περιεχόμενα άρθρα

2 ΠΩΣ ΓΕΝΝΙΟΥΝΤΑΙ Τ' ΑΣΤΕΡΙΑ

— 'Ενα ενδιαφέρον αστρονομικό φαινόμενο
Πέτρος Ροβίθης

8 ΠΥΘΕΑΣ Ο ΜΑΣΣΑΛΙΩΤΗΣ Μανώλης

— Το ταξίδι πού ανήκει στα μυστήρια της ιστορίας
Σ. Φραγκίσκος

15 Η ΠΑΝΩΛΗΣ ΚΙ Ο ΧΟΡΟΣ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ

— Όταν ή Ευρώπη σαρωνόταν από τον θάνατο
Χρήστος Δ. Λάζος

22 ΙΠΤΑΜΕΝΟΙ ΔΙΣΚΟΙ ΚΑΙ ΔΙΑΣΤΗΜΙΚΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ

— Πραγματικότητα ή ένας σύγχρονος μύθος;
Διον. Π. Σιμόπουλος

31 ΡΑΝΤΕΒΟΥ ΜΕ ΤΙΣ ΦΩΚΙΕΣ ΚΑΤΩ ΑΠ' ΤΟΝ ΑΡΚΤΙΚΟ ΠΑΓΟ Κάρλετον Ρέϋ
— Ό άνθρωπος και ο κόσμος των ζώων

38 ΑΡΘΟΥΡ ΚΛΑΡΚ - ΜΑΘΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

— Το διήγημα τής επιστημονικής φαντασίας
'Αρθουρ Κλάρκ

45 ΜΠΟΡΟΥΜΕ ΝΑ ΔΗΜΙΟΥΡΓΗΣΟΥΜΕ ΦΑΝΤΑΣΜΑΤΑ;

— 'Ενα πείραμα πού (δεν) πρέπει να κάνετε
Γκ. Ζόραμπ

52 ΧΩΜΑΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ
— Νάσκα - ένα αίνιγμα της προϊστορίας
Γκεόργκ Γκέρστερ

62 Η ΑΤΛΑΝΤΙΔΑ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ

— Ή έρευνα για τους χαμένους κόσμους
Τζέϊμς Γουέλαρντ

τμήματα
1 ΦΙΛΙΚΗ ΕΠΙΣΤΟΛΗ. Εμείς κι οι αναγνώστες

61 ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ. Νέα και ειδήσεις

ΑΙΝΙΓΜΑΤΑ ΤΟΥ ΣΥΜΠΑΝΤΟΣ μηνιαίο περιοδικό. 'Ετος

Παρακαλούμε Οσους άποστέ-
λουν συνεργασίες στο περιοδικό
να είναι δακτυλογραφημένες.
Χειρόγραφα δεν επιστρέφονται,
Οι απόψεις του περιοδικού δεν
ταυτίζονται αναγκαστικά με τις
απόψεις πού εκφράζονται άπο
τους συνεργάτες του.
ιδρύσεως 1975. ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ : Εκδόσεις «ΧΡΥΣΗ ΤΟΜΗ»
Γ Σωτηρόπουλος Σ. Αλεβιζόπουλος Ο.Ε. Πανεπιστημίου 56,
Τηλ. 600.059. ΕΚΔΟΤΗΣ - ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ Σπύρος Άλε-
βιζόπουλος, Βούλγαρη 72, Πειραιεύς. ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΣΥΝ-
ΤΑΞΕΩΣ Χρήστος Δ. Λάζος, Δημητρακοπούλου 65-67,
Αθήνα. ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ
Δανάη Άρνέλλου - Λάζου. ΠΡΟΊ'ΣΤΑΜΕΝΟΣ ΤΥΠΟΓΡΑ-
ΦΕΙΟΥ Μίχάλης Μακέδος, Βουλγαροκτόνου 26 - 28, Tηλ.
64.33.197 ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ - ΜΟΝΤΑΖ - ΕΚΤΥΠΩΣΗ
GRAMAK Ε.Π.Ε. Βουλγαροκτόνου 26 - 28.
ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ : Εξάμηνη 180 δρχ. — Όργανισμών κ.λ.π.
300 δρχ. Επιταγές, έμβάσματα, Σπύρο Άλεβιζόπουλο, Πανε-
πιστημίου 56, Άθήνα Τ.Τ. 142.
Υπεύθυνος απέναντι του Νόμου: ΣΠΥΡΟΣ ΑΛΕΒΙΖΟΠΟΥΛΟΣ

Μια συμβολική σύνθεση. Ό γιος της Γης σπάει
το κέλυφος τον αύγού του (Γη) και απλώνει τα
χέρια του ν αγγίξει τ' αστέρια. Ή σύνθεση εκφρά-
ζει το πνεύμα της Διαστημικής εποχής. Μήπως ό
Όπενχάΐμερ ήταν σωστός όταν έλεγε: «Ό 'Ανθρω
πος προσπαθώντας, να κατακτήσει το Διάστημα
αναζητά το λίκνο της καταγωγής τον;»
Στήν προαπάθειά μας για ποιοτική βελτίωση του
περιοδικού παραθέτουμε τις πρώτες δίχρωμες φωτο-
γραφίες. Στό τομέα αυτό, με την πάροδο του χρόνου
ή βελτίωση θα γίνει μεγαλύτερη μέχρις ότου φτά-
σουμε στις τελείως έγχρωμες (τετράχρωμες} φωτο-
γραφίες.
Πολλοί μας αναφέρουν γραμματικά λάθη. Ή εξή-
γηση είναι ότι το περιοδικό προχωρεί σιγά - σιγά στήν
καθιέρωση μιας απλοποιημένης γλωσσικής μορφής,
δίχως να φτάνει σε ακρότητες.
Σχετικά με την Αμερικανο - Σοβιετική συνεργα-
σία στο Διάστημα, το πρόγραμμα 'Απόλλων - Σογίούτ
έχουμε να πούμε το εξής: το περιοδικό την ανάγγειλε
πρώτο απ' όλο τον περιοδικό τύπο. Είναι όμως
μηνιαίο και επειδή το εγχείρημα θα τελειώσει πολύ
αργότερα από την στιγμή πού το τεύχος τούτο θα
έχει τυπωθεί, λόγοι τεχνικοί μας επιβάλλουν τήν κατά
ένα μήνα μετά ανάλυση του εγχειρήματος άπό τον
αρμόδιο συνεργάτη μας. Εξ' άλλου ή σοβαρότητα
και ή έγκυρότητα του περιοδικού δεν επιτρέπουν βια-
σύνες.
Δεν παρουσιάζουμε αλληλογραφία με τους άναγνώ-
στες λόγω πληθώρας ύλης στο επόμενο τεύχος θα
αφιερώσουμε τις αναγκαίες σελίδες, όπου θά παρα-
θέσουμε και τους διαξιφισμούς πού έχουν άρχίσει.
Λάβαμε πολλά γράμματα από αναγνώστες της επαρ-
χίας τους όποίους ευχαριστούμε για. το μεγάλο τους
ενδιαφέρον. Καταβάλλονται μεγάλες προσπάθειες για
την εξυπηρέτηση τους. Μια από αυτές είναι το να
δημιουργήσουμε εστίες διαθέσεως του περιοδικού στις
περισσότερο σημαντικές πόλεις. Θα εξυπηρετούνται
όμως καλλίτερα οι φίλοι μας αν εγγραφούν συνδρo-
μητές, οπότε θα λαβαίνουν το τεύχος ταχυδρομικώς,
όταν αυτό κυκλοφορεί στην Αθήνα.
οι εκδότες
 πως γεννιούνται
τ' αστέρια
ΠΕΤΡΟΣ ΡΟΒΙΘΗΣ
Με τo συναρπαστικό αυτό άρθρο του συνεργάτη μας Πέτρου Ροβίθη,
Διδάκτορος της Αστρονομίας, συμπληρώνεται ένας κύκλος θεμάτων
πού αναφέρεται στην δημιουργία των διαφόρων ουρανίων σωμάτων.
αυμάζει κανείς να παρατηρεί το στερέωμα
στις ήσυχες καί άσέληνες νύχτες ιδίως όταν
βρίσκεται μακρυά από τα φώτα της πόλης.
Άστρα παντού άστρα λαμπρά ή αμυδρά στολίζουν
τον σκοτεινό ουρανό καί του δίνουν την όψη «κό-
σμου» πολύτιμου κοσμήματος της φύσης.
Με λίγη προσοχή θα διαπιστώσει ό παρατηρη-
τής ότι τα λαμπρότερα άστρα, τουλάχιστον πα-
ρουσιάζονται έγχρωμα σε όλες τις αποχρώσεις από
το μπλε μέχρι καί το κόκκινο. Για τα πιο αμυδρά
είναι δύσκολο να διακρίνουμε χρώματα. 'Οχι γιατί
είναι όλα λευκά άλλα γιατί το φως πού στέλνουν
είναι τόσο λίγο πού το ανθρώπινο μάτι τα βλέ-
πει απλά σαν φωτεινά σημεία, αλλά δεν μπορεί
να διακρίνει καί το χρώμα τους. Είναι τόσο λίγο
το φως πού μας στέλνουν καί από τόσο μακρυά.
Όμως με κατάλληλα όργανα μπορούμε να διαπι-
στώσουμε το χρώμα του φωτός πού μας στέλνει
το κάθε άστρο όσο αμυδρό κι' άν είναι.
Τα άστρα μοιάζουν με τα δέντρα του δάσους κατά
κατά κάποιο τρόπο. 'Οπως εκεί ύπάρχουν μεγάλα
αιωνόβια δένδρα, αλλά συγχρόνως καί κάθε ηλι-
κίας καί κατάστασης έτσι καί στον ουρανό υπάρ-
χουν άστρα παλαιά άλλά καί νεώτερα, ογκώδη ή
μικρών διαστάσεων, υπέρθερμα ή καί ψυχρά ακόμα,
Ή εξέλιξη τους γίνεται πάρα πολύ αργά για τα
ανθρώπινα χρονικά μέτρα. Τόσο αργά πού δεν
αρκεί ή ζωή του ανθρώπου ούτε καν ή διάρκεια
της ίστορίας της ανθρωπότητας για να παρατηρή-
σουμε τη γέννηση την ανάπτυξη καί τη ζωή ενός
άστρου μέχρι το θάνατο του. Μια τέτοια εξέλιξη
απαιτεί εκατομμύρια ή και δισεκατομμύρια χρόνια,
ενώ ή ίστορία της άθρωπότητας δεν υπερβαίνει τίς
λίγες χιλιάδες. Αν λάβουμε υπ' όψη μας ότι με
τέτοια θέματα ασχολείται ή επιστήμη λίγες μόνον
εκατοντάδες χρόνια τότε ακόμα καί ή σύγκριση
του χρόνου παρατήρησης με τον χρόνο εξέλιξης
των άστρων είναι κυριολεκτικά αδύνατη. Ό αστρο-
νόμος καλείται να παρατηρήσει καί να μελετήσει
αμέτρητα πλήθη άστρων πού βρίσκονται σε διά-
φορες καταστάσεις καί ηλικίες, καί να βρει τον
τρόπο με τον όποιο γεννιούνται, εξελίσσονται καί
φτάνουν στο τέλος της «αστρικής ζωής» τους. 'Εργο
ενδιαφέρον αλλά εξαιρετικά δύσκολο. Καί τούτο,
γιατί πρέπει να κατανοήσουμε την εξέλιξη των ά-
στρων, πού συντελείται κυρίως στο εσωτερικό τους
ενώ ξέρουμε τόσο λίγα γι' αυτό το εσωτερικό.
Εκείνα που έχουν ιδιαίτερη σημασία είναι δυο
βασικά δεδομένα: α) τα χημικά στοιχεία που υπάρ-
χουν στο εσωτερικό των άστρων καί β) οί φυσικές
καταστάσεις πού επικρατούν σ' αυτό το εσωτερικό.
Είναι δύσκολο λοιπόν, γιατί το μόνο πού μας στέλ-
νουν είναι λίγη ακτινοβολία που και πάλι, προέρ-
χεται από τα εξωτερικά τους στρώματα. Από τις
ακτινοβολίες πού στέλνουν τα εξωτερικά στρώματα
των άστρων πρέπει να βρούμε τίς καταστάσεις πού
επικρατούν στο εσωτερικό τους, πράγμα πολύ δύ-
σκολο καί αβέβαιο πολλές φορές. Μ' αυτή την τα-
κτική έπινοούμε «πρότυπα» άστρων με την έπίλυση
πολύπλοκων προβλημάτων μαθηματικών και φυσι-
κής. Αυτά τα πρότυπα. άστραϊ πού στην πραγματι-
κότητα αποτελούν φανταστικά κατασκευάσματα, εί-
ναι γνωστά σαν «αστρικά μοντέλα» και σκοπός της
κατασκευής τους είναι να πλησιάσουμε τα πραγμα-
τικά άστρα με μαθηματικό τρόπο. Εδώ επεμβαίνει
καί πάλι ή παρατήρηση για να επιβεβαιώσει η να
απορρίψει τα θεωρητικά αυτά μοντέλα, η ακόμα
να τα τροποποιήσει και να επισημάνει που πρέ-
πει να γίνουν οί διορθώσεις, εάν βέβαια άπαιτούν-
ται, ώστε να ανταποκρίνονται όσο το δυνατόν πε-
ρισσότερο, στην πραγματικότητα, όπως μας παρέ-
χεται από τίς παρατηρήσεις. Αν τα δεδομένα των
παρατηρήσεων συμφωνούν με τα συμπεράσματα πού
προκύπτουν από την επεξεργασία του μοντέλου,
αυτό σημαίνει ότι τα δεδομένα που πήραμε για να
κατασκευάσουμε το μοντέλο είναι, πιθανώς, ορθά
επομένως πετύχαμε τη γνώση του εσωτερικού της
κατηγορίας των άστρων για τα όποία κατασκευάσα-
με το μοντέλο. Ακόμα περισσότερο, όμως, από τα
μαθηματικά στοιχεία του μοντέλου μπορούμε να συμ-
3
 Ή ιστορική φωτογραφία του
Χέρμπιγκ πού πάρθηκε στις
20-12- 1954 (Β) και ή προ
αυτής τελευταία φωτογραφία
της ίδιας περιοχής (Α). Τα
βέλη επισημαίνουν τα δύο νέα
άστρα.

