlarının sayı dünyada əlindən almaq, həm də onun məmləkətinə sahib
bitib tükəməz qanunlarla doludur. Amma hər çıxmaq, onu məhv etmək deməkdir. Bu dərin
bir insanın ilk əzəli və əbədi haqqı ana dilidir. siyasətin ardında həmin milləti mədəni və icti-
Mən ilk dəfə məktəbə gedəndə 6 yaşım var mai baxımdan tamamilə soyqırıma məruz qoy-
idi. Farsca ayağyoluna getmək istədiyimi deyə maq deməkdir.
bilmədiyim üçün özümü islatdım. Anam mənə
dayaq durdu. Universitetə qədər şəxsi müəllim
yanına getdim. Bu iş hər hansı bir inglis və ya Yenə susdurun dilini,
fars övladının da başına gəlsə, onu da müdafiə Kəsdirin dilini,
edərəm . Ana dilini.
Çünki dilin azad olması böyük bir mənəvi Özgə heç nəyə hacət yox.
qüdrətdir. Bu qüdrət şovinistlərin siyasətlərini Zülmə işgəncəyə ehtiyac yox.
boşa çıxarır. İstəməzdim dillə siyasəti Fəqət,
qarışdıram. Amma ürəyim o qədər yanır ki, Düşmən nə dilimi kəsdirə,
siyasi təzyiqləri ana dilindən və onun mənəvi Nə susdura bildi,
əhəmiyyətindən ayıra bilmirəm. Nə olmuşdur Sadəcə yasaq olundu.
ki, mən 40 il vətəndən perik düşərək uzaqlarda
Diplomatik məclislərdən yığışdırıldı ,
yaşamaq zorunda qalmışam. Mənim dilimi,
Indi nəyim yoxsa da,
mədəniyyətimi, bir millət olaraq özəlliyimi
sevən quruluş olsaydı, gözəl Təbrizimin Ana dilim var.
havasını, meyvəsini, təbiətini bir tərəfə qoyub Onun üçün atam var.
soyuq bir ölkəyə getməzdim. Bu o demək deyil Mən varam,
ki, mən Londondan, Britaniyadan narazıyam. Uşaqlarım var,
Bir Azərbaycan türkü olaraq orada akademik Xalqım, vətənim,
məqamına qədər yüksəldim, gözəl ailə qurdum, Məmləkətim var.
yaxşı yaşadım. Amma harada yaşasam da, necə Mən bu dildə düşünürəm,
həyat tərzi keçirsəm də, hansı uğurları Danışıram ,yazıram,
qazansam da, yenə də Təbriz mənim Axı mən bu dildə düşmənimə qəbir qazıram.
vətənimdir. Ona görə də deyirəm:

2011 / Mart
3
Bizim Türkü şirin dildir
Bunla belə əminəm
Sənin izin, kölgən qalmış ki,
Astaranın baharında Nur zülməti
boğacaqdır.
(Şəhid Firidun İbrahiminin xatirəsinə) Ən nəhayət
üfüqlərdən
İldönümün tutan yoxdur, Qızıl günəş
Yoxdur səni yada salan. doğacaqdır .
Qəbrin üstə göy ot bitdi, Daş nə qədər bərk
Ey namurad yazıq cavan. olsa da,
Asıldığın gündən bəri, İsti soyuq
Matəmlidir göy gülüstan. doğacaqdır.
Dolaşarkən şumal yeli,
Yurdun qızıl bayrağında.
Ellər ilə od yandırdın, Həbib Sahir
Babəklər ocağında.
Lakin əfsus son işıq tək, Bizim Türkü şirin dildir
Söndün həyat çırağında.
Nə ellərin məktəbində Ana güldür, bir gün solar,
Kitabını açan oldu. Ana dili şirin olar.
Nə yazdığın qızıl yazı Bizim Türkü şirin dildir,
Rəvac tapıb dastan oldu. Xoş sədalı, zəngin dildir.
Lakin sanma bu əsrdə Dil günəşdir, işıq saçar,
Hər şey bitib nisyan oldu. Azadlığa qapı açar.
Günün yeddi rəngi ərir Yadın dili boyunduruq,
Qızılüzən sularında. Bir keçiddir buruq-buruq.
Sənin izin, kölgən qalmış, Boyunduruq xalqı boğar,
Astaranın baharında. Keçidlərdə quldur soyar.
Faşizm hələ höküm sürür Qoy yadlaşsın senatorlar,
Qızıl odlar diyarında Xalqı soyan tacir-tüccar.
Məktəblərdə ana dilin Yaltaq şair yolun azsın,
Oxutduran usta yoxdur. Təkcə farsca qəzəl yazsın.
Ordu-ordu oymaqlarda
Əsir çoxdur, azad yoxdur. Şum tale
Keçib çıraq, sönüb ocaq,
Azmışam sisli keçidlərdə,
Xaraba çox, abad yoxdur.
Budur
Getdim baba diyarına,
Qaş qaralır,
Gördüm bayquş fikrə dalıb.
Məni udmaq həvəsilə ağız açmış uçurum.
Qəbrin üstə axşam çağı, Gecədir,
Payız günü şəfəq salıb. Qəfil yollandı qaranlıqda,
Səndən yoldaş xatirələr Aman!
Dərin sızı canda qalıb. Qoşulum yolculara,
Əzrayıla qılınc çəkim, Yoxsa yol üstündə durum?!
Yenə bir gün öləcəyəm. Bir qarış yer də sahibsiz deyil ey Tanrı,
Çıraq kimi, ya bir axşam, Denən:
Ya bir səhər öləcəyəm. Mən də yırtıq çadırı hansı cəhənnəmdə qurum?!
Bilirəm ki, yer altında Hamı talesiz olurmuş bu geniş aləmdə,
Toz torpağa dönəcəyəm. Yoxsa şairlərin ey Tanrı olur taleyi şum?!

4 Mart / 2011
Geosiyasət

"Güney Azerbaycan
İranın İnzibati ərazi bölgüsündə”
qayda ləğv edilərək, ölkə ərazisi 6 ostana, 50
şəhristana (vilayətə) bölündü. Az keçmədən bölgü
haqda qanuna edilən əlavə əsasında ostanların
Əkrəm Rəhimli (əyalətlərin) sayı 10, şəhristanların sayı 49 oldu.
Güney Azərbaycanın vahid ərazisi Pəhləvi “qayçısı”
ilə doğram-doğram edildi. Tarixən türklərin yaşadığı
Həmədan, Zəncan, Qəzvin, Sultanabad, Savə və s.
ərazilər Güney Azərbaycandan qoparılıb başqa
əyalətlərə “pərçim” edildi. Qeyri-farsların adını
yaşadıqları tarixi ərazilərdən götürmək və onların
İ ki imperiya dövləti – Rus çarizmi ilə İran
şahlığı arasında bağlanmış “Gülüstan” (1813),
milli mənsubiyyətlərini itirmək məqsədi ilə ostanlar
qədim tarixi adı ilə yox, nömrələrlə göstərildi.
“Türkmənçay” (1828) müqavilələri ilə o vaxta Azərbaycanın əsas ərazisini ehtiva edən iki ostan –
qədər ərazisi 400 min kv.km-dən çox olan mərkəzi Təbriz olan Şərqi Azərbaycan “3”, mərkəzi
Azərbaycan zorla iki yerə parçalandı: 280 min Urmu şəhəri olan Qərbi Azərbaycan “4” nömrə ilə
kv.km İranın, 130 min kv.km isə Çar Rusiyasının nömrələndi. Azərbaycan adı tarix, coğrafiya kitab-
ixtiyarına keçdi. larından, xəritələrdən və rəsmi dövlət sənədlərindən
İki imperiya dövləti – Rus çarizmi ilə İran şahlığı çıxdaş edildi. Üstəlik qədim Urmu şəhəri sanki Rza
arasında bağlanmış «Gülüstan» (1813) Pəhləvinin atasından qalmış miras kimi “Rzaiyyə”
“Türkmənçay” (1828) müqavilələri ilə o vaxta qədər adlandırıldı. Rza Pəhləvindən sonra (1941-ci il) oğlu
ərazisi 400 min kv.km-dən çox olan Azərbaycan
zorla iki yerə parçalandı Beləliklə, eyni kökə, eyni Məhəmmədrza da ölkənin inzibati ərazi bölgüsünə
dilə və inanca, vahid Vətənə malik olan bir xalq bir neçə dəfə “əl gəzdirdi”. Bu əl gəzdirmələr
ədalətsizcəsinə ikiyə bölündü və bu ayrılıq indi də atasının hakim fars millətçiliyi siyasətini daha da
davam edir. “təkmilləşdirmək”dən əlavə, bir milli ərazidən kəsib
Bəzi xırda dəyişikliklər nəzərə alınmazsa, başqasına yapışdırmaqla millətlərarası ədavəti
pəhləvilərin hakimiyyətə yiyələndiyi tarixədək qızışdırmış, gələcək mübahisə və münaqişələr üçün
(1925) İran şahlığına qatılmış Güney Azərbaycanın özül qoymuşdur. Məsələn, Mahabadın və kürdlərin
ərazi bütövlüyü qorunub saxlanılmışdı. 1906-cı ildə yaşadığı bir neçə rayonun 4-cü ostana (Qərbi
qəbul edilmiş seçki məcəlləsində İran ərazisinin Azərbaycan), Azərbaycan ərazisi olan Astaranın 2-ci
aşağıdakı əyalətlərdən ibarət olduğu qeyd edilmişdi: ostana (Gilan), Həmədan və Qəzvinin mərkəzi ostana
Azərbaycan, Xorasan, Fars və Sistan əyalətləri. birləşdirilməsi həm tarixi-etnik ərazi bölgüsünü
Azərbaycan əyaləti iqtisadi, mədəni, elmi potensialı pozmuş və həm də qeyri-farsları öz ana yurdundan
və coğrafi mövqeyinə görə aparıcı əyalət hesab ol- ayırıb pərən-pərən salmışdı. Pəhləvilər farsdilli
unurdu və ölkənin vəliəhdi bir qayda olaraq bu şəhərlərin (Tehran, İsfahan, Şiraz və s.) iqtisadi
əyalətdə – Təbrizdə otururdu. inkişafına, abadlıq və quruculuğuna xüsusi önəm
Rus kazak hərbi birliyində mehtər vəzifəsində verməklə bu işə külli miqdarda vəsait ayırdıqlarından
çalışan Rza xanın şahlıq taxtına çıxdığı gündən ucqar əyalətlərin işsiz əhalisinin kütləvi şəkildə bu
Güney Azərbaycanın xəritəsi “qayçılanmağa” şəhərlərə axını güclənirdi. Nəticədə ucqarlar boşalır
başladı. Azərbaycan türklərinin İran daxilində bütöv və gəlmələrin mərkəzi şəhərlərdə assimilyasiyası
inzibati-ərazi vahidinə malik olması fars asanlaşırdı. Gəlmələrdə çox zaman öz kimliyinə,
şovinistlərini və onların hamisi Rza xanı narahat dilinə, mədəniyyətinə laqeydlik, biganəlik yaranırdı
edən başlıca məsələlərdən idi. “Vahid dil”, “vahid ki, bu da hakim siyasətin istəklərinə cavab verirdi
milli kimlik” məfkurəsi ilə işə başlayan Rza Pəhləvi və siyasi rejimin milli münasibətlərdə izlədiyi başlıca
“vahid İran milləti” şüarını ortaya atdı və qeyri-fars hədəfin tərkib hissəsi idi.
xalqların ölkədə mövcudluğunu danmağa başladı. Milli münasibətlərdəki ziddiyyətlər, ölkənin ərazi
Əhməd Kəsrəvi və Mahmud Əfşar “məktəbləri” və bölgüsündəki şovinizmə əsaslanan prinsiplər, “ayır
onlara oxşar şovinist məfkurəli “cəmiyyət” və və buyur” siyasəti, çoxsaylı sosial-iqtisadi, mədəni
“birliklər” yarandı. Bunlar ölkə miqyasında Rza və s. problemlərin həll olunmaması Pəhləvi rejiminin
Pəhləvinin assimilyasiya siyasətini nəzəri baxımdan həmişəlik çökməsi ilə nəticələndi. Güman etmək
“əsaslandıran” və hakim fars millətçilik məfkurəsini
yayan şəxslər və təşkilatlar idi. Nəticədə fars olardı ki, hakimiyyətə gəlmiş yeni qüvvələr
şovinizmi dövlət siyasətinin tərkib hissəsinə çevrildi, islamdakı haqqa və ədalət meyarlarına söykənib
qeyri-fars etnoslarının yaşadığı regionlar heç bir Güney Azərbaycanla bağlı şahlıqdan miras qalmış
elmi, iqtisadi və mədəni təmələ söykənməyən inzi- problemləri sivil qaydada, xalqın arzu və istəyinə
bati ərazilərə – ostanlara (əyalətlərə) bölündü. Bu uyğun şəkildə həll edəcəkdir. Bu, ən azı ona görə
haqda ilk rəsmi dövlət qanunu 1937-ci ildə 10-cu belə olmalıydı ki, pəhləvilərin qanlı rejiminin
İran Məclisi tərəfindən qəbul edildi. Həmin qanuna yıxılmasında, respublika quruluşunun bərqərar
görə, ölkənin inzibati-ərazi quruluşuna dair mövcud olmasında Güney Azərbaycan türkləri mühüm rol

2011 / Mart
5
Geosiyasət
oynamış və çoxsaylı qurbanlar vermişdi. Lakin 1979- qoyur. Parçalanma ilə Quzey Azərbaycan və Güney
cu il İran inqilabından Güney Azərbaycan türklərinin Azərbaycanı bir-birinə qarşı yadlaşdırmağa,
böyük umacağı olsa da, “köhnə hamam, köhnə tas” unutdurmağa xidmət edən siyasət bu gün də
misalına oxşar bir gerçəkliklə üzləşdi. Başqa istək və “ostanlaşdırma” əməliyyatı ilə davam etdirilir. Dili
tələblər bir yana, ölkənin inzibati bölgüsündə yasaq, azadlığı buxovlanmış bir millətin zorla ikiyə
Azərbaycan ərazisini “qayçılama”, ayırıb başqasına parçalanmış ərazisinin yenidən məqsədli şəkildə
yapışdırma əməliyyatı daha pis formada davam et- bölük-bölük edilməsinə dünya təcrübəsində analoq
dirildi. tapmaq çətindir. Bu, 20-ci yüzildən 21-ci yüzilə
Bəllidir ki, vahid kökə və mədəniyyətə malik olan miras qalmış milli zülm siyasətinin təzahürüdür. Eyni
bir millətin varlığının qorunması, müxtəlif səciyyəli zamanda bu, İran cəmiyyətini düşündürən, hakim
əlaqələrin mövcudluğu, milli potensialın güclənməsi, dairələri yollar axtarmağa məcbur edən problem-
dil, adət-ənənə ilə bağlı cəhətlərin inkişaf və lərdəndir. Bu mənada İran mətbuatında gedən
təkmilləşdirilməsi üçün onun ərazi bütövlüyü və yazılar, Məclisdəki söhbətlər və müzakirələr diqqəti
kompakt yaşaması önəmli şərtdir. Odur ki, Güney çəkir.
Azərbaycanda soydaşlarımızı farslaşdırmaq, onları Qeyd etmək lazımdır ki, İran inqilabından sonra
assimilyasiya “qazanında” əridib yox etmək ölkə ərazisinin kiçik vahidlərə bölünməsi ictimaiy-
niyyətinin həyata keçirilməsində inzibati-ərazi yətdə və bəzi dövlət məqamlarında birmənalı
bölgüsündəki “ostanlara ayırma” əməliyyatı son 80
ildə İran hakim rejiminin əlində mühüm vasitələrdən
biri olmuşdur.
İran inqilabından sonra məlum oldu ki, icraedici
hakimiyyətdə və İran İslam Şurası Məclisində dövlət
sükanı arxasına keçmiş bəzi qüvvələr pəhləvilər
dövründə milli siyasətdə tətbiq olunan tədbirlərin
qorunub saxlanmasına çalışırlar. İnqilaba qədər ölkə
ərazisi 14 ostana (əyalətə) bölündüyü halda, indi
onların sayı artırılaraq əvvəl 28-ə, sonra isə 30-a
çatdırılmışdır. Ərdəbil mahalının Təbrizdən “asılılı-
ğını” aradan qaldırmaq adı altında Ərdəbil şəhəri
ətrafındakı 9 şəhər, 21 rayon (bəxş), 63 kənd
birləşməsi (kəndistan) və 2221 yaşayış məntəqəsi ilə
birlikdə 17.925,5 kv.km ərazi ilə Şərqi
Azərbaycandan qoparılıb “müstəqil” ostan (əyalət)
elan edilmişdir. Şərqi və Qərbi Azərbaycan
ostanlarından bir neçə inzibati-ərazi vahidini ayırıb
“Güney Azərbaycan ostanı” yaratmağın “zəruriliyi”
(burada məqsəd “Güney Azərbaycan” ifadəsini
şovinistləri narahat edən anlamdan çıxartmaqdan
ibarətdir – Ə.R.) və əyalətlərin yenə əvvəlki kimi qarşılanmır. Bu haqda olan fikir və mülahizələri,
nömrələnməsi haqda ölkə Məclisində və mətbuatda eləcə də irəli sürülən təklifləri iki qrupa bölmək olar.
söz-söhbət gedir, Marağanın ayrıca ostan olması Birinci qrup ərazisinin bütövlüyü pozulmuş və
təklif edilir və s. Xorasan əyalətinə daxil olan əhalisi farsdilli əyalətlərə daxil edilmiş qeyri-
Türkmənsəhra bölgəsinin adındakı “türk” sözünü farslardır. Onlar öz Ana Yasa hüquqları uğrunda
yox etmək üçün bu ərazidə yeni “Gülüstan ostanı” mübarizə aparır, ərazisinin və millətinin İran ərazisi
yaradılmışdır. Həmədan, Qəzvin kimi tarixi Azərbay- daxilində vahidliyini bərpa etməyə çalışır, zorakılığa
can torpaqları “ostanlaşdırılaraq” Azərbaycan söykənən assimilyasiya siyasətinə, ayrı-seçkiliyə son
ərazisindən ayrılmışdır. Savə, Astara, Sultanabad, qoyulmasını tələb edirlər. Ölkənin federasiya
Ərak və s. bölgələr isə hələ də farsdilli əyalətlər əsasında idarə olunmasını, əyalətlərin hüquq və
tərkibində qalmaqdadır. səlahiyyətlərinin artırılmasını istəyirlər. Bu haqda
Beləliklə, 20-ci yüzilin əvvəllərində Güney mətbuatda və informasiya vasitələrində açılan
Azərbaycan İranın inzibati-ərazi bölgüsündə vahid bəhslərdən əlavə, “İranda dövlət federalizmi” başlıqlı
bir region olduğu halda indi bu ərazidə Şərqi məqalələr topluları və kitablar da çap olunur. Başqa
Azərbaycan, Qərbi Azərbaycan, Ərdəbil, Qəzvin, sözlə, ölkənin inzibati-ərazi bölgüsündəki
Zəncan, Həmədan ostanları yaradılmaqla vahid ərazi ədalətsizlik və insan haqlarına hörmətsizlik bu günkü
tikə-tikə edilmişdir. Bu parçalanma etnik-mədəni, İranda federalizm məsələsini gündəmə gətiribdir. Bu
iqtisadi əlaqələrə ağır zərbə vurmaqdan savayı, səpkidə gedən danışıqlar və yazılar hakim dairələrə
millətin bütövlüyünü pozur, onu yad təsirlərə məruz yaxın qüvvələri narahat etdiyindən onların da səsi

6 Mart / 2011
Geosiyasət
fərqli istiqamətdə eşidilməkdədir. Ölkənin inzibati- baş tutmadığını söylədikdən sonra demişdi:
ərazi bölgüsünə yenidən baxmağı hələ Məhəmməd “Azlıqda olan xalqlar yeni bölgünün ardınca
Xatəminin prezidentliyi dövründə gündəmə gətirən muxtariyyət tələbi ilə çıxış edə bilərlər. Milli
“Müşarikət Cəbhəsi” və onun ayrı-ayrı üzvləri inzi- birliyə və təhlükəsizliyə əhəmiyyət verənlər bu
bati-ərazi bölgüsünü qismən də olsa qeyri-fars etnik işdən nigarandırlar…Bu iş ayrı-ayrı qrupların
çoxluğun istəyinə uyğunlaşdırmağı təklif edirdiər. və ağılsızların işidir”.
Onların fikrincə, indiki inzibati-ərazi bölgüsü bir sıra Əlbəttə, Həmid Əhmədi İran tarixində
çətinliklər yaratmaqla yanaşı, qeyri-fars xalqların zülmkar, şovinist Rza Pəhləvinin və onun
dövlətə olan inamını getdikcə azaldır, etnik oğlunun dayanmış dəyirmanına su töküb onu
qruplarla dövlət arasında olan hərəkətə gətirmək arzusu ilə yaşayanlardandır.
münasibətlərdəki gərginlik ölkəni təhlükəyə Lakin cənab doktor bilməlidir ki, indi nə 19-
sürükləyir, məmlək-ətin parçalanmasına səbəb cu, nə də 20-ci yüzil deyil, millətlərin ayağa
ola bilər. Bu səpkidə fikirlərə keçmiş Milli qalxdığı və öz haqlarına sahib çıxmaq əzmi ilə
Təhlükəsizlik və Xarici Siyasət Komissiyasının mücadilə meydanına atıldığı, demokratiyaya,
başçısı Möhsün Mirdamadinin “Keyhan”
sivil gələcəyə doğru irəlilədiyi 21-ci yüzildir.
qəzetinə verdiyi müsahibədə rast gəlirik.
M.Mirdamadi ölkənin yeni inzibati-ərazi böl- Bu əsr həm də türkün uğurlu əsri olduğundan
güsü təklifindən narahat olanlara bildirmişdi tarixi torpaqları tikə-tikə doğranmış Güney
ki: “Ölkənin yeni inzibati-ərazi bölgüsü Azərbay-candakı soydaşlarımızın işıqlı
təhlükəsizlik üçün problem yaratmayacaq… sabahına ina-nırıq. Onun Şərqi Azərbaycanı,
Biz azlıqda qalan xalqların xeyrinə hərəkət Qərbi Azərbaycanı, Həmədanı, Ərdəbili,
etməli, onların rejimə və hökumətə etimadını Zəncanı, Qəzvini, uzaq düşmüş Savəsi,
artırmalıyıq. Ancaq belə etməklə biz onların qürbətdə qalan Astarası və daha neçə-neçə
etimadını və hökumətin onlara inamını bölgəsi Azərbaycan adı altında birləşəcək və
qazanmış olarıq… Bu gün ölkədə etnik qruplar vahidləşəcək. Güney Azərbaycanda milli
əsasən sərhəd məntəqələrində yaşayırlar. oyanış hərəkatının gündən-günə genişlənməsi
Onların keçmişdə dövlətdən narazı olduqlarını və vüsət alması bu inamı daha da artırır. Bu
bilirik. Keçmiş tarixdəki narazılığa biz bu gün baxımdan gənc soydaşımızın “Nəvide-
heç vəchlə yol verməməliyik”. Tehran şəhər Azərbaycan” qəzetinin 191-ci sayında dərc
Əmniyyət İdarəsinin sədr müavini İbrahim olunmuş məqaləsi diqqətəlayiqdir. Məqalədən
Rezayi Babadi ölkənin indiki inzibati görünür ki, Güney Azərbaycan türkləri ölkənin
bölgüsündə dəyişiklik edilməsinə və ostanların yeni inzibati-ərazi bölgüsü haqqında İran İslam
sayının 10-a endirilməsinə, ostanların etnik Şurası Məclisinə təqdim olunmuş, hələ də
tərkib əsasında ərazicə genişləndirilməsinə məzmunu gizli saxlanılan layihədən və bu
tərəfdar olduğunu söyləmişdi. “Nəvide- layihə ətrafında gedən söz-söhbətdən, ara-sıra
Azərbaycan” qəzetində çap olunmuş müsahibə- qəzet və dərgilərdə aparılan diskussiyalardan
sində o, “ostan” sözünün “əyalət” və ya narahatdırlar. Həmin nara-hatlığı ifadə edən
“vilayət” sözü ilə əvəz edilməsini təklif edirdi. müəllif yazır: “Daxili İşlər nazirinin müavini
Yuxarıda gətirdiyimiz qismən mötədil yeni bölgüdə 10 əyalətin yaradılacağını
mövqedən fərqli olaraq ölkənin 10 əyalətə bildirir. Lakin bu bölgüdə hansı prinsipin əsas
bölünməsi ilə bağlı narahat olanlar və bu haqda götürüləcəyini, hansı əyalətlərin və şəhərlərin
“dərindən” düşünməyi, tələsməməyi məsləhət hansı inzibati-ərazi vahidinə daxil olacağını
görənlər də vardır. Məsələn, Cahanbəxş Xan-
açıqlamır. Görəsən, yenə də Şərqi Azərbaycanı,
cani parlamentdəki çıxışında yeni inzibati
Qərbi Azərbaycanı, Ərdəbil və Zəncanı ayrı-
bölgüyə dair Məclisə verilmiş layihələr
ayrılıqda ostan kimi görəcəyik? Yaxud Qəzvin
ətrafında “ciddi düşünməyin gərəkliyini”
bildirdikdən, “mütəxə-ssis rəylərinə ehtiyac və Həmədan kimi türkdilli bölgələrimiz,
olduğunu” qeyd etdikdən sonra “işin içindən iş Gilanın tərkibinə qatılmış Astara, digər
çıxar, dövlətə problemlər yarana bilər” türkdilli şəhərlərimiz yeni bölgüdə Güney
deməklə deputatları ehtiyatlı olmağa Azərbaycanın ərazisinə daxil ediləcəkmi?
çağırmışdı. Tehran Universiteti Hüquq və Azərbaycan eşqi ilə yaşayan biz cavanlar
Siyasi Elmlər fakültəsinin dekanı, doktor Azərbaycanın bütün ərazilərinin bir əyalətdə
Həmid Əhmədi ölkə ərazisinin 10 inzibati re- birləşdirilməsi haqqında Məclisdə məsələ
giona ayrılması haqda təklifləri və bu barədə qaldırmağı bölgələrimizdən seçilmiş deputat-
Məclisə təqdim olunmuş layihəni “təhlükəsiz- lardan xahiş edirik”. İran İslam Şurası
liyin və milli birliyin zəiflədilməsinə səbəb Məclisində türkləri təmsil edən deputatlara
olacaq bir iş” hesab etmiş, bu işə 1324-cü ildə ünvanlanmış bu müraciət əslində 35 milyonluq
(1945-ci il 21 Azər hərəkatını nəzərdə tutur – bir xalqın səsidir, qanuna və haqqa söykənən
Ə.R.) və 1339-cu ildə (1950) əl atıldığını və tələbidir.

2011 / Mart
7
Anım

Səməd Behrənginin qəbri


başında
Təbriz şəhərinə gəldim bu səhər,
Mən səni dostlardan alanda xəbər:
O bir gülüstanda yatır,- dedilər,-
Bu ana torpağın əzizi təki,-
Səməd Behrəngi.
Qəbrinin önündə başımı əydim,
əzəldən bu olub istədiyim, əhdim:
Həyatda bircə yol səni görəydim,
Qoyaydım başına şer çələngi,-
Səməd Behrəngi.
Balaş Azəroğlu
Yazdın ki, vətənim “para-para”dır
Hər para qəlbimdə dərin yaradır.
“Qara balıq”ında ümman aradın,
Ancaq uddu onu ümman nəhəngi,-
Səməd Behrəngi.
Heç kəndə, şəhərə sən sığışmadın,
Gəzdi ölkə-ölkə şöhrətin, adın.
Dolandı arxanca əcəl-cəlladın,
Dalğalar qılıncı, Araz tüfəngi,-
Səməd Behrəngi.
Bilmirəm fələyin bizlə qəsdi nə.
Vaxtsız ölüm yeli əsdi üstünə.
Məyər Araz durdu sənin qəsdinə?
Bəs nədən qaraldı suların rəngi,-
Səməd Behrəngi.
And yerin bu vətən torpağı oldu,
Adın dostlarının bayrağı oldu.
Təbizdə nə qədər “Səməd” doğuldu,
Dəyişdi həyatın köhnə ahəngi,-
Səməd Behrəngi.
1996, Təbriz
8 Mart / 2011
Ədəbi düşüncələr
Güney Azərbaycanda çağdaş ədəbiyyatın durumu
əsərlərin yaranması üçün ana dilinin həm də qram-
İ randa yeni və modern üslublarda yaranan ilk matik şərtlərinə əməl edilməlidir. Bir ulusun ruhu
hekayə janrları Mirzə Fətəli Axundzadənin onun sənət türlərində, özəlliklə ədəbiyyatında öz
Azərbaycan türkcəsindən farscaya tərcümə olunan imkanlarını kəşf edib, özünü göstərə bilər. Bu
hekayələri ilə başlandı. Onun ''Aldanmış Kəvakib'' baxımdan biz yeni bir dalğanın ortaya çıxmasına
və ''Yusif Sərrac hekayəti'' adlı kiçik həcmli tanıq oluruq. Bu gün şairlərimizin yanı sıra, çox
romanları Mirzə Cəfər Qaracadağlı tərəfindən sayda nəsrdə yazanlarımız ciddi şəkildə çaba
tərcümə olunaraq ədəbi mühiti öz etgisi altına aldı. göstərirlər. İndi Güneyin içi və dişında olan
Bundan sonra Hacı Zeynalabdin Marağalı ''İbrahim yazarlarımızın fərqli
Bəyin səyahət-naməsi'', Mirzə Əbdül Rəhim Təbrizli əsərlərini görməkdəyik.
''Məsalükül Möhsün'' və ''Əhməd Səfi Talibinin Güney Azərbaycanda bu gün qlobal düşünüb milli
kitabı'' əsərlərini yazmaqla yeni üslubda bədii nəsrin dildə yaratmaq çox önəmlidir. Öz dilimizdə yaranan
təməlini qoydular. yeni ədəbiyyat dalğasının alt yapısı hazırlan-
Güney Azərbaycanda çağdaş nəsr termini Məşrutə maqdadır. Bu prosesi daha da gücləndirmək üçün
inqilabı dövründən başlayır. O dönəmdə Təbriz və tərcümə işinə də diqqət yetirmək gərəkdir. Dünyanı
Azərbaycanın fərqli yerlərində nəsr yazanlar çox az öz dilimizdə oxumaq bizim üçün çox vacibdir.
idi. O zamanlar Güneydə siyasi dərgi və qəzetlərin Çağdaş düşüncələri oxuyub öyrənmək və dünya
nəşrinin sayı artmağa başladı. Bu mətbu orqanları bədii sənətinin əldə etdiyi uğurlardan faydalanmaq
sırasında Cəlil Məmmədquluzadənin ''Molla bu yolda əlimizdən tuta-caqdır. İyirminci yüzilin ilk
Nəsrəddin'' dərgisi öndə gedən mətbu olmuşdur. çağında Azərbaycan türkləri gözlərini dünya
Mirzə Cəlil ''Molla Nəsrəddin''də o zamanın kənd ədəbiyyatının öyrənilməsinə çevirmiş, olub
həyatını təmsil edən ''Xanın təsbehi'' adlı ilk kiçik keçənlərin işığında yeni ədəbiyyatın yaranması üçün
həcmli hekayəsini yazdı. Bu əsər çox yazarların çox ciddi zəmin hazırlamışlar. Türkiyə mətbuatını
yaradıcılığına böyük iz qoydu. Bu hekayədə izləməklə dildəki yaxınlaşma, ədəbi və siyasi
Azərbay-can kəndlilərinin xanların zülmündən cana münasibətlər də öz təsirini göstər-mişdir. Bu illərdə
doyduqları və xurafat içində necə yaşadıqları təsvir Azərbaycan ədəbiyyatı Türkiyə ədəbiyyatı ilə paralel
olunmuşdu. Əsərin ideya və bədii məzmunu uzun olaraq gəlişərkən ortaq düşüncənin də etgisində
illər oxucular tərəfindən sevilibdir. bütünləşibdir. Bu dönəmin tanınmış simalarından
“Molla Nəsrəddin” dərgisindən sonra Əhməd Mirzə Cəlil, Sabir, Əliqulu Qəmküsar və Əli
Bəsirət ''Molla Əmi'' adlı türk dilində yeni bir dərgi Nəzmini çağdaş milli düşüncə və milli
buraxdı. O, bundan əlavə ''Heyvanların mürafəsi'' ədəbiyyatımızın əsas baniləri kimi də hesab etmək
adlı 110 səhifəlik bir kitab da çap etdi. Burada olar. Onlar çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatının dünya
heyvanların dililə insanların düçüncələri qələmə səviyyəsinə yaxınlaşdırılması və ədəbi mühitin
alınıb. Bundan iki il sonra Mirzə Həsən Rüşdiyyə simvoluna çevirə bildilər. Dünyada baş verən
kiçik hekayələrdən ibarət ''Əmsale Loğman'' adlı bir proseslər çağdaş düşüncə tərzinə uyğun şəkildə ifadə
kitab çap etdi. Bu kitabların hamısı Təbrizə məxsus anlayşı da beləcə inkişaf etdi. Bu əsərlərdə qeyd ol-
ləhcədə yazılıb. Bu əsərləri alimlər Güney unan toplumsal qavramlar da ədəbi realizmin inkişaf
Azərbaycanda çağdaş nəsrin başlanqıcı olaraq qeyd etməsi demək idi. O zaman yaranan şeirimiz və
edirlər. Bu əsərlər fars dilində yazan türk yazarları nəsrimiz Məşrutə dönəmindən sonra xüsusilə
üçün böyük bir örnək olubdur. Məhz buna görə də milliləşmə ilə yanaşı, həm də çağdaşlaşmışdır.
1906-1940-cı illər aralığında Güney Azərbaycanda Güney Azərbaycanda yeni poeziyanın təməli
dünya miqyaslı şöhrət qazanan əsərlər yarandı. Həbib Sahirdən başlayır. O, yeni şeirin ortaya
Görkəmli yazıçı Qulamhüseyn Saedi ''Bəyəl çıxmasında ilk addımları atıb və cəsarətli şeirlər
əzalıları'' adlı kitabını yayımladı və beləliklə yazıbdır. 1914-cü ildə ''Kölgələr” adlı kitabını və iki
dünyanın ən adlım hekayə əsərlərinin müəllifi kimi il sonra ''Şəqayeq'' adli sərbəst şeirlər kitabını
şöhrət qazandı. Əsərdə kənd həyatının yayımladı. Bu kitablarda həm məzmun, həm də po-
gerçəkliklərini yüksək bədii səviyyədə yazmaqla etik düşüncə tərzi yeni idi. Bununla da Həbib Sahir
həm də dünyanın ən adlım hekayə əsərlərindən biri ənənəvi poeziyada göylərdə ifadə olunan xəyali
kimi tanındı. qavramları ilk dəfə yerə endirdi. O, köhnə
Bundan sonra hekayə janrında Səməd Behrənginin qəliblərdən çıxmaqla yeni ədəbi janrın inkişaf
yazdığı ''Balaca Qara Balıq'' adlı əsəri də dünya etməsinə həm də təkan vermişdir. Həbib Sahir
şöhrətli bir əsər kimi ortaya çıxdı. Behrəngi Güney bununla da Güney Azərbaycan poeziyasında siyasi,
Azərbaycanda bu əsərlə uşaq ədəbiyyatının banisi satirik və duyğusal şeirimizi yeni ruhda
kimi ölməz imzasını tarixə yazdı. O, əsərlərini canlandırmaqda böyük addımlar atıbdır. O, keçmişə
uşaqlar və yeniyetmələr üçün yazsa da, bu hekayələr tənqidilə baxıb, kiflənmiş ənənələri sındıran ilk
hətta yaşlılar tərəfindən də sevilir. şairimizdir. Bununla da ədəbi prosesdə əksər şairlər
Bizim çağdaş nəsrimiz demək olar hələ bu ğün də fikir və düşüncə, həm də forma baxımından Həbib
bağımsız deyil. Bunun əsas problemi isə ana dilində Sahirdən etgiləniblər. Yəni iyirminci yüzildə Güney
mükəmməl təhsil siyasətinin olmamasıdır. Elmi Azərbaycan ədəbiyyatının böyük simalarından biri
baxımdan ana dildə yazılan nəsr əsərlərində xeyli qü- Həbib Sahirdir. Digər tərəfdən böyük sənətkarlıqla
surlar var. Buna görə də nəsr dilimiz ya Türkiyədən yaratdığı əsərləri onu həm də Türk dünyasının
etgilənir, ya da Quzey Azərbaycandan. Nəsr dilində önəmli ədəbi simalarından biri kimi tanıdıbdır.

2011 / Mart
9
Ədəbi düşüncələr
İranda fars dili və ədəbiyyatından fərqli olaraq, ''Mavilər'' kitabında olan şeirlərində fikir və
türkcə uzun müddət ədəbi əsərlərin yazılması sus- duyğularında tam yeni və dəyişik bir forma, canlı
durulmuşdur. Azərbaycan türkləri çox çətinliklərlə təsvir, təmsil və rəmzlərdən istifadə etməklə
qarşılaşaraq, öz milli ədəbiyyatını qorumaq və dövrünün çağdaş istək və çətinliklərinə toxunmaqla
yaşada bilmək üçün dərin mücadilə aparıblar. Ağır açıq-gizlin dərdlərini, ədəbi və bədii formada
basqılara baxmayaraq türk ədəbiyyatının ən böyük cəsarətlə açıqlaya bilibdir:
şairi Şəhriyar yetişib. Onun yaradıcılıq
dönəmlərindən ən önəmli mərhələ 1950-1972-ci Gecədir!
illərdir. Bu çağda türk dilində yazdığı şeirlərinin Baxıram ay bacasından
ədəbi gücü onu dünya şairi kimi tanıtdıra bildi. Başqa bir mavi göyə
“Heydər Babaya salam” (1954-1962), “Türkün Dili” Orada da var.
(1969), “Məmməd Rahimə məktub” (1967), Elə bil
“Səhəndiyyə” (1967-1970) kimi iri həcmli əsərləri Gecə yurdun qana dönmüş dənizindən
bütün Güney Azərbaycanda milli ədəbi prosesin neçə bir qəmli bulud- qanlı söyüd...
inkişafına böyük təkan verdi. O, şeirlərinin Gecədir!
mövzusunu gerçək həyatdan almış, xalqın anlaya Baxıram ay bacasından
biləcəyi sadə və doğal bir dildə ifadə etmişdir. Şairin Başqa bir mavi göyə...
söz xəzinəsi geniş olduğu üçün, xalq ədəbiyyatındakı
axıcı və sadə üslubu başarı ilə qullanmışdır. Şəhriyar Güney Azərbaycan çağdaş poeziyasının durumu
fars poeziyasının qarşısında yox olmağa üz tutan türk özünü fərqli formada göstərməkdədir. İndi şairlərin
dilini ''Heydər Babaya salam'' əsəri ilə əbədi olaraq çoxu toplumsal olayları əks etdirməkdədirlər və indi
ayağa qaldırıb, başını göylərə çatdırdı. Güneydə hakim olan sıxıntılardan tutmuş, siyasi
Güney Azərbaycan ədəbiyyatının ən görkəmli basqılar, kültürəl yürüşlər, toplumsal təhqirlər və
şairlərindən biri də Bulud Qaraçorludur (Səhənd). narazılıq duyğusunu və milli düşüncələrini şeir dili
O, Pəhləvi rejiminin ən qəddar siyasətinə sinə ilə ifadə etməyə çaba göstərirlər.
gərərək Dədə Qorqud eposunu ''Sazımın Sözü'' adı Bu gün Güney Azərbaycanda Öyrənci Hərəkatının
altında bütövlüklə nəzmə çəkmiş, onun nədənini isə ortaya çıxması, onların milli dildə ədəbi örnəklər
öz xalqına (türk millətinə) şərəfli keçmişini yaratmaları, milli kimlik prosesinin inkişaf
göstərmək, milli şüur və mənliyinin yolunu etdirilməsi uğrunda apardıqları mübarizələrin
göstərmişdir. “Sazımın sözü'' əsəri dəfələrlə Türkiyə nəticəsi kimi bu ortamda dayanmadan çoxlu sayda
və Quzey Azərbaycanda da yayımlanmışdır. Səhənd dərgilər, kitablar nəşr etmələri yeni canlanmaya
bu əsərlə türk dilinin gücünü isbat etməkdə çox səbəb olubdur. Onların bu təşəbbüslərdə bulunmaları
başarılı olmuşdur. O, başqa şeirlərində də vətən səbəbindən Güney Azərbaycanda çox fərqli bir at-
sevgisi, özgürlük, milli haqlar anlamında yüksək mosfer yaradıbdır. Yəni bütün gənc yazıçılar nə
ədəbi örnəklər yarada bilmişdir. Səhənd öz olursa olsun, tam türkcə yazmağa başlayıblar. Hal-
növbəsində Güney Azərbaycanın çağdaş poezyasının buki bu yazarların heç biri ana dilində təhsil
inkişafında dərin etgi buraxmaqla yanaşı, hətta görməmişlər. Onların bütün nəhv quruluşları farsca
Şəhriyarı belə öz ana dilində yazmağa çağırırdı: olmuş və bir sözlə, farsca düşünüb türkcə yazırdılar.
Bu isə dildə çoxlu qarmaqarışıqlıqlara səbəb olurdu.
Bu gün mən Səhəndəm, Bu yazarlar əsərlərində özəlliklə Anadolu
sən Şəhriyarsan, türkcəsindən etgilənib, internet fəzasından da geniş
Gəl başın ucaldaq qoca Təbrizin. səviyyədə yararlanmaqları bu qarışıqlığı daha da
Bir kərə yadların daşını ataq, gücləndirdi. Yəni yazılı fəza təcrübə olunmadan,
Çəkək qayğısını öz elimizin... şifahi bir dünyanın ortasına atıldılar və bu durum
Elə bu çağrıya cavab olaraq, Şəhriyar da dayanmadan genişlənir. Milli qəzet və dərgilərin
''Səhəndiyyə'' epik əsərini sırf Səhənd üçün yox, olmaması səbəbindən kimsə bu olaya təpki göstərib,
bütün Azərbaycana ithaf etmişdir. Son 70 ildə Güney onların ədəbi əsərlərini tənqid edə bilmədi. Ama
Azərbaycanda yazıb yaradan şairlərin əsərlərində bütün bunlara rəğmən buna anormal olaraq
siyasi motivlər olduqca güclüdür. Pəhləvi dönəmində yanaşılmır. Çünki içində olduğumuz bu anlam
mubarizə aparan şairlərdən biri də Əlirza maraqlı bir ortamdır və bu gediş irəlilədikcə,
Nabidil(Oxtay) olmuşdur.Onun yaradıcılığı qısa olsa Güneydə böyük əsərlərin ortaya çıxmasına ümidləri
da belə, bu əsərlər daim yaşarıdır. Onun idrak artırıbdır.
dünyasında döyüş ilə sənət bir-birindən ayrılmayan Güney Azərbaycanın çağdaş ədəbi durumunu belə
ünsürlərdirlər. Oxtay şeirlərində öz idealını yüksək xulasə etmək olar:
bədii donda ortaya çıxarmaqda çox başarılı 1. Bəziləri yalnız modern və avangard bir
olmuşdur. Onun idealı və əsərlərinin əsas yönü ədəbiyyatın tərəfdarıdır, digərləri isə əski ədəbiyyatı
İnsandır və bu insanın ən yüksək dəyəri özgürlükdür. qavramaqla yeni özəlliklər aşılamaq, çağdaş-
Oxtay özgürlüyə tərəf uzanan yolun yorulmaz və laşdırmaq tərəfdarı kimi çıxış edirlər.
ümidlərini itirməz yolçusu olmuşdur: 2. Bəziləri ədəbiyyatı şeirdə xulasələndirir, bəziləri
isə yalnız və yalnız nəsrdə.
Sazaq dan yerində bizi gözləyir, 3. Bu gün çağdaş ədəbiyyatımızda işlənilən dil
Soyuq əllər ilə aça bilmərik sahəsini, bəziləri Anadolu türkcəsini savunur,
Gələcək günlərin qızıl qapısın, digərləri Quzey Azərbaycan türkcəsini, bəziləri isə
Soyuq əllər ilə çala bilmərik ortaq türkcədə yazmağı savunur.
Günlərin sazında zəfər mahnısın... 4. Çağdaş ədəbiyyatımızda həm poeziyada və nəsrdə
Pəhləvi rejimi devrildikdən sonra, durum bir qədər olan əsas mövzular: vətən, özgürlük, sürgünlük,
fərqlidir. İndi milli ədəbiyyatımıza qarşı sərt basqılar ayrılıq, həsrət və bu kimi məzmunlardır. Yeni ədəbi
olmasa da, Güney Azərbaycan şeiri və ədəbiyyatı proses milli kimliyə qayıdış anlamına doğru
özünün milli xarakter və məzmunu ilə yaşamaqda addımlayır. Ədəbiyyatımızın daha da irəliləməsi
davam edir. Bu sırada xeyli yüksək ədəbi bədii sənət üçün ədəbi tənqidçilərə böyük ehtiyac var. Gənc
örnəkləri də yaranıbdır. Həmidə Rəiszadə (Səhər) nəslin milli düşüncəsinin inkişafı yolunda böyük
xanımın ''Mavilər'' adlı şeir kitabı çağdaş uğurlara imza atılması üçün bu proses böyük
ədəbiyyatımızda yeni atmosfer ortaya qoymaqla gələcəyimizin ana yoludur.
ədəbi prosesdə yeni canlanmaya səbəb olubdur. O, A. Nəsri
10 Mart / 2011
Söhbət
hakimiyyəti dövrü bir il türk dilində oxuduğuna
görə ana dilimizin ədəbi xüsusiyyətlərini çox
mükəmməl bilir. Dr. Bərahəninin romanları, şerləri
və digər əsərlərində həmişə Azərbaycan mövzusuna
geniş yer verilir.
Onun əsərlərində azərbaycanlı obrazı və Güney
Azərbaycanın təbiəti canlandırılır. "4-cü sinfə
başlayanda gördüm ki, ilk dəfə olaraq evdə
danışdığım dillə məktəbdə oxuduğum dil arasında
heç bir fərq yoxdur. Buna görə həmin bir il ərzində,
öz-özümə yad olmaq kimi hiss keçirmədim. Lakin
sonra Tehran ordusu gəldi və yenidən məktəbdə
tədris dili fars dili oldu."- deyə o xatırlayır. O zaman
tələbələr təhsillərinə davam etmək üçün ikinci dil
kimi ancaq ingilis dilini seçə bilirdilər. Rza
Bərahəni universitetdə ingilis dili və ədəbiyyatı
Rza Bərahəni: "Mən 40-50 il milli sahəsində təhsil alır. Ondan universitetdə də ikinci
demokratik haqlar yönündə fəaliyyət göstərmişəm. dil seçmək tələb olunur və o, fransız dilini seçir. İndi
Dil azadlığı mənim məqsədlərimdən biri olub. 75 yaşlı yazıçı deyir ki, görünür o zaman ikinci, ya
Senzura ilə mübarizələrə qoşulmuşam. Yoxsul da üçüncü dildən məqsəd türk dili deyilmiş. Rza
ailədən gəldiyimə görə siniflər məsələsi həmişə Bərahəni ana dilində təhsil imkanından məhrum
mənim fikrimi məşğul edib və mən 40-45 il bun- olmaq hesabına başqa dilləri öyrəndiyini
dan əvvəl indiyə kimi qadınların kişilərlə bərabər xatırlayaraq belə deyir: “Beləliklə, mən bir neçə dil
haqlara sahib olmalarını müdafiə etmişəm" bilən bir adam oldum." O, əsərləri haqda danışarkən
"Mən, yoxsul bir ailədən gəlmişəm". Bu sözlər on- deyir: "Mən ədəbi fəaliyyətimdə əvvəldən 3 janrda
larla əsərin müəllifi, kitabları qərb dillərində nəşr yazmağa başlamışam və buna davam edirəm. Həm
olunmuş Kanada Pen Klubunun keçmiş sədri, şeir, həm roman, həm də ədəbi tənqid janrlarında
azərbaycanlı yazıçı Dr. Rza Bərahəniyə məxsusdur. yazıram."
Rza Bərahəninin ailəsi yoxsul olsa da, uşaqların Bərahəni əlavə edir ki, şeir və romanları başqa
yaxşı məktəbdə təhsil almasına çalışıb. Müəllifin dillərə tərcümə olunduğuna görə o daha çox bu jan-
dediyinə görə, onun böyük qardaşı İranda elmi
rlarla tanınır. Bərahəni öz soydaşları arasında bir
psixologiyanın banisidir. Rza Bərahəni "O kişi ki,
arvadını itirmişdi" nağıl kitabını oxuyandan sonra türk kimi və radikal siyasətçi kimi tanınınmışdır:
onda yazma qabiliyyətinin olduğunu aşkar edir və "Mən 40-50 il milli demokratik haqlar üzərində
bundan sonra yazmağa başlayır. Bir çox iranlı ziyalı çalışmışam. Dil azadlığı mənim məqsədlərimdən
kimi ölkəsini tərk etmək məcburiyyətində qalan biri olub. Senzura ilə mübarizələrə qoşulmuşam.
yazıçı Azərbay-can, türk, fars, ingilis, fransız və Yoxsul ailədən gəldiyimə görə siniflər məsələsi
ərəb dillərini bilir. Rza Bərahəninin kitabları həmişə mənim fikrimi məşğul edib və mən 40-45 il
farscadan əlavə, ingilis və fransız dillərinə tərcümə əvvəldən indiyə kimi qadınların kişilərlə bərabər
edilərək bu dillərdə də nəşr olunub. Kanadanın Pen haqlara sahib olmalarını müdafiə etmişəm" Dr. Rza
Klubunun nümayəndələri əsərləri ilə beynəlxalq Bərahənin əsərlərinə yüksək ədəbi qiymət verilib.
miqyasda tanınmış, başqa qələm dostlarının Bir neçə il bundan əvvəl o, ədəbiyyat sahəsində
rəğbətini qazanmış azərbaycanlı yazıçıya təşkilatın NOBEL mükafatına namizəd göstərilsə də sonradan
sədrliyinə namizəd olmasını təklif etdikdə o bu namizədlər siyahısından çıxarılıb ki, bunun onun
təklifi qəbul edərək bu qurumun sədri seçilib və bu bəzi iranlı müxaliflərinin fəaliyyəti nəticəsində baş
vəzifədə olduğu zaman təşkilatda bir neçə verdiyi deyilir. Dr. Rza Bərahəninin kitablarının
mütərəqqi dəyişikliyi həyata keçirib. böyük hissəsi İranda çap olunub. Onun əsərlərinin
Rza Bərahəni şah dövründə müxalif fikirlərinə görə
bir hissəsi (3500 səhifə) fransız dilində nəşr edilib.
həbs olunub. O, İranda İslam İnqilabından sonra da
həbs olunub və edam olunmaqdan son anda xilas Bundan əlavə, yazıçının əsərləri əsasında 7-8 pyes
ola bilib. Ədəbi fəaliyyətlərini davam etdirən yazıçı yazılıb və tamaşaya qoyulub. Məhəmmədrza
artıq İranda qala bilməyəcəyini başa düşərək, ölkəni Pəhləvi irticasının dövründə onun bir neçə kitabı
tərk etmək məcburiyyətində qalıb. Dr. Bərahəni ABŞ-ın Nyu York şəhərində çap olunub. Dr. Rza
hazırda Kanadanın Toronto şəhərində yaşayır və Bərahəni "Kanadada yaşayan Güney Azərbay-
York Universitetində müasir ədəbiyyat və ədəbi canlıları Dil və Ədəbiyyat Cəmiyyəti”nin
tənqiddən dərs deyir. Bərahəni Seyid Cəfər təsisçilərindəndir və bir neçə il cəmiyyətin sədri
Pişəvərinin Azərbaycan Demokrat Firqəsinin vəzifəsini yerinə yetirib

2011 / Mart
11
Vətən Şairi
Haşım Tərlan
H aşım Tərlan 1923-cü ildə Bakı şəhərində anadan olmuş, ilk təhsilini
burada almışdır. O, kiçik yaşlarından şeir yazmağa başlamışdır. Tərlanın
ailəsi Güney Azərbaycanda olduğu üçün, 1938-ci ildə onlar İosif Stalinin
antitürk siyasətinin nəticəsində vətənə dönüblər. Sərab şəhərinin
yaxınlığında, öz ata-baba yurdları olan Zangilabad kəndində məskən
salırlar. İkinci dünya savaı çağında Tərlan kəndi tərk edərək Tehrana köçür,
Orada bir müddət adi işlərdə çalışdıqdan sonra, sonra köynək tikmə
fabrikində fəhlə kimi çalışıbdır. 1947-ci ilin dekabr ayında Güney
Azərbaycanda Milli Hökumət qan içində boğulduğdan sonra Tərlan milli
davanın fəallarından biri kimi həbsə olunubdur. Pəhləvi rejimi sonradan
onu İranın ucqar səhralarından birinə sürgün edir. Sürgün müddəti bitdikdən sonra, Tərlan şeir yaradıcılığını
gah gizli, gah açıq şəkildə davam etdirir.
Haşım Tərlan 1964-cü ildən etibarən Salamullah Cavidin Tehranda yaratdığı “Dostlar görüşü” ədəbi
məclisinə cəlb olunmuşdur. Bu ədəbi məclisin ən böyük fəallarından biri olur. Tərlanin ilk yaradıcılıq
dövrünü əhatə edən ”Alovlu şeirlər” adlı kitabı oxucuların böyük rəğbətini qazanmışdır. Özünün saf
vətənpərvərlik ruhunda yazdığı şeirlərı ilə Haşım Tərlan əbədi olaraq Azərbaycan türklərinin çağdaş
ədəbiyyatının ən böyük simalarından biri kimi tarixə düşmüş milli şairlərimizdən biri kimi qəbul edilir.
Aydın Qara Qafaroğlu

Mənimdir Mənəm
Çox da öz elimdə, vətənimdəyəm.
Əziz Vətən, sənin doğma elində,
Yadlar əlində əzilən mənəm.
Bitən lalə, açan güllər mənimdir.
Öz doğma dilimdə danışsam da mən,
Bu şövkətli, əzəmətli torpağın,
Dili xəncər ilə kəsilən mənəm.
Qoynundakı igid ellər mənimdir.

Suleyman Rüstəmə dərd olub vətən,


Aslan kimi xalqımdakı çox hünər,
Tarix bilir vüqarlıdır dağ qədər. Göz yaşı ələnib şeirlərindən.
Bülbül kimi nəğmə deyən hər səhər, Rüstəm olmasaydı deyərdim ki, mən,
Sazındakı səsli tellər mənimdır. Əli hər tərəfdən üzülən mənəm.

Səadətdən ilham aldı elimiz, Bilirəm, bilirsən nədir kədərim,


Günəş çıxdı, işıqlandı günümüz. Qaranlıq gecədir aydın səhərim.
Yurdumuzun şöhrətidir dilimiz, Çap üzü görməyən söz incilərim,
Bu şöhrətli şirin dillər mənimdir. Taxçada yan-yana düzülən mənəm.

İndi doğma diyar qeyinir əlvan, Qan qardaşım deyir keçdin varından,
Vətən göylərindən çəkilir duman. Ah çəkdi baxdıqca öz diyarından.
Fəxridir könlümə bu nur hər zaman, Zamanın eybəcər barmaqlarından,
Azərbaycan adli ellər mənimdir. Babəkin al qanı süzülən mənəm.

12 Mart / 2011
İstiqlalımız

Güney Azərbaycanın istiqlal yolu


(Quzeydə və Güneydə milli hərəkatların müqayisəsi kontekstində)
hərəkatın bir növ eyni mexanizm üzrə hazırlanması
və gerçəkləşməsidir. Təfsilata varmadan bunun
ziyalılar → tələbələr → kütlələr sxemi üzrə baş
verdiyini söyləyə bilərik. Hər iki halda beynəlxalq
Məsiağa faktoru da nəzərdən qaçırmaq olmaz. Dünyada gedən
qlobal-laşma və demokratikləşmə prosesləri, milli
Məhəmmədi hüquqları da ehtiva edən insan haqları məsələsinin
prioritetə çevrilməsi və ölkələrin "daxili işi" olmaq
statusundan çıxması kimi amillər hərəkata birbaşa və
dolayısı ilə təsir göstərmiş və göstərməkdədir. Qeyd
edək ki, beynəlxalq situasiyadakı dəyişikliklər
nəticəsində regional faktorlar Quzeylə müqayisədə
Ö tən iki onillikdə milli-siyasi və milli-mədəni Güneydəki hərəkatda daha güclü etkiyə malikdir. Bu-
haqlar uğrunda Azərbaycanın Quzey və Güneyində rada digər mühüm bir amil olaraq, Quzeydə
gedən hərəkatları müqayisə etdikdə, bir sıra maraqlı ermənilərin, Güneydə isə kürdlərin ərazi iddialarını
paralellər və ümumi cəhətlər diqqəti çəkir. Baxma- vurğulamaq lazımdır. Bu maraqlı cəhət hər iki halda
yaraq ki, Quzeydə bu hərəkat çoxsaylı çətinliklərdən "mərkəz"in eyni mövqe sərgiləməsidir: vaxtilə
və itkilərdən keçərək, milli iradənin gerçəkləşməsi, Moskva erməniləri dəstəklədiyi kimi, Tehran da açıq
yəni müstəqilliyin əldə olunması ilə sonuclanmış və və ya gizli şəkildə kürdləri himayə etməkdədir. Bu
müstəqil dövlətinə nail olmuşdur, Güneydə isə bu birtərəfli mövqeyin "bumeranq effekti" Quzeydə
proses ağır şərtlər altında, enişli-yoxuşlu bir yolla müşahidə olunduğu kimi, bu proses Güneydə də
hələ davam etməkdədir. özünü göstərəcəkdir.
Ölkədaxili aspektdə hər iki hərəkatın gedişinə İstənilən milli-azadlıq hərəkatına həm uğur
önəmli təsir göstərən amil "mərkəz"in demokratik gətirən, həm də ona problemlər yaradan
dəyişikliklər və liberallaşma kursunu ("yuxarıdan is- məsələlərdən biri də kütləviləşmə mərhələsində onun
lahatlar") başlatması olmuşdur. Mixail Qorbaçovun sosial-siyasi tərkibinin hədsiz rəngarəngliyi, qeyri-
məşhur yenidənqurması ilə keçmiş SSRİ-ni bürüyən yekcins xarakter daşımasıdır. Nə qədər paradoksal
ictimai oyanış ("aşağıdan hərəkatlar") qısa bir za- görünsə də, bu, belədir. Təbəqə mənafelərinin, kor-
manda demokratik istəklərlə yanaşı, milli tələblərin porativ maraqların milli istəklərlə çulğaşması, eyni
səslənməsinə gətirib çıxardı. Bunun "təhlükəsini" zamanda hədəflərə taktiki yanaşmaların müxtəlifliyi
yaxşı anlayan mühafizəkar çevrələr siyasi kursun istər-istəməz hərəkatdaxili ziddiyyətlər doğurur.
dəyişdirilməsinə cəhd edib repressiv metodların işə Hərəkatı zəif-lətmək və boğmaq istəyən və necə
salınmasına nail oldular. Bakıdakı qanlı 20 yanvar deyərlər, bunun üçün marığa duran qüvvələr də
qırğını, kütləvi həbslər, fövqəladə vəziyyət, senzura onları qızışdıraraq, öz xeyrinə bəhrələnməyə çalışır.
və s. bu xəttin təzahürləri olaraq, Quzey Bununla bağlı istər keçmiş Sovetlər Birliyi
Azərbaycanda milli hərəkatın susdurulmasına rəhbərliyinin, istərsə də indiki klerikal İran rejiminin
yönəlmişdi. Lakin həmin xətt müvəqqəti uğur "təcrübəsi”ndən kifayət qədər misallar göstərmək
qazansa da, artıq dönməz xarakter almış hərəkatın mümkündür. Ən pisi isə bu ziddiyyətlərin hərəkata
qarşısını kəsə bilməzdi. Bilmədi də… 1997-ci ildən kənardan dəstək verməli olan, onun beynəlxalq
etibarən islahat atmosferinin yaratdığı imkanlardan səviyyədə tanınmasına yardım etməli olan qurumlara
bəhrələnərək, özünün yeni mərhələsinə daxil olan keçməsidir. Fikrimizcə, sonralar nə qədər acınacaqlı
Güney Azərbaycan milli hərəkatı da təqribən eyni duruma düşsə də, özlüyündə bir ideya kimi son
yolu keçmiş, az sonra qatı mühafizəkar qüvvələrin dərəcə əhəmiyyətli olan Dünya Azərbaycan-lıları
səyi ilə vətəndaş hüquqlarının (ilk növbədə aktiv Konqresindəki (DAK) proseslərə bu amil də
seçki hüququnun) məhdud-laşdırılmasına, qəzet və əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərmişdir. Bu
dərgilərin, kitabların nəşrinin bağlanmasına, milli baxımdan Güney Azərbaycan Milli Hərəkatında əski
fəallara qarşı həbs və təzyiq kampaniyasının həyata kommunis-tlərin və bütövlükdə solçu ideologiya
keçirilməsinə baxmayaraq, dönməz bir səciyyə kəsb tərəfdarlarının rolunu nəzərdən qaçırmamaq
etmişdir. 2006-cı ilin may qiyamı bu dönməzliyin lazımdır. Onların müxtəlif çıxışlarının, nəşr və
saytlarının təhlili göstərir ki, burada səmimi şəkildə milli
parlaq sübutuna çevrilmişdir.
platformaya keçənlərlə yanaşı, bəlli maraqları milli
Diqqəti çəkən digər bir maraqlı cəhət hər iki
şüarlarla pərdələyən, son nəticədə hərəkatı ümumiran

2011 / Mart
13
İstiqlalımız
hərəkatı içərisində "əritmək" istəyən qüvvələr də haqları təşkilatları tərəfindən qızğın şəkildə müdafiə
vardır. Sonuncu isə paniranistlərin strateji hədəflərinə olunmasıdır. Bu yöndə fəaliyyət göstərən qurumların
yarayan bir mövqedir. Xatırladaq ki, Quzey və şəxslərin fəaliyyəti başqaları üçün də örnək ola
Azərbaycanda Milli Hərəkat gücləndiyi dönəmdə də bilər. Həmçinin çeşidli münasibətlərə baxmayaraq,
bir çoxları analoji mövqedən çıxış edirdilər. Güney Azərbaycanın UNPO kimi beynəlxalq bir qu-
Ümumiyyətlə, hər hansı hərəkatın güclənməsinə rumda təmsil olunması da önəmli bir uğur
və öz məqsədlərinə yetişməsinə maneə yaratmağın sayılmalıdır.
klassik üsulu alternativ hərəkatların forma- Əlbəttə, hərəkatın əsas ağırlığı daxildə, necə
laşdırılmasıdır ki, İran rejimi də bu metoddan imtina deyərlər, "içəridə"dir. Burada mühüm məsələlərdən
etməmişdir. Burada xüsusən hərəkatın əsas biri də odur ki, milli hərəkat fəalları mədəni-ideoloji
hərəkətverici qüvvə-lərindən olan tələbələr arasında fəaliyyətlərlə, insan haqlarının müdafiəsi ilə yanaşı,
guya milli haqlar uğrunda çalışan müxtəlif təşkilatlar mövcud siyasi sistemin imkanlarından da istifadə
və nəşrlər (reytinq qazandırmaq xatirinə onlara saxta edirlər. Boykot barədə emosional çağırışlara rəğmən,
təzyiqlər də edilir, onların təmsilçiləri hətta qısa milli ruhlu şəxslərin Məclisə son seçkilərdə iştirakı
müddətə həbsdə olunurlar) yaradılmasından tutmuş və müəyyən uğurları bu baxımdan önəmlidir.
açıq-aşkar paniranizm zehniyyətinin daşıyıcısı olan Xatırladaq ki, Quzeydə bir çox hərəkat liderlərinin
sosial baza əsasında müəyyən qurumların təşkilinə (satqınlıq və xəyanət ittihamlarına baxmayaraq) o
qədər çeşidli formalara əl atılır. vaxtkı Azərbaycan parlamentində təmsil olunması
Bu yöndə ən məkrli və təhlükəli işlərdən biri re- son nəticədə müstəqillik aktının qəbulunda həlledici
jimin əlaltıları tərəfindən Quzey Azərbaycan əhəmiyyət daşımışdır.
əleyhinə əhval-ruhiyyənin yaradılması və Belə bir şəraitdə əslində milli hərəkatın səsini
gücləndirilməsindən ibarətdir. Soydaşlarımızın beynəlxalq ictimaiyyətə çatdırmalı olan DAK axır ki,
altşüurunda Quzey Azər-baycanla və Güney öz mövqeyini dəqiqləşdirməli, ya özünü buraxmalı,
Azərbaycanın guya fərqli olması təsəvvürü son ya da həqiqi milli təşkilata çevrilməlidir. Bu təşkilata
dərəcə ehtiyatla, misal üçün, ilk baxışda ziyansız bağlı olan təmsilçilərinin qarşılıqlı ittihamlarından,
görünən dil müqayisəsi fonunda həyata keçirilir. İş o
saysız bəyanat və müraciətlərindən bezmiş insanlar
yerə çatıb ki, Azərbaycan ədəbi dilini və bu dildə
gözləyirlər ki, nəhayət, həqiqətlər ortaya qoyulsun.
fikrini yazılı şəkildə ifadə etməyi Bakıda öyrənən bir
Bilinsin ki, "mən İranın parçalanmasını istəmirəm"
sıra şəxslər də Quzeydəki dilə kinayəli atmacalar
işlətməyə başlayır. Təəssüf ki, bu cür "Güney- deyən şəxsin Güney Azərbaycanın istiqlalını öz
Quzey" qarşıdurması Azərbaycan diasporundakı bəzi məqsədi sayan bu qurumun rəhbərliyində nə işi var?
dairələrə də sirayət edib. Bunu bu yaxınlarda Aydınlaşsın ki, İrandakı anti-Azərbaycan, antitürk
Fransadan gəlmiş bir güneyli soydaşımızın qüvvələrlə, Avropadakı fars lobbisi ilə əlaqələri
söhbətində ürək ağrısı ilə sezdim. DAK-dakı son şübhə doğurmayan şəxsləri bu təşkilatın tədbirlərində
olaylar zamanı özünün guya millət üçün əldən-ayaq- niyə fəallıq göstərirlər? Açılsın ki, bu təşkilatı
dan getdiyini iddia edənlər tərəfindən bu cəhətin parçalamaq, məhv etmək istəyən qüvvələr
vurğulandığı da bir faktdır. Yada salaq ki, vaxtilə hansılardır?..
Quzeydəki hərəkata rəxnə salmaq üçün "mərkəz"in Güney Azərbaycan Milli Hərəkatı özünün həlledici
ideoloqları bu şəkildə regionçuluq faktorundan
mərhələsinə daxil olub. Güneyin azadlıq yolu obyek-
(bakılı, naxçıvanlı, irəvanlı və s.) faydalanmaq
cəhdində bulunurdular. tiv bir prosesdir. 35 milyonluq bir toplumun iradəsi
Bütün bu problemlərə baxmayaraq, son illərdə havadan asılı qala bilməz. Bu proses gec-tez
Güney Azərbaycandakı milli hərəkatın uğurları dur- "maddiləşməlidir". Halbuki Quzeydəki müstəqil
madan artmaqda və necə deyərlər, bədxahların Azərbaycan Respublikası bu yöndə obyektiv faktor
arzusunun gözlərində qalacağını isbatlamaqdadır. kimi çıxış edir. Subyektiv amillər bu prosesi
Fikrimizcə, hərəkatın ən böyük uğuru artıq onun
yubandıra, yaxud sürətləndirə bilər. Odur ki, hər kəs
beynəlxalq səviyyədə tanınması, xüsusən klrerikal-
mollakratiya rejiminin zülmlərinə məruz qalan düşünməlidir: indi necə mövqe tutacaqsa, tarixin və
hərəkat fəallarının beynəlxalq qurumlar, insan millətin yaddaşında o cür də qalacaq.