Το εσωτερικό ενός κανονικού

άστρου. Διακρίνεται ιδιαίτερα
ό πυρήνας (Α) όπου γίνονται
οι πυρινικές αντιδράσεις, το
περίβλημα (Β) και τα εξωτε-
ρικά στρώματα (Γ) τα οποία
ακτινοβολούν στο διάστημα περάνουμε και την ιστορία των αντίστοιχων άστρων,
την ενέργεια πού προέρχεται καθώς επίσης και το μέλλον που τα περιμένει μέ-
από τον πυρήνα. χρις ορισμένων ορίων.
Με παρόμοιο τρόπο, ή «στρατηγική» πρσχωρού-
με για να βρούμε όχι μόνο πώς εξελίσσονται, αλλά
και πώς γεννιούνται τα άστρα.
Το πρόβλημα της γέννησης των άστρων είναι
παμπάλαιο, όσο σχεδόν και ό πολιτισμός. Στό άρθρο
αυτό δεν αναφερόμαστε στις θρησκευτικές ή μυθο-
λογικές δοξασίες των αρχαίων λαών. Ενδιαφερό-
μαστε μόνο για τα καθαρά επιστημονικά δεδομένα
καί κυριότερα για τις επικρατέστερες από τίς σύγ-
χρονες αντιλήψεις τις σχετικές με το θέμα μας.
Ή μέχρι σήμερα έρευνα οδηγεί στο συμπέρασμα
ότι τα άστρα θα πρέπει να γεννήθηκαν, η να γεν-
νιούνται κατά δύο βασικούς τρόπους, πού είναι τε-
λείως διαφορετικοί μεταξύ τους.
Ό πρώτος τρόπος αναφέρεται στα πρώτα άστρα
πού δημιουργήθηκαν αμέσως μετά το σχηματισμό
των γαλαξιών.
Κατά την πληρέστερη θεωρία, ή δημιουργία του
Σύμπαντος άρχισε με μια ασύλληπτη σε μέγεθος
έκρηξη της ύλης πού προϋπήρχε του Σύμπαντος.
Δεχόμαστε δηλαδή, πάντοτε σύμφωνα με τη θεω-
ρία αυτή, ότι όλη ή ύλη του γνωστού μας σήμερα
Σύμπαντος ήταν μέχρι τότε συμπυκνωμένη σε μια
σφαίρα, με υψίστη θερμοκρασία. Τότε συνέβη το
πιο σπουδαίο γεγονός όλης της ιστορίας του κόσμου:
ή «μεγάλη έκρηξη». Μια γιγαντιαία, ασύγκριτη με
οποιαδήποτε άλλη, έκρηξη αυτής της ύλης, 'Από
τα κομμάτια στα οποία διασπάστηκε ή τεράστια
εκείνη ποσότητα της ύπέρπυκνης ύλης σχηματίστη-
καν οί γαλαξίες καί τα άστρα των γαλαξιών. 'Η
έκρηξη εκείνη εκτίναξε τα κομάτια της ύλης προς
κάθε κατεύθυνση. Από τότε απομακρύνονται μετα-
ξύ τους τα κομμάτια αυτά και εν τω μεταξύ σχημά-
τισαν τους γαλαξίες. Το φαινόμενο της απομάκρυν-
σης των γαλαξιών μεταξύ τους είναι γνωστό σαν
«φυγή των γαλαξιών» και μας επιτρέπει να χρονο-
λογήσουμε την μεγάλη έκρηξη, δηλαδή να βρούμε
την ηλικία του Σύμπαντος ή αν θέλετε, πότε άρχισε
ή δημιουργία του.
Ό τρόπος της δημιουργίας του Σύμπαντος, μας
επιτρέπει να μελετήσουμε καί τίς εξελίξεις των επί
4
 μέρους στοιχείων του, όπως έπί παραδείγματι, των
άστρων. Πιστεύουμε λοιπόν σήμερα, ότι από το
αρχικό διάχυτο νέφος ύλης, πού τμήμα του απο-
τελούσε το κάθε κομάτι πού προήλθε από την μεγά-
λη έκρηξη, δηλαδή στα πρώτα στάδια της δημιουρ-
γίας, σχηματίσθηκαν τα πρώτα και παλαιότερα
άστρα.
Ό Ζάνς απέδειξε, ότι όταν έχουμε μια τεράστια
μάζα αερίου υπό μορφή νεφελώματος στο διάστημα,
πού ή θερμοκρασία της να είναι παντού σταθερή,
δεν μπορεί να παραμείνει έπ' άπειρον στην κατά-
σταση του νεφελώματος. Στό εσωτερικό του ανα-
πτύσσονται τάσεις διασπάσεως σε μικρότερα μέρη,
γιατί υπάρχει αστάθεια της βαρύτητας, εφ' όσον ή
μάζα αυτή κατέχει αρκετά μεγάλο χώρο. Με τη
διάσπαση σε μέρη σχηματίζονται πυρήνες συγκεν-
τρώσεως της ύλης, πού όταν αναπτυχθούν οί κατάλ-
ληλες συνθήκες θερμοκρασίας και πυκνότητας στα-
ματά ή διάσπαση σε νέα μικρότερα μέρη. Τα μικρά
αυτά αυτοτελή μέρη λέγονται «πρωτοαστέρες» οι
όποίοι συνεχίζουν να συστέλλονται και τέλος σχη-
ματίζουν τα άστρα.
Με τον δεύτερο τρόπο συνεχίζεται και σήμερα Το νεφέλωμα Μ - 8 πού λέγεται καί «Λιμνοθάλασσα».
ακόμα ή δημιουργία των άστρων. Τα άστρα πού Βρίσκεται στον αστερισμό του Τοξότη, έκπέμπει κυ-
ήδη υπάρχουν και κυρίως τα λαμπρότερα από αυτά, ρίως ερυθρό φως και διακρίνεται σ' αυτό αρκετά, σφαι-
με την άκτινοβοία τους προκαλούν ή διευκολύνουν ρίδια. Τρία σφαιρίδια επισημαίνονται μεταξύ γραμ-
την συμπύκνωση της μεσοαστρικής ύλης, ή της μών πάνω στη φωτογραφία.
ύλης των νεφελωμάτων.
Ή μεσοαστρική ύλη ή μεσοαστρικό αέριο βρί- στα αέρια της ψυχρής περιοχής. Και επειδή ή ψυχρή
σκεται παντού, σ' ολόκληρο το χώρο μεταξύ των περιοχή και συγκεκριμένα ή πλευρά του πού βρί-
άστρων του κάθε γαλαξία, και αποτελείται κυρίως σκεται προς το μέρος του άστρου θερμαίνεται πολύ,
από υδρογόνο και λεπτότατη σκόνη διαφόρω,ν χη- παρουσιάζεται διαστολή του αερίου προς το άστρο.
μικών στοιχείων. Τότε, λόγω αντίδρασης, ή υπόλοιπη ύλη της ψυχρής
Ή πυκνότητα της είναι εξαιρετικά μικρή συγ- περιοχής συμπιέζεται και απομακρύνεται από το
ρινόμενη με τις πυκνότητες πού συναντάμε στα γήι- άστρο.
να σώματα. Επειδή όμως ό όγκος πού κατέχει είναι Το φως των άστρων προκαλεί πίεση στους κόκ-
υπερβολικά μεγάλος, ή συνολική ποσότητα τής με- κους της μεσοαστρικής ύλης και συγκέντρωση των
σοαστρικής ύλης είναι πολύ μεγάλη. κόκκων αυτών μαζί με αέριο πού συμπαρασύρεται.
Ή ακτινοβολία των άστρων, πού ήδη υπάρχουν Αυτές οί συγκεντρώσεις μπορεί να δημιουργηθούν,
σε μια περιοχή, έπιδρά στη μεσοαστρική ύλη και ή επειδή ή πίεση δρά σε μια περιοχή από πολλές
προκαλεί έντονες μεταβολές θερμοκρασίας καί πίε- κατευθύνσεις, ή επειδή είναι δυνατόν να μεταβλη-
σης. Πρόκειται για το περίφημο φαινόμενο της θεί ή ακτινοβολία σε περιοχές κοντά στα άστρα
«πίεσης της ακτινοβολίας». Γύρω από το κάθε λαμ- εάν απορροφάται από τους κόκκους πού γειτονεύουν
πρό άστρο υπάρχει μια περιοχή ιονισμένου αερίου περισσότερο στα λαμπρά άστρα. Στήν περίπτωση
και θερμοκρασίας περίπου 10.0000 C. Μακριά από αυτή είναι δυνατόν να δημιουργηθεί όχι ένα μόνο
τα άστρα, το μεσοαστρικό αέριο δεν είναι ιονισμέ- καινούργιο άστρο, άλλα μια ολόκληρη ομάδα άστρων
νο αλλά ουδέτερο με θερμοκρασία αρκετά χαμη- πού θα διαστέλλεται, Τα άστρα της ομάδας δηλαδή
λή και συγκεκριμένα περίπου 50° C. Ή μεγάλη αυ- θα απομακρύνονται μεταξύ τους και με την πάροδο
τή διαφορά θερμοκρασίας προκαλεί έντονη πίεση των ετών, των εκατομμυρίων ετών θα διαλυθούν.

Για στάδια της γενέσεως και άναπτύξεως ενός άστρου μέχρι, της «ώριμης ηλικίας» του. Α. Νέφος ύλης
συμπυκνώνεται. Β. Σχηματισμός του θερμού πυρήνα. Άρχίζουν οί πυρηνικές αντιδράσεις και ή τροφο-
δοσία του με θερμότητα. C. Το άστρο έχει ήδη δημιουργηθεί. D. Το άστρο είναι είδη ώριμο.

Οί αποστάσεις μεταξύ τους θα γίνουν τόσο μεγάλες
ώστε τίποτε πια δεν θα συνδέει μεταξύ τους τα
άστρα αυτά πού δημιουργήθηκαν συγχρόνως από
την ίδια ύλη με τον ίδιο τρόπο. Τίποτε δεν θα προ-
δίδει την παλιά τους συγγένεια.
Από τις συγκεντρώσεις της μεσοαστρικής ύλης
πού αναφέραμε πάρα πάνω σχηματίζονται συμπυ-
κνώσεις σφαιρικού σχήματος πού ονομάζονται καί
πάλι «πρώτοαστέρες». Σιγά-σιγά αλλά καί στα-
θερά αυξάνει ή πυκνότητα της ύλης των πρωτοα-
στέρων και αντίστοιχα αυξάνει καί ή ένταση της
βαρύτητας τους με αποτέλεσμα να επιταχύνεται όλο
και περισσότερο ή διαδικασία του σχηματισμού τους
σε νέα άστρα,
Σέ αρκετά νεφελώματα παρατηρούνται σφαιρικές
περιοχές από πυκνότερη ύλη πού λέγονται «σφαι-
ρίδια». Κατά πάσα πιθανότητα πρόκειται για πρω-
τοαστέρες που βρίσκονται στα πρώτα στάδια της
συμπύκνωσης τους. Ή φωτογραφία (4) παρουσιά-
ζει το διάχυτο νεφέλωμα Λιμνοθάλασσα (ή Μ - 8)
πού βρίσκεται στον αστερισμό του Τοξότη. Τα
άστρα πού διακρίνονται στην περιοχή του νεφελώ-
ματος είναι πολύ λαμπρά καί επομένως έχουν την
δυνατότητα να σχηματίσουν πρωτοαστέρες από την
ύλη του νεφελώματος κατά το μηχανισμό πού ανα-
φέραμε πάρα - πάνω. Οί μικρές σκοτεινές περιοχές
πού διακρίνονται επάνω στο φωτεινό νεφέλωμα είναι
«σφαιρίδια» δηλαδή πρωτοαστέρες στα πρώτα στά-
δια της συμπύκνωσης τους. Σφαιρίδια διακρίνον-
ται επίσης καί στο νεφέλωμα «Ροζέττα» του Μονο-
κέρωτος της φωτογραφίας 6 ως καί της 7.
'Αν μέχρι πριν λίγα χρόνια είχαμε φωτογραφί-
σει μόνο σφαιρίδια σε αρκετά νεφελώματα καί ή
επισταμένη μελέτη τους έχει δείξει ότι πρόκειται
6
Το νεφέλωμα "Ροζέττα" στον άστερισμό του Σβονο-
κέρωτος. Εκπέμπει κυρίως ερυθρό φως που παρά-
γεται άπό υδρογόνο (Α). Ή φωτογραφία (Β) παρου-
σιάζει λεπτομέρεια τον νεφελώματος.
πράγματι για πρωτοαστέρες όμως, δεν είχαμε φωτο-
γραφίσει και νέους αστέρες αμέσως μετά τη γέν-
νησή τους, Την πιο συγκλονιστική φωτογραφία για
το θέμα μας, μια φωτογραφία ντοκουμέντο, σχετική
με την γέννηση τών άστρων, παρουσίασε ό Χέρ-
μπιγκ το 1954, Πιο συγκεκριμένα, σε μια φωτογρα-
φία πού πήρε ο Χέρμπιγκ στίς 20 - 12 - 1954 εμφα-
νίζονται δυο νέα άστρα πού δεν υπήρχαν σε άλλη
παλαιότερη φωτογραφία της ίδιας περιοχής του
ούρανού. Ή παλαιότερη φωτογραφία είχε ληφθεί
την 20 - 1 - 1947, Τα δυο νέα άστρα μελετήθηκαν
και αποδείχτηκε ότι δεν είναι «καινοφανείς», δηλα-
δή δεν ανήκουν στην κατηγορία εκείνη των άστρων
πού άναλάμπουν κατά την εξέλιξη τους καί γι' αυτό
γίνοντα αντιληπτά, ένώ πρωτύτερα ήταν ασήμαντα
χωρίς ιδιαίτερο ενδιαφέρον καί επομένως δεν τα
είχαμε προσέξει. Τα άστρα της φωτογραφίας του
Χέρμπιγκ είναι πράγματι νέα, νεογέννητα. Είναι
τα νεότερα γνωστά άστρα του Γαλαξία μας, Η ση-
μερινή ηλικία τους είναι μόνο 20 περίπου χρόνια
καί ή γέννηση τους έγινε σε διάρκεια περίπου 8
ετών. (Φωτ. 2).
Τα νεογέννητα άστρα της φωτογραφίας του Χέρ-
μπιγκ βρίσκονται μέσα σ' ένα νεφέλωμα, από την
ύλη του οποίου σχηματίστηκαν. Κοντά τους, βρί-
σκονται τέσσερα παλαιά καί αρκετά λαμπρά άστρα,
Είναι φανερό ότι ή ακτινοβολία τους έβοήθησε στη
συγκέντρωση της ύλης του νεφελώματος και στη
δημιουργία των νέων «πολιτών του ουρανού».
Στή διπλή φωτογραφία 2 δίνουμε τις δυο φωτο-
γραφικές πλάκες του Χέρμπιγκ. Στή (Β) φωτογρα-
φία, τα βέλη επισημαίνουν τα δυο νέα άστρα. Τα
αλλά τέσσερα άστρα πού φαίνονται και στην (Α)
φωτογραφία είναι οί μάρτυρες, αλλά καί οί παρά-
γοντες που συνέβαλαν στη γέννηση τους.
Όταν σχηματιστεί ό πρωτοαστέρας από τη με-
σοαστρική ύλη ή από τα πυκνότερα μέρη της που
είναι τα νεφελώματα, αρχίζει μια μακροχρόνια δια-
δικασία εξέλιξης, μέχρις ότου το καινούργιο άστρο
γίνει ένας κανονικός καί ώριμος «πολίτης». Ένα
σταθερό ή μεταβλητό άστρο, όπως είναι τα περισ-
σότερα άστρα. Όσο και αν είναι μακροχρόνια ή
διαδικασία αυτή για τα ανθρώπινα χρονικά δεδο-
μένα, εν τούτοις, για τα αστρονομικά χρονικά περι-
θώρια είναι αρκετά σύντομη, Διαρκεί το πολύ 500,000
χρόνια. Και είναι πολύ σύντομο αυτό το χρονικό
διάστημα για τους χρόνους πού χρησιμοποιούνται
στην 'Αστρονομία, αν φανταστεί κανείς ότι ή ζωή
των άστρων είναι συνήθως δισεκατομμύρια ολό-
κληρα χρόνια.
Πολλές θεωρίες προσπάθησαν να περιγράψουν τον
τρόπο με τον όποιο εξελίσσονται τά άστρα μετά
το στάδιο του πρωτοαστέρα καί μέχρι να γίνουν
«κανονικά» άστρα, Στό άρθρο αυτό άναφερόμαστε
μόνο στις επικρατέστερες απόψεις επί του ζητή-
ματος.
Κατά την περισσότερο παραδεκτή, λοιπόν, θεω-
ρία του Καγιασσί, στα πρώτα στάδια του σχηματι-
 σμού τους τα άστρα είναι λαμπρά ερυθρά σώματα,
ή πιο συγκεκριμένα ποσότητες ύλης σε αέρια κατά-
σταση, και αρκετά θερμή. Ή ανάμιξη της ύλης
τους είναι πλήρης, χωρίς δηλαδή να υπάρχουν μέσα
στον όγκο τους περιοχές με μια οποιαδήποτε χημική
σύνθεση πού να διαφέρει από τη σύνθεση άλλης πε-
ριοχής ως προς τα στοιχεία πού την άποτελούν.
Καί τώρα περισσότερο, δεν ξεχωρίζουν τα διάφορα
ομόκεντρα στρώματα από τα οποία αποτελούνται
συνήθως τα κανονικά και πλήρως διαμορφωμένα
άστρα, Η μεγάλη λαμπρότητα τους οφείλεται στο
μέγεθος της επιφανείας τους, το όποιο είναι τερά-
στιο, και όχι στην μεγάλη ακτινοβολία τους ανά
μονάδα επιφανείας. Καί τούτο γιατί ή ύλη τους
είναι αρκετά θερμή ώστε όλα τα χημικά στοιχεία
τους να βρίσκονται σε άεριώδη κατάσταση, αλλά
όχι τόσο υψηλή ώστε να έχουμε μεγάλη ακτινοβο-
λία ανά μονάδα επιφανείας.
Μετά από το στάδιο αυτό αρχίζει μια σύντομη
περίοδος συστολής. Τότε ό όγκος τους ελαττώνε-
ται με ταχύ ρυθμό, με αποτέλεσμα την ανάπτυξη
υψηλότερων θερμοκρασιών. Επειδή παρατηρείται
ελάττωση του όγκου τους, παρατηρείται και σύγ-
χρονη ελάττωση της έκτασης της επιφάνειας τους
πού ακτινοβολεί. 'Ετσι λοιπόν, αν και ή ακτινο-
βολία της μονάδας επιφανείας τους είναι έντονώ-
τερη, ή συνολική ακτινοβολία είναι μικρότερη
από όσο στο προηγούμενο στάδιο, με αποτέλεσμα
να τους βλέπουμε αμυδρότερους απ' όσο προηγου-
μένως. Το στάδιο της συστολής διαρκεί μόλις λί-
γες χιλιάδες χρόνια.
Αργότερα, ή συστολή συντελείται με λιγότερο
ταχύ ρυθμό ενώ συγχρόνως στο κέντρο του άστρου
πού ήδη έχει σχηματιστεί έχει γίνει αρκετά θερμό,
ώστε να αρχίζουν πυρηνικές αντιδράσεις στο εσω-
τερικό του. Κατά τις πυρηνικές αυτές αντιδράσεις
το υδρογόνο μετατρέπεται σε ήλιο με ταυτόχρονη
απελευθέρωση τεραστίων ποσοτήτων θερμότητας.
Ή έκκληση της θερμότητας αυτής προκαλεί άνοδο
της θερμοκρασίας της μάζας του πού εκδηλώνεται
σαν αύξηση της λαμπρότητάς του. Το άστρο, δηλα-
δή, φαίνεται ολοένα λαμπρότερο σ' αυτή την πε-
ρίοδο της ζωής του, Στήν αρχή, οί πυρηνικές αντι-
δράσεις δεν γίνονται με σταθερό τρόπο και ρυθμό,
έτσι ώστε και το άστρο δεν παρουσιάζει σταθερή
λαμπρότητα. Είναι ένα μεταβλητό άστρο, πού σιγά -
σιγά μετατρέπεται σε ένα πλήρως σταθερό άστρο
με σταθερή λαμπρότητα. Τότε, και για πολλά εκα-
τομμύρια χρόνια παρατηρείται μια ισορροπία μετα-
ξύ της ποσότητας της θερμότητας πού εκλύεται από
τις πυρηνικές αντιδράσεις του εσωτερικού και της
ενέργειας πού άκτινοβολείται στο διάστημα από την
έπιφάνειά του. Τότε πια, είναι ένα τέλειο και ώριμο
άστρο.
'Η μελέτη πολλών άστρων έχει προχωρήσει αρκε-
τά ώστε να ξέρουμε σε πιο στάδιο της εξέλιξης τους
βρίσκονται σήμερα. Άλλά ας δούμε σε ποιο σημείο
της ζωής του βρίσκεται ό ήλιος, πού αποτελεί για
τον άνθρωπο και τη Γη γενικώτερα, το σημαντικώ-
τερο άστρο του Γαλαξία μας εφ' όσον απ' αυτόν
εξαρτάται ή ζωή στην επιφάνεια της, Ό 'Ηλιος μας
είναι σήμερα ένα ώριμο άστρο σε σταθερή κατά-
σταση. Για να φτάσει σ' αυτή την κατάσταση άπο
την γέννηση του, χρειάστηκαν μόλις δυο εκατομ-
μύρια χρόνια, δηλαδή πολύ μικρό χρονικό διάστημα.
Από τότε, όμως, πού έγινε ώριμο και σταθερό άστρο
μέχρι σήμερα έχουν περάσει πέντε δισεκατομμύρια
χρόνια και συνεχίζει να είναι σταθερός. Και θά
συνεχίσει ασφαλώς να στέλνει στο διάστημα, υπό
μορφή διαφόρων ακτινοβολιών, τη ζωογόνο πνοή
του για αρκετά ακόμα δισεκατομμύρια χρόνια.
Θαυμάζει κανείς την ακρίβεια με την οποία μπο-
ρούν σήμερα οί Αστρονόμοι να περιγράψουν τη
γέννηση και τα πρώτα στάδια της ανάπτυξης των
άστρων. Καί τούτο, γιατί τα χρονικά όρια της ζωής,
όχι ενός ανθρώπου, άλλα ολόκληρης της ιστορίας
της ανθρωπότητας δεν άρκούν για να παρακολου-
θήσουμε ένα τέτοιο θαυμαστό φαινόμενο της φύ-
σης. Με μακροχρόνιες και επίπονες παρατηρήσεις
καί μελέτες, μπορέσαμε να συνδυάσουμε τις διά-
φορες καταστάσεις πού επικρατούν σήμερα στα
άστρα και να βρούμε τη διαδοχή των σταδίων δη-
μιουργίας καί εξέλιξης τους.
Πέτρος Ροβίθης
Το μεγάλο νεφέλωμα Μ - 16 που
αποτελείται από υδρογόνο καί αραιό-
τατη λεπτή σκόνη, Οι μαύρες κηλί-
δες των γραμμών είναι τα «σφαι-
ρίδια», δηλαδή άστρα στα πρώτα
στάδια της συμπύκνωσής τους.
7
 τα μέσα της τέταρτης προ Χριστού εκατον-
ταετηρίδας, το εμπόριο της Μασσαλίας διέρ-
χεται σοβαρή κρίση, κίνδυνοι το απειλούν από
παντού. Οι Καρχηδόνιοι έχουν κιόλας βάλει το πόδι
τους στη Σικελία και απειλούν τα μασσαλιώτικα πρα-
κτορεία της Ισπανικής μεσογειακής ακτής, και το
σπουδαιότερο, κατέχουν το Στενό του Γιβραλτάρ και
δεν αφήνουν πλοίο ελληνικό να ξεμυτίσει. 'Οποιο τολ-
μήσει να διασπάσει τον κλοιό, είναι καταδικασμένο.
'Ετσι, ή εμπορική δραστηριότητα της Μασσαλίας πε-
ριορίζεται αναγκαστικά στην εσωτερική λεκάνη της
Μεσογείου και στο υδάτινο δίκτυο του Ροδανού ποτα-
μού. Ή Μασσαλία έχει περιπέσει στην θέση του
άπλού εμπορικού πράκτορα των Κελτών. Τα πλοία
της δεν μπορούν πια να ταξιδεύσουν στα κέντρα παρα-
γωγής του κασσίτερου και του ήλεκτρου: 'Ετσι ή
Μασσαλία είναι υποχρεωμένη να προμηθεύεται αυτά
τα είδη (εξ' ίσου σπουδαία τότε για την πρόσμειξη
των μετάλλων, όσο το νίκελ και το μαγνήσιο σήμερα)
δια ξηράς, μέσω της Χώρας των Κελτών και των
ποτάμιων οδών του 'Αραρ, του Σηκουάνα και του
Ροδανού. Ό τρόπος όμως αυτός της μεταφοράς επι-
βαρύνει υπέρμετρα το κόστος του είδους και καθιστά
την Μασσαλία ανίκανη να συναγωνιστεί την Καρχη-
δόνα στην διεθνή αγορά. 'Ηταν λοιπόν ανάγκη να
βρεθεί άλλος τρόπος φθηνότερης μεταφοράς του κασσί-
τερου και του ήλεκτρου, άλλοιώς ή Μασσαλία είναι
καταδικασμένη σε οικονομικό μαρασμό. Είναι ζήτημα
ζωής ή θανάτου για την νεαρή αποικία να απαλλα-
γεί από τον αποπνικτικό αποκλεισμό των Καρχηδο-
νίων.
Αναθέτει, λοιπόν, στον Πυθέα την αποστολή να
βρεί νέες εμπορικές αρτηρίες απαλλαγμένες της καρχη-
δονιακής απειλής. Ό Πυθέας θα διασπάσει τον απο-
κλεισμό, θα φτάσει μέχρι τους τόπους παραγωγής
του κασσίτερου και του ήλεκτρου και από εκεί θα
επιχειρήσει, δίχως επιτυχία όμως, να επιστρέψει στην
πατρίδα του, μέσω της Κασπίας της Μαύρης Θάλασ-
σας και του ποτάμιου δικτύου της Ευρώπης.
Δεν παραχωρήθηκαν, όμως, υπό της πολιτείας τόσο
εύκολα τα μέσα για την οργάνωση της αποστολής.
Για να δεχθούν οι Τιμούχοι, να βάλουν χέρι στον
Δημόσιο θησαυρό, έπρεπε πρώτα να πειστούν ότι ή
επιχείρηση θα εξασφάλιζε πλούτο και δόξα στη Μασ-
σαλία. Για να τους πείσει, ό Πυθέας δεν διέθετε παρά
μόνο επιστημονικά, επιχειρήματα — και μάλιστα επι-
χειρήματα εκ διαμέτρου αντίθετα προς τις πεποιθή-
σεις και τίς προλήψεις της εποχής. Πώς, λόγου, χάρη,
να πείσεις ανθρώπους «άγνοούντας τήν απόσταση πού
χωρίζει τον αφαλό από την μύτη τους», όπως χαρα-
κτηριστικά αναφέρεται στο κείμενο, ότι ή γη δεν
είναι επίπεδη — με κέντρο, μάλιστα τους Δελφούς — Από τα βάθη της ιστορίας παρουσιάζεται μια τολμη-
αλλά στρογγυλή; ρή όσο κι αινιγματική μορφή: Πυθέας ό Μασσαλιώ-
Χρειάστηκαν λοιπόν αγώνες σκληροί, και προσπά- της. Υπήρξε ένας από τους μεγάλους εξερευνητές
θειες υπεράνθρωπες, ικεσίες ταπεινωτικές και παρα- και ό τολμηρός περίπλους του στις χώρες του Βορρά
κλήσεις έξευτιλιστικές. Στό τέλος όμως ή πίστη καί είχε προκαλέσει πολλές συζητήσεις στην αρχαιό-
ο ενθουσιασμός του Πυθέα νίκησαν. Οι 'Αρχοντες τητα, Ό Ερατοσθένης, ό ίππαρχος και ό Ποσει-
δέχτηκαν να δώσουν τα μέσα για την οργάνωση της δώνιος τον τιμούσαν σαν εξερευνητή, μεγάλο αστρο-
αποστολής του Πυθέα — και μάλιστα όχι μόνον αυτής, νόμο και φυσικό γεωγράφο, ένω αντίθετα ό Πολύ-
άλλά και μιας άλλης ή οποία, υπό την ηγεσία του Ευ- βιος τον θεωρούσε ψευδολόγο. Το σημαντικό έργο
θυμένη, θα επιχειρήσει τον περίπλου της Αφρικής. Το του «Γης περίοδος» ή «Περί του Ώκεανού», διασώθη-
ταξίδι αυτό του Πυθέα, περιγράφει ό Γάλλος αρχαιο- κε σε αποσπάσματα. Ή συμβολή του όμως ήταν μεγά-
λόγος Φερδινάνδος Λαλλεμάν στο βιβλίο του «Journal λη. Υπολογίζουν ότι έφτασε ως την Ultima Thoule,
de bord de Pytheas». Όπως ό ίδιος ισχυρίζεται, για τόπος που στην αρχαιότητα ήταν ταυτόσημοι με τα
την εργασία του αυτή, βασίσθηκε κυρίως στην «Κακό- πέρατα του Κόσμου.
πιστη κριτική» του Στράβωνα εναντίον του Πυθέα