14 Mart / 2011
İnsan Haqları

Faxtə Zamani: "Birlikdə kiçik bir qığılcımı, irqçilik


divarlarının kərpiclərini yaxacaq olan şiddətli
yanğınlara çevirə bilərik"
haqlarının pozulmasını anlatmaq məqsədi ilə Dur-
ban Konfransına qatılmağımdan məmnunluq du-
ruyram. Sözümə başlamazdan öncə, bəlli bir irqi ya
da toplumu anlatmaq üçün deyil, İranda mövcud olan
irqçiliyi ictimai bir problem olaraq müzakirə etmək
üçün burada ətraflı açıqlama vermək istəyirəm.
Haqqında bəhs etdiyim irqçilik yalnız dövlət siyasəti
kimi deyil, bütövlükdə İran cəmiyyəti tərəfindən
mənimsənilmişdir. İran əhalisinin yarısından çoxunu
Faxtə Zamani təşkil edən, etnik və mədəni kökəncə fars olmayan
millətlərin məruz qaldığı ayrı-seçkilik, insanların
erkən yaşlarından başlayaraq onların yaşamında
özünün dərin etgisini göstərməkdə davam edir.
Çıxışımızda İranda bir Azərbaycan Türkü olaraq
yaşadığım təcrübələrdən bəhs etmək istəyirəm.
Həyatım boyu Azərbaycan Türklərinin çoxu kimi, öz
evimizdə ailəlikcə ana dilimdə danışımışam. Öz dil-
imiz, mədəniyyətimiz və tariximizlə qürur duyan
ailəmdən azərbaycanlıların İran toplumundakı böyük
önəmini sübut edən çoxlu sayda hekayələr
dinləyərək böyümüşəm. Bu hekayələr mənə güclü və
dəyərli bir xalqa məxsus olmağımı hiss etdirərdi.
F axtə Zamani Güney Azərbaycan Siyasi
Məhbuslarını Müdafiə Birliyinin sədridir. O,
Bütün bunlar, ilk oxula (məktəbə) başlayıb irqçiliyi
tanıdığımdan sonra dəyişdi. Bu irqçiliyi sinif
Birləşmiş Millətlər Təşkilatının irqçiliklə bağlı yoldaşlarımdan deyil, müəllimlərimdən görməyim
"Voices: Everyone affected by racism has a story vəziyyəti daha da pisləşdirirdi. Oxulda farsca
that should be heard" (İrqçiliyə məruz qalmış hər danışmağı öyrənməyə məcbur edilərdik və ana
kəsin anladacaq bir hekayəsi var) konfransında dilimizdən istifadə etmək böyük günah sayılardı.
tarixdə ilk dəfə olaraq Azərbaycan Türklərinin Tarix kitablarımızda bütün hadisələr, tək bir millətin,
İranda məruz qaldıqları irqi ayrı-seçkilik haqqında
məruzə ilə çıxış edibdir.
Güney Azərbaycan Siyasi Məhbuslarını Müdafiə
Birliyi sədrinin çıxışının mətni:
Mən Faxtə Zamani, İranda Güney Azərbaycan
Siyasi Məhbuslarını Müdafiə Birliyinin qurucusu və
indiki başçısıyam. Üç ildir İranda fars olmayan
millətlərin ana dili və mədəni haqları uğrunda
apardıqları mübarizəyə diqqəti yönəltmək məqsədilə
dəfələrlə Quzey Amerika və Avropa dövlətlərinə
səfərlər edərək müxtəlif yığıncaqlarda bu yöndə
çıxışlar etmişəm. Bizim fəaliyətlərimizi durdurmaq
üçün çoxsaylı təhdidlərə baxmayaraq, insan haqları
pozuntularına məruz qalanları və onların ailələrini
təmsil etmək üçün əlimizdən gələni etmişik. Bu in-
sanlar yalnız öz milli dilində danışdıqları və ya ana
dilində təhsil almaq hüquqlarının olması tələblərinə
görə həbs olunublar. Həbsxana şəraitində isə fars irqinin görkəmini göstərəcək şəkildə təhrif
işgəncələrə məruz qalıblar. Bütün bunlar İrandakı edilmişdi. Heç birimiz ana dilimizdə yazılmış
hakim rejimin bütün ölkə boyunca digər toplumlara kitabları oxuya bilmirdik və fars mədəniyyəti bizə
qarşı yönəldilmiş məqsədli irqçi siyasətinin nəti- bütün İranlıların əsas aparıcı hakim ünsürü olaraq
cəsində baş veribdir. göstərilirdi. Bütün bunlar əslində Azərbaycan
İranda böyümüş bir Azərbaycan Türkü olaraq irqçi- Türklərinin İranın tarixindəki önəmli rollarını
lik siyasətinin fəsadlarına elə özüm də məruz görməməzlik siyasətinin tərkib hissəsi kimi başa
qaılmışam və bunun ağrı-acısını öz şəxsi həyatım və düşmək lazımdır. İranın əsas rəsmi dövlət siyasətində
təcrübəmdən çox yaxşı bilirəm. Buna görə də Azərbaycan Türklərini aşağılayan, guya fars
irqçiliyə məruz qalan bütün toplumları anlayır və mədəniyyətini yıxıb yandıran vəhşi bərbərlər kimi
onların hisslərini paylaşıram. İrandakı irqçiliyə və təlqin edilir.
buna qarşı çıxanların məruz qaldıqları insan

2011 / Mart
15
İnsan Haqları
İran təhsil nazirliyinin müfəttişləri siniflərimizə kimi elə həmin təhsil səviyyəsinin acı nəticəsi kimi
girərək müəllimlərin dərs keyfiyyətini süni şəkildə qəbul etmək lazımdır. Hətta özlərini kübar təbəqə,
təqib etməklə bu prosesi həm də kontrol edərdi. Əks elm xadimləri kimi tanıtmış zümrə də belə bir irçi
halda müəllimlərimiz öz işlərinii itirmək təhlükəsi ilə siyasətin və düşüncənin girovudurlar Onlar bu
qarşılaşırdırlar. Müəllimlərimizin çoxu azərbaycanlı yalnış qavrayışı doğru bir siyasət kimi qəbul edirlər.
olsalar da, bu sistemin belə bir dərin təsirindən həm İrandakı siyasi müxalifət qrupları da zatən fars
iqrçiliyinin təsiri altındadırlar.
İranda hər hansı bir millətin milli kimlik
anlayışını hətta ölkənin nüvə proqramı, ya da əsas
insan haqları məsələsinin yanında ən əhəmiyyətsiz
bir məsələ kimi qəbul edirlər. Fars olmayan
millətlərin məruz qaldığı irqçilik, ən azından
dövlətin üzləşdiyi digər problemlərin səviyyəsində
bunca ciddiyə alınmaması son dərəcə əhəmiyyətli
bir mövzudur. Rəsmi dövlət statistikasının da təsdiq
etdiyi kimi fars olmayan millətlər İran əhalisinin
yarısından çoxunu təşkil edirlər. İranda yaşanılan
irqçilik həm də digər toplumların həyatında milli
problem olaraq yaşanılmaqda davam edir.
İran əhalisinin 50 faizinə yaxın sayı olan
azərbaycanlıların Azərbaycan Respublikasında
yaşa-yan öz soydaşlarından ən azından 3 dəfə çox-
dur. İran və Azərbaycan dövlətinin arasındakı bütün
sərhəd bölgələri tamam azərbaycanlılardan
ibarətdir. Bu iki toplum eyni dili və ortaq
mədəniyyəti paylaşırlar. Quzey Azərbaycan 1991-
ci ildə özünün dövlət müstəqilliyini qazanaraq həm
də mədəni inkişaf yoluna qədəm qoyubdur. Ancaq,
Güney Azərbaycan isə 80 ildən çoxdur ki,
farslaşmaq kimi ağır bir siyasətin bataqlığında
yaşamaq məcburiyyətindədir. İranda assimliasiya
siyasətinə boyun əyməyən azərbay-canlılara, bu
də qorxurdular. Nazirlik müfəttişləri isə fars dilindən millətin ictimai mənada inkişafına qarşı daim ağır
savayı başqa dildə danışan uşaqları sinifdə döyərək basqılar mövcuddur. Belə bir ayrı-seçkilik
və ya məktəbdən uzaqlaşdırılmasını, siyasətinə qarşı səsini qaldıranları hər zaman həbs
cəzalandırılmasını əsas dövlət siyasəti kimi müdafiə etməklə yanaşı həm də onlara həbsxanalarda
edirdi. Fars dilində deyil də, öz ana dilində hətta
ayaqyoluna getmək üçün icazə istəyən şagirdlər belə
cəzalandırılırdı. İrqçilik yalnız oxul siyasəti sınırında
qalmırdı. Mənsubu olduğum millətin düzənli şəkildə
İranın rəsmi radio və televiziya kanallarında, mətbu,
digər nəşr orqanlarında aşağılandıqlarına tanıq olur-
dum. Belə bir siyasət bu gün də davam edir.
Azərbaycan Türkləri rəsmi dövlət mətbuatında
zəkası yetərsiz, insanlıqdan uzaq "hamam böcəkləri"
(tarakan) olaraq təsvir edilirlər. Fars olmayan
millətlərin əhalisinin sıx olduğu bölgələrin iqtisadi
və sosial sahədə inkişafı isə daim əngəllənir. Çoxun-
luqla azərbaycanlıların yaşadıqları məhəl-lələrdəki
əsnafın malik olduqları dükanların elan
göstəricilərində belə fars dilindən savayı heç bir
dildə ad qoymaq və ya reklam yazmaq belə əzablar, işgəncələr verilir...2006-cı ilin may ayında
yasaqdır. Buna görə də yerli ticarətə çox böyük
zərər dəyir və həmin ticarət şəbəkələri isə rəsmi "İran" qəzetində nəşr olunan yazıda
bağlanılmaq məcburiyyətində qalırlar. azərbaycanlılara qarşı yazılan təhqiredici bir məqalə
İranın fars olmayan millətlərinə qarşı irqçilik doğrurdan da ölkəni bir-birinə qarışdırdı. Həmin
yalnız ölkə sərhədləri daxilində bitmir. Şəxsən yazıda qeyd olundu ki, mənşəcə bir fars uşağı öz
İranın xaricində qərbləşən iranlılar tərəfindən də həmyaşıdı olan bir azərbaycanlının öz ana dilində,
həmin düşüncənin hakim olduğunun şahidiyəm. türkcə danışmasını “hamam böcəyi”nə (tarakan)
Bizi rahatsız edən bu irqçi düşüncənin əsas mənbəyi bənzətmişdir.

16 Mart / 2011
İnsan Haqları
Bu qəzet daha da irəli gedərək sadə dillə anlaşılan cəzaları gizliliklə icra edildiyi üçün, həbsxanalarda
məzmunda bir karikaturanı da məqalənin yanında qanunsuz olaraq saxlanılan əksər məhbuslar məhz
dərs etmişdi. Bu qəzetə qarşı təpgi kimi belə bir durumu yaşamaq məcburiyyətindədirlər.
azərbaycanlıların kompakt şəkildə yaşadıqları İranda gələnək və ənənə halına gəlmiş irqçilik
Təbriz, Urmu, Ərdəbil, Zəncan, Xoy, Sulduz və sistemi və etnik ayrı-seçkilik, əsla daha önəmli
digər şəhərlərdə xalq küçələrə-xiyabanlara çıxaraq görünən ayrı məsələlərin kölgəsində
etirazlara başladı. İran hökuməti həmin etirazlara buraxılmamalıdır. İrqçilik, bizim kimi insanlar
görə yaranmış problemləri həll etməkdənsə, üçün, yaşamı boyunca ayrı-seçkilikçi önyarqılar və
topluma qarşı çox sərt şəkildə təpgilər göstərdi. irqçi lətifələr (Joke) eşitmək, ana dilinə və
Əhaliyə qarşı xüsusi cəza dəstələri tərəfindən mədəniyyətinə özgələşməyə zorlanmaq anlamını
işgəncələr verildi. Apardığımız araşdırma və verməkdədir. Ancaq İranda açıqca irqçilik nizamına
hesabatlarda bu olaya görə yüzlərlə insanın həbs qarşı səsini yüksəltməyi seçmiş olan daha cəsur in-
olunması, onlarla silahsız etirazçının cəza dəstələri sanlar üçün bu həbs olunmaq, işgəncə görmək və
tərəfindən öldürülməsi faktları təsdiq olunmuşdur. hətta öldürülmək deməkdir. Bunlar İranın bir dövlət
Tanınmış siyasi məhbus (vicdan məhbusu) Abbas siyasətinin tərkib hissəsidir. Əgər başqa millətlərə

Lisani elə bu etirazlar əsnasında mühakimə qarşı nifrət (xenophobia) fəlakətini müalicə edə
olunmuşdur. Ona verilən cəza, öz dükanının bilsək, digər dilləri eşidəcək, onların milli
üzərində Azərbaycan Türkcəsindəki yazılmış elanın mədəniyyətlərinin inkişafına və toplumun
adını dəyişdirmək tələbini rədd etməsi səbəbiylə irəliləməsinə şahid ola biləcəyik. İranda öz
verilən cəza digər bir cəzayla birləşdirildilmişdir. mədəniyyətlərini ana dilində öyrənmələrini və milli
Abbas Lisani həbsdə olduğu müddətdə ona verilən qəhrəmanlarını xatırlamalarını təmin edə biləcəyik.
ağır cəzalara etiraz əlaməti olaraq bir neçə dəfə Hər şeydən önəmlisi, təməl insan haqları üçün
aclıq aksiyası keçiribdir. Ancaq bu etirazlara cavab mübarizə edən fəalların işgəncələr altında
olaraq ona qarşı daha sərt cəzalar verilibdir Abbas öldürülməsini önləyəcəyik.
Lisani ilə eyni kədəri paylaşan çox sayda fəallar da Dr. Martın Luther Jing Jranın dediyi kimi: " Ən
həbslərdə saxlnanılırlar. . Karikatura etirazlarının
ildönümündə nəzarətə alınan 25 yaşlı Fərhad Möh- sonunda, düşmənlərimizin sözlərini deyil, dost-
süni ona 20 gün ərzində ardıcıl şəkildə verilən larımızın səssizliyini xatırlayacağıq". Bu səbəblə
işgəncələrə dözməyərək elə həbsxanada şəraitində bütün dünyanı İranda fərqli toplumlara qarşı
həlak olmuşdur. Bunlar, İrandakı rejim tərəfindən
aparılan irqi ayrı-seçkilik problemini bildirməli və
yaşanılan durumun yalnız bilinən örnəkləridir.
İranda mühakimə sistemi bütün cinayətləri və bunun sona çatması üçün çaba göstərməliyik.

2011 / Mart
17
Portret

Ədəbiyyat və siyasət haqqında düşüncələr


best) sualına cavab verək? Və sonda bu siyasi bilik
dövlətlə vətəndaşın və həmçinin onların ortasında
olan məsələləri də açıqlayır.
Sayman Aruz Bunun müqabilində ədəbiyyat fərdi əlaqələrə üz
tutur və çalışır ki, fərdlə müstəqim əlaqəyə girsin.
Hegel ədəbiyyatın məna və mahiyyətinə görə deyir:
“Həqiqət mütləqlik daşıdığına görə, elə nəzərə gəlir
ki HƏQİQƏT və GÖZƏLLİK eyni anlamlardırlar və
həqiqi gözəlliyi göstərmək üçün azadlıq və məhdud
olmamaq tələb olunur. Sənət yaradan ruhdur və o
gərək əxlaq dərsi verməkdən üz çevirsin. Əgər sənəti
öyrətmək fraqmentinə çevirsək, bu zaman onun
əbədiliyinə zərər vururuq”.
Ə dəbiyyatla siyasətin əlaqəsi, yeni bir mövzu
deyil və onun tarixi, qədim Yunanistana və
Hegelin baxışında tarix və cəmiyyətin böyüklüyü,
sənətin böyüklüyü ilə bərabər tutulur. Sənət və
xüsusilə Platonun əsərlərinə kimi tarixi bir dövrü ədəbiyyat gözəlliyi əks etdirməyə üz tutduğu üçün,
əhatə edir. Sonralar Jan Jak Russo kimi yazarlar, zövq almağı özlərinə əsas götürürlər və zövq al-
bu iki məsələyə xüsusi diqqət göstəriblər. Russo öz maqda bir çox səbəbləri və məqsədləri var. Doğurdan
ictimai-siyasi fikirlərinə dayanıqlı olan romanlar belə da ədəbiyyat yalnız insanların başını qatmağa,
yazdı. Bertrand Rassel və Jan Pol Sartr son yüzillərin vaxtlarını gözəlliyə görə fərdi axtarışlarla məhdud-
filosofları kimi fəlsəfi, siyasi və ictimai fikirlərlə laşırmı? Əgər desək ki, şeir şəxsi və fərdi bir oyun-
bərabər yeni romanlar yazıblar. “Nobel” mükafatı dur, onda ədəbiyyatın ciddiliyini və yazarın təfəkkür
alıblar və öz zənanələrinin ictimai-siyasi fəalları kimi və düşüncələrinə hörmətsizlik etmiş olarıq. Əgər
də tanınırdılar. Onlar ədəbiyyatla siyasətin birləş- desək ki, şeir bir iş və ya bir bacarıqdır, onda
məsinə xüsusi önəm veriblər. Bu yöndə başqa yaradıcılıq Kantın dediyi qərəzsiz şeir anlayışına
aydınlar da ədəbiyyatı öz fəlsəfi-ictimai düşün- hörmətsizlik edirik. Sənət və ədəbiyyat haqqında elə
cələrinin ağırlıq mərkəzi hesab ediblər və onların danışmalıyıq ki, zövqün və nəticənin hüququnu
əsərləri o qədər şairanə və ədibanə görünür ki, bu müdafiə etmiş olaq.
yazılarda İç (Content) və Üz-ün (Form) bir-birinə 1. Ədəbiyyatın fərdi olması onun qlobal (Particular-
yaxınlaşmağı hiss olunur. ity V.University) şəkildə fərqli mənada elə bir xü-
Sual olunur: Niyə bu qədər yaxınlıqdan sonra susi və fərdi məsələlərə üz tutur ki, hər türlü mühit
ədəbiyyatla siyasətin arasında həll olunmamış suallar və şəraitdə dəyişib, başqa cür əməl edir. Amma
qalmaqdadır. Niyə ədəbiyyatçılar, siyasətçilər və siyasətin hədəfi, dünyada qlobal bir fikri ortaya qoy-
siyasətçilər bu qədər bir-birindən uzaqdırlar? Nə maq və onu cəmiyyətdə yaymaqdır. Əgər siyasət
üçün onları bir yerə yığmaq olmur? İndi Qərb elminin yayılmaq və genişlənmək imkanı olmasa bu
ölkələrində bu problem o qədər də gündəmdə deyil. zaman öz əhəmiyyətini də itirmiş olar. Ona görə də
Ancaq, bizim yaşadığımız ölkələrdə bu mənada bəziləri ədəbiyyatı onun zəifiliyi kimi
onların arasında böyük bir sərhəd var. dəyərləndirirlər. Əslində ədəbiyyat qarşımıza yol
Ədəbiyyatla siyasətin əlaqəsini başa düşmək üçün qoymur, amma bir çox yolları özündə ehtiva edir.
ilk növbədə onların ətrafında tədqiqat apararaq 2. Ehtimal və ya təsadüfi olmaq, həqiqi və ya zəruri
onların fərqlərini ortaya qoyaq. Bu yazıda istəmirik olmağın qarşısında: (V.Realistic Accidental) Ədəbiy-
ki, onları birləşdirək. Yalnız onların arasında yat ehtimallara söykənir və bir təsadüfi hərəkət çox
uzlaşmalara diqqət edəcəyik. İndi soruşmaq lazımdır zaman roman və ya hekayənin cərəyanını dəyişə
ki, siyasət nədir? Bu suala cavab vermədən öncə bilir. Bu adi həyatda da ola bilər. Amma siyasət elmi,
siyasət yürütməklə siyasətin elmini (political sci-
ence) bir-birindən ayırmaq lazımdır. ehtimal və təsadüfə söykənə bilməz. Siyasət elmi bizi
Siyasət iş anlamda siyasi nəzəriyyə mənadan həqiqətlər və gerçəklərə tərəf yönəldir. Siyasət elmi
(siyasi olayların tədqiqi) fərqlənir. Bu nəzəriyyə bizə həqiqətə söykənərək öz sözünü bütöv deməlidir.
öyrədir ki, siyasi həyatımız üçün hansı elmı 3. Yaratmaqla tapıntı qarşısında (Creativeness
öyrənməliyik. Necə edək ki, siyasəti həyatı və insanı V.Discovery): Ədəbiyyat yaratmaq, yeni mövqelər
başqa mövzulardan ayıraq? Siyasi nizamlar hansı qoymaq və başqa bir sözlə, gözəllikləri yaratmaq
baxımdan bri-birinə bənzəyirlər? Hansı yöndə üçün məkandır. Burada fikirləri, düşüncələri və
fərqlənirlər? İqtidardakı (autharity) gücün (power) xəyalları becərmək, dəyişmək və böyütmək olur. Biz
rolu siyasi nizamlarda nədən ibarətdir? Siyasi bir heç vaxt olmayan şeyləri təsəvvür edə bilmərik.
insanın (politicus homo) xüsusiyyətləri nədir? Hansı Amma siyasət elmində, həmçinin gizli gerçəkləri
səbəblər sabitlik (stability), dəyişiklik (change) və ya öyrənib ortaya qoymalıyıq.
inqilaba (revolution) gətirib çıxarır? Necə etmək 4. Sirrə söykənmənin qarşısında (Mysterism V.En
lazımdır ki, cəmiyyətdə sülh yaransın? Necə edə
bilərik ki, siyasətin “hər şeydən yaxşı nədir?” (the

18 Mart / 2011
Portret
lightmenism): Iris Murdoch deyir: “Ədəbiyyat yarat- başqa tərəfdən də bir fikir irəli sürüldü ki, insan bir günah
maq gücü və imkanına malık olduğuna görə sirli vasitəsilə (birinci günü) dünyaya gəlir. Bu günahları isə
olub, sirr yaratmaq tərəfə gedə bilər. Amma siyasət yumağa çalışır. Dünyada günahları yumağı bir fürsət kimi
elmi açıqlamağa çalışır. Siyasət elminin hədəfi, dəyərləndirilirdi. İnsan dərd və kədəri təhəmmül edir ki,
cəmiyyətdə gözəl bir şəkil yaratmaq deyil. Bəlkə özünü əbədi dünyada səadətli həyata hazırlasın. Belə bir
çalışır ki, gerçək dünyamızı kəşf edə və açıqlaya. halda ədəbiyyatla məşqul olmaq (gözəllikləri görən bir göz
Bizə görə roman yazarının hədəfi sirr yaratmaq və kimi) imkansız hesab sayılırdı. Burada ləzzət almaq olmaz
oxucunu fikir və xəyala daldırmaq, filosofun (siyasi) və ədəbiyyatın Allaha yaxınlaşmasından başqa çarəsi yox-
hədəfi sirrləri dəf etməkdir. Ona görə də ədəbi bir dur.
yazı anlaşılmazlığa və siyasi bir yazı sadəliyə doğru İkinci dövr, modern dövrü adlanır və renesans dövründən
gedir (Hegeli çıxmaq şərti ilə). etibarən başlanır. Bu dövrdə artıq insana görə bədbin
5. Təsəvvür etmək, istiqlal və məntiqin qarşısında baxışlar qırağa qoyulur və insan dünyanın başlanğıc yeri
(Imagintion V.Argument):Ədəbiyyat xəyal, təsəvvür və (mərkəz nöqtəsi) hesab olunurdu. Artıq insan dərdli bir
sirli mövzularla işləyir. Bu məsələ həyəcan və həssaslığın şəxs kimi tanınmır və çalışır ki, öz əlaqələrini cəmiyyət,
yaranmasına səbəb olur. Elə buna görə də müstəqim təbiət və Allahla birgə yaratsın. Renesans dövrünün insanı
şəkildə oxucuya təsir edir. Amma siyasət elmi çalışır ki, günah edib, cəza çəkməyə yaranmayıb və əksinə yaradıcı
məntiq və mübahisə ilə ən doğru və real bir anlama çatsın. bir rola malik olmaqla çalışır ki, təbiətdən gələn
6. Üz (zahir) və için (fikrin) qarşısında: Ədəbiyyat çalışır problemlərə qalib qəlsin. İnsan artıq cəmiyyətin ayağı
ki, təsvir vasitəsilə gözəl üz və zahir yaratsın, başqa sözlə altında əzilmir və ya təbiətin əsirinə çevrilmir.
formanı böyütsün. Amma siyasət elmi çalışır iç və ya fikri J.Şine deyirdi:
daha gözəl göstərsin. Buna görə də siyasətin ədəbiyyatı Düz anlayış və ağıldır ki, hər şeyi yaradır.
çətin və daha önəmlidir. Çünki bu daha dərin anlamlar Dahilik, intellekt, istedad nədir? Ağıldır.
daşıyır. Zövq yəni sənin düz anlayışın.
Ədəbiyyat çalışır ki, dünyanın təsvirini gördüyü, başa Dahilik yəni sənin ağlının çoxluğu.
düşdüyü və hiss etdiyi kimi yaratsın. Ədəbiyyat insanın Ədəbiyyat təbiətlə birlikdə insanın ağlına xidmət
gündəlik həyatı kimi təbii anlam daşıyır. Amma siyasət göstərirdi. Hətta Dekartın fəlsəfəsi üzrə məntiqi bir şəkildə
elmi çalışır ki, həqiqətə daha yaxınlaşın və bu yolda özü irəliləyirdi. Bu irəliləyiş “tufan” və “təzyiq” (Almaniyada
üçün proqramlar hazırlayır. Ədəbiyyat və siyasətin ədəbiyyat və mədəniyyət hərəkatı) hərəkatının əsasını
əlaqələrini bilmək və müştərək anlamlarını başa düşmək qoydu. Onlar bir tərəfdən deyirlər ki, gözəl olmaq
üçün klassik, modern və postmodern dövrlərini bir- (ədəbiyyat və sənətdə) ağılla sınanmır və xəyal ilə
birindən ayırmalıyıq. Klassik dövr qədim yunan və xristian hissiyyat da insanın ruhunun əsaslarındandırlar. Və bir
dövlərini əhatə edir. Qədim Yunanıstanda hər bir insan
təfəfdən də deyirdilər ki: hər bir olay, şəxs, iş, tarix, kültür
cəmiyyətdən ayrı hesab edilmirdi. Cəmiyyət və dövlət in-
özünə məxsus keyfiyyətə malikdir. Bu keyfiyyət həmin
sandan önəmli hesab edilirdi. Və vətəndaş anlamı
olayın gələcəyini göstərir.
cəmiyyətdə tərif olunurdu. Qədim Yunanıstanda vətəndaş
Romantizm, modernizm və naturalizmdən ayrılarkən
öz üzərinə götürdüyü məsuliyyətə cavabdeh idi. Bilirdi ki,
yalnız işləmək vasitəsilə cəmiyyətdə irəliləyə biləcək. O, başqa bir ideologiyanın yaranmasına imkan yaratdı (bu
ya nökər hesab olunurdu, ya da Allah. Vətəndaşlar insani ideolojilər əslində həmin postmodern məktəblərdirlər).
fəzilətlər qazanmaq üçün tərbiyə olunmurdular. Formaçılar, post formaçılar, post modernlər: Formaçılar
Öyrənmək, işləmək onun vətəndaşlıq vəzifəsi hesab ol- dili, həqiqəti və insanı arzuların göstəricisi kimi qəbul
unurdu. Ona görə də əxlaq fərdi mövzu deyildi və siyasətlə etmirlər. Onların fikrincə, mövzular dildə formalaşır və bu
birlikdə irəliyə gedirdi. O dövrdə dövlətin səadəti öndə formalar həmişə öndə olublar. Hər bir şəxsin dediyi
olmağına görə siyasət və ədəbiyyat ancaq paralel şəkildə danışıqla əlaqəlidir və danışılanlar dili də formalaşdırır.
irəli gedirdilər. Əxlaqlı həyatın və siyasi həyatın fərqi DİL formaçıların əsas söykəndiyi yerdir.
olmadığı üçün ümumi yaşayış daha önəmli sayılırdı. Post formaçılar formaçıları tənqid edirlər. Onlar
Ədəbiyyat xüsusi deyildi və ümumi mənfəətlərə görə DANIŞIĞI ƏSAS İŞİ GÖRƏN (Sobject Speaking) və ya
hərəkət edirdi. Buna görə də o dövrün ədəbiyyatında Subject in Processi ortaya qoyurlar. Onlar dili şəxsi və
Homerin əsərləri yarandı. Sonda isə Aysxolos, Sofokles fərdi bir mövqedən çıxarıb bütün nizam və qanunlarla
və Orpid üçlük tragediyaları yarandı. Beləcə ədəbiyyatın (xüsusilə beynin yaradıcılığı ilə) əlaqədə görürlər. Post
rolu insanların tərbiyəsində əhəmiyyətli idi. Ona görə də modernizmin ümumi xüsusiyyətlərini belə saymaq olar:
çalışırdılar ki, ədəbiyyatın əxlaq mövzularına nəzarət dahiliklə mübarizə, iqtidarla mübarizə, özünü vahidlikdən
etsinlər. Platonun “Cümhur” külliyatında irəli sürdüyü çıxarmaq, cəmiyyətlə birləşmək, sənəti üsyan və etiraza
fikirlər dediklərimizi təsdiq edir. Platonun sənəti MİME- yönəltmək, bir mənalılıqdan uzaqlaşmaq.
SİS, təqlid və nümayiş kimi qəbul edirdi. Onun fikrincə Sual olunur: sənət sənət üçündür, yoxsa cəmiyyət və
sənət həqiqətin reallıqdan uzaq və mübtəzəl göstəricisidir. siyasətə görə? Başqa bir sözlə, sənət və ədəbiyyat
Onun yerinə ANAMNESİS (hansı mövzular ki, biz bilirk, baxımsızdırlar, yoxsa ictimai məsələlərdən asılıdırlar?
amma bilmirik ki, bilirk) idi. Çünki sənət yalnız təbiətin “Sənət xalqa xidmət etməlidir” sözünü ilk dəfə marksistlər
göstəricisi kimi başa düşülürdü. Platon sənətə və söyləyiblər. Onların fikrincə, insanların şüuru onların
ədəbiyyata nəzarət etməklə insanların tərbiyəsi üçün varlığının göstəricisi deyil, bu onların şüurünü aydınladır
çalışırdı. ( Marksın nəzəriyyəsi). Marksın fikrincə ədəbiyyat, sənət,
İlkin xristianlıq dövründə cəmiyyətdə insanın yeri və siyasət və iqtidarlılıq da ictimai formalardan təsirlənirlər.
mövqeyi daha da sirli oldu. Bir tərəfdən insanın vahidliyi Georg Lukaçın fikrinə görə İÇ gərək formanın şəklini
qədim Yunanıstana görə daha da möhkəmləndi və bir düzənləsin və insan bütün məna və içlərin mehvəridir.

2011 / Mart
19
Portret
insan tarixi və ictimai bir durumda yaşayır. Ona görə də 3. Oxucu məsələsi və ədəbiyyatın ictimai təsiri.
siyasətə gözəllik baxımından yanaşmaq qaçılmazdır. Bunun müqabilində əgər siyasi xüsusiyyətlərə diqqət
Lukaçın bu fikirilə modernizm və naturalizmi həm də sual yetirilsə, ədəbiyyat müxtəlif yönlərdə nəzərdən
altına qoyur. Georgi Plexanov da elə bu fikirin keçirilə bilər :
daşıyıcısıdır. O deyirdi: “sənət sənət üçündür” sözü o a) Ədəbiyyat siyasi məsələlərin izahı kimi nəzərdən
zaman düz ola bilər ki, sənətin və cəmiyyətin hədəfləri keçirilir (literature as illustration) . Bununla da bir növ
arasında bir paradokslar üz-üzə gəlsin. Bu zaman sənət siyasi ədəbi tənqidi formalaşır.
cəmiyyətlə düşmənçiliyə başlayır və onun dəyişməsinə b) Ədəbiyyat əxlaqi dəyərlərin öyrədilməsi vasitəsi
ümid etmir”. kimi ( Literature as Moral Education insight).
Ədəbiyyat insanların təbii və gündəlik həyatı kimi təbii Ədəbiyyata bu kimi baxış növü Platonun dövründən
xarakterə malikdir. İnsanlarla addım-addım təbii şəkildə mövcud idi. Bu metodda ədəbiyyat predmeti siyasi
meydana gəlir, artaraq yayılır. əxlaqi biliklər sahəsində məlumatlandırma, zahiri
1. Yazıçının mövqeyi , onun məqsədi və cəmiyyətdə yeri; həyatın yaxşı yaşayış əsasında uyğunlaşdırılmasını
2. Ədəbi əsərin ictimai məzmunu və ictimai məqsədi, nəzərdə tutur. Buna əsasən dövlətlə vətəndaşlar
3. Oxucu məsələsi və ədəbiyyatın ictimai təsiri. arasında əlaqə növü siyasi - əxlaqi metod əsasında
Bunun müqabilində əgər siyasi xüsusiyyətlərə diqqət tənzimlənir.
yetirilsə, ədəbiyyat müxtəlif yönlərdə nəzərdən keçirilə c)Ədəbiyyatın siyasi sosiologiyası (Political Sosiol-
bilər : ogy of Literature): Siyasətə və ədəbiyyata bu cür
a) Ədəbiyyat siyasi məsələlərin izahı kimi nəzərdən keçir- baxış siyasi yazarın fəaliyyətini nəzərdə tutur .
ilir (literature as illustration) . Bununla da bir növün siyasi Yazıçı öz siyasi fikirlərini bəyan etmək üçün siyasi
ədəbi tənqidi formalaşır. məsələlərdən və siyasi ədəbiyyat mövzusundan
b) Ədəbiyyat əxlaqi dəyərlərin öyrədilməsi vasitəsi kimi istifadə edir. İngel tərəfindən yazılmış “Sosialist
( Literature as Moral Education insight). təfəkkürü ədəbiyyatda “ kitabı (İmaginative Literative
Ədəbiyyata bu kimi baxış növü Platonun dövründən Socialist Thoughtin), Uilyam Moris, Bernard Şoun,
mövcud idi. Bu metodda ədəbiyyat predmeti siyasi əxlaqi Adolos Hakseli və Corc Oruelin əsərləri də bu növ
biliklər sahəsində məlumatlandırma, zahiri həyatın yaxşı ədəbi örnəklərdən hesab olunur.
yaşayış əsasında uyğunlaşdırılmasını nəzərdə tutur. Buna d) (Studies Litrature as a Souree of Political) Bu
əsasən dövlətlə vətəndaşlar arasında əlaqə növü siyasi - ədəbiyyat siyasi araşdırmalarda mənbə kimi
əxlaqi metod əsasında tənzimlənir. ədəbiyyat siyasəti mövqeyindən məsələni nəzərdən
c) Ədəbiyyatın siyasi sosiologiyası (Political Sosiology keçirir. Burada, ədəbiyyat siyasi məsələlərin dərk
of Literature): Siyasətə və ədəbiyyata bu cür baxış siyasi edilməsi üçün mənbə kimi çıxış edir. Diktatorlar
yazarın fəaliyyətini nəzərdə tutur . məktəbinin kitabları, Silvonenin bəşəri , Raden Bark-
Yazıçı öz siyasi fikirlərini bəyan etmək üçün siyasi erin müsair Britaniyada siyasi ideyalar, Antoni Arbe-
məsələlərdən və siyasi ədəbiyyat mövzusundan istifadə lasterin “Qərb liberalizminin yaranması və süqutu”
edir. İngel tərəfindən yazılmış “Sosialist təfəkkürü əsərləri buna misaldır.
ədəbiyyatda” kitabı (İmaginative Literative Socialist e) Narvative and İdentity – Bu yeni metod insan
Thoughtin), Uilyam Moris, Bernard Şoun, Adolos Hakseli davranışının dərk edilməsi üçün mənbə kimi nəzərdən
və Corc Oruelin əsərləri də bu növ ədəbi örnəklərdən keçirilir. Bu yöndə yazılan romanlar insanları
hesab olunur. əlaqələndirir, onların ictimai və siyasi münasibətlərini
d) (Studies Litrature as a Souree of Political) Bu ədəbiyyat araşdırır. Bu prosesdə siyasi nəzəriyyələr mövcud
siyasi araşdırmalarda mənbə kimi ədəbiyyat siyasəti əlaqələr, ictimai – siyasi məsuliyyətinə mənsubiy-
mövqeyindən məsələni nəzərdən keçirir. Burada, yətləri bədii dil əsasında araşdırılır.
ədəbiyyat siyasi məsələlərin dərk edilməsi üçün mənbə f) Siyasət və ədəbiyyat bir-birindən ayrı sahələr olub,
kimi çıxış edir. Diktatorlar məktəbinin cəmiyyətdə heç biri digərindən üstün və prioritet sahə hesab ol-
ədəbiyyatın və ya sənətin bir növünün qəbul edilib unmur. Ədəbiyyat da siyasət kimi özünütəmin
edilməməsi də bu cəmiyyətin ictimai və mədəni qabiliyyətinə malikdir. Başqa sözlə sənət idrakın digər
şəraitindən asılıdır. Ədəbiyyat və siyasət çərçivəsi göstəricisidir. Siyasətlə ədəbiyyatın bir–birilə
buna görə qoruna bilir. Onların arasında mükəmməl
əlaqəsinə diqqət yetirmək, bu iki sahənin bir- birini
əlaqə gerçək ictimai həyatdakı kimi çox mürəkkəbdir.
təkmilləşdirməsində həm də cəzbedici olmasında
Bunu dərk etmək üçün əlaqədar ictimai əsaslara
diqqət yetirmək tələb olunur.Tumaresin dediyi kimi mühüm rol oynayır. Ədəbiyyat bizə necə yaşayıb
gözəlliyi dərk etmə qaydaları ictimai qaydalara həyat sürməyimizi və ya hansı yaşayışın daha yaxşı
əsaslanır: olduğunu söyləmir. Ədəbiyyat daha çox gerçək
1. Yazıçının mövqeyi , onun məqsədi və cəmiyyətdə həyatın gözəl olan simasını göstərir. Hal-hazırda
yeri; ədəbiyyatın siyasətə ehtiyacı olduğu kimi, siyasətin
2. Ədəbi əsərin ictimai məzmunu və ictimai məqsədi, də ədəbiyyata ehtiyacı var .

20 Mart / 2011
Ustad

Yasaq
Taleimə sən bax
Düşüncələrim yasaq
Duyğularım yasaq
Keçmişimdən söz açmağım yasaq
Gələcəyimdən danışmağım yasaq
Ata–babamın adın çəkməyim yasaq
Anamdan ad aparmağım yasaq
Baba diyarım isə
Pıtraq–pıtraq
Bilirsən?
Anadan doğulanda belə
Özüm bilmiyə–bilmiyə
Danışmağım da yasaq imiş, yasaq
Mən demirəm üstün nəjaddanam mən,
demirəm elim ellərdən başdır.
Mənim məsləyimdə, mənim yolumda
millətlər hamısı dostdur, qardaşdır. Bulud
Çapmaq istəmirəm mən heç milləti,
nə dilin, nə yurdun, nə də əməyin.
Qaraçorlu
Təhqir eləmirəm, hədələmirəm, Səhənd
keçmişin, indisin ya gələcəyin.
Mən ayırmıram, ayrı salmıram,
qardaşı qardaşdan, arvadı ərdən.
Ananı baladan, əti dırnaqdan,
ürəyi ürəkdən, qanadı pərdən.
Pozmaq istəmirəm mən birlikləri,
insanlıq birliyi idealımdır.
Qardaşlıq, yoldaşlıq, ədəbi barış,
dünyada ən böyük arzularımdır.
Ancaq bir sözüm var "mən də insanam",
dilim var, xalqım var, yurdum-yuvam var.
Yerdən çıxmamışam göbələk kimi,
adamam, haqqım var, elim-obam var.
Qul yaranmamışam yarananda mən,
heç kəsə olmaram nə qul, nə əsir.
Qurtuluş əsridir insana bu əsr,
əsir olanlar da zəncirin kəsir.

2011 / Mart
21
Maarifçilik
Milli maarifçilik fədaisi yеrli müsəlmanlar üçün müasir tipli dünyəvi məktəb
– özünün ilk üsuli-cədid məktəbini açır. Pеdaqоji
fəaliyyətinə məhz İrəvanda başlaması heç də təsadüfi
dеyildi. 19-cu yüzilin ikinci yarısında Qafqazda
Mirzə Həsən başlanmış maarifçilik intibahı Güney Azərbaycan
ziyalılarının da diqqətini cəlb еtmişdi. İsmayıl
Rüşdiyyə Kazımzadə və Mirzə Kazım Əsgərzadənin Həsən
Rüşdiyyədən əvvəl İrəvanda açdıqları yеni üsullu ana
dili məktəbləri bu prosеsdə Güney Azərbaycan
ziyalılarının da iştirakının sübutu idi.
Gənc müəllim kimi Həsən Rüşdiyyənin İrəvanda ilk
pеdaqoji fəaliyyəti uğurlu alınır. Onun yaratdığı
məktəb qısa müddətdə xеyli nüfuz qazanır. Savadlı
yеrli məmurlar hazırlamaq istəyən çar hakimiyyəti də
M rzə Həsən Rüşdiyyə
azərbaycanlı maarifçi, ruh-ani, siyasətçi və mühərrir
Rüşdiyyənin fəaliyyətindən məmnun idi[4]. Buna
görə də dövlətin onu mükafatlandırması və ona maddi
kimi məşhur şəxsiyyətlərdən biri olubdur. Güney yardım göstərməsi hеç də təsadüfi dеyildi. İran şahı
Nəsirəddin şah Qacar Çar Rusiyasına səfəri əsnasında
Azərbaycanda və İranda ilk dəfə müasir tipli təhsil İrəvanda olarkən, bu təhsil ocağını ziyarət еtmişdi.
ocalqaını təşkil edən görkəmli maarif xadimidir. Onun Uğurlu pеdaqoji fəaliyyətinə baxmayaraq, Mirzə
təşəbbüsü ilə açılan və tarixdə “Rüşdiyyə məktəbləri” Həsən Rüşdiyyə İrəvanda çox qalmır.
kimi tanınan təhsil siyasəti bütün Şərqdə böyük bir 1888-ci ildə artıq təcrübəli müəllim olaraq yеnidən
maarifçilik hərəkatına səbəb olmuşdur. doğma Təbrizə qayıdır və burada еlə həmin il
Mirzə Həsən Mеhdi oğlu Təbrizi 1851-ci il iyulun “Dəbirеstani-Rüşdiyyə» və “Mədrəsеyi-Rüşdiyyə”
5-də Təbriz şəhərində ruhani ailəsində dünyaya adlı Güney Azərbaycanda və bütün İranda ilk müasir
gəlmişdir. İlk təhsilini ərəb və fars dillərini mükəmməl təhsil müəssisələrini təsis еdir. Lakin Mirzə Həsən
bilən, dövrünün görkəmli ziyalılarından оlan Rüşdiyyənin təlim mеtodlarının dini prinsiplərə
maarifpərvər atası Mоlla Mеhdidən almışdır[1]. uyğun gəlmədiyini iddia еdən din хadimləri məktəbi
Ruhani olmaq istəsə də, daha sоnra bu fikirdən bağlamaq əmrini vеrirlər. O, 1893-cü ildə məktəbi
şəhərin Şеşgilan məhəlləsinə köçürür və adını
daşınmışdır. Bunun əsas səbəblərindən biri İstanbulda Nəsirəddin şah Qacarın oğlu, Azərbaycan vilayətinin
iki təbrizli naşir–Mirzə Nəcəfəli Xan və Ağa hakimi (valisi) olan Müzəffərəddin Qacarın şərəfinə
Məhəmməd Tahir tərəfindən nəşr olunan, İran “Rüşdiyyəyi-Müzəffəriyyə” qoyur. Sonralar fars
mətbuatı tarixində ilk mühacir mətbu orqanı sayılan dilində nəşr edilən “Çеhrеnoma” qəzеti 10 oktyabr
“Əxtər” (1875-1896-cı illər) qəzеtində yazılmış 1906-cı il tarixli sayında Rüşdiyyənin şəklini çap
məqalə ilə tanışlığı idi. Məqalədə belə bir fikir qeyd еtmiş və altında bеlə yazmışdır: “İranda məktəb açmış
olunmuşdu: “Avropada hər min nəfərdən on nəfəri birinci böyük şəxsiyyət Mirzə Həsən Rüşdiyyədir”[5].
savadsız, İranda isə hər min nəfərdən on nəfəri “Rüşdiyyəyi-Müzəffəriyyə” məktəbində tədris türk
savadlıdır. Bu nöqsan əlifbanın çətinliyi və tədris dilində aparılırdı. Dövrün məşhur ziyalılarından olan
üsulundakı qüsurlardan irəli gəlir.. İranda da Məhəmmədəli Tərbiyət, Əhməd Müdərris, Hüsеyn
avropasayağı məktəblər olmalıdır”[2]. Kamal Təbibzadə və başqaları bu məktəbin
müəllimləri olmuşlar. Məktəbdə 200-dən çox şagird
Həmin məqalədən təsirlənən gənc Həsən atasından təhsil alırdı. Əksəriyyəti yoxsul ailələrdən olan bu
icazə alaraq, İstranbula gedir. Оrada fəaliyyət göstərən şagirdlər pulsuz охuyurdular. Lakin yеnə də narazı
məktəblərin adları onun diqqətini cəlb еdir. Bununla qalan din хadimləri Rüşdiyyədən əl çəkməyib onu
da özünə Rüşdiyyə təxəllüsünü götürür. İstanbul, öldürməyə, onun açdığı məktəbləri isə bağlamağa
Beyrut və digər şəhərlərin təhsil sistеmi ilə yaxından çalışırdılar və ona qarşı hətta fitva vеrmişdilər.1894-
maraqlanır. 1880-ci ildə Beyrutdakı Darül- cü ildə Mirzə Həsən Rüşdiyyə türk dilində özünün ilk
müəllimində (Pеdaqoji Univеrsitеt) təhsil aldığı zaman “Vətən dili” adlı əsərini yazdı. “Rüşdiyyəyi-
üsuli-cədid (ərəbcədə “yеni üsul” dеməkdir) Müzəffəriyyə”də tədris olunan ana dili dərsləri məhz
məktəblərinin təsis olunması və idarə еdilməsi prosеsi Rüşdiyyənin özünün ilk “Vətən dili” kitabı üzrə
haqqında ətraflı bilgilər əldə еdir, еyni zamanda aparılırdı. Təbrizdə çap olunan “Vətən dili” kitabı o
dövrün ən mükəmməl dərsliyi idi. Sadə və aydın dildə
“Əlifbanın asan və yеni üsulda tədrisi”ni öyrənir. yazılan bu dərslik onu qavramaqda məktəblilər üçün
Beyrut şəhəri o zamanlar Osmanlı dövlətinin ərazisi hеç bir çətinlik yaratmır və sövti (səs) üsulu ilə ərəb
hesab olunurdu. Burada türk ziyalılarından dərs əlifbasının öyrənilməsini xеyli asanlaşdırırdı[6]. Altı
aldıqdan sonra Türkiyəyə dönür. İstanbulun еlm, ay ərzində yazıb-oxumağı öyrədən bu dərslik Güney
maarif və mədəniyyətlə zəngin olan mühiti Həsənin Azərbaycanda çox geniş yayılmışdı. Bu kitab Güney
dünyagörüşündə maarifçilik idеyalarının yaran- Azərbaycanda sövti üsulu ilə yazılmış ilk əlifba dərsliyidir.
masında və inkişafında böyük rol oynayır. Özünün Bu haqda Güney Azərbaycan Dеmоkratik Hərəkatının
yazdığı kimi: “Təlimin yеni mеtоdlarını, qanunu və görkəmli nümayəndəsi Sеyid Cəfər Pişəvəri türk dilində
məktəb açmaq qaydalarını öyrənmək məqsədilə İran- birinci dərs kitabına dair “Vətən dili” məqaləsində bеlə
yazmışdır: “Vətən dili” ana dili dеməkdir. Böyük maarif-
dan mühacirət еtdim”[3]. Lakin İrana dönmək istəsə pərvər bu kitabı yazarkən həqiqi bir rəvanşünas kimi
də, orada özünə həmfikir tapmadığı üçün 1883-cü ildə uşaqların yaş səviyyəsini, qəlbini və əhval-ruhiyyəsini
Quzey Azərbaycanın tarixi şəhərlərindən olan İrəvana nəzərə alaraq, onun idrak qabiliyyətinə müvafiq sürətdə
gеdir. Burada yaşayan qardaşı Mirzə Əlinin köməyilə hеkayə və misallar tərtib еtmişdir”[7].

22 Mart / 2011
Maarifçilik
Mirzə Həsən Rüşdiyyə 1897-ci ilədək Təbrizdə yеni Güney Azərbaycandakı Milli dеmokratik hərəkatı
üsulda doqquz məktəb açsa da, şah üsuli-idarəsi və mürtəcе dövründə Tehrana qayıtmış, 1905-1911-ci illərdə ictimai və
ruhanilər onu incitmiş, açdığı məktəbləri gah bağlamış, gah еlmi-pеdaqoji fəaliyyətini davam еtdirmişdir. O, bu dövrdə
da qarət еtmiş və digər müxtəlif vasitələrlə ona ciddi maariflçi məqalələrlə yanaşı, uşaq şеirləri də yazmışdır.
təzyiqlər göstərmişlər. Bu fitnəkar münasibətlər zamanı Mirzə Həsən Rüşdiyyə bəhs еtdiyimiz “Vətən dili”
məktəblilərdən ölən və yaralananlar da olmuşdu. Hətta, M. kitabından başqa türk və fars dillərində də bir çox əsərlərin
H. Rüşdiyyə özü də bir nеçə dəfə ağır yaralanmışdı. müəllifidir. “Bədayətüt-təlim”, “Kifayətüt-təlim”, “Nеhay-
Tarixdə “Rüşdiyyə məktəbləri” adıyla tanınan bu təhsil ətüt-təlim”, “Təkmеlətüs-sərf”, “Ana dili”, “Əlifbayi-
ocaqlarının tədris planına nəzər saldıqda, buraya türk, fars, Rüşdiyyə”, “Üsuli-əqaid və ya ittihadi-bəşər” və digər
fransız dilləri, sərf-nəhv, ədəbiyyat, riyaziyyat, fizika və əsərləri bütün İranda oxunur və bir çox məktəblərdə dərs
digər fənlərin daxil еdildiyini görmək olar. İranda sxolastik vəsaiti kimi istifadə olunurdu. Rüşdiyyənin ən böyük
tədris üsuluna zidd olan, tədris işinin sövti üsul ilə хidmətlərindən biri də qadın azadlığı və qadın təhsili
aparıldığı bu məktəblərin şah üsuli-idarəsi və mürtəcе uğrunda mübarizə aparıb qızlar məktəbi açması, kоrlar
ruhanilər tərəfindən dəfələrlə bağlanmasına baxmayaraq, üçün охumaq üsulu iхtira еdib, оnlar üçün də məktəb təsis
Rüşdiyyə məktəbləri 19-cu yüzilin sonlarında və 20-ci еtməsi idi. О, 1933-cü ildə təqaüdə çıхmışdır[11].
yüzilin başlanğıcında İranda yеni tədris üsulunun Güney Azərbaycanın görkəmli maarifpərvər xadimi,
yayılmasında mühüm rol oynamışdır[8]. Bu məktəblərin pеdaqoqu, publisisti, “Rüşdiyyə məktəbləri”nin banisi
Güney Azərbaycan üçün ən əhəmiyyətli məqamı isə Mirzə Həsən Rüşdiyyə 1944-cü il dеkabrın 10-da, 93
Səfəvilər dövründən sonra ana dilimizdə açılan ilk milli yaşında Qum şəhərində vəfat еtmişdir. Оnun sоn vəsiyyəti
məktəb idi. Bəlkə еlə buna görə bu təhsil ocaqlarına bеlə оlmuşdur: “Məni еlə yеrdə dəfn еdin ki, məktəblilər
“Rüşdiyyеyi-Milli” məktəbi də dеyilirdi[9]. hər gün qəbrimin üzərindən kеçərkən ruhumu şad
1896-cı ildə Nəsirəddin şahın oğlu 43 yaşlı Müzəffərəddin еtsinlər”[12]. Sеyid Cəfər Pişəvəri “Azərbaycanın böyük
taxta çıxdı. Müzəffərəddin Mirzə Əli Xan Əminüddövləni xalq və maarif xadimi” adlı məqaləsində onun haqqında
sədrəzəm (baş nazir) təyin еtdi. Əminüd-dövlə Azərbaycan vəfatından sonra bеlə yazmışdır: “Yüz ilə yaxın ömrünü
hakimi olduğu zaman Rüşdiyyənin gördüyü işləri təqdir və maarif, azadlıq yolunda, nadanlıq və cəhalət əlеyhinə
müdafiə еdirdi. Onun Tehrana çağırılması Təbrizdəki mübarizə işinə sərf еtmiş olan qocaman müəllim, mərhum
mürtəcе ruhanilərin Rüşdiyyəyə qarşı olan fitnəkar Mirzə Həsən Rüşdiyyə Azərbaycan Türk millətinin fəxr
hücumlarını daha da alovlandırdı. Bu sıxıntılı günlərdə еdəcəyi ən parlaq və tarixi simalardandır. Mirzə Həsən
Rüşdiyyə yеnə də Əminüddövlə tərəfindən müdafiə Rüşdiyyə Azərbaycan xalqının ən böyük xalq və maarif
оlundu. Sədrəzəm onu Müzəffərəddin şahın əmrilə xadimidir. O yaxşı bilirdi ki, hər xalqın tərəqqisi onun
Tehranda üsuli-cədid məktəbi açmağa dəvət еtdi. Bu mədəni-maarif səviyyəsinin tərəqqisi üçün şərait və vəsaitin
dəvətin sayəsində Rüşdiyyə maarifçilik uğrunda apardığı olmasından asılıdır. Məhz buna görə də o bu şəraiti yarat-
mücadiləsinin yеni mərhələsinə qədəm qoydu. maq və lazımı vəsaiti əldə еtmək uğrunda var qüvvəsiylə
Nəticədə Rüşdiyyə Təbrizi tərk еdib Tehrana köçməyə çalışmışdır”[13].
məcbur olur. O, Tehrandakı pеdaqoji fəaliyyətinə başladığı Qaynaqlar:
zaman Mirzə Nəsrulla Məlikül-Mütəkəllimin, Yəhya 1. Əlhəddin Cekli, Tərxan Paşazadə, “Həsən Rüşdiyyə”,
Dövlətabadi və Şеyx Mеhdi Kaşani kimi maarifçi “Dövlət və Din” İctimai fikir toplusu, (№ 6 (20)),
ziyalılarla əməkdaşlıq еtməyə başladı. Tehranda Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət
hökümətin dəstəyilə paytaxtda və böyük şəhərlərdə oğlan Komitəsi, Bakı, noyabr-dekabr 2010, səh. 197-204.
və qızlar üçün Rüşdiyyə məktəblərini açmağa başlayır. 2. “Azərbaycan klassik ədəbiyyatında işlədilən adların və
1898-ci ildə təşkil еdilən Maarif Əncüməni və Ali Maarif tеrminlərin şərhi”. Tərtib еdəni: A.M. Babayеv, Bakı,
Şurası yaradıcılarından olan Həsən Rüşdiyyənin tədris “Maarif” nəşriyyatı, 1993, səh. 47
mеtodu artıq özünü doğrultmuşdu. İranda açılan bütün 3. Cavid Məmmədli, “İranda türkcə təhsil olmuşdur”,
üsuli-cədid məktəbləri bu mеtodla işləməyə üstünlük “Ayna” qəzеti, Bakı, 7 noyabr 2009-cu il.
vеrirdi. Lakin bir qədər sonra Tehranda açdığı bu 4. “Həblül Mətin” qəzеti, 14 sеntyabr 1903.
məktəblərin sərbəst fəaliyyətinə imkan vеrilməmişdir. 5. Səməd Niknam, “Ana dilində ilk dərsliyimiz “Vətən
Mürtəcе qüvvələr Tehranda da öz işini görürdü. 1898-ci ilin dili””, “Mirzə Xəzərin səsi” qəzеti, 20 sеntyabr 2006.
iyul ayında yеni maarifçi hərəkatın hamisi olan 6. “Çеhrеnoma” qəzеti, № 28 (51), İran, 10 oktyabr 1906.
Əminüddövlə sədrəzəm vəzifəsindən kənarlaşdırıldı. Bu (farsca)
hadisə Rüşdiyyə və digər maarifpərvər ziyalıların 7. Hüsеyni M. “Rüşdiyyə və “Vətən dili” (Mirzə Həsən
vəziyyətini pisləşdirdi. Əvvəllər fitnəkar qüvvələr mürtəcе Rüşdiyyə-150)», “Ədəbiyyat” qəzеti, Bakı, 17 avqust 2001.
ruhanilərdən ibarət idisə, indi onlara saray məmurları da 8. Sеyid Cəfər Pişəvəri, “Vətən dili” (Türk dilində birinci
qoşulmuşdu. Bu təhlükəli vəziyyətdən qurtulmaq üçün dərs kitabına dair), “Azərbaycan” qəzеti, Təbriz, 16 mеhr
Rüşdiyyə vətəni tərk еdərək öncə 1900-cü ildə Məkkə, 1324.
Şam şəhərlərinə, daha sonra isə Misirə və Qafqaza üz 9. Fikrət Sеyidоv, “Dədə Qоrquddan Şəhriyara qədər”
tutmuşdur. Günеy Azərbaycanda pеdaqоji fikr”, Bakı, 2003, səh. 187-
Dеmokratik xalq hərəkatı gücləndiyi vaxtlarda isə 188
Rüşdiyyə doğma Təbrizə qayıdıb, Şеşgilan məhəlləsində 10. Cavid Məmmədli, «İranda türkcə təhsil olmuşdu»,
yеnidən məktəb açmağa müvəffəq olmuşdur. Daha sonra «Ayna» qəzеti, Bakı, 7 noyabr 2009-cu il.
Tehranda da yеnidən “Rüşdiyyə” məktəbini açmış, 11. Fikrət Sеyidоv, “Dədə Qоrquddan Şəhriyara qədər”
“Əncüməni tənviri əfkar” cəmiyyətini qurmuş, “Vətən Günеy Azərbaycanda pеdaqоji fikr”, Bakı, 2003, səh. 188
dili”, “Ana dili” və digər adlarla ilk dərsliklərini yazıb nəşr 12. “Azərbaycan klassik ədəbiyyatında işlədilən adların və
еtdirmişdir. tеrminlərin şərhi”. Tərtib еdəni: A.M. Babayеv, Bakı,
1902-19003-cü illərdə o, Tehranda nəşr еtdirdiyi “Maarif” nəşriyyatı, 1993, səh. 51
“Məktəb” və “Tehran” qəzеtlərində maarifçilik idеyaları, 13. “Azərbaycan klassik ədəbiyyatında işlədilən adların və
еlmi-mеtodiki tövsiyə və təlim üsulu barədə məqalələr tеrminlərin şərhi”. Tərtib еdəni: A.M. Babayеv, Bakı,
yazır, еyni zamanda şah üsuli-idarəsini ifşa еdirdi. Mürtəcе “Maarif” nəşriyyatı, 1993, səh. 51
mütləqiyyət rеjiminə qarşı çıxaraq, radikal mövqе nümayiş 14. Sеyid Cəfər Pişəvəri, “Azərbaycanın böyük xalq və
еtdirməsi onun həbsi və Xorasan əyalətinə sürgün olunması maarif xadimi”, “Azərbaycan” qəzеti, Təbriz, 2 mеhr 1324
ilə nəticələnmişdir[10]. Əlirza AMANBƏYLİ

2011 / Mart
23
Münasibət
Qulamrza Səbri Təbrizi: İranda azərbaycanlıların hüquqlarını
tanımayan hərəkat qalib gələ bilməz
E dinburq Universitetinin professoru Qulamrza Səbri
Təbrizi “Amerikanın Səsi” radiosuna müsahibəsində İranda
yaşayan azərbaycanlıların mədəni hüquqları, milli fəalların
həbsi, “Yaşıllar hərəkatı”nda qeyri-fars millətlərin rolundan
danışıb.
Sual: İranda yaşayan azərbaycanlılar, xüsusilə xaricə
mühacirət etmiş azərbaycanlılar ötən il hansı problemlərlə
üzləşib?
Cavab: Ötən il İranda yaşayan çoxsaylı azərbaycanlı siyasi
iddialarla həbs edilib, işgəncələrə məruz qalıb.
Subsidiyaların ləğv edilməsi yoxsul vəziyyətdə yaşayan
insanların durumunu daha da ağırlaşdırıb. İnsanların kütləvi
həbsləri və işgəncələrə məruz qoyulması, bu şəxslərin ana
dilini tələb etməsi ilə bağlıdır. Ötən il beynəlxalq insan
haqları təşkilatları, o cümlədən BMT və YUNESKO İranda
azərbaycanlıların hüquqları ilə bağlı bizimlə söhbətlər
aparıb. Xüsusilə, azərbaycanlı Səkinə Məhəmmədi və digər xalqların mədəni hüquqlarını nəzərə alaraq indiki
Aştianinin fars dilini bilməməsindən istifadə edərək daş- faşist rejiminə qarşı mübarizə aparacaq, ona da dəstək
qallaq hökmünə imza atdırılması dünyada qəzəbə səbəb veriləcək.
olub. Səkinə xanımın fars dilini bilməməsinə görə daşqalaq Sual: Xaricdə yaşayan azərbaycanlılar, o cümlədən digər
hökmünə imza atması dünyada dilin nə qədər vacib qeyri-fars millətlər Yaşıllar hərəkatı ilə birləşə bilərmi?
olduğunu bir daha gündəmə gətirib. Yəqin ki, azadlıqsevər Cavab: Xaricdə yaşayan qeyri-fars millətlərin Yaşıllar
insanlar, o cümlədən azərbaycanlılar müraciətlər hərəkatına qoşulacağını güman etmirəm. Çünki, “Yaşıllar”
etməsəydi, Səkinə xanım artıq daşqalaq edilmişdi. qeyri-fars millətlərin maraqlarını müdafiə etmədi. İndi artıq
Ümumilikdə, ötən il azərbaycanlıların mədəni və milli “Yaşılları” fars şovinizmi tərəfdarları, şahçılar müdafiə
hüquqları uğrunda mübarizələri güclənib. Çoxsaylı edirlər. Bu hərəkatın təmsilçiləri, qeyri-fars millətlərin milli
təşkilatlar da azərbaycanlıların hüquqları uğrunda mübarizə hərəkatlarına müxalifət mövqeyindədirlər. “Yaşıllar” hətta
aparır. Dünya Azərbaycanlıları Konqresi bu yaxınlarda öz Azərbaycan Milli Hərəkatına qarşı indiki islam rejimi ilə
qurultayını keçirib. BBC teleradiosunun qarşısında İranda də birləşə bilər. Amma İranda birdəfəlik dərk edilməlidir
yaşayan farslarla azərbaycanlılar arasında ayrı-seçkilik ki, Azərbaycan dili və milli hərəkatı tanınmasa, heç bir
etdiyinə görə etiraz aksiyası keçirdik. BBC-nin siyasi hərakat müvəffəqiyyət qazana bilməyəcək.
direktorluğuna İrandan fars xəbərləri ilə yanaşı, azərbaycan Azərbaycan hərəkatı artıq İranda aparıcı bir qüvvədir. Milli
xəbərlərini də efirə verməsinin vacibliyini bildirdik. hərəkat üzvlərinə indiyədək nə qədər işgəncələr verilsə də
Sual: Siz milli ayrı-seçkilikdən danışdınız. Bir çox bu prosesdən geri dönən olmayıb. Əksinə, işgəncələr milli
ekspertlər iddia edir ki, Yaşıllar hərəkatının qalib mübarizəni bir qədər də gücləndirib. Çünki kamil insanlıq
gəlməməsinin əsas səbəblərindən biri də qeyri-fars millilikdən irəli gəlir. Millətini, anasını sevmək Allahın
millətlərə üstünlük verməməsi olub. Bu hərəkatda qeyri- yoludur.
fars millətlərin rolu olubmu? Sual: 2011-ci ildə İranda hansı hadisələr baş verə bilər?
Cavab: Bu doğrudur. Azərbaycanlıları əvvəllər məzəmmət Cavab: 2011-ci ildə İran çox problemlərlə üzləşəcək və
edirdilər ki, Yaşıllar hərəkatına niyə qarışmadılar? dəyişikliklər olacaq. İran hökumətinin iqtisadi-sosial
Azərbaycanlılar çox düzgün və ağıllı hərəkət etdilər. Bir sahədə mövcud olan səhvləri, dünyadakı nüvə düşmənçiliyi
qayda olaraq İranın siyasi böhranlarında azərbaycanlılar problemləri bir qədər də çıxılmaz edib. Hazırda dünyada
qurban verilib. İraq-İran müharibəsində yüzdən çox İranın dostu qalmayıb. Əl atır Latın Amerikasına, ondan da
azərbaycanlı pilot, o cümlədən minlərlə azərbaycanlı bir fayda əldə əldə edə bilmir. Hökumət elə cahil bəyanatlar
Səddamın sədlərinin sındırılmasında şəhid oldu. Sonra verir ki, şah belə sözlər deməyə cürət etmədi. İslam
bütün bunlar yaddan çıxdı. Azərbaycanlılar dilini istəyəndə hökumətin yadından çıxıb, bunlar keçmişdən danışırlar.
yüzlərlə insanı zindanlara saldılar, görünməmiş işgəncələr Əgər islamın əlifbasını düşünsələr, din sülhə əmin-
verdilər. İndiki halda da “Yaşıllar” bizim dilimizi istəmədi, amanlığa, dostluğa çağırır. İnidiki rejim bunların heç birini
milliyətimizi tanımadı. Mir Hüseyn Musəvi Təbrizdə nəzərə almır. Bu mənada, dünya ictimaiyyəti də İranın
camaatın səsini qazanmaq üçün bir neçə kəlmə despotluğunu, zindanlarda insanlara verilən işgəncələri
azərbaycanca danışdı. Amma Azərbaycan dilini tanıya- artıq anlayıb. Bütün dünya mətbuatında İranda mövcud
cağını rəsmi seçki proqramına salmadı. İranda hər hansı olan despotizmdən, qeyri-insani davranışlardan yazır.
siyasi hərəkat etnik azlıqları, xüsusilə azərbaycanlıları Hesab edirəm ki, 2011-ci ildə dünyanın demokratik
nəzərə almadan qalib gələ bilməz. Bunu tarix dəfələrlə ictimaiyyəti İranda Azərbaycan milli hərəkatının
sübut edib. Mən bu millətlərin içərisində azərbaycanlıları, müdafiəsinə qalxacaq və bu gün də onu müdafiə
ərəbləri, kürdləri, bəlucları, hətta farsların özünü də etməkdədir. Çünki azərbaycanlılara nüvə lazım deyil, bizə
görürəm. Biz Azərbaycan türkcəsini heç bir dildən üstün çörək və Allahın verdiyi ana dilində danışmaq, asayiş, fikir
bilmirik. Fəqət istəyirik ki, Azərbaycan dilini də başqa azadlığı lazımdır. Son doxsan ildə İranda sözümüz
dillərdən əskik saymasınlar. Azərbaycanlılar bir qayda eşidilməyib, sözümüzə görə zindanlara atılmışıq.
olaraq İran dövlətini, onun milli sərhədlərini qoruyub. Bu Azərbaycanlıların nə topu, nə də tüfəngi yoxdur. Bu millət
milləti saymadan hər hansı hərəkat irəli gedə bilməz. İranın ana dilində məktəb istəyir. İran islam rejimi deyir ki,
xaricdə intellektual mənəviyyatını türklər (azərbaycanlılar) azərbaycanlılar öz dilində danışsa, azad olacaq. Azad
qoruyur. İranın aparıcı ziyalıları, həkimləri, alimləri, olmayıb, bəs kim olmalıyıq? Elə isə nə qədər bu rejimin
ədibləri azərbaycanlılardır. Yaşıllar hərəkatı da azərbay- faşizmində yaşamalıyıq?
canlıların bu intellektual səviyyəsini nəzərə almadı.
Azərbaycanlılar isə çox düzgün hərəkət etdilər. Hesab Tapdıq Fərhadoğlu
edirəm ki, hansı hərəkat və ya siyasi güc azərbaycanlıların

24 Mart / 2011
Bayatı

“Öz bayatılarım”
Ağlı - qaralı dağlar,
Məndən aralı dağlar.
Soruşsalar yurdumu
Deyim haralı, dağlar ?