8

Ποια ήταν ή Ultima Thoule; Τα νησιά Σέτλαντ
της Ισλανδίας ή κάποια περιοχή της Νορβηγίας;
ένα είναι σίγουρο, ότι ήταν τα πέρατα του γνωστού
τότε κόσμου.
Ό Φερδινάνδος Λαλλεμάν, αρχηγός της εξερευ-
νητικής αποστολής του Ζακ Κουστώ, αρχαιολόγος ό
ίδιος έγραψε το 1965 το γλαφυρώτατο βιβλίο «Ειδή-
σεις από το ταξίδι του Πυθέα», που ειδικά για μας
τους Έλληνες είναι σημαντικό.
Μετάφραση και περιληπτική παρουσίαση του γλα-
φυρού αυτού βιβλίου έκανε ό συνεργάτης μας κ. Μα-
νώλης Σ. Φραγκίσκος. Το βιβλίο αυτό παρουσιάζε-
ται για ΠΡΩΤΗ φορά στο ελληνικό αναγνωστικό
κοινό, από το περιοδικό ΑΙΝΙΓΜΑΤΑ ΤΟΥ ΣΥΜ-
ΠΑΝΤΟΣ
και της χαμένης συγγραφής του «Περί του Ωκεα-
νού», στις μαρτυρίες του Κοσμά του Ίνδικοπλεύστη,
στις πληροφορίες του Διονυσίου του περιηγητού και
του Πλίνιου του Αρχαίου,
Στά κρατικά ναυπηγεία της Μασσαλίας, ειδικευμέ-
νοι εργάτες και τεχνίτες εργάζονται πυρετωδώς στην
κατασκευή του πλοίου πού παράγγειλαν οι 'Αρχον-
τες για λογαριασμό του Πυθέα. Το έργο είναι δύσκολο,
γιατί δεν πρόκειται για ένα οποιοδήποτε πλοίο, άλλά
για πλοίο προωρισμένο να ταξιδέψει στις Βόρειες Θά-
λασσες, πλοίο επομένως ικανό :
α) Να τα βγάλει πέρα με συνθήκες πλου προς τις
όποίες δεν ήταν εξοικειωμένοι οι ενδιαφερόμενοι.
β) Να προσφέρει στοιχειώδεις ανέσεις ένδιαιτήσεως,
σε διακόσιους, άνδρες, υπό σκληρές μάλιστα συνθή-
κες καί
γ) Να εξασφαλίσει ζωοτροφές και πολεμοφόδια για
πολλές ήμερες ταξιδιού.
'Υστερα από λεπτομερή μελέτη των δεδομένων αυ-
τών και με την συνεργασία του Ούένιταθ, Κέλτου
ναυτικού και φίλου του Πυθέα προεκρίθηκε τύπος
πλοίου που συνδύαζε.
— την στερεότητα της τριήρης
— τις ναυπηγικές γραμμές των βαρβαρικών πλοίων
και
— τις ανέσεις της πεντηκοντώρου.
Κατά την διάρκεια ναυπηγήσεως του πλοίου, φτά-
νει στην Μασσαλία ή είδηση ότι ό ναύαρχος του Με-
γάλου Αλέξανδρου, Νέαρχος, επιστρέφοντας από τις
Ινδίες, εξερεύνησε τα παράλια του Βελουχιστάν και του
Περσικού κόλπου. Ή είδηση κεντρίζει την φιλοδο-
ξία των Αρχόντων, οι όποιοι αποφασίζουν και δίνουν
στον Ευθυμένη την εντολή να εκτελέσει τον περίπλου
της Αφρικής.
Μετά τετράμηνο το πλοίο καθελκύεται παρά τις
δυσμενείς καιρικές συνθήκες που επικρατούσαν την
ημέρα πού είχε οριστεί για την καθέλκυση: «Με όλη
την καταιγίδα, το πλοίο έγλύστρησε ομαλά απ την
σχάρα του. Η πρώρη του, μας κατάβρεξε καθώς
έπεφτε ξεκούραστη στην θάλασσα. Και τώρα, καθώς
το βλέπω να χοροπηδάει στο νερό, δεμένο απ' τις
δέστρες, θυμίζει πουλάρι πού προσπαθεί να σπάσει
το χαλινάρι του και να ξεχυθεί ελεύθερο στον κάμπο».
'Η ώρα της αναχωρήσεως φτάνει κάποτε. Στό
πλοίο έχουν ήδη φορτωθεί οί προμήθειες και ό,τι
άλλο απαιτείται για το μακρινό και επικίνδυνο ταξίδι.
Το πλήρωμα έχει επιβιβαστεί και οί έρέτες βρίσκον-
ται κιόλας στην θέση τους. 'Ολη ή πολιτεία, με επικε-
φαλής του 'Αρχοντες, κατέβηκε στο λιμάνι να ξεπρο-
βοδίσει τους τολμηρούς θαλασσοπόρους. Συγγενείς
και φίλοι, συγκεντρώνονται στην προκυμαία και απευ-
θύνουν ευχές συστάσεις καί παραγγελίες στους δικούς
τους. 'Αλλωστε ή σημερινή ήμέρα είναι ημέρα μεγάλη
για την Μασσαλία. Ή νεαρή Μητρόπολη προπέμπει
δυο εκλεκτά της τέκνα: Τον Πυθέα και τον Ευθυμένη.
'Ολα είναι έτοιμα για τον απόπλου, Οί οιωνοί είναι
καλοί — επομένως οι Θεοί είναι με το μέρος των τολ-
μηρών εξερευνητών. Με το μέρος του όμως είναι, και
οι αριθμοί «οί όποίοι είναι το ίδιο ισχυροί με τους
Θεούς».
Πυθέας και Εύθυμένης συμπλέουν μέχρι τις Στή-
λες του Ηρακλή. Προηγουμένως επισκέφθηκαν το ένα
μετά το άλλο όλα τα μασσαλιώτικα κέντρα κατά μήκος
των Γαλλικών και 'Ισπανικών ακτών της Μεσογείου
για να συγκεντρώσουν πληροφορίες σε σχέσει με τίς
κινήσεις του φοινικικού στόλου: «'Οχι, πλοίο φοινι-
9
 κικό δεν έφάνηκε μέχρι τώρα στα μέρη μας, και εδώ
πού τα λέμε «ευτυχώς», γιατί αν γίνει κάτι τέτοιο
Μαινάκη και Ήμεροσκοπείον, είναι ξεγραμμένα»,
τους λέει ό Φρούραρχος της Μαινάκης.
'Ολοι ζουν κάτω άπο τον φόβο των Καρχηδονίων.
Ή Μασσαλία δεν είναι πια σε θέση να εξασφαλίσει
τα συμφέροντα της, ούτε στα ίδια τα νερά της.
Την δωδέκατη ημέρα από τον απόπλου ό Πυθέας
και ό ΕύΘυμένης βρίσκονται μπροστά στις Στήλες
του Ηρακλή. Κρίσιμη στιγμή. Θα μπορέσουν, άραγε,
να ξεφύγουν της προσοχής των Καρχηδονίων; 'Οχι,
δεν θα το επιτύχουν, θα επιτύχουν όμως να καταναυ-
μαχήσουν την φοινικική τριήρη πού θα τους επιτε-
θεί — και όχι μόνον αυτό, άλλα και να την συλλά-
βουν και να την στείλουν αιχμάλωτη στην Μασσα-
λία. Άπο εδώ και εμπρός ο δρόμος είναι ελεύθερος.
Ό αποχαιρετισμός των δύο φίλων είναι σύντομος
καί απλός: «Ή ΑΡΤΕΜΙΣ»—το πλοίο του Πυθέα—
μανουβράρει για να φέρει την αριστερή της πλευρά
κατά μήκος της αριστεράς του «ΗΡΑΚΛΗ» — του
πλοίου του Ευθυμένη. «Ή πλώρη του φίλου μου βλέ-
πει κατά την μεσημβρία και ή ιδική μου κατά την
'Αρκτο. Οι στεριές χάθηκαν. Στήν αρχή «ήρέμα»,
υστέρα ολοταχώς καί τα δυο καράβια έκίνησαν για
τα πεπρωμένα τους».
Εικοστή ήμερα του ταξιδίου
Γράφει στο ημερολόγιο του ο Πυθέας:
«'Αποσφραγίζω την γραφή πού μου έδωσαν οί
'Αρχοντες λίγο πριν φύγουμε με την εντολή να την
διαβάσω «εν τω μέσω του Ωκεανού». (Την παραθέ-
τω ολόκληρη γιατί αξίζει τον κόπο).
Μνημειακό άγαλμα τον Πυθέα στην πόλη της Μασ-
σαλίας.
10
Ή γραφή των Αρχόντων
«Εν τη πόλει της Μασσαλίας τη πέμπτη ημέρα
της δευτέρας δεκάδος του 'Ανθεστηριών».
Οι 'Αρχοντες της Μασσαλίας απευθύνουν έγκάρ-
διον χαιρετισμόν τω ναυάρχω Πυθέα και τείνουσιν
αυτώ συγχαρητήριον την χείρα ότι διέσπασε τον της
Φοινίκων αποκλεισμόν. 'Οτι τούτο ούτως έχει βέ-
βαιον, άλλως ουκ αν άνέγνω Πυθέας ταύτην την γρα-
φήν.
Οι 'Αρχοντες χαιρετούν τον κατέχοντα τον αριθμόν
των αστέρων σοφόν μαθηματικόν, το αγλάισμα, της
φιλτάτης ημών Μασσαλίας.
Οι 'Αρχοντες πειποιθότες ότι Πυθέας, ό συμπο-
λίτης ήμών, δεόντως εκτιμά τάς υπέρ αυτού ευνοίας
της πόλεως, κρίνει δε κατ' αξίαν την βαρυτάτην θυ-
σίαν εις ήν τη προθύμω συναινέσει των επί των Οίκο-
νομικών και του ναυστάθμου εφόρων, υπεβλήθη χά-
ριν αυτού ό θησαυρός αυτής, αναμένουν παρ' αυτού
εμπράκτως την αναγνώρισιν της άγαθού αυτού έναντι
της πόλεως προαιρέσεως. Καί εις άπόδειξιν αυτού
μία οδός απόκειται αυτώ: Ή διά της προσφοράς
τη φιλτάτη πατρίδι νέων εμπορικών λεωφόρων χάριν
του πλουτισμού της και είς δόξαν αυτής. Εάν η των
αρχόντων κρίσις επί την αξίαν των αστρικών του
Πυθέως ερευνών, ιδιαίτατα δε των ηλιακών και σελη-
νιακών τοιούτων, δηλονότι των μετά του Απόλλω-
νος και της 'Αρτέμιδος, ήτοι των δυο πολιούχων Θεώv,
συνδευμένων είναι ορθή, όρθώς δικαιούνται ούτοι
να πιστεύουν ότι καλώς έπραξαν αναθέσαντες αυτώ
την ενθύνην της ανευρέσεως νέων διεξόδων χάριν του
έθνικού εμπορίου, ιδία δέ έμπιστευθέντες αυτώ την
εξιχνίασιν του περί την Ταναίδα οδόν μυστικού των
Μιλησίων. Eίθε ώ σοφέ να άνεύρης την όδόν την
ένούσαν τα, παράλια του υπερβορείου ώκεανού μετά
του Ευξείνου πόντου, ως κατά. την παράδοσιν άνεύ-
ρον ταύτην οι του Ίάσωνος εταίροι. Ούτω ου μόνον
οί της Μασσαλίας πολίται άλλά και οι σύμμαχοι αυ-
τών, Ρωμαίοι και 'Ελληνες, θά παύσουν να θεώνται
εαυτούς ασφυκτιώντας έντός της έσωτερικής θαλάσ-
σης υπαιτιότητι των βαρβάρων Φοινίκων των αναλώ-
μασι της εθνικής ημών οικονομίας θησαυριζόντων δια
της μονοπωλήσεως της διεθνούς αγοράς του τε ήλέκ-
τρου και κασσιτέρου. 'Αρχοντες και Τιμούχοι και
άπαντες οι της Μασσαλίας οι πολίται προσεύ-
χονται τη Άρτέμιδι και τω άδελφώ Άπόλλωνι υπέρ
ευοδώσεως του πλού και χαιρετιδός Πυθέαν και τους
άξίους εταίρους αυτού.

Μετά δύο ημέρας, ή ΑΡΤΕΜΙΣ εισπλέει εις τον

κόλπον του Καβαίου (σήμερα Kalbion). Και ό Πυθέας
σημειώνει στο ημερολόγιο του:
«Και εγώ είχα ακουστά για πλημμυρίδες καί άμπώ-
τιδες μα τέτοιο πράγμα ποτέ μου δεν το είχα φαν-
ταστεί... " Η θάλασσα θα τραβηχτεί σε λίγο και θα
βρούμε βυθό", μου είπε ό Ούενιτάθ, Πέντε ώρες περί-
που μετά την ανατολή του ήλιου, τα νερά άρχισαν να
χαμηλώνουν... να χαμηλώνουν, μέχρι πού κατά το
μεσημέρι καθίσαμε σε αμμουδερό βυθό. Για να μην
μπατάρει, αναγκαστήκαμε να στηρίξουμε το πλοίο
με αντερείσματα, κι έτσι καθώς το βλέπεις, σου
θυμίζει ανάπηρο στηριγμένο σε δεκανίκια...»,
Το απόγευμα της ημέρας του κατάπλου, δύο ψηλό-
κορμοι ιθαγενείς ανέβηκαν στο πλοίο να καλωσορί-
σουν τους ξένους εξ' ονόματος της Βασίλισσας και Αναπαράσταση του πλοίου του Πυθέα από την όμάδα
να τους διαβιβάσουν την επιθυμία της να τους δει. εργασίας του Λαλεμάν.
Ή Βασίλισσα Ίόλα τους νομίζει για Φοίνικες και
εκπλήσσεται όταν πληροφορείται ότι «άνθρωποι της
θάλασσας της Μεσημβρίας» αυτοί, έφθασαν στον τόπο
της με πλοίο κι' όχι από ξηρά, όπως συνηθίζουν οι
φτάσει στην Ίκτίδα (σήμερα νησί Weight) και άπό
συμπατριώτες τους. Ρωτά κατόπιν τον Πυθέα για
έκεί στο Κάντιον. Κατά την παραμονή του στο Κάν-
τον σκοπό του ταξιδιού του: «Πάω, βασίλισσα μου
τιον, δίνεται στον Πυθέα ή ευκαιρία να μελετήσει
στην Χώρα όπου ό ήλιος δεν βασιλεύει ποτέ το καλο-
τα παλιρροιακά φαινόμενα καί να καταλήξει στο συμ-
καίρι και σε εκείνη την άλλη Χώρα για την οποία
πέρασμα ότί αιτία. τους είναι ή έλκτική δύναμη της
μόλις προ ολίγου μίλησες». 'Η Χώρα, για την οποία
σελήνης: «Πυθέας ό Μασσαλιώτης τη πληρώσει της
μόλις προ ολίγου είχε μιλήσει ήταν ή Χώρα του κασι-
σελήνης τάς πλημμυρίδας γίγνεσθαι, τη δε μειοίση
τέρου και του ήλέκτρου.
Με προθυμία ή Ίόλα όχι μόνο του λέει κάθε τι πού
ξέρει για τις χώρες αυτές, αλλά του δίνει και πλοηγό
πού θα τον οδηγήσει με ασφάλεια στην Χώρα του
κασσίτερου.
«BE - HELLERI» ξεφωνίζει ό πλοηγός καθώς
άντικρύζει την γη της Βρεττανίας», σημειώνει ό Πυ-
θέας στο ημερολόγιο του, και συνεχίζει·: «Θα εξελ-
ληνίσω τ' όνομα και θα αποκαλώ από εδώ κι έμπρός
το ακρωτήρι τοϋτο γιατί για ακρωτήρι πρόκειται —
Βελλέριον. (Είναι το σημερινό Cap land's end).
Οί κάτοικοι της περιοχής ονομάζονται Beretannik.
'Εχουν ήθη ήμερα και διατηρούν φιλικές σχέσεις με
όλους — και με τους Φοίνικες, και με τους Κέλτες
και με τους 'Ελληνες. Δεν φοβούνται τις εχθρικές επι-
δρομές γιατί το νησί τους το προστατεύει ό ωκεανός.
'Από τον Βασιλιά τους, ό Πυθέας πληροφορείται ότι
«γίνεται λόγος για κάποιο νησί πού το λένε Thu
All», μα μήτε ό Βασιλιάς, μήτε άλλος κανείς απ'
τους δικούς του πήγε ποτέ κατά κει,
Από τις πληροφορίες πού συλλέγει, ό Πυθέας κατα-
λήγει στο συμπέρασμα ότι ή Βρεττανία είναι τρίγωνο,
με το ΚΑΝΤΙΟΝ (KENT) και το ΒΕΛΛΕΡΙΟΝ
για γωνιές της βάσεως και τις Hemrodes για κο-
ρυφή.
Ό πλοηγός της Ίόλας, αφήνει τον Πυθέα στο Βελ- 'Αγαλμα της Μασσαλιώτιδας Αφροδίτης όπως βρέ-
λέριον, άφού προηγουμένως του έδωσε οδηγίες πώς θα θηκε.
11

Ή Vetima Thoule: τα πέρατα του γνωστού τότε
κόσμου. Που έφτασε ο Πυθέας; Στην Νορβηγία ή
την Ισλανδία;
τάς άμπώτιδας». (Πλουτάρχου de placitis philo
sopharum 1, III).
Την τεσσαρακοστή από του απόπλου ήμερα, ό Πυ-
θέας και οι σύντροφοι του φτάνουν στην Χώρα των
Γαλάζιων ανθρώπων (αργότερα ό Πλίνιος θα τους
αποκαλέσει Πίκτους — Picit) παρά τις συστάσεις
του Βασιλιά του Κάντιου ν' αποφύγει κάθε συνάντηση
με τους ανθρώπους «πού βάφουν με χρώμα γαλάζια
το πρόσωπο τους». Ξεμπλέκει μαζί τους χάρις στο
ελληνικό κρασί πού μ' απλοχεριά τους δίνει και μετά
οκταήμερο πλού φτάνει στο βορειότερο σημείο της
Βρεττανίας. Και ό Πυθέας σημειώνει στο ημερολό-
γιο του: «Εξηκοστή δεύτερη ήμέρα πλου. 'Εφτα-
σα στο βορειότερο σημείο του τριγώνου. Από την
σχέση ύψους και σκιάς του γνώμονα, συνάγω το συμ
πέρασμα ότι απέχουμε περισσότερο από 9000 στά-
δια από την Μασσαλία. Αύριο φεύγουμε για τις Όρκά-
δες. Θα πάρω μαζί μου ένα σκανδιναυό πλοηγό πού
ξέρει καλά την Thu All. Μου τον συνέστησε ό αρχη-
γός του στολίσκου των βαρβάρων πού ήρθε χτες από
την Χώρα των Μπέργκων να πουλήσει στους βάρβα-
βαρους κεχριμπάρι, παστό ψάρι κι' άρκουδοτόμαρα.
Στήν Ίέρνη (σήμερα Ιρλανδία) δεν πήγα. 'Εμαθα
πράγματα φρικτά για τους κατοίκους της. Τρώνε,
λέει τους γονείς τους και κοιμούνται με τις αδελφές
τους».
Τελευταία προσέγγιση του Πυθέα πρίν ξεκινήσει
για την Θούλη, τα νησιά Όρκάδες. Την 68η, άπό
του απόπλου ημέρα, ταξιδεύουν προς την κοιτίδα του
'Ηλιου έκεί όπου «μετά την δύσιν του ηλίου, μικρού
διαλείματος γενομένου, έπανατέλειν εύθέας τον ήλιον».
Φόβος αόριστος κατέχει τους τολμηρούς θαλασσοπό-
ρους. «Θούλην φησί Πυθέας από μεν της Βρεττανι-
κής έξ ήμερών πλου άπέχειν...» Και πράγματι, μετά
έξη ήμερών ταξίδι από την αναχώρηση τους από τα
νησιά Όρκάδες, φτάνουν εις την Θούλη — το έξελ-
ληνισμένο όνομα της Thu Αll. Και ο Πυθέας σημειώ-
νει: «Ή Θούλη είναι το έσχατο όριο του γνωστού σε
12
μας κόσμου. Τα βουνά της είναι σκεπασμένα με χιόνι,
Σπίτια δεν βλέπεις πουθενά μόνο λιγοστά βρύα ανά-
μεσα στα βράχια, Ό Λευκός (ό πλοηγός) μας λέει
πώς από την κορυφή του βουνού βγαίνει καμμιά φορά
φωτιά και τότε ή θάλασσα κοχλάζει, καθώς βράχοι
πυρακτωμένοι κατρακυλούν και πέφτουν στο νερό...
Μας λέει ακόμα πώς οι συμπατριώτες του ψαράδες
πού φτάνουν μέχρι εδώ παραγγέλνουν στους ίδιους
τους θεούς τα άρματα τους. Ρίχνουν, δηλαδή, μέσα
στον κρατήρα του ηφαιστείου (τις λέξεις τις αγνοεί
βέβαια ό συνομιλητής μου) ακατέργαστο το σίδερο
πού χρειάζεται για να κατασκευαστούν τα όπλα πού
ζητούν, ρίχνουν από πάνω και το χρυσάφι πού αντι-
προσωπεύει την αποτίμηση της εργασίας και φεύγουν,
Φεύγουν και επιστρέφουν ύστερα από καιρό για να
παραλάβουν τ' άρματα τους. Παραλληλίζω την ομοιό-
τητα της άφηγήσεως του Λευκού με την δική μας
δοξασία ότι τάχατες ό 'Ηφαιστος κατασκευάζει τα
όπλα των Θεών».
Ό Πυθέας προσκαλεί τους κορυφαίους των συν-
τρόφων του και τους ανακοινώνει ότι επιθυμεί να τα-
ξιδεύει μέχρις εκεί όπου ο ήλιος δεν βασιλεύει ποτέ
το καλοκαίρι και τους ρωτά κάποτε άν δέχονται ή
όχι να τον ακολουθήσουν :
—'Ολοι μας θέλουμε να μάθουμε το μυστικό του
ήλιου, αποκρίνεται ό Τίτυρος.
Ό Λευκός έχει άντιληφτεί τις προθέσεις του Πυ-
θέα και μολονότι δεν μπορεί να καταλάβει λέξη απ'
την συζήτηση πού διεξάγεται μεταξύ αύτού και των
ανδρών του? την παρακολουθεί με αγωνία, επαναλαμβά-
νοντας κάθε τόσο μια λέξη με έντονη την κατάληξη IS.
— Πάγο; τον ρωτάει ο Ούενιτάθ»
—Ναί, κάνει ό Λευκός με το κεφάλι.
Και ό Πυθέας σημειώνει στο ημερολόγιο του:
«Ενθουσιαστήκαμε με την ίδέα ότι σε λίγο θα
βλέπαμε την Παγωμένη θάλασσα. Μόνον ό Λευκός
ήτανε αμίλητος και σκυθρωπός. Το γιατί, το κατα-
λάβαμε — άλλοίμονο — πολύ αργά». Kαι συνεχίζει:
«Το άμμωτό, μας λέει πώς είναι βράδυ. Ό Λευκός
δείχνει, ανήσυχος... Μεσάνυχτα, σύμφωνα με τις ένδεί-
ξεις του αμμωτού... Την στιγμή πού μπροστά μας φα-
νερώθηκε σ' όλη του την μεγαλοπρέπεια ό ήλιος,
Παγόβουνα έκλεισαν τον δρόμο στον τολμηρό πον-
τοπόρο στις μακρινές χώρες τις γεμάτες μυστήριο
και τρόμο.
την στιγμή πού προσκαλούσα τους άνδρες μου να
προσευχηθούμε γονατιστοί στον Φοίβο και την αδελ-
φή του, την στιγμή πού νοιώθαμε ανατριχίλα στην
σκέψη ότι ό ήλιος έλαμπε στον ουρανό σε ώρα πού
στην δική μας Μασσαλία αντιστοιχεί με μεσάνυχτα,
την ίδια εκείνη στιγμή ή πλώρη μας σφηνώθηκε σε
κάτι άσπριδερό, κάτι σαν νεφέλωμα πυκνό πάνω στην
επιφάνεια της θάλασσας και από το τράνταγμα πέσα-
με όλοι στο κατάστρωμα...
—Δεν θα προχωρήσουμε πάρα-πέρα... Τα προστά-
ζει ή θεά. Δεν θέλει να εισδύσουμε βαθύτερα στο μυ-
στικό του αδελφού της. Γυρνάμε πίσω στην Θούλη».
Ό Πυθέας ρωτά τον Σκανδιναυό πλοηγό του για
τις Χώρες του ήλεκτρου. Και ό Λευκός, βγάζοντας
από την τσέπη του ένα χονδρό κομμάτι κεχριμπάρι,
του λέει :
—Σκαντινάβ, Νορίγκο, Μπα — 'Αλτις, 'Αμπα —
Λο».
Την 93η από του απόπλου ημέρα, προσορμίζονται
σε κάποιο σημείο της Νορβηγικής ακτής και άφού
παραλαμβάνουν νέο πλοηγό, τον Μπέρνι, αναχωρούν
και φτάνουν ύστερα από τέσσερεις μέρες στην χώραν
των Μπέργκων — πατρίδα του νέου πλοηγού. Ό Πυ-
θέας διαπιστώνει ότι ή Χώρα αυτή ευρίσκεται στο
ίδιο ύψος με την Χώρα των Γαλάζιων Ανθρώπων,
δεν είναι όμως βέβαιος αν αποτελεί συνέχεια της Ευ-
ρώπης «κατά την καμπύλην της προς τάς υπερβο-
ρείους περιοχάς, ή νησί».
Νομίσματα της Μασσαλίας.
Ή γραφή των αρχόντων υπενθυμίζει στον Πυθέα
το χρέος του. Πρέπει να ανακαλύψει την είσοδο της
θάλασσας Μπα 'Αλτις (σήμερα Βαλτικής) και τα μέρη
εκείνα «όπου μαζεύεις το ήλεκτρο, όπως στις δικές
μας αμμουδιές μαζεύεις το χαλίκι».
Ακολουθώντας τις οδηγίες των ιθαγενών και τις
υποδείξεις του νέου πλοηγού Thon, ό Πυθέας εισέρ-
χεται την 102η ημέρα του ταξιδιού στην θάλασσα
Men te Num — την Ba Altis των Φοινίκων, την
Θάλασσαν του Μεντανόμου των Ελλήνων.
Η ΑΡΤΕΜΙΣ είναι ήδη αγκυροβολημένη κοντά στην
παραλία. Ό Πυθέας επισκέπτεται τον Βασιλέα του
τόπου και με γενναίες δόσεις ελληνικού κρασιού προσ-
παθεί να αποσπάσει από αυτόν και την συντροφιά του
καμμιά πληροφορία σχετικά με τον Ιάσονα και τον
Τάναϊ. Κάποιος ηλικιωμένος από την συντροφιά α-
γνοούσε μεν το όνομα του Ιάσονα, είχε όμως ακουστά
μια παλιά παράδοση του τόπου του πού μιλούσε για
ανθρώπους με κατάμαυρα γένεια πού εδώ και πάρα
πολλά χρόνια φθάσανε μέχρις έδώ επάνω σε ξύλινα
πλοία, Και λέγοντας αυτά έβγαλε από την τσέπη
του κι έδειξε στον Πυθέα μια παμπάλαιη δραχμή
της Μιλήτου — από την εποχή πού τα νομίσματα εί-
χανε μια μονάχα όψη.
Τότε για πρώτη φορά άκουσε ό Πυθέας να μιλάνε
για τους Ίππόποδες «πού περπατούν στο χιόνι με
υποδήματα όμοια με τις πατούσες των αλόγων καί
σκεπάζουν το κορμί τους με... τ' αυτιά τους».
Χάρτης του δρομολογίου που ακολούθησε ό Πυθέας.
'Eγχρωμη γραμμή πηγαιμός, μαύρη γυρισμός.
13
 Τήν 110η του ταξιδιού ήμέρα, ή ΑΡΤΕΜΙΣ αγκυ-
ροβολεί στην Aba-Alo — την Βασιλεία, όπως θα
την ονομάζει από εδώ και εμπρός ό Πυθέας, Οι άνδρες
του «τρέχουν σαν παλαβοί στις παραλίες και ρίχνουν
με τίς χούφτες το κεχριμπάρι στα κάνιστρα».
Και ό Πυθέας συνεχίζει: «Το μεσημέρι πήρα το
ύψος του ήλιου και ύπελόγισα το πλάτος της Βασι-
λείας. Οι ντόπιοι, όμως, οργίστηκαν με την κάθετη
Φιγούρα του 'Ατλαντα πού βρέθηκε στο λιμάνι της
Μασσαλίας.
14
ράβδο μου (είναι ό γνώμων το γνωστόν σκιαθηρικόν
όργανον) και βάλθηκαν να την καταστρέψουν :
—Δεν έχω το δικαίωμα να τρυπάω το κορμί της
Μάνας - Γης, μου είπαν αγανακτισμένοι. Έδώ, ή Χώ-
ρα των Σκανδιναβών ονομάζεται Νορίγκο, πού σή-
μαίνει «Χώρα της αρκούδας». Είναι νησί ή χερσό-
νησος; Δεν έχω ούτε τον χρόνο, μα ούτε και την
άδεια να το εξακριβώσω. Χρέος μου είναι να ανα-
ζητήσω τον δρόμο του Ιάσονος».
Στή συνέχεια ό Πυθέας φθάνει, στην Χώρα των
Άλογοπόδαρων. Και σημειώνει στο ημερολόγιο του
πώς οί Άλογοπόδαροι - Αύτουλάδες ανήκουν στους
Σκύθες, την ονομασία τους δε οφείλουν στα περίεργα
υποδήματα, και στους ίδιόρρυθμους μονοκόμματους
ποδήρεις μανδύες που φορούν.
Από τον αρχηγό τους, πληροφορείται ό Πυθέας
πώς στα παλιά τα χρόνια άνθρωποι με γένεια κατά-
μαυρα — «γένεια σαν τα δικά σου Πυθέα» — έφτα-
σαν εδώ μέσω του ποταμού Tuna. «Να είναι, άραγε,
ο Τάναϊς», διερωτάται ό Πυθέας και παρατηρεί: «'Ετσι
εξηγείται και ή δραχμή της Μιλήτου που είδα στους
Μπέργκους». «Υπάρχει λοιπόν δρόμος να γυρίσω
στην Μασσαλία, όχι από το μέρος της θάλασσας.
'Ομως ή ΑΡΤΕΜΙΣ είναι σκαρί βαρύ για να την
σηκώσεις στα χέρια και σηκωτή να την μεταφέρεις
από ποταμό σε ποταμό».
Την 127η ημέρα, ό Πυθέας βρίσκεται ήδη στον
δρόμο του γυρισμού. H ΑΡΤΕΜΙΣ με τα αμπάρια
της γεμάτα κασσίτερο και ήλεκτρο επιστρέφει στην
Μασσαλία, ακολουθώντας τον δρόμο του πηγαιμού.
'Υστερα από ενάμιση, περίπου, μήνα οί Τιμούχοι
θά υποδεχδούν τον Πυθέα με συγκαταβατική μεγαλο-
ψυχία και οί Μασσαλιώτες τους συντρόφους του με
καχυποψία, Στίς ταβέρνες και στα καπηλεία θα αμφι-
σβητούν την άλήθεια των αφηγήσεων τους και θα
τους αποκαλούν δημόσια απατεώνες και ψεύτες. Ψεύτη
θα αποκαλέσουν και τον ίδιο τον Πυθέα στην συνέλευση
των Αρχόντων, «ψευδίστατον» θα τον χαρακτηρίσει
αργότερα και ό Στράβων.
'Επρεπε να περάσουν πολλοί αίώνες για να απο-
κατασταθεί ή μνήμη του μεγάλου 'Ελληνα της Μασ-
σαλίας.
Μανώλης Σιδ. Φραγκίσκος
15
 Πιο βαθιά ακόμα στο μυστήριο τωv Ιπταμένων δίσκων, πιο μακρυά
ακόμα στην ελπίδα για «αδελφούς» στο σύμπαν. 'Ετσι εξηγείται ή
νέα θρησκεία πού για αντιπρόσωπο της έχει τον Νταίνικεν. Αλήθεια
ή αυταπάτη; Πιστεύουμε σε κάτι υπαρκτό ή σ' ό,τι έπιθυμούμε;