Bu şəhərə qar gəlir,


Dünya mənə dar gəlir.
Öz doğma toprağımda,
Qurbət mənə ar gəlir. Məlihə Əzizpur
Bu günlər qara günlər ,
İçimdə yara günlər. Ay lalalar - lalalar,
Alovlanan könlümü , Arı güldən bal alar.
Çəkirlər dara günlər. Haqqqımızı alarlar,
Gülü dəstə Təbrizim, Beşikdəki balalar.
Boyu bəstə Təbrizim .
Bu qara qış bitəcək, Qara sözlü qarğalar,
Olma xəstə Təbrizim. Min bir üzlü qarğalar.
Gör nə höküm sürürlər,
Bu qaranlıq şəhərdə,
Əmmaməli darğalar !
Boğazımız qəhərdə.
Acılı, dadlı ağzımda,
Bal da zəhər - zəhər də ! Qurşuna gülən güllər,
Açmadan solan güllər.
Arazdan keçənmi var ? Fələyi qarğımayın,
Suyundan içənmi var ? Qalxıban düşən günlər.
Niyə lillənib yenə?
Ürəyini açanmı var ?
Ver yaranı dağlayım,
Asta - asta gəzirsən Məlhəm qoyum bağlayım .
Qəm - kədəri əzirsən Mən ağıt başrammıram,
Mənim itginim vardı Sən oxşa, mən ağlayım.
Araz sən nə gəzirsən ?

Bilmirəm haralısan, Bu yollar gedir hara?


Harandan yaralısan. Yoxluqdan gedir vara?
Gözlərindən bəllidir, Əynindəki yaralar ,
Elindən aralısan. Necə də yaraşır yara ! ! !

2011 / Mart
25
Qafqaz

İranın “Qafqazda 17 şəhər”


strategiyası
Bu siyasətlə yanaşı parallel şəkildə İran
Sovetlər Birliyi dağıldıqdan sonra, Güney vətəndaşlarının Qafqaz regionları ilə ticarət və
Qafqazda strateji marağı olan dövlətlər sırasında İran maliyyə əlaqələri də həmin prinsiplərə
özünün xüsusi doktrinasını hazırlamaq üçün ölkənin söykənilməklə istiqamətlərndirilibdir.
Qum şəhərində dini, paytaxt Tehranda isə Xarici İşlər “Aran” Mədəni Müəssisəsi tərəfindən Qafqazda
nazirliyinin tərkibində “İranın Qafqaz və Orta Asiya iddia olunan 17 böyük şəhərdə yaradılan xüsusi
Araşdırmalar Mərkəzi”ni yaratdı. Hətta nazirliyin nümayəndəliklər isə İranın strateji maraqlarına
nəzdində “Risalət” adlı dərgi nəşr etməklə bu hesablanan tədbirləri və görülən işləri nizamlayır.
strategiyanın elmi-nəzəri əsasları barədə araş- Qafqazda fəaliyyət göstərən və İrana məxsus biznes
dırmaları gündəmə gətirməyə başladı. “Risalət” şəbəkələri isə həmin mərkəzin proyektlərinin
dərgisinin ilk saylarında (1991-ci il 2-ci sayı, səh. 4)maliyyələşdirilməsində borcludurlar. Tehrandakı
belə qeyd olunurdu: “Azərbaycan Respublikasının analitiklər qeyd edirlər ki, ölkədəki teokratik rejimi
quruca adı belə İran dövləti üçün daim təhlükə qorumaq üçün “Aran” Mədəni Müəssisəsinin
mənbəyi olacaqdır”. Hər iki mərkəzin Qafqaz nəzarətində olmaqla Azərbaycan, Ermənistan və
siyasətində uzlaşdırılmış əsas hədəfləri isə bundan Gürcüstanın siyasi, hərbi, təhlükəsizlik, iqtisadi,
ibarətdir: “İndiki Ermənistan, Azərbaycan və Gürcü- sosial, mədəni, dini və digər sahələri barəsində
tan tarix boyu “Böyük Ariya”- fars mədəni-siyasi məlumatlar əldə etməklə, İran regionda çevik şəkildə
qatının təsir dairəsində olubdur və bu proses SSRİ- fəaliyyət göztərmək imkanlarını əldə edir. Məhz bu
nin dağılması səbəbindən yenidən İranın nəzarətinə yolla İran Qafqazda başda ABŞ və İsrail, Avropa Bir-
keçməlidir” liyi daxil olmaqla böyük güclərin və NATO
“Aran” Mədəni Müəssisəsi və Qafqaz siyasətinin genişlənməsinin qarşısını almaq, regionda
Qumdan və Tehrandan istiqamətləndirilən hədəflərə sosial, iqtisadi və demokratik proseslərin inkişafına
hesablanmış İrəvan (Ermənistan), Tiflis, Batumi, mane olmaq mümkündür.
Sarvan (Marneuli), Rustavi (Gürcüstan), Dərbənd Prosesə elmi münasibət və hədəflər
(Dağıstan), Beyləqan, Bakı, Bərdə, Gəncə, Quba, Tehran Universitetinin professoru Cavad Şəfinəjad
Şəki, Lənkəran, Salyan, Mingəçevir, Sumqayıt və “Risalət” dərgisində belə qeyd edir: “İranın quzey
Şuşa (Azərbaycan) şəhərləri daxil olmaqla “Qafqazın qonşusu olan Azərbaycan Qafqazda ən böyük
17 şəhəri” strategiyası İranın “Qafqaz siyasəti”nin dövlətdir. 2008-ci ildən başlayaraq Azərbaycanın
əsas tərkib hissəsidir. 20 ilə yaxındır ki, bu “17 milli gəlirləri sürətlə artmaqdadır. Bu ölkənin enerji
şəhər” modeli arasında uzlaşdırılan bir sıra şəbəkələr resursları ilə parallel şəkildə digər iqtisadi sahələrin
qurulubdur. Buraya, tarixi abidələr, coğrafi, mədəni- inkişaf etməsi İran üçün artıq çox ciddi problemlərə
dini birliklər, elm və ədəbiyyat xadimlərindən ibarət səbəb olacaqdır. Buna görə də "Aran" Mədəni
ictimai qurumların yaradılması, müxtəlif qəzet və Müəssisəsi regionda daha çevik fəaliyyət
jurnalların nəşri, ictimai və sosial yönümlü qurumlar, göstərməlidir. Bunu xüsusilə teokratik müstəvidə
biznes və maliyyə sektorları daxildir. Bütün bunları gücləndirməklə hədəflərimizi modernləşdirmək
uzlaşdırmaq üçün “Aran” Mədəni Müəssisəsi adlı strategiyası üzərində kökləməliyik”.
mərkəzi yaradaraq həmin şəbəkələrin koordinasiya İsfəhan Universitetinin professoru Mütəfəkkir Azadi
şəklində fəaliyyətini nizamlayır. isə İranın Azərbaycan və Qafqaz siyasətinə toxu-
İranın Tehran, İsfəhan, Yəzd, Qəzvin, Qum, naraq bunları təklif edib: “Qafqaz xalqlarının indiki
Ərdəbil, Məşhəd, Kirman, Mazəndaran, Rəşt, Lahi- düşüncə tərzi İranla ortaq tarixi, mədəni və dini
can, Şiraz və digər universitetlərində çalışan hisslər müstəvisində artıq təhlikə mənbəyinə çevrilib.
mütəxəssislər tərəfindən hazırlanan layihələr ilk öncə Regionda strateji maraqları olan ölkələr də belə bir
XİN-ə və buradan isə “Aran” Mədəni Müəssisəsinə prosesdə aktiv rol oynayırlar. İranın strateji maraqları
təqdim olunur. Bu proyektlərdə “Qafqazda iri artıq bir sıra hücumlara məruz qalıb. Buna görə də
şəhərlərin və onların çevrəsindəki coğrafi ərazilərin teokratik baxışlar üzərində köklənərək "Fitrət",
qədim İran torpaqları” mövzusu İranın televiziya və "Həsrət", "Hicrət" və "İraq" mövzuları ictimai fikirdə
radio kanallarında, qəzet və jurnallarında uzun genişləndirilməlidir. İran bir dövlət olaraq uzun
müddətdir ki, geniş şəkildə təbliğ olunur. Digər müddət məhz bu taktika ilə Suriya, Livan, Fələstin
tərəfdən isə , bu strategiya bütün orta məktəb və və Türkiyədə qurmuş olduğu təsisatları vasitəsilə
universitetlərin dərsliklərinə daxil edilibdir. Bununla mövqeyini gücləndirə bilibdir”.
da hər bir İran vətəndaşının beynində “Güney Qafqaz Uzun müddət İranın Azərbaycandakı səfirliyinin
İranın tarixi coğrafi ərazisidir” anlayşı mövcuddur. əməkdaşı olmuş Əliəsğər Şerdust qeyd edir ki:

26 Mart / 2011
Qafqaz
“Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyinin bölümdən ibarət sənədli televizya filmini çəkibdir.
ömrü uzandıqca, İran üçün daha böyük təhlükə Bu filmdə açıq şəkildə qeyd olunur ki, Qarabağ
mənbəyinə çevirlir. Çünki, Azərbaycanın milli qədim İran vilayətlərindən biridir və indi bu
gəlirləri artmaqla, bu dövlətin mədəni həyat tərzinin torpaqları Ermənistan deyil, xarici qüvvələr işğal
güclənməsi birbaşa Güney Azərbaycan məsələsinə ediblər. Qarabağ savaşı Ermənistan-Azərbaycan
çox ciddi şəkildə təsir edir. İran Azərbaycan məsələsi deyil, bu, daha çox NATO və İran savaşının
məsələsində ortaya qoyduğu doktrinanın 1-ci müstəvisində baş veribdir. İran heç bir vəchlə bu
mərhələsini çoxdan başa vurub. Biz hal-hazırda 2-ci torpaqların Azərbaycanın tərkibinə qatılmasına
mərhlənin tamamlanması prosesini izləyirik. 3-cü imkan verməməlidir. Çünki, Qarabağ Azərbaycanın
mərhələyə başlamaq üçün indidən kadr siyasətini ərazisi olaraq birlşdirilərsə, sırada İrandakı teokratik
daha da gücləndirməyə çalışmalıyıq. Məhz 3-cü rejim üçün böyük təhlükələr ortaya çıxacaqdır. Buna
mərhələnin sayəsində İrandakı teokratik rejimi qoru- görə də İranda təhsil almış kadrların sayəsində
maq mümkündür”. Azərbaycan əhalisinin diqqəti Qarabağa deyil, daha
İdeoloji hədəf və “beyinlərin yuyulması” çox “Fələstin məsələsi”nə yönəldilməlidir.
Ayətullah Hərəmullahi “İranın Qafqazdakı hədəfləri” Elmi tədqiqatlarda təhriflər
əsərində yazır: “Türkiyədən fərqli olaraq, bu gün İran Son 20 ildə İranda Azərbaycan və Qafqaz tarixi
dövləti Azərbaycan və Gürcüstan siyasətində xeyli barədə planlı şəkildə təhrif olunmuş hədəflərə
geridə qalır. Buna görə də, biz Azərbaycanda hesablanılan və nəşr edilən bütün elmi tədqiqat
təsiretmə yollarına daha çox maliyyə sərf etməliyik. əsərləri Azərbaycan dövlətinin ərazisində
İctimai təsir vasitəsi qismində iki ölkə ziyalılarının yayılmaqdadır. Bununla yanaşı İranda təhsil almağa
arasında “obyektiv əlaqələr”in gücləndirilməsi, ağır gedən gənclər də elə həmin elmi əsərlərin ruhunda
həyat şəraiti olan elmi işçilərə “xüsusi qayğıların yetişdirilirlər. Bu sırada Əhməd Həmədani, Rza
göstərilməsi”, Azərbaycanın hər yerində fars dilinə İnayətullah, Zəkəriyyə Qəzvini, Həmdullah Mustofi,
olan marağın artırılması (xüsusilə dindarlar arasında) Məhəmməd Hüseyn Xələfi, Abdullah Bəşşari
və lazım olan ədəbiyyatın pulsuz və ya çox ucuz Muqəddəsi, Bəhram Əmirəhmədiyan və digər
qiymətə satışının təşkili, əruz vəznində yazılan müəlliflərin “Qafqazın mükəmməl coğrafiyası”
müasir ədəbiyyatın təbliğinin genişləndirilməsi və strategiyasına hesablanmış elmi tədqiqatlar İran
digər təsir vasitələri çoxşaxəli forma və məzmunda dövlətinin maraqlarının hansı məcrada idarə
əsas həyat mənbəyinə çevrilməlidir”. edilməsini təsdiq edir. Bu əsərlərin hamısında qeyd
Yəzd Univesitetinin professoru, “Qafqazdakı olunur ki: “400 min kv. m. əraziyə malik olan
böhranlar” üzrə ən böyük mütəxəssislərdən biri Qafqazda bütün strateji maraqlarını təmin etmək
hesab olunan Əmir Əhmədiyan ”Qafqaza doğru” üçün İran bir dövlət olaraq “Qafqazın 17 şəhəri”
tədqiqatında yazır: “Qafqazda İranın təhlükəsizliyi modeli ətrafında fəaliyyət dairəsini daim inkişaf
strateji hədəflər olaraq coğrafi hədəflər müstəvisində etdirməlidir. Region xalqlarını bütün təsir vasitələrilə
inkişaf etdirilməlidir. Bu sırada Qafqazın 17 şəhəri bu siyasətə səfərbər etməklə həm də İran bir dövlət
ən böyük strateji maraq dairəmiz olmaqla yanaşı, olaraq özünün “milli təhlükəsizliyi”ni təmin etmək
həmin regionları daim İranın təsir dairəsində imkanları əldə etmiş olur”. Göründüyü kimi İran
saxlamalıyıq. Xüsusilə cəmiyyətə təsir vasitəsi kimi alimləri məşhur alman coğrafiyaşünas alimi Karl Ri-
İranda dini təhsil almış kadrların “teoloq alimlər” terin “coğrafiyasız tarix sərgərdan bir ruh kimidir”
modeli qismində dini-mənəvi sahədə ön sırada modelinə üz tutduqlarını və buna əsas istinad nöqtəsi
durmalıyıq. Məhz bu kadrlar ordusunun sayəsində kimi yanaşdıqlarını heç də gizlətmirlər.
Qafqazın keçmiş İran ərazisi olmasını və bunun icti- “Qafqazın 17 şəhəri” modeli proyekti çərçivəsində
mai fikirdə təsirini gücləndirə bilərik. Bu sırada bu şəbəkəyə daxil olan bütün infrastrukturlarla
Azərbaycanın vilayətlər (region) qismində idarə birlikdə İran son illər elmi konfranslar və simpozi-
olunması modelinin tətbiq olunmasına çalışmalıyıq. umlar keçirməklə çevrə dövlətlərində yaratmış
Çünki, hər bir region özünün coğrafi şəraitlə uzlaşan olduğu bütün şəbəkələri daim təkmilləşdirmək üçün
iqlim qurşğanın fəlsəfəsinə bağlıdır”. çox ciddi addımlar atmaqdadır. Türkiyə, İran, Suriya,
Uzun müddət İran xüsusi təhlükəsizlik xidmətinin Azərbaycan, Əfqanıstan, Tacikstan, Ermənistan,
əməkdaşı qismində Türkiyədə fəaliyyət göstərmiş Gürcüstan, Qətər, Fələstin isə bu bu proyektə cəlb
Əkbər Gənci Azərbaycanla bağlı bu ölkənin XİN-i ediliblər. Azərbaycanın bir dövlət olaraq inkişafının
üçün hazırladığı 200 səhifəlik hesabatında açıq qarşısını alan və süni şəkildə yaradılan bir sıra
şəkildə qeyd etmişdir ki: “Azərbaycan Respublikası problemlər də məhz bu növ strategiyaların
hər qarış torpağı üstündə müstəqil olana qədər İran ucbatından həll olunmamış qalır.
üçün daim təhlükə mənbəyidir”.
Təbrizdə fəaliyyət göstərən “Səhər TV” kanalının Ənvər BÖRÜSOY, Azərbaycan Milli
rəhbəri olan Əsgər Fərdi hələ ötən yüzilin 90-cı Strateji Təhqiqatlar Mərkəzinin
illərində Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstana (AMSTM) eksperti
səfərlər edərək “Qafqazın 17 şəhəri” mövzusunda 40

2011 / Mart
27
Problem
“Yaşıl” hərəkat insan haqları deyil, dünyəvilik
uğrunda mübarizə aparır. Hərçənd, demokratiya
uğrunda mübarizə apardığı deyilsə də, İranda
yaşayan fərqli millətlərə mənsub milyonlarla insanın
ifadə azadlığı tanınmır. Onun tələb etdiyi şey sadəcə,
“dövlət dindən ayrılmalıdır” şüarıdır. İkincisi isə, fars
millətçi aydınlar bu islam ölkəsini fars dövləti olaraq
tanımırlar. Onlar düşünür ki, fars kimliyi şiə kim-
liyinin tapdağı altında əzilir. Buna görə ayağa qalxıb
ali irq olan fars kimliyini ərəb əsilli şiə kimliyinin
əsarətindən xilas etmək lazımdır. “Yaşıl” hərəkatı
əslində iranlı kimliyini, fars kimliyini dini kimlik
maskalarından xilas etmək, onu təmizləmək və
yenidən ucaltmaq məqsədi ilə mübarizə aparır.
- Onda belə düşünmək olarmı ki, belə vəziyyətdə
siyasi rejim dəyişilərsə, İranın ikinci Balkan olmaq
ehtimalı var.
- Bu ehtimal var və mümkün proqnozlar içində o,
daha çox real görünür. Özünüz düşünün, qəfildən
rejim dəyişilir və əsrlər boyu bir yerdə
yaşamağına baxmayaraq bir-birinə elə də
hörməti olmayan millətlərin əlinə azadlıq və
arzularını reallaşdırmaq imkanı düşür. Kim deyə urlar? Onların qorxusu İranın parçalanması deyil.
bilər ki, İran Balkan ola bilməz? Bütün millətlərə bərabər haqlar verilərsə, ari-fars
-Çünki Balkan olmaq şəraiti mövcuddur. Millətlər təfəkkürü millətlərə təzyiq gücündən məhrum olar.
arasında nifaq, eləcə də bu millətlərə hörmət Onların qorxduqları budur. Deməli, başqa xalqları
bəsləyəcək demokratik sistem yoxdur. Təbii ki, fars- daim təzyiq altında saxladıqlarından indi də qorx-
türk , kürd-fars, fars-ərəb, fars-lor, fars-gilək, fars- urlar ki, birdən azadlıq verərik İran parçalanar. Buna
bəluc savaşları gündəmə gələ bilər. İranın Balkan görə kimsə mədəni haqlardan danışanda onu Qərbə,
olmaması üçün ən azı müxalif hərəkatların içində əsl Amerikaya işləyən casus adlandırırlar.
demokratiya olmalıdır. Heç olmasa müxaliflər insan - İranda mövcud rejimə qarşı mübarizə aparan
haqlarına, millətlərin mədəni haqlarına hörmət müxalif aydınların, hərəkatın uranın zəngin-
bəsləməlidir. Siz fikir verin, müxalif liderlər bütün ləşdirilməsi məsələsinə münasibəti necədir?
hüquqlar haqqında danışır, amma növbə qeyr-fars - Rejim müxaliflərinin dilindən nüvə silahı əldə
millətlərin aqibətinə, onların mədəni haqlarına etməməklə bağlı heç bir fikir eşitməmişik. Burada
yetişəndə, susurlar.
qəribə bir şey yoxdur. Bu faktdır ki, İranda nüvə
“İranda mədəni haqlardan danışanı Amerika cəsusu
adlandırırlar” proqramının təməli şah dönəmində atılıb. İranda da
- Sizin bu fikirlərinizə alternativ olaraq İran müx- ilk nüvə reaktoru 1956-cı ildə qurulub. İran şahı belə
alif liderləri də qeyd edir ki, qeyri-fars millətlərin o dövrdə bölgənin ən güclü nüvə ölkəsi olmasını
mədəni haqları Ana Yasada nəzərdə tutulduğu istəyirdi. Bu gün adı tez-tez hallanan Buşehr nüvə
formada reallaşsa, ölkə parçalanar… stansiyası da 1975-ci ildə tikilib. Bu prizmadan
- Bunu hamı bilməlidir ki, heç bir demokratik ölkədə baxdığımızda açıq görünür ki, istər şahçıların, istər
“ölkə bölünər” deyə, millətlərin haqları əlindən alına klerikal rejim tərəfdarlarının, istərsə də solçuların
bilməz. Demokratiya könüllü, arzulu iştirakdır. Bir timsalında nüvə arsenalına sahib olmaq fars
yerdə təzyiq, təhrik, qorxu varsa, könüllü birlikdən, dövlətinin tarixi ehtirasıdır. Əslində, onların hamısı
demokratiyadan söhbət gedə bilməz. Tutalım, bir üçün məqsəd eynidir. Amma məqsədə yetişmə
millət öz haqlarına qovuşmaq üçün ayrılmaq qərarına taktikalarında fərqliliklər var. Misal üçün, rejim
gəlib. Nə vaxta qədər topla-tüfənglə onun üzərinə müxalifləri fikirləşirlər ki, nüvə arsenalına sahib ol-
gedib fikrindən daşındırmaq olar? Onların mazdan əvvəl Qərb ölkələri ilə olan inamsızlıq
sözlərindən belə çıxır ki, insan haqlarına hörmət problemlərini həll etmək lazımdır. İndiyədək klerikal
edilsə, qeyri-fars millətlərin haqları tanınarsa, ölkə rejimə müxalif hərəkat içində heç kimdən “mən
parçalanar. Axı, tarixin hansı bir kəsimində bu fars
istəmirəm İran nüvə silahına sahib olsun” kimi
millətçiləri, idarəçiləri İranda yaşayan fərqli toplum-
lara eyni gözlə baxdı və İran parçalandı? Bu tarixin fikirlər eşitməmişəm. Qısaca, istər rejim olsun,
hansı dövründə baş verdi ki, indi bunlar belə qorx- istərsə də müxalifət, onların mübarizəsinin məğzi im-
perial təfəkkürdür.

28 Mart / 2011
Problem

“İran ikinci Balkan ola bilər”


siyasətlə müşahidə olunubdur. Bunun ardınca İslam
inqilabı baş verdi. O zaman Güney Azərbaycanda
dünyəvi dövlət uğrunda mübarizə başladı. Bu hərəkat
“Xəlqi Müsəlman” adlanırdı, rəhbəri dinin dövlətdən
ayrılmasını təbliğ edən Şeyx Şəriət Mədari idi. Hələ
o dövrdə bu hərəkat açıq deyirdi ki, İranda
Arif Kəskin demokratiya olacaqsa, bu, yalnız Tehranla
kifayətlənə bilməz. Demokratik ideyalar qeyri-fars
millətlərə də şamil edilməli, onların da mədəni
haqları tanınmalıdır. Nəinki bu demokratik istəyə
hörmət edildi, əksinə, bütün fars aydınlar dini
rəhbərin ətrafında toplandı və “Xəlqi müsəlman”
hərəkatı yatırıldı. Dərhal da dövlət totalitarizmi
siyasətinə başlanıldı və bu proses 31 ildir davam edir.
P
“ roblem rejimlə bağlı görünsə də, əslində, “Problem rejimdə yox, təfəkkürdədir”
təfəkkürdə yatan milli ayrı-seçkilikdir” - Tarixdə yaşanmışları bir kənara qoysaq, necə
“Müxalif liderlər bütün hüquqlar haqqında danışır, etmək lazımdır ki, bu hərəkat İranda yaşayan
amma növbə qeyr-fars millətlərin aqibətinə, mədəni bütün millətləri, mövcud totalitar rejimdən
haqlarına yetişəndə, susurlar” narazı olan bütün insanları özündə birləşdirsin?
Əslən Güney Azərbaycandan olan Türkiyəli siyasi - Problem rejimlə bağlı görünsə də, əslində,
ekspert Arif Kəskin “Azadlıq” radiosuna müsahibə təfəkkürdə yatan milli ayrı-seçkilikdir. Tutalım,
verib. Bu müsahibəni ixtisarla təqdim edirik: “vətəndaş anlayışı” məsələsi. İranda yaşayan qeyri-
- İranı qaynar qazana bənzədirlər. Bir qayda fars millətlər ölkə əhalisinin 2/3-ni təşkil edir. Bu
olaraq bir neçə onillikdən bir bu ölkə qaynayır. millətlər tarix boyu bu dövlətə fars millətindən az
İslam inqilabının 31-ci ildönümündə baş verən bu xidmət etməyib. Ancaq təbliğat elə bir formada qu-
hadisələr mahiyyətcə demokratik dəyişikliklər rulub ki, “İran” deyəndə, fars ölkəsi, “İran vətəndaşı”
ehtiyacından doğur? deyəndə isə, farslar nəzərdə tutulur. Sanki, bu ölkənin
- Bu gün İranda yaşanan mübarizəyə “demokratik əsil sahibi farslardır, başqa millətlər isə ordan-burdan
mübarizə deyil” demək olmaz. İndi İranda gəlmədirlər. Tutalım, futbol üzrə İran milli
demokratik hərəkat var. Ən gözəçarpan hərəkat isə komandasının üzvlərini daşıyan avtobusun üzərində
prezident seçkisindən sonra formalaşmış “Yaşıllar” “fars ulduzları” yazılır. Axı, bu milli komandada oy-
hərəkatıdır. Ancaq bu ölkədə qeyri-fars millətlər, nayan futbolçuların əksəriyyəti qeyri-farslardır. Bu
xüsusən də Azərbaycan türkləri belə düşünür ki, bu cür işlərlə qeyr-fars millətlər yadlıq hiss edir, özlərinə
“Yaşıl” hərəkat demokratiya uğrunda mübarizə haqlı olaraq milli kimlik axtarmağa başlayır. Buna
aparsa da, onun demokratik sistem qura biləcəyinə görə də İranda demokratik hərəkatın uğur
inanmaq sadəlövhlükdür. qazanacağına inamım azdır. Demokratiya kollektiv
- Ümidsizlik nədən qaynaqlanır? kimliyi qəbul edən quruluşdur. Kollektiv kimlik
- İran monoetnik bir ölkə deyil. Qeyr-fars millətlər, qəbul olunmursa, fərdi kimlikdən söhbət gedə
xüsusilə də Azərbaycan türkləri düşünürlər ki, İranda bilməz. İranda aparılan müxalif mübarizənin,
demokratiya olacaqsa, bu, yalnız bütün etnik və dini “Yaşıllar” hərəkatının demokratiya anlayışı bu deyil.
qrupların siyasi sistemdə təmsil olunması nəticəsində Onların tək bir kollektiv anlayışı var: İranlı, yəni
baş verəcək. Azərbaycan türkləri 20-ci əsrin farslar. Demokratiyaya bu cür yanaşıldığı üçün təbii
əvvəllərindən, Məşrutə inqilabından ta günümüzədək ki, qeyri-fars millətlər bu hərəkatı boykot edir.
bu fikrə sadiqdir və onu müdafiə edir. Onlar haqlı “İrandakı mübarizə insan haqları uğrunda deyil,
olaraq deyirlər ki, İranda fars mərkəziyyətçi sistem dünyəvilik uğrundadır”
heç bir zaman demokratik nəticələr verə bilməz və - Arif bəy, ancaq böyük bir ölkədə xalqın
onların təfəkkürü ilə “demokratik mübarizə” də dik- əksəriyyətinin qəbul etmədiyi bir siyasi rejimə
tatorluqla nəticələnər. İran tarixində bunu təsdiq edən qarşı bir hərəkat varsa, mümkün deyil ki, bu
misallar saysızdır. Misal üçün, Məşrutə inqilabı fo- hərəkat müxalif insanların haqlarını nəzərə
nunda siyasi arenaya çıxan Azərbaycan türklərinə almasın. Yəni, bu qədər əminsiniz ki, müxalif
qarşı mərkəzçi fars millətçiliyinin apardığı mübarizə hərəkat özündə insan haqlarını tamamilə ehtiva
və nəticədə Rza Pəhləvi hakimiyyətə gəldi. 1923-cü etmir?
ildən 1978-ci ilə qədər “Pəhləvi xanədənı”nın - İranda gedən siyasi mübarizə haqqında düşünərkən
apardığı siyasət qeyri fars toplumlara qarşı ən qəddar iki məsələni unutmamalıyıq. Onlardan biri budur ki,

2011 / Mart
29
Lirika

Səni düşünmək
Səni düşünmək
Həyatı düşünməkdir
Torpaq altında
Dar-düdük bir qəbirdə
Günəşi düşünməkdir
Qarlı gecədə.
Rəsul Yunan
Qıfıllanmamış qapılara Yalqız adamın rəsmi
Qaçmağı düşünməkdir Uzun bir küçədir
həbsxanada Və onun dibində olan
Səni düşünmək dəyərlidir Bağlı qapı
Ən azı Yalqız adamın rəsmi
Adamın qəlbindən Rəsmdə görünməyən
Bir bulaq coşar Paslı pianodur
Bir at gələr orada su içər Yalqız adamın rəsmi.
Bir quş gələr orada oxuyar... Əsən yeldir
Solğun ay
Yalqız adamın rəsmi
Həsrət Bütün kədərlərin rəsmidir...

Duman boruları
Antenlər Qələbəlik
Qarğalar
Sadəcə Mənə elə gəlir
Keçmişimdən bunlar yadıma gəlir. Çin məhəllələrində itmişəm
Hər yer hay – küydü
Pəncərədən
Hər yer qələbəlik.
Eşiyə baxdığım günlərdən...
Keşkə
Sizin apartmanınız
Sarı bir əjdəha qarşıma çıxıb
Uzaqda idi Məni udsun!
Yerlə göy üzü qovuşan yerdə... Son qoysun bu itgin düşməyimə.
Rəsmdə görünməyən paslı piano Nə çətin bir işdir
Qələbəlikdə yalqız yaşamaq...

30 Mart / 2011
Yurd

Millətin dərdindən
Lalədən soruşdum,
bağrında qara
neyçün məskən salıb
nədən yer alıb.

Aşıqdan soruşdum,
qəlbində yara
neyçün səbrin kesib
nədən sızlayıb. Əsgər Əhərli
Şairdən soruşdum, Canım qurban Vətənimə, Elimə,
qələmi dara Vətən adı təkcə düşüb dilimə.
Arxalannam haqq almağa əlimə,
neyçün çəkilib
El gücü sel olub, sel məni istər.
nədən asılıb.

Anadan soruşdum, Tel sızlayan zaman daşıb coşaram,


əyninə qara İstiqlal eşqilə mahnı qoşaram.
neyçün çulğalanıb Vətən deyə tel ilə bağlaşaram,
Telin naləsiyəm , tel məni istər.
nədən saralıb.

Eldə doğulmuşam, elin oğluyam,


Şəhiddən soruşdum, Elin vurğunuyam, elə bağlıyam.
qara məzara Əhərlidir adım, Qaradağlıyam,
neyçün qərar alıb Mən Eli sevmişəm, El məni istər
nədəndir yatıb

Təkcə bir cavab var hər kəsdən


Acı gerçək
nədən... Soruşdum vətənin?
söylədi: zəncir!
söylədi: zəncir!
El məni istər Sordum ana dilin ?
söylədi: zəncir !
Demək əsir bir millətin
Bükülməsin dizlər, şaxmasın bellər
hər şeyi
Yandırsa yüz gözü sazaqlar, yellər.
zəncirdir
Vətən göylərindən əsir bu yellər
zəncirdir
Vətən qoxusu var, yel məni istər.
yenə də zəncir !!

2011 / Mart
31
Konflikt

Urmuda kürdlər niyə və kimə qarşı silahlanırlar?


Güney Azərbaycanın Urmu vilayətində kürd keçirmək
silahlılarından gözlənilən təhlükələr artıb
mümkün oldu. Rusiyanın Qafqazı işğal
planı o zaman gerçəkləşdi ki, Tehranda saraydakı fars
əyanları və Urmu vilayətində yaşayan qeyritürk
Son aylarda İrandakı klerikal rejimə qarşı etiraz ünsürlər bu xəyanətlərdə birbaşa iştirak etdilər.
aksiyaları və ixtişaşların sayı artmaqdadır. Bu Çarlıq Rusiyası 1917-ci ildə çökdüyü zaman Urmu
prosesdə paralel olaraq İran hökumətinə bağlı olan vilayətində həmin siyasəti bu dəfə İran körfəzində
informasiya orqanlarının verdiyi məlumata görə, yerləşdirilmiş İngiltərə qoşunları və general Denstre-
Urmu vilayətində silah qaçaqmalçılığı kürdlərə vill idarə etməyə başladı. Məhz ingilis kəşfiyatının
məxsus şirkətlər tərəfindən daha da artıb. Ölkədəki sayəsində regionda yaşayan aysorlar, kürdlər və
rejimdən müəyyən qədər ehtiyat edən kürdlər bir ermənilər maliyyə dəstəyi almış və silah-
qədər gözəgörünməz şəkildə davranış sərgiləməyə landırılmışdırlar. İngilis kəşfiyyatı hər birinə
başlayıb. İranın Suriya, Türkiyə və İraqla sərhəd ayrılıqda olmaqla, aysor, kürd və ermənilər üçün
regionlarındakı dağlıq ərazilərdə məskunlaşan Urmu boyunca “Aysor dövləti”, “Kürdüstan” və ya
kürdlərin bu qədər silaha və maliyyə resurslarına “Böyük Ermənsitan”ın yaradılması ssenarisini
gündəmə gətirmişdi. Ortada tək bir faciə yaşanıldı.
Bu, bölgədə yaşayan Qarapapaq Türklərinin
soyqırımı idi. Çünki, həddindən artıq zəif durumu
yaşamağa məcbur olan Qacarlar xanədanlığı son
ümid yeri kimi Qarapapaq Türklərindən ibarət
nizami qoşunlar hazırlamaqla İranın gerçəkdən bir
türk dövlətinə çevrilməsi siyasətini planlaşdırmışdı.
Belə bir həssas məqamda tədricən dağılmaqda olan
Osmanlı dövləti qardaş və soydaş dəstəyini
əsirgəməmək üçün Əli İhsan Sabis Paşanın
komandanlığı altında vilayətə qoşun göndərdi. Bu
qoşunlar Kərkük və Urmu vilayətlərində türk
soyqırımlarının qarşısını aldı. Erməni, kəldani və
aysorlara məxsus hərbi birliklərin yerləşdiyi
məntəqələrdə isə xeyli ingilis cəsusu edam olundu.
Əli İhsan Sabis Paşanın altı cildlik xatirələrində qeyd
belə olunur: “Urmu vilayəti Anadolu, Güney
Azərbaycan və Orta Asiyanı coğrafi, iqtisadi,
mədəni və hərbi baxımdan birləşdirən strateji
nöqtədir. Bu vilayət hansı gücün nəzarətindədirsə,
malik olması faktına əsaslanan Güney Azərbay- Anadolunun, Qafqazın və Orta Asiyanın bütün-
candakı müşahidəçilər bildirirlər ki, bütün bunlar lüyünün açarına sahib olması deməkdir”.
Ermənistan və separatçı Dağlıq Qarabağın hesabına Böyük siyasətin “silahlı oyuncaqları”
əldə edilib. Kürdlər hədsisz dərəcədə şübhəli şəkildə Orta Şərq siyasətində yer alan İran faktoruna görə
zənginləşərək Urmu vilayətində iri torpaq sahələri, Rusiya, ABŞ, İngiltərə, Almaniya, Çin, Fransa, eləcə
mülklər alaraq, öz mövqelərini gücləndirməyə də Səudiyyə Ərəbistanı Türkiyənin rolunu kiçiltmək,
başlayıblar. Hal-hazırda Urmu şəhəri başda olmaqla daraltmaq üçün Urmu və Kərkük vilayətlərinə görə
vilayət boyunca kürdlərin açıq şəkildə silahlı fərqli yanaşsalar da, strateji nöqtədə kürdlər və
qruplarını yaratmaları prosesləri baş verməkdədir. ermənilərdən faydalanırlar. Buna görə də, “Kürdüs-
Urmu vilayəti Türk Dünyasının ən strateji nöqtəsidir tan Yurdsevərlər Partiyası”, “PKK” “Kürdüstan
18-ci yüzilin sonları və 19-cu yüzilin ilk çağlarında Demokrat Partiyası”, “KADEF”, “PEJAK” və digər
Rusiya Avropanın dəstəyilə Qafqazın işğal edilməsi çoxsaylı kürd təşkilatları mövcuddur. Çünki, böyük
yönündə qanlı savaşlar aparıbdır. Qacarlar strateji hədəflərin alətinə çevrilmiş “silahlı oyun-
hakimiyyəti məhz Urmu vilayəti üzərindən işğalçı calqar”a malik olan bu qurumlar proseslərin sonucu-
qoşunlara qarşı öz hərbi qüvvələri vasitəsilə sarsıdıcı nun necə bitəcəyinin heç fərqində deyillər. Kürdlər
zərbələr vura bilirdi. O zaman İngiltərənin Hİndis- də ermənilər kimi elə düşünürlər ki, böyük güclərin
tanda yerləşmiş ordu komandanlığının kəşfiyyatı hesabına güclü bir dövlətə sahib olacaqlar.
Urmu vilayətinda yaşayan aysor, kəldani və Tehrandakı fars şovinizminə söykənən paniranist
ermənilər vasitəsilə regiondakı hərbi sirləri əldə gizli strateji mərkəzlər də bu axına öz maraqları
edərək Çar Rusiyasının hərbi komandanlığına təqdim çərçivəsində “kürd kartı”nın alovlanmasında
edirdir. Qacarlar hakimiyyətinin hərbi-strateji maraqlıdırlar. Elə Tehranla İrəvanın strateji
üstünlüyünə qarşı regionda təxribatları gündəmə maraqlarının tərkib hissəsi olaraq, Urmu vilayətində
gətirmək üçün kürd, erməni, aysor və kəldanilərin süni şəkildə kürdlərin sayının artırılması, onların
maliyyələşdirilməsi sayəsində İrəvan, İrəvan, Gəncə gizli silah qaçaqmalçılığına cəlb edilməsi siyasəti
və Qarabağın işğalına doğru yönəlmiş siyasəti həyata gücləndirilib. Son zamanlar bütün sənaye

32 Mart / 2011
Konflikt
infrastrukturları iflic olmuş Ermənistanda “hərbi bilib. Kürdlərdən müsadirə olunan 643 ədəd avtomat
sənaye komleksi”nin keçmiş SSRİ zamanında silahın Ermənistandan gətirildiyi isə istintaq zamanı
olduğu kimi dirçəldilməsi yönündə çox ciddi işlər sübuta yetirilibdir. Yerli məmurlardan biri etiraf edib
görülməkdədir. Hətta Rusiyada geniş biznes ki, biz Kərkük vilayətində bir zamanlar kürdlərin
şəbəkəsinə malik olan erməni şirkətləri bu sahədə silahlanaraq üstün səviyyəyə qalxmalarını, necə
gərəkən yatırımları qoymaq üçün “biznes planlar” da türkmanları soyqırıma məruz qoyduqlarını çox yaxşı
hazırlayıblar. Unutmaq olmaz ki, “Rusiya Erməniləri bilirik və belə bir durumun Urmu vilayətində
Birliyi” təşkilatının prezidenti Ara Abramyan uzun yaşanılmasına imkan verməyəcəyik.
müddət QRU-ya (Rusiya Baş Hərbi Kəşfiyyat Proseslərin digər maraqlı görünən tərəfi odur ki,
İdarəsi) birbaşa tabe olan “Rusiya Hərbi Sənaye Avropa Birliyi, ABŞ, BMT və digər beynəlxalq qu-
Kompleksi”nin əsas strukturu olan “Rosvoorujenie” rumlar İran məsələsində farslara və kürdlərə məxsus
(Rus Silahı) şirkətinin prezidenti vəzifəsində hərəkatları, insan hüquqları təşkilatlarını tanımaqla
çalışbdır. Mütəxəssislərin fikrincə öz ordusunu yanaşı, onlara hərtərəfli dəstək verdikləri halda,
maliyyələşdirə bilməyən, diaspor təşkilatlarının hu-
manitar yardımlarının hesabına zorla dolandıran Güney Azərbaycanda insan hüquqları, demokratik
Ermənistanın hərbi sənayeyə üz tutmasının əsas hərəkat məsələsində susmaqla bundan yan keçirlər.
səbəbi İraq, İran, Əfqanıstan, Livan, Pakistan, Beynəlxalq qurumlar İraqdakı qondarma “Kürdüstan
Suriya, Yəmən və digər dövlətlərdə fəaliyyət Hökuməti”nin 2010-cu il büdcəsinə “İranda kürd
göstərən terrorçu təşkilatların silahlandırılmasında hərəkatlarını maliyyələşdirmək” maddəsini
birbaşa iştirakının təmin edilməsidir. Digər tərəfdən “demokratiyaya dəstək” kimi müdafiə ediblər. Bu
isə Türkiyədə tədricən kürd sepatizmi tipli digər qərara görə İrandakı “Kürdüstan Demokrat
bölücü hərəkatların da hazırlanması prosesini Partiyası”na (lideri Abdullah Həsənzadə) 55 milyon
ermənilər diqqət mərkəzində saxlayırlar. Buraya dinar, bu partiyanın Mustafa Hicri qanadına 50 mi-
“suriyanı”, “laz”, “çərkəz” və digər projelər daxildir. lyon dinar, “Kürdüstan-Komilə Partiyası”na (lideri
Avropa Birliyi sözdə insan hüquqlarından, milli Abdulla Məhtədi, müsəlmandır) 50 milyon dinar, bu
azlıqların tanınmas yönündə bolluca irəli sürsə də, partiyanın Ömər Elxanizadə qanadına (yəhudi) 50
digər tərəfdən isə bu topluluqları eyni zamanda milyon dinar, həmin partiyanın İbrahim Əlizadə
“silahlı mübarizəyə” də səfərbər etməyi unutmur. (yezidi) qanadına 50 milyon dinar, “Kürdüstan
Bununla yanaşı, İrandakı klerikal rejimin dəyişməsi Azadlıq Partiyası”na (lideri Əli Qazi) 50 milyon
proseslərinə başlanılacağı təqdirdə, Güney dinar, “Kürdüstan Xibat Partiyası”na (lideri Baba
Azərbaycanda ən azından “milli muxtariyyət” Şeyx Hüseyn) 50 milyon dinar, “Kürdüstan
uğrunda hərəkata qarşı sarsıdıcı zərbələrin vurulması Şurişgah Birliyi” (lideri Simko) təşkilatına isə 45 mi-
üçün böyük güclərin hər biri dərin planlar lyon dinar vəsait ayrılıbdır. Bu rəqəmlər sadəcə etiraf
hazırlayıblar. Həmin mərkəzlər çox ehtiyatlı şəkildə olunanlardır. Güney Azərbaycan, xüsusilə Urmu
bildirirlər ki, Güney Azərbaycanın özgürlüyünə sahib vilayəti məsələsində son zamanlar Ermənistan və
çıxması regionda Azərbaycan və Türkiyə kürdlərə məxsus bu qurumların rəhbərlərinin sıx
dövlətlərinin birgə gücünün dərinləşməsi deməkdir. təmasları yaranıb. Belə ki, Ermənistan Elmlər
Bu sırada isə, Ermənistan bir dövlət olaraq, tam
çökəcəkdir. Uzun illərdir oynanılan “kürd kartı”, bu Akademiyası Şərqşünaslıq İnstitutunun türkologiya
məqsədlə xərclənən milyardlarla dollarlıq vəsait şöbəsinin nəzdində yaradılmış “Güney Azərbaycan
iflasa uğraya bilər. ABŞ-da hazırlanmış BOP (Böyük Dosyesi”nin araşdırmalarına görə, Təbriz, Urmu,
Orta Doğu) planı məhz bu proseslərin qarşısını Xoy, Mərənd, Zəngan, Maku, Həmədan və digər
almaq üçün İraq, Əfqanıstan və Pakistan ssenarilərini şəhərlərdə türklərdə milliyyətçi düşüncənin inkişaf
indidən tətbiq edilməkdədir. Urmu vilayətində etməsi Ermənistanın varlığını daim sula altında qoya
kürdlərin nüfuzunun artırılması, silahlandırılması, bilər və bu həm də separatçı Dağlıq Qarabağın
maliyyələşdirilməsi maraqları da buradan doğur. müharibə aparılmadan süquta uğraması deməkdir.
Urmudakı böhranlar dərinləşməkdədir Adının çəkilməsini istəməyən İran dövlət
Urmu vilayətinin Urmu, Xoy, Səlmas, Maku və digər təhlükəsizlik şurasının keçmiş üzvlərindən biri etiraf
şəhərlərində, eləcə də kəndlərdə İran Kürdüstanından edib ki, Güney Azərbaycanda, xüsusilə Urmu
köçüb gələn kürdlərin yerləşdirilməsi ildən-ilə daha vilayətində türklərin milliyyətçi görüşlərinin inkişaf
da artıbdır. Kürdlər ermənilərdə olduğu kimi xüsusi etməsi ermənilərin Dağlıq Qarabağı itirməsinə səbəb
məhəllələr yaradaraq kompakt şəkildə yaşamaqla olacaq. Buna görə də, rəsmi Tehran Urmu vilayətinin
yanaşı, həm də məskunladıqları ərazilərdə indiki şəraitdə qarışıq bir regiona çevrilməsi
özünümüdafiə silahlı qruplar yaradırlar. İran dövləti siyasətini aparır. Bu barədə İranın rəsmi dairələrinə
isə müəmmalı şəkildə bütün bunları susqunluqla seyr yaxın olan strateji mərkəzlərin tribunası kimi
edir. Güney Azərbaycanın Urmu vilayətində hələ ki, tanınmış www.aftabnews.ir, www.tabnak.ir və digər
yerli hakimiyyət orqanlarında türklərin sayca üstün- internet səhifələrində “Urmu böhranı” kodu altında
lük təşkil etməsinin sayəsində kürdlər regionda daha aparılan dövlət siyasətinin bütün çalarlarını izləmək
dərin problemlər yarada bilmirlər. Vilayət polis mümkündür.
idarəsi son 5 ayda apardığı əməliyyat tədbirlərində Yaşar Suldurlu
kürdlərə məxsus 35 silahlı kiçik qrupu zərərsizləşdirə

2011 / Mart
33
Poeziya

Xosrov Barışan İbrahim Savalan


YASAQ MEYVƏ Bir daha tutulsam…

Qıp-qırmızı bir almadırmı gözlərin?! Qızım, mən sənə


Yasaq bir meyvə! nə mahnı öyrədəcəyəm,
Və sən nə yad dildə surud ,
Yam-yaşıl bir ağacsanmı nə də başqa bir inam,
Ömrümün yayında get hər nəyə inanırsan inan.
Dim-dik duran?! Mənim sənə payım
və mən; kiçicik bağça,
Bir düşünərmiyəm və neçə güldan
Kölgəliklər sevən bir aydın toxum ək,
Oturub düşünmək üçün su səp.
Sakit bir məkan
Hər gün günəş durmadan oyan
Və şübhə iblisi hər an
sərçə səsinə,
Hər an...
sarmaşıq həvəsinə,
Qaş-göz etməkdə!
mən sənə nə salam öyrədəcəyəm,
Ayrıca xəyalın,
nə sağollaşma,
Almanın düşməsidirmi
yalnız çiçək becərmək öyrədəcəyəm,
Dikəy bir düşüş
çiçək becərmək….
Ansızın təpəmə
Beynimi yerindən laxladan!?
Və bu düşünər ***
Dünyanın dönməsini
bilir, bilməsinə də Qızıl gül qonçalayıb
(Həmişə yaz çıxmadan buraxılsam,
Başı döndüyündənmi!?) Beş albalı ağacı əkəcəyəm.
Ancaq Kiçik bacıma
Tanrının məhkəməsində “hər gün bunları suvar”
Bağıraraq soruşur: söyləyəcəyəm.
((Nədən, Tarlamızın göy tablosuna
Niyə, ulduz, ay çəkəcəyəm.
Dünyanın böyləcə Axı bizim yoncalar
Dönməsi gərəkir?!)) Ay ışığında ucalar.
Bu məhkəmənin hökmü beylə Bir daha tutulsam
((Neyləyim; tutulacaq tablodakı ay.
Anamdan doğulmalıyam, Məktub yazacağam kiçik bacıma,
Üstəlik mən salam göndərəcəyəm albalı ağacıma.
Zaman adlı ağacın Sonra yazacağam
Şəhvətinin meyvəsiyəm!!!)) tapdanmis qazanları
Görəsən doğulanda cini qaçsın
Ağlamağım ay açsın.
Bir üsyanıydımı?!!

34 Mart / 2011
Ricət

Dördlüklər
Tabutumu daşımaqdan yoruldum,
Təqvimləri qaşımaqdan yoruldum.
Qoyun gedim qoyun kimi yaşayım,
Adam kimi yaşamaqdan yoruldum!

Mən qırx tikəli geyilməmiş bir kəfənəm,


Tarixdə izi görünməmiş bir vətənəm.
Yalqızlığımın tayı-tuşu yoxdur inanın,
Bağdadda o kor xəlifədir, burda mənəm!
Sayman Aruz
Gecədir, durmuşam şeir yazmağa ,
Susanları hamı satır ey gecə,
Maşınlar əzirlər fikirlərimi .
Həyatına ölüm qatır ey gecə .
Səttarxan babanın, səsin duyuram,
Nə sirridir bu dünyada bilmirəm,
Bakı bıçaq kimi soyur dərimi !
Sən gələndə hamı yatır ey gecə!

Üstümdən keçirlər yəhərsiz atlar,


Bir can deyilik, sığışmarıq bir bədənə,
Dörd ayaq yerinə, dörd rezin təkər.
Artıq gec olub, inanmaram bir də sənə.
Şəhər şillə kimi, üzümə dəyir,
Sən özgələrə uduzmusan əllərini,
Burnumdan tökülür acı gülüşlər.
Çək-çək nə olar, dəymə mənə, dəymə mənə!

Səni axtarmıram ehey Azadlıq,


Inqilabın budağından asıldıq,
Nə var gizlənirsən belə qəmzəli...!
Tüfənglərin dodağından asıldıq.
Təsəlli verməyə Bəz qalasından,
Ürəyimiz özün vurdu dəryaya,
Uzanır üstümə Babəkin əli!
Balıqların qulağından asıldıq!

Güney güllələnir şeirlərimdə,


Daş dövrünün adamları səndədir,
Saat qabağında yıxılır ölür .
Buz dövrünün adamları məndədir.
Səməd ehey deyir imamiyyədən,
Muasir insan toxumun əkmişik,
Amandır qoymayın, Güney bölünür!
Övladımız ağ-qara bir bəndədir!

Aynalı qızarır utandığından,


Olan olub, keçən keçib deyərlər,
Göy Məçid hələ də ölməyindədir.
Tapan tapıb, seçən seçib deyərlər.
Buraxın Arazda Səmədləşməyim,
Məhəbbətdən, sədaqətdən çox demə ,
Buraxın Təbrizə getməyim gəlir!
Ya səfehdi, ya da içib deyərlər!

Saat qabağı: Təbrizdə meydan adıdır


Diktatorun gözü acdır əfəndi,
Səməd: SəmədBehrəngi
Baxış deyil, bu qıqacdır əfəndi.
İmamiyyə: Səmədin uyduğu qəbristan
Inanmayın, ciblərində qarğa var,
Aynalı: Təbrizdə dağ adıdır
Bu ölümcül bir ağacdır əfəndi!

2011 / Mart
35
Elat
Türkmənlər İranda təzyiqlərə məruz qalır
məqsədi ilə əldə edilsə də geri qaytarılmayıb. Qeyd edək ki, son
Tehran rejiminin təzyiqlərinə məruz qalan Türkmənlər də hərbi təlimlər zamanı yerli sakinlərdən 3 nəfər əl qumbaraların
hakimiyyətin ayri-seçkilik siyasətinə qarşı daim mübarizə onların üstünə atılması nəticəsində həlak olmuşdu. Bu barədə
aparmışlar. Onlar islam dininin sünni məzhəbinə inandıqlarına şikayət ərizəsi ilə müraciət edən ailələrin müraciətlərinə
görə daha çox təzyiqlərə məruz qalıblar. Milli mənsubiyyəti və baxılmamışdı. İndi bu ərazilərdə İİMK-yə məxsus
məzhəbinə görə farslardan fərqlənmələri, eləcə də öz “Xatəmülənbia” təşkilatı iqtisadi fəaliyyətlə məşğul olur.
milliyyətinə, adət-ənənəsinə sadiq qalmaları səbəbindən Son zamanlar İranda yaşayan Türkmən və Azərbaycan
Türkmənlər mərkəzi hakimiyyətin qara siyahısında yer alıb. Türklərinin milli təşkilatları arasında yaxınlaşmalar və birlik
İran çoxsaylı millətlərin yaşadığı ölkədir. Bu ölkə əhalisinin müşahidə edilir. Bir çox mərasimlərin birgə keçirilməsi, birgə
əsas hissəsini Türklər (Türk millətinin müxtəlif qolları) təşkil bəyanatlar və milli mücadilədə bir birlərinə dəstək olmaları
edir. Azərbaycan Türkləri, Türkmənlər, Qacarlar və Xorasan hakim dairələri narahat edir. Məsələn, Türkmən təşkilatları
türkləri birlikdə ölkə əhalisinin təxminən yarısını (bəzi Quzey Azərbaycanda törədilən Xocalı soyqırımını tanıyır və
məlumatlara görə yarıdan çoxunu) təşkil edir. Buna baxma- ermənilərin apardığı işğalçılıq siyasətinin əslində bütün
yaraq digər millətlər kimi bu Türklər də, siyasi ayrı-seçkiliyə Türklərə yönəldiyini düşünür. Eyni zamanda, Təbriz üsyanı
məruz qalaraq bütün təməl insani hüquqlardan məhrum ol- zamanı azərbaycanlıların haqlı mövqeyini dəstəkləyib və on-
unublar. Öz ana dillərində yazıb-oxumaq, mədəniyyətini təbliğ larla birlikdə olduqlarını bildirmişdilər. Azərbaycan təşkilatları
etmək və onu genişləndirmək, adət- ənənəsinə yiyələnmə və ziyalıları da Türkmən xalqının milli mücadilələrində onlarla
hüquqlarından məhrum olan Türklər on illər buyunca milli birgə olduqlarını dəfələrlə bəyan ediblər. Belə yaxın münasibət
azadlıqları və hüquqları uğrunda mübarizə aparıblar və bu və vahid mövqe Tehran rejimini və hakimiyyəti narahat edir.
proses hal-hazırda da davam etməkdədir. Amma bu mübarizə Bunu əngəlləmək üçün müxtəlif siyasi cəhdlər edilsə də hələlik
mərkəzi hakimiyyət tərəfindən hər dəfə qəddarcasına yatırılır bu nəticə verməyib. Bu cəhdlərdən biri də iki Türk boyunun
və Türkləri müxtəlif vasitələrlə assimilasiya edilməyə çalışılır. məzhəb fərqliliyini önə çəkmək və bu fərqdən istifadə edərək
Onların torpaqları əllərindən alınır, yaşadığı şəhərlər və kəndlər onlarda qarşılıqlı nifrət yaratmaq olub. Amma milli təşkilatlar
boşaldılaraq ora qeyri türk toplumları olaraq zabullar və milli maraqları klerikal düşüncədən üstün tutduğundan bu
sistanlılar yerləşdirilir. Hakimiyyət qaçaqmalçılıqla pul qazanan siyasət öz təsirini itirib.
sistanlı və zabulları Türkmənlərin torpaqlalarını almağa sövq Son zamanlarda İran erməniləri də Türkmənlərlə
edərək regionun demoqrafik quruluşunu da dəyişməyə çalışır.
Azərbaycan Türklərinin arasında nifaq salmağa cəhd
Əslində bu siyasət 80 il əvvəl, pəhləvilərin hakimiyyətə
göstəriblər. Məlumatlara əsasən son zamanlar Ermənistandan
gəlməsindən sonra başlamışdı. Rza şah Türkmənləri potensial
bir qrup nümayəndə heyəti İranın indiki və keçmiş rəsmiləri ilə
təhlükə hesab edərək kürdləri onların yaşadığı ərazilərdə
yerləşdirməyə başladı. Bu siyasət Rza şahın oğlu birlikdə Türkmənsəhrada olub. Bu nümayəndə heyəti
Məhəmmədrza şah tərəfindən də davam etdirildi. 1979-cu il Ermənistanın “Ari Universiteti”ndə türkmənşünaslıq fakiltəsi
inqilabından sonra Türkmənlər öz hüquqları uğrunda mübarizə açmaq niyyətində olub və bu məqsədlə hələ 2009-cu ildə həmin
apararaq mərkəzə tabe olmaq istəmədilər. Lakin onların universitetdə Türkmənşünaslıq konfransını da keçiriblər. Bu
mübarizəsi Tehran rejiminin ağır hücumları nəticəsində qələbə nümayəndə heyətinin fəaliyyətləri, İran Türkmənlərinə
qazana bilmədi. Rejim Türkmən üsyanlarını yatırtmaq üçün “sevgiləri”, onlara qarşı belə “mərhəmətli olmaları” və İran
qırıcı təyyarələrdən belə istifadə etdi. Şəhər və kəndlərin dövlətinin bunu dəstəkləməsi çox böyük şübhələrə yol açır.
üzərində alçaqdan uçan hərbi təyyarələr dinc əhalidə qorxu və Əgər türkmənşünaslıq fakultəsinin açılması lazımlıdırsa İran öz
vəhşət hissi yaratmağa nail olmuşdu. universitetlərində belə bir fakültənin yaranmasına nədən icazə
80 il əvvəl Türkmənsəhra regionunun əhalisi tamamilə vermir? Bunu etməyən İran nədən Ermənistanda belə bir
Türkmənlərdən ibarət olsa da, indi onların sayı bir qədər fakültənin yaranmasını alqışlayır? Belə bir planın nəticəsi
azalaraq 60–70 faiz təşkil edir. Kürdlər, zabulilər və sistanilər yalnız Türkmənlər və Azərbaycan Türklərinin arasını
bu regionda yaşayan digər azlıqlardır. Türkmənlərin indi əsas qarışdırmağa yönəlibdir. Bunu dərk edən Türkmən Azadlıq
problemlərindən biri də torpaqlarının rəsmi orqanlar tərəfindən Hərəkatı bəyanatla çıxış edərək erməni lobbisinin bu əməllərini
milli layihələr üçün müsadirə olunmasıdır. Türkmən limanının pisləmiş, Türkmən və Azərbaycan Türklərini belə məsələlərdə
şimal hissəsində yerləşən 50 min hektar ərazi “Ələvi” fondu diqqətli olmağa dəvət etmişdir.
tərəfindən müsadirə olunub. Sərhədyanı bölgə dəmir yolu tik- Türkmənlərə məzhəb fərqliliyinə görə, həm də milli
intisi və digər milli layihələr məqsədi ilə Türkmənlərin
mənsubiyyətinə görə təzyiqlər elə bu gün də davam edir.
əllərindən alınıb və hərbiləşdirilib. Bu siyasətin davamında
Türkmənistan dövləti onların varlığını unutmasa belə İranla
mərkəzi hakimiyyət Azərbaycanda (Güney Azərbaycan
mehriban qonşuluq müstəvisində özünü unutmuş kimi göstərir.
ərazilərində) olduğu kimi inzibati ərazi bölgülərini də
dəyişdirərək Türkmənləri digər millətlər yaşayan inzibati İran hakimiyyəti də buna görə istədiyi siyasəti yeridir, həm də
bölgələrə daxil edərək onların seçkilərdə millət vəkili seçmək bu antihumanist siyasətə qarşı heç bir xarici qüvvənin etirazı
imkanlarını da məhdudlaşdırmağa çalışır. Digər tərəfdən İslam olmadan. Bu məsələdə demokratiyanı müdafiə edən böyük
İnqilabı Mühafizəçiləri Korpusunun (İİMK) iqtisadi və hərbi dövlətlərin mövqeyi də arzuolunan səviyyədə deyil.
fəaliyyətləri məqsədi ilə Gülüstan vilayətinin şimalında olan
ərəzilərdən 2500 hektarı işğal olunub. Bu ərazi hərbi təlimlər Araz Tədqiqatlar Mərkəzi

36 Mart / 2011
Yurd yeri
Çağdaş Dərbənd ədəbi mühitində Vətən sevgisi
Beş min il yaşı olan qədim türk yurdu Dərbənd Şəmsəddin, Rəna Türksoylu, Mirzəbəy Həsən,
Bədrəddin Azərsəs Şəmsəddinoğlu, Şıxibrahim
şəhəri dünyanın sivilizasiya mədəniyyəti tarixində Manaf, Rüstəm Bəhlulzadə, Hacıbala Sənsiz,
yeganə şəhərdir ki, hələ də öz mövcudluğunu Məşədixanım Həvva, Səfiyat Əbdürəhim, Vaqif
qoruyub saxlamaqda və yaşatmaqda davam edir. Bu Mehdi, Nəcməddin Hüseyn Dərbəndli, Natiq Seyid
torpağın hər qarışında ulu Dədə Qorqudun tarixi və digər onlarla şair və yazıçı bölgədə ədəbi mühitin
izləri, nəfəsi dünənimizdən bu günümüzə, bu qorunması və inkişafı istiqamətində fəaliyyət
günümüzdən isə sabahımıza nəfəsi duyulur. Qoca göstərirlər. Onların əksəriyyətinin yaradıcılıq leyt-
Dərbəndin yetirdiyi böyük şairimizlərimiz Mirzə motivi Azərbaycana və Türk Dünyasına bağlılıq,
Məhəmməd Tağı Dərbəndi, Düldül Əli, Gümrü Dərbəndli olmaqla qürur duymaqdır.
Dərbəndi, Mİrzə Əli Riyazi, Hacı Mehdi Dərbəndi, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, Dərbənddə
Camal Dəliçobanlı, Mirzə Səməndər, Şuayi, Ağa yazıb yaradan, bir neçə şeir kitabının müəllifi Rəna
Mirzə Məhəmməd, Bağır Xalxali, Molla Hüseyni, Türksoylunun qələmə aldığı “Ayırma Dərbəndi
Dəxil, Süpehri, Cəbrayıl, Pürqəm, Raci, Zövqi, Azərbaycandan” şerində müəllif çox lakonik şəkildə
Əlqədari, Dilsuz, Rəvacinin hikmət dolu duyğuları belə yazır:
hələ də xalqın qəlbində yaşayır.
Bu gün ozan sənətini yaşadan, saz-söz ustadı
zirvəsinə yüksələn Aşıq Sakit, Yersunlu, Aşıq Emin,
Səfilli Məmməd, Xalid Qaradağlı, Vəlikəndli Fətəli,
Əhməd Hümeydi, Aşıq Qonaqbəy, Aşıq Tahirbəy,
Aşıq Niftulla, Aşıq Soltan, Aşıq Şirin kimi ustadlar
qoca Dərbənddə aşıq sənətinin və ürfan mədəniy-
yətinin daşıyıcılarıdı. On altıncı yüzilliyin görkəmli
şairi Bayat Abbas Dərbənd torpağının ərsəyə
gətirdiyi ən böyük ozanlarından biridir. Bu gün
Dərbənddə, Dərbənd ətrafı kəndlərdə aşıq sənətinin
və sazın qayıdışı çox böyük coşqu ilə qəbul
olunmaqdadır. Mən sazı bu yerlərdə hakim gördüm,
hakimiyytədə gördüm. İndi sevinməməyə bundan
artıq nə ola bilər ki? Abadan kənd klubunda Aşıq Ulu Türk nəsliyəm, Oğuzdur babam,
muzeyi yaradılıb. Bu muzeyin rəhbəri isə Aşıq Çöllərim qanlıdır, çırağban – Qalam.
Osman Məmmədrəhimdir. Aşıqlar bu muzeydə Beş min il tarixin seyrinə dalaq,
cəmləşir, dərdləşir, konsertlər hazırlayır, saz sənətini Ayırma Dərbəndi Azərbaycandan.
yaşadırlar. Bu muzeydə ana saz və tavar qorun-
maqdadır. Çox maraqlı hal odur ki, bu aşıqların Azərbaycan – Ana, Dərbənd bir oğul,
hamısı Azərbaycan türkcəsində milli havalarımızı və Namərd öyünsə də, mərdə quldur, qul.
musiqimizi yaşatmaqla bərabər, həm də onun insan- Götürqoy ediblər, gör neçə yüz yol,
lar arasında sevilməsində böyük təbliğat aparırlar. Bu Ayırma Dərbəndi Azərbaycandan
aşıqlar vətəndən, torpaqdan, xalaqlararası dostluq-
dan, insanın insana olan sevgisindən, ürfandan Cavadxan, Səttarxan fəxrimdir mənim,
məclislərdə dinləyicilərin duyğularına və zövqlərinin Cavanşirim, Nəbim düşmənə qənim.
inkişafına təkan verirlər. Təbrizdir, Dərbənddir mənim vətənim,
Biz Dərbənddə və bütün Dağıstanda Azərbaycan Ayırma Dərbəndi Azərbaycandan
Türklərinə məxsus tarixi-mədəni həyat tərzinin
inkişafını müşahidə etmək üçün dəfələrlərlə eks- Anamsan, doğmasan ey Azərbaycan!
pedisya səfərlərində olmuşuq və çağdaş milli Atəşgah yurdusan, ey nurlu məkan!
ədəbiyyatımızı yaradanlarla görüşmüşük. Onların Eşit bu sözləri doğma balandan,
yaradıcılıq işlərini, şeir və nəsr əsərlərini toplamışıq. Ayırma Dərbəndi Azərbaycandan.
Yaxın vaxtlarda “Qədim Dərbəndin Çağdaş
Azərbaycan şeiri” adlı kitabın 1-ci cildini oxuculara, Dərbənd mövzusuna ədəbi yaradıcılıqda geniş yer
elmi ictimaiyyətə və ədəbiyyat sevərlərə təqdim verilməsinin əsas səbəblərindən biri də, son illər
etməyi planlaşdırırıq. Azırbaycan Türklərinə məxsus olan qədim tarixi və
Hal-hazırda Dərbənddə yazıb yaradan Həmid

2011 / Mart
37
Yurd yeri
mədəni izlərin hansısa naməlum keçmişin və Dərdi tüğyan edib başından aşsa,
xalqların ərazisi olması barədə süni şəkildə ortaya Dərmana çatmağa Dərbəndə gəlsin.
atılan məntiqsizliyə qarşı bir cavab kimi qəbul etmək
lazımdır. Əsil yurdsevərlik duyğuları üzərində kök Dərbəndin suları axır dupduru,
salan bu ədəbi-mədəni etiraz dalğası hər bir Baxarsan, andırar sənə billuru.
dərbəndlinin milli borcu kimi dəyərləndirilir. Həmin Üstündə dəstəylə məlakə, hürü,
ədəbi örnəklər müxtəlif məclislərdə, toplantılarda, Təşnələr bulağa Dərbəndə gəlsin.
mətbu orqanlarda gündəmə gətirildikdə bu
mövzuların cəmiyyətdə təsir imkanları daha da Dərbəndin şöhrəti düşüb dillərə,
böyüyür, müqəddəsləşir. Həyatının bu ahıl çağında Yazılıb tarixə düşən illərə.
belə yazıb yaradan şair Həmid Şəmsəddin öz Arxı güzgü tutur qızıl güllərə,
xalqının tarixi ərazilərinə insanlarda sevgi hisslərinin Bülbüllər budağa Dərbəndə gəlsin.
dərinləşməsi imkanlarını nəzərə alaraq “Dağıstanlı
türkəm mən” belə şeirində yazır: Mİn bir çiçəyindən dərmək istəyən,
Əlvan gül çələngi hörmək istəyən.
Türklər otuz pilləkən, Bu şair Həvvanı görmək istəyən,
Oğuz, qıpçaq ellərdən, Qoy düşsün sorağa, Dərbəndə gəlsin.
Olmuş əzəl-əvvəldən,
Əski, qədim millətdən. Dərbənddə yazıb yaradan şairlərin əksəriyyəti aşıq
Zidd yan deyir “Tərkəm” mən, şeiri və folklor janrında yazıb-yaratdıqları üçün,
Qoy bilməsin təkəm mən. onların qoşmaları xalqın arasında daha geniş sürətlə
Hun, əskil, bulqaram mən, yayılır. Xüsusilə bayatı janrı bu sırada müstəsna
Basiləm, manaram mən, təşkil edir:
Xəzərəm, süvaram mən, Barısı uca Dərbənd,
Bəncərəm, avaram mən, Tarixdən qoca Dərbənd.
Səlcuqam, tataram mən, Sən ki, baş əyməmisən,
Miladdan ön varam mən! Qılınca, taca Dərbənd.
Altaylıyam, xakasam,
Yaqkut, tuvin, qazaxam, Dərbənddə izim qaldı,
Türkmən, özbək, qırğızam, Söhbətim, sözüm qaldı.
Balkaram, qaqouzam, Qaladan baxan qızın
Çuvaşam mən, qumuğam, Gözündə gözüm qaldı.
Qaraçaylı, noğayam.
Anamızdır Ulu Qurd, Bu torpaq, quru torpaq,
Atamız Dədə Qorqud. Suları duru torpaq.
Dünyada salıb yurd Onu sevən ellərin,
Türkiyə cavan Bozqurd. Gözünün nuru torpaq.
Sibirdə uyqur, yakut,
Uralda tatar-başkurt! Dərbənd tarix boyu özünün ziyalıları, fikir adamları
ilə tarix boyu təkcə Dağıstanda deyil, dünyada da hər
Minilliklər dövründə, zaman çox məşhur olub. Fazili Dərbəndi, Gümrü
Özgə ellər önündə, Dərbəndi, Mirzə Kazım Bəy, Seyid Camaloğlu kimi
Qafqazın ay, günündə görkəmli elm, dövlət xadimləri, bir sıra məşhur
Yerləşib lap gülündə, generalları və sərkərdələrilə, nümunəvi oğulları ilə
Azərbaycanlı türkəm mən, fəxr edir. Buna görə də Dərbənd ədəbi mühitində
Dağıstanlı türkəm mən! yazıb-yaradan insanların ədəbi əsərlərində
vətənpərvərlik ənənələrinə üstünlük verilir. Qədim
Dərbəndin çağdaş Azərbaycan şeiri də bu ənənənin
etibarlı əllərdə olması, milli kimlik və varlığımızın
Məşədixanım Həvva “Dərbəndə gəlsin” şeirində yur- yaşarı olması üçün bir mayakdır.
dun gözəlliyini, onun dupduru saf sularını, bərəkətli
torpaqlarını sevə-sevə yazır:
Afaq İsmayılova,
Bakı Dövlət Universitetinin
Kiminsə ürəyi qaynayıb-daşsa,
Yazıb-yaratmağa Dərbəndə gəlsin.
müəllimi, f.e.d.

38 Mart / 2011
Anlam

Kiyan Xiyav

Nigar Xiyavi

Yanlış anlama haaa….. Bir quşun uçuşundan qopub düşən


mən, lələk bulmuşdum
sən deyiləm
deyilməmiş oxunan bir “çıxdaşlıq” sözcüyü var odla suyun arasında
dilimdə... və gecənin gövdəsində
atılmamış dəyən bir daş var əlimdə gəlməmişdim balıncınızı
yanlış anlama haaa… başınızın altından çəkəməyə
əlinə daş almaqla deyil. bir az şeirim
başımın üstündə durduğunu gördüm
mışıl mışıl uyumuşkən ordaydım bir az sevgim var idi
ağarmış saçlarım qaralmışdı bir az da türklüyüm
alnımın qırışları itmişdi keçid alır şair axşamlarımdan
gözlərimin acısı şirin- şirin lələkdən bir qapı asım deyə
sıxı kipriklərimin arxasında yatmışdı. . .
oyan! qaldırır çiynimə
Dədə oyan! endim sizlərə
sənin izini itirmişəm dedim damlara qalxıb da
oyan, bu sonsuz ılğımda durnanı daşa basan
izini itirmişəm dedim eşidirmisən. . .
əllərinin qabarını verdi sizlər oldunuz
əllərinin ağırlığını
barmaqlarının sıcaq tərini verdi
qardaşcasına görüşdü mənimlə. Hə
əllərimdən tanıdım özümü bu mənəm
Yoxsa axşam oldu yenə bu bağ mənəm
Yoxsa güzmü gəlmiş gəlin- gövdəmin gəbəsindən ilmə ilmə
o qapını aç bayıra baxım keçid verən bağ sənə, mənəm
Yoxsa mən ölmüşdüm bu da sən
Yoxsa barmaqlarımdan duyarlıq itmişdi
Yoxsa alnımda tər muncuqları soyumuş yarpız ətrimi çəpərlərə qıfıllayan səssiz
Yoxsa axşam oldu yenə sarmaşıq
Yoxsa güzmü gəlmiş gəlin- və zanbaqlığımı zağ zağ əsdirən qorxu
o qapını aç bayıra baxım istərsən gəl
Adını söyləmədin hansı ürəklə gələ bilsən gəl
Dilindən dilimə paslı dəmir təkərlərin
Ağzından ağzıma çənliyimdə batıb qalacaq
Dişindən dişimə girişdin bu səfər
Səni
Dodaqlarımda duydum açılırkən
Gözlərimdə duydum yumulurkən İndi ki,
Səni güllədən gül-gül açılmış cənazəmi
Dərimin gərilməsində
Qanımın qıvraqlaşmasında tam sayğı
Ürəyimin boğazıma sıçramasında tam hüznlə
Səni cismimin instinkt çaxnaşmasında duydum qəbrimə daşımaqdasınız
Sən və kəndi əlinizdən acıyıb ağrımaqda
Hansı əsgiməz dənəyimdin sən ey kədərli milyon çiyinlər
Adını söyləmədin
unutmayın da utanmayın ki,
Mən gözlərimi yumurkən anımsayıram sayğı sevgiylə yaşama durduğumda
Bütün boyaları anımsayıram yalqız buraxan məni
Buludların köynəyində yeli ölürcəsinə sizlər oldunuz
Qışın arxasında günəşi

2011 / Mart
39
Yol
Sevil Tebrizli Ruqəyya Səfəri
Dayanış Ey əsən yel
Ey əsən yel!
şaxta gələrkən
külümü sovuracaqsan
qarlar yağarkən barı
bağçada ölkəmə doğru əs
bir gəldiyimə varayım.
güllər soldu
Qoy sağ əlim Ötükənə pay olsun
soldu , qurudu sol əlimsə Sibrimi tutsun
şaxta gülərkən Araz laylamı sızlasın beşiyində
qar sevinərkən özləmli baxışlarıma.
Qoy torpağım olsun məzarım
kiminin köksü ilgiləndi kimliyimsə baş daşım
öldü bu anılmayan çağda
kiminin köksü dayandı ey əsən yel...
Gecə yarıları
qaldı Gecə yarısı dolanmağa çıxıram
kimi ağladı yalqız deyiləm!
kimisi də susdu Mən, bir də özüm
gəzirik beynimdə addım- addım.
səssizlik oldu Bəzən yol uzanır,
şaxta güldü elə ki səhərə kimi bitməyir,
bülbül çırpındı bəzən elə qısa olur ki
bir saata bütün beyini ayaqdan salırıq
bağçadan köçdü
özü dik daban geyinər
sərçə dayandı mənsə ayaq yalın.
şaxta vurarkən Hələ qış olmayıb
Çayların şaqqıltısına yuxuya gedirik.
quruyan gülə
Ağac
sığınıb qaldı Ağac yayın ortasında
o inanırdı bir yarpaqdan belə arı
yarın sabah da ağac quru!
Pəncərədən
günəş açacaq gözüm düşür
qonaq gələcək budağındakı yuvaya
şaxtada yiyəsiz dağınıq yuva
bir də ağac!
nəyisə Ürəyimin köşəsində
köçüb gedəcək qoca sevgi
güllər açacaq qoynunda qurulan umid
ayaq basır
güllər güləcək… gələcəyə.

40 Mart / 2011
Poeziya
Məsud Haray Solmaz Məhəmməd Rzayi

Bir bardaq yaşam ver mənə...


Əlcək
Sevgilim
Bir bardaq yaşam ver mənə
Mənə əlcək toxuyursan
on min illik çöküntülərdən,
Sözüm yox!
Ancaq və...
Dırnaqları çəkilmiş barmaqlarımı sərhədlər
Unutma! dilsiz...
Muzeylərdə çalınır
Qaçqın qarğış notları
intizar intihar üzərindədir
Sən!
qurdlar ulaşır...
Səs səmirsiz ayaq götür
Eşitməsinlər bizi birdən Gözlərinin vəhşiliyində
Qaçqın taleyimizdi Orman yasalarını oxuyuram
Qaçırıq özümüzdən. Yenə də sətirlər aldanır
Dilimin qabalığında.
Oyunlar ritmik...
Şair Ağ dəniz kükrəyir:
Daşlar və döyüşlər...
Dodaqlarında boğulan,
Siqara tüstüsü Doğuda nağıllar doğulur
Gözlüyü dumanlı, Və Batıda batır hər nə var...
Gözü çisginli Bir bardaq ölüm ver mənə
Bir şair olmuşam. Yer üzü
Dedilər: adin ? devrilməkdədir
Dedi : filan
Yağılar küskün,
Gözlüyünün şüşələrini silibdi ancaq,
üç nəfər bığıburma Və...
əli maşada Sərhədlər
şair onları görməyi gözləyirdi. Qurşun...

2011 / Mart
41
Araşdırma
Bulud Qaraçorlu Səhəndin
“Qurbanımı qəbul elə Araz”
şeirinin təhlili
görərik. Bu işarələri şeirin quruluşu və xörgüsü ilə bir
İsmayıl Ülkər arada dəyərləndirmədən öncə, şeiri daha yaxşı anlaya
(Mədədi) bilməmiz üçün “Səməd” adının sonuna 19 ədəd “!” ,
“?” işarələrini qoyub düşünsək əsərin quruluşunu təsbit
edə biləcəyik.
S. Behrəngi Azərbaycan aydınları, yazıçıları və
Səməd! şairlərinin bir çoxu kimi vaxtsız ölümü ilə və eyni za-
manda şübhəli bir şəkildə Araz çayında çimərkən
Nə yazım Səməd?! boğulmuş və həyata vida etmişdir. İstər Quzey
Dənli xırmanımın yanmasın yazım? Azərbaycanda Sovetlər Birliyi çağında və istərsə də
Sərin su kuzəmin calanmasın yazım? Güney Azərbaycanda Pəhləvi rejimində, hər aydının,
Dağlı sinəmin alovlanmasın yazım? yazarın və şairin ölümü xalq arasında şübhə və söz-
söhbətlərlə qarşılanıbdır. Təbii ki, Behrənginin ölümü
Mən sənə nə yazım Səməd? də belə söhbətlərin mövzusu olmuşdur.
Həsrətim kimi yaxacaq? Şeirin yazıldığı tarix də önəmlidir. Bu kimi ağıta
Göz yaşıma kim baxacaq? bənzər şeirlərin çoxu sevilən bir insanın ölümündən
Araz yenə də axacaq! dərhal sonra yazılır. Dünyadan köçmüş insan şair üçün
çox önəmli və yaxın birisi olursa şeirin yazılacağı
Səməd! Kimi çağırım? Nə qədər bağırım? “hava”nın ölümün həmən ardından ortaya çıxması daha
Səməd! çox mümkündür. Görünür, şair bu on gün içində, bütün
Söylə mənə, söylə Araz! Azərbaycanı sarsıdan bu şübhəli və dəhşətli ölümün
Nədən böylə oldun Araz? havasına qapılmış, olayın necə olduğunu incələmiş və
nəhayət şeirin yazılacağı “hava” və “istiqamət” bəlli
Kəsdin iki qardaş arasın olmuşdur. Bununla yanaşı, şairin beyninin dərin
Aldın Muğanın “Sara”sın qatlarında hökumətə olan güvənsizliyi, bütün şübhə
Boğdun elimin dəyərli balasın! pərdələrini qonu üzərində qaldırmağa izn
verməmişdir...
Bəsdir! Səhənd şeirində Behrəngidən bir növ yardım istəyərək
Bəsdir! başlayır: “Nə yazım Səməd?!” və Səmədi çox sevən
Qurbanımı qəbul elə Araz... şairin zehnində oyanan ilkin çağrış bir tablo olaraq işin
içinə girir: “kənd, xırman, su kuzəsi və səhifə...”
Bir şairi tanımanın ən bəsit yollarından biri onun Səhənd yaradıcılığının özəlliklərindən biri də kənd
həyatı boyunca oturub- durduğu, şeirlərində müraciət həyatını və təbiət ünsürlərini bol- bol şeirlərində
etdiyi, öyündüyü və sevdiyi insanları tanımasıdır. Buna işlətməsidir. Şairin kənd uşağı olması, ilk uşaqlıq
görə də Səhəndin şeirləri, onu bizə daha yaxşı tanıtdığı illərini təbiətin qoynunda geçirməsi bu özəlliyi ona
üçün önəmlidir. Səhənd, iki fərqli tarixdə Səməd qazandırmışdır. Onun “Dədə Qorqud” eposlarını şeirlə
Behrəngi haqqında iki şeir yazıb. Behrənginin yazdığı söyləyə bilməsinə imkan verən əsil ünsür, yenə “kənd”i
öykülər (hekayələr) və topladığı ağız ədəbiyyatı (folk- və “təbiət”i yaxşı tanımasına bağlıdır...[3] Şairin bu
lor) topluları ilə tanıdılmağa ehtiyacı olmayacaq qədər xüsusiyyəti sayəsində Səmədə həsr etdiyi şeir təbii,
məşhur Güney Azərbaycan yazarlarından biridir[1]. içdən söylənmiş və səmimi alınmışdır. Səhənd
Cəlal- Al Əhmədin belə öydüyü kimi “Səməd Behrəngi həyatının çoxunu şəhərdə yaşamasına baxmayaraq,
tək başına [bir xalqın] ana dilinə olan borcunu ödəməyi şeirlərində şəhər həyatı ünsürlərinə yer verməmişdir.
boynuna götürən”[2] bir yazar idi... Bunu şairin yaşadığı həyatdan zorakılıqla sürgün
Səhənd iki şeirini Behrəngiyə həsr etməsiylə edilməsinə və bunu bir zindan kimi hiss etməsinə
dünyagörüşü və düşüncələrində onunla ortaq olduğunu bağlaya bilərik...
sərgiləmişdir. Bu, əslində onun ictimai-ədəbi mövqeyi Onu belə dəyərləndirmək olar: Şairin, ailəsi ilə
bəlli olan insanlara (Səməd Vurğun kimi) şeirlərində birlikdə bir il boyunca qazancının nəticəsi olan
ardıcıl şəkildə müraciət etdiyi Səhənd yaradıcılığının döyülməyə hazır xırmani yanmışdır! “Bir millətin bir
xarakterik özəlliklərindəndir. əsr boyunca yetişdirdiyi bir insanı əldən getmiş!”
Səhənd birinci şeirini türk dilində və Səmədin Dərdli sinəsi bomboş çöldə alovlar içində çayır- çayır
Arazda boğulmasından on gün sonra yazmışdır. İkinci yanarkən həyat qədər dəyərli “üstəlik sərin!” su “həyat
şeiri isə onun ölümündən on il sonra qələmə almışdır. qaynağı” kuzəsi də tökülmüş: “Bir xalqın əsil dərdlərini
İyirmi sətir və ya gələnəksəl təbirlə desək iyirmi mis- ovudacaq, həyatını və varlığını davam etdirəcək bir
radan ibarət olan bu şeirdə doqquz nida (önləm) və on insan ölmüş!” Şeirin bu qismində incə bir düyün var:
sual (soru) işarəsi (toplam 19 işarə) qoyulmuşdur. Hal- Şair, Behrənginin özü ilə onun ölümünün nə qədər fəci
buki Səhəndin başqa əsərlərində durğu işarələrindən olduğu haqda danışır! “Döyülməyə hazır olan xırman”
faydalanaraq şeir yazmağı hədəfləməyən bir şair olaraq əslində “Səməd Behrəngi”dir. Amma Səhənd, özünü

42 Mart / 2011
Araşdırma
görməzliyə (və ya bilməzliyə) vuraraq “xırmanlarının Şəhriyar)
yanmasını” Səmədə xəbər vermək istəyir! Beləcə şair,
Səmədin ölümünə inanmadığını, onu “yaşamaqda Qaf dağından da aşıp gəlsə nəsim,
olan” bir şəxs kimi göstərmək istəmişdir. Bir baxımdan “ayrılıq” adlı çayından keçəməz. (Həbib Sahir)
“elin yanmış xırmanı” olan Behrəngi, başqa bir və yenə eyni şairdən:
baxımdan da “xırman ortağı” kimi göstərilir. Bu iki
baxımı bu qədər uyumlu bir şəkildə bir araya gətirmək Hansı Araz? O Araz ki, qərq olubdur qızıl qanda?
şeirin gözəlliyini artırmışdır... Şair, xırmana, taxıla O Araz ki, qan ağlamış Firidunlar asılanda [5]...
ortaq olan qardaşına bu xəbərlərimi yazacaq? Belə örnəkləri saymaqla bitməz, qədər çoxdur ki...
Səhəndin, “xırmanım” deməsində, eynən bir atanın Səməd Arazda boğulan ilk kişi deyil. Bu çay, Sara kimi
ailəsinin qarşısına çıxan bir uğursuzluğun bütün bir Azərbaycan (Muğan) gözəlini də öldürmüşdür...
məsuliyyətini öz üzərinə götürməsi və yaxud o Səhənd, “Aldın Muğanın Sarasını” misrasında,
uğursuzluğun əvəzini tək başına ödəməyə hazır olması Azərbaycanın məşhur faciəsi olan “Sara ilə Xançoban”
kimi çox incə bir məna vardır. hekayəsinə işarə etmişdir.[7] Bəs nədən Araz hər
Səhənd, bütün sosial olaylardan sorumlu bir şairdir. zaman qurban istəyir? Yoxsa Araz “Səməd” və “Sara”
Onun “Keçmiş Fədailərimizin Yadı”[4] adlı şeirində: kimi candan sevilənlərin özünə qurban verilməsini
“Qulaq verin yoldaşlarım, fikirləşin sözümə” gərəkdirəcək qədər önəmlidir? Araz o qədər sevimli, o
misrasında belə görürük. O gəncliyindən bəri “lider” qədər əzizdir ki, bu kimi əziz insanlar ona qurban
bir kimliyə sahibdir. Seyid Cəfər Pişəvəri hökuməti olmalıdırlar? Bu sorunun cavabını Səhənd, şeirin so-
dövründə “Gənclər təşkilatı”nın başqanı olmaqla bu nuna doğru verəcəkdir. O, uşaqlığından bəri Arazı
ruh halını həyata keçirmişdir... bütün ayrıntılarıyla tanıyır:
Yuxarıda dediyimiz kimi, bu həm də “yanan xırman” Mən Arazın adıynan
və “tökülən su”, Səmədlə Buludun “ortaq malı”dır. Çox zamandır tanışam.
Bəlkə Səmədin bu taxılda ortaqlığı olmasaydı, Səhənd Ən kiçik yaşlarımdan
bu qədər yaxınmazdı. Çünki “qardaşı” (Səməd) onu Onu rəvanlamışam.
aclıq və yoxsulluq dolu qış aylarından xilas edib bahara
çıxaracaqdı... Fəqət, şeirin bu altı sətiri içərisində Qoca babam nə vaxtkən
sıxışdırılmış dünya yıxılır. Şair özünə gəlir. Heç Boğazım ağrıyardı
yanılmayan, ən acımasız faciələri belə vecinə almayan “Araz keçmişəm” deyə
şair, gerçək və sərt həyatla qarşılaşır! Eyvah! Sən demə Boğazımı sıxardı.
yanan taxıl deyil də xırmanın varlığı, onun varlığına
bağlı olan o div ortaqmış! Bu ağırlıqda dərdi “Səməd Soruşardım ay baba
kimi bir yazarın yoxluğunu” ancaq bir kişi (Səmədin Araz nədir keçmisən?
özü!) ilə bölüşmək mümkün idi və indi o bir kişi artıq Nə kimi şeydir o ki,
əbədi olaraq yoxdur! Şairin haraylarına, hayqırtılarına Suyundan da içmisən?
səs verəcək ancaq bir şəxs var idi. Bu həsrətin nə
olduğunu, bu göz yaşının necə silinə biləcəyini ancaq Sualımdan babamın
bir kişi anlaya bilərdi və indi o bir kişi də daha Yaşarardı gözləri.
yoxdur!.. Üzünün çinlərində
Şair, beləcə yuxarıda şeirə vurduğu o incə düyünü Gizlənərdi kədəri.
açır, ilham pərdələrini bir bir kənara çəkir və Səmədin
ölüm gerçəyini həm özünə, həm də oxucuya andırır. Üzümə məyus-məyus
Bu arada “Səmədi boğan” Araz, iki tarixi və bir birinə Baxıb deməzdi bir söz.
zidd çağrışımıyla şairin bütün fikrini özünə doğru Görərdim ancaq olub
yönəldir. Arazı Azərbaycansız və Azərbaycanı Arazsız Onun tükləri biz biz.
düşünmək mümkün deyil. Araza yüklənmiş iki qardaşı
bir birindən ayırmaq vəzifəsi onu hardasa bütün Sonra da qardaşımın
pisliklərin qaynağı halına gətirmiş, iki qardaşın Adın qoydular “Araz”
görüşmə nöqtəsi olması da ona ən müqəddəs bir məkan Lakin onda da mənə
olma özəlliyi qazandırmışdır. Burada şair, Arazın həm Aydınlaşmadı bu raz.
bir milləti, həm də iki qardaşi “Behrəngi ilə Səhəndi”
bir birindən ayırdığını kinayəli bir şəkildə ortaya Ancaq “Araz” beşikdə
qoyub. Bilindiyi kimi bu çay, iki Azərbaycan arasında Yatıb yırğanan zaman,
sərhəd olaraq adı keçdiyi gündən bəri bir xəncər kimi Bu sözləri dinlərdim
Azərbaycanın qəlbinə sancılmış və o gündən demək anamın laylasından:
olar ki, bütün şairlərin və yazarların bitib-tükənməz
mövzusudur. Araz, Azərbaycan ədəbiyatında ayrılıq “Arazı ayırdılar!
simvolu və ikiyə bölünmüş bir millətin göz yaşıdır: Qum ilən doyurdular.
Araz, ellərin göz yaşıdırsa Mən səndən ayrılmazdım;
Savalan da elin qalanmış dərdi. (H. M. Savalan) Zülmnən ayırdılar.” [8]
Sinə bir Dəşt-i Muğandır quzu yan yana yatıb; Səhəndin uşaq ikən öldüyü “Araz” və ya “Ayaz” isimli
Mənim ağlar gözümü orda Araz eyləmisən. (M. H. bir qardaşının olduğunu da bilirik: Mən hələ çox

2011 / Mart
43
Araşdırma
kiçikən, “Ayaz” ya da “Araz” adlı xırdaca bir qardaşım cümlələrdə, səs tonu öncə yavaş və “bağırım”
da varım imiş. Sir-sifəti, mənə yuxu kimi gəlir...[9] Bu kəliməsində ən yüksək həddinə çatır. Bu yüksək səs
acıdan da “Araz” adının şairimizə yaxşı bir şeyləri tonu, aşağıda və bir sətirdə yazılan “Səməd!” sözündə
xatırladan kəlmələrdən olmadığına inanırıq. Beləcə sanki boşluqda əks olunurmuş kimi bir hiss əmələ
Səhənd bu məntiqlə şeirdə hər hansı bir qopuqluq hiss gətirir və şeirə başqa bir ruh qazandırır.
etdirmədən bunları Arazdan soruşur: Səhəndin şeirlərinin nə yazıq ki, əl yazmalarını
görməmişik. Kəlmələr əlyazmalarında da eynən
Söylə mənə, söylə Araz! kitablarda və dərgilərdə basıldığı kimi düzülmüşsə,
Nədən bizlə oldun belə Araz? deməli Səhənd, sərbəst şeirdə fövqəladə önəmli olan
Kəsdin iki qardaş arasın. və artıq bir sənət sayılan “bölümləmə”yə önəm
Aldın Muğanın “Sara”sın! verməyən şairdir. Fərqli bir bölümləmə və sıralamayla
Boğdun elimin dəyərli balasın! şairin çağrışımlarını və sətiraltı mənalarını daha sehirli
etmək, təsirli bir səs tonu ortaya çıxarmaq mümkün idi.
Şair, nəhayət şeirin ən acı və ən səmimi cümlələrini Fəqət, şeirin yazarından başqa heç kimsənin bu
(misralarını) söyləyir: səlahiyyəti yoxdur və olmamalıdır da. Altmış altı
sözdən ibarət olan bu şeirdə beş kərə “Səməd” və dörd
Bəsdir! kərə “Araz” sözü təkrar edilmişdir. Beləcə şeirdə göz
Qurbanımı qəbul eylə Araz... alışqanlığımızın tərzində olmasa da bir növ təkrirə yer
vermişdir. Ancaq, o qədər gözəl işlənmişdir ki, nə gözə
Çox çətin və mürəkkəb bir ifadə olan “bəsdir” batır nə də qulağı rahatsız edir. O, sanki bu üsluba üz
sözündə narahatlıq, üsyan, acıq, partlayış, gözyaşı kimi tutmaqla bəzən vəzn boşluğunu, bəzən də kəlmə
ruh halları və fiziki halətlər tam bir tənasüb içində bir əskikliyini ortadan qaldırmaq istəyir[11]. Ancaq bu
araya toplanmışdır. Bu kəlmənin iki yol təkrar olunması şeirdəki təkrarlama oxucunun qulaqlarında uzun zaman
da bu halların ölçüsünü açıqlığa qovuşdurur. “Bəsdir” “Səməd” və “Araz” sözlərini eşitməsi, əks-səda
sözü bir dəfə yazılsaydı və ya üç kərə təkrar edilsəydi verməsi amacıyla işlədilmişdir.
şeir bu qədər gözəl olmaya bilərdi. Şeirin oxunmasında Şeir müəllifin ortaya qoyduğu tablo və təsvir etibarıyla
bu önəmli nöqtəni diqqətə almalıyıq. Beləcə şair, Araza da zəngindir: Dənli xırmanın od tutması, Sərin su
Sara və Səmədin qurban verilməsini bu dərəcəyə qədər kuzəsinin tökülməsi, Yanıq ciyərin alovlanması, Göz
inandırıcı qılır və Səmədə bir “Azərbaycan şəhidi” sta- yaşına baxan insanın olmaması, İki qardaş arasının
tusu verir. Səhəndin bu qədər plastik,[10] incəliklər kəsilmiş olması, Xalqın ən dəyərli balasının boğulması,
üzərində qurulmuş şeiri çox deyildir. “İşlənmişlik” , İnsanın qurban verilməsi…. Bu qədər tablo və təsviri
“incəlik” və “plastiklik” bu şeirə mükəmməllik uyumlu bir şəkildə həcm etibarı ilə kiçik bir əsərdə or-
qazandırmaqdadır. Yuxarıda sözünü etdiyimiz üç sətir taya qoya bilmək böyük başarıdır.
Səhəndin nə qədər Səmədlə (Azərbaycan Türkü) və Qaynaqlar
Araz (Azərbaycanın milli coğrafyası) eyniləşdirdiyini, [1] Səməd Behrəngi haqqında daha çox bilgi üçün
onun mənsub olduğu millətinə səmimiliyini iddiasız bir bax: Türk dili və ədəbiyatı ensiklopediyası, İstanbul,
şəkildə ortaya qoyur. Bir misrada Səmədi “elin dəyərli I. c. səh: 380.
balası” adlandıran şair son misrada onu Araza verdiyi [2] “Bir qara İldönümə” adlı yazıdan iqtibasən. Varlıq
üç qurbanı “Qurbanımı qəbul eylə...” olaraq təqdim dərgisi, 1359 (1979), Sayı: 6, səh: 73.
edir. 1968-ci ildə yazılan bu şeirlə 1945-ci ildə “Şairlər [3] “Səhəndin həyatı və əsərləri üzərində bir
Məclisi” tezkərəsində basılan şeirlər arasında 23 il fərq araşdırma” adlı tənqidi kitabımızı çapa hazırlayırıq.
olmasına baxmayaraq Səhəndin düşüncələrində və [4] Səhəndın bu şeiri ilk dəfə 1945 ildə Təbrizdə
həyat görüşündə bir fərq görülməməkdədir. O dönəmdə çıxmış “Şairlər Məclisi” adlı tezkərə-antologiyasında
şeirlərində Koroğlu, Səttar Xan, Bağır Xan və basılmışdır. Əlavə bilgi üçün bax: Şairlər Məclisi,
Xiyabanidən bəhs edər və bu şeirdə də“Sara”dan. O, Təbriz, 1945, səh: 350-351.
əvvəlki şeirlərində “Xalq yolunda candan keçən [5] Firidun İbrahimi, 1945-46 ildə Güney
Xiyabanı hardadır” deyərkən bu şeirində “elimin Azərbaycanda Seyid Cəfər Pişəvəri öndərliyində
dəyərli balasını”, “Qurbanımı qəbul eylə Araz” deyir. qurulmuş olan Milli Hökumətinin baş prokuroru
Səhəndin yaradıcılığında Azərbaycan qəhrəmanlarına olmuşdur. 1946-cı ildə Rza şah irticası tərəfindən
dərin bir saygı, səmimi bir ilgi və heyranlıq var. edam olunub.
Şeirdəki mühit Azərbaycana aiddir. Dil ünsürü, əski [6] Qədim Azərbaycan inanclarına görə “yuxuda qan
şeirlərə görə bir az həlimləşmiş və sözlər, əski görmək” qovuşmaqdır.
sərtlikdən və quruluqdan uzaqlaşmışdır. [7] Bu faciə Güney Azərbaycan şairi Hüseyn
Şarin parlaq parçalarından biri: Məcidzadə (Savalan) tərəfindən şeirə çəkilmiş və
“Apardı Sellər Saranı” adıyla nəşr edilmiştir.
“Səməd! [8] Bulud Qaraçorlu (Səhənd), “Dədəmin Kitabı”,
Kimi çağırım? redaktoru: Məhəmmədəli Fərzanə, Stokholm, 2001,
Nə qədər bağırım? səh: 7-8.
Səməd!” [9] Dədəmin Kitabı, səhifə: 269.
[10] Plastik şeir: Çox perspektivli, iç-içə girmiş
Bu iki sətir, əslində dörd cümlədən ibarətdir: Birinci sənətlərlə bəzənmiş və işlənmiş şeir.
cümlə bir, ikinci cümlə iki və üçüncü cümlə üç [11] Təkrir sənətini bu amacla işlətmək əslində “zəf-
kəlmədir. Arxa arxaya oxunması gərəkən bu i təlif”dir.

44 Mart / 2011
Müsahibə
bütünüylə yox etməyə qalxdı. Bunun üzündən Qəznəli
Mahmuddan Qacarlara kimi, Türkcəylə onun ozanları
saray qapılarının eşiyində qaldılar. Quzey Azərbaycanda
19-cu yüzilin sonu, 20-ci yüzilin başlanğıcından bu
aşağılanmaya son qoymaq üçün düzənli biçimdə aydınlar
toplumu aydınlatdılar. Örnəyin Mirzə Cəlil, Mirzə
Ələkbər Sabir, Əbdürrəhim Bəy Haqverdiyev, Üzeyir
Hacıbəyli, ... Əski fars yazınını "şahit” yazını olaraq
topluma tanıdır, onu aşağılırdılar. Mirzə Cəlilin çeşidli
felyatonlarında əski fars yazınını aşağılarkən, bir felya-
tonda açıqca o yazını uşaqbaz, nəşəxor yazını olaraq
yazar. Hacibəyili bu yazını "O olmasın bu olsunda”
Məşədi İbadın ağzından bir farsca beytlə "şahit” yazını
olaraq dəyərləndirib. Bunlar yüzillər boyu yalnış
siyasətlərin sonucu, Türkcənin aşağlıq taxıntısından(kom-
pleks) qurtarılması üçün yazılırdı. Bunun üçün də Quzey
Ərsan Ərel: "Bir Türk özünü anlayandan Azərbaycan Türkcə, farsca qarşısında aşağılıq
sonra daha İrançı deyil, Turançı olar." taxıntısından az da olsa qurtuldu. Ancaq yazınçı
(ədəbiyyatçı) şeyx nəsrullahların qazanc qaynağı
olduğundan dolayı, yenə də əski fars yazınına vurğunluq
Güney Azərbaycan Milli duyanlar az deyildir. İran da son 20 ildə bundan öz
siyasəti üçün yararlanır.
Azadlıq Hərakatının Güney Azərbaycanda yüzillər boyu topluma aşılanan
fəallarından olan, yazar- aşağılıq duyğuları toxtadacaq etgənlər üzərinə yatırım
qoyulmalıdır. Nə yazıq Güney Azərbaycanda ulusal
araşdırmaçı Ərsan Ərelə toplumsal yazının yoxluğundan dolayı, hərə əsir olduğu
müsahibə siyasal düşüncələrin yükünü bu alana daşıyaraq,
qarşıdurmaların çoxalmasına nədən olur. Buna görə də
Güneyin ulusal hərəkatında ortaq bir düşüncəyə varılmır.
- Ərsan bəy, xoş gördük Sizi! Bu gün Güney Bu açıdan da Güneylə bağlı hansısa siyasal,
Azərbaycan qonusunda ən çox dartışılan əkinsəl(kültürəl) toplumsal bir qurum yaradılan kimi
problemlərdən biri də, bu məsələnin həlli ilə bağlı parçalanmağa sürüklənir. Çün, bu qurumlara qatılan
vahid konseptual fikrin olmamasıdır. Bu gün vahid insanların dünya görüşləriylə, kirələdikləri düşüncələr,
ideoloji xətt formalaşıbmı? Güney Azərbaycanın ulusal çıxarlarıyla
- Kəsinliklə onu deyək ki, Güney Azərbaycanın ulusal bağdaşmamaqdadır.
düşüncəsi umulduğu kimi olqun biçimdə - Hər bir xalq azadlığını və bütövləşməsini əldə etmək
biçimlənməmişdir. Biçimlənsəydi bu gün Güney üçün, ilk olaraq düşüncələrində onun fəlsəfi-ideoloji
Azərbaycan qonusu dünya kamoyu gündəmindən bazasını yaradır. Ondan sonra bu, sistemlə hərəkət
düşməzdi. Çün, orada bir azınlığın haqqı deyil, sömürü edir. Biz bunu alman xalqının birləşməsində də
siyasətlərin qurbanı olan 30 milyondan çox insan görürük. Ancaq, bizdə nədənsə,azadlığın əldə edilməsi
haqqından söz gedir. Bir də içəridə səslənən düşüncələrlə üçün, "pro-seslərin yubadılması”nı, "mənasız
dışarıda səslənən düşüncələr ayrıdır. İçəri gerçəkləri, dartışmaları” görürük. Siz, bu fikirlərlə
dışarı isə xəyallarla qışqırtıları(provoksyonları) yansıdır. razılaşırsınızmı?
Daha doğrusu, içəri düşüncəsəl günün gərəksimlərini, - Bütünüylə doğrusunuz. Burada bir neçə etgili etgən var.
dışarı isə keçmişdə uduzulmuş siyasal oyunların Toplumun inancı, gələnəksəl düşüncələrin tutuculuğu,
ahvaylarının yansıdıcısıdır. Bu açıda içəriylə dışarını bir çağzsız əkinsəl anlayışların anlına ulusallıq damğası vu-
birinə bağlayacaq ortaq düşüncələrin azlığından, birlikdə raraq yaşadılması, qonuyla bağlı ən önəmli etgənlərdir.
hərəkət etmələrini olanaqsız edir. İçəridə məhkum Dini bizə uşaqların gələcəyi üçün gün ağlamaq yerinə,
olunmuş Türkü, farsdan ayıracaq etgənlər(faktorlar) ölülərə ağlmaq kimi, kültürü də yaşamın bir güncəl bəzəyi
gündəmdəsə, dışarıda o etgənlərə qarşı genəldə yerinə ölü dədələrin qalıtı( irsi) olaraq aşılamışlardır. Biz
qaşınmalar var. Örnəyin, Bozqurd işarəsi Güney güncəl qonuları deyil, ölülərin əski savaşlarını sürdürən
Azərbaycanda Türkü farsdan ayıran bir etgəndir. Bu etgən bir ulus görümündəyik. M. Ə. Sabir demişkən: ” Şəhri
biriləri üçün sıradan görünə bilir. Ancaq bu mifoloji məlumunuzun vəzi qərari necədir? Həmdüllillah necə
etgənin arxasında böyük bir tarixin olduğunu düşünərsək, görmüşdüsə Nuh öyləcədir”. Bizə aşılanan kültür də bu
topluma ulusallıq açısından nə kimi etgili olduğunu din kimidir. Yüzillərin hərmsaraylarında tökülən göz
qavraya bilərik. Sıradan görünən bu Bozqurd işarəsi, tarix yaşlarını, zalımların çeşitli cinayətlərini, nökərçılik,
qürurunu itirimiş bir ulusa var olma simgəsi xanlıq, bəylik davranışlarını çağımızın gənclərinə
durumundadır. Bu simgə " Sən farsdan ayrısan” deyir. aşılamanın sonucu, belə bir gerici toplum durumuna
Quzey Azərbaycanda ulusallaşma dönəmində bu gəlmişik. Bizimkilər xan, bəy kimi görünmək üçün, bu
ayrıcalıqları aydınlar üzə çıxararaq, toplumda ulusal gericiliyi gənciliyə aşılamaqla uğraşırlar. Çün, onların
özgüvən yartıdılar. Bildiyiniz kimi əski fars düşüncələrinin nisgil durağı Koroğlu belə deyil, xanların
yazını(ədəbiyyatı) Türk saraylarının təpəgözüdür. M.Ə. buyuruqlarıdır. Bu açıdan keçmiş ölülərin savaşları güncəl
Rəsulzadə "Klassik fars ədəbiyatına Türk sarayları qonulardan bizi uzaq tutur. İndi Güneyin ulusal
dayəlik etdilər” dediyində haqlıdır. Bu təpəgöz sonralar hərəkatında bu əxlaqın yaşanmasından dolayı,
Türkü toplumsal ruhsallıq (sosial psixoloji) açısından sıraqulluq(ierarxiya) takımerki(oliqarx) istəklər qarşı

2011 / Mart
45
Müsahibə
durmaların başında gəlir. Biriləri başqalarına qarşı qoy- Marağalının, Mirzə Əbdürrəhim Tərbizlinin, sonralar
maq üçün başına özündən çirkin neçə kişini toplamış, Kəsrəvinin, İranşəhrin, Şəfəqin... farsçılıq hərəkətinə
dediyiniz yersiz çağsız dartışmaları gündəmdə tuturlar. qatılmaları bilimsəl deyil, siyasaldır. Bunların arxalarında
Bunların bütünü gericilikdən qaynaqlanır. Bunlardan qur- sömürü izləncəsi (proqramı) bilimsəl olaraq görünürdü.
tulmaq üçün, bizim sınırlandıracaq bütün düşün-cələrdən Bu açıdan qacarları suçlamaq doğru deyildir. Qacarlar
qurtulmamız gərəkir. Alman ulusu Lüterin Vatikandan dönəmində, Türk dili fars diliylə yanaşı dövlət diliydi.
cəhənnəmin qəbzini alıb qaçışından sonra, bərbərlikdən, Nəsrətdin Şah ikinci Avropa gəzisindən sonra(1875),
germançılığa döndü. Almanlar onlara aşılanan bütün Rusiyada olan kazak əskri düzənini %75 üst düzey
özgəçiliklərdən qurtulandan sonra, özgüvələ ulusal kimlik əsgərlərin Türk olması qoşuluyla yaratdı. Mürşürütdövlə
tapa bildilər. Bizdə bu olmamışdır. Bizdə sıra dışı əski İran tarixi yapıtında, Qacar dövlətinə yalmanmaq
düşünənlər dinçilərə görə kafir, hakimiyətlərə görə vətən üçün,onların sülaləsini əski bir Türk sülaləsi olan
xainləri olmuşlardır. Bu anlayışlar olduğu sürəcə hansısa əşqanlılara bağladı. Demək istədiyim, qacarlarda Türk
güncəl dartışmaların çözülməsini gözləmək çətin olar. olmağı aşağı görmək kimi bir olay söz qonusu deyildi.
- İranı min illər boyu türk sülalələrini idarə etməsi bir Ancaq yüzillər boyu din çadırı altında farslar saraylarda
tarixi gercəklikdir. Ancaq, təəssüflər olsun ki, türk etgili olmuşlar. Qacarlarda isə bu etgi son hədə çatmışdır.
sülalələri fars mənafeyinə xidmət edən siyasət Avropanın yardımıyla bir mehtərin(Rza şah) dövlət
yürütdülər. Nəticədə İran türkün nəzarətindən çıxıb, çevirilişiylə o boyda dövlətə son qoyuldu. Çün, saray öz
farsın nəzarəti altında keçdi və türk toplumu İranın kökü üstündə durmamış, özgə köklərə boyun əymişdir.
min illər boyu içtimai-siyasi və sosial- mədəni Son min ildə Türk xaqanları yalnız siyasal egemənliyə
həyatında oynadığı aktiv rolu və passionarlığı sıradan üstünlük vermişlər. Bu açıdan başqa alanları özgələrə
çıxdı. Bu, Azərbay-canda bəzi tarixçilərin, qaptıraraq, onlara olanaq yaratmışlar. Bundan dolayı,
araşdırmaçıların ortaya gətirdiyi fikirlərdəndir. Bir Türk Orxan, Yenisey yazıtlarında olduğu kimi özünü
araşdırmaçı olaraq sizin yuxarıda səslənən fikrə göylərə qaldırmırdı. Bu gün Quzey Azərbaycanda
müna-sibətinizi bilmək maraqlı olardı. bilginlərin yanlışından dolayı, toplumda dil, tarıx güvəni
- Mən bu qonuları Quzey Azərbaycanın tarixçilərində olduqca azdır. Yazılmış tarixlər çəlişgili (ziddiyətli) dil isə
gördüyüm üçün, 1993-ci ildə “Cümhuriyyət” qəzetində ikinci əl bazarına(bit bazarına) dönüşmüşdür. Elə Qacarlar
"Güneyin Quzeysiz ağrıları” başlıqlı çox sayda yazılar dönəmində də bu durum vardı. İndi Azərbaycan
yazdım. Bir sıra müəyyən səbəblər və anla- türkcəsinin durumuna baxsanız bunu görərsiniz. Hər kim
şılmazlıqlardan dolayı o yazıları dayandırdım. Nə yazıq hansısa bir yabancı dilin ölüsünü düşüncəsinə uyğun
Azərbaycanda tarıxlər Avropa mərkəzçilik quramçılarının bilirsə,bu dilə daşıyıb, dilə yük edir. Mən bu qonulara sizə
ko-piyasıdır. Azərbaycanda tarıx bilimi olduqca yolladığım " Dündən bu günə Güney Azərbaycan”
gəlişməmişdir. Bunun da ən böyük nədəni egemən ulus başlıqlı yazılarda deyinmişəm.
olan rusların qısıtlamalarıdır. Bu açıdan topluma olduğu - Hazırki və yaxın gələcəkdə İranın türkləşməsi
kimi gerçəkləri yansıda bilməmişlər. Örnəyin B. ideyasına neçə baxırsınız?
Vahabzadə Gülistan dizgəsin-də(poemasında) "Ağalar - Mən özlüyümdə bir az sıradan vətən anlayışından uzaq
kimiydi? Hər ikisi də yad” deyir. Bildiyimiz kimi Türk düşünənəm. Güneydə ikinci, üçüncü sinifdən Firdovsinin
sülaləsi qacarlar dönəmində Azərbaycan ikiyə yapıtı bizlərə oxudulur. Bir Türk özünü anlayandan sonra
bölünmüşdür. Bu yanlış tarıxlərin yazıl-masından daha İrançı deyil, Turançı olar. Mən özümü anlayandan
qaynaqlanır. İranda Türklər son min ildə deyil, oranın əski sonra o addan bütünüylə soyunmuşam. Mənim vətənimin
yerliləridir. Cam Ət Təvarixdə oranın bütün yer adlarının sınırları, danışdığım dilin sınırları boydadır. Ancaq bu
Oğuz Xanın verdiyi yazılıdır. Öğuz Xan mifinin ən vətən özünü yeniləmirsə, varsallaşmırsa, qohum
azından miladdan öncə 3500-4000 il olduğu deyilir. qonşularını da itirə bilər, özünü də. Bu gün bağımsız
Ancaq farsların Afrikadan bu bölgəyə 3000 il öncə belə dövlət olan Quzey Azərbaycan da belə dilin yaşaması
gəldiyi hardasa yazılmamışdır. Bu gün farsların ən yaxın quşqu altındadır. Nədənini isə dilin yüzdə doxsanının
soydaşları olan svahillilər (60milyondan çoxdurlar, fars qocalığında axtarmaq olar. Güney Azərbaycanda da
dili isə bu dilin bir ləhcəsidir) Tanzaniya, Uqanda, Konqo, Toplumdan alınmış dil, tarix güvəni qaytarılmayana kimi
eləcə də Afrikanın doğu ölkələrində yaşamaqdadırlar. bunlar xəyallardır. Nə yazıq bizim bu qonulara siyasal,
Farslar yüzillər boyu Türklərlə burada qohumluq ilişgiləri toplumsal, əkinsəl yatırımımız olduqca azdır.
qurduqdan sonra, azacıq afrikalı soydaşlarından seçilirlər. - Maraqlıdır ki, dünyanın təbii-resurslarla zəngin
Ancaq İranın Güneyində(Bəndər Abbas) olduğu kimi dövləti olan İran geopolitik proseslərdə özünü bir güc
afrikalılıqlarını qoruyurlar. Bu açıdan bizdə tarix dövləti kimi göstərə bilmir. Bunun səbəblərini nə ilə
gerçəkləri deyil, avropalıların mərkəzçı siyasətlərinin bağlayırdınız?
yansıdıçısıdır. Bunu son yüzildə qacarların boynuna -Qacarlardan sonra, o ölkə sömürü güclərin
yıxmaq da doğru deyildir. Bunu Qəznəli Mahmuddan bu egemənliyindədir. Oranı yönəldənlər isə bütünüylə
yana gəlib keçmiş bütün Türk hakimiyyətlərində görmək onların oyuncaqlarıdılar. Bağımsız olmayan yönətimlərin,
gərəkir. Türk hakimiyyətləri özlərində daha asılı olanı bağımsız bir güc olma olanaqları olmaz. Çağın gərəksimi
qırağa qoyub, özgələrində olmayana olanaq yaratdılar. olan bilimlərin qısıtlandığı bir yerdə gücə çevrilmədən
Farslar islamdan 300 il sonra qoşuqla(şeirlə) tanış söz etmək olmaz. Bu açıdan yalnız oradan deyil,
olarkən, Türklərdə onun daha gəlişmişi olmuşdur. Mah- ideolojilərın sınırladığı bütün dövlətlərdən, uzun sürəli
mud Kaşğarlının “Divani Lüğət”ində bunu açıqca güc olmanı ummaq yersizdir.
görürük. Ancaq son iki yüz ildə Türklərin üç qitəyə - İranın gələcək dövlət modelini necə görürüsünüz?
egemənliyini (Asiya, Afrika, Avropa) içinə sindirənmiyən - Görmək istəmədiyim bir yerdə, modeldən danışamam.
sömürücü güclər, uydurma tarixlərlə yanaşı, Türklərə Ancaq Azərbaycan Türkü orada dilini gəlişdirib,
qarşı geniş alanda savaş açdı. Qacar mirzəsi olan varsallaşdırarsa, çox çəkmədən bizim diləklərimiz çin ola
Cəlalütdövlənin, Mirzə Fətəlinin, Zeynalabdin bilər.

46 Mart / 2011
Poeziya
Əziz Salami Günəş mahnıları Rüstəm Fərzanə
Babil Bir az sərtləşmişəm
İsadan 7-yüz il öncə
Gilqamış Eposundan Bir az sərtləşmişəm indi içimdən,
Sıx bir qaranlıqdı,
Bir işartı yoxdu bu işıqdan. Daha ağlamıram, daha gülmürəm.
Qaranlıqda heç görünmürdü Sanki duyğularım çıxıb içimdən,
Onun önündə və ardında
olan. Mənə nə olubdu bunu bilmirəm.
Gəlib keçdi iki qat doqquz
saat,
Bu zaman duydu o quzey yelini, Könlümün alovu oğlan çağında,
Azaldı qaranlıq və işıq yaxınlaşdı!
Hardasa çovğuna düşüb sönübdür.
Genişləndi dərin dərə və gördü o Kədərin, həsrətin qaf dağlarında,
Günəşin ilkin işartısını.
Gəlib keçdi iki qat on iki saat, Tilsimi bilməyib daşa dönübdür.
Artıq hava aydınlandı.
Sardı onu gündüzün bütün işıqları.
Bu dünya yetərdi qanad açmağa,
Gilgamış söylədi böyük Şamaşa:*
“Acılarla dolu təkliyimlə O nə çox genişdi, nə də ki, dardı.
Keçər oldum çöllərdən, İçimdə ağlayan kövrək uşağa,
Söndü ulduzlar birər-birər,
Bunca illər gecələri Bir yalan vədəyə axı nə vardı!?
Yatar oldum kimsəsiz çöllərdə”.
Nə günəş göründü, nə ay, Bir az sərtləşmişəm, indi susuram,
Ulduzlar qaranlıq və dərin yollarımda. Yalana, sitəmə qızmağım yoxdur.
Qoy gözlərim görsün səni ey günəş,
Baxım doyunca o gözəl Vəzifə gəzirəm, məqam pusuram,
İşıqlarına!
Qulağım doludur, gözlərim toxdur.
Getdi qaranlıq və uzaqlaşdı,
Yenə də sarmaqda məni gur işıqlar.
Nə zaman görə bilər günəşin üzünü
Ölümlü olan? Bu gecə mən öləcəm
Araya bilərəmmi mən də yaşamı,
Tapa bilərəmmi mən də onu?
Günəşin yerişi, insanın yerişi Bu gecə mən öləcəm, qalmayacam sabaha,
Bax oradan keçən o insana, Belə hicran gecəsi görməyəcəm bir daha.
Nə bir yaşlı, nə bir uşaq kimidir o,
Xəstə deyil Səni bu gündən bəri tapşırıram Allaha,
Sağlamdır o, Gün gələcək, qürurun gözlərindən axacaq,
Nə tələsir o keçərkən
Nə yavaşdır addımları, Mənə bu etdiklərin sənə baha olacaq,
Bax, günəş də gedir böylə. Sabahadək cücərər məzarımın baş daşı.
Qal yaşa, sən dünyada iblislərlə yanaşı,
Günəşin Tanrısı üçün himn
Nanəcibin önündə tökdüyün o göz yaşı.
Ey qaranlığa işıq saçan tanrı, Məni məzarımda da yandıracaq- yaxacaq,
Ey açan insanların üzünü,
Ey şəfqətli olan tanrı, Mənə bu etdiklərin sənə baha olacaq.
Ey dikəldən əyilmiş olanları, Bu gecə mən ölürəm, əlim qalır yaxanda,
Ey qoruyan gücsüz qalanları,
Baxar sənin üzünə yer üzünün Diksinməsin gözlərin gözlərimə baxanda,
Bütün tanrıları! Asi ruhum səksənib bədənimdən çıxanda,
Bir yolda yönəldərsən Bir tufan qopacaqdır, bir ildırım şaxacaq.
Dünyanın bütün dillərini,
Qaldırarlar başlarını Mənə bu etdiklərin sənə baha olacaq.
Sən doğarkən, Nə müddətdir ürəyim əlində zindan çəkir.
Baxarlar sənin işıqlarına
Bir sevinc içindədirlər bütün onlar. Zəli kimi bu sevgi damarımdan qan çəkir,
Sənsən əngin yer üzünün baxmaq istədiyi Demirsən ki, bu yazıq neçə ildir can çəkir,
Baxaraq sənə sevinərlər
Sayı bilinməyən insanlar. Sanırsanmı döşünə biri medal taxacaq?!
* Şamaş: Tanrı ayın oğlu Tanrı günəş. Mənə bu etdiklərin sənə baha olacaq.