πτάμενα Αντικείμενα Άγνώστου ταυτότη- πραγματική κοινωνία ανθρώπων με τη σύγχρονη

τος (UFO) — είναι άραγε αυτά τα αντικεί-
μενα Ιπτάμενοι Δίσκοι, ή είναι μήπως άπλά
φυσικά φαινόμενα πού δεν μπορούμε ακόμη να εξη-
γήσουμε; Είναι άραγε διαστημόπλοια άπό κάποιον
άλλο πλανήτη, ή μήπως είναι φαντασιώσεις μερικών
άνισόροπων ανθρώπων πού προσπαθούν να δημιουρ-
γήσουν θόρυβο γύρω από το όνομα τους; Τι είναι
τέλος πάντων αυτά τα αντικείμενα και άπο πού
προέρχονται ;
'Αν είναι πραγματικά εξωγήινα διαστημόπλοια θα
πρέπει να έρχονται άπο πολύ μακρυά, και να είναι
σταλμένα άπο πολύ προηγουμένους διαστημικούς πο-
λιστισμούς.
'Οτιδήποτε όμως κι αν είναι τα αντικείμενα αυτά
ή παρουσία τους στην γη μας δεν έγινε αντιληπτή
μόνο στο πρόσφατο παρελθόν, αλλά υπάρχουν ανα-
φορές ανεξήγητων ουράνιων φαινομένων, πού ενώ
χρονολογούνται από την νεολιθική ακόμη εποχή μοιά-
ζουν να αναφέρονται σε επισκέψεις διαστημοπλοίων.
Από τις έρευνες σύγχρονων αρχαιολόγων και φιλο-
λόγων, όσον άφορα τους μύθους και τις παραδόσεις
των αρχαίων λαών, προκύπτουν πολλά καί ενδιαφέ-
ροντα μυστηριώδη αινίγματα. Ό σύγχρονος άνθρω-
πος βρίσκει ότι οί περιγραφές αυτές είναι εκπληκτι-
κά σωστές. Για παράδειγμα ή απαρχή του πολιτισμού
των Σουμερίων στην Μεσοποταμία παρουσιάζει ιδιαί-
τερο ενδιαφέρον. Ή Σουμέρια είναι πιθανώς ή πρώτη
Το φαντασμαγορικό πράγματι και πολύχρωμο θέαμα
που παρουσιάζουν το Βόρειο και το Νότιο Σέλας
είναι το πραγματικό αντικείμενο αρκετών αναφορών
για «ιπτάμενους δίσκους».
έννοια, και άνθησε σχεδόν ξαφνικά πριν από 6000
χρόνια. Δεν γνωρίζουμε σήμερα ούτε από πού προήλ-
θαν oι Σουμέριοι, ούτε καί ή γλωσσά τους παρουσιά-
ζει οποιαδήποτε σχέση ή συγγένεια με τις άλλες
γλώσσες.
Ένα άλλο παράδοξο σημείο πού μας βάζει σήμε-
ρα σε σκέψη είναι ή κατασκευή ορισμένων σφραγίδων
πού άνεκάλυψαν oι αρχαιολόγοι και τις όποιες χρη-
σιμοποιούσαν, οί Σουμέριοι, για να σφραγίσουν επί-
σημα έγγραφα τους. Οι σφραγίδες αυτές απεικονί-
ζουν καθαρά το ηλιακό σύστημα με τους πλανήτες
να περιφέρονται γύρω από τον ήλιο.
Ακόμη πιο κοντά στην σύγχρονη εποχή ανήκουν
πολλές αναφορές στην Παλαιά Διαθήκη, που μοιά-
ζουν αφάνταστα με επισκέψεις διαστημοπλοίων. Ή
πιο φημισμένη περίπτωση είναι ή περιγραφή του
Προφήτη 'Ιεζεκιήλ, πού φαίνεται να περιγράφει κά-
ποιο είδος διαστημοπλοίου. Με την περιγραφή της
Βίβλου ό μηχανισμός της ΝΑΣΑ Τζόζεφ Μπλούμ-
ριχ έσχεδίασε και εδοκίμασε ένα διαστημικό όχημα
στο ειδικό τούνελ του Κέντρου ερευνών της ΝΑΣΑ
στο Λάνγκλευ. Ό Μπλούμριχ στο βιβλίο του «Τα
Διαστημόπλοια του Ιεζεκιήλ» αναφέρει μεταξύ άλλων
καί τα εξής:
«Tα συμπεράσματα πού βγάζουμε από τις μελέ-
τες πού κάναμε δείχνουν ένα διαστημόπλοιο που όχι
μόνο είναι αναμφισβήτητα πιθανό από τεχνική άποψη,
άλλά και πού είναι πολύ λογικά διαρρυθμισμένο για
τις λειτουργίες του και για την αποστολή του...
Έκτός απ' αυτό τα συμπεράσματα μας είναι ότι
χρησιμοποιήθηκε ένα διαστημόπλοιο πού είχε επαφή
με ένα διαστημόπλοιο «μητέρα» το όποίο βρισκόταν
σέ τροχιά γύρω από την γη».

16
 Ό Γάλλος αστρονόμος Ζακ Βαλή έχει συγκετρώ-
σει περισσότερες από 300 περιγραφές πού μοιάζουν
πολύ με εμφανίσεις ιπταμένων αντικειμένων αγνώ-
στου ταυτότητος νωρίτερα άπο τον 20ο αιώνα.
Πολλοί συγγραφείς εκλαϊκευμένων αρχαιολογικών
βιβλίων συγκέντρωσαν κατά καιρούς δεκάδες περιπτώ-
σεις ανεξήγητων αρχαιολογικών ευρημάτων πού πολλά
απ' αυτά μοιάζουν να αναπαριστάνουν εξωγήινα όντα
και διαστημικές μηχανές. Ό πιο γνωστός άπο αυτούς
τους εκλαϊκευτές είναι ό 'Εριχ φόν Νταίνικεν, ό όποίος
βλέποντας την έπιτυχία πού είχε το πρώτο του βιβλίο
«Αναμνήσεις από το Μέλλον» συνέχισε να συγκεν-
τρώνει όλα τα αινίγματα, πού βρήκαν κατά καιρούς
οι αρχαιολόγοι και να προσπαθεί να τους δώσει εξω-
γήινη εξήγηση ή ακόμη και προέλευση. Τα περισσό-
τερα όμως από αυτά έχουν απλή και εύκολη εξήγηση
πού έδωσαν ήδη ειδικοί επιστήμονες και αρχαιολόγοι
και έτσι στο μεγαλύτερο τους μέρος οι θεωρείες του
πρέπει να χαρακτηριστούν από έναν αντικειμενικό ε-
ρευνητή σαν «Παραμύθια του Νταίνικεν».
Το γεγονός πάντως παραμένει ότι τα 4 βιβλία του
Νταίνικεν είχαν τρομερή εμπορική επιτυχία. Μέχρι
σήμερα πάνω από 22 εκατομμύρια αντίτυπα έχουν
πουληθεί σ' ολόκληρο τον κόσμο. Γι' αυτό θα ήταν Ό Πλανήτης Ζεύς, πέμπτος κατά σειράν από τον
καλό να αναζητήσουμε προς στιγμήν τους λόγους ήλιο, είναι τόσο λαμπρός ώστε πολλές φορές γίνε-
της μεγάλης αυτής επιτυχίας πού είχε ή πώληση ταί αίτία για την αναφορά του σαν «ιπτάμενος δί-
των θεωρειών του Νταίνικεν. Σέ γενικές γραμμές ή σκος».
θεωρία του Νταίνικεν είναι ή έξης:
Διαστημάνθρωποι με μία τεχνολογία λίγο ανώτερη
από την σημερινή δική μας τεχνολογία προσεδαφί-
Οι παραπάνω λόγοι δεν είναι φυσικά οί μόνοι λόγοι
στηκαν στην γη κατά την διάρκεια της προϊστορι-
της εμπορικότητας των θεωρειών του Νταίνικεν, εί-
κής εποχής. 'Εγιναν πολλές τέτοιες προσεδαφήσεις
σε αρκετά διαφορετικά σημεία της Γης. Στίς επι- ναι όμως μερικοί άπό τους πιό βασικούς. Ούτε αυτά
σκέψεις τους αυτές άλλαξαν το DNA των ανθρω- πού γράφει ό Νταίνικεν, είναι κάτι το καινούργιο.
ποειδών για να κάνουν τον σημερινό άνθρωπο. Οι Δεκάδες συγγραφείς της ίδιας με τον Nταίνικεν «ει-
επόμενες επισκέψεις τους έγιναν για να τελειοποιή- δικότητας» έχουν γράψει δεκάδες παρόμοια βιβλία,
σουν τα πειράματα τους αυτά. χρησιμοποιώντας τα ίδια επιχειρήματα, τις ίδιες απο-
Επίσης σε γενικές γραμμές οι λόγοι της εμπορι- δείξεις» καί τις ίδιες θεωρίες πού χρησιμοποιεί ό
κής επιτυχίας του Νταίνικεν μπορούν να συνοψισθούν Νταίνικεν. Και όλα αυτά τα τελευταία 15-20 χρό-
στα ακόλουθα : νια. Εφ' όσον όμως όλοι οι άλλοι δεν «έπιασαν»
1. Ή θεωρία του αυτή δεν είναι κάτι το αδύνατο. έμπορικά γράφοντας τα ίδια, πράγματα, πως έγινε
Δεν είναι όμως και κάτι το πιθανό. καί «έπιασε» ο Νταίνικεν; Δεν θα ήταν καθόλου απί-
2. Ή θεωρία του Νταίνικεν είναι βασισμένη στην θανο να αποδοθεί ή όλη εμπορικότητα του Νταίνικεν
ανθρώπινη επιθυμία του να έχουμε «Εξηγήσεις για σε ένα είδος μαζικής ψυχώσεως.
όλα», Το άσχημο όμως των βιβλίων του Νταίνικεν δεν
3. Ό Νταίνικεν παρουσιάζεται πιο «εύρύνους», πιο βρίσκεται στην θεωρία πού τα διέπει, αλλά στίς «απο-
«έξυπνος», και πιο «ειδήμων» από οποιονδήποτε ειδικό δείξεις» πού παρουσιάζει για να υποστηρίξει την θεω-
έπιστήμονα. Μία ακόμη ευκαιρία για τον μέσο άνθρω- ρία του, και στόν τρόπο πού χρησιμοποιεί τις «απο-
πο να αποδείξει στον εαυτό του την γενική «οπι- δείξεις» αυτές. Μεταθέτει, με αφάνταστη ευκολία γε-
σθοδρομικότητα» της σημερινής επιστήμης. γονότα εξακριβωμένα αρχαιολογικά, όπως αυτός θέλει
4. 'Υπάρχει σήμερα ή γενική, άλλά εσφαλμένη, καί όπως τον βολεύει στον χώρο καί τον χρόνο. Συν-
αντίληψη ότι βρισκόμαστε στην κορυφή της τεχνο- διάζει ευρήματα τα οποία παρ' όλο πού χρονικά απέ-
λογικής μας ανάπτυξης. Κατά τον Νταίνικεν οι χουν μεταξύ τους εκατοντάδες ή και χιλιάδες χρό-
«θεοί» του διαστήματος έχουν μία τεχνολογία πού νια, τα παρουσιάζει υπονοώντας ότι συνέβηκαν ή κα-
είναι πλησιέστερη στην σημερινή μας τεχνολογία απ' τασκευάστηκαν την ίδια χρονική περίοδο. Για να γί-
ότι είναι ή τεχνολογία του 1900 στην σημερινή μας, νει όμως μια καλόπιστη κριτική των ατασθαλιών καί
5. Στήν αποδοχή της θεωρίας του Νταίνικεν βλέ- των τερατωδών λαθών πού παρουσιάζει ο Νταίνικεν
πει κανείς την εφαρμογή των πολλαπλών προβολι- με ευκολία και όπως τον βολεύει, θά πρέπει να γίνει
κοψυχολογικών τεστ πού αποδεικνύουν ότι βλέπει κα- μία προσπάθεια αντιμετωπίσεως της παρουσιάσεως
νείς σε οτιδήποτε αυτό πού επιθυμεί να δει. του αυτής παίρνοντας ένα προς ένα τα στοιχεία που
6. 'Υπάρχει επί πλέον μία ανεξήγητη επιθυμία του δίνει αναλύοντας τις ελλείψεις και τα λάθη του. Κάτι
κόσμου να πιστεύει ότι οί ειδικοί επιστήμονες και ερευ- τέτοιο όμως θα χρειαστεί να το κάνουμε σε μία μελ-
νητές είναι στην πραγματικότητα ηλίθιοι, μια καί. ή λοντική σειρά άρθρων.
«αλήθεια» του όλου θέματος τους διαφεύγει. Ό Νταί-
νικεν χρησιμοποιεί την επιθυμία αυτή του κόσμου Προς το παρόν αυτό που μας απασχολεί άμεσα
σαν δικαιολογία για να αμφισβητήσει τις παρατηρή- στο σημερινό άρθρο είναι το ερώτημα : «Ποια εξή-
σεις των επιστημόνων. γηση μπορούμε να δώσουμε άραγε στίς έκατοντάδες
17
 σύγχρονες αναφορές για την εμφάνιση Ιπταμένων άνθρωποι αυτοί δεν είδαν τίποτε άλλο παρά κάποιο
Αντικειμένων Άγνωστου Ταυτότητος;» φυσικό φαινόμενο πού λόγω αγνοίας η λόγω των
Ή πρώτη σύγχρονη αναφορά εμφανίσεως Ίπτα- έπικρατουσών συνθηκών το πέρασαν για ιπτάμενο
μένων Αντικειμένων Άγνώστου ταυτότητος έγινε δίσκο. Στήν πρώτη συγκεντρωτική παρουσίαση πού
το καλοκαίρι του 1947 από τον επιχειρηματία Κέ- έκανε ή Αμερικανική Αεροπορία αποδείχθηκε ότι
νεθ 'Αρνολντ στις ΗΠΑ. Ό Άρνολντ πετώντας με από τις 2199 αναφορές πού έλαβε από το 1947 έως
το ιδιωτικό του αεροπλάνο στην πολιτεία Ουάσιν- το 1952 για την εμφάνιση ιπταμένων αντικειμένων
γκτων σε ύψος 3000 μέτρων διέκρινε εννέα λαμπερά οι 479 περιπτώσεις δηλ, το 1/4 σχεδόν δεν ήταν
δισκοειδή αντικείμενα, τα όποία υπελόγισε ότι ήταν παρά αστρονομικά φαινόμενα. Το δε 1966 την τελευ-
32 και 40 χιλιόμετρα μακρυά του, είχαν μήκος 14 ταία χρονιά κατά την οποία ή Αμερικανική Αεροπο-
με 15 μέτρα, και πετούσαν με ταχύτητα 2700 χι- ρία ανακοίνωσε παρόμοιες αναφορές από τις 859 περι-
λιομέτρων την ώρα. πτώσεις οι 199 μπόρεσαν να εξηγηθούν σαν απλά
Το ίδιο βράδυ ανέφερε το τι είδε σ' έναν δημο- φαινόμενα του ουρανού πού οί άνθρωποι αυτοί τα
σιογράφο του οποίου το ρεπορτάζ έδημοσιεύθηκε σε πέρασαν για ιπτάμενους δίσκους,
δεκάδες εφημερίδες των ΗΠΑ. Αμέσως μετά την Ό πλανήτης Αφροδίτη επί παραδείγματι είναι
δημοσίευση της εμφανίσεως των ιπταμένων αντικει- εύκολο να σας ξεγελάσει και να τον περάσετε για
μένων πού είδε ό Άρνολντ, άνθρωποι από όλες τις ιπτάμενα αντικείμενο. 'Οταν ή Αφροδίτη βρίσκεται
πολιτείες της Αμερικής άρχισαν να αναφέρουν πα- στον δυτικό ουρανό λίγο πάνω από τον ορίζοντα μετά
ρόμοιες εμφανίσεις, και έτσι γεννήθηκε ή εποχή των την δύση του ηλίου, πολλοί άνθρωποι σ' ολόκληρη
σύγχρονων ιπταμένων δίσκων. την γη αναφέρουν ότι βλέπουν ένα παράξενο άερό-
Παραμένει όμως το γεγονός ότι χιλιάδες άνθρω- πλοιο στον ουρανό. Επιμένουν δε ότι αυτό πού εί-
ποι αναφέρουν σχεδόν καθημερινά την εμφάνιση δια- δαν δεν ήταν ούτε πλανήτης ούτε κάποιο λαμπρό
φόρων ιπτάμενων αντικειμένων πού δεν μπορούν να άστρο, γιατί ήταν πολύ πιο φωτεινό, άλλαζε χρώματα
αναγνωρίσουν σαν κάτι το γνωστό. Τι όμως βλέπουν και φαινόταν να μετακινείται στον ουρανό.
οι άνθρωποι αυτοί όταν αναφέρουν ότι είδαν κάποιο Ας δούμε λοιπόν πώς ή Αφροδίτη μπορεί να κά-
Ιπτάμενο Αντικείμενο Άγνωστου Ταυτότητος; νει αυτά πού αναφέρουν. Πρώτον, ή Αφροδίτη εί-
Μερικές φορές είναι εύκολο να αποδειχτεί ότι οί ν α ι λαμπρότερη από οποιοδήποτε άλλο άστρο ή πλα-
νήτη, και πράγματι φ α ί ν ε τ α ι να αλλάζει χρώ-
'Ενα άκόμη είδος αστρονομικών σωμάτων πού πολ-
ματα όταν βρίσκεται χαμηλά στον ουρανό γιατί το
λοί τα παρανοούν για «ίπτάμενους δίσκους» είναι
και οι κομήτες. φως της διαθλάται από τα κινούμενα αέρια ρεύματα
της ατμόσφαιρας. Πώς όμως είναι δυνατό να φαίνε-
ται ότι ή Αφροδίτη μετακινείται; Μερικές φορές ή
Αφροδίτη είναι τόσο λαμπερή ώστε να φαίνεται, όταν
κανένας άλλος πλανήτης ή άστρο δεν διακρίνετε.
Τα μάτια σας όμως δεν μένουν ακίνητα σχεδόν ποτέ.
Οί μυς πού ελέγχουν τα μάτια σας συνεχώς κινούν-
ται, και όταν κυττάζεται ένα μοναδικό αντικείμενο
οί απότομες κινήσεις των ματιών σας κάνουν το
αντικείμενο αυτό να φαίνεται ότι κινείται Όταν κυτ-
τάζετε όμως περισσότερα αντικείμενα, δεν παρατη-
ρείτε τόσο πολύ αυτή την ψεύτικη κίνηση.
Τώρα λοιπόν μπορείτε εύκολα να αντιληφθείτε γιατί
ή Αφροδίτη φαίνεται σε πολλούς σαν κάποιο παρά-
ξενο ιπτάμενο αντικείμενο. Πολλοί άνθρωποι κάνουν
το ίδιο λάθος και με άλλους πλανήτες ιδιαίτερα δε
με τον Πλανήτη Δία.
Τον Φεβρουάριο του 1967 ένας παρατηρητής στις
ΗΠΑ ανέφερε ότι τα βράδυα ένα πρασινοπο φως,
με μέγεθος ενός κτιρίου δύο ορόφων, και με σχήμα
άλλοτε στρογγυλό και άλλοτε αυγοειδές προσεδαφι-
ζόταν αρκετές φορές την εβδομάδα σε απόσταση 10
με 20 χιλιόμετρα Δυτικά από το σπίτι του. Ανέ-
φερε επί πλέον ότι με την βοήθεια διόπτρων διέκρινε
να έχει προοστηκές μηχανές των οποίων τα καυσαέ-
ρια έφώτιζαν ένα μεγάλο τμήμα της γύρω περιο-
χής. Ή κίνηση του ήταν πάντοτε αργή πρός τον
δυτικό ορίζοντα, όπου το αντικείμενο αυτό προσεδα-
φιζόταν οπότε και έσβηνε τα φώτα του
'Ενας ειδικός επιθεωρητής της Αεροπορίας επι-
σκέφτηκε την περιοχή αυτή μερικές μέρες άργότερα
και έφτασε στο σπίτι του παρατηρητή στίς 6.30 το
άπόγευμα. Ό παρατηρητής παρακολουθούσε την στι-
γμή εκείνη το μυστηριώδες αυτό αντικείμενο που φαι-
νόταν να κινείται δυτικά και πού αποδείχθηκε ότι ή-
ταν ό πλανήτης Ζευς.
Δυστυχώς πολλοί πλανήτες παραγνωρίζονται συχνά
18