2011 / Mart
47
Dünya
İNSAN HAQLARI EVRƏNSƏL YAZILI BƏYANATI
The Universal Declaration Of Human a) Bir suç törətməklə yarğılanan hər bir insan,
Rights 1948 suçlu olduğu boynuna qoyulmadan suçsuz
sayılır.Onun özünü savunması üçün gərəkli
BİRLƏŞMIŞ MİLLƏTLƏRİN BAŞ KATİBLİYİ, bütün imkanlar verilməli,açıq yarğılanma yolu
10 DEKABR 1948-ci il TOPLANTISINDA, ilə onun suçlu olub olmadığı araşdırılmalıdır.
EVRƏNSƏL İNSAN HAQLARINI YAZILI b) Heç bir insan ulusal, ya da uluslararası
BİLDİRİŞLƏ BELƏ AÇIQLADI! yasalara görə suç sayılmayan davranışlardan,
habelə ihmallardan dolayı məhkum edilə
Maddə 1 : bilməz. Bunun üçün, suçun işləndigi sırada
Bütün insanlar özgür, dəyər və haqq uyğulanan cəzadan daha ağır bir cəza verilə
baxımından eşit olaraq doğulub, dünyaya bilməz.
gəlirlər. Ağıl və vicdanları vardır. Bir- birlərinə Maddə 12 :
qarşı qardaşlığ düşüncələriylə yanaşmalıdırlar. Heç kimsənin özəl, ya da aılə yaşamına, habelə
Maddə 2 : yazışma özgürlüyünə qarışmaq olmaz. Şan, ad
Hər bir insanın; ırq, rəng, cinsiyyət, dil, din, və sanına toxunulmaz. Belə davranışlarla
siyasi ya da başqa inanclarından asılı olma- qarşılanan hər bir insanın yasalarla qorunma
yaraq eşit haqları vardır. İnsanlar ulusal və altına alınmaya haqqı vardır.
toplumsal kökləri, mal və mulkiyyət Maddə 13 :
varlılıqları, doğulduğu dəyişikliklərı, ya da hər a) Hər bir insanın, hər hansı bir dövlətin
hansı başqa bir ayrı-seçkilik edilmədən bu topraqlarının sınırları üzərındə özgürcəsinə
bildiridə açiqlandiğı tək bütün haqlardan və gəzib dolanmaq və yaşamaq haqqı vardır.
özgürlüklərdən dəyərlənmək haqqına sahibdir. b) Hər bir insanın istədiyi hər hansı bir ölkədən
Maddə 3 : ayrılmağa və ölkəsinə yenidən qayıtmağa haqqı
Yaşamaq, özgürlük və bireysəl güvənlik hər bir vardır.
insanın haqqıdır. Maddə 14 :
Maddə 4: a) Basqı altında olan hər bir insanın başqa
Heç kimsə köləlik ya da qulluq altında ölkələrə sığınmağa və bu ölkələr tərəfindən
saxlanla bilməz; köləlik və kölə alveri sığınacaq almağa haqqı vardır.
yasağdır. b) Bu haqq, adi bir suçun işlənməsi, ya da
Maddə 5 : Birləşmiş Mİllətlərin ölkə və istəklərinə tərs
Heç kimsəyə işgəncə edib və ya onunla olan davranışlarla işlədilən suçdan dolayı ala
qədarcasına davranıla bilməz. Birini biləcək cəzadan qurtulmaq üçün keçərli ola
cəzalandırmaq üçün, onu aşağılamq, ya da bilməz.
insanlıqdan uzaq davranışlar uyğulana bilməz. Maddə 15 :
Maddə 6 : a) Hər bir insanın vətəndaşlığa haqqı vardır.
Hər bir insan harada olursa olsun, yasal b) Heç kimsə öz vətəndaşlığından, ya da
haqlarının tanınmasına haqqı var. vətəndaşlığını dəyistirmək haqqından məhrum
Maddə 7 : edilə bilməz.
Bütün insanlar yasalar qarşısında eşit hüquqa Maddə 16 :
sahibir və ayrı-seçkilik olmadan yasaların a) Yetkinlik yaşına gələn kişi və qadınlar, ırq,
himayəsində eşit yararlanmaya haqqı vardır. milli kimlik, ya da dinsəl inanclara görə heç bir
Hər kəsin, bu bildirdə açıqlanan haqlarına tərs sınırlamağa qarşılaşmadan evlənib və ailə
olan, eləcə də ayri-seçkiliklərə yol verən qurmağa haqqları vardır. Evlilikdə, qadın və
davranışlar qarşısında qorunmağa haqqı vardır. kişi evliliyin sürdürülməsində, ya da
Maddə 8 : bitirməsində eşit haqları vardır.
Hər bir insanın, ona Ana Yasa, ya da başqa b) Evlənmə bağı (kəbin) ancaq evlənən insan-
yasalarla tanınan təməl haqlarının tapdalandği, larin özgür istəkləri üzərində qurula bilər. c)
ya da zədələndiyi çağ ulusal məhkəmələrə baş Ailə, toplumun təbii və təməl özəyidir. Toplum
vurmaqa haqqı vardır. və dövlət tərəfındən qorunma altına alınmada
Maddə 9 : haqlıdır.
Heç kimsə özbaşınalıqla tutuqlanmamalı, tut- Maddə 17 :
saq edilməməli, ya da sürgünə a) Hər bir insan tək başına, ya da başqalarıyla
göndərilməməlidir. birlikdə mal və mülk əldə etməyə
Maddə 10 : b) Heç kimsə özbaşınalıqla mal və mülkündən
Hər bir insanın, öz haqlarının, görəvlərinin, ya məhrum edilə bilməz.
da ona cəza verə bilən hər hansi bir suçun Maddə 18 :
aydınlaşmasında eşit bir ortamda, davasının Hər bir insanın düşüncə, vicdan və din
bağımsız və tərəfsız bır məhkəmə tərəfındən özgürlüyünə haqqı vardır. Buna görə, hər kəs
adilanə və açıqcasina keçirilməsinə haqqı din, ya da inanç dəyişdirməkdə özgürdür.
vardır. Bununla belə dinini, ya da inancını tək başına,
Maddə 11 ya da topluluqla birlikdə açıqcasına, ya da özəl

48 Mart / 2011
Dünya
olaraq yerinə yetirməsində özgürdür. b) Analıq və körpəlik, özəl qoruma və yardım
Maddə 19 : görmə haqqını verir. Bütün uşaqlar, evlilik
Hər bir insanın düşünmə və anlatma özgürlüyü içində, ya da xaricində doğulmasından asılı ol-
vardır. Buna görə, heç kimsə düşüncələrindən mayaraq eynı sosial müdafiədən istifadə
dolayı rahatsız edilə bilməz. Bununla belə ölkə etməlidir.
sınırlarından asılı olmayaraq bilgi əldə etməyə Maddə 26 :
və bilgilərini yaymaqda özgürdür. a) Hər bir insanın təhsil almağa haqqı vardır.
Maddə 20: Təhsil ən azı ilk və gənəl eyitim dövründə pul-
a) Hər bir insan özgürcəsinə dinc yollarla bir suz olmalıdır. İlkin təhsil icbaridir. Texniki və
yerə yığışıb toplantı keçirmək, dərnək qurmaq peşə təhsilindən hər kəs yararlana bilməlidir.
və dərnəyə qatılmağa haqqı vardır. Yüksək təhsil, ayrılarına görə hər kəsə
b) Heç kimsə özü istəmədən zorla bir dərnəyə eşitliklə açıq olmalıdır.
üzv edilə bilməz. b) Təhsil, insanın gəlişməsi, insan haqq və
Maddə 21 : özgürlüklərinə sayğının güçlənməsi yolunda
a) Hər bir insan öz ölkəsini yönəldə bilməsində olmalıdır. Bütün millətlər , ırq və din grupları
bir başa, ya da bağımsız seçilmiş nümayəndə arasındakı qarşılıqlı anlaşmaya, xoşgörü və
aracılığıyla, ölkəsinin dövlət işləri yönətiminə dostluğa yardımcı olmalı və Birləşmiş
qatılmağa haqqı vardır. Millətlərin barışın saxlanması yolundaki işini
b) Hər bir insanın, ölkəsindəki dövlət gəlişdirməlidir.
xidmətindən eşitliklə yararlanmağa haqqı c) Ana,atalar öz balaca uşaqlarına təhsil
vardır. c) Hökümət yetkisinin təməli millətin
iradəsidir; xalq bu iradəsini gizli, ya da açığ bir seçməkdə özgürdürlər.
şəkildə özgürcə səs vermələrinin saxlandığı Maddə 27 :
doğru, düzgün seçimlərlə bildirməlidir. a) Hər bir insan , toplumdaki mədəni işlərinə
Maddə 22 : qatılmağa, incəsənətlə maraqlanmağa, elmi
Hər bir insanın , toplumun bir üzvü kimi sosial sahədə irəliləmənin yol açdığı yararlara ortaq
müdafiəyə, özünü bütün alanlarda gəlişdirməyə olmağa və yararlanmağa haqqı vardır.
haqqı vardır. Insanların özgürcə gəlişməsi üçün b) Hər bir insanın elm, ədəbiyat, ya da sənətə
problemli olan iqtisadi, toplumsal və mədəni verdiyi əməklərin sonucu əldə etdiyi
haqların, milli fəaliyyətlərin çabalar və qazanclarının qorunmasında haqqı vardır.
uluslararası işbirliyi yoluyla hər dövlətin Maddə 28 :
təşkilatları və qaynalarıyla mütənasib şəkildə Hər bir insanın, bu bildirişdə ön görülən haqq
gerçəkləşdırməsinə haqları vardır. və özgürluklərin bütünün yerinə yetirilməsinə
Maddə 23 : toplumsal və uluslararası düzənə haqqı vardır.
a) Hər bir insanın , işləmək , istədiyi işi Maddə 29 :
özgürcəsinə seçmək, adil və uyğun iş a) Hər bir insanın kimliyinin bütünləşməsi və
şərtlərının sağlanması və işsizlikdən qorun- özgür gəlişməsi, içində yaşadığı topluma qarşı
maya haqı vardır. görəvlərini yerinə gətirməsiylə ola bilməlidir.
b) Hər bir insanın, heç bir ayr-seçkiliklə b) hər bir insanın, haqlarını düzgün işlədə
qarşılaşmadan, eşit ış qarşılığında eşit gəlir bilmək və özgürlüklərindən yararlana bilmək
əldə etməyə haqqı vardır. yolunda irəliləməsi ancaq qanunlarla, habelə
c) İşləyən hər bir insanın, ona və ailəsinə başqalarının haqq və özgürlüklərinin
insanlıq şanına uyğun bir yaşam saxlayan və tanınmasını və bunlara sayğı göstərilməsini
gərəkirsə bütün toplumsal qoruma araçlarıyla yerinə gətirməli və toplumun əxlaq, düzən,
da adil və uyğun gəlir əldə etməyə haqqı vardır. eləcədə gənəl gərəklərini qarşlamaq üçün
d) Hər bir insanın, öz çıxarlarını qorumaq üçün bəlirlənmiş sınırlarla bağlı ola bilər.
həmkarlar ittifaqları yaradıb, onlara qatılmağa c) Bu haqq və özgürlüklər heç bir şəkildə
haqqı vardır. Birləşmiş Millətlərin istək və ilkələrinə tərs ola
Maddə 24 : biləz.
Hər bir insanın dincəlməyə, əylənməyə, Maddə 30 :
özəlliklə iş sürəsinin uyğun biçimdə Bu bildirişin heç bir yarğısı, içində yayınlanan
sınırlanmasına və bəlirli dövrələrdə ödənilən haqq və özgürlüklərin hər hansı bir dövlət,
tətillərə haqqı vardır. gurum ya da birsi tərəfindən aradan qaldırılıb
Maddə 25 : yox edilə bilməz. Bildirişi güdən bir işə
a) Hər bir insanın özünə, ya ailəsinə, girişmək, ya da əməl törətmək hüququnun
bəslənmə, geyim, barınma, sağlamlığı və ayrı verilməsi kimi açığlana bilməz.
sosial xidmətlər də icində olmaq üzrə; sağlıgını Bu bildiriş Ərəb, Çin, Fransız, İngiliz, İspan və
və güvencini yerinə gətirə biləcək , uyğun bir Rus dilərində Birləşmiş Millətlər Təşkilatının
yaşam düzeyinə haqqı vardır. Işsizlik, xəstəlık, Baş Katibliyində vardır.
dulluq, yaşlılık, ya da keçim olanaqlarından
özü istəmədən yoxsulaşdığında sosial müdafiə Azərbaycan Türkcəsinə çevirən
altına alınmaya haqqı vardır.
Əfsanə Sevigin
2011 / Mart
49
Dil tarixi
Erkən orta əsrlərdə Azərbaycan xalqının və dilinin təşəkkülü
ərazisində türk etnoslarının dilinə məxsus toponimlər
(yer adları) və şəxs adları meydana gəlmişdi. Bu onu
Professor göstərir ki, qədim Azərbaycanda prototürk etnosları
Qəzənfər Şirin oğlu yaşamış və ümumtürk leksikası əsasında antroponim
və toponimlər meydana gəlmişdir». (2; 232) Türk
Kazımov etnoslarının Azərbaycan ərazisində - şumerlərin
qonşuluğunda yaşaması zəngin toponim və
B ir sıra alimlərin fikrinə
antroponimlər əsasında bir fakt kimi təsdiq olunur.
Lakin onların dili ilə şumerlərin dili arasındakı
görə, türkün beşiyi Altay
yaxınlığın kontaktla əlaqələndirilməsi fikri dilçilik
olmuş, eramızın əvvəl-
tədqiqatının indiki mərhələsində artıq öz
lərindən başlayaraq, onlar
əhəmiyyətini itirmişdir: fonetik, leksik və qrammatik
şərqə, qərbə, şimala və
faktorlar göstərir ki, bunlar (şumer və türk əlaqələri)
cənuba oradan yayılmışlar.
kontakt nəticəsi deyil, qohumluq əlaqələridir. Türk
Bu cür alimlərin tipik
etnoslarının hindavropalılarla kontakt-ünsiyyətdə
nümayəndəsi kimi, Murad Aci yazır: »...Gün gəldi
olmaları əsasında türk leksikasının həmin dillərdə iz
ki, Altayda sıxlıq yarandı: Hədsiz əhali yaşayırdı
buraxmasına gəldikdə, bu məsələ daha əsaslı şəkildə
orada, torpaq hamını yedirdə bilmirdi. Uzaqlara
başqa cür izah olunur. Təbii ki, bu dillər arasında
nəzər salmağı tələb edən çətin anlar başladı. Altay-
kontakt nəticəsində meydana çıxan sözlər də vardı,
dan yol dünyanın dörd tərəfinə aparırdı. Hansı ilə
lakin bunlar sistem şəklində kök dildən, ulu dildən
getmək? Hansını seçmək? Altay I əsrdə əcdadlar
gələn və dünya dillərinin mənşə birliyindən doğan
üçün bütöv bir dünya idi. Bu həm Vətən idi, həm
vasitələr olmuşdur.
Cənubi Sibir dağları idi, həm də Baykal (Bay-kul)...
Türklərin Azərbaycan ərazisində - Şumerlərin
Altayı həm də «Tenqri-tau» («Tanrı dağı»), yaxud
qonşuluğunda yaşaması, e.ə.III-II minilliklərdə
«Edem» («Uluların torpağı») adlandırırdılar. Türklər
Azərbaycan ərazisində toponim, etnonim və
buradan dünyaya ilk addımlarını atdılar, buradan
antroponimlərdə geniş iz qoyması «Altaydan çıxma»
bizim coğrafiyanın axın nöqtəsi başlandı».(35; 19)
nəzəriyyəsini əsaslı şəkildə təkzib edir. Hələ hunlar-
Bu fikir müəyyən bir cəhətə görə doğru olsa da,
dan çox əvvəl türk tayfalarının Azərbaycan
bütövlükdə son dərəcə bəsit və ibtidai olub, bəşərin
ərazilərinə axını olmuşdur (e.ə.VIII-VII əsrlər).
inkişaf yolunu nəzərə almır. Murad Acinin
Şərqdən qərbə qeydə alınmış ilk böyük türk axını
dediklərindən belə çıxır ki, türklər eramızın I əsrinə
kimmer-skit-sak tayfalarının axınıdır. Türkləri
qədər bir tayfa kimi Altayda yuva salmış, onların
Azərbaycan ərazisində şumerlərin yaşıdı sayanlar
ilkin beşiyi Altay olmuşdur. Tədricən burada artıb-
çoxdur. Bizim fikrimiz isə başqadır: insandan türk
çoxalmış və öz beşiklərinin dar olduğunu, beşiklərinə
qolu Ön Asiyada ayrılmışdır. Bunlar «Altaydan
sığmadıqlarını hiss edərək eramızın I əsrindən bu-
çıxma» nəzəriyyəsinin heç bir əsası olmadığını
radan Yer üzünə yayılmışlar.
göstərir. Manna və Madanın türk mənşəli aborigen
«Adətən, türk dillərinin Ural-Altay dil ailəsinə,
əhalisi haqqında söhbət daha əsaslı və daha
yə’ni uqor-fin və monqol-mancur kök dillərinə yaxın
maraqlıdır. Altayda hələ şərqə, qərbə miqrasiya
olduğunu söyləyirdilər. Sonra türk dillərini Altay dil
başlamamış, şumerlərin qonşuluğunda bu türklər
ailəsinə aid edib türkləri Altaydan çıxma hesab
haradandır? E.ə.III minillikdə İtaliyanın şimalında
etdilər. Lakin tədqiqatçılar türk-Altay dil
minillik çarlıq yaratmış etrusklar - tursakalar o
qohumluğunu sübuta yetirməmiş, oxşar leksikanın
yerlərə haradan gəlmişlər? Üzdən baxanda bunlar
ünsiyyət vasitəsilə mənimsənildiyini söyləmişlər».(2;
çox müəmmalıdır. Lakin tarixi öyrənib, tarixin hifz
232) Türk və Altay dillərində oxşar leksikanın kon-
etdiyi materialları düzgün və qərəzsiz nəzərdən
takt yolu ilə mənimsənilməsi fikri elmi baxımdan
keçirdikdə həqiqəti anlamaq heç bir çətinlik törətmir.
yanlış olsa da, mövcud mülahizənin - «Altaydan
Strabon bir sıra qədim türk tayfaları, o cümlədən qar-
çıxma» konsepsiyasının düzgün olmadığını göstərdi.
qarlar haqqında yazır: «...amazonkalar Qafqaz
Bu sonrakı mənbədə yenə oxuyuruq: «Prototürklərin
dağlarının Keravi adlanan şimal ətəklərində qarqar-
bir qismi e.ə. IV minilliyin sonu - III minilliyin
larla qonşuluqda yaşayırlar». (36; 19) Strabonun bu
əvvəlində şumerlərlə yaxın ünsiyyətə girmiş və
mə’lumatı göstərir ki, qarqarlar Aranın qədim
şumer dilinə tə’sir göstərmişdir. İlk şumerlər
tayfalarındandır. Ctrabon kimi, Böyük Plini də (23;
Azərbaycan əhalisi (Aratta «dağ» sözünü işlədən et-
79) qədim Azərbaycan ərazisində yaşayan türklər
noslar) ilə siyasi, iqtisadi və mədəni əlaqələr
haqqında mə’lumat vermişdir. Herodotda yirk və tür-
yaratmışlar. E.ə. III-II minilliklər ən qədim türk
reket (Strabonda ürk) adlanan etnoslar Plinidə və
tayfalarının geniş ərazidə yayılması dövrü hesab
Pomponi Melada (e.ə. I əsr) türklər (Turcae) kimi (c
oluna bilər. E.ə. III-I minilliklərdə Azərbaycanda
= k) yad edilir.(8; 86,121) Bu mə’lumat Dionisi
artıq türk etnosları yaşayırdı. Bu dövrdə Azərbaycan
Periegetin aşağıdakı sözləri ilə aydın şəkildə səsləşir:

50 Mart / 2011
Dil tarixi
«Kaspi dənizi mənsəbinə yaxın skiflər, sonra hunlar, Ön Asiyada yaşamış bir çox soylar, xüsusən
onlardan sonra kaspilər, daha sonra isə döyüşkən al- türkdillilər şərqə, Orta Asiya torpaqlarına hərəkət
banlar və kadusilər... yerləşmişdir». (56; 185-186) etmiş, bir neçə yüzillikdən sonra isə onların əks
Burada qeyd edilən tayfaların hamısı türkdilli miqrasiya prosesi başlamış, onlar yenidən Yaxın və
olmuşdur. Bunlar hamısı Altayda qeyd edilən Ön Asiyaya, həmçinin Azərbaycan torpaqlarına
«sıxlıq»dan çox-çox əvvələ aiddir. gəlmişlər». (5; 72-73) Bu fikrin doğruluğu üçün
Yer üzündəki ilk kök dilin müxtəlif ləhcələrə, «yüzilliklər»i «minilliklər»lə əvəz etmək kifayətdir.
dialektlərə parçalanmasını, indiki dil ailələri üçün Beləliklə, çox qədim dövrlərdən Azərbaycanın yerli
protodillərin yaranmasını alimlər 14 min il əvvələ əhalisi türklərdən ibarət olmuşdur. Qərbdən (Ön
(e.ə.XII minilliyə) aid edirlər. Heç şübhəsiz, insanın Asiyadan) şərqə ən qədim miqrasiyalar unudulmuş,
harada meydana çıxdığını, ulu dilin harada təşəkkül yaxın minilliklərdə türklərin şərqdən qərbə bir neçə
tapdığını və harada dialekt parçalanmalarının baş axını qeydə alınmış və daha qədim dövrlərə nəzər
verdiyini - protodillərin yarandığını nəzərə almadan salınmadığı üçün yanlış nəticələr çıxarılmışdır.
bir sıra problemləri, o cümlədən türklərin ilkin beşiyi «Xalqların böyük köçü»nə səbəb olmuş Hunların
və ilkin miqrasiyalarının istiqaməti problemlərini şərqdən qərbə axını tarixdə çox sonrakı hadisədir və
düzgün həll etmək qeyri-mümkündür. Tədqiqatçılar elə güclü iz buraxmışdır ki, bir çox alimlər xalqların
ona görə yanlış mülahizələr söyləmişlər ki, daim Yer üzünün müəyyən ərazilərində əbədi
əvvəldən yox, ortadan başlamışlar. Buna görə də Al- məskunlaşmasını hunların həmin axını ilə
tayda türklər artıb-çoxalıb böyük Mərkəzi Asiyanı əlaqələndirmişlər. Şübhəsiz, hunların qərbə hərəkəti
bürüdüyü dövrdən neçə min il əvvəl Ön Asiyanın güclü türk dalğalarından biri olmuşdur. Lakin onun
artıq türk məskəni olduğunu nəzərə almamışlar. Son da tarixini eramızın əvvəlindən başlamaqla
məqamda müasir insan tipinin təşəkkül məkanı bütöv məhdudlaşdırmış olurlar. Qaynaqlarda hələ eradan
Yer kürəsi və ya Yer kürəsinin əksər əraziləri deyil, dörd əsr əvvəl İskəndərin ağ hunları qarqarlarla
konkret bir ərazisidir: Avropanın cənubu, Asiyanın birlikdə Albaniya ərazisinə köçürməsi barədə
cənub-qərbi, Afrikanın şimalı (1-ci fəslə bax). rəvayətlər qalmışdır. Y.B.Yusifovun fikrincə,
Ümumiləşmiş şəkildə desək, Ön Asiya. Ulu dilin türklərin Yer üzərində geniş yayılma dövrü çox
təşəkkülü və ilkin dialekt parçalanması da bu əraziyə qədimdir və e.ə. III-II minilliklərə aiddir: «E.ə.III-II
məxsusdur. Bütün ilkin miqrasiyalar buradan minilliklər ən qədim türk tayfalarının geniş ərazidə
başlamışdır. Miqrasiyaların mezolitdə (e.ə.VIII-VII yayılması dövrü hesab oluna bilər». (2; 232) Ola
minilliklər) daha geniş vüs’ət aldığı da mə’lumdur. bilər ki, arxeoloji materiallar burada göstərilən dövrə
Bunlar - elmi şəkildə sübut olunmuş bu müddəalar aid miqrasiyaları təsdiq edir, lakin bu, mezolit
göstərir ki, türklərin Altayda artıb-çoxalıb qərbə miqrasiyalarını inkar edə bilməz. Yer üzündə müasir
hərəkət etməsi çox sonrakı hadisələrdəndir və Altay insan tipinin yayılması 14 min il əvvəldən başladığı
türklərin ilkin beşiyi deyil, sonrakı əlverişli üçün güclü qol olan türklərin hərəkatını 4-5 min il
beşiklərindən biridir. Bütün dil ailələrinin ilkin struk- əvvələ aid etməklə məhdudlaşdırmaq olmaz. Lakin
turu Ön Asiyada təşəkkül tapmışdır. Bu müddəa bir Y.B.Yusifovun həmin qeydləri də Azərbaycan
sıra prinsipial məsələlərə aydınlıq gətirir. Deməli, ərazisində türklərin tarixini hunlardan üç min il
Azərbaycan ərazisi əksər tarixçi və dilçilərimizin əvvələ aparır və bir sıra nəticələrə gəlməyə səbəb
cəsarət edib dediyi e.ə.III minillikdən deyil, daha olur:
qədim dövrlərdən türklərin beşiyidir. İlk və böyük 1)türklərin ən qədim (ilkin) məskənləri Altay deyil,
sivilizasiyanın müəllifləri olan şumerlər VI minil- Ön Asiyadır; 2) ilk miqrasiyalar şərqdən qərbə deyil,
liyin ortalarında Azərbaycan ərazisindən qərbdən şərqə olmuşdur; 3) türklər Azərbaycanın ən
İkiçayarasına enmiş və daim Azərbaycanla əlaqə qədim və əzəli sakinləri olmuşlar.
saxlamışlar. Deməli, hindavropalıların qısqanclığına 2)Beləliklə, Azərbaycan ərazisində yaşayan aborigen
baxmayaraq, e’tiraf edilməlidir ki, şumerlər ilkin əhalinin dili ən qədim dövrlərdən iltisaqi türk dil
türklərdəndir və şumer-türk əlaqələri kontakt yox, quruluşu istiqamətində inkişaf prosesi keçirmişdir.
protodil birliyinə əsaslanan qohumluqdur. E.ə.VIII-VII əsrlərdə kimmer-skit-sak tayfalarının
Akkadların sıxışdırmasından sonra şumerlərin gəlişi qohum əhalini daha da gücləndirmişdir. Böyük
mühüm bir qisminin yenidən öz dağ ərazilərinə - və güclü bir dalğa isə hunlarla bağlıdır. Lakin hun
Azərbaycan torpaqlarına qayıtması ilə şərtlənən tayfalarının gəlişi konkret bir zamanla bağlı olmayıb,
varislikdir. eradan əvvəl başlamış, V əsrin sonlarınadək güclü
İnsanın ilkin beşiyini, ulu dilin təşəkkül məkanını olmuş, sonralar da davam etmişdir. Bu cür
və dialekt parçalanmasını nəzərə almayan bir çox düşüncələrlə Azərbaycan ərazisində qədim türk
alimlər də tarixdən aldıqları sövqi-təbii təəssürat varlığını gəlmələri də nəzərə almaqla aşağıdakı kimi
əsasında düzgün fikir söyləmişlər. Məsələn, MEA- ümumiləşdirmək olar
nın müxbir üzvü M.İsmayıl göstərir ki, «...türkdilli 3)1.Kuti, lullubi, turukki, su, kas, uti, mağ, alban,
soyların ulu nəsillərinin ilk məskəni Ön Asiya olmuş, qarqar və b. türk etnoslarının cəmləşdiyi Manna,
orada, onun qərb torpaqlarında məskun olan Maday, Atropatena və Albaniyanın qədim yerli
şumerlərlə qonşu olmuşlar. ...Sonrakı yüzilliklərdə tayfaları; 2.E.ə.VIII-VII

2011 / Mart
51
Dil tarixi
əsrlərdə geri qayıdan kimmer, skif, sak tayfaları; qarşılaşır - gəlmə mədəniyyətin qohum yerli
3.E.ə. I minilliyin sonu, e.I minilliyində (daha çox I mədəniyyətlə ehtivası tədricən gedir». (44; 16-17)
yarısı) Qafqazın şimalından və qismən İranın Burada da fikir aydın söylənmişdir: III-V əsrlərdə
şərqindən keçib gələn hunlar, kanqarlar, peçeneqlər, Azərbaycan xalqı və ümumxalq Azərbaycan dili
qıpçaqlar, bolqarlar, savarlar, oranlar, çollar, qərbi formalaşmışdır. Və yenə çox aydın deyilmişdir: bu
türk xaqanlığı tayfaları, xəzərlər və başqaları dövrdən, yə’ni V əsrdən sonra gələn türklər
4)4.XI-XIII əsrlərdə şərqdən gələn səlcuq oğuzları, Azərbaycan ərazisində tayfalarla və ya tayfa dilləri
şimaldan gələn qıpçaqlar. ilə deyil, hazır xalqla və onun artıq təşəkkül tapmış
Bu qeydlərdən sonra bizi daha çox maraqlandıran dili ilə qarşılaşmışlar. Və buradan o da hasil olur ki,
Azərbaycan xalqının və dilinin təşəkkülü XI-XIII əsrlərdə gələn səlcuq oğuzları Azərbaycanda
məsələlərinə keçək. Azərbaycan dili formalaşdırmayıb. Onlar gələndə
Etnogenez və dil artıq bu xalq və onun dili vardı. Onlar yalnız bu
Dilimizin mənşəyi məsələsi hazırkı dövrdə mürtəce hazıra havadar ola bilərdilər. Və bəlkə buna heç
konsepsiyanın üstün mövqeyi, həqiqi elmi ehtiyac da yox idi. Beləliklə, bu fikir XI-XIII əsrlərdə
konsepsiyanın küncə qısılmış vəziyyəti ilə son dərəcə gələn səlcuqlar tərəfindən Azərbaycan dilinin
mürəkkəbləşdirilmişdir. Xalqın etnik tarixi yanlış və formalaşdırılması barədə kökündən yanlış olan
zərərli bir konsepsiya əsasında izah edilir. Bu kon- zərərli konsepsiyanın put ağacını dartıb qoparmış
sepsiya artıq özünün qeyri-elmiliyi, mürtəceliyi ilə olur. Bu fikir təzə deyil. 60-cılar hərəkatının
əksər tədqiqatçıların diqqətini çəkməkdədir. (bax: nümayəndələri bu cür düşünmüş və bu cür yazmışlar.
59) N.Cəfərov konkret bir nümunə gətirərək bu Biz də daim bu fikirdə olmuşuq. (57,155; 58, 298;
konsepsiyanı ustalıqla ifşa etmişdir. Müəllif 59 və s.) N.Cəfərov da son vaxtlar belə bir qənaətə
akademik «Azərbaycan tarixi»nin 1-ci cildində gəlmişdir. Şübhəsiz, tədricən həqiqət öz yerini
(1998) Azərbaycan xalqının etnik tərkibi, dilinin tapmaqdadır. Lakin bu nöqtədə başqa çox mühüm bir
mənşəyi və inkişaf yolu barədə əvvəlki fəsildə məsələ də vardır. Məsələ burasındadır ki, bir qədər
tənqidi şəkildə nəzərdən keçirdiyimiz bir fikrin uzağa gedən dilçilərimiz Azərbaycanda türklərin
mürtəce mahiyyətini düzgün duymuşdur: görünməsini hunlarla (və ya hunlardan qabaq nəzəri
«Azərbaycan xalqının təşəkkülündə Manna, At- cəlb etməyən türk tayfaları ilə) - I-V əsrlərdə hunların
ropatena və Qafqaz Albaniyasında məskunlaşmış gəlişi ilə əlaqələndirir və III-V əsrlər arasında türk
müxtəlif, o cümlədən Qafqaz və İran dillərində mənşəli ümumxalq dilinin təşəkkülünü qeyd edirlər.
danışan qədim dövr və orta əsrlərin tayfa və xalqları Təşəkkül dövrü doğrudur, lakin təbii ki, iki-üç əsrin
- mannalılar, kaspilər, Atropatena madalıları, alban- müddətində gəlmə türklər aborigenləri türkləşdirib
lar, azərilər və bir sıra digərləri əsas rol oynamışlar. yeni dil yarada bilməzdilər. Əgər hun-qıpçaqların
Azərbaycan xalqının, dilinin formalaşması etno- gəlişini I əsrdən deyil, lap e.ə.III-II əsrlərdən
genezin son mərhələsində - orta əsrlərdə davam götürsək belə, bu, mümkün deyildi. Bu, bir də onunla
etmişdir». (1; 34) N.Cəfərov bu sitatı verərək yazır: ağla batmır ki, dilimizdə substrat əlamətləri də yox-
«Göründüyü kimi, bu «konsepsiya» Azərbaycan dur. Bütün bunlar məntiqi şəkildə göstərir ki, türk
xalqının mənşəyi barədə hər cür volyuntarist mənşəli ümumxalq Azərbaycan dili gəlmə hun-
nəzəriyyənin ortaya çıxması üçün münbit metodoloji qıpçaqların məhsulu deyil, çox qədimdən bu ərazidə
şərait yaradır. Və bu «konsepsiya» yalnız səhv deyil, sakin olan yerli türk tayfalarının hesabınadır və hun-
həm də mürtəcedir, xalqa öz keçmişini, etnik qıpçaqlar onlara yalnız qüvvə vermişlər. Bunun izahı
mənşəyini unutdurmaq «ehtiyac»ından irəli üçün mətləbdən kənara çıxmaq lazım gəlmir. Çünki
gəlmişdir». (44; 16) Akademik nəşrin tənqidinə həsr biz əsər boyu bu prosesin izahı ilə məşğul olmuşuq.
etdiyimiz silsilə məqalələrdə birinci cilddə İndi təsəvvür üçün bir qədər də aborigen türklərə
Azərbaycan etnogenezinə yanlış və qeyri-elmi, gələn yeni qüvvələri nəzərdən keçirməliyik. Bu
zərərli mövqeyə kəskin münasibətimizi bildirmişik. prosesdə yenə əks konsepsiyanın bəsit düşüncələri
(bax: 59) N.Cəfərovun münasibətində bizə xoş gələn ilə qarşılaşmalı olacağıq.
odur ki, reallıq getdikcə dərk olunmaqdadır. Çünki Amerika alimi P.Qolden 1980-ci ildə Vaşinqtonda
bu, son dərəcə ciddi məsələdir - «Xalqa öz tarixini çap etdirdiyi «Türk xalqları və Qafqaz» məqaləsində
unutdurmaq ehtiyacı» başqa şəkildə deyilmiş olsa, hun tayfalarının 363, 370, 395-ci illərdə Azərbaycana
əslində, düşmənçilikdir. Söhbət etnogenezdən gedir. gəldiyini qeyd etmişdir. Ə.S.Sumbatzadə bunu
«Tarixçi» adlananın əksinə olaraq, xalqın dilini, Azərbaycana türklərin ümumən ilk gəlişi kimi
mədəniyyət və sosial tarixini heç bir mənafe qiymətləndirərək qeyd edir ki, bu, «...tarix elmində
güdmədən düzgün düşünən dilçi yazır: türkdilli qəbilələrin Azərbaycana ilk gəlişi barədə
«III-V əsrlərdə Azərbaycan dili formalaşır, - bu qəbul edilmiş fikrə bütövlükdə uyğundur».(10; 81)
proses türk tayfa dillərinin (birinci növbədə folklor Bu konsepsiyanın tərəfdarları Azərbaycanda abori-
dilinin) mərkəzləşməsi hesabına gedir; VII, XI gen türk təsəvvür etmir, türklərin Azərbaycanda ilk
əsrlərdə Azərbaycana gələn türk tayfaları artıq görünmə tarixini isə bu vaxtdan qəbul edirlər.
müxtəlif tayfalarla (yaxud tayfa birlikləri ilə) deyil, Yuxarıdakı sözləri bəlkə də təsadüfi saymaq olardı,
müəyyənləşmiş xalq mövcudluğu (və onun dili) ilə lakin müəllif bir qədər sonra fikrini bir az da

52 Mart / 2011
Dil tarixi
qətiləşdirərək yazmışdır: «Belə hesab etmək tam və həqiqət naminə türk tayfalarının Azərbaycanda bu
təbiidir ki, Azərbaycana şimaldan daxil olmuş ilk dövrdən çox-çox əvvəl geniş vüs’ət aldığını e’tiraf
türkdilli tayfalar olan hunlar eyni zamanda burada etmişdir. Aborigen qədim türk tayfalarının varlığını
türk dilinin əsasını qoymuş ilk etnoslar idilər». (10; qəbul etsə də, şumerlərin yaşıdı olan daha qədim
82) Bu cür fikirlərlə tanış olduqca tarixçinin öz aborigen türkləri görə bilməmişdir.
xalqının tarixinə nə qədər bəsit yanaşdığına, faktları Erkən orta əsrlərdə türk tayfaları ümumi «hun» adı
təhrif edərək düşmən dəyirmanını nə qədər sür’ətlə ilə tanınmışlar. VI əsrin ortalarından «türk» adı
işlətdiyinə təəccüb etməmək olmur. Biz köklü qədim ümumiləşdirici ad-etnonim kimi işlənməyə
tayfaları, e.ə.VIII-VII əsrlərdə gələn kimmer, skif, başlamışdır: Göytürk xaqanlığı «türk» sözünü ilk
sak tayfalarını nəzərə almadan hunların özlərinin də dəfə rəsmi dövlət adı olaraq qəbul etmiş, boy və
bu qeyd edilən tarixdən çox-çox əvvəl Azərbaycanda başçılarının adı ilə anılan bütün türklərə, bütün bir
olduğunu əvvəlki bölmələrdə qeyd etmişik. Hunların millətə ad vermə şərəfini qazanmışdır. Göytürk
Albaniya ərazisində olması haqqında ilk mə’lumatı dövləti tezliklə öz sərhədlərini genişləndirmişdir.
Perieget (II əsr) və Ptolemey (II əsr) vermişdir. Bə’zi «Sasanilər «böyük ipək yolu»nun türklərin əlində
tarixçilər onların daha əvvəllər gəlmiş olduqlarını olmasını istəmirdilər. İstəmi xaqan Bizansla
söyləmişlər. İndi onları bir daha təkrar etmədən irəli Sasanilərə qarşı müqavilə bağlayır, türklər şərqdən,
getmək istərdik. Bizans qərbdən Sasanilərin üzərinə hücuma keçir.
452-ci ildə Roma şəhəri Hun imperatoru Attiladan İstəmi xaqan Xarəzmi və digər on bölgəni tutaraq
asılı vəziyyətə düşür. Hunların tərkibində oğuzların Azərbaycan torpaqlarına girir. (39; 93) 701-ci ildə II
Azərbaycana kütləvi axını da bu dövrə aiddir. V əsr Göytürk imperatorluğunun orduları yenidən Dəmir
erməni qaynaqlarının mə’lumatına görə, bu vaxt qapıya qədər gəlmişdilər. Bu dövrdə Azərbaycan türk
kəngərlər Naxçıvan və Ermənistan zonasında böyük dili son dərəcə genişlənərək qonşu xalqların dillərini
bir ərazini tutaraq «Kəngərlər vilayəti» (qavarn Kan- də öz tə’siri altına almışdır. Azərbaycan türk dili
qaras) yaratmışdılar. (13; 19) Suriya tarixçisi Za- qonşu xalqların dillərinə yalnız alınmalar verməklə
xariya Mitilenskinin mə’lumatına görə, 490-515-ci məhdudlaşmamış, həmin dillərin strukturuna da tə’sir
illərdə Dərbənd yaxınlığında savarlar, avarlar, göstərmişdir. Türk dili erməni dilini şəkilçili dilə
xəzərlər, bulqarlar və başqalarından ibarət 13 türk çevirmişdir. Bunu ilk dəfə XIX əsrin 70-ci illərində
tayfası yerləşmişdi və bunların bir çoxu hunların doktor Mordman anlamış və erməni dilinə həsr etdiyi
ardınca Azərbaycana daxil olur, orada məskən məqalədə yazmışdır: «Mə’lumdur ki, ermənilər
salırdılar. (37; 16) Bizans tarixçiləri və gürcü Hind-Avropa mənşəli xalqdır, amma onların dili
salnamələri xəbər verir ki, 576-cı ildə Gəncə Turan (türk - red.) dilinin güclü tə’sirinə mə’ruz
vilayətində böyük hun-sabir kütləsi yerləşdirilmiş və qalmışdır. Mən həmin ifadə ilə heç də çoxəsrlik kon-
beləliklə, Arazla Kür arası hun ölkəsinə çevrilmişdi. takt nəticəsində osmanlı türkcəsindən alınmış sözləri
Ərəb müəllifləri bunları ‘tarxanlar’ adlandırırdılar. V nəzərdə tutmuram. Söhbət IV,V,VI və VII əsrlərdə
əsrdə türk adı ilə böyük bir hun tayfası Muğanda erməni ədəbi dilinə keçmiş Turan elementlərindən
yerləşmişdi. gedir. Bu elə bir dövr idi ki, dünyada hələ nə
VII əsrə qədər hun adı ilə Azərbaycana gələnlər səlcuqlar, nə osmanlılar... var idi».(13; 80)
savar, onoqur, bulqar, abar/avar, xəzər, siruqur, Hunların Azərbaycana bu axınlarını qeyd etməmək
baqrasik, kulas, abdel, eftalit və b.-dan ibarət idi.(10; də olardı. Çünki əvvəlki fəsillərdən tam aydındır ki,
87) İbn Asam əl-Kufinin mə’lumatına görə, Araz Azərbaycanın əsas yerli əhalisi türklərdən ibarət
vadisində, Beyləqan və Varsana zonalarında türk dili olmuşdur. Qohum tayfaların Azərbaycana axını
geniş yayılmışdı. (38; 179-181) Əvvəllər türkləşmə ümumxalq Azərbaycan (türk) dilinin təşəkkülü işinə
prosesinə mane olmağa çalışan ərəblər sonralar özləri maneələri aradan qaldırmış, boşluqları doldur-
türklərin arasında assimilyasiyaya uğrayır. Bütün muşdur. Artıq ilkin feodalizm dövründə ümumxalq
bunları ümumiləşdirərək Z.Bünyadov yazmışdır: dilinin təşəkkülü üçün hər cür zəmin var idi. Bunu
«Beləliklə, Azərbaycanın və Aranın türkləşməsi böyük tarixi duyumla hələ vaxtilə Ə.Dəmirçizadə
ərəblərin siyasi arenaya çıxmasından çox-çox əvvəl anlamışdı. Şumer-türk münasibətləri insanları təzəcə
Sasani imperiyası tərkibində başlamışdı. Ərəblərin düşündürməyə başladığı, aborigen türklərin çox
Azərbaycanda görünməsi və müstəmləkəçiliyi qədim tarixi nəzərə alınmadığı dövrdə ümumxalq
əvvəllər bu prosesi ləngidirdi, lakin tezliklə ərəblərin Azərbaycan dilinin VI-VIII əsrlərdə təşəkkül
türklər tərəfindən assimilyasiyaya uğradılması onu tapdığını qeyd etməyin özü də böyük cəsarətin
sür’ətləndirdi və hər hansı yüz ildən sonra o, geniş nəticəsi sayıla bilərdi. Ədəbi dilimizin tarixinin mis-
vüs’ət aldı». (38; 182) Z.Bünyadov yenə yazır: «Bir ilsiz tədqiqatçısı prof.Ə.Dəmirçizadə məhz belə
sıra tədqiqatçıların etdiyi kimi, türkləşmənin XI-XII düşünmüş və beləcə də yazmışdır: «Mə’lum olduğu
əsrlərdə baş verdiyini qəbul etmək səhv olardı. üzrə, VI-VIII əsrlərdə vahid Azərbaycan xalqı
Azərbaycan ərazisinə türkləri gəlmə, yad xalq hesab formalaşdığı kimi, bu xalqın hamısının ünsiyyət
etmək də inandırıcı deyil, çünki bu halda böyük kom- vasitəsi vahid ümumxalq Azərbaycan dili də artıq
pakt yerli türk tayfa təşkilatları inkar edilmiş olur». mövcud idi və geniş dairədə işlənirdi».(40; 71)
(38; 179) Z.Bünyadov VII-IX əsrlərlə məşğul olmuş Azərbaycan tarixçi, dilçi və etnoqraflarının əldə et-

2011 / Mart
53
Dil tarixi
diyi yeni materiallar əsasında ümumxalq Azərbaycan şəkildə bir xalq kimi təmərküzləşməsi yolu ilə baş
dilinin VI-VIII əsrlərdə deyil, III-V əsrlərdə tam vermişdir. Qədim türk tayfaları Azərbaycan
təşəkkül tapmış olduğu söylənmişdir. Artıq bu ərazisində məskunlaş maqla eradan əvvəlki bir neçə
zaman, yə’ni «...V yüzilliyin sonları, VI yüzilliyin minillik ərzində etnodil ümumiliyi çərçivəsində yerli
əvvəllərində Azərbaycanın, demək olar ki, hər keyfiyyətlərin, ərazi toponimlərinin təşəkkülü
yerində dilləri bizim Azərbaycan dilinin kökündə ən’ənəsini davam etdirmişlər. Ölkəmizin ərazisinə
dayanan soylar yaşayırdılar... Gətirdiyimiz külli miq- qohum türk tayfalarının mərhələli axını və onların
dar materiallar və mülahizələr göstərir ki, ilk orta dillərinin yerli etnosların dilləri ilə konsolidasiyası
yüzilliklərdə islam dininin bu ərazidə yayılmasından da böyük gücə malik olmuşdur. Bir sıra türk
qabaq, ola bilsin ki, daha çox qabaq Azərbaycan tayfalarının (kutilərin, utilərin, albanların, kaspilərin
ərazisi əhalisinin böyük əksəriyyəti artıq türkdilli və s.) yayılma arealının geniş olması, ölkənin həm
idi». (5; 95-96) şimal, həm də cənub bölgələrində məskunlaşmaları
Bu fikri yalnız ekstralinqvistik amillərin tədqiqi türk tayfa dillərinin ümumiləşməsi işini
əsasında deyil, toponim, etnonim, antroponim, asanlaşdırmışdır. Qeyd etməliyik ki, eramızın
hidronim, oronim və sairin, elmi əsərlərə yol tapıb əvvəllərində şərqi və qərbi türk dilləri az-çox
həmin əsərlərdə mühafizə olunmuş leksikanın fərqlənsə də, indiki qədər əsaslı dil fərqləri
araşdırılması əsasında digər alimlərin gəldiyi yaranmamışdı. Fərqlər şivə fərqləri səviyyəsində idi,
nəticələr də təsdiq edir. Bu dövr Azərbaycan ona görə də ümumünsiyyət vahidinin təşəkkülü
ərazisində savirlərin, kəngərlərin, xəzərlərin, qarşısında heç bir maneə yarada bilmirdi. Yerli tay-
bulqarların, oğuzların, qıpçaqların və başqa hun falar bir-birinə qohum olduğu kimi, gəlmə hesab ol-
tayfalarının kütləvi şəkildə məskunlaşdığı dövr idi. unanlar da vaxtilə bu yerlərdən ayrılanlar idi. Şimalla
Bu dövr Azərbaycan xalqının və ümumxalq cənub arasında möhkəm sərhədlərin olmaması, eyni
Azərbaycan dilinin formalaşmasının başa çatdığı tayfa daşıyıcılarının müxtəlif ərazilərdə məskunlaşa
dövr idi. Doktor Mordmanın dediyi kimi, Bu elə bir bilmə imkanları da tayfa dillərinin xalq dili kimi
dövr idi ki, hələ nə səlcuqlar var idi, nə də osmanlılar. ümumiləşməsi xeyrinə idi.
Azərbaycan xalqının və onun dilinin təşəkkülünün V Tayfa dillərinin ümumxalq dili şəklində
əsrdə başa çatdığını şərtləndirən bir sıra amillər formalaşmasında ekstralinqvistik amillərin rolu
olmuşdur. Ümumxalq Azərbaycan dilinin böyük idi. Tarix elə gətirmişdi ki, Azərbaycanın
təşəkkülünü göstərən mühüm dəlillərdən biri V əsrdə şimal və cənub əraziləri eradan əvvəlki son
vahid Alban yazısının olması və həmin yazının yüzilliklərdə və eramızın əvvəllərində - ilkin orta
yenidən təkmilləşdirilməsidir. əsrlərdə daim birlikdə olmuşdur. E.ə. IV əsrin II
Azərbaycan ərazisində yaşayan aparıcı tayfalar 5 yarısından Makedoniyalı İskəndərin yaratdığı im-
min il əvvəl də öz zamanında mövcud olan yazı periya daxilində şimalın və cənubun əlaqələri
formasından (qayalar, daşlar, gil lövhələr, baş daşları, artmışdı. Tarixi faktlar göstərir ki, hələ İskəndərin
annallar üzərində mixi yazılar) istifadə etmişlər. işğalından əvvəl də şimalla cənub birlikdə olmuşdur.
Hansı ərazidə daha çox yazılıbsa, hansı dövlət daha Atropatın rəhbərliyi ilə albanların İran qoşunları
əzəmətli abidələr qoyubsa, təsadüflər nəyi tərkibində İskəndərə qarşı müharibəsi də bunu təsdiq
qoruyubsa, onlar da qalıb. Bu o demək deyildir ki, edir. İskəndərə qarşı vuruşan orduda midiyalılarla
məsələn, şumer və akkadları məğlub etmiş, onların yanaşı, albanlar, sakasinlər, kadusilər də iştirak
üzərində 125 il hökmranlıq etmiş kutilərin - qədim edirdilər. (2; 136) Atropatın sülaləsi, təbii ki, bu bir-
türkdilli babalarımızın abidələri, yazıları olmamışdır. liyi xeyli müddət davam etdirmişdir. Sonrakı dövrdə
Bu o demək deyildir ki, mannalıların, madayların, Parfiya dövləti (e.ə.250 - e.226) tərkibində
atropatenlərin yazı mədəniyyəti olmamışdır. Yüz Azərbaycan və Albaniyanın bir canişinlikdə
illərlə hökm sürmüş, tarixdə böyük izlər buraxmış birləşdirilməsi vahid Azərbaycan xalqının
dövlətlər, şübhəsiz, xüsusi yazı mədəniyyətinə də təşəkkülünü sür’ətləndirmişdir. Sasanilər imperiyası
malik olmuşlar. Biz Aratta dövründən eramızın X dövründə də (III-VII əsrlər) şimal ilə cənub vahid
əsrinə qədərki 4000 illik yolun mədəni, elmi canişinlikdə birləşdirilmiş, sonralar ərəblər də bu
inkişafını ardıcıl izləyə bilməsək də, mənbələrin strukturu saxlamış, pozmamışlar. Sasani
azlığı buna imkan verməsə də, daim torpaqlarımızın imperiyasının süqutu dövründə - Xilafətin meydana
aborigen əhalisinin böyük mədəniyyət sahibi çıxdığı ərəfədə vahid Azərbaycan xalqının və vahid
olduğunu tarixi izlərdən öyrənə bilmişik. Xalqın, Azərbaycan dilinin təşəkkülü artıq başa çatmışdı.
ümumxalq dilinin təşəkkül tapdığı dövrdə (V əsr) Bunu e.ə.II - eramızın VI əsrlərində təşəkkül tapmış,
onun yazısının təkmilləşdirilməsi barədə tarixin VI-VIII əsrlərdə cilalanmış «Kitabi-Dədə Qorqud»
qoruyub saxladığı mə’lumat mərhələli inkişafın dastanları və bu dastanların misilsiz dil materialı da
yüksək pillələrindən birinin təbii yadigarıdır.(bax: təsdiq edir.
16; 100-116) Azərbaycanda hər tərəfi bürüyən türk
Şimallı-cənublu Azərbaycanın bir xalq kimi coşğunluğunu görmək əvəzinə, Atropatena
təşəkkül tapması hər iki ərazidə aborigen qədim türk ərazisində yaşayan əhalinin dilinin Əhəmənilər
tayfalarının zamanın gedişində tədricən zəruri dövründən iranlılaşdırılmış olduğunu iddia edənlər

54 Mart / 2011
Dil tarixi
də vardır. (1;259-271) Bu məqamda Ə.S.Sumbatzadə dillərinə daxil olan ümumxalq Azərbaycan dili necə
həqiqətə sadiq qalaraq, Atropatena dövrü Azərbaycan formalaşdı, necə təşəkkül tapdı? Bu qədər tayfa
əhalisinin etnik tərkibi və dili haqqında içərisində koyne nədən ibarət olmuşdur?
araşdırmaların çətinliyini qeyd etsə də, Parfiya Əvvələn, hazırkı dövrdə Azərbaycan dilinin
asılılığı dövründə yerli əhalinin dilinin cənub, qərb və şimal-şərq ləhcələrinə ayrılması tayfa
iranlılaşdırılmadığını xüsusi nəzərə çarpdırır: «At- dillərinə deyil, məhəlli prinsiplərə əsaslansa da (45;
ropatena əhalisinin dilinin xarakteri və mənsubiyyəti 282-295), bu bölgü tayfa dil əlamətlərini də mühafizə
barədə suala cavab vermək olduqca çətindir. Heç bir edir. Azərbaycan dilinin keçid şivələri ilə yanaşı,
şübhə yoxdur ki, İran Parfiya dövlətindən asılı rəngarəng və bir-birindən kifayət qədər fərqlənən
vəziyyətə salınmış Atropatenada da ölkə əhalisinin şivələri də vardır. Kərkükdən Dərbəndə qədər geniş
tərkibinin və dilinin iranlılaşma prosesinə qarşı ərazilərdə məskunlaşmış 50 milyonluq Azərbaycan
yenidən güc toplaması qaçılmaz olmuşdur. Lakin türklərini tam təsəvvür etmək lazımdır. Bunlar
tayfa qruplarının və kiçik xalqların etnik göstərir ki, müxtəlif tayfa dilləri izsiz yox
müxtəlifliyinin təsviri Parfiya hakimiyyəti dövründə olmamışdır. İndi tarixi dialektologiyanın əsas
Atropatena əhalisinin tərkibinin və dilinin vəzifəsi məhz qədim Azərbaycan ərazilərindəki tayfa
iranlılaşdırıldığını düşünməyə əsas vermir.» (10; 47) dillərinin mümkün abidələr, dil materialları əsasında
Müəllif bunu da əlavə etmişdir ki, parfiyalılar yalnız dialekt faktlarını həmin faktların bir vaxtkı
hakimlərin tə’yini ilə məşğul olmuş və Atropatena daşıyıcıları olan tayfa dillərinə doğru tədqiq edib
ərazisinə irandilli əhali köçürməmişlər. öyrənməkdir. Nəzərə alınmalı başqa çox mühüm bir
Ə.S.Sumbatzadə çox mühüm bir məsələyə də toxu- məsələ də Azərbaycan dilinin gəlmə türk tayfa dilləri
naraq yazır: »Beləliklə, təbii coğrafi faktor - Araz əsasında deyil, qədim aborigen türklərin dili əsasında
çayı o uzaq dövrdə də bu çaydan cənubda olduğu təşəkkülüdür. Bu məqamda həm də nəzərə
kimi, şimalda da yaşayan Azərbaycan əhalisinin alınmalıdır ki, əvvələn, Azərbaycana gələn türk
etnik yekcinsliyini poza bilməmişdir...» (10; 47) Bu tayfaları mühafizə olunmuş faktlardan göründüyü
cəhət zəruri bir faktor olmaqla e.ə. IV əsrdən üzrə, vaxtilə bu ərazilərdən getmiş qohum tayfalar-
başlayaraq Atropatena və Albaniya əhalisinin dilinin dan ibarət olmuşdur, digər tərəfdən, hətta az-çox
xalq dili şəklində ümumiləşməsi prosesinin fərqli xüsusiyyətləri ilə seçilən tayfalar gəlmişsə
sür’ətlənməsi üçün zəruri şərtlərdən olmuşdur. Bir belə, onlar da yerli tayfalarla asanlıqla çarpazlaşa
sıra tarixçilər yerli əhalinin iranlılaşdırılmasını o bilmişlər. Hər iki halda yerli tayfa dilləri üstünlüyü
qədər asan bir proses kimi təsəvvür etmiş və saxlamışdır. Belə bir cəhəti də qeyd etməliyik ki, bu
yazmışlar ki, müəllif bunu da əlavə etməli olmuşdur gün türk dillərini dil deyil, ləhcə adlandıranlar bu
ki, hətta güclü Sasanilər imperiyası dövründə də yerli dillərin bir-birinə çox yaxın olduğunu əsas götürürlər.
dilləri iranlılaşdırmaq mümkün olmamışdır.(10; 58) Miladdan əvvəlki minilliyin sonlarında isə türk
Köhnə eranın başa çatdığı, yeni eranın başlandığı dilləri artıq çoxdan şərq və qərb qollarına ayrılmış
dövrdə «xalqların böyük köçü»nə səbəb olan olsa da, onların arasındakı leksik, fonetik və qram-
hunların qərbə hərəkəti şimallı-cənublu matik fərq bugünkündən müqayisə edilməz dərəcədə
Azərbaycanın birdəfəlik Yer kürəsində türk yurdu, az olmuşdur. Bütün bunlarla yanaşı, hansısa daha
türk vətəni kimi bərqərar olmasına zəmin köklü bir tayfa dilinin üstünlüyü olmamış deyildir və
yaratmışdır. Başqa sözlə, o ərazilərdə ki türk tayfaları tədqiqatçıların araşdırmaları ona yönəlmişdir ki,
yerləşmişdilər, qohum tayfalar gələndə onlar daim ümumxalq Azərbaycan dili oğuz qrupu
yerlərini dəyişməli olmamış, yalnız yeni gələnlərlə dillərindən hesab olunur. Fakt belədir ki, dilçilər
sıxlaşmış, zənginləşmişlər. İran və qafqazdillilər bu oğuz və qıpçaq tayfa dilləri üzərində daha möhkəm
ərazilərdə geniş yayıla blməmişlər. Türk tayfalarının dayanmışlar. Ə.Dəmirçizadə Azərbaycan dilində
hun ittifaqı Azərbaycanın şimalı ilə cənubu arasında «oğuz və qıpçaq lisani ünsürləri»nin tədqiqi ilə
əlaqələri daha da sıxlaşdırdı: Əvvəllər Adərbayqan məşğul olmuşdur.(36;3-14) Əgər Azərbaycan dili
(Atropatena) ölkə adı cənubi, Albaniya isə Şimali oğuz və qıpçaq tayfa dilləri əsasında təşəkkül
Azərbaycana şamil edilirdi. Artıq «... erkən orta tapmışsa, onda «lisani ünsürlər» nə deməkdir?
əsrlərdə Şimali Azərbaycanın da ərazisi Adərbayqan «Lisani ünsür» dilin mahiyyətini əhatə etmir, onun
(Aturpatakan) anlayışı altında birləşdirilirdi.» (2; üzdə olan çox nazik qatlarına işarə edir: deməli, bu
136,215) Ərazi birliyi, etnik birlik, dil birliyi, icti- dil kök e’tibarilə başqadır, lakin onun tərkibində oğuz
mai-siyasi və iqtisadi həyat birliyi xalqın və xalq və qıpçaq tayfa dillərinə məxsus ünsürlər qabarıqdır.
dilinin təşəkkülü üçün əsas olmuşdur. Təbii ki, oxu- Bizcə, professor düz düşünüb - bu dil mahiyyət
cunu bir məsələ daha çox düşündürür: Azərbaycan e’tibarilə türk dilidir, lakin onun ümumi fonunda
ərazisində qədimdən bəri lullular, kutilər, turukkilər, oğuz və qıpçaq tayfa dillərinə məxsus çalarlar daha
kaslar, kaspilər, mağlar (mannalılar, madaylar), al- aydın seçilir. Belə olduqda burada iki variant
banlar, qarqarlar, e.ə.VIII-VII əsrlərdə geri qayıdan görünür: ya oğuzlar çox qədim (hun dövrü yox, daha
kimmerlər, skiflər, saklar, hun dövründə savarlar, qədim) dövrün tayfalarıdır, yaxud da qədim (e.ə.III-
peçeneqlər, qıpçaqlar, bir qədər sonra xəzərlər və s. II minilliklərin) türk dilinə oğuz və sonralar müəyyən
saysız türk tayfaları əsasında oğuz qrupu türk dərəcə qıpçaq elementləri çöküb. Bizim fikrimizcə,

2011 / Mart
55
Dil tarixi
oğuzların özləri Ön Asiyanın ən qədim
tayfalarındandır və onların bir sıra bölümləri Ön
Asiyadan ayrılaraq haraları dolansa da, sonralar
yenə Ön Asiya yurdlarına qayıtmışlar. Oğuzların
Ön Asiyanın çox qədim tayfaları olduğuna tarix
kitablarında aydın işarələr də vardır. E.ə.III
minillikdə Ön Asiyadan ayrılıb Mərkəzi Asiyaya
hərəkət edən toxarların bir bölümü türkdilli
oğuzlar hesab olunur (T.Qamkrelidze,V.İvanov):
«Eyni zamanda tükər/toxar adı qədim oğuz etnik
bölümlərini də bildirirdi. Adı çəkilən
tədqiqatçılar toxarlara şamil edilmiş türk mənşəli
tukri adını Diyala çayının yuxarı axarında
yerləşdirilən Tukriş ölkə adı ilə eyniləşdirirdilər.
Buna oxşar Tikriş şəhər adı Mannanın ərazisində
də yad edilmişdir. E.ə.III minilliyin sonunda
Tukrişdə Arisen adlı hökmdar hakimiyyətdə
olmuşdur.Türk dilləri baxımından Arisen «cəsur
adam», yaxud «nəcib adam» mə’nasını verir».(2;
81-82)
Diqqətlə araşdırmalar apardıqda hadisələr
məntiqi şəkildə əlaqələnir. Ə.Dəmirçizadə
Azərbaycan dilinin mahiyyətində nə ayrıca
oğuz, nə də qıpçaq görür, ümumiləşmiş şəkildə səsi uyğurlarda «b» səsinə keçir: men berdim (oğuz,
«türk» görür. Türk sözü e.ə. III minillikdən özünü qıpçaq) - ben berdim (uyğur) və s. Müəllif fikrini
göstərməkdədir, «Tükər» sözü şübhəlidirsə, «Tu- ümumiləşdirərək yazır: «Mahmud Kaşğarinin oğuz
rukki» sözü var. Bütün türk xalqları arasında yeganə və qıpçaq dillərini uyğur dili ilə qarşılaşdırması
Azərbaycan dili bizim zəmanəmizə qədər «türk dili» göstərir ki, keçmiş dövrlərdə, məhz Hun dövründə
adını qoruyub saxlayıb. Oğuzlar Mərkəzi Asiyaya bu dillər (oğuz və qıpçaq dilləri - Q.K.) hələ diferen-
buradan yayılıb. Gələnlər yenə bura gəlib. Adları siasiyaya uğramamışdı və vahid oğuz-karluk-qıpçaq
aşquzay, işquzay şəklində, skuz, skif, skolot ünsiyyətini təşkil etmişdir ki, o da sonralar bir
şəkillərində tələffüz edilən türk tayfalarının oğuzlar tərəfdən, karluk (uyğur), digər tərəfdən, oğuz-qıpçaq
olduğu artıq tədqiqatçılar tərəfindən üzə dillərinə parçalanmış, sonrakılar isə oğuz və qıpçaq
çıxarılmışdır: Z.Həsənov Azərbaycanda çarlıq dilləri kimi ikiləşmişdir.» (27; 156-157) Beləliklə,
yaratmış skifləri ətraflı tədqiq edərək yazmışdır: türk tayfaları zaman keçdikcə qaynayıb-qarışmış,
«Skif etnonimi «oğuz» şəklində etimologiyalaşdırıla Azərbaycan xalqının, müasir Azərbaycan dilinin
bilər».(46; 54) Ətraflı və səmərəli tədqiqatdan belə təşəkkülünə gətirib çıxarmışdır: Bir sıra şivə
bir qənaətə gələn müəllif yenə yazır: «Qeyd edək ki, fərqlərinə baxmayaraq, erkən orta əsrlərdə
quz-oğuz etnik anlayışını indi türk dillərinin oğuz Azərbaycanda yerli və gəlmə türk etnoslarının vahid
qrupuna daxil olan türklərin əcdadı təsəvvürü ilə qəti xalq kimi birləşməsi prosesi başa çatmışdır. Ümumx-
şəkildə eyniləşdirmək olmaz. Qədim dövrün quzları- alq Azərbaycan dilinin təşəkkülü ilə Qədim
oğuzları (Herodot və Rəşid-əd Dinin təsvir etdikləri) Azərbaycan dili mərhələsi sona yetir və y e n i
bərabər şəkildə bütün müasir türklərin əcdadı A z ə r b a y c a n d i l i mərhələsi başlayır. Biz bu
olmuşlar. Tarixi mə’lumata əsasən, Oğuz xanın tayfa sonrakı mərhələni iki dövrə ayırırıq:
ittifaqının tərkibində qıpçaqlar, karluklar, uyğurlar və 1.Azərbaycan ədəbi dilinin ümumxalq dili əsasında
başqa türk etnosları birləşmişdi». (46,117) V.V.Bar- təşəkkülü və inkişafı dövrü (V-XV əsrlər);
told qeyd edir ki, geniş Qıpçaq çölü X əsrdə Quz çölü 2.Azərbaycan milli ədəbi dilinin təşəkkülü və
adlanırdı. (47; 87) inkişafı dövru (XVI-XXI əsrlər).
N.A.Baskakov göstərir ki, M.Kaşğari daim öz Birinci dövrün özü də iki mərhələyə ayrılır: a) ədəbi
lüğətində qıpçaqlarla oğuzları yaxınlaşdırmış, onları dilin təşəkkül dövrü (VI-XII əsrlər); b) ədəbi dilin
uyğurlara qarşı qoymuşdur. Məsələn, M.Kaşğarinin inkişaf dövrü (XIII-XV əsrlər).
qeydlərindən aydın olur ki, oğuz və qıpçaqlarda söz Birinci dövrün birinci mərhələsi də: şifahi ədəbi dilin
başında «y» səsi uyğurlarda düşür: yılığ suv (oğuz, təşəkkülü (VI-VIII əsrlər) və yazılı ədəbi dilin
qıpçaq) - ilığ suğ (uyğur). Oğuz və qıpçaqlarda «m» təşəkkülü (IX-XII əsrlər) mərhələlərinə ayrılır.