Βολίδες και Μετέωρα είναι από τα πιο συχνά ούρά-
ράνια σώματα πού παραγνωρίζονται για «ιπτάμενοι
δίσκοι».
για Ιπτάμενα Αντικείμενα αγνώστου ταυτότητος.
Μια και όλοι οί πλανήτες κινούνται επάνω στο ίδιο
σχεδόν επίπεδο, από την γη μας φαίνονται να κι-
νούνται πολύ κοντά σε μία φανταστική γραμμή, σ'
ένα μονοπάτι επάνω στο όποίο ή περιφορά της γης
μας κάνει τον ήλιο να φαίνεται ότι κινείται. Ό μεγά-
λος αυτός κύκλος ονομάζεται εκλειπτική και διασχί-
ζει μία ζώνη 12 αστερισμών πού ονομάζουμε Ζωδια-
κό Κύκλο, ή ζώνη των ζωδίων.
Λόγω του ότι όμως οι πλανήτες κινούνται με δια-
φορετικές ταχύτητες πάνω στον Ζωδιακό κύκλο,
φαίνονται να σχηματίζουν διαφορετικές ομάδες, μπρο-
στά σε διαφορετικά άστρα, σε διαφορετικές χρονικές
περιόδους. Μερικοί πλανήτες γίνονται τόσο λαμπροί
κάποτε, ώστε την Αφροδίτη επί παραδείγματι μπο-
ρεί να την διακρίνει κανείς και την ήμερα εάν έχει
την υπομονή και ξέρει πού να κυττάξει.
Ποια ήταν όμως ή κίνηση πού έκανε τον πλανήτη
Δία, να μοιάζει με προσγειωμένο ιπτάμενο αντικεί-
μενο; 'Ηταν απλούστατα ή περιστροφή της γης
γύρω από τον άξονα της, ή κίνηση δηλ, πού κάνει
τον ήλιο να φαίνεται ότι άνατέλει το πρωί και δύει
το βράδυ. Ή κίνηση αυτή είναι τόσο αργή ώστε γίνε-
ται δύσκολα αντιληπτή, έκτος εάν παρακολουθήσει
κανείς το ίδιο άστρο διαφορετικές και διαδοχικές στι-
γμές το ίδιο βράδυ. Νέα άστρα άνατέλουν στην ανα-
τολή διασχίζουν τον ουρανό, και δύουν στην δύση.
Έκτός από τους πλανήτες πολλές φορές μετέωρα
πού πέφτουν άπο τον ουρανό θεωρούνται κι αυτά
σαν ιπτάμενα αντικείμενα αγνώστου ταυτότητος. Από
μία άποψη οι διάτοντες είναι πράγματι εξωγήινοι
επισκέπτες, άλλα όχι και ιπτάμενοι δίσκοι. Το ηλια-
κό σύστημα είναι γεμάτο από τους αλήτες αυτούς
του διαστήματος, πού τριγυρίζουν στο διάστημα. Τα
περισσότερα είναι μικρά κομμάτια πετρωμάτων και
μετάλλων στο μέγεθος κόκκων άμμου, αν και μερικά
έχουν μεγαλύτερο μέγεθος πού ή διάμετρος τους μπο-
ρεί να φτάσει τα μερικά μέτρα. Μερικές φορές πλη-
σιάζουν την γη αρκετά ώστε ή έλξη της τα παρασύ-
ρει μέσα, στην ατμόσφαιρα, όπου πέφτοντας με ταχύ-
τητα 60.000 χιλ. την ώρα αναφλέγονται και διασπόν-
ται πριν καλά - καλά φτάσουν την επιφάνεια της γης.
Και φυσικά όταν κανείς δει ένα τέτοιο φαινόμενο δεν
είναι και τόσο παράξενο αν το νομίσει για προσγειω-
νόμενο ιπτάμενο δίσκο.
Τι άραγε πρόκειται να σκεφτείτε άν δήτε κάποια
μέρα στον ουρανό παράξενα χρωματιστά φώτα πού
φαίνονται να χορεύουν; Μερικοί άνθρωποι νομίζουν
ότι άντικρύζουν κάποια παράξενη επίσκεψη από το
διάστημα. Στήν πραγματικότητα όμως δεχόμαστε την
επίθεση, ή καλύτερα τον βομβαρδισμό εκατομμυρίων
ύποατομικών σωματιδείων από τον ήλιο πού δημιουρ-
γούν χρωματιστές αναλαμπές στα ψηλότερα στρώ-
ματα της ατμοσφαίρας. Οί πολύχρωμες αυτές ανα-
λαμπές είναι γνωστές με το όνομα Βόρειο ή Νότιο
Σέλας,
Μερικοί από τους πιο παράξενους επισκέπτες μας
είναι και οί κομήτες. Πολλές αναφορές για ιπτάμενα
αντικείμενα αποδείχτηκαν τελικά ότι ήταν κομήτες,
'Αλλωστε δεν είναι καθόλου παράξενο πώς οι θεα-
ματικές εμφανίσεις κομητών έχουν προξενήσει τον
τρόμο και τον φόβο των προληπτικών άνθρώπων κάθε
εποχής. Στό Βελιγράδι, επί παραδείγματι, το 1456
όταν τα Χριστιανικά στρατεύματα της Δύσεως πολε-
μούσαν τους Τούρκους, παρουσιάστηκε στον ουρανό
με όλη την φαντασμαγορική του αμφίεση ο κομήτης
του Χάλευ, Τότε ο πάπας της Ρώμης διέταξε να
προστεθούν στον ύμνο: «'Αβε Μαρία» και τα ακό-
λουθα λόγια: «Από τον διάβολο, τους Τούρκους,
και τον κομήτη, Κύριε ό θεός ημών, διαφύλαξον
ημάς». Στήν Ιταλία, ακόμη και σήμερα, ειδικά ζαχα-
ρωτά πού τα λένε «κομέτα» πουλιώνται έξω από τις
εκκλησίες γιά να προφυλάξουν τους πιστούς από τις
επικίνδυνες επιδράσεις των κομητών.
Μερικές φορές ειδικές συνθήκες στην ατμόσφαιρα
μας κάνουν να βλέπουμε πράγματα πού δεν υπάρχουν.
'Οταν μία μάζα κρύου αέρα βρίσκεται πάνω από
μια μάζα ζεστού αέρα, ή θερμική αυτή αντιστροφή
όπως ονομάζεται μπορεί να προκαλέσει την εμφάνιση
άντικατοπρισμού πού αν είναι μεγάλης ισχύος έχει
την δυνατότητα να επιδράσει και στις συσκευές των
ραντάρ. Ή Αμερικανική αεροπορία υποδεικνύει ότι
το φαινόμενο αυτό είναι και ή εξήγηση πολλών ανα-
φορών για ιπτάμενα αντικείμενα.
Ακόμη και ορισμένοι σχηματισμοί νεφών μπορούν
να πάρουν την μορφήν ιπτάμενων δίσκων, ιδιαίτερα
δε σε ορισμένες περιοχές της Γαλλίας και των Βο-
ρειοδυτικών ΗΠΑ.
Το 1965 μία παράξενη οπτασία αναφέρθηκε από 67
φοιτήτριες του Κολλεγίου Χίλλσνταίηλ στο Μίσιγκαν
των ΗΠΑ. Κατά τις μαρτυρίες των φοιτητριών ένα
παλλόμενο φωτεινό αντικείμενο προσεδαφίσθηκε σε
μια βαλτώδη περιοχή κοντά στο Κολλέγιο, Η Αμε-
ρικανική Αεροπορία έστειλλε στην περιοχή τον επι-
στημονικό της σύμβουλο στα θέματα των ιπταμένων
αντικειμένων και καθηγητή της Αστρονομίας στο Πα-
νεπιστήμιο Νόρθγουεστερν, Δρ. 'Αλλεν Χάυνεκ, για
να εξετάσει την περίπτωση. 'Οταν ό Δρ. Χάυνεκ
έφτασε στην περιοχή βρήκε την μεγάλη πλειοψηφία
των κατοίκων σχεδόν στα όρια της υστερίας. Μία
επισταμένη όμως εξέταση επί τόπου με την βοήθεια
των αστυνομικών αρχών και μερικών κατοίκων πού
είχαν πεί ότι είδαν τον παράξενο ιπτάμενο δίσκο
19
 Αινιγματικά αρχαιολογικά κτίσματα, όπως το εικο-
νιζόμενο Στόουνχεντζ στο Σάλσμπερυ της Νοτίου
Αγγλίας, χρησιμεύουν στους συγγραφείς τύπου Νταί-
νικεν σαν «αποδείξεις» των θεωρειών τους για την
ύπαρξη εξωγήινων επισκεπτών της Γής μας.

απέδειξε ότι στην πραγματικότητα ήταν αποτέλεσμα
αναθυμιάσεων μεθανίου από τα σαπισμένα φυτά της
βαλτώδους περιοχής. Οί φλόγες ήταν δηλαδή ένα είδος
χημικής αναλαμπής ή δε χαμηλή θερμοκρασία τους
είναι ένας άπο τα παράξενα χαρακτηριστικά τους
Έκτός όμως από τα φυσικά αυτά φαινόμενα πού
λανθασμένα αναφέρονται σαν ιπτάμενα αντικείμενα,
υπάρχουν και πολλά άλλα που είναι κατασκευασμένα
από τον άνθρωπο. Ή κατηγορία μάλιστα αυτή είναι
τόσο μεγάλη ώστε στην μελέτη των ιπταμένων αντι-
κειμένων πού αναφέραμε προηγουμένως άπο τις 2199
περιπτώσεις που αναφέρθηκαν οί 813, δηλ. το 37%
ανήκαν στην πραγματικότητα σ' αυτήν την κατηγο-
ρία. Γιατί είναι εύκολο κανείς να αντιληφτεί πώς
κάποιο είδος αεροσκάφους, ιδιαίτερα την νύχτα μπο-
ρεί να ληφθεί για ιπτάμενος δίσκος, μια και τα περισ-
σότερα αεροπλάνα είναι υποχρεωμένα να έχουν σε
λειτουργία ειδικά άναβοσβήνοντα κόκκινα και πρά-
σινα φώτα.
'Αλλες πάλι φορές είναι πιθανόν ότι αυτό πού βλέ-
πουν οι άνθρωποι αυτοί, δεν είναι άλλο άπο πτή-
σεις ειδικών πειραματικών τύπων αεροσκαφών και
άλλων συσκευών. Το 1952 το Αμερικανικό Ναυτικό
πειραματιζόταν με τέτοιου είδους αεροσκάφη. Ό
Αμερικανικός στρατός επίσης προσπάθησε έπι αρκετό
χρόνο να κατασκευάσει και να χρησιμοποιήσει ένα
δισκοειδούς τύπου αεροσκάφος. Ενώ τέλος ή ΝΑΣΑ
στα αρχικά της στάδια, πειραματιζόταν με μία ατομική
συσκευή για την μετακίνηση αστροναυτών στην επι-
φάνεια της Σελήνης.
Ποια εξήγηση όμως μπορούμε να δώσουμε στίς
περιπτώσεις εκείνες που κάποιος αναφέρει ότι είδε
ενα μικρό φωτεινό σημείο να κινείται αργά κατά
20
μήκος του oυρανού; Δεν μπορούσε να είναι κάποιο
άστρο ή κάποιος πλανήτης γιατί έκινείτο κατά μήκος
ταυ ούρανού σε χρονική περίοδο μικρότερη από μία
ώρα. Και δεν θά μπορούσε να είναι κάποιο αεροπλάνο
γιατί δεν ακουγόταν κανένας ήχος. Στήν περίπτωση
αυτή το ποιό πιθανό ήταν ότι ό παρατηρητής έβλεπε
έναν από τους εκατοντάδες τεχνικούς δορυφόρους πού
έχουν τεθεί σε τροχιά γύρω από την γη, 'Ακριβώς 100
από τις 800 περίπου αναφορές πού έγιναν το 1966
άπεδείχθηκαν οτι ήταν δορυφόροι.
Ένα άλλου είδους λάθος αποδείχθηκε τελικά θανα-
τηφόρο σ' έναν έμπειρο πιλότο του Αμερικάνικου
στρατού. Ό Σμηναγός Τόμας Μαντέλ ένα απόγευμα,
τον Ιανουάριο του 1948 ήταν επικεφαλής ενός σμή-
νους πολεμικών αεροπλάνων πού επέστρεφε στην
βάση του, όταν ξαφνικά πάνω από το Ανατολικό
Κεντάκυ το σμήνος επεσήμανε ένα σφαιρικό κοκκι-
νόχρωμο αντικείμενο να πετάει από πάνω τους. Ό
Μαντέλ και δύο ακόμη καταδιωκτικά άρχισαν να
αναρριχούνται προς το αντικείμενο, αλλά οί σύντρo-
φοι του Μαντέλ απεχώρησαν ύστερα από λίγο
γιατί το αντικείμενο ήταν τόσο ψηλά στην ατμόσφαιρα
ώστε δεν μπορούσαν να το καταδιώξουν χωρίς ειδι-
κές συσκευές οξυγόνου. Ό Μαντέλ όμως συνέχισε
την καταδίωξη. Μετά από μία περίπου ώρα το αερο-
πλάνο του Μαντέλ βρέθηκε κατεστραμμένο και τα
κομμάτια του είχαν διασπαρεί σε μιά περιοχή ενός
τετραγωνικού χιλ. Στήν έρευνα πού ακολούθησε
διεπιστώθηκε ότι το κοκκινωπό αντικείμενο πού έκυ-
νήγησε ό Μαντέλ δεν ήταν παρά ένα ειδικό πειρα-
ματικό αερόστατο, πού χρησιμοποιόταν για επιστη-
μονικές μελέτες των ανώτερων στρωμάτων της ατμό-
σφαιρας. Ακόμη και σήμερα τέτοιου είδους αερόστατα
 'Ενας «τουρίστας» του ουρανού με φόντο την γη και την Σελήνη.
μεταφέρουν ψηλά στην ατμόσφαιρα ειδικά επιστημο-
νικά όργανα. Τα αερόστατα αυτά φτάνουν σε μεγα-
λύτερο ύψος από οποιοδήποτε αεροπλάνο όπου η διά-
μετρος τους έξογκώνεται μέχρι και 30 μέτρα. Ή
εξήγηση πού δόθηκε ήταν ότι ό Μαντέλ είδε το πει-
ραματικό αυτό αερόστατο, και το κατεδίωξε μέχρις
ότου έφτασε στο ύψος των 25.000 ποδιών. Εκεί λι-
ποθύμησε λόγω ελλείψεως οξυγόνου, έχασε τον έλεγχο
του αεροπλάνου του, το όποίο έπεσε ενώ ο Μαντέλ
ήταν ακόμη αναίσθητος.
Θα μπορούσαμε όμως να χαρακτηρίσουμε όλες τις
αναφορές για την εμφάνιση ιπταμένων αντικειμένων
σαν λανθασμένες παρατηρήσεις φυσικών φαινομένων,
ή κάποιου είδους γήινων αεροσκαφών; Φυσικά όχι.
Μην ξεχνάμε ότι πολλοί άνθρωποι αρέσκονται με το
να δημιουργούν θόρυβο γύρω από το όνομα τους. 'Υπάρ-
χουν επίσης και οι επιστημονικά αποδεδειγμένες περι-
πτώσεις ομαδικής ή ατομικής ψυχολογικής υστερίας.
Και τέλος υπάρχουν και οι περιπτώσεις των αναφο-
ρών πού είναι τόσο δύσκολο να τις πιστέψει κανείς
ώστε