56 Mart / 2011
Ömür yolu
Vətənə bağlı
ömür yolu
taleyinə ciddi bağlanmasındandır ki, 1945-46-cı
illərdə Seyid Cəfər Pişəvərinin yaratdığı Milli
Hökumətin ideoloqlarından biri olub. Fərzanənin
məktəb illəri əvvəlki dövrlər kimi ana dilində yazıb-
oxumağın, hətta danışmağın belə yasaq olduğu dövrə
təsadüf edirdi. O, Azərbaycan xalq ədəbiyyatı
nümunələrini böyük bir eşqlə öyrənib, yurdunun acı-
ağrısının, fəlakətli halının aradan qaldırılması
istiqamətində bu mənəvi sərvətdən bəhrələnib.
Məhəmmədəli Fərzanə Seyid Cəfər Fərzanə Pişəvərinin hökumətində ideoloq kimi
Milli Hökumət zamanı ideoloq kimi Güney Azərbaycanın müstəqilliyinin davamlı olması
həm də müstəqillik üçün çox çalışıb üçün çox çalışıb. O, 40-cı illərdə təbliğ etdiyi ideya
və fikirlərə görə Pəhləvi rejimi tərəfindən təqib
edilib, dəfələrlə həbsxanaya salınıb. Güney
Azərbaycanın ikiyə parçalandığı 200 il ərzində Azərbaycanda dilimizə, milli ədəbiyyatımıza olan
Güney Azərbaycanda milli şüurun oyanması, xalqın münasibət Məhəmmədəli Fərzanənin bütün
savadlanması yönündə soydaşlarımız, tanınmış yaradıcılığı boyu izlədiyi və zaman-zaman
ziyalılar mücadilə aparmışlar. Güneydə baş verən problemlərinə toxunduğu əsas məsələlərdəndir. Dok-
azadlıq hərəkatları amansızlıqla yatırılmış, nəticədə tor Fəthi Gədikli yazır ki, Azərbaycan türkcəsində
bir çox insanlar vətəndən mühacirət etməyə məcbur təhsilin qadağan olunduğu bir məmləkətdə dilimizə
olmuşlar. Belə şəxslərdən biri də Güney olan münasibətdən ilk yazanlardan biri də məhz dok-
Azərbaycanın tanınmış elm və ictimai xadimi tor Məhəmmədəli Fərzanə olub. Onun "Ana dilimiz
Məhəmmədəli Fərzanədir. O, 1923-cü ildə Təbriz və milli varlığımız uğrunda" silsilə məqalələri də
şəhərində anadan olub. Güney Azərbaycan folkloru- məhz bu barədədir. Güney Azərbaycanda
nun əvəzsiz tədqiqatçılarından və təbliğatçılarından Azərbaycan qrammatikasına həsr olunmuş ilk kitabın
biriydi. Milli folklorla uşaq yaşlarından tanışlığı müəllifi də Məhəmmədəli Fərzanədir. Onun
onun duyğularında, düşüncələrində əhəmiyyətli rol "Azərbaycan türkcəsinin qrammatikasının əsasları"
oynayıb. Tədqiqatçı Afaq Ramazanova onun yurda, adlı iki cildliyi dəfələrlə nəşr edilib. Avropanın
vətənə tükənməz sevgisinin elə-belə formalaş- qabaqcıl təhsil ocaqlarında mühün elmi hadisə kimi
madığını bildirir: "Məhəmmədəli Fərza-nənin anası qiymətləndirilən bu kitaba Azərbaycan Milli Elmlər
əslən Bütöv Azərbaycanın folklor xəritəsində Akademiyası da müsbət rəy verib.
özünəməxsus yeri olan Qarabağ mahalından Məhəmmədli Fərzanənin Azərbaycan folkloru ilə
olduğundan şifahi xalq ədəbiyyatımızın kamil bilicisi elmi tanışlığı 1942-ci ildə pedaqoji texnikumu
idi. O, oğluna folklorumuzun zəngin, tükənməz bitirərək bir il sonra Təbrizdə kitabxanaya işə
incilərini - yüzlərlə layla, bayatı, nağıl, tapmaca, düzəlməsi zamanı olub. Burada o, uşaq yaşlarında
dastanları öyrədib, bu misilsiz sərvətə məhəbbət anasından eşitdiyi Azərbaycan xalq ədəbiyyatının
aşılayıb. Heç şübhəsiz ki, Məhəmmədəli Fərzanənin misilsiz inciləri ilə əyani surətdə tanış olub. O za-
Azərbaycan folklorunun, ədəbiyyatının tədqiqində manlar Fərzanə İranda yayımı yasaq edilmiş kitablar,
ciddi, qarşısıalınmaz, eşqli münasibətinin o cümlədən "Dədə Qorqud dastanları" ilə rastlaşır.
yaranmasında onun ailə mühitinin - yəni Həmin vaxtdan etibarən o, folklorumuzun
valideynlərinin məsuliyyətli münasibəti əsas rol toplanması, tərtibi və nəşrilə ardıcıl məşğul olmağa
oynayıb". başlayır. İkinci Dünya Müharibəsində İrana müttəfiq
Fərzanənin atası Güney Azərbaycandakı məşhur qoşunların daxil olması Məhəmmədəli Fərzanəyə
Məşrutə hərəkatının iştirakçısı olub. O, oğlunun milli milli folklorun təbliği sahəsində düşündüyü
ruhda böyüməsi üçün çox çalışıb. Heç də təsadüfi məsələləri həyata keçirməyə real zəmin yaradır. Dok-
deyil ki, Məhəmmədəli Fərzanənin milli ruha, xalqın

2011 / Mart
57
Ömür yolu
tor Fəthi Gədikli yazır ki, demokratik hökumətin "Güney Azərbaycan folkloru" cildi Məhəmmədəli
qurulması Azərbaycan dilində yazıb-yaratmağa Fərzanənin Azərbaycan folklorşünaslığı tarixinə
imkan verir və beləliklə, Məhəmmədəli Fərzanənin salınmağa mənəvi haqqının olmasından xəbər verir.
ana dilində əsərləri, məqalələri çap olunmağa Qeyd edək ki, professor İsrafil Abbaslı Azərbaycan
başlayır. Onun ana dilində ilk məqalələri Mahmud folklorşünaslığının təşəkkülü və inkişaf
Kaşğarlının "Divani-lüğət-it-türk" adlı əsərinə həsr mərhələlərindən bəhs edərkən ədibin yaradıcılığına
olunmuş "Divani lüğət-it-türk" əsərində işlənən hərtərəfli toxunub, bu yaradıcılığı Güney Azərbaycan
deyimlər" və "Füzuliyə bir baxış" adlı yazıları folklorşünaslığında təqdirəlayiq hadisə kimi
"Vətən yolunda" qəzetində dərc olunur. Onun dəyərləndirir. Doğma vətəni olan Güney
Azərbaycan xalq ədəbiyyatı və milli dastanlar barədə
Azərbaycandakı dözülməz vəziyyət Məhəmmədəli
yazıları isə milli hökumətin mətbu orqanı
Fərzanənin qürbətə köçməsinə səbəb olub. O, öm-
"Azərbaycan" qəzetində çap edilir. M.Fərzanənin
rünün son illərini İsveçdə yaşayıb. Burada da
"Kitabi Dədə Qorqud"a həsr etdiyi yazıları da bu
Azərbaycanı təbliğ etməkdən usanmayıb.
qəzetdə yayımlanır. 1946-cı ildə Pişəvərinin
rəhbərliyi ilə yaradılmış Milli Demokratik Hərəkat Məhəmmədəli Fərzanə ardıcıl olaraq Güney
devrildikdən sonra Məhəmmədəli Fərzanə Azərbaycanın zəngin şifahi söz sənətini toplayıb".
Azərbaycan məsələsinə aid yazılarını fars dilində M.Fərzanənin çoxşaxəli fəaliyyətinin səbəbini an-
yazmağa başlayır. Bu mənada onun böyük lamaq çətin deyil: o, çalışırdı ki, millət öz kimliyini
Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi haqqında yazdığı anlasın, halına, aqibətinə sahib olsun. Onun haqqında
ardıcıl məqalələrdən əlavə bir çox kitabları da olub. hələ sağlığında müasirləri belə yazırdılar: "Güneyli
Güney Azərbaycan folklorunun toplanması və ziyalıların durumu ilə Quzeyli ziyalıların durumu
tərtibində mühüm hadisələrdən biri bu dövrdə, yəni arasında fərq çoxdur. Quzey Azərbaycanda hər kəs
ötən yüzilin 40-cı illərində Azərbaycan bayatılarının konkret öz işi ilə məşğuldur. Məsələn, tarixçi daha
toplu şəkildə çapıdır. Məhəmmədəli Fərzanənin bu çox öz peşəsi ilə məşğuldur, nadir hallarda
illərdə davam edən folklor sahəsindəki araşdırmaları, ədəbiyyatla məşğul ola bilər. Ancaq Güneydə şair
eləcə də "Azərbaycan türkcəsi qrammatikasının tarixçi, ədəbiyyatçı, tədqiqatçı, folklorçu olmalı,
əsasları" adlı iki cildliyi Pəhləvi hakimiyyəti illərində hətta daxili və xarici siyasəti gözəl bilməlidir. O,
çap edilməyib. Ancaq 1978-ci ildən sonra "Bayatılar" prinsipcə buna məcburdur. Çünki Güneydə məsələ
yenidən işlənərək əlavələrlə 8 dəfə işıq üzü görüb, başqa cür formalaşıb. Burada nə iş görsən, ilk
bu baxımdan İranda çap edilən kitablar arasında ilk növbədə siyasi anlama, kimlik məsələsinə dayanır.
yeri tutub. Bizim məqsədimiz odur ki, millətimiz öz kimliyinə,
Afaq Ramazanova Məhəmmədəli Fərzanənin tarixi taleyinə sahib dursun. Millət öz kimliyini
zəngin folklor yaradıcılığına diqqəti cəlb edərək belə tanımadığı dərəcədə başqalarının köləsi olacaq.
yazır: "Dədə Qorqud kitabı", "Molla Nəsrəddin Millət özünü tanıdığı dərəcədə böyük, yüksək olur.
lətifələri", "Azərbaycan el mahnıları", "Azərbaycan Millətimizin kimliyi bu gün onun dilində, folk-
el sözləri (atalar sözü, məsəllər, deyimlər)", lorunda, Dədə Qorqudluğunda, Babəkliyində,
"Azərbaycan xalq ədəbiyyatı və antologiyası", "Bir Koroğluluğundadır. Millətin yetişməsi üçün bu və
söz inciləri" (Azərbaycan klassik və müasir başqa mənəvi sərvətlərə sahib durmağımız lazımdır.
ədəbiyyatı antologiyası, 3 cilddə), Cəlil Millətimizin azadlığı, haqq savaşı uğrunda
Məmmədquluzadə, Əziz Nesin, Ələviyyə Babayeva döyüşmək vicdan işimizdir, milli borcumuzdur.
və başqa yazıçıların farscaya tərcümə edilmiş Millətimizin bizə etibar etdiyi ruh yaddaşını, adət-
əsərləri, İran folkloru, təranələri və onların ənənəni, folklorunu qoruyub-saxlamalı, sabaha
Azərbaycan türkcəsinə mənzum tərcümələri, bu tipli çatdırmalıyıq. Güney Azərbaycanda millətimizin
kitablara yazılan müqəddimə və ön sözlər, habelə milli kimliyinin, mənəvi sərvətlərinin tanıdılmasında
"Varlıq" dərgisində yayımlanmış məqalələr, Fərzanənin mühüm xidmətləri var".
sadalamadığımız yüzlərlə elmi araşdırmalar, AMEA-
nın Folklor İnstitutunun elmi arxivində saxlanılan, Elçin Qaliboğlu
"Azərbaycan folkloru antologiyası" seriyasının Güney Azərbaycan folkloru tədqiqatçısı

58 Mart / 2011
Femida
Qadın hüquqları
Sevda Zencanlı qarşı iqtidar-təhəkküm savaşında
qullanılan silahlardırlar.
“Ana”dil Yasağı, təcavüz, daş-qalaq və edam: Misal olaraq 2010 ilin iyun ayında
İranda basqı altındakı millətlərdən olan Təbrizdə Bəsicilər tərəfindən təcavüzə
qadınlara qarşı dövlətin şiddətli siyas’ti daha uğrayıb qətlə yetirilən 26 yaşlı Elnaz
ağırdır Babazadəyə uyğulanan bu şiddətin Təbriz
mərkəzli Azərbaycanın öz şərəfini və
dəyərini təyin etmək isyəyən birisinin
Bu gün başda Şərq toplumu olmaq üzrə tüm haqqının tapdalanan bir gerçəyi diqqətə
dünyaya hakim olan patriarxal sistemdə hər növ alınanda, bunun siyasi bir anlamda daşıdığı
(iqtisadi, milli, sosial və siyasi) təhəkküm və görülür. Azərbaycan qadınının məruz
basqı ilişkisi (əlaqəsi), ən çox qadınları məqdur qaldığı dövlət şiddətinə İranın muxtəlif
edir. Qadınları kişilərin "namus"u kimi görən, həbsxanalarında daşqalaq (rəcm) yoluyla
qadının kimliyini özünə gorə yox, kişiylə olan edam olunmasını gözləyən qadınlardan da
əlaqəsinə görə oluşduran bu sistemin nəticəsi olaraq, bir misal çəkməq olar. Sayısı ən azı 19 nəfər olan bu
şəxsi təhqir etmənin, basqı altına almanın və aşağılamanın qadınların bir çoxu azərbaycanlıdırlar. Bu qadınlardan biri
ən başlıca yolu onun ailəsindəki qadınların təhqir də təbrizli 25 yaşlı Məryəm Qurbanzadə tutulduğunda
olunmasıdır: Bu təkçə sıradan olan şəxslər üçün yox, hamilə idi və qanunlara görə hamilə bir qadının edam
sosial topluluqlar və dolayısıyla uluslar üçün də olunamayacağı üçün vəkilinin Avropa mətbuatına verdiği
keçərlidir: “Bir ulusu basqı altına almanın və onu bəyanatlara görə o zorla abort etməyə məcbur edildi. Yenə
aşağılamanın bir yolu da o ulusun qadınlarına qarşı Avropa və Dünya mətbuatına səsini çatdıran və bir
muxtəlif yollarla şiddət uygulamaqdır”. Bu səbəblədir ki müddət əvvəl azad bıraxıldığı haqda yalan xəbər yayılan,
tarixdən bu günə kimi savaşlarda işğalcı dövlətlərin ancaq hələ də edam olunacağını gözləyən Səkinə Aştiyani
əsgərləri işğal olunan yurdda təhəkküm və iqtidarlarının də bir azerbaycanlı qadındır və vəkilinin bəyanatlarına
isbatı olaraq qadınlara təcavüz edirlər və yenə bu gore fars dilində danışa bilmədiyi üçün məhkəmədə
səbəblədir ki muxtəlif ölkələrdə dili və ulusal kimliyi özünü savunmaqda çətinliq çəkmiştir.
yasaq olan basqı-altındaki millətlər, hakim-ulusun Milli kimlik haqları, ya da qadın haqları sahəsində fəal
qadınlarından çox daha dərin və çox boyutlu olan azərbaycanlı qadınların həbs olunaraq cismani və
(çoxmiqyaslı) bir zülmə məruz qalırlar. Bu gün İranda fars mənəvi basqılara məruz qalması da dövlət şiddətinin bir
etnik kimliyinə (ethnicity), yəni ulusuna mənsub olmayan növüdür: Son olaraq 6 ay həbsə məhkum olan “Arman
qadınların gördüyü dövlət şiddəti (zorakılığı), patriarxal Öyrənci Təşkilatı”nın üzvü və “Azərbaycan Qadını” adlı
sistemdəki bu iqtidar-təhəkküm savaşının bir qoludur. öyrənci qəzetinin redaktoru Fatimə Nəsirpur kimi.
Şübhəsiz İranda yalnız milli varlığı basqı altında olan Əlbəttə bir çox fərqli millətin yaşadığı İranda basqı
Türk, kürd, ərəb, bəluç v.s. qadınları yox, tüm qadınlar altında tutulan, dili və etnik kimliyi yasaqlanan və öz
dövlət şiddətinə məruz qalırlar: Bu gün Tehran, İsfahan, qədərini təyin haqqı tapdalanan tək bir toplum
Şiraz, Qum kimi şəhərlərdə də dövlətin polisi qadınları azərbaycanlılar deyildir. Türklərin yanında kürd, ərəb,
İslami Hicaba məcbur edir, qadın haqlarını tapdalayan bəluc və digər uluslardan qadınlar da bu şiddətə məruz
muxtəlif qanunlar etnik kimliyindən, yəni ulusundan asılı qalırlar. Bu gün bir kürd qadını olan (yani həm milli kim-
olmayaraq İrandaki tüm qadınları hədəf alır. Ancaq, liyi, həm sünni məzhəbi və həm cinsiyəti səbəbiylə ayrı-
ölkədə yaşananlara, patriarxal sistemin sosioloji təhlilin seçkiliyə məruz qalmış olan) Zeynəb Cəlaliyan illərdir ki
işığında baxılanda, buradaki basqı altında yaşayan “muharibə” ittihamıyla nə vaxt edam olunacağı günü
millətlərin qadınlarına qarşı dövlət şiddətinin diğərlərinə gözləyir. Tutuqlu olaraq saxlanıldığı həbsxanada ciddi
olandan daha fərqli və daha ağır bir formada olduğunu sağlık problemlərini yaşayan Zeynəb hər iki gözündən
görürüq. tıbbi əməliyata ehtiyac duyur. Ancaq xəbərlərə görə
Hər şeydən əvvəl, bu ulusların ana dildə təhsil almaq, həbsxana rəhbərliyi ona “Sən edam olacağın üçün
öz milli mətbuatına sahib olmaq kimi sahələrin gözlərinə əhtiyacın yoxdur’” deməklə onun tədavisinə
yasaqlanmasının özü mənəvi bir dövlət şiddətidir və ən icazə vermir və beləliklə tüm əxlaqi-vicdani quralları
çox da bu yasağa məruz qalan millətlərdəki qadınları, yəni çiynəyirlər.
anaları hədəf alır. Hər toplumda, nəsildən nəsilə dili ve Dövlət şiddəti başlığı altında bu növ basqılara təkçə
kültürü (mədəniyyəti) davam etdirən şəxs, toplumun ən İrandan ya da Azərbaycan Türklərindən yox,
kiçik vahidi olan ailədəki “ana”dır, yəni qadındır. dünyadaki bir çox ayrı ölkədən və bir sıra xalqlardan
“Ana”dil yasağının başlıca nəticəsi olaraq ananın uşağıyla misallar gətirmək olar. Rusyada çeçenlər və Quzey
əlaqəsi çoxdilliliğin nəticəsi olaraq problemə çevrilir. Bir Qafqaz xalqları, İspanyada Bask (Basque) milləti,
çox durumda ana dildə təhsil yasağının yaratdığı assimi- Böyük Britanyada Quzey İrlandiyalı qadınlar və
lasiya (assimilation: özgələşmə), uşaqların "ana"dillərini siyasi mübarizələrini milli hüquqları çərçivəsində
danışa bilməmələrinə və bu səbəblə ana-uşaq əlaqəsində davam etdirən Çində Uyğur Türkləri, Əfganıstan və
bir qopuqluq yaşanmasına yol açır. Və ananın uşağıyla
"ana"dilində daniışa bilməməsi olur nəticə. Bu həm “ana” Pakistandaki bəluclar.... Ölkələr, xalqlar və qanunlar
kimliyində, dolayısıyla “qadın”da və həm ulusal kimlikdə fərqlənsə də hakim sistemin patriarxal və mərkəzi
dərin yaralar açır. Ana dil yasağına əlavə olaraq, rəsmi dövlətçi "tək dil-tək millət-tək dövlət" şuarlı
mətbuat və digər yollardan edilən təhqirlər, dövlət “monist” (tekçi) fəlsəfəsi eynidir. Dolayısı ilə basqı
məsulları və polislər tərəfindən təcavüzlər, cinayətlər, altındaki millətlərdən olan qadınların gördüyü zülm
edam və daşqalaq, basqı altındaki millətlərin qadınlarına də bu sistemin bir nəticəsi şəklində müştərəkdir.

2011 / Mart
59
Oxucu məktubu

Demokratiyaya
gedən yol dildən
başlayır
Çağdaş dövrdə yüz ildən artıqdır Güney
Azərbaycan türkləri demokratiya uğrunda mübarizə
aparırlar və bu yolda ağır cəzalara dözürlər,
əziyyətlərlə üzləşirlər, sıxıntılar keçirirlər. Lakin
bütün bunlara baxmayaraq onlar öz əqidələrindən,
amallarından bir addım olsa belə geri çəkilmirlər. Biz
bunu tarix səhifələrindən çox aydınca görə bilərik
(baxmayaraq ki, fars irqçilərı yüz ildən artıqdır sis-
tematik bir biçimdə Güney Azərbaycanın tarixini,
dilini, mədəniyyətini təhrif etməyə, yox etməyə
çalışırlar). Demokratiya uğrunda çalışan Güney
Azərbaycan az-çox uğur qazansa da, bu yolda
B.Sultanlı çalışmaqdan nə yorulublar, nə də usanıblar. Bunu
aydın şəkildə “Traktor” takımının oyunları zamanı
H ər bir dilin özünün gözəlliyi, incəliyi, stadiona gələn on minlərlə soydaşlarımızın
başqalırından fərqli cəhətləri, özəlliyi var. İnsanlar şüarlarında görürük. Onlar öz milli kimliklərini,
gözəlliyi sevirlər və onun ardınca gedirlər. Biz insan- dillərini, kültürlərini qorumağa çalışırlar.
lar bütün dünya xalqlarının dillərinə dəyər verməli Bu gün GÜNEY AZƏRBAYCANda fəalların bir
və onların mədəniyyətlərinə hörmətlə yanaşmalıyıq. qisminin əsas istəyi İran İslam Cumhiriyyətinin Ana
Söz dünya xalqlarının sırasında özünəməxsus yeri Yasasında qeyd olunmuş iki qanuni maddənin
olan mənim doğma ana dilim – Azərbaycan gerçəkləşdirilməsidir. Bu, sözü gedən 15-ci və 19-cu
türkcəsindən və mədəniyyətindən gedir. Bütün dünya maddəyə əsasən İranda yaşayan bütün etnik
dillərinin özünə görə özəllikləri və incəlikləri olduğu qrupların öz ana dillərində təhsil almaq və azadcasına
kimi minillər tarixi olan Azərbaycan türkcəsi də öz öz kültürəl QHT-ni yaratmaq (Qeyi-Hökumət
bütünlüyü, mükəmməlliyi ilə seçilir, fərqlənir. Təşkilatları) haqqları vardır. Bu maddələrə görə
ayrıseçkilik, irqiçilik yasaqdır. Ancaq nədənsə 31
Dil açanda ilk dəfə, “ANA” söyləyirik biz, ildən artıqdır İranın Ana Yasasının bir çox maddələri,
“Ana dili” adlanır bizim ilk dərsliyimiz. özəlliklə də 15-ci və 19-cu maddələri icra olunmur.
İlk mahnımız laylanı anamız öz südüylə Bir düzgün QHT-nin yaradılmasını belə min cür
İçirir ruhumuza bu dildə gilə-gilə. yolla yasaqlayırlar. Bu yolda fəaliyət göstərənləri
yaxalayır, onları həbsə almaqla hədələyir, agır
Bu dil – bizim ruhumuz, eşqimiz, canımızdır, işgəncələr, sıxıntılar, basqılar edirlər. Güney
Bu dil – bir-birimizlə əhdi peymanımızdır. Azərbaycanda ana dilimizi və mədəniyyətimizi
Bu dil – tanıtmış bizə bu dünyada hər şeyi, təbliğ etmək istəyənləri fars şovinizmi hökumət
Bu dil – əcdadımızın bizə miras verdiyi əleyhinə işləməkdə, milli təhlükəsizliyi pozmaqda,
Qiymətli xəzinədir… onu gözlərimiz tək əcnəbilərə cəssuluq etməkdə günahlandırırlar. Məgər
Qoruyub, nəsillərə biz də hədiyyə verək. öz doğma dilini, vətənini sevmək, bu dildə təhsil
(Bəxtiyar Vahabzadə) istəmək dövlət əleyhinə fəaliyyət, təhlükəsizliyi poz-
maq, cəsusluq etmək deməkdir!? Ancaq bu gün
Doğma dilini, mədəniyyətini sevməyən kimsə GÜNEY AZƏRBAYCANın əksər milli fəalları
başqa dilləri və kültürləri də sevə bilməz. Öz dilini, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi təkcə 15-ci və 19-cu
mədəniyyətini, habelə başqa dil və mədəniyyətləri maddələrin icrasını deyil, təməlli olaraq GÜNEY
sevmək məncə demokratiyanın əsasıdır! AZƏRBAYCANın özgürlüyünü düşünürlər.

60 Mart / 2011
Mədəniyyət
Güney Azərbaycanda aşıq sənəti
kamançanı müşahidə edirik. Qar-
G üney Azərbaycan İran əsarətində mon, fortepiano və başqa musiqi
olduğu 200 ilə yaxın bir dönəmdə alətlərinin də bu sırada öz yeri var.
özünün milli ruhunu çoxlu itkilər versə Ümumiyyətlə, Quzeydə musiqi
belə, qoruyub saxlaya bildi. Bunun ifalarında konkret yığcamlıq özünü
səbəbləri az deyil. Əsas səbəbi isə odur göstərir. Burada xanəndənin uzun-
ki, Azərbaycan türkünün möhtəşəm uzadı improvizasiyalar etməsinə
ruhunu məhv etmək mümkün olmadı. imkan yoxdur. Haradasa bu,
Türk ruhumuzun daşıyıcısı, yenilməz muğamın təhrif edilməsinin
soraqlarımızdan biri olan ana sazımızın mümkünsüzlüyünə bir sübutdur. Bu,
rolunu bu yerdə böyük bir sayğı ilə həm də bütövlükdə Azərbaycan
qeyd etməliyik. türklərinin muğamın ruhuna,
Sazın türkün böyük ruhundan mahiyyətinə bələdliyindən xəbər
yarandığına kimsənin şübhəsi yoxdur. verir. Güney Azərbaycanda muğam
Bu gün fars şovinizminin bütün sənətinə farssayağılıq müəyyən
qadağalarına baxmayaraq sazın soydaşlarımızın mənada təsir etsə də, orada yaşayan xanəndələrimiz
əlindən alınması mümkün deyil. Əksinə, sazın tədrisi həm də sırf Azərbaycanın Quzeyindəki sayaq
ilə bağlı soydaşlarımızın hünərli gedişləri muğam-dəstgahlar oxuyurlar.
gerçəkləşməkdədir. Bu gün Güney Azərbaycanda saz Güneydə saz sənətinə kənar, yad, xüsusi bir təsirin
havalarının notlaşdırılmasında böyük uğurlar var. olmasını təsəvvür belə etmək olmur. Yuxarıda
Hazırda Azərbaycanımızın Güneyində sazın əvvəlki haqqında danışdığımız ümumi oxşarlıq yalnız hər
dövrlərdən daha güclü bir səviyyədə inkişaf etməsi ikisində ifa müddətinin uzadılması, improviz-
milli ruhun fars şovinizminə qarşı köklü, ciddi asiyaların artmasıdır. Güney Azərbay-canda saz
müqavimətinin nəticəsi kimi anlaşılmalıdır. Saz sənətinin daha çox Şirvan aşıq məktəbindən
türkün möhtəşəm döyüşkənlik ruhunu ifadə edir. bəhrələndiyi göz önündədir. Lakin güneyli
Bu, Türkün yenilməz ruhunun təqdimidir, burada aşıqlarımız həm də bütövlükdə Azərbaycanın aşıq
zəifliyə və zəlilliyə qətiyyən yer yoxdur. Düzdür, saz sənətinin mahiyyətini, ənənəsini özündə böyük bir
ruhumuzun bir zamanlar daha güclü olmuş səy və inadla yaşatmağa, inkişaf etdirməyə çalışırlar.
məqamlarını rəmzi şəkildə bizə çatdırsa da, olmalı Çingiz Mehdipurun rəhbərlik etdiyi ansamblın
olanı inadla, inamla bizə xatırlatsa da, bu ruhu ifasında bu cəhətlər özünü həmişə barizliyiylə
ağlında, ürəyində gəzdirən soydaşlarımızın, göstərib.
bütövlükdə millətimizin ölümsüzlüyünü təsdiq edir. Diqqətimizi çəkən bir əsas cəhət də həm muğam
Güney Azərbaycanda saza ilahi səviyyədə sevgi var. dəstgahlarının, həm də saz havacatlarının ifasında
Bu sevgi soydaşlarımıza bütün məqamlarda sazı ayrı-ayrı aparıcı musiqi alətləri ilə yanaşı digər
anlamağa, onu böyük bir heyrət və eşqlə ifa etməyə alətlərin də fəal iştirakıdır. Məsələn, burada sazla
imkan verir. Saz itirdiyimiz yurd yerlərimizdən yana- yanaşı balaban da fəaldır, bir növ alət "əyalətdə
yana danışsa da, onun bu harayındakı kədərimiz bizə deyil": balaban sazla həmahəngdir, həmruhdur.
yenilməz güc verir. Güney Azrəbaycan aşıqlarının Aşıqların məharətli improvizələrindən gözəl bir
çıxışlarında döyüşkənlik əsas leytmotiv kimi diqqəti kompozisiya əmələ gəlir. Hərdən bir havacatdan
cəlb edir. digərinə məharətli keçidlər olur. Ümumiyyətlə,
Həm muğam dəstgahlarının, həm də aşıq Quzey Azərbaycan aşıqlarının repertuarında olan
havacatlarının ifasında bəzi ümumi oxşarlıqlar mahnıların son dərəcə diqqətlə Güneydə izlənilməsi
nəzərə çarpır. Adətən Azərbaycanın Quzeyində və ifası təqdirəlayiq cəhətlərdəndir. Güney
dəstgahların ifası zamanı muğam şöbələrinin Azərbaycan aşıqlarının ifa zamanı döyüşkənlik ruhlu
arasındakı rənglər, təsniflərdə bütövlükdə ansambl şeir parçalarından istifadə etmələri onların sifətində
iştirak edir. Lakin müşaiyət zamanı daha çox tarı və gözəl bir hal yaradır...

2011 / Mart
61
Mədəniyyət
Güney Azərbaycanda aşıq
sənətinin inkişafı hər şeydən əvvəl bir
cəhətinə görə diqqətçəkəndir.
Sazımızla ana dilimizin imkanları
daim açılır, həm də qorunur.
Məlumdur ki, Güneydə ana dilimiz
çox ciddi basqılara məruz qalıb. Bu,
o deməkdir ki, hazırda ana dilimizin
hər mənada varlığının qorunmasında
aşıq sənəti misilsiz hünər göstərir.
Aşıqların bu və ya digər havacatı
oxuyarkən aydın ifa tərzləri, türk
sözlərinin əzəmətli deyilişi insanı
ruhlandırır. Bu gün də Güney
Azərbaycanda yeni saz ansamblları
yaranmaqda və xalq arasında
populyarlaşmaqdadır. Təbiidir,
qərbçilik əhvalı Güney Azərbaycana nadirdir, ona görə ki, burada ilk dəfə olaraq orkestr
da təsir edir və oradakı soydaşlarımız içərisində hər şəkli ifadə olunub. Ortada ozan oturub, ətrafında
cür yeniliyi göydəndüşmə kimi qəbul edənlər də az müxtəlif musiqi alətləri ifa edən sənətkarların
deyil. Bu meyl xüsusən ədəbiyyatda özünü göstərir. rəsmləri yer alıb. Həmin səhnədə oxuyan şəxsin də
Hətta Azərbaycan mətbuatında Güney Azərbaycanda təsviri var. Təbiidir ki, bir tapıntı ilə müəyyən dəqiq
yaşayan bəzi gənc qələm adamlarının guya ki, yeni- elmi-tarixi qənaətə gəlmək mümkün deyil. Digər bir
likçi, əslində isə bədbin ruhlu şeirlərinin də çapına fakt isə həmin ərazidən 4000 min əvvəl tapılmış,
meydan verilir. hazırda Misirin muzeylərindən birində saxlanılan
Bu gün Quzey Azəbaycanda daha çox sezilən saxsı qab üzərində olduqca maraqlı bir şəkil diqqəti
qarışıq ədəbiyyatçılıq əhvalı bu mənada Güney cəlb edir: çoban rəsmi verilib, başından çalma
Azərbaycana da təsir etməmiş deyil. Unutmamalıyıq sallanır.
ki, Güney Azərbaycandakı yaradıcı soydaşlarımız Məlumdur ki, bu cür çalma forması sırf türklərə
Quzeydəki yaradıcı mühiti diqqətlə izləyir. Professor məxsusdur. Çoban sinəsindəki sazla sanki
Qara Namazov deyir ki, aşıq sənətinin kökü heykəlləşib. Yanında it şəkli və su qabı da təsvir
eramızdan əvvəlki minilliklərə gedib çıxır: "Amerika edilib. Təbiidir, güman etmək olar, zaman-zaman bu
alimi Pinas Dekolas 1960-65-ci illərdə Güney cür tapıntıların sayı artacaq, o zaman fitrətimizin
Azərbaycanda apardığı arxeoloji qazıntı işləri gəldiyi elmi qənaətlər tarixi faktlar vasitəsilə
əsasında maraqlı, son dərəcədə tutarlı elmi nəticələrə təsdiqini bir daha tapacaq. Bu cür tapıntılar, ciddi
gəlib. Eramızdan əvvəl 6-cı minillikdə Güney faktlar əsasında aşıq sənətinin lap qədim tarixə malik
Azərbaycanda mövcud olmuş, müəyyən dövrdən olması haqqında fikir irəli sürməyə tamamilə
sonra yerə batmış Cığamış şəhəri tapılıb. Çoxsaylı haqqımız var. Bu, onu göstərir ki, sözügedən
tapıntılar zamanı saxsı qab üzərində aşıq ansamblının dövrlərdə aşıq sənəti mükəmməl bir sənət olaraq
şəkli ifadə olunmuş qiymətli əşya diqqəti cəlb edib. mövcud imiş". Tanınmış saz ifaçısı Nemət Qasımlı
Cığamış şəhərinin qiymətli tapıntıları çox isə Güney Azərbaycanda aşıq sənətinin inkişafı
mətləblərdən xəbər verir. Eramızdan əvvəlki barədə bu qənaətdədir: "Güney Azərbaycanda bu gün
minilliklərdə Mensopotamiyada - İkiçayarasında saz döyüşkənlik xarakteri kəsb edir. Orada yaşayan
mövcud olmuş mədəniyyətin bu ərazinin soydaşlarımızın yaxşı cəhəti odur ki, Azərbaycanın
qonşuluğunda təşəkkül tapması təbiidir ki, təsirsiz həm Şirvan, həm də Qəb bölgəsinin aşıq musiqisini
ötüşməyib. Dekolas bu tapıntını yüksək inkişaf etdirərək yaşadırlar".
dəyərləndirərək deyib ki, insanlığın tarixi boyunca
qədim dövrlərdən soraq verən bu tapıntı son dərəcə Elçin Qaliboğlu

62 Mart / 2011
Yazımız-sözümüz
Güney Azərbaycanda əlifbanın gələcəyi
M övzuya ussal (əqli) ve bilimsəl (elmi) bir
təməl verə bilmək amacıyla, öncə əlifbanın harada
və nədən ortaya çıxdığı və tarixi inkişafi barədə,
sonra onun türklər arasında necə gəlişmələr
göstərdiyi haqqında və daha sonra Güney
Azərbaycan əlifbasının, necə olması xüsusunda
çalışmayı düşünürəm. Dilimizə əlifba sözü ərəb
əlifbasının; əlif, ba, …sırasının ilk iki hərfindən
alınmış bir qavramdır. Türkiyə türkləri bunu “alfabe”
olaraq ifadə edirlər ki bu da yunanca alfa və beta
əlamətlərindən alınan bir deyimdir. İnsan, öz
amaclarını başqalarına bildirmə, onları başqa insan-
lara və gələcək nəsillərə yetirə bilmə, qutsal hökmlər,
himnlər və şeirləri qoruyub, saxlaya bilmə uğrunda,
əlifbanın yaranmasından öncə, başqa yazı
formalarından da yararlanmışlar.
Yazı dilinin ortaya çıxması, şübhəsız, insanlıq tar-
ixinin ən böyük və təyin edici hadisəsi kimi
görülməlidir. Beləliklə insan, keçmişlərin və ulaşa
bilmədiyi insanların, fikir və savlarına baxaraq onları
öz düşüncəsilə birləşdirib və ya tutuşdurmaqla onlar-
dan əsinlənərək, yeni fikirlər, yeni tezislər yarat-
maqla və yeni uğurlara imza atmışdır. Yaranışından
bəri bütün kültürlər içində insan, sözü qalıcılığa
ulaşaraq öz davranışına əbədilik qazandırmaq və eşzamanlı olaraq, Suriya, Livan və İsraildə, mixi
onları başqa insanlara çatdırmaq ehtiyacını duymuş əlifbasından etkilənmiş, başqa əlifba formaları
və bunun üçün uğraşmışdır. Bu amaca vara bilmək işlədilirdi.
üçün, ilk olaraq, piktografiya və ya şəkilyazı tərzini Şəkilyazıdan səsyazı və ya fonetik yazıya, tam
bulub və bu sayədə öz davranış və düşünüşünə var- anlamında, ilk olaraq, sümerlərdı 4400 il öncə
maq istəmişdir. Bəzi kültürlərdə hər söz üçün ayrı bir istifadə olunmuşdur. Mixi şəklində bərk metaldan
şəklin yaranmasıyla, analitik yazı anlamının hazırlanmış yazı alətləri və ya qələmlərin, nəm və
yaranması bunun davamı kimi görə biləcəyimiz, yumuşaq palçıq lövhələr üzərinə, müxtəlif açılardan
üçüncü axımda, hər səs üçün bir əlamətin basılmasıyla, kəlmələr və cümlələr biçim qazanırdı.
yaranmasıyla, fonetik və əlifaba yazı sistəminə Sumer dilində, sözlərin kökü dəyişmir və onların
uyğunlaşdırılıbdır. Bu üç sistem, min illər boyunca müxtəlif anlamlarda yazıla bilməsi üçün, 20 000
qoşa yaşayıb və günümüzə kimi çatıbdır. Modern civarında ideogram (bəlli bir anlam daşıyan əlamət,
elektronik və sibernetik, sistemlərə də beləcə daxil misal olaraq; =, +, &, ¤, $, €, vb.) və bəlli bir sayda
olmaqla yanaçı bu proses davam etməkdədir. affix (ek = pesvand) gərəkməktə idi. Mixi yazıları
Əlifbaya keçiş tarixi ilk olaraq Misirdə başlayıb. Ən sütunlar halında, yuxarıdan- aşağaya, soldan-sağa
əski Misir hieroglyflərinin 5 min 100 ilə yaxın tarixi vəya sağdan-sola yazıla bilirdi. Sami kökənli
keçmişi var. Bu yazı sistemində insan əlifbalar: Fələstin( Sina və İsrail) əlifbası bu bölgədə,
şəkilyazıdan(piktografidən) səsyazıya (fonetik yazı) əski sami xalqlar tərəfindən işlədilən ilk yazı
keçə bilmişdir. Bu, bir qədər qəbul oluna bilməz kimi əlamətləri (şəkilyazı) olmuşdur. 1920-30 illər
görünə bilər. Çünkü, hieroglyflər əsasən arasında fransızlar tərəfındən Sina yarımadasının
sadələşdirilmiş şəkillərdən oluşmaqdadır. Ancaq, Ugarit nahiyəsində arxeoloji qazıntılar zamanı 30
şəkillər hər biri bir kəlməni yox, müxtəlif hecalardaki samit (səssiz) əlamətindən oluşan və 3500 il öncəyə
səsləri və ya fonemləri təmsil etməkdədirlər. aid olan yeni bir əlifba bulunmuşdu. Ugarit adını alan
Hierogliflərin əsasını, neçə samit (konsonant) və ya bu əlifba, mixi xəttindən nümunə kimi istifadə olunsa
səssiz fonemlərdən oluşan hecalar təşkil edirdi. da, bunun ömrü qısa olmuşdur.Buna qarşın
Bunun yanında, ara-sıra bir əlamət qismində bir səsi Fələstin(Sina) əlifbası miladdan öncə ikinci yüz ilin
təmsil edə bilirdi.Misal üçün: r (ri), ağız anlamına sonlarına doğru, öz qaydalarını qoruyaraq, 22
gəlməkdəydi, bununla bərabər, r samitini də göstərə samitdən ibrət olan standard quzey samilər əlifbasını
bilərdi. Heirogliflər, mixi yazılarına bənzəməməklə yarada bilmişdi. Adı keçən əlifba çeşidli variantlarla
yanaşı, daha sonra sumerlərə məxsus yazılaradan finikiyalılar, ibranilər və ən çox da yazı ustaları olan,
yararlandıqları da düşünülməkdədir. Misirlə aramilər tərəfindən işlədilmişdir.

2011 / Mart
63
Yazımız-sözümüz

irmağı boyundakı yazıtlar olmuşdur.


Finikiyalıların əlifbası İsadan öncə Ugarit bölgəsində 1889-cu ildə Orxon yazıtları deyə anılan iki böyük
işlədilən mixi kökənli əlifbadan, fərqlilik göstərir. yazıt da ortaya çıxmışdır. Bunlar digər yazıtlardan
Günümüzdə istifadə olunan bir çox əlifba əski dəyişik olmaqla yanaşı həmin yazıtlarıb arxasında
Finikiya və Kənan əlifbası sayəsində formalaşıbdır. çincə yazılar da vardır. 1893-cü ildə Danmarakalı
Bu sırada hibri və ya ibrani, arami, ərəb, Hindistana türkolog, Uilhelm Thomsen bu yazıtları çözüərək
məxsus sanskrit, yunan və bütün latin kökənli onların Kültigin(Gültəkin) və Bilgə Xaqana aid
əlifbaları göstərmək olar. Yunan əlifbası əslində olduğuni təsdiq etmişdir. Yazının türklərə özgü bir
qədim finikiyalılara məxsus olmaqla yanaşı bunu əlifba və dilin də əski türkcə olduğu araya qoyulub-
onlar öz fonemləri ilə təkmilləşdiriblər. Miladdan dir. Bu yazıtlarda işlədilən əlifbanın, əski Skandi-
öncə 700-ci yüz ilin ilk çağında yunanlar ilk addım naviyada işlədilən runik əlifbaya bənzədiyi üçün, o
kimi samilərin ünsüz əlifbasıyla tanış oldular və eyni runik xarakterli sayılmış və runik əlifba ilə ilişkili ola
əlifbanı etruskların vasitəsilə romalılara çatdırıblar. biləcəyi önə sürülmüşdür. Türkolog Uilhelm bu yazı
İndi latın əlifbası kimi işlədilən əlifba məhz tərzinin, arani əlifbasından törəmiş ola biləcəyini də
finikiyalıların yaratdığı əlifba sisteminə önə sürmüşdü. Bizə görə bu əlifba sistemini,
dayanmaqdadır. vikinqlər Göytürklərdən öyrənib, şərqdən qərbə axın
edərkən, özlərilə gətiriblər və onu . Skandinaya və
Türklərdə əlifba Rusyanın batı kəsimlərində yaymışlar. Vikinglərin,
Sibir, Orta Asya, Xəzər və Azərbaycandan keçməklə
Türklərin qullandığı kəsin olaraq bilinən ilk əlifba Avropaya daşımaları anlamında bir sıra tarixi qay-
Göytürklər zamanında yayğın şəkildə tanınmış naqlar da bunu təsdiq etməkdədir.
göytürk əlifbasıdır. Son illərdə Issık gölü
yaxınlarındakı bir kurqanda (torpaqla təpələnmiş Göytürk əlifbası
məzar) bulunan və iki sətirdən oluşan yazı göktürk
əlifbası xarekterində olub, miladdan öncə 5-ci və 4- Göytürklər çağında yayğınlıq qazanan bu ilk türk
ci yüzilləri tarixi izi kimi dəyərləndirilibdir. Buna əlifbası yazıtlar dışında bir sıra rəsmi
əsasən, göytürk əlifbasının qullanışının, göytürk sənədləşmələrdə belə qullanılmışdır. Doğu Türkistan
xaqanlığının quruluşundan yüz illər öncəsinə yazmaları adlandırılan əsərlər də bunu
dayandığının söylənməsi mümkündür. İlk türk qanıtlamaqdadır. Bu əlifbanın, göytürklərdən sonra
əlifbasından günümüzə gələn ən böyük qalıntılar gələn, uyqurlar tərəfindən də bir sürə qullanıldığı
göytürk dönəmində tikilən yazıtlarda qarşımıza görülməkdədir. 700-760 illərində tikilən Şine-Usu
çıxmaqdadır.Elmi qaynaqlarda bu yazıtları sonradan yazıtı ilə son illərdə bulunan Taryat yazıtı bunu bird
ancaq 18-ci yüzilin sonlarına doğru oxunub, çözülə aha təsdiq edir. Bundan əlavə göytürk əlifbası, bəzi
bilmişlər. Bunlardan ilk olaraq bulunanlar, Yenisey dəyişikliklərlə bulqar, xəzər, peçenek və sekel

64 Mart / 2011
Yazımız-sözümüz
türkləri tərəfindən də qullanılıb və beləliklə Orta nəticəsində öldürülməsilə onların nəzarətində olan
Asyadan Avropanın içərilərinə qədər yayılmışdır. bütün ərazilər də yağmalandı. Bu olaydan qurtarıb,
Göytürk xaqanlığının 744 tarixində yıxılması bundan qaçmağı bacaran hökmdarın oğlu abbasilərin Xo-
sonra yaranan Uyqur hakimiyyəti dönəmi, kültürəl rasan valisi Əbu-Müslimdən yardım istədi. Əbu
etkinliklər və gəlişmələr yönündən, İslam öncəsi türk Müslim yardım təklifini dərhal qəbul edib, Ziyad ben
tarixinin, ən parlaq və diqqətə şayan dönəmini Salehin başçılığında bir ordunu çinlilərə qarşı
oluşdurmaqdadır. Uyqurlar bəlli bir sürə savaşalara qatdı. Türk-müsəlman müttəfiq qüvvələri,
qullandıqları göytürk əlifbasını bir yerdə buraxıb 751-ci ildə indki Qırqızıstan, bu günkü Almaatı
özlərinə özgü yeni bir əlifba sistəmi gəlişdirmişlər. yaxınlığında və Talas çayının kənarında Çin ordusu
Uyqur əlifbası soğd kökənli olub, bəzi ilə qarşılaşdılar. 751-ci ilin iyun ayında 5 gün sürən
dəyişikliklərlə, türkcəyə tətbiq edilmişdi. Bu əlifba şiddətli savaşdan sonra çinlilər ağır tələfat verərək
ilə əldə olan ən əski yazının, 8.ci yüzilə ayid olduğu savaş meydanını tərk etməyə məcbur etdilər. Bu
bilinməkdədir. Əbu Səid Mirzənin 1468-ci ildə Uzun savaşda Çin ordusunun tərkibində olan qarluq və
Həsənə göndərdiyi bitik (məktub) Uyqur əlifbasıyla yağma türk boyları savaş sırasında onlara arxadan
yazılmışdır. Fateh Sultan Mehmetin Otlukbeli zərbələr vuraraq, çinlilərin sürətli yenilgisinə böyük
savaşından sonra, Özbək xanına göndərdiyi məktub qatqıda bulundular. Qarluq türk boyu islamı qəbul
da uyqur əlifbasıyla yazılıb. Uyqur əlifbası 18-ci edən ilk türk toplumudur. Bu savaşdan sonra, illər
yüzildə təəssüflər olsun ki, bir daha istifadə boyu davam edən müharibələr yerini barış dönəminə
olunmamışdır. buraxmışdı. Bundan sonra türklər və ərəblər arasında
böyük və çətin savaşlara rastlanmır. Ticarər və
Ərəb əlifbası və türklər kültürəl alış-verişlərin payı artır və türklər tədricən
islam dinini qəbul etməklə yanaşı ərəb əlifbasıyla
Türklərin ərəb əlifbasıyla yazmağa başlamaları yazıb oxumaya başlayırlar. Bildiyimiz kimi, türk
onların islamı özlərinə bir din və mənəvi dayanaq dilində, ədəbiyyat, şeir və bilim sahəsində, o zamana
olaraq qabul etmələrindən sonra başlamaqdadır. Heç qədər eşinə rastlanmayan əsərlər yaranıb. Ərəb
şübhəsiz, türklərin islam dinini mənimsəmələri əlifbası ilə yazılıb, nəşr olundu. Türk dili Orta Asya,
onların həyatında önəmli dönüm nöqtəsidir. Əgər Azərbaycan və Osmanlı imperyasında ən gəlişən bir
türklər müsəlmanlıqdan uzaq qalsaydılar, kəsinliklə dil olumuşdur.
demək olar ki, nə türklər, nə də islam, ulaşdıqları Bu gün Güney Azərbaycanın öz varlığını qoruya
əzəmət, vüsət, övünc və inkişafa da ulaşmı- bilməsi üçün, hansı əlifbaya önəm verməsi yönündə
yacaqdılar. Ancaq, türklərin müsəlman oluşu birdən- çoxlu dartışmalar mövcuddur. Qarşımızda ən böyük
birə və bəzi rəvayətlərin araya qoyduğu kimi, Oğuz problem olan hakim dil və kültür siyasətinin
Xanın, gecənin birində peyqəmbəri yuxusunda nəticəsində indi İran adlı bir ölkədə başqa kültürlər
görməsindən sonra yox, uzun və çətin əzilmiş və onların azad söz haqqını əllərindən almaq
mücadilələrdən sonra baş vermişdir. Bəlkə, Oğuz üçün islami əbaya bürünməklə dərin problemlər
Xan da, öz yuxusundan sonra müsəlman olub, ancaq yaranmışdır. Güney Azərbaycan əskidən böyük İran
bu daha sonraki tarixlərə aiddir və türklərin çoxu, və “müqəddəs” şahənşahlar adına yıpranıb kiçildisə,
ondan öncə də beş vaxt namazlarını qılmaqdaydılar. günümüzdə, müsəlmanlıq və ümmətçilik adı altında,
Tarixi qaynqlarda qeyd olunan başqa önəmli bir əzilib, cəfa çəkməkdədir. Hansı əlifbanın Güney
hadisə, sözüm ona Talas savaşı zamanı türklərin Azərbaycanda qullanılması barədə 30 ilə yaxındır ki
müsəlmanlığı qəbul etmələri əsas rol oynamışdır. düşünülüb, daşınılmaqdadır. Mirzə Fətəli
Öməvilər sülsaləsindən sonra hakimiyyətə gələn Axundzadənin 19-cu yüzilin ortalarında türk dilinin
abbasilərin hakimiyyəti zamanı bütün cəbhələrdə ərəb əlifbası ilə yazılmaya uyğun olmadığını önə
olduğu kimi, doğu cəbhəsində, yənı türklərə qarşı çəkməklə latın kökənli yeni bir əlifba düzənləmişdi.
açılan savaşlarda bir sakinlik və sülh havası əsməyə 1922-ci ildə Bakıda latin əlifbasına əsasında bu
başlamışdı. Abbaslər dönəmində 100 ilə yaxın əlifbadan istifadə edilməsi barədə qərar verilibdir.
müddətdə baş verən türk-ərəb çatışmaları, yep yeni 1929-cu ildə isə bu əlifba rəsmi dövlət hüququnu
bir durum qazanmışdı. Mavəraünnəhrdə türk-ərəb qazanıbdır. 1958-ci ildə isə kiril əlifbasına keçildi.
mücadiləsinin davam etdiyi sırada, bəzi türk bəyləri, 1991-ci ildəı Sovetlərin dağılmasından sonra tam
bu yeni düşmənə qarşı Çindən yardım istəmişdilər. bağımsızlığını əldə edən Quzey Azərbaycan yenidən
Türküstanda egəmənlik qurmaq fikrində olan Çin, 1992-ci ildə latin əlifbasına keçdi.
747 miladi ilində, böyük bir ordu ilə batıya döğru Güney Azərbaycanlı aydınların, əlifba dartışması,
yürüş etmişdi. Parçalanan türqişlərin “Qara Türgiş” Quzey Azərbaycanda latin əlifbasının qəbulundan
qurubu, 742-ci ildə çinlilərin dəstəyi ilə Tumoça sonra bəlli bir müddət davam etdı. Dr. Cavad Heyətlə
rəhbərliyində, öz bağımsızlığını qoruya bilmişdi. onun arxadaşlarının ərəb əlifbasında bəzi islahatları
Taşkəntdəki (Keş) Qara Türkeşlərin sonraki gündəmə gətirməsilə bu mübahisələrə də dayandı.
hökmdarı Baqatur (Bahadır) Tudun çinli ordu ko- Ölkədə yayılan ədəbiyyat zorunlu olaraq ərəb
mandan Kao Siyen Çe tərəfindən sui- qəsd əlifbasında yazılmaya davam etdi. Xaricdə yaşayan

2011 / Mart
65
Yazımız-sözümüz
güneyli aydınlar isə ərəb və latin əlifbasını yanaşı içində, kültürəl harmoniya, assimilasyadan uzaq,
olaraq işlətməklə hansının standard əlifba olacağı uyğun və insani inteqrasiya və nəhayət, aktif iki dilli
qonusunu gələcəyin öhdəsinə buraxdılar. Güneyin insanların eyitilib, topluma verilməsidir. İranda isə
bəlli sayda tanınmış dilçi və bilim adamları, o bilmədikləri dili, zorla uşaqların beyninə soxmaya
cümlədən Dr. Məhəmmədəli Fərzanə, Dr. Cavad çalışan və sadəcə bir dilli insanlar yaratmaq üçün
Heyət və Dr. Həmid Nütqi latin əlifbasının tarix boyu yaşayıb günümüzə gələn dilləri əritmə du-
qullanılmasına tam qarşı olmamaqla yanaşı, rumu ilə qarşılaşdıralım. Biz bu dillər arasından türk
Güneydə ərəb əlifbasının ağla, məntiqə və mövcud və fars dillərini örnək göstərməklə latin və ərəb
olan duruma uyqun bularaq, onun üzərində çalışdılar. kökənli əlifbaların dünyanın ən gəlişmiş məktəb
Bu xüsusda ərəb əlifbasında türk dilinin səs uyu- sisteminə sahib olan İsveçdə gənc nəsillərə
munu qarşılaya bilməsi üçün bəlli düzənləmələr öyrədilməsində və alınan nəticələr arasında necə
gətirməklə “Varlıq” adlı bir dərgi ilə əsas hədəflərə fərqlər görüldüyü barədə bir qarşılaşdırma yapmaqla,
doğru yön aldılar. Güney Azərbaycan və İrandakı umaram ki, bəlli bir fikrə vara biləcəyik. İsveçdə fars
başqa türk bölgələrində yaranan ədəbiyyat genəlliklə dilini yazıb-oxumaq üçün eytim görən uşaqların ən
ərəb kökənli əlifba ilə yazılıb, latin yazısının payı azı 30 faizi yazıb-oxumaq və əlifbanın çətinliyi və
yox sayılacaq qədər az olmuşdur. Bu, İranın bir çoxlarının dediyinə görə yazıların əcayibliyi
məzhəbi-tutucu ortamı olsa da, çox təbii və zorunlu üzündən bu əlifbada yazıb-oxuyarkən, isveçli
bir nəticədir. Hər cür yazının, səsli və görsəl sinifdaşlarından utandıqlarından dolayı və bəzən
medianın, ərəb əlifbasında, basqıcı bir təəssüblə hətta öz adlarını yazmağa müvəffəq olmadan 9-cu
yürüdülən bir ölkədə ortaya başqa bir seçənək qoy- sinfin sonuna qədər, ana dili eyitimlərinə son
maq, cümlə aləmin qabul edib, bildiyi kimi imkansız verməktədirlər (ana dili eytimi zorunlu deyil). Geridə
və risk dolu bir macəracılıq olurdu. qalan 70-nin 1/3-i, 9-cu sinfin sonunda bəlli sayda
Bildiymiz kimi, 1945-ci ilin 21 Azər tarixində genəlliklə tam farsca olan sözləri çətinliklə yazır.
yaranan Güney Azərbaycan milli höküməti dövründə Uşaqlar üçün yazılmış ən sadə mətnləri, tam
bütün yazı forması ərəb əlifbası ilə olmuşdu. Ancaq, anlamında oxumağa müvəffəq olmurlar. Digər 40
güneyli aydın və yazıçı kütləsi tam özgür bir faizdən isə yarısı isə A və B qrupuna aid uşaqlar üçün
seçənəyə malik olsaydı, heç şübhəmiz yoxdur ki ərəb yazılmış kitabları, duraksama və hecalamağa daya-
əlifbasından başqa bir yazı vasitəsinə üz tutacaqdı. naraq çətinliklə oxuyur və sadəcə şagirdlərin 20 faizi
Bunun çox çeşidli nədənləri var və ən əsası da pan- 9-cu sinfin sonunda gənclər üçün yazılmış ədəbiyyatı
farsizm siyasətinin ağır şərtləri altında yaşayan 30 nəzərə alaraq qəbul oluna bilər bir biçimdə oxuyur.
milyondan çox türkün dil və varlığını əridib, yox Ancaq yalnışsız və rəvan şəkildə yazmağı bacara
etməyə çalışan, egəmən fars dilinin əskidən bəri bu bilmirlər. Türk uşaqlarından da 30 faizi 9-cu sinfin
dildə yazılmış olması bütün türk dünyasını öz etkisi sonuna qədər ana dili eytiminə son verirlər. Ancaq
altına almış olması, bunun yanında, sadəcə olaraq üç iranlıların əksinə bunlar okulda ana dili
ünlüsü bulunan ərəb əlifbasının, 9 səsli fonemlə əda öyrənimindən sonra ya türkcəni mükəmməl
edilən Azərbaycan türk dilinə uydurulması, müəyyən sayılacaq düzeydə öyrənənlər, ya da ailəvi və sosial
çətinliklərlə qarşılanmaqdadır. durumları əlverişli olmayan, amma yenə də türk
Latin mənşəli əlifbanın həndəsi xətti və düzgün əlifbasını öyrənib, aşağı səviyyədə oxuyub-yaza
forması, texnoloji ilərləyişə uyqunluq göstərdiyi bilən uşaqlardır. Yerdə 70 faiz türk uşaqlarından ən
halda, gəlişi gözəl kimi qruplanaraq düzənlənən və azı 40 faizi aktif iki dillilər olaraq, litseydi normal
həndəsi diqqətdən uzaq ərəb əlifbası yeni sürəcdə bitirə bilirlər. İsveçdə ana dilində oxuyan
gəlişmələrə, o cümlədən bilgisayar programlarına iranlı və türk gəncləri arasında ortaya çıxan bu fərq
uyum göstərməkdə çox axsayır. Bunldan əlavə, latin bundan ibarətdir.
əlifbası modernləşməə və inkişaf, ərəb əlifbası isə, Qaynaqlar:
BMT-nin onu beynəlxalq bir əlifa və dil kimi qəbul İsveç:
etməsinə baxmayaraq, gericilik, tutuculuq və ilkəllik 1- Bonniers Stora lexikon, sid 78,
simgəsi kimi qarşılanmaqdadır. 2- På Jakt efter det förgångna, sid 86-87
Türk dilinin latin əlifbasıyla yazıldığı təqdirdə, hər Türk:
səs üçün bir əlamət yetərli olduğu halda, ərəb 1. www.bilgi.co,
əlifbasıyla yazıldığında, “Z” səsi 4, “S” 3, “T” 2, “H” 2. www.bilgicik.c,
2, “E” 3, “Ə” 3, “A” 3, “O” 3 və “İ” hərfləri bir neçə 3. www..turkcebig,
məna və məzmunda yazılır. Bu da olduqca çoxlu 4. www.ansiklopedi.tr,
çətinliklər yaradır. Bundan dolayı, ərəb əlifbası, 5. www.turk-islamtr,
özəlliklə latin və bənzər əlifbalar ortamında 6. www.ozturkler. com,
öyrədilməsi, böyük çətinliklər yaratmaqdadır. 7. Muharrem Ergin ”Turkcenin tarihi gelişmesi,
İsveçdə 150-yə yaxın ana dillərdə 6 və bəzən 4 eski turkce”
yaşlarından etibarən, ana-babası o dillərdə danışan
uşaqlara, öz ana dili tədris edilir. Əsas hədəf ailələr Paşa Sarxanlı

66 Mart / 2011
Sazımız-sözümüz
Aşıq Hüseyn Cavan
A şıq Hüseyn Cavan 1916-cı ildə Güney
Azərbaycanın Kərmədüz mahalının Uti kəndində
yoxsul ailədə doğulmuşdur. Atasının vaxtsız
vəfatından sonra anası Zöhrə bir yaşlı oğlu Hüseyni
xilas etmək ümidi ilə Quzey Azərbaycana
gətirmişdir. Onlar bir müddət Qarabağda Ağdam
şəhərinin Şərəfxanlı kəndində, sonra Dəliməm-
mədlidə yaşamışlar. 7 yaşından muzdurluq etmiş,
qoyun-quzu otarmışdır. 1927-ci ildə Göyçəli Aşıq
Ələsgərin qardaşı oğlu Musanın şagirdi olmuşdur
(1927-1935). Bu sənətin sirlərini, şifahi xalq
ədəbiyyatını dərindən öyrənmiş, toy-düyünlərdə, el Kimdən öyrədin
şənliklərində çıxış etmişdir. 1934-cü ildən başlayaraq Sevgilim, sən maral kimi
arabir şeir yazsa da, poetik yaradıcılığa əsasən 1940- Gəzməyi kimdən öyrəndin?
cı ildən başlamışdır. Onun ilk şerləri: "Gül Ay qabağa cığa teli
Azərbaycan", "Oyan, vətəndaşım", "Ana vətən" və Düzməyi kimdən öyrəndin?
s. əsərləri Təbrizdə "Vətən yolunda" qəzetində dərc
olunmuşdur. 1938-ci ilin iyulunda Güney Tez yuxudan oyanmağı,
Azərbaycana köçərək Təbriz şəhərində yaşamışdır. Al qumaşa boyanmağı,
Milli-demokratik hərəkat təlatümə gəldiyi zaman Gərdən çəkib dayanmağı,
səngərdən-səngərə gəzmiş, sazı və sözü ilə fədailəri Süzməyi kimdən öyrəndin?
qələbəyə ruhlandırmışdır. Milli hökumət onu "21 Mən sevirəm Zərnişanı,
Azər" medalı ilə təltif etmişdir. 1946-cı ilin martında Onda var gülün nişanı.
Təbrizdə dövlət dram teatrı təşkil olunarkən o, bu- Sağ əlinlə bənövşəni
rada direktor müavini vəzifəsində çalışmış, inqilabi Üzməyi kimdən öyrəndin?
ruhlu nəğmələri ilə çıxış etmişdir. Teatrın nəzdində
Güney Azərbaycanın tarixində ilk dəfə Aşıqlar Kəklik kimi qayalarda,
Orkestrini yaratmışdır. Ceyran kimi səhralarda,
Aşıq Hüseyn Cavanın sağlığında nəşr olunan Sona kimi dəryalarda
əsərləri: Üzməyi kimdən öyrəndin?
“Azadlıq mahnılan”. Bakı: Azərnəşr, 1950 Bulud almasın ay üzün,
“Aşığın arzuları”. Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1950, Hüseyn sazla deyir sözün.
“Şeirlər”. Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1953, Xumar-xumar ala gözün
“Sədəfli saz”. Bakı: Azərnəşr, 1956, Süzməyi kimdən öyrəndin?
“Qoşmalar”. Bakı: Azərnəşr, 1959,
“Şeirlər”. Bakı: Azərnəşr, 1962,
“Danış telli sazım”. Bakı: Azərnəşr, 1966, Boylana boylana
“El aşığı”. Bakı: Azərnəşr, 1975,
“Bahar kimi”. Bakı: Yazıçı, 1979, Azad bir qız girib bağa,
Gəzir boylana-boylana.
Xumar gözün sola, sağa,
Gözlərim vətəni qəmli görəndə. Süzür boylana-boylana.
Dərdim təzələndi, xəyala düşdüm.
Xalqın naləsindən, xalqın ahından, İçib eşqin bulağından,
Alışdım odlara, bu hala düşdüm. Gəzir Məcnun sorağından,
Tər qönçəni bulağından,
Cəlladlar əlində dağılır vətən, Üzür boylana-boylana.
Ayrılır analar körpələrindən,
Elin naləsini eşitdikcə mən, Alıb kitabı əlinə,
Dolandım, mahaldan mahala düşdüm. Baxır hər bir sətrinə,
Atılıb eşqin gölünə,
"Qaradağ" Üzür boylana-boylana.
Təbriz bir anadır, sən də oğlusan, Açıb qönçə dəhanını,
El bilir, ürəkdən ona bağlısan, Qumru təkin zəbanını,
Oğlun Səttarxandan sinə dağlısan, Cavan Hüseynin canını,
Onuncün ağarıb başın Qaradağ. Üzür boylana-boylana.

2011 / Mart
67
Düşüncə
Mən bir əsir idim,
azad olmaq istədim
istibdad əngəl törədə bilər. Ancaq o zaman
dilin yerinə göz və qaş, əl və ayaq, sözün
yerinə mənalı işarələr və eyhamlar, açıq fikir
yerinə pıçhapıç, dedi-qodu yer tutub yayılar.
Bütün bunlara yeri-yurdu bilinməyən, yarı-
yalan şayiələr, söyləntilər, uydurmalar qarışar.
Nəhayət, dəniz dalğaları kimi qarşısıalınmaz və
bu başdan o başa axan çirkab dolu, murdar bir
axın təmiz havanı korlayar və öz üfunətində
həm cəmiyyəti, həm də hakimiyyəti boğar!
Gerçəyə baxanda, düşüncə və duyğularını açıq
səsləndirməyən bir cəmiyyət hər dəqiqə öz
içində boğulmaqdadır və həmin cəmiyyət
günlərin birində, əlbəttə ki, partlayacaq.
İdarəçiliyin amacı heç də cəmiyyəti partlat-
maq deyil! Əksinə, cəmiyyəti ruhlandıran,
yaşamaq sevinci və həvəsi aşılayan bir mühit
hazırlamaqdır. Filan adam idarəedənlərin
Əhməd bəy Ağaoğlu işlərini tənqid edirsə, qoy etsin! Daha yaxşı!
Bu tənqid köklü tənqiddirsə, idarəedənlər
ondan faydalanıb səhvlərini düzəldərlər. Yox,
(İxtisarla) əsassız tənqiddirsə, olsun, sadəcə işlərinə yara-
- Ustad! Sizdə fikir ayrılığı yoxdur? maz! Ancaq doğru olsun, yanlış olsun, -
- Nə qədər desən var! Azadlıq olan yerdə fikir vətəndaşa öz ürək sözünü söyləmək imkanı
müxtəlifliyi çox təbiidir. mütləq verilməlidir. Bu, istər vətəndaşlar,
- Bəs bu, ölkənin idarə olunmasını istərsə idarəçilərin özləri üçün bir təhlükəsizlik
çətinləşdirmir? qalxanıdır.
- Heç də yox. İdarə etmək sənəti elə fikir - Ancaq ustad, burada incə bir nöqtə var. Bəlkə
müxtəlifliyi olan yerlərdə özünü göstərir. indi söylədiyiniz özəlliyə vətəndaşlar hələ
Əsl hünər - sərbəst insanları idarə etməkdir. yiyələnməyib, onda necə? Yaxşı bilirsiniz ki,
Gözləri, əli, qolu, ağzı, beyni bağlı insanları belə hallarda ara qarışır, dövlət və ölkə üçün
hər bir adam idarə edə bilər. fəlakət ola biləcək qarışıqlıqlar baş verir.
- Ustad, söylədikləriniz məni lap heyrətləndirir. - Doğrudan da, incə nöqtəyə toxundunuz.
-Bilirəm, buna alışmamısan! Axı istibdad Ancaq bir sualım var: suya girmədən üzməyi
hakimiyyəti altında böyümüş insanlardansan. öyrənmək olarmı? Heç söz yox, üzməyi
Susdurmaq, donuq saxlamaq, vətəndaşların bilməyənlərin bəziləri boğulur. Amma sonda
ağızlarını, gözlərini, qulaqlarını, beyinlərini hamı üzməyi öyrənir!
bağlamaq istibdadın idarəçilik sistemidir. İstib- - Ancaq suya ilk dəfə girən hər bir adam eyni
dad üsulu öz qurtuluş və varlığını bu sistemdə təhlükə ilə üzləşmir?
tapar. Ancaq sonadək uğur qazanan istibdada - Bəli, üzləşir. Bax, məsələ də bundadır ki,
rast gəldinizmi? idarəçilərin hünəri özünü göstərir. Adamları
-Yox, bu üsul hər gün yıxılmaqdadır. Tarix və boğdurmamaq üçün çox üsullar var: kəndir
millətlər azadlıq yoluna qədəm qoyublar. - sallayırsan, nərdivan qurursan, üzgü vasitələri
Onun səbəbi budur ki, azadlıq sevgisi insanın verirsən və s.
ayrılmaz keyfiyyətidir. Həbsxanaya salınmış - Ustad, xahiş edirəm, daha açıq anladın.
bir qatil, bir oğru dustaq həyatından qurtulmağı - Lap yaxşı!..
necə istərsə, zülm altında olan bir mühit də, nə Azadlıqla əxlaq arasındakı fərq
qədər biliksiz, nə qədər pozulmuş olsa da, yenə Ustad soruşdu:
qurtuluş axtarar. İstibdad məhz bu arzunu - Öncə bir şey soruşum: Azadlıqla əxlaq
öldürmək üçün işgəncəyə əl atır, ancaq yenə arasında sıx bağlılıq olduğunu qəbul
istəyi doğrulmur. Axı insan mahiyyətcə edirsənmi?
düşünən bir varlıqdır. Onun görən gözləri var, - Qəbul edirəm!
eşidən qulaqları var, fikir yürüdən başı var, - O halda məsələni çözmək asandır. Azad və
duyan qəlbi var. İstibdad hansı yola əl atır - sərbəst idarə üsulunun başına keçənlər, təbii ki,
atsın, yenə bu özəllikləri insandan ala bilməz. bu üsulu həvəslə mənimsəyirlər. Elə həmin
Görən, eşidən, duyan insan öz qərarını verər. idarə üsuluna hamıdan çox xidmət etdiklərinə
Bu hökmün sözlə ifadəsinə, açıqca deyilməsinə

68 Mart / 2011
Düşüncə
görə də başçılığa yüksələ bilirlər. Deməli, yeni İndi getmək vaxtıdır. İcazənizlə, söhbətimizi
idarəçiliyi yayıb möhkəmlətmək vəzifəsi hər elə burada saxlayaq! Pirlər sağollaşıb çıxdılar.
kəsdən çox onların boynuna düşür. Mən də tanışlarımla birgə parlamentə getdim.
Ancaq aydındır ki, bu vəzifənin lazımınca - Parlament düz şəhərin ortasında, geniş bir
gerçəkləşdirilməsindən ötrü həmin vəzifəni tu- meydanda yerləşirdi. Meydan boyunca uca bi-
tanlar xalqın gözündəki nüfuz və dəyərlərini nalar sıralanmışdı. Soruşub bu binalarla
qoruyub artırmalıdırlar. Bu, birinci şərtdir. Elə maraqlandım. Biri antik abidələr muzeyi,
ona görə də həmin şəxslər, hər şeydən öncə, bu digəri panteon, üçüncüsü ümumi kitabxana,
qiymət və nüfuzu zəiflədəcək, özlərini azacıq dördüncüsü isə incəsənət muzeyi imiş. Panteo-
da olsa nüfuzdan salacaq hər cür davranış və nun üzərində qızıl hərflərlə bu sözlər
əməldən çəkinməyə borcludurlar. Azadlığa yazılmışdı: "Sərbəst ölkənin böyük övladlarına
doğru addımlayan bir millətin önündə belə minnətdarlıq abidəsi". Mənə izah edəndən
rəhbərlər varsa, o millət artıq ən möhkəm sonra anladım ki, sərbəst ölkənin yetirdiyi
dayağını tapmış sayıla bilər. Rəhbərlərə sayqı bütün böyük adamlar burada uyuyurlar. Sən
və inam bir ölkənin güvənliyini qoruyan demə, əhali hər gün dəstə-dəstə buraya gəlir və
başlıca sipərdir. Belə cəmiyyət hər cür orada əbədi yatan böyük adamların ömür yol-
qarışıqlığa asanlıqla sinə gələ bilər. Düzdür, undan, ölkə qarşısındakı xidmətlərindən balaca
həmin rəhbərlərə də dil uzadan alçaqtəbiətli in- uşaqlara söz açırmış. Geniş yol bizi mərmər sü-
sanlar tapılır. Ancaq onların qorxusu yoxdur. tunlu binaya aparırdı. Yolun hər iki tərəfinə
Rəhbərlərinə inanan sağlam cəmiyyət belə qadın və kişi heykəlləri düzülmüşdü.
halları asanlıqla çözür. Azadlıq tarixini Başçımızın verdiyi izahata görə, bunlar
araşdıranlara məlumdur ki, azadlıq üçün ən Parlamentdəki xidmətləri ilə özlərini tanıtmış
böyük təhlükə onu aradan qaldırmaq parlament üzvlərinin heykəlləri imiş. İkinci
istəyənlərin rəhbər vəzifələri ələ keçirməsi və mərtəbədə geniş bir lojaya girdim. Qonaq
haqlı tənqidlərə meydan verməmələri olub. evindəki tanışlarımın hamısını orada gördüm.
Çünki mənəvi vasitələrlə dəyər və nüfuzlarını Aşağıda, böyük bir salonda amfiteatr şəklində
saxlaya bilməyən rəhbərlər maddi vasitələrə, sıralanmış, təxminən 400 kresloda məclisin
zorakı idarəçiliyə əl ataraq, haqlı tənqidləri üzvləri oturmuşdular. Onlar parlament sədrinin
susdurmaq üçün istər-istəməz hədə-qorxu yol- gəlməsini gözləyirdilər. Rəyasət heyətinin arxa
unu tutarlar. tərəfində bir əlində dəfnə yarpağı tutub o biri
Başqa sözlə, bu adamlar özü-özlərini, əlini irəliyə doğru uzadan, mərmərdən
dayandıqları əsasları, vaxtilə istibdada qarşı yonulmuş bir qız heykəli vardı. Bu heykəl
faydalandıqları silahları danmağa başlayarlar. sərbəst ölkənin simvolu idi. Yuxarıdakı lojalar
Bax, o zaman azadlıq hər cür məna və ağzınacan dolmuşdu. Başçımız anlatdı ki, hər
anlayışını itirərək, xalqın gözündə müqəddəs gün belədir və bu ölkədə parlament bir növ
görünməz. Azadlıq üçün ən acı və faciəli xalq universitetinə çevrilib. Müxtəlif
vəziyyət, bax budur! Unutmaq olmaz ki, məsələlərlə bağlı mübahisələri dinləmək üçün
azadlığın ilk qurucuları bir növ missionerdirlər hamı bura can atır. Həmin gün Büdcə qanunu
və yalnız sözdə deyil, işdə də xalqa azadlıq müzakirəyə çıxarılacaqdı. Sərvət üzərinə
işığı verməyə borcludurlar. İlk qurucuların mütərəqqi bir verginin qoyulması haqqında
vəzifələri hər yerdə və hər zaman ağır olub, hökumətdən gələn təklif qızğın mübahisələr
çətinliklərlə üzləşib. Axı azadlıq da bütün doğuracaqdı. Parlament rəisi gələn kimi,
inanclar kimi fədakarlıq umar, qurban istəyər. iclasın başladığını bildirdi.
Azadlığı sevənlər buna qatlaşmağa Parlamentdə nələr gördüm?
məcburdurlar. Fədakarlıq varsa, demək, Bəstəboy, şişman bir adam kürsüyə çıxdı.
vətəndaşların ictimai və siyasi tərbiyələri Dəstə başçımız qulağıma əyilərək: "Maliyyə
başlanıb. Öncə söylədiyim kimi, hər yerdə və naziridir, məşhur maliyyəçidir" - dedi. Nazir
hər zaman xalq kütlələri özünü kiməsə əlində tutduğu bir topa kağızı önünə qoyaraq,
bənzətməyi xoşlayar və xüsusən də sayıb- öz layihəsini açıqlamağa başladı. Sonra
seçdikləri rəhbərlərə oxşamağa çalışarlar. müxtəlif nəzəriyyə və sistemlərdən bəhs
Üstəlik, həmin rəhbərlərin qurduğu ailə və edərək, sərvət üzərinə mütərəqqi vergi
məktəb tərbiyəsinin də təsirini nəzərə alsaq, qoyulması ehtiyacını anlatdı. İstər məclis
millətin ictimai tərbiyəsini təmin edilmiş say- üzvləri, istərsə lojalarda əyləşənlər çox
maq mümkündür. Ustadı get-gedə daha diqqətlə, səssizcə dinləyirdilər. İzahat bitər-
diqqətlə dinləyirdim. Onun söylədiyi sözlər bitməz iki nəfər söz istədi. Onların kimliyini
xəyalımda ümidverici, sevincli üfüqlər açırdı. soruşdum. Başçımızın söylədiklərindən
İndiyəcən yan-yörəsi tikanlı kollarla qapalı anladım ki, məclisdə mərkəzçi, sağçı və solçu
görünən azadlıq yolu, artıq işıqlanmağa olmaqla üç partiya varmış. Həm də millət
başlamışdı. Ancaq özüm istəməsəm də, ustadın vəkili olan maliyyə naziri mərkəzçi partiyaya
sözlərini yarımçıq kəsməyə məcbur oldum: mənsubmuş. Ölkədəki ənənəyə görə, hər bir
- Ustad, sözlərinizi acgöz-acgöz dinləyirəm. partiyanın ayrı-ayrı elmlərdə ixtisaslaşmış
Amma bu gün bizi parlamentə çağırıblar, axı. çoxlu mütəxəssisi olduğundan, hər bir məsələ

2011 / Mart
69
Düşüncə
müzakirəyə çıxarılanda, partiyanın adından tələbələr cərrahlıq öyrənir, araşdırma və
yalnız həmin mütəxəssislər söz söylərmiş. sınaqlar aparmaqla məşğul olurdular. Burada
Digər partiya üzvləri öz davranış və rəyləri ilə bir yerdə insan meyidinə baxıb, bədən üzvlərini
çıxışçını müdafiə edərlərmiş. Sağçı öyrənir, bir başqa yerdə kəllə sümükləri
partiyanın sözlüsü nazirin bəyanatını şiddətli üzərində sınaq keçirir, üçüncü bir yerdə
tənqidə tutaraq, layihənin rədd olunmasını meymunların qanı üzərində təcrübə aparırdılar.
tələb etdi. Solçu partiyanın çıxışçısı isə nazirin Bir sözlə, bu əzəmətli binanın hər tərəfində
açıqlamasını bəyənməklə bərabər, layihəni gənc nəsil ağsaçlı müəllimlərin rəhbərliyi ilə
yetərli saymadı. O, nazirin qəbul etdiyi vergi çalışmaqda, həyata hazırlanmaqda idi.
rəqəmlərini və vergi nisbətini lazım İnstitutda
olduğundan az hesab edərək, layihənin bu Universitetdən sonra kimya institutuna get-
baxımdan düzəlişi üçün yenidən komissiyaya dik. Bu institut sözün tam mənasında bir
qaytarılması təklifini irəli sürdü. Nazir bir daha möcüzə aləminə bənzəyirdi. Ağ önlüklü, iri gö-
kürsüyə çıxaraq, tənqidlərə bircə-bircə cavab zlüklü, ağsaçlı müəllimlər yan-yörələrindəki
verdi və layihənin olduğu kimi səsə qoyulması minlərcə şüşənin, çeşid-çeşid alətlərin, yanan
üzərində dayandı. Bu dəfə partiyaların digər və fışıldayan külçələrin içində qədim
mütəxəssisləri də söz alıb kürsüyə çıxdılar. sehrbazları xatırladırdılar. Tələbələr xırdaca
Diqqətimi çəkən o oldu ki, müzakirələr zamanı qabların içində nə isə əzir, müəllimə
xırdaca bir qızğınlığa da yol verilmədi. göstərirdilər. Müəllim həmin qablara
Çıxışçılar mövzudan yayınmır, söylənən şüşələrdən nə isə tökən kimi bir qaynaşma, bir
fikirləri, vergi sistemlərini var qüvvə ilə parıltı başlayır və alov səngiyəndən sonra
müdafiə və ya tənqid etsələr də, bir-birlərinə səpilən tozun yerində büllur kimi bir maddə
qarşı çox sayqılı davranış göstərirdilər. Heyrət yaranırdı. Başqa bir tərəfdə bir başqa müəllim
məni götürmüşdü. Yanımdakı tanışıma dedim: elektrik sınaqları keçirirdi. Bir başqa yerdə isə
- Necə qəribədir! Heç hirslənib özlərindən hamının diqqəti cürbəcür qaz istehsalına
çıxmırlar. Azacıq da olsa, bir-birinin yönəlmişdi. Başçımız mənə doğru əyilib dedi:
şəxsiyyətinə toxunmurlar. Tanıdığımız alınma qazlar burada hazırlanır.
- Elədir, mən də mat qalıram. Sən demə, Bax, o balonları görürsən? Hamısı qazla
başçımız bizi eşidirmiş. Gülümsəyərək bildirdi doludur. Həmin qazı da bu balaca, çəlimsiz
ki, "niyə hirslənməlidirlər axı? Atalarının adam kəşf edib. Həyatının 30 ilini qazların
malını bölüşdürmürlər ki. Hamısının bir tədqiqinə verib.
məqsədi var - ölkəyə xidmət! Və hər kəs Mən heyrətlə bu arıq adama baxdım və o cür
digərinin gözəl niyyətinə, səmimiyyətinə balaca başdakı beyinin böyüklüyünə mat
arxayın olduğundan, qızışıb özündən çıxmağa qaldım. Sanki arı pətəyinə düşmüşdüm. Bu
səbəb yoxdur." sahədə çalışan adamı, həm də vurğunluqla
-Bu cavabı dinlərkən yenə öz ölkəmi çalışan adamı heç görməmişdim. Yəqin bu
xatırladım. Və yenə öz ölkəmin əvəzinə qızarıb üzdən də yorğunluq duyub, yanımdakı tanışıma
xəcalət çəkdim. Müzakirə davam edirdi. dedim:
Başçımız bizə doğru əyilib dedi: - Əzizim, mən yoruldum, daha dözə bilmirəm.
-Büdcənin müzakirəsi hələ iyirmi gün sürəcək. Gördüklərimdən sarsılmışam. Gəl açıq havaya
Hələ iyirmi gün parlament üzvləri gecə-gündüz çıxıb, bir az özümüzə gələk.
çalışacaq! Yenə dinləyəcəksiniz? Sən demə, tanışım da elə mənim halıma
-Artıq axşam düşürdü. Başçımızın getmək düşübmüş. Oradan çıxaraq, institut bağındakı
istədiyini anlayıb biz də ayağa qalxdıq. skamyalardan birinə tirtab düşdük. Tanışım
Universitetdə barmağı ilə ətrafda qaynaşan insanları göstərib:
Ertəsi gün bizi universitetə və kimya institu- "səy və bilik gör nələr yaradır. Bax bütün bun-
tuna aparacaqdılar. lar azadlığın bəhrəsidir!" - dedi.
Universitet şəhər içində şəhərə bənzəyirdi. - Amma bir iş var, əzizim. Adam bilmir ki,
Dünyanın hər yanından gələn 16 min tələbəsi azadlıq bu meyvələri yetirib, yoxsa meyvələr
və alimlik şöhrəti hər tərəfə yayılmış 150 pro- azadlığı doğurub... Bu məsələ çözülməlidir.
fessoru vardı. Kitabxanasında 400 min cilddən - Bütün hallarda azadlıq əsasdır. Onsuz səy və
çox kitab toplanmışdı. Saray kimi işıqlı salona biliklərimiz boşa gedər, yayılmaz. Buna ən
girdiyimiz zaman gördüyümüz mənzərə bizi yaxşı sübut azad olanlarla olmayanlar
mat qoydu. Yüzlərcə tələbənin başı oxumağa arasındakı fərqdir. Yəni tənqid və sərbəst
qarışmışdı. Təkcə istəmək bəs idi ki, istənilən düşüncədir. Bax, o düşüncə hər cür biliyə yol
kitabı üç dəqiqənin içində tapıb verirdilər. açar, boş əqidələri beyindən atar, yanlış yollar-
Kitabları bəzən ikinci, üçüncü mərtəbədən dan qoruyar, səhvləri düzəldər, fəaliyyəti doğru
gətirirdilər. Kitabın adı yazılmış kağız parçası yola yönəldər. Dünəndən bəri gör neçə ayrıca
maşın vasitəsi ilə yuxarıya göndərilir və bir və bir-birini tamamlayan nəzəriyyələr dinlədik.
dəqiqə sonra həmin kitab öz-özünə sürüşüb xü- Səy və bilikləri doğru yola yönəldən
susi oyuqdan çıxırdı. Cərrahiyyə otağında, mübahisələrin şahidi olduq. Deməli, aydındır
fizika və kimya laboratoriyalarında müəllim və ki, bu ölkədə belə sərbəstlik olmasaydı, heç

70 Mart / 2011
Düşüncə
vaxt indiki qədər irəliləməzdi. işlətməyiniz yersizdir.
- Ancaq bunu da danmaq olmaz ki, biliklər - Nə danışırsınız, ustad! Ədəbli və tərbiyəli bir
yayıldıqca, səylər çoxaldıqca, azadlıq da adam böyük vəzifəli bir şəxsin qarşısında o cür
güclənib canlanır. davranmamalıdırmı?
- Əlbəttə! Təsirlər qarşılıqlıdır. Biliksiz və - Bəli, alışdığınız tərbiyə elə tələb edir. Ancaq
səysiz azadlıq tam sayılmaz. Belə azadlıq sərbəst insanlar ölkəsi kimi demokratik bir
şikəst azadlıqdır. Axı o halda azadlığın özünü yerdə həmin üslub yaramaz və bəyənilməz.
yerbəyer etməsi çətinləşdiyi kimi, dolanışıq və - Bunun nəyi yaramır ki?
güzəran üçün də başqalarına ehtiyac yaranır. - Üz tutduğun adama xoş görünmək üçün
Başqalarının fikri, elmi, sənayesi səni öz təsiri yaltaqlıq etməzlər. Özün düşün, heç "yüksək
və nüfuzu altına salır. Bu da o demək deyil ki, hüzur" ola bilərmi? Hüzur hüzurdur, nə yüksəyi
tam azadsan. Xoşbəxt o yerlərdir ki, həm var, nə də alçağı! Sonra "dilək" nə deməkdir?
azaddır, həm də özü düşünüb, özü yaradır. Azad bir ölkədə kimsə kimsəyə diləyini
Yaratmaq qabiliyyəti olmayan ölkələr adətən, yetirməz, vəzifələrindən və gördükləri işdən
belə yerlərin təbəəsinə çevrilir. İstər-istəməz, asılı olmayaraq, bütün vətəndaşlar bərabər-
onlara ödənc verməyə, vergi ödəməyə məcbur hüquqludurlar. "Dilək" deyəndə, aşağıdan
qalır. yuxarıya üz tutmaq, bir növ, harayını çatdırmaq
Yaratmaq bacarığı uzun müddət sürən sərbəst nəzərdə tutulur; halbuki azad ölkədə aşağıdan,
çalışmanın nəticəsidir. Bax, buna görə də bütün yuxarıdan söhbət gedə bilməz. Üstəlik, bütün
dərdlərin dərmanı azadlıq, azadlıq, yenə də bunlara "acizanə" sözünü də artırmaq başdan-
azadlıqdır! Artıq gecə düşürdü. Qonaq evinə başa saxtakarlıqdır. Axı aciz, ya da qadir dilək
qayıtmağın vaxtı çatmışdı. Bəxtimizdən qısa olmur, dilək elə diləkdir! "Cəsarət" kəlməsi də
zaman içində adamı şəhərin hər hansı bir yersizdir. Çünki haqlı diləyini söyləmək hər bir
yerinə yetirən metro stansiyası Universitet bağı vətəndaşın haqqıdır. Heç kəs bu haqqı dana
ilə üzbəüz idi. Oraya getdik. Elektriklə çalışan bilməz. Bu haqqın tanınması da təbiidir və
enli pillələrlə - eskolatorla aşağı endik. Bir də bunun üçün cəsarətə-filana gərək yoxdur. Açıq
gördük ki, geniş, təmiz, həm də işıqlı bir görünür ki, bütün cümlə başdan-başa süni və
dayanacağa çatmışıq. Bircə dəqiqədən sonra saxtadır. Belə cümləni işlədən hər bir adam
qatar gəldi. Önümüzdəki vaqona minib, düz özünü alçaldır, qarşısındakını yüksəldir, özünü
yeddi dəqiqədən sonra qonaq evinin yerləşdiyi aciz, qarşısındakını özündən artıq bilir.
küçəyə çatınca düşdük. Orasını da deyim ki, Bununla da əvvəlcə vətəndaşlar arasındakı
qatarda nə bilet vardı, nə də nəzarət. Yalnız bərabərlik prinsipini dağıdır, sonra isə həm
başçımız metroya girərkən bir qutuya üç ayrı- özünün, həm də qarşısındakının xarakterini
ayrı jeton atdı. "Burada bilet və nəzarət olmur pozur. Və bütün bu alçaltmalara yalnız öz
ki?" - deyə soruşanda: diləyini gerçəkləşdirmək üçün qatlanır. İstib-
-Yox, yolhaqqı qutuya atılır! - deyə cavab dad zamanı belə davranış təbii sayılır. Çünki o
verdi. rejimdə haqqa, həqiqətə baxılmaz. Xahişlərin
- Bundan sui-istifadə etmirlər? çoxu haqsız olduğu kimi, onların qəbul olunub-
- Belə hal olmayıb. Önəmlisi - insanlara olunmaması da vəzifə sahibinin kefinə bağlıdır.
inanmaqdır. İnam artdıqca, doğruçuluq da artır. Həmin vəziyyətdə vəzifə sahiblərinə
Sonra rəhbər bunu da sözlərinə əlavə etdi: yaltaqlanmağı anlamaq mümkündür. Ancaq
- Bu qatarlar hər gün 500 min işçi daşıyır. sərbəst insanlar ölkəsində buna dözmək olmaz!
Pirlərlə təzə söhbət - Ustad, getdikcə lap mat qalıram. Mən o deyim
..gün sonra pirlər yenə gəldilər. Onlardan tərzinə çoxdan alışmışam. İndi dilimi necə
soruşdum: dəyişdirəcəyəm?
- Bu gün söz və yaşayış sadəliyi haqqında Qa- - Çalışmaq, qeyrət göstərmək lazımdır. Başqa
nunda göstərilənləri bir az açıqlaya bilərsiniz? cür mümkün deyil!
- Böyük həvəslə! Bu iki sadəliyə də azad insan- - Ancaq ustad, belə xırdaçılığa qədər getmək
lar ölkəsində ayrıca dəyər verilir. İnsanları vasvasılıq deyilmi?
azadlığın dayağı olan doğruçuluq və
səmimiyyətə, qənaətcillik və gözütoxluğa - Yox, yox! Bu xırdaçılıq deyil. Bəlli bir ruhun,
həmin sadəliklər alışdırır bir düşüncənin ifadəsidir. Diqqət yetir! İstib-
- Başa düşmədim, ustad! Onda hər iki dad üsulu özünəxas danışıq tərzinə bəzək-
sadəlikdən ayrıca danışaq. düzək vermək üçün gör nə qədər çalışıb!
- Söz sadəliyi deyəndə anlatmaq istədiyin Zülmkar rejimdə istər yazı, istərsə danışıq dili
məqsədi aydın şəkildə və uzun-uzadı çox yüksək, çox bəzəkli, çox görkəmli və
əlavələrsiz söyləmək nəzərdə tutulur. Tutalım, əzəmətlidir. Məqsəd də bir tərəfdən xalqı
vəzifə sahibi olan birinə hər hansı bir işimizi alçaltmaq, ona yazıqlıq, acizlik və qorxu
söyləyərkən - "Sizə filan işi söyləmək üçün aşılamaq, digər tərəfdənsə zülmkar rejimin
gəldim" - demək daha doğrudur. Ancaq bunun özünü əzəmətli, vüqarlı, eyni zamanda qorxunc
yerinə "yüksək hüzurunuza acizanə diləklərimi və dəhşətli göstərməkdir.
yetirməyə cəsarət etdim" - kimi sözlər

2011 / Mart
71
Yaddaş

Manqurt
( "Gün var əsrə bərabər "romanından parça )
qadını öz oğlunun bu bədbəxtliyi ilə barışa bilməyib.
Sarı-özək əfsanəsində də elə bu barədə danışırlar.
Çingiz Aytmatov Qəbiristanlığın adı da bununla əlaqədardır–Ana-
Beyit, yə’ni Ana məskəni .
Sarı-özəyin qızmar günəşinin döydüyü çöldə ağır
işgəncə çəkənlərin çoxu dözməyib ölürmüş. Beş-altı
manqurtdan biri, ya ikisi sağ qalırmış. Onların
ölümünə bais aclıq, ya susuzluq olmurmuş , onların
A na-Beyit qəbiristanlığının öz tarixi vardı. axırına çıxan gün altında quruyub manqurtun başında
Əvvəl-başdan rəvayət onunla başlanırdı ki, bu yerləri get-gedə amansızcasına sıxılan xam dəvə dərisinəin
zəbt eləyən juanjuanlar əsir tutduqları düşmən verdiyi dözülməz əzablardı. Qızmar günəşin şüaları
əsgərləri ilə çox amansız rəftar eləyirmişlər. altında durmadan sıxılan zif qulun qırxıq başını
Imkanları olanda əsiri qonşu ölkələrə qul satarmışlar, dəmir məngənə kimi sıxırdı. Əzaba mə’ruz qalan bu
bu da əsir üçün xoşbəxtlik hesab olunurmuş, çünki yazıqların ikinci gün tükləri uzanmağa başlayırdı.
ümid yeri qalırdı, kim bilir, bəlkə elə bir imkanı oldu Asiyalıların düz və cod tükü bə’zən dəvənin xam
ki, qaçıb vətənə qayıtdı… dərisinə bitir, çox vaxtasa yol tapa bilmir, qayıdıb
Juanjuanların özləri üçün qul saxladıqları əsirləri təzədən manqurtun dərisinə girərək onun əzabını
isə dəhşətli tale gözləyirdi. Onlar öz qurbanlarının daha da artırırdı. Bu sonucu işgəncə vaxtı
başına zif keçirib dözülməz işgəncə verərək onun məzlumların şüuru lap pozulurmuş. Juanjuanlar
yaddaşını tamam yox eləyirmişlər. Bu işi adətən, yalnız beşinci gün gəlib onları yoxlayırmışlar ki,
davada əsir alınmış cavan döyüşçülərin başına görsünlər kim ölüb, kim qalıb. Əsirlərdən birini
gətirirmişlər. Əvvəlcə onların başını qırxırmışlar, tapanda belə hesab eləyirmişlər ki, məqsədlərinə
tükləri bir-bir dibinəcən təmiz-ləyirmişlər. Başı çatıblar. Ona su verir, qandal- kündəsini açır, bir az
qırxıb qurtaranacan Juanjuanların təcrübəli sonra da qulluq eləyib gücə gətirir, ayağa
qəssabları lap yaxında qart bir dəvə kəsərmiş. qaldırırdılar. O, yaddaşını itirib dplainönüb olurdu
Dəvənin dərisini soyanda, əvvəlcə onun ən ağır və qul manqurt, buna görə də adi sağlam qullara
möhkəm olan boyun dərisindən başlayarmışlar. O nisbətən birə-on artıq qiymətləndirilərdi. Hətta belə
dəqiqə də hissələrə bölüb, buğlana-buğlana başı bir qayda varmış: öz aralarında vuruşma-zad düşəndə
qırxılmış əsirlərin başına keçirərmişlər, dərinin manqurt öldürülərsə öz həmqəbilələrinə nisbətən üç
çəkilplainməyi ilə saqqız zifi kimi yapışmağı bir artıq ödəniş verilməlimiş.
olurmuş–bir növ indiki üzgüçülük papaqları kimi. Manqurt kim olduğunu, hansı nəsildən-qəbilədən
Başına belə iş gətirilən adam ya ağır işgəngələrə olduğunu, adını, uşağlığını, atasını, anasını xatırlayıb
dözməyib ölür, ya da ömür-billah yaddaşını itirib yadına sala bilmirmiş–qərəz ki, manqurt özünü insan
manqurt olurmuş–yə’ni keçmişini xatırlaya bilməyən kimi dərk edə bilmirmiş. O, dilsiz-ağızsız heyvan
qula çevrilirmiş. Bir dəvənin boyun dərisi beş-altı kimi bir şey olduğu üçün tamamilə müti və
zifə bəs eləyirmiş. Zif salınandan sonra məhkumun təhlükəsiz idi. Manqurt heç vaxt qaçmaq fikrinə
boynuna taxta kündə keçirirmişlər ki, başını yerə düşməzmiş. Buna görə də onu güdmək, keşikçi
çatdıra bilməsin. Onların tükürpədici nalələri boş saxlamaq, gizli niyyətlərindən şübhələnmək lazım
yerə narahatçılıq verməsin deyə yazıqları bu gəlmirdi. Manqurt sadıq it kimi bircə öz sahibini
vəziyyətdə uzaq yerə aparıb, əl-ayaqları bağlı, ac- xatırlayırdı, başqa adamlara baş qatıb qarışmazdı.
susuz atarmışlar qızmar günün altına. Işgəncə bir Bircə fikri–qayğısı vardısa o da qarnını
neçə gün sürürmüş. Müəyyən yerlərdə də güclü doydurmaqdı. Başqa dərdi-çoru yox idi. Əvəzində
gözətçi dəstələri qoyarmışlar ki, hələ sağkən tapışırılan işi kor-koranə, can-dildən, inadla yerinə
qohumlarından, əqrəbalarından gəlib onları xilas yetirərdi. Manqurtlara, adətən, ən çirkin və ağır işləri
etmək fikrinə düşsələr, qoymasınlar. Ancaq belə hal- gördürərdilər, ya da ki, küt dözüm tələb eləyən
lar çox nadir olurmuş, çünki açıq düzənlikdə hər cür cansıxıcı işlər buyurardılar. Uzaqlarda otlayan
hərəkət uzaqdan görünür. Sonralar bir nəfərin man- dəvələrə pasibanlıq eləyən manqurtdan başqa heç kəs
qurt olunmağı xəbəri gəlib qəbiləyə çatanda, onun ən Sarı-özək çöllərinin tənhalığına, kimsəsizliyinə dözə
yaxın qohmları belə onu xilas eləmək, ya satın alıb bilməzdi. Belə bir əlçatmaz yerdə bircə manqurt
qurtarmaq istəmirmişlər, çünki bu, aplaindamın neçə-neçə xitmətçini əvəz eləyirdi. Yeməyini vaxtılı-
özünü yox, müqəvvasını qaytarmaq demək idi. vaxtında ver, yay-qış qalıb iplainşini görsün, özü də
Rəvayətdə Nayman-Ana kimi tanınan bircə nayman nə təklikdən, nə tənhalıqdan şikayət eləsin. Sahibinin

72 Mart / 2011
Yaddaş
əmri manqurt üçün hər şeydən artıqdı. Yeməkdən, bir
də çöldə soyuqdan donmamaq üçün kör-köhnə
nimdaş paltardan başqa bir şey istəmirdi.
Bu əhvalat o dövrlərə aiddir ki, Juanjuanlar köçəri
Asiyanın cənub civarlarından sıxışdırılıb
çıxarıldıqları üçün şimala yeriş eləməmiş, uzun
müddət Sarı-Özək çöllərini zəbt eləyib, ərazilərini
genişləndirmək, qul ələ keçirmək üçün qovğalar
aparırdılar. Bu üzücü qovğaların ara verdiyi sakit
günlərin birində Nayman topraqlarına karvanlarla
mal gətirən sövdəgərlər çay məclisində söhbət vaxtı
danışırlar ki, Sarı-Özək düzlərindən keçəndə
quyuların başında Juanjuanlar tərəfindən elə bir ciddi
müqavimətə rast gəlməyiblər, çöllükdə böyük bir
dəvə sürüsünü güdən cavan bir pasiban görüblər.
Sövdəgərlər onunla danışmaq istəyəndə görüblər ki,
oğlan manqurtdır. Baxan deyir ki, sapsağlam
adamdır, heç kəsin ağlına gəlməz ki, onun başına
belə iş gətirilib. Yəqin o da vaxtında söz deyib, söz
anlayan oğlanmış, özü də lap cavan-cahil, bığ yeri
təzə tərləyib, sir-sifəti, görkəmi də pis deyil, di gəl
ki, danışdıranda elə bil dünən dünyaya gəlib, yazıq
uşaq nə atasının adını bilir, nə anasının, Juanjuanların
onun başına gətirdikləri müsibəti də xatırlaya bilmir,
hardandır, kimlərdəndir, onu da bilmir. Nə soruşursan
dinmir, bircə ” hə ” bilir, bir də ” yox”, bir də
qulaqlarınacan keçirdiyi papağından bərk-bərk tutub
dayanır. Dəvənin dərisi bə’zən ömürlük bitişib qalır
manqurtun başında. Belə manqurt üçün ondan böyük
cəza yoxdur ki, deyəsən, gəl, başını buğa verib dərini
qopardaq. Dəli ayğır kimi çırpınacaq, bir adamı da
başına yaxın buraxmayacaq. Belə manquryt heç vaxt yaralı olsaydı belə bu neçə gün ərzində ya qan
papağını çıxartmır, elə papağda da yatır. Bu itkisindən, ya da susuzluqdan ölərdi. O gündən Nay-
söhbət gedən vaxt bir arvad sövdəgərlərə çay man-Ana üçün bu bomboş dünyada bomboş günlər
süzürmüş. Demə o arvad Nayman-Ana imiş… O başladı. O başa düşürdü ki, davada həlak olanlar olur,
gecə Nayman-Ana səhərəcən çimir vurmur, başa intəhası oğlunun meyidinin döyüş meydanında atılıb
düşür ki, o manqurt pasibanı Sary-Özək çöllərində qalmağı, basdırılmamağı ona rahatlıq vermirdi.
axtarıb tapmayınca, onun öz oğlu olmadığını Bu qara fikirləri özündən rədd eləmək üçün
bilməyincə rahatlıq tapmayacaq. Çoxdan bəri oğlunun öldüyünə gərək öz gözləri ilə inanaydı. Ona
ürəyində gizləyib saxladığı üzücü, qorxulu bir şübhə hər şeydən çox şübhə gətirən oğlunun atının yerli-
ana qəlbində yenidən baş qaldırmışdı –oğlu döyüş dibli yoxa çıxmağı idi, at ölməmişdi, at hürküb
meydanında həlak olub, ya yox? qaçmışdı. Bütün ilxı atları kimi, o da gec-tez
Onun oğlu Sarı-Özək torpalarında Juanjuanlarla üzəngiyə ilişmiş ölünü sürüyə-sürüyə öz ilxısına
döyüşdə həlak olmuşdu. Əri də bir il əvvəl qayıtmalı idi. onda nə qədər dəhşətli olsa da atın
öldürülmüşdü. Naymanlar arasında ad çıxarmış, sürüyə-sürüyə gətirdiyi bu ölünün üstə ağlayar, ulam-
sayılan kişilərdən biriymiş. Oğlu döyüşə getmişdi ki, ulam ulayar, üz-gözünü cırardı. Əvəzində ürəyindəki
atasının qisasını alsın. Döyüşdə düşmənlə üz-üzə bütün şübhələri birdəfəlik çıxardıb atardı,ölümünə də
gəlib sinələşəndə görüblər ki, onun oğlu yıxılıb atın soyuq dərrakəylə hazırlaşardı. Ancaq nə fayda ki, nə
boynuna, döyüşən hay-həşirindən hürkən qızğın at oğlunun meyidi tapıldı, nə də at qayıtdı. Qəbilə
götürülüb, oğlan duruş gətirə bilməyib yıxılıb, bir camaatı bu hadisəni yavaş-yavaş unudmağa
ayağı ilişib üzəngiyə atın böyründən aslı qalıb. At başlayırdı, çünki zaman keçdicə hər şey silinib, un-
oğlanın cansız cəsədini sürüyə-sürüyə üz tutub udulub gedər… Bircə ana təskinlik tapıb unuda
çölə… Tərslikdən at düşmən tərəfə qaçıb. bilmirdi. Fikirləri elə eyni çevrədə cərəyan eləyirdi.
Naymanlar bir neçə gün dalbadal çölü gəzib Atın başına nə gəlin, yəhər-əsbab nə oldu, yar-yarağı
axtardılar ki, oğlanın ölüsünü tapsınlar, bir şey hara itdi? Heç olmasa bu əlamətlərə görə oğlunun
çıxmadı. Nə meyidini tapdılar, nə atını, nə də taleyini bəlkə öyrənə biləydi! Axı ola bilər ki, çapıb
silahını-yarağını, nə iz vardı, nə əlamət… Onun əldən düşəndən sonra Juanjuanlar onu Sarı-Özəyin
həlak olduğuna heç kimdə şəkk-şübhə yox idi, çünki bir yerində tutub əplainlə keçirə biliblər. Yəhər-

2011 / Mart
73
Yaddaş
yüyənli əlavə bir at da pis qənimət deyil. Bəs onda –Oğlum, oğul bala! Səni axtarmaqdan əldən
Juanjuanlar onun üzəngiyə ilişib sürünə-sürünə qalan düşmüşəm! Mən sənin ananam!
oğlunun meyidini görəsən neyləyiblər? Basdırblar, Və birdən hər şeyi başa düşüb acı bir dəhşətlə
yoxsa qoyublar elə çölün düzündə heyvanlara yem səyriyən dodaqlarını gəmirərək yeri təpikləməyə
olsun? Birdən bəlkə diriymiş o, bəlkə allahın işidir, başladı, nə qədər çalışdı özünü ələ alsın, özüylə
ona ölüm verməyib? Görəsən onu öldürüb əzablarına bacara bilmədi. Özünü ayaqda saxlamaq üçün laqeyd
son veriblər, ya çölün düzənində atıblar ki, orda canı dayanıb-baxan oğlunun çiynindən bərk-bərk yapışıb
çıxsın, bəlkə? Şübhələrin sonu yox idi. O gəlmə hönkürtüylə ağladı, çoxdan bəri başının üstünü
sövdəgərlərin heç birinin ağlına gəlməzdi ki, o cavan kəsdirmiş dərd indi sel kimi onu altına alıb basdırırdı.
manqurt haqqında dedikləri sözlər Nayman-Ananın Di gəl ki, onun gəlişi oğluna heç bir tə’sir
qovrulan ürəyinə təzə bir qığılcım salacaq. Ana başa göstərmədi, heç ağzını açıb soruşmadı ki, ay arvad
düşdü ki, ta o manqurtu tapmayanca, onun öz oğlu kimsən, niyə ağlayırsan? Bir an sonra pasiban onun
olub-olmadığını bilməyincə sakitlik tapmayacaq. əlini çiynindən götürüb, özünün yüklü minik
Sübh açılanda Nayman-Ana yurddan yola hazır dəvəsini çəkə-çəkə sürünün o başına getdi ki, görsün
çıxdı. Kandarı adlayıb qapıya söykəndi, fikrə getdi, oynaqlamağa başlayan cavan dəvələr sürüdən
aulu tərk etməmiş ətrafı diqqətlə süzdü. Ananın uzaqlaşmayaıblar ki…
gözləri doldu, dərin bir ah çəkdi. Heç ağlına Nayman-Ana tərpənməyib yerində qaldı, çömbəlib
gələrdimi ki, belə-belə günlər görəcək! Sonra özünü üzünü əlləri ilə örtərək xısın-xısın ağladı, başını
ələ aldı, duanın birinci sözlərini pıçıldadı: ” La ilahə qaldırmadan bir müddət bu vəziyyətdə qaldı. Sonra
illəllah ” (Allahdan başqa allah yoxdur) və qəti özünü toplayıb oğlunun yanına getdi, çalışdı ki,
addımlarla dəvəyə yaxınlaşdı, dizlərini qatlayıb özünü sakit saxlasın. Manqurt oğul hep bir şey
hıxladı. Nayman-Ana əlindəki heybələri tələsik olmamış kimi mə’nasız və laqeyd nəzərlərlə ona
alıxdan aşırıb dəvəyə mindi, səsləyib onu diklədi. baxdı, üzgün sifətində nə isə təbəssümə bənzər bir
Ağmaya indi başa düşdü ki, qarşıda səfər var. şey işardı. Ancaq gözləri yenə əvvəlki kimi tamam
Bir neçə gün idi ki, Ağmaya yeknəsəq inləmə kimi e’tinasızdı.
bir səslə, ayaqlarını asta bir xışıltıyla yerə toxun- –Otur danışaq,–deyə Nayman-Ana dərindən bir ah
duraraq ucsuz-bucaqsız Sarı-Özəyin çökəkdüzəniylə çəkdi.
yorturdu, yiyəsi ona aman vermir, kimsəsiz qızmar Onlar yerə çökdülər.
çöllüklə haylayıb qovurdu. Yalnız gecələri Nayman-Ana soruşdu:
dincəlirdilər. Səhər açılan kimi yenə sövdəgərlərin –Məni tanıyırsan?
nişan verdiyi yerdə böyük dəvə sürüsünü, manqurt Manqurt başıyla ” yox” dedi:
pasibanı axtarırdılar. Söz yox, Sarı-Özəkdə axtarıb –Bəs adın nədir?
adam tapmaq asan iş deyil, belə yerdə adam qum –Manqurt.
zərrəsi kimi bir şeydir, yox,əgər o, düzə yayılıb ot- –Səni indi belə çağırırlar, əvvəlki adın yadındadır?
layan böyük bir dəvə sürüsünün yanındadırsa, get- Bir əsl adını yadına sal görüm… Manqurt
tez qıraqda otlayan dəvələrdən birini görəcəksən, danışmırdı. Anası görürdü ki, o, adını yadına salmağa
sonra da o biri dəvələri, axırda da gəlib çıxacaqsan çalışır, qaşlarının arasında iri tər içindədir. Amma
pasibanın izinə. Nayman-Ananın ümidi buna idi. görünür oğlan qalın bir divara rast gəlmişdir, divarı
Hələlik heç yanda belə bir şey görə bilməmişdi. Artıq keçə bilmirdi.
şübhələnməyə başlamışdı ki, bəlkə dəvələrin otlaq –Bəs atanın adı nədir? Bəs özün kimsən,
yerini dəyişiblər, bəlkə Juanjuanlar o dəvələri kimlərdənsən? Heç olmasa doğulduğun yerisə də
satılmaq üçün Xivə, Buxara bazarlarına göndəriblər. bilmirsənmi?
Belə olsa, o pasiban elə uzaq yerlərdən görərsən bir Yox, o heç nə bilmir, heç nə xatırlamırdı.
də buralara qayıdarmı? Belə hisslər içində qabağına İlahi, gör səni nə günə salıblar!–deyə ana pıçıldadı,
çıxan alçaq təpələri aşıb düzə çıxanda birdən yenə də özündən asılı olmayaraq dərddən boğula-
qarşısında geniş bir dərəyə yayılıb otlayan böyük bir boğula ağlamağa başladı. Ananın bu dərdi-kədəri
dəvə sürüsü gördü. şabalıdı dəvələr alçaq kolluq və manqurta qəti tə’sir eləmirdi.
tikanlığın arasında gəzir, kol və tikanların ucunu –Torpağı almaq olar, mal-dövləti almaq olar, lap
gəmirirdilər. Nayman-Ana əvvəlcə sevincindən nə adamın həyatını da almaq olar,–deyə ana söyləndi,–
edəcəyini bilmədi. Ağmayanı hayladı, sonra qorxdu, ancaq adamın hafizəsinə kim qəsd edə bilər, bunun
manqurt olmuş oğlunu görəcəyindən qorxdu. Budur, kim fikirləşib tapıb? Ana onun kim olduğunu
sürü otlayır, bəs pasiban hanı? Buralarda olmalıdır. soruşmaqla yox, təlqinlə başa salmaq qərarına gəldi.
Və dərənin o başında adam gördü. Uzaqdan kim Sənin adın Jolamandır. Eşidirsənmi? Sən Jola-
olduğu bilinmirdi. Əliçomaqlı pasiban yüklü minik mansan. Atanın da adı Donenbaydı. Atan yanında
dəvəsinin noxtasından tutub gözünəcən basdığı deyil? Axı o, sənə hələ uşaqlıqdan ox atmağı
papağın altından ona baxırdı. Yaxınlaşıb oğlunu öyrədərdi. Mən də sənin ananam, sən də mənim
tanıyan Nayman-Ana özünü dəvənin belindən yerə oğlum. Sən naymanlar qəbiləsindənsən, başa
necə atdığını bilmədi. düşdün? Sən naymansan

74 Mart / 2011
Yaddaş
Ananın dediklərinə o, tam laqeydliklə qulaq asırdı, arvad xaylağı boş əllə bu amansız juanjuan
elə bil bu sözlərin ona dəxli yoxdu.Yəqin otluqda döyüşçüsünə neyləyə bilərdi?
cırıldayan çəyirtkəyə də beləcə qulaq asardı. Juanjuan bir az da o yan-bu yana səyirdəndən sonra
Və onda Nayman-Ana manqurt oğlundan soruşdu: geriyə, sürüyə tərəf qayıtdı. Axşam düşürdü. Gün
–Bəs sən bura gəlməmişdən nələr vardı? batsa da hələ göyün şəfəqi çəkilməmişdi. Sonra hava
–Heç nə,–deyə manqurt cavab verdi. birdən qaraldı. Ətrafi qaranlıq bir gecə bürüdü. Nay-
–Gecəydi, ya gündüz? man-Ana o gecəni dərdəsər oğlunun olduğu yaxın
–Heç nə,–manqurt eyni sözləri təkrar etdi. yerlərdəki çöllükdə keçirdi. Oğlunun yanına
–Kimnən danışmaq istəyərdin? qayıtmağa ürək eləmirdi, qorxurdu bayaqkı juanjuan
–Aynan. Ancaq biz bir-birimizi eşitmirik. Orda kimsə gecəni sürünün yanında qala. Və o gecə qəti qərara
oturub. gəldi ki, oğlunu xilas eləsin, çalışıb özüylə aparsın.
–Sən daha nə istəyərdin? Manqurt olsun qoy, heç nə başa düşməsin, təki öz
–Istəyərdim ki, mənim də hörüyüm olsun ağamınkı adamları arasında qalsın. Ana ürəyi belə deyirdi.
kimi. Başqalarının dözüb barışdığı vəziyyətə o dözə
–Qoy görüm onlar sənin başına nə iş gətiriblər?–deyə bilmirdi. O, rəva bilmirdi ki, qanı qanından olan
Nayman-Ana əlini onun başına uzatdı. doğma oğlu qul qalsın. Kim bilir, bəlkə də doğma
Manqurt kənara sıçrayıb çəkildi, əliylə papağından yerləri görəndən sonra ağlı öz yerinə gələcək ,
yapışıb daha anası tərəfə baxmadı. Arvad başa düşdü uşaqlıq illəri yadına düşəcək… Səhəri Nayman-Ana
ki, başını heç vaxt onun yadına salmaq olmaz. Bu yenə Ağmayaya süvar oldu. O, yenə də iraqdan-irağa
vaxt uzaqdan dəvəyə minmiş bir adam göründü. O hərlənə-hərlənə gecə ərzində xeyli aralanmış sürüyə
yaxınlaşırdı. Nayman-Ana soruşdu: yaxınlaşmağa başladı. Sürünü görəndən sonra da
–Bu kimdir? xeyli fikir verib baxdı ki, görsün juanjuanlardan orda
–Mənimçün yemək gətirir. var , ya yox. Heç kəsin olmadığını yəqin eləyəndən
Nayman-Ana təşvişə düşdü. Bu juanjuan onu sonra oğlunu səslədi:
görməmiş tez çəkilib gizlənməliydi. O tez dəvəsini –Jolaman! Jolaman! Salam!
hıxlayıb minə-minə oğluna xəbərdarlıq elədi: Oğlu dönüb baxanda ana sevincindən içini çəkdi,
–Ona heç nə demə. Mən tezlikdə qayıdacağam. ancaq elə o dəqiqə də başa düşdü ki, oğlu elə-belə
Oğlu cavab vermədi. Onun heç eyninə də deyildi. səsə dönüb. Nayman-Ana yenə də çalışdı ki, oğlunun
Nayman-Ana başa düşdü ki, dəvə üstdə sürü içindən yaddaşını diriltsin…
keçməkdə səhv eləyib. Amma daha gecdi, əlbəttə, –Adını yadına sal, tap gör adın nədir? –deyə yalvarıb
juanjuan ağ dəvə üstdə oturan adamı görə bilərdi. onu qandırmaq istəyirdi. Bilmirsən məgər atan
Gərək otlayan dəvələrin arasıyla gizlənə-gizlənə Donenbaydır? Sənin adın manqurt deyil, Jolamandı!
piyada keçəydi. … Adını onunçun belə qoymuşuq ki, sən
Nayman–Ana otlaq yerindən xeyli uzaqlaşandan naymanların böyük köçü vaxtı yolda doğulmusan.
sonra qıraqlarını yovşan basmış dərin bir dərəyə Sən anadan olanda biz üç gün köçü saxlayıb
girdi. Burada dəvəni dərənin dibində çöküzdürüb dayandıq. üç gün toy-bayram elədik. Ananın bu
yerə düşdü, daha Ağmayanı qalxmağa qoymadı. dediklərinə manqurt oğlana tə’sir göstərmədiyinə
Gizlənib baxmağa başladı. Juanjuan onu görmüşdü. baxmayaraq, danışığına ara vermir, boş da olsa, yenə
Bir azdan o, dəvəsini yortma sürə-sürə gəlib çatdı. ümid eləyirdi ki, bəlkə bu qaralmış şüurda bir
Nizə və oxla silahlanmışdı. Təhərindən bilinirdi ki, qığılcım işarə. Nə fayda ki, arvad qıfıllı bir qapını
Juanjuan məəttəl qalıb, ətrafına boylana-boylana döyəcləyirdi. Ana yenə də öz dediyini deyirdi:
qalmışdı-uzaqdan gördüyü ağ dəvəyə minmiş adam -Adını yadına sal! Atanın adı Donenbaydı!
hara yoxa çıxdı? Kəsdirə bilmirdi ki, dəvəni hara Sonra o götürdüyü ehtiyatdan onu yedirib içirtdi,
sürsün? Əvvəlcə bir tərəfə surdu, sonra başqa səmtə oğlunu doyuzdurandan sonra ona layla deməyə
döndü. Axırıncı dəfə lap dərənin yanından keçdi. başladı. Layla onun çox xoşuna gəldi. Arvadın laylası
Yaxşı ki, Nayman-Ananın ağlına gəlib dəvənin onun ürəyinə yayılırdı. Xoşluqla qulaq asırdı, onun
ağzını yaylıqla çəkib bağlamışdı. Nə desən ola gündən qaralıb codlanmış, donuq sifətində nə isə
bilərdi–bir də gördün dəvə burdan səs verdi. Nay- canlı, ilıq bir halət əmələ gəlmışdı. Bunu görən ana
man-Ana yovşanlığın dalında gizlənib Juanjuanı lap onu inandırmağa çalışdı ki, bu yerləri tərk eləyib, ona
yaxşı görə bilmişdi. O, qilli bir dəvənin üstdə oturub qoşulsun, öz yerlərinə qayıtsın, juanjuanlardan
ətrafina göz gəzdirdi, şişkin sifəti çox gərgindi, birdəfəlik canını qurtarsın. Manqurt ağlına vura
başındakı qara papağının ucları qayıq burnu kimi bilmirdi ki, necə durub getsin, bəs sürü nə olsun?
yuxarı qatlanmışdı, boynunun ardından bir cüt qara, Yox, ağası deyib ki, sürünü gözdən qoymasın… Və
quru hörük sallanırdı. Juanjuan üzəngiplaində dikəlib yenə də Nayman-Ana pozulmuş yaddaşın o bağlı
nizəsi hazır vəziyyətdə ətrafa boylanırdı, gözləri də qapısını təkrar-təkrar döyəcləməyə başladı, dediyini
yaman parıldayırdı. Bu, Sarı-Özəyi tutub xalqın dedi:
xeylihissəsini qul eləyən, onun ailəsinə bu qədər –Yadına sal kimsən? Adın nədir? Sənin atan
bədbəxtlik gətirən düşmənlərdən biriydi. Ancaq Donenbaydır!

2011 / Mart
75
Yaddaş
düzdə vurnuxur, özünə yer tapa bilmirdi. Bilmirdi
neyləsin, nə gözləsin. Görərsən, juanjuanlar oğlunu
sürüylə bir yerdə onun əli çatmayacaq öz böyük
ordularına yaxın yerlərə aparacaqlar, yoxsa onu tut-
maq üçün pusqu quracaqlar? Beləcə fikir-xəyalat
içində o, halay vurub gizlənə-gizlənə gəzirdi,
nəhayat, pusub görəndə ki, juanjuanlar sürüdən
getdilər, çox sevindi. Nayman-Ana xeyli onların
dalınca baxıb görəndən sonra ki, uzaqlaşıb gözdən
itdilər, qərara gəldi qayıtsın yenə oğlunun yanına.
Indi onun qəti fikri oğlunu evə aparmaqdı. Başına nə
gəlibsə onun təqsiri deyil, neyləsin ki, bəxti belə
gətirib–düşmənlər onu bu kökə salıblar, nə olursa
olsun anası onu qulluqda qoymayacaq. Qoy nayman-
lar görsünləlr ki, yadelli basqınçılar onların
igidlərinin ağlını başdan çıxarıb necə rəzil eləyirlər.
Qoy qəzəblənib silaha sarılsınlar. Məsələ torpaqda
deyil, torpaq hamıya bəs eləyər. Məsələ ondadır ki,
juanjuanların bu rəzaləti onlarla heç yad qonşu
olmağa da haqq vermir. Nayman-Ana oğlunun
yanına bu fikirlələ qayıdırdı. Elə hey götür-goy
eləyirdi ki, necə onu inandırsın, necə başa salsın ki,
bu gecə bir-birinə qoşulub qaçmalıdırlar. Toran
qarışırdı. Gecə azman Sarı-Özək çölləri üzərinə
çökürdü. Ağmaya öz sahibəsini yüngül, sərbəst bir
yerişlə böyük dəvə sürüsünə tərəf aparırdı. Batan
günəşin şüaları ananı dəvənin donqarları arasında
Ananın başı elə qarışmışdı ki, axşamın necə çox aşkar işıqlandırırdı. Nayman-Ananın rəngi-ruhu
düşdüyünü hiss eləməmışdı, o vaxt ayılıb gördü ki, özündə deyildi, çox ciddi görkəmi vardı. Budur o,
juanjuan dəvə üstündə sürünün o başına yaxınlaşır. sürüyə çatdı, otlayan heyvanların arasından keçdi,
Bu dəfə o, daha yaxındaydı, dəvəsini də getdikcə ətrafa göz gəzdirdi, amma oğlunu görə bilmədi.
daha bərk qovurdu. Nayman-Ana fürsəti itirməyib Onun minik dəvəsi yüklü halda noxtasını sürüyə-
tez Ağmayaya mindi və uzaqlaşdı. Ancaq o biri sürüyə otlayırdı. Nayman-Ana oğlunu səsləyib
tərəfdən də bir juanjuan çıxıb onun yolunu kəsmək çağırmağa başladı:
istədi. Işi belə görən Nayman-Ana dəvəsini –Jolaman! Haradasan? Mənəm, ananam! Haradasan?
qoparaqlayıb onların arasından keçdi. Ayaqdan O, narahatlıqla ətrafa boylana-boylana qaldığı üçün
yüngül Ağmaya onu vaxtında aradan çıxartdı, juan- oğlunun dəvə dalında daldalanıb, dizini yerə verərək
juanlar dalda qalıb çığıra-bağıra, nizələrini oy- oxla onu nişan aldığını görmürdü. Günəşin şüası ona
nadaraq onu qovmağa başladılar. Ağmayaya mane olurdu, fürsət gözləyirdi ki, oxu buraxsın.
çatmaqmı olardı? Ağmaya Sarı-Özəkdə yel kimi -Jolaman! Oğlun!–Nayman-Ana oğlundan nigaran
qanadlanıb Nayman-Ananı bu ölüm-dirim halda onu səsləyirdi. Birdən qanrılıb baxanda onu
qovhaqovundan uzaqlaşdırırdı. İntəhası, onun xəbəri gördü. Bircə:
olmadı ki, əlləri boşa çıxan juanjuanlar ürəklərini –Atma!–deyə bildi, elə Ağmayanı məhmizləmək
soyutmaq üçün yazıq manqurtu o ki var döydülər. istəyirdi ki, dönüb oğluyla üzbəüz gəlsin, yetirmədi–
Ancaq ondan nə gözləmək olardı, elə deyib durudu: ox vızıltıyla onun sol qoltuğuna sancıldı.
–Deyirdi mənim anamdı. Bu, ölümcül zərbə idi. Nayman-Ana dəvənin boy-
–Anan-zadın deyil! Sənin anan yoxdur! Heç bilirsən nuna sinib ilişə-ilişə yıxıldı. Ancaq ananın özündən
niyə gəlib? Bilirsən? Istəyir ki, papağını çıxardıb əvvəl başının yaylığı açılıb düşdü, havada bir quş
başını buğa versin!–Onlar yazıq manqurtun canına olub çığıra-çığıra uçub getdi: Yadına sal
qorxu salmağa çalışırdılar. kimlərdənsən? Adın nədir? Sənin atan Donenbaydır!
Manqurt bu sözləri eşidəndə qaralmış sifəti bomboz Donenbay! Donenbay!
oldu. O, boynunu qısıb, papağından bərk-bərk Deyilənə görə, o vaxtdan Sarı-Özəkdə Donenbay
yapışaraq, tələyə düşmüş heyvan kimi yan-yörəsinə quşu uçur. Donenbay quşu yolçuya rast gələndə onun
baxmağa başladı. Juanjuan ona ox-yay verib dedi: yaxınlığında uça-uça səslənir: Yadına sal
–Qorxma! Al bunu! kimlərdənsən ! Kimin oğlusan? Adın nədir? Adın?
–Nişanla görüm! –deyə juanjuan papağını göyə atdı. Donenbay, Donenbay!… Sarı-Özəkdə Nayman-
Ox papağı dəlib keçdi.–Gör ha! deyə papaq sahibi Ananın basdırıldığı yerə o vaxtdan Ana-Beyit, yə’ni
təəccübləndi. Əlinin yaddaşı hələ də qalır! Ana məskəni Qəbiristanlığı deyərlər.
Nayman-Ana yuvasından hürküdülmüş quş kimi

76 Mart / 2011
Mətbuat tariximiz
"Güney Azərbaycan mətbuat tarixi" kitabı bu
məsələyə ilkin olaraq aydınlıq gətirib
nüsxəsi hazırda əldə yoxdur. Müəllif ötən
H ələ 1920-ci ildə Şeyx Məhəmməd
Xiyabani Təbrizdə çıxan "Təcəddüd"
151 il ərzində Güney Azərbaycanda çıxan
qəzetlərlə yanaşı, həmin dövrlərin
qəzetinin 24-cü sayında "Azərbaycan" maarifçilərini də oxuculara tanıdır.
başlıqlı məqaləsində Azərbaycan xalqının Müəllif ön sözdə belə yazır: "İki əsrə
tarixi qəhrəmanlıqlarını xatırladaraq yaxın vahid bir xalqın mənəvi ünsiyyətinə
oxucularında vətənsevərlik duyğularını qoyulan qadağalar, şovinist çar və şahlıq
oyatmaqla onları istiqlal mücadiləsinə rejimləri, sonralar bolşevik və klerikal
səsləyirdi: "Ey Azərbaycan, ey rejimlər qədim, zəngin ədəbiyyata, tarixə
demokratik Azərbaycan, başını qaldır!.. malik bir millətin mənəviyyatına ağır zərbə
Zülm, işgəncə, əzab, müsibət, dar olsa da, onun öz varlığını yaşatmaq əzmini
ağacları, zəncir və zindanlar möhkəm sındıra bilməyib. Bu baxımdan o illərdə
olsa da, sənin istiqamət və mətanətinin yaranmış ədəbiyyat, mətbuat xalqa əvəzsiz
qarşısında bir-bir əzilib məhv oldu... xidmət göstərib. Güney Azərbaycanın
...Ey əziz Azərbaycan, sən bir iti gözsən mətbuat tarixi ilə milli azadlıq hərəkatı
ki, İran səninlə Qərb mədəniyyətinə baxır. paralel olub. Hər inqilabdan sonra mədəni
Sən bir həssas və mütəəssir olan ürəksən ki, bu vətən həyatda da irəliləyiş olub, ancaq hakim dövlət siyasəti
dünya işığını səninlə hiss edir..." milli tərəqqinin qarşısına sədd çəkib".
Bu bir tarixi gerçəklikdir ki, Azərbaycan türkləri Pərvanə Məmmədli bununla bağlı həmin dövrləri
İranın tərəqqisində həmişə öndə olublar. Elə ötən 200 yada salıb - 1906-11-ci il Məşrutə hərəkatı, 1920-ci il
ildə yeni İranın yaranmasında Qacar sülaləsinin Xiyabani hərəkatı, 1945-ci il "21 Azər" hərəkatı
vəliəhdi Abbas Mirzənin bu istiqamətdə apardığı isla- (Azərbaycan Milli Hökumətinin yarandığı il), 1978-79-
hatlar ölkənin Avropa mədəniyyətinə, texnolo-giyasına cu illər İrandakı inqilab təkcə 20-ci əsrdə Güney
yiyələnməsində əvəzedilməz rol oynayıb. Azərbaycan türklərinin aparıcı qüvvə kimi iştirakı, əsas
Azərbaycanda Mətbuat günü ərəfəsində Azərbaycan ağırlıq mərkəzini təşkil etdiyi, böyük itkilər verdiyi in-
Milli Elmlər Akademiyası Ədəbiyyat İnstitutunun qilabi hərəkatlardır.
böyük elmi işçisi, Bakı Dövlət Universiteti jurnalistika 1945-ci ildə Seyid Cəfər Pişəvərinin başçılığı ilə qu-
fakültəsinin müəllimi, fəlsəfə elmləri doktoru, dosent rulan Milli Hökumət zamanı Azərbaycan türkcəsində
Pərvanə Məmmədlinin "Güney Azərbaycan mətbuat çıxan qəzetlər, dərgilər, kitablar, ana dilində açılan
tarixi "kitabı işıq üzü görüb. Xatırladırıq ki, müəllifin məktəb, universitet, yayımlanan radio verilişləri haqda
bir neçə il öncə ""Varlıq" dərgisində ədəbiyyat da bu kitabda ətraflı məlumat əldə etmək mümkündür.
məsələləri" adlı monoqrafiyası çıxmışdı. Müəllif yazıb ki, 1978-79-cu illərdən sonra da
"Güney Azərbaycan mətbuat tarixi" 8 bölümdən Azərbaycan türkcəsində məktəb, mətbuat və s. bu
ibarətdir: sayaq məsələlər yenidən gündəmə gəldi. İslam
"Güney Azərbaycanda mətbuatın meydana gəlməsi və Respublikasının mövcud Ana Yasasında həmin
onun təşəkkülü", "Məşrutə inqilabı illərində problemlər öz həllini qismən tapsa da, təəssüf ki, həmin
demokratik ənənələrin formalaşması", "Mətbuat - milli maddələrə bu günədək əməl olunmur.
azadlıq dövründə", "Milli azadlıq hərəkatının yüksəlişi Müəllif oxuculara ömrünü maarifçiliyə həsr etmiş
illərində mətbuat", "Mətbuat - Milli Hökumətin Azərbaycan türk ziyalılarından Müqəddəm
hakimiyyəti illərində", "1978-79-cu illər İran inqilabı Məhəmmədhəsən xan Etimadülsəltənə, Mirzə Həsən
və mətbuatda nisbi dirçəliş", "Varlıq" dərgisinin nəşri Rüşdiyyə, Cabbar Baxçaban (Əsgərzadə), Hacı
tarixi", "Çağdaş dövrdə Gney Azərbaycan mətbuatı". Məhəmməd Naxçıvani, Hüseyn xan Ədalət, Mirzə
Mətbuat yeni texnologiya ilə yanaşı, söz və fikir Məhəmmədəli Tərbiyət, Məhəmməd Şəbüstəri, Həsən
azadlığı, maarifçilik kimi hərəkatların da yaranmasına xan Tağızadə, Tağı Rüfət, Cəfər Xaməneyi, Mirzadə
səbəb olur. Bu baxımdan müəllifin araşdırmasına görə, Eşqi, Əliəkbər Dehxuda, Sadiq Fərahani Ədibü-
ilk çapxana 1825-ci ildə Təbrizə gətirilib. Çeşidli lməmalikin, habelə Məhəmmədəmin Rəsulzadə,
kitablardan başqa, 1858-ci ildə Təbrizdə "Azərbaycan" Əhməd bəy Ağaoğlu, Cavad Heyət, Hüseyn Düzgün,
adlı ilk rəsmi qəzet nəşr olunub. "Əxbarri- Həmid Nitqi, İsmayıl Hadi və başqalarının adını
darülsəltəneyi-Azərbaycan" və başqa adlar altında işıq hörmətlə çəkib, onların Azərbaycan türkləri üçün
üzü görən bu qəzetin səhifələrində saray xəbərləri, gördükləri işləri yada salıb. Bundan başqa, kitabda
şahın və vəliəhdin səfərləri, ölkə daxilində və xaricdə hazırda Güney Azərbaycanda və həm də mühacirətdə
baş verən hadisələrin xülasəsi verilirdi. Müəllif təəssüf nəşr olunan mətubat orqanları barədə də məlumat ver-
hissi ilə bildirir ki, onun nüsxəsini əldə edə bilməyib, ilir.
yalnız bu haqda xarici mənbələrə istinad edib. Elə Hələ bir neçə il öncə Azərbaycanın kino tarixinə
1892-ci ildə Təbrizdə "Şəbnamə" (naşiri və redaktoru düzəliş edildi. Bəlli oldu ki, onun 100-dən artıq yaşı
Əliqulu xan Səfərov olub) adlı Azərbaycan türkcəsində var. Pərvanə Məmmədlinin "Güney Azərbaycan
illüstrasiyalı ilk satirik mətbu orqanının yaranması ilə mətbuat tarixi" kitabını oxuyanda düşünürsən, milli
("Molla Nəsrəddin" jurnalının ilk sayından 14 il öncə) mətbuatımızın tarixi 1858-ci ildən başlayır. Fikrimizcə,
görkəmli Azərbaycan mütəfəkkiri M.F. Axundzadənin bu məsələnin araşdırılması, dəyərləndirilməsi zəruridir.
indiyədək əldə olunmayan, ərəbcə yazılmış Bu, tarixi bir həqiqətdir.
"Təlqinnamə" əsərindən soraq verib. Bu dərginin də Sədrəddin Soltan
2011 / Mart
77
Müraciət
Güney Azərbaycanın bir qrup alimi və insan
hüquqları müdafiəçilərinin "Etnologiya"
Beynəlxalq Dilçilik Mərkəzinə açiq məktubu
"Etnologiya" dərgisinin baş redaktoru cənab Ray- etsələr də, nə tarixi Azərbaycan torpaqlarına uyğun
mond G. Qordona (Beynəlxalq Dilçilik Mərkəzi gəlir, nə də çağdaş İranda azərbaycanlıların
7500 West Camp Wisdom Road Dallas, Texas 75236 məskunlaşdığı əraziləri əks etdirirlər. İranın
ABŞ) Azərbaycan əhalisi barədə istənilən araşdırma bunu
Sayın Qordon! nəzərdə tutmalıdır ki, Azərbaycan türkləri İranın
Güney Azərbaycanın bir qrup alimi və insan şimal-qərbindəki Azərbaycan əyalətlərindən şərqə və
hüquqları müdafiəçisi olaraq biz, aşağıda imza mərkəzə doğru Tehran, Xorasan, Mərkəzi, Həmədan,
edənlər, Sizə və dünya dilləri haqqında ən obyektiv Qəzvin və s. əyalətlərinə qədər bütün ölkə ərazisində
elmi biliklər qaynağı kimi "Etnologiya"nın nəşrində yaşayırlar. Bu mühüm cəhətə lazımi diqqət
və saxlanmasında iştirakı olan bütün insanlara öz yetirilməsi təkcə sosial araşdırmada obyektivlik
dərin minnətdarlığımızı bildirmək istərdik. məsələsi deyildir, həm də xüsusilə ikinci dərəcəli
Son aylar biz İrandakı Güney Azərbaycanlı-Türk kimi baxılan etnik birliklərə yanaşmada mənəviyyat
əhalinin "Etnologiya"nın hazırkı buraxılışında qeydə və əxlaqı gözləmək məsələsidir.
alınmış sayının azaldılması yönündə "Etnologiya"nın Biz əminik ki, "Etnologiya"nın səriştəli
redaktorlarına təzyiq göstərilməsinə dair bəzi şübhəli tədqiqatçıları yuxarıda göstərilən amillərə diqqət
cəhdlərdən xəbər tutmuşuq. Deməyə ehtiyac yoxdur yetirəcək və həmişəki kimi "Etnologiya"nın gələcək
ki, biz bu cür cəhdlərə görə dərin narahatlıq keçirir buraxılışlarında (nəşrində) da İranın azərbaycanlı və
və üzülürük. Alimlər, akademiklər, insan hüquq türk əhalisinin ən obyektiv sayını təqdim edəcəklər.
müdafiəçiləri olaraq biz öz səlahiyyətimiz daxilində Xahiş edirik, daha geniş məlumat və ya istənilən
Sizi əmin etmək istərdik ki, İranın azərbaycanlı və yardım üçün bizimlə əlaqə yaratmaqdan çəkinməyin.
türkcə danışan əhalisi barədə "Etnologiya"nın hazırkı Biz sizin tədqiqatçılarınızı bu mövzu ilə əlaqədar tar-
qiymətləndirməsi (İnternet redaksiyası, 2005) ən ixi və müasir ədəbiyyatla təmin etməkdən məmnun
obyektiv təxmini qiymətdir və olduqca real faktlara olacağıq.
uyğun gəlir. Biz ümid edirik ki, "Etnologiya"nın Hörmətlə:
redaktorları və tədqiqatçıları çeşidli fars ifrat Faxtə Zamani – tədqiqatçı-mühəndis, “Güney
millətçilərinin təbliğatına uymayacaq və ideoloji Azərbaycan Siyasi Dustaqların Müdafiəsi
mahiyyətli yalan məlumatlarla "Etnologiya"nın elmi Assosiasiyası”nın (ADAPP) direktoru,
nüfuzuna kölgə salınmasına imkan verməyəcəklər. Dr. Əlirza Əsgərzadə – sosioloq, York Universiteti,
Sonuc olaraq, sizin diqqətinizə aşağıdakıları Dr. Ziya Sədrül-Əşrafi – sosioloq,
çatdırmaq istərdik: Əhməd Geybi – Sidneydəki Azərbaycanlılar
1) Bu, yaxşıca bəlli olan bir faktdır ki, İranın bütün Assosiasiyasının prezidenti, Avstraliya, İsmayıl
tarixi boyu əhalinin say tərkibini etnik mənsubiyyət, Cəmili – şair və sənətçi,
milliyyət və daha önəmli olan dil baxımından Dr. Almas Şüar Qafari – Fransa Botanika
açıqlayan hər hansı siyahıyaalma keçirilməmişdir. Cəmiyyətinin üzvü,
Bu sahədəki bütün təsəvvürlər və rəqəmlər sübutsuz Professor Rza Bərahəni – Yazıçısı və şair, Kanada
mənbələrə və ədəbiyyata söykənən təxmini PEN-klubunun keçmiş prezidenti və Toronto Uni-
qiymətləndirmələrdir. Eləcə də hər hansı etnik bir- versitetinin müqayisəli ədəbiyyatşünaslıq üzrə
liyin sayını qiymətləndirərkən, həmin birlik təqaüddə olan professor,
liderlərinin, alimlərinin və insan hüquq müdafiə- Seyfəddin Hatəmlu – yazıçı və naşir,
çilərinin baxışlarının tam şəkildə qəbul olunmasına Şəhruz Türfəx – memar,
ehtiyatla yanaşılmalıdır. Xüsusən, obyektiv Dr. Şəhriyar Rəhnəmayan – Saymon Frezer Uni-
tədqiqatçı bu faktı bilməlidir ki, İranda iqtidarda olan versitetinin əməkdaşı, Vankuver, Kanada,
hər iki hökumətin insan haqlarına və azlıqların Sədiqə Ədaləti – PH.D., sosioloq,
hüquqlarına sayğısız yanaşması ucbatından hakim Səməd Purmusəvi – memar və sənətçi,
farsdilli ünsürün bir çox alimləri ölkədəki hüquqsuz Əlirza Ərdəbili – jurnalist və naşir,
etnik birliklərin sayı və statusu barədə həmişə təhrif Dr.Əli Qaracalu – PH.D., siyasi şərhçi,
olunmuş məlumatlar yaymışlar. Təəssüf ki, onlar Dr. Fərhad Qabusi – həkim, Konstans Universiteti,
hələ də bunu davam etdirirlər. Lalə Cavanşir – yazıçı və sənətçi,
2) Müasir İranda Azərbaycanlı-Türk əhalinin Məhəmməd Azadgər – yazıçı və insan haqları
əhəmiyyətli hissəsinin Şərqi Azərbaycan, Qərbi müdafiəçisi,
Azərbaycan, Ərdəbil və Zəncan əyalətlərində Hadi Sultan-Qürrayi–müqayisəli ədəbiyyatşünaslıq
yaşamasına baxmayaraq, bütün əhali qətiyyən üzrə PH.D,
göstərilən dörd əyalətlə məhdudlaşmır. Bu əyalətlər Hidayət Sultanzadə - vəkil, yazıçı, insan haqları
şübhəli hökumət tədbirlərinə və anlaşılmaz inzibati müdafiəçisi,.
məqsədlərə əsasən yaxın vaxtlarda yaradılmışdır. Professor Yunis Benab-Vaşinqtondakı Strayer Uni-
Onlar Azərbaycan coğrafiyasının nüvəsini təşkil versitetinin siyasi elmlər üzrə professor.

78 Mart / 2011
Strategiya
İrandan Quzey Azərbaycana qarşı yeni təhdid
İmperiya siyasəti aparan dövlətlər tarix boyu
özünün iqtisadi, hərbi, mədəni və digər sahələrdə
təsir dairəsində saxlaması üçün digər ölkələrin
ərazilərində onların maraqlarına cavab verə biləcək
xüsusi ”sosial baza”lar yaradıblar. Bununla da həmin
regionları daha asan idarə etmək imkanı qazana
biliblər. İran Güney Qafqazda, xüsusilə Azərbay-
canda özünün təsir dairəsini dərin bir siyasətə
çevirmək üçün düz 19 ildir milyonlarla dollar vəsait
xərcləyir. Faktiki olaraq hər il Azərbaycan, Gürcüs-
tan və Dağıstandan İranın Qum, Qəzvin, Kirman,
Məşhəd, Ərdəbil, İsfəhan, Mazəndaran, Tehran və
digər şəhərlərdə fars şovinizminə və paniranizmə
söykənən, bunun dərin qatlarına hesablanmış şəkildə
gəncləri gətirərək onlara dini təhsil vermək adı
maliyyələşdirməklə yanaşı, onların vasitəsilə
altında İranın mənafeyinə çalşmaq kimi proseslərə
gənclərin İranın Qum, Qəzvin, Kərəc, Məşhəd,
cəlb edilirlər. Bu sırada Azərbaycanda son illər İranın
Ərdəbil, Tehran, İsfəhan, Mazəndaran və digər
nəzarətində olan qeyri-hökumət təşkilatlarının sayı
şəhərlərindəki xüsusi mərkəzlərdə təhsil almalarını
çoxalması elə bunun təsdiqidir.
təmin edibdir.
Tehranda “Arran” projesi İranın ən çox diqqət yetirdiyi əsas strategiya
İranın rəsmi dövlət siyasətinə görə Azərbaycan
Azərbaycan vətəndaşlarının rəsmi Tehran rejimi
respublikasının tarixi ərazisi “Qədim İran dövlətinin
üçün gündəlik informasiya sorumlusu yönündə
Arran vilayəti”dir. Əsil Azərbaycan torpaqları indiki
çalışdırmaqdır. Dünyada internet və rabitə
Güney Azərbaycandır. Azərbaycan respublikasından
texnologiyalarının sürətli inkişafından yararlanan
İrana təhsil almağa aparılan bütün gənclərin
İran Azərbaycanla bağlı bütün (siyasi, hüquqi,
beynində bu anlayışın inkişaf etdirilməsinə xüsusi
mədəni, maliyyə, iqtisadi, hərbi, xarici əlaqələr,
diqqət yetirilir. Bundan əlavə din pərdəsi altında bu
hakimiyyət, mətbuat və s.) informasiya məkanında
vətəndaşlara fars şovinizminin ənənəvi metodo-
artıq geniş şəbəkəyə malikdir. Bu gün Azərbaycanda
logiyasına uyğun başdan-başa xurafatla dolu ideyalar
yaratmış olduğu stukturların modeli isə belədir:
təlqin edilir. Bunu həmin gənclərin təhsilini
a) “Modern şiəlik”,
bitirdikdən sonra Azərbaycanda apardıqları
b) “Ənənəvi mühafizəkar şiəlik”,
fəaliyyətlər də sübut edir. Bu sırada rəsmi və ya qeyri
c) “QHT şəbəkəsi” kimi formalaşdırıb. Bu üç sahəni
rəsmi bütün dini təşkilatlar İranın dövlət
nəzarətdə saxlamaq üçün əvvəlki illərdən fərqli
bayramlarını və digər rəsmi tədbirlərini “islami
olaraq, birbaşa İrandan deyil, artıq Azərbaycanın
bayramlar və tədbirlər” şəklində ictimailəşdirmək
daxilində nəzarət və idarəetmə infrastukturları
istiqamətində təbliğatların aparılması Azərbaycan
yaradılıbıdır. Belə ki, Bakıda fəaliyyət göstərən:
dövlətçiliyi üçün olduqca təhlükəlidir.
1. “İran Mədəniyyət Mərkəzi”,
1991-ci ildə İranın Qum şəhərində yaradılan
2. “İmdade Xomeyni” Humanitar Yardım Mərkəzi,
“Qafqaz-Orta Asiya Araşdırma Mərkəzi”nin
3. “Dünya Müsəlmanları-Vilayəti Fəqih” təşkilatı,
nəzdində Azərbaycanla bağlı xüsusi strukturlar
4. “İranlı Tacirlər (işadamları) Şurası”,
formalaşdırılıb. Burada çalışanlar İran xüsusi
5. “Hüseyniyyə” Mərkəzi.
kəşfiyyat orqanlarını təmsil edən mütəxəssislərdən
Bütün ictimai qurumlar vasitəsilə informasiya
ibarətdir. Plana görə, Azərbaycanda “Cənub”
mərkəzlərini yaratmaqla təhsil və elm ocaqaları,
(Lənkəran, Astara, Lerik, Yardımlı, Biləsuvar,
səhiyyə, biznes, ticarət, polis, ordu, televiziya və
Cəlilabad, Masallı), “Abşeron” (Bakı və şəhər ətrafı
mətbuat, dini təhsil, məscidlər və digər sahələri
kəndlər, Xırdalan, Sumqayıt), “Muğan” (Beyləqan,
nəzarətə ala bilib. Bu beş iri mərkəzin vasitəsilə fak-
Sabirabad, İmişli, Saatlı, Neftçala, Hacıqabul,
tiki olaraq, İran Azərbaycanın gündəlik həyatını,
Salyan), “Gəncə” (Gəncə, Goranboy, Daşkəsən,
siyasi və ictimai prosesləri nəzarətdə saxlamaqla,
Samux, Şəmkir, Mingəçevir), “Göyçay” (Yevlax,
tədricən bu prosesi idarə etmək üçün daha geniş
Göyçay, Şəki, Oğuz, Qəbələ, Kürdəmir, Ucar,
planları həyata keçirmək üçün Tehran, Qum, İsfəhan
Zərdab), “Quba” (Quba, Dəvəçi, Siyəzən, Xızı, Xaç-
və Ərdəbil universitetlərində xüsusi layihələr
maz) regional infrasturkturların yaradılmasına
hazırlamaqdadır.
başladıldı. Bunun ardınca isə islam dininin şiəlik
Azərbaycanın informasiya məkanında fəaliyyət
təriqətinə üstünlük verən din xadimlərini
dairəsi:

2011 / Mart
79
Strategiya
Hal-hazırda İran Azərbaycanda əsasən iki sahədə səhifəsi: www.313news.net- dir. Jurnalın nəzdində
informasiya məkanına üstünlük verməkdədir: “İslam Dünyası Bu Gün” İnformasiya və Analitik
a) Azərbaycanın informasiya məkanında “modern Təhlil Agentliyi də fəaliyyət göstərir.
şiəlik” tərəfdarlarından ibarət informasiya c) İçəri şəhər “Cümə Məscidi” İcması. Bu
şəbəkələrini ölkənin bütün sahələrində ən aktiv du- mərkəzi idarə edənlər 1990-cı illərin ortalarında
ruma gətirmək, İranın Qum və Tehran şəhərlərində dini təhsil alan-
b) Ənənəvi şiəlik siyasətinin “mühafizəkar” lardan ibarətdir. Onlar İçəri şəhərdə və Bakının
kəsiminin ideoloji, dini, elmi və təriqət görümündə köhnə məhəllələrində rusdilli əhali arasında şiəliyin
gücünün artırılması. yayılması və inkişaf etdirilməsi istiqamətində xüsusi
b)Bu şəbəkələr əslində Azərbaycanın hər qarışını xü- layihələr əsasında çox geniş şəbəkələr qurublar. Hal-
susi olaraq nəzarətdə saxlamaqla, lazım gəldikdə isə hazırda “Dini Etiqad və Vicdan Azadlıqlarının
Tehranın maraqlarına uyğun sosial zümrəni səfərbər Müdafiə Mərkəzi” (DEVAMM) təşkilatını yarat-
etmək kimi strateji hədəflər son zamanlar açıq maqla Polşadakı “Şərqi Avropada Demokratiya İn-
şəkildə ifadə olunmaqdadır. stitutu” ilə yaxın əlaqələr quraraq “modern islam”
“Birlik-Azərbaycan” İnformasiya Agentliyi aiyasətinə dayanıqlı proseslərdə iştirak edirlər. Eyni
(İA). Bu agentliyə məxsus kadrlar Azərbaycanla və zamanda “Dindarların Hüquq və Azadlıqlarının
dünyadakı şiə məzhəbinə bağlı olan hərəkatlar, Qorunması” adı altında “Modern İslam” siyasətinə
təşkilatlar və digər qurumlarla əlaqəli Azərbaycan, dayanıqlı olan dini şəbəkələrin (şiəlik) hüquqlarının
türk, rus, fars, ərəb və ingilis dillərində xəbərlər və qorunmasında əsas aparıcı simaya çevriliblər. DE-
analitik materiallar hazırlamaq və yayınlamaqla VAMM bir təşkilat olaraq həm İran, həm də Qərblə
məşğulıdur. Agentliyin www.birlik.az və www.bir- sıx təmaslar quraraq gərəkən dini siyasət modelinə
lik.ws internet səhifələri fəaliyyət göstərir. Mərkəz uyğunlaşma projesinin önündə durmaq siyasəti
eyni zamanda www.birlik.fm internet radiosunu aparır. Bunu həmin quruma məxsus rus və
yaradıb. Agentliyin nəzdində “Birlik Press” adlı Azərbaycan dillərində “Dəyərlər” adlı qəzetlərinin
həftəlik qəzeti nəşr olunur. İndiyə kimi qəzetin 164 kursunda da görmək mümkündür. Modern
sayı çap edilib. Qəzet əsasən şiə təriqətinin maraqları islamçıların nəzarətində olan “Dəyərlər” qəzeti,
çərçivəsində fəaliyyət göstərən “dini mağaza”larda www.deyerler.org saytı, www.radio.deyerler.org in-
və məscidlərdə satılır. Mərkəzin nəzdində ternet radiosu və “Azerbaijan İslam News”
Azərbaycanda gənclər arasında şiəliyin geniş şəkildə (Azərbaycan İslam Xəbərləri”) agentliyi fəaliyyət
yayılması üçün VSD, MP3, SD, PERSONAL tipli göstərir.
disklərin hazırlanması və satışı şəbəkəsi var. d)“Faktxəbər” İnformasiya və Analitik Mərkəzi.
Mərkəzin nəzdində “Gənclər Şurası” və “Qadınlar Burada daha çox gənclərdən ibarət olan şəxslər
Şurası” strukturları da yaradılıb. Bu mərkəz həm də çalışırlar. Bu agentlik İran, Türkiyə və Azərbaycan
kommersiya məqsədi kimi dindarların Şam (Suriya), üzrə ixtisaslaşıbdır. Belə ki, Türkiyədə son illər
Kərbəla (İraq) və Məşhəd (İran) şəhərlərindəki şiə cəfərəliyin (şiəlik) əsas qolları hesab edilən
liderlərinə məxsus ziyarətgahlara turist səfərlərini “ələvilik”, “cəfərilik”, “əliallahilik”, “hüseyniyyə”,
təşkil edir. Ziyarətə getmək istəyənlər onlara “Əhli Beyt” və digər cərəyanlar inkişaf etməkdə və
müraciət edirlər. Mərkəzin dini yöndə əsas təbliğat aktivləşməkdədir. Bu qurumlar Türkiyədə daha çox
və fəaliyyət dairəsi Bakı şəhərindəki, Yeni Günəşli Azərbaycan mənşəli əhali və kürdlər arasında geniş
yaşayış massividir. Burada “Fatimeyi Zəhra” adlı yayılıbdır. Türkiyə ərazilərində 1501-ci il tarixdən
məscid və onun çevrəsində yaradılmış dini icma dax- başlanılan bu proses ilk dəfə olaraq həm
ildir. Məscidin internet saytı isə belədir: www.fa- ictimailəşməkdə, həm də siyasiləşməkdədir. Xüsusilə
timeyi-zehra.org. Mərkəzin strukturlarından biri də Ədalət və İnkişaf Partiyasının (AKP) 2002-ci ildə
“Ziyarətlər” Turizm Agentliyidir. Agentliyin internet iqtidara gəlişindən sonra, dini təriqət və məzhəblərin
səhifəsi də var: www.ziyaretler.org. Burada radikal hüquqlarının artırılması siyasətindən yararlanan İran
şiəlik yönündə 50-dən çox internet saytı yaradılıb. tərəfindən çox çevik şəkildə şiəlik istiqamətində
Bu yöndə İranda hazırlanmış kompüter geniş təbliğat şəbəkələrini qurmaqla bərabər,
texnologiyaları və web master ixtisası üzrə ən pro- məscidlərdə, dini təhsildə, qəzet və jurnalların
fessional mütəxəssislər cəlb ediliblər. nəşrində, televiziya kanallarının yaradılmasında,
“Salam” İnformasiya Agentliyi. Bu agentlik müxtəlif informasiya və təhilil mərtkəzlərinin
Azərbaycan, Güney Qafqaz və MDB məkanı üzrə qurulmasında, biznes və ticarət şəbəkələrinin
Azərbaycan, rus və fars dillərində gündəlik infor- formalaşmasında xeyli miqdarda vəsait
masiya və analitik təhlillər istiqamətində xərclənilibdir. “Faktxəbər” İnformasiya və Analitik
ixtisaslaşmış bir mərkəz hesab olunur. Agentliyin Mərkəzinə məxsus www.faktxeber.com internet
www.salamnews.org internet səhifəsi də mövcuddur. saytında müəllif kimi çıxış edənlər də məhz bu
Agentliyin Bakı nümayəndəliyinin nəzdində “313” şəbəkəyə məxsus olanlardan ibarətdir.
adlı aylıq jurnal nəşr olunur. Jurnalın internet Tehranın ölkəmizə qarşı məkrli siyasətini həyata

80 Mart / 2011
Strategiya
keçirməsinə kimlər dəstək verir? toplu şəklində məmləkətin gündəlik ictimai həyat
İrandakı “Dünya Müsəlmanlarının Dini Lideri” tərzinin tərkib hissəsinə çevrilibdir. Bütün bunların
dövlət idarəetmə institutu 1978-ci ildə yaradıldıqdan arxasında duran tək siyasi və strateji hədəf
sonra, bu dövlətin əsas strateji hədəflərindən biri də, Azərbaycanın bir türk dövləti olaraq onun kimlik
çevrə (qonşu) dövlətlərdə orta yüzilliklərdə tarixin varlığına qarşı ideoloji savaşı dərinləşdirməkdən
sınaqlarından çıxmış din pərdəsi altında fars ibarətdir. Adicə “molla”, “axund” qismində çıxış
şovinizminə və paniranizmə xidmət edən dərin edən, dini təbliğat moizələrini oxuyanlara diqqətlə
qatların qurulmasına təkan verildi. Bu sırada baxdıqda, onların fars dilinin qrammatik şərtləri
Fələstin, Oman, Sudan, Yəmən, Pakistan, çərçivəsində pozuq bir dildə nitqə malik olmaları elə
Əfqanıstan, Suriya, Türkiyə və İraq dövlətlərində bunun təsdiqidir.
çoxlu sayda Tehrandan yönləndirilən infrastrukturlar Təşkilatlanmanın sirri Tehranın əlində
formalaşdırıldı. Keçmiş SSRİ dağıldıqdan sonra, bu İran Azərbaycandakı hədəflərini ən üstün səviyyədə
layihəyə Azərbaycan, Türkmənistan, Gürcüstan, gerçəkləşdirmək üçün onun iradəsinə bağlı olan
Tacikistan, Özbəkistan və digər dövlətlər daxil edildi. çoxsaylı ictimai qurumlar yaratmaqla, onları məhəlli
Bu dövlətlərdən İrana təhsil almaq adı altında strukturlara çevriməklə bir sıra üstünlüklər əldə
aparılan gənclər dini təhsillə yanaşı, həm də “şiə etməkdədir. Həmin qurumlarda təmsil olunan
təlimi” modelində fars şovonizminin psixologiyasına Azərbaycan vətəndaşları milli dövlətçliyin təməl
uyğunlaşdırıldılar. İndi həmin gənclərin çoxu İranın principlərindən uzaqlaşdırılmaqla prosesləri İranın
təsir dairəsi altında olmaqla həm də sosial baza xeyrinə çözməklə məşğuldurlar. Bu şəbəkələrə daxil
məzmun və xarakterini daşıyırlar. olan qurumlarda insanların fikir və düşüncələri
Antitürk ideoloji dəyərlər din pərdəsinə bürünüb. paniranizmə və panfarsizmə pərçimlənmiş bir
İranın xarici siyasətində ən qatı fars şovinist siyasət şəkildə inkişaf edir. Bunun acı nəticələri isə milli
keçmiş xarici işlər naziri Əli Əkbər Vilayəti dövlətçiliyimizin inkişafı yönündə yaranmış bir sıra
tərəfindən yürüdülübdür. Son illər Ə. Ə. Vilayəti problemlərlə müşahidə olunur. Çünki, panfarsizmə
“Vilayəti Fəqih”in lideri Ayətulla Seyid Əli Xam- və paniranizmə söykəmli beyinlər üçün milli
eneyinin birinci müavini səviyyəsinə qədər yüksələ dövlətçiliyin təməl prinsipləri anlayışı olmur. Belə
bilib. Qocalmış və əldən düşmüş S. Ə. Xameneyinin bir ictimai bəla və problemlərdən daha çox İran və
yürütdüyü bütün fəaliyyət və siyasətlər indi Ə. Ə. Ermənistan yararlanır. Bu iki dövlətin təməl prinsipi
Vilayəti tərəfindən idarə olunur. Ə. Ə. Vilayəti 1991- isə antitürk mahiyətində bütünləşibdir. İrana yönəlik
1994-cü illərdə Azərbaycanın ərazilərinin işğal ictimai qurumların Azərbaycandakı dayaqları heç
edilməsində Ermənistanla sıx bağlı olan mühüm bunun fərqində də deyillər. Bu sırada mövcud olan
fiqurlardan biridir. Faktiki olaraq, bu gün İranın fars müxtəlif qurumlar aşağıdakılardan ibarətdir:
şovinist siyasətinin baş senzoru rolunu da Ə. Ə. Bakıda “İran Mədəniyyət Mərkəzi”nin maliyyə
Vilayəti oynayır. dəstəyilə nəşr olunan mətbu orqanlardan biri də
Azərbaycanda və eləcə də Gürcüstan və “Salam” qəzetidir. Qəzetin internet saytı belədir:
Dağıstanda yaşayan Azərbaycan türkləri arasında www.salaminfo.az. Qəzet həftədə bir dəfə nəşr edilir.
İranın dini sahədə apardığı strateji hədəflər də “Salam” qəzeti əsasən məscidlərdə gənclər arasında
birbaşa Ə. Ə. Vilayətinin nəzarətindədir. Vilayəti yayılır. Qəzetin əsas təbliğat şəbəkələrindən biri də
Fəqih İdarəsi demək olar ki, İranda “dövlət içində ziyalılarla geniş əlaqələr qurmaqdır. www.salam-
dövlət” gücünə malikdir. Çünki, bütün şəriət info.az internet səhifəsində Azərbaycanın ictimai
hökmləri, dini və ideoloji qaynaqlar bu qurumun həyatı ilə bağlı bütün sahələrdə geniş şəkildə
nəzarətindədir. Ötən yazımızda qeyd etdiyimiz kimi, məlumatlar yerləşdirir. Xüsusilə Azərbaycan və
Azərbaycanda İran tərəfindən artıq böyük bir struk- Türkiyə ordusuna qarşı yönəlik informasiyalara
tura çevrilmiş və müxtəlif ictimai qurumlar, dini ic- geniş yer verilir.
malar adı altında fəaliyyət göstərən bu şəbəkə həm İranın maliyyə dəstəyilə yaradılan mərkəzlərdən
də Azərbaycan dövlətçiliyinin əleyhində olan ideoloji biri də “Yeni Şərq Araşdırmalar Mərkəzi”dir.
mərkəzlər kimi də qəbul edilməlidir. Azərbaycanda Mərkəzin internet saytı isə belədir:
İrana məxsus şəbəkələrin fəaliyyətlərini diqqətlə www.yenisharq.org. Bu saytda İran-Çin münasi-
araşdırdıqda bəlli olur ki, bu dövlət çağdaş infor- bətlərində Orta Şərqdə birgə strateji hədəflərə üstün-
masiya texnologiyalarının bütün vasitələrindən çox lük verilməklə yanaşı, Azərbaycan məkanında şiə
asanlıqla yararlanır. Belə ki, virtual radio, infor- təriqətinə məxsus dini qurumların, ictimai
masiya, təbliğat, televiziya kanalları, dərgi, qəzet, təşkilatların, məscidlərin hüquqları müdafiə olunur.
kitab yayını və digər vasitələr Azərbaycanı ağuşuna Ordudakı problemlər və hadisələr barədə isə antiordu
alıb. Gerçək dini siyasət demək olar ki, bu ölkə təbliğatlarını işıqlandıran ionformasiya və təhillləri
tərəfindən təqdim olunmur. Başdan-başa uydurma yerləşdirilir. Bu mərkəzin strategiyasının tərkib
hekayələr, rəvayətlər, nağıllar, saxta təfsirlər, yalançı hissəsi kimi son illərdə gündəmə gələn Şərq-Qərb
ehkamlar, heç bir elmi qaynağı olmayan din tarixi bir münasibətlərini xüsusi formada təhlil etmək, burada

2011 / Mart
81
Strategiya
İranın və şiəliyin maraqları araşdırlır. Mərkəz 2005- təqdir olunur. Mərkəzin əsas funksiyası dünyаdа,
ci ildən fəaliyyət göstərir. Regionda qloballaşma ilə müsəlman ölkələrində və Аzərbаycаndа bаş verən
bağlı prosesləri izləmək, Şərq-Qərb münasibətlərində hаdisələr hаqqındа qısа və gündəlik məlumatları əldə
yaranmış problemləri araşdırmaq və bu yöndə etmək, bаş verən mühüm hadisələr bаrədə həftəlik
təhlillərlə çıxış etmək mərkəzin əsas hədəfidir. təhlillər hazırlamaq, müхtəlif mövzulаrı əhаtə edən
Arrandan boylanan xəyanət həftəlik məqаlələri gündəmə gətirməkdir. “Haqq
İran dövlətinin Azərbaycanla bağlı apardığı rəsmi Yolu İctimai Birliyi”nə məxsus www.haqqyolu.com,
siyasətə görə “Azərbaycanın yüzillərboyu İranın www.haqqyolu.net, www.haqqyolu.org internet
tərkib hissəsi olması, bu dövlətin ərazilərinin İranın saytlarında bütün xəbərlər və təhlil yazıları əsasən
tarixi torpaqları olaraq Aran adlanması” hədəfidir. Azərbaycan, rus və türk dillərində yerləşdirilir.
Buna görə də İrandakı bütün elmi və tarixi kitablarda “Karvan” aylıq dini-ictimai jurnal. Jurnal daha
Azərbaycan dövləti və Azərbaycana məxsus tarixi çox ailə mövzularına diqqət yetirməklə dini ayinlər,
ərazilər “Arran” adlanır. Bu strateji hədəflərə hikmətlər adı altında İrana məxsus incə siyasətlə
hesablanan və İranın Bakıda və Tehranda qurmuş təbliğat şəbəkəsini yaradıbdır. Jurnalın internet saytı
olduğu əsas informasiya və təhlil mərkəzi “Arran www.karvan.org. Bu sayt www.imamhuseyn.org in-
News” Agentliyidir. Agentliyin internet səhifəsi isə ternet şəbəkəsinin nəzdində yaradılıbdır. www.kar-
berlədir: www.arannews.ir. Bu agenlik demək olar van.org saytı eyni zamanda virtual şəkildə islam
ki, Azərbaycanla bağlı informasiya savaşında ən dinini öyrənmək istəyənlər üçün xidmət göstərir. Bu
üstün mövqelərə malikdir. Azərbaycanın bütün yöndə saytın nəzdində “Karvan” İslam Elmləri
bölgələrində gizli “müxbir postları” şəbəkəsini də Tədris Mərkəzi də fəaliyyət göstərir. Faktxəbər, Bir-
qurubdur. Ölkənin sosial, iqtisadi, mədəni, dini, lik və digər təşkilatlara cəlb edilən gənclərin
maliyyə, kriminal, təhlükəsizlik, ordu, ədəbi, elmi, əksəriyyəti Karvan Tədris Mərkəzində xüsusi olaraq
təhsil və digər sahələrində çox çevik şəkildə infor- hazırlanırlar.
masiya qaynaqlarını əldə etmək imkanına malikdir. İranın maliyyə dəstəyilə “Mənəvi Saflığa Dəvət”
Hətta ən adi və xırda görünən problemlərlə bağlı İctimai Birliyi adlı qurum yaradılıbdır. Təşkilartın
geniş informatik təhlillər aparmaq gücündədir. nəzdində “Mənəvi saflıq” adlı aylıq jurnal nəşr edilir.
“Haqq Yolu İctimai Birliyi”. Bu təşkilat İranın Jurnala məxsus www.manevisafliq.com internet
Qum şəhərində təhsil almış və hal-hazırda təhsilini səhifəsi də fəaliyyət göstərir. “Mənəvi Saflığa Dəvət”
davam etdirən tələbələr tərəfindən 2008-ci ildə İctimai Birliyi əsasən Bakının Nəriman Nərimanov
yaradılıbdır. Halbuki, bu təşkilat 1995-2000-ci illərdə adına rayonu ərazisində, daha çox Gənclik metrosu
“Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzi”, 2000-2008-ci yaxınlığındakı ərazilərdə fəaliyyət göstərir. Mühüm
illərdə isə “Nur Mədəniyyət Mərkəzi” adı altında tədbirlərini Gənclik metrosunun yaxınlığındakı
mövcud olubdur. Bütün hallarda bu mərkəz elmi-dini “Miad” restoranında keçirir. “Mənəvi Saflığa Dəvət”
struktur kimi fəaliyyət göstəribdir. Bu mərkəzin İctimai Birliyinin nəzdində "İntellektual xanımlar
üzvləri İranın dövlət ideologiyasına uyğun fars və Klubu", "İntellektual Gənclər Klubu", "Uşaqlar
ərəb dillərində nəşr edilmiş bütün əsərləri Bizim Gələcəyimizdir" Məktəblilər Dərnəyi kimi
Azərbaycan və türk dillərinə tərcümə etməklə yanaşı, təşkilatlar da yaradılıbdır.
həm də “elmli şiə dindarı” kimi yeni kadrlar Son beş ildə İranda ölkənin əsas siyasi gücü olan
yetişdirməklə məşğulıdurlar. Bu mərkəzin üzvləri “Sepah” və “Ettelat” kimi böyük güclər arasında
tərəfindən 1995-ci ildən indiyə kimi 300 adda İran dərin uçurumlar yaranıb. Hər iki qurum dövlətin
ayətullahlarının kitabları tərcümə olunaraq nəşr milli gəlirlərini tam nəzarətdə saxlamaq üçün gərgin
edilibdir. Bu kitabların ümumi nəşri 5 milyon tiraj- rəqabət aparırlar. “Sepah” Ana Yasa qanunları
dan artıqdır. Həmin kitablar İranın dövlət modelinə xaricində olduğu üçün ölkənin Ali Dini Şurasına tabe
və şiəliyə uyğunlaşdırılmış şəkildə Azərbaycanın hər olmaqla ən üstün mövqedə durmaq iddiasını
yerində açıq şəkildə satılır. Eyni zamanda islam gizlətmir. Digər tərəfdən isə bu qurum ölkənin
dinini öyrənmək istəyənlər üçün tədris olunur. Bu strateji maraqlarında aparıcı gücə malikdir. Çünki,
kitablarda İrana məxsus dövlət modeli ana xətt kimi İran rəsmi şəkildə heç bir dövlətin daxili işlərinə
strateji hədəflərə hesablanmış qaydada təqdim və qarışmasa da, dolayı yolla “Sepah” bu funksiyanı
təlqin olunur. icra edir. “Sepah”ın özü isə birbaşa Vilayəti Fəqihə,
“Haqq Yolu İctimai Birliyi” İranın Qum yəni “Dünya Müsəlmanları”nın lideri Ayətulla Seyid
şəhərindəki “Mədəni Maarif Birliyi” mərkəzinə tabe- Əli Xameneyiyə tabe olan çox böyük hərbi-siyasi qu-
dir və bu mərkəzin dəstəyilə maliyyələşdirilir. “Haqq rumdur. Ölkənin bütün təhsil ocaqlarında,
Yolu İctimai Birliyi”nə məxsus www.haqqyolu.org mədəniyyət idarələrində, maliyyə sektorunda, xarici
internet səhifəsi müntəzəm olaraq İranın dövlət və daxili siyasətdə xüsusi gücə malikdir. Vilayəti
maraqlarına uyğun informasiya və təhlilləri Fəqihin siyasi və ideoloji müstəvidə baş senzor rol-
gündəmə gətirir. Bu mərkəz həm də “Elmli dindar- unda çıxış etməsi, şəriyyət hökmlərini vermək
tələbə hərəkatı” kimi də İran dövləti tyərəfindən hüququna malik olması onun ən üstün keyfiyyətləri

82 Mart / 2011
Strategiya
hesab olunur. Azərbaycan dövləti ilə bağlı İranın Qəzetin www.ihq.az internet saytı da fəaliyyət
bütün strateji hədəfləri də məhz bu struktur göstərir. Qəzetdə daha çox İranda dini lider kimi
tərəfindən yönləndirilir. şöhrət qazanmış ayətullahların və şiə radikalizminin
Qumdakı təlim mərkəzləri Azərbaycan əleyhində təməl prinsiplərini təbliğ edən dini alimlərin
Ölkəmizdən İrana təhsil almağa gedənlərin çoxu əsərlərinə üstünlük verilir.
Qum şəhərindəki “hövziyyəyi elmi” mərkəzlərinin “Hər şey zühur üçün” şüarını gündəmə gətirən və
nəzdində yerləşdirilirlər. Onlara din pərdəsi altında ən radikal şiə təbliğatını aparan www.isra.az internet
paniranizm və panfarsizm modelinin tərkib hissəsi saytı əsasən şiə təriqətinin inanclarında yer alan
olan təlimlər keçirilir. Bir neçə ildən sonra “Mehdi Sahib Əz Zaman”ın haqqında mövzulara
Azərbaycana dönən bu şəxslər İranın strateji üstünlük verir. Əslində bu təbliğat İran, İraq və
maraqlarının təsir dairə altında fəaliyyət göstərirlər. Fələstində şiələr arasında çox geniş yayılmış “Mehdi
Çünki, Qumda aldıqları təhsilin sayəsində özlərinin Ordusunun Əsgərləri” hərəkatına bağlı olanların ide-
dolanışıq mənbəyinə çevrilmiş infrastrukturlarda oloji mənada radikallaşmasında istiqamətləndirici
çalışmağa məcburdurlar. Bunun xaricində həmin yön verən mövzular sırasında yer alır. Bu strateji
insanların əlindən başqa heç nə gəlmir. Bu yöndə hədəf eyni zamanda şiə təriqətinə mənsub olan silahlı
yaradılmış şəbəkələrin əsas funksiyası isə Hezbollah strukturuna hesablanmış bir təbliğat
Azərbaycanı “iranlılaşdırmaq” siyasətini dərin- şəbəkəsi kimi də qəbul edilir. Qəzetdə İranın dini
ləşdirməkdir. liderləri Ayətullah Seyid Əli Xameneyi, Ayətullah
2001-2009-cu illərdə İranın dini universitetlərdə Cavad Amuli, Ayətullah Şeyx Cəfər Sübhani, Misbah
təhsil almış Azərbaycan vətəndaşlarından ibarət Yəzdi və digərlərinin əsərləri tərcümə olunaraq daha
yaradılan “Müntəzirin” Mədəni-Maarif Birliyi bu geniş surətdə təbliğ olunur.
gün “Parlayan Günəş” Mədəni-Maarif Birliyi adı Azərbaycanda ən radikal və mistik şiə inancı kimi
altında fəaliyyət göstərməkdədir. Bu qurumda çalışan təbliğ olunan şəbəkə “Hüseyniyyə” anlayışıdır. Bu
gənclər “Ruhani-İlahiyyatçı və Mömin Tələbələr yöndə Bakı şəhər Elektrik Şəbəkəsinin yaxınlığında
Hərəkatı”nı təmsil edirlər. Çünki, İranda da buna yerləşən “İmam Hüseyn Məscidi” açıq şəkildə İran
bənzər ictimai qurumlar var və onlar İran rejiminin səfirliyi tərəfindən maliyyələşdirilir. Buraya cəlb
qorunmasında müstəsna güc strukturlarından biri edilən orta məktəb şagirdləri, yeniyetmələr və
hesab olunur. Qurumun Azərbaycandakı fəaliyyət gənclər arasında aparılan təbliğatlar dini fanatizm
dairəsi hələlik dini yöndə kitab, broşür, qəzet və jur- üçün münbit mənbə deməkdir. Məhz bundan sonra
nallar nəşr etmək, dini mövzulardan bəhs edən həmin şəxsləri idarə etmək daha asan başa gəlir.
sənədli, bədii filmlər və kliplər çəkmək, saytlar yarat- Məscidin infrastukturlarından biri də virtual təbliğat
maq, konfranslar, elmi diskussiyalar, dəyirmi masalar şəbəkəsidir. Bunun üçün www.imamhuseyn.org in-
təşkil etməkdir. “Parlayan Günəş” Mədəni-Maarif ternet saytı da yaradılıb. Bu sayt daha çox elmi-tədris
Birliyinin internet saytı isə belədir: müəssisəsi kimi fəaliyyət göstərir. Məscidin “Tədris
www.sonumid.com. Bu qurumun üzvləri tərəfindən Mərkəzi”ndə təşkil olunan kurs, seminar və
İranda radikal şiə təlimini təbliğ edən xeyli sayda mühazirələr, eləcə də digər elmi-mədəni tədbirlər
kitablar tərcümə olunaraq nəşr edilibdir. Həmin yeniyetmələr, gənc oğlan və qızlar üçün nəzərdə tu-
kitablar müxtəlif vasitələrlə Azərbaycan, Gürcüstan tulub. Bu sahədə digər fəaliyyət mərkəzi Şamaxı
və Dağıstanda təbliğ olunur. “Parlayan Günəş” şəhərindəki İmamzadə Məscidi hesab olunur.
Mədəni-Maarif Birliyi tərəfindən 50 adda nəşr Şamaxıda yaşayan əhalinin əksəriyyətinin sünni
olunmuş kitabların ümumi həcmi isə 40 min tirajdan məzhəbinə məxsus olması ilə yanaşı, həm də əhalinin
artıqdır. Qurum tərəfindən 2004-cü ildən etibarən dini cəhətdən savadsız olmasını nəzərə alaraq, İran
ayda bir dəfə olmaqla “Son Ümid” adlı jurnal nəşr bu regionda özünün güclü dayaqlarının yara-
olunur. dılmasında xüsusi olaraq maraqlıdır. “İmam Hüseyn
Radikal şiə təbliğatını aparan qurumlar və Məscidi”nin nəzarətində olan internet saytları
şəbəkələr: bunlardır: www.imam-rza.tk, www.birlik.az,
“İslam Teoloji Mərkəzi-Şiə Müsəlmanların Dini www.intizar.sayt.ws, www.sistani.org,
Təşkilatı”. Bu təşkilat Azərbaycan, Rusiya, Dağıstan, www.zehranet.com, www.fix-download.net.
Gürcüstan və MDB məkanı üzrə İrana məxsus bütün 31 illik təbliğatın yeni şəbəkələri
strukturlarla bağlı əsas sorumlu qurum hesab olunur. İran dövləti tərəfindən 31 ildir iddia olunur ki, bütün
Mərkəzin internet saytı isə belədir: www.al-shia.ru. dünya müsəlmanlarının əsas lideri məhz İrandır və
Bu quruma bağlı olan www.islam-azeri.az və onun dini rəhbəri indiki halda Seyid Əli Xam-
www.bizimradio.net bu saytları da radikal şiəlik və eneyidir. Buna görə də İran daxilində, həm də xarici
onun təliminə xüsusilə önəm verir. dövlətlərdə, xüsusilə şiə təriqətinə məxsus olan
İranın Bakıdakı “İran Mədəniyyət Mərkəzi” əhalinin öz tərəfinə çəkmək üçün “Dünya
tərəfindən maliyyələşdirilən “İslam Həqiqətləri” Müsəlmanlarının dini liderinin nümayəndəliyi” adı
qəzeti hər həftənin cümə günləri satışa çıxarılır. altında Əhli Beyt Fondu kimi fəaliyyət göstərən

2011 / Mart
83
Strategiya
strukturlar yaradılır. Azər-bay-
canda bu nümayənlik 1995-ci
ildən fəaliyyət göstərir.
Nümayəndəliyin rəhbərinin
səlahiyyəti İran səfirinin
səlahiyyətindən yüz dəfə üstün
hesab olunur. Bu nümayən-
dəliyin rəhbəri ahyətullah
rütbəsində olmalıdır. Eyni za-
manda Azərbaycanda bütün
dindarların İran dövlətinin
dövlət bayramlarına, dini
mərasimlərinə uyğun hərəkət
etmələrini nəzarətdə saxlayır.
Bu yöndə fəaliyyət göstərən
dini icmalar, ictimai təşkilatlar
tərəfindən Azərbaycanın “iran-
lılaşması” siyasətinin tərkib
hissəsinə çevrilib. Bütün bunlar
haqqında nümayəndəliyin rəh-
bərinin fərmanları və qərarları
www.muselman.tk internet
saytı vasitəsilə elan olunur.
“İslam Məktəbi”. Qurumun da əsas fəaliyyət www.yeniheyat.com,
dairəsi gənclər arasında Ayətullah Xomeyni, www.ramazanayi.org,
Ayətullah Xameneyi və İranın digər klerikal www.islamtimes.org,
liderlərinin əsərlərinin təbliğatının aparılmasıdır. www.almehdi.tr.gg, www.qadirxum.azeriblog.com,
Mərkəzin internet səhifəsi www.islammektebi.org. www.zahra.azeriblog.com,
"İslam Məktəbi" həm də “İslam-informasiya www.islamaz.com, www.islam-azeri.az və digər in-
Mərkəzi” funksiyasını daşıyır. Bu mərkəz ilk dəfə formasiya saytları da bu qəbildəndir. İkmal Gənclər
İranın Qum şəhərində təhsil alan Azərbaycan Birliyi, Hidayət Yolu, Zeynəbiyyə, Həzrəti Fatimə,
vətəndaşları tərəfindən yaradılıb. Qumdakı İmdad, Nicat yolu, Qurani-Kərim Elmi Araşdırmalar
Beynəlxalq Mustafa Universitetinin tələbələrinə bu Mərkəzi və digər onlarca sayda ictimai təşkilatlar və
qurumun rəhbərliyində təmsil olunmaq hüququ ver- informasiya mərkəzləri də fəaliyyət göstərirlər.
ilir. Bu qurum 5 iyun 2008-ci ildə Qum şəhəri
Beynəlxalq Mustafa Universitetinin bir qrup Azərbaycanda milli dövlətin inkişaf etməsinə qarşı
azərbaycanlı tələbəsi tərəfindən təsis olunubdur. “nurçuluq”, “vəhhabilik”, “sələfilik”, “babi”,
“Əhli Beyt İnformasiya Agentliyi”. Bu agentliyin “əhmədiyyə”, “süleymançı” və digər onlarca sayda
Azərbaycan, Gürcüstan, Türkiyə, Albaniya, Suriya, dini təriqət və məzhəblər də geniş şəkildə öz
İraq, Pakistan, Livan, Misir, Rusiya, İordaniya, So- şəbəkələrini qurublar. Bu yabançı ideoloji təlimlər
mali, Yəmən, Tacikstan və digər müsəlman DÖVLƏTLƏŞMƏ və MİLLƏTLƏŞMƏ kimi
dövlətlərində xüsusi nümayəndlikləri vardır. strateji anlayışlara qarşı atom bombası qədər zərbələr
Agentlikdə çalışanların hamısı İranın xüsusi xidmət vurmaqdadırlar. Vətənimizin işğal olunmuş
orqanlarının zabitlərindən təşkil olunub. Agentliyin ərazilərinin azad edilməsinə, Qarabağ yarasının
internet saytı isə belədir: www.ahlibeyt.az. sağalmasına qarşı məhz bu yad ideoloji təlimlər dax-
Bundan savayı ili problemlərimizi daha da dərinləşdirirlər.
www.israhaber.com, Azərbaycanın mənəvi, ideoloji cəhətdən başqa
www.rasthaber.com , dövlətlərin əsirinə çevrilməsi siyasətini yürdürlər.
www.kevsernet.com, Milli təməllər üzərində gücə çevrilməyən dövlət və
www.caferilik.com, www.velfecr.com, millət tarix boyu başqa dövlətlərin işğalına məruz
www.islamiyyet.ucoz.ru, qalıblar. Bunun fəlsəfi və ideoloji təməl prinsipləri
www.al-shia.my1.ru zaman-zaman açıqlanmalıdır. Mənəviyyatı yad
www.islaminsesi.az, www.ahlibeyt.az, ideyalarla yağmalanan hər hansı bir millət isə məhvə
www.ya-ali.ws, məkumdur.
www.abna.ir,
www.nurizehra.moy.su, DAİMSAM
www.zeynebiye.com, www.namaz.us ,

84 Mart / 2011
Düşüncə

Adım Həyəcandır, adım Səid Muğanlı


Azərbaycandır……
Adım həyəcandır
Adım Azərbaycandır
Adım Təbrizin dəmir aşığının paslı dodağında
Musallada yandırılan saz çanağında.
Babək də mənəm, bayraq da mənəm,
Qanlı bayraqlı Babək də mənəm.
Dədəm Qorqudun qopuzlu dili
Adım Tomrisin qanlı əlidir.
At üstündə yaşayan Attilayam,
Döyüşdə qaraqaşqa, qırat, boz atlıyam.
Dünyanı ikiyə bölən bir oxam, yəni Oxtayam,
Dəli Kürəm, Arazam, yənı qara balığam.
Göydə səs gəlsə, Müslim Maqamayevin gümüşü
səsi,
Yerdə Üzeyir Koroğlusunun otuz yeddisi. Dedim ki, Səttarxanam, həm üsyanam,
Şah İsmailin saz qılıncıyam, Səfərxanam, Xankəndində xanam.
Müəzzin əminin azan şərqisi, Ağrı dağında Paşa, Sancı dərəsində Püsyan.
Burla Xatunam, çiçəyəm, yəni göyçəyəm. Eloğluyam, Əmoğluyam, Koroğluyam,
Çalanda orkestr, Vətən oğlu Çoban Qara, Rəşid
Bülbülün nəğməsiyəm, Xanın səsiyəm, Behbudovam.
Tarix məndən nəfəs alıb verir.
Azığ mağarasında Türkün qızıl kitabıyam, Şaqqıldayanda silah kimi Rəşid Dostumam,
Qarabağ şikəstəsində, hay hay ağlayan çənəyəm. Dilim Qarabağ atlarının kişnərtisiylə.
Qaradağ Qurdlarının ulama səsi,
Qurd tək ulayan Qarabağam, qarabaxtam, Xan Şuşalının Qarabağ şikəstəsinin ortaq səsidir.
Qurd tək ulayan Çeçenistan.
Orxun yazıları əllərində göyərən Türküstan, Ürgəncdə Atsız Türbəsi,
Qar kimi aydınam hava tək yayğın. Ərəb çöllərındə berno tək atılan Kərkükəm,
Fars böyründə sancılan Qaşqay,
(...) Kürd alnında çiban Sulduz, yer kürəsində bir
ulduz.
Quldur göyləmlərin, quldur şeytanların, Rus gözünə tir kamanam, həm Çeçenistan, həm
Yalancı şahnamələrındə yazılan Türkəm! Dağistanam,
Toy düyünlü Turanam, Donuz gözətçisi, qaban kommunistlərə
Qara dev də mənəm, qara ev də mənəm. Başqurdam.
Beşyüz milyon dəli Türkə Ana Yurdam,
Kuruş şahın qatiliyəm, Avropanın ürəyində qah-qah çəkən İstanbulam.
Hələ ki, var öküz Rüstəmin saqqalından...
Dəli Domrulam, ey.... Oğuzdur babam, Hər yazılı tarixlərin varağında,
Səni necə başa salım mən Əfrasiyabam. Günəş kimi, hava kimi, qurşun kimi dolha dolam
Of ey .. Qardaş!
Ergenekondan başlanan yazam, San verdiyim ögeylərin
Və əşhədü Qarabağ şikəstəsində oxunan na- Boğazlarında qalan bal bəlləsiyəm
mazam. Nə ata bilirlər, nə uda bilirlər !
Yənı Təbrizdə namaz üstə yandırılan sazam, Mən Tanrını kaşılarında göyərtmiş Gög məçidin
Turanın ağ almasıyam. Və bir kərpiç arası min döyüşçü əkən Ərkəm !
Uralam, Altayam, Göy göləm, yəni El gölüyəm, Büsbütün tarixəm, tamam bir Türkəm,
Urmu gölündə asuvan yumruğu, üsyan yumruğu. Yanvarın 20- siyəm, Azərin 21-i, Bəhmənin 29
Türk Dünyası kimi, bölük- bölük bölünən yanı qərib bir quzu.
Xəzərəm, Adım Anacandır, can- can deyənlərə canım
Türk tarixli toprağı at üstündə gəzərəm. candır.
Adım Həyəcandır.
Adım AZƏRBAYCANDIR...

2011 / Mart
85
Huşəng Cəfəri

Şəkil Zənganlı Huşəng Cəfəri


Bir eli boranda qarda çəkəcəm
Bir eli baharda varda çəkəcəm
Bir şəkil çəkəcəm göz giləsinə
Arzular düzülər silsiləsinə
Bir bahar salacam qış çiləsinə
Bir lala xonçasın qarda çəkəcəm
Bir dağı çəkəcəm duman içində
Bir yaxşi bitirəm yaman içində Aqqışqa
Bir haqqı doğruldam guman içində
Şaxtada bir ağac barda çəkəcəm Açin aqqışşğqaları
Havalar tək ürəğim solğundur
Bir seli çəkəcəm Sara qoynunda Quruyan dağlara yağmaq diləyir
Bir dili asılı çara qoynunda Sel olub zalım evin yıxmağa axmaq diləyir
İldırım tək gecə bağrın yara şaxmaq diləyir
Bir eli yardımsız yara qoynunda
Bir dili dilçəksiz darda çəkəcəm Günə baxmaq diləyir.

Tikili bir ağız çəkəcəm buma Açın aqqışqaları


Bir dərin baxış ki fikrində Cuma Mənə yox!
Qəfəsi qəmdə qəranilərə bir rəhm eləyin
Yollayam şəklini Tehrana, Quma Bir gülün solmasına solmamışam
Bir elin yoxluğun varda çəkəcəm
Qəlbimin dolmasına dolmamışam
Neyləyim dilsiz bir baş çəkəmmirəm Qorxuram tüstü vura gülxanamı
Sinəmdə ürək var daş çəkəmmirəm Açın aqqışqaları
.
Elimin gözündə yaş çəkəmmirəm Bir görüm ölkəm ara birləşən ellər necolub
Bu elin mahnısın tarda çəkəcəm Küçələrdə yumuruq tüspürü
Elimi baharda varda çəkəcəm
bayraq olan əllər necolub
Haqqımızı Bizim ellər necolub.
Açın aqqışqaları
Buza yazmışdı qız-oğlanlı bizim haqqımızı, Bu nə evdir ki işıqliq yolu yoxdur
Əridir bir beyni qanlı bizim haqqımızı. Bilmirəm qibləm hayandır
Paylayır yaz yeli tək kollara yarpaqlarımı
Dili, ağzı, əli Quranlı bizim haqqımızı Evimin sağ solu yoxdur
Birini buğz tutubdur danışanmır
Gördüğün otdu dəmavənd qımıldanmadı heç, Biri bir şirdi düşüb dar qəfəs içrə çalışanmır
Yenə unutmaz dedi İranlı bizim haqqımızı. Ana istəkli balaylan barışanmır
Niyə göylərdə buluddan əl atıb almırsan, İki torpaq qarışanmır
Savalan, ey başı tufanlı bizim haqqımızı. Qol boyunla sarışanmır
Tutuban nisgil əlindən dedi xırmanlara bax
sovurur gör necə sahmanlı bizim haqqımızı. Açın aqqışqaları
Orada ki dandıla divanlı bizim haqqımızı. Eləbil ki qulağa vay səsi gəldi
Analar qalmış oğulsuz
Qoymayın barmağı həsrət qala bal bardağına “oğul eyvay” səsi gəldi
yaxmayın kollara şan-şanlı bizim haqqımızı. Qapı taxta dalı salqın
Gecə bir palçığa batmış küçədən səs gəldi:
Korladın ay kədər imanlı bizim haqqımızı Paça bağlı səsim arqın
Nə gedir səs, nə çıxır hay
Kəntdə bir hisli dam altda boyu ənbərçə qadın Oldu kal kəlmələr üstə əməğim zay
Elə söylürdü yarım canlı: bizim haqqımızı Vay yasaq dilli elim vay
Haqqımızı... Vay yasaq dilli elim vay

86 Mart / 2011
Poeziya
Hadi Qaraçay Zaman Paşazadə

Səsin,
adam ətinə yerikləyən çiçəklərin
tumurcuq quyusundan gəlir.
Ağzın, bir siqaretinn eni qədər büzülmüş
gözlərində, kirpiik yerinə dış göyərmiş
xortdan heyəbətinə çevərilmiş heyəkəlin.
Bir-birinin qarnindan çixan gəlinciklər sayaq
Axtaranlara sunulur özündən doğulmuşsan sən
durmadan doğulur
yüüüürrrrrrrə durmadan kiçilir
ölüm boyda olmaqdasan.
yüyənsiz atlarım hey!
çalı çalma tıkanlıqda İpək yollarından çiçək qusuntuları axır
alaca gözləriniz sevgi məktublarım və baramarlar,
axtaranlara sunsam. uçuş qanadlarını unudub
tranzit yollarında qovrulurlar.
Sənsə
Hiirrrrrrrə təhəlükəsizlik kəmərini bağlamış
yəhərsiz atlarım hey! bir at qarışqasının sürücüsüsən
ucu görünməz qaranqu yollarda yellənən basırsan qarabasmaların görüntüsünü bağrına
arxanı sükan arxasına çevirmişkən
qızıl yallarınız qoşuq qanadı
sür
dörd dırnağınızda ölümü gömən dörd çap
gömülgə... uçurt
*** uç.
gözlərinizdə sevgini, Dənizdir burası
fırtınalı dəniz,
dibbədik boynunuzda əsən yelkənlərini aç.
bayrağı görməzlər, Dərədir burası
quşqu simgəsi qulaqlarınızda uçurumlu dərə,
yatan gizi sezməzlər, ayağını öyləcə bas.
Dağdır burası
yumurtası tərs düşmüş toyuq kimi nəfəs kəsici dağ,
bilgisayar arxasında vurnuxmasına baxma qanadlarını aç.
gözləri görməz olur kor sıçanların. Hə!!
Elə sənsən o tatdan darı alıb
qanadlanıb
yüüüürrrrrrrə
haq qapısını açmaq istəyən axmaq.
yüyənsiz yəhərsiz atlarım hey! Hə!!
səssiz gecənin tən ortasında Elə sənsən o haq yolunu itirən
mürgülü başların mürgüsün dərən kişnərtiyə gicbəsər!
alqış!

2011 / Mart
87
Ulus
Həsən Mahmud
Türk
Vətənim türk, mahalım türk, elim türk,
Qartalım türk, bülbülüm türk, gülüm türk.
İliyim türk ,ürəyim türk, dilim türk.
Əzəl gündən mən bu dilə bağlıyam,
Dədə Qorqud olan türkün oğluyam.

Nəslim türk, atam-babam, özum türk,


Yerişim, duruşum, ikı gözum türk.
Baxışım türk, çıxışım türk, sözüm türk.
Vardır yeri aşıb-daşıb çağlayam,
Dədə Qorqud olan türkün oğluyam.

Yagı duşmən xain olsa dilımə,


Misrı qilinc onda allam əlimə.
Haray çəkib qıyya vurram elimə,
Onda gərək düşmən köksün dağlayam,
Dədə Qorqud olan türkün oğluyam.

Babək Xürrəmiddin qaldı dunyada,


Vətənini, elinı satmadı heç yada.
Qolundan, canından keçibdir o da,
Duşmənə soylədi haşa ağlıyam,
Dədə Qorqud olan türkün oğluyam.

Oğuz nəsliyəm, uca dağam mən,


Azərbaycanımda barlı bağam mən.
Koroğlu igitli üzü ağam mən,
Güvənirəm türkəm, türkə bağlıyam,
Dədə Qorqud olan türkün oğluyam.

Doğulmuşam Azərbaycan elində,


Yaranmışam torpağında, dilində.
İlham allam dağlarında, çölündə,
Mahmudam mən də, qaradağlıyam,
Dədə Qorqud olan türkün oğluyam.
Dədə Qorqud olan türkün oğluyam.

88 Mart / 2011

You might also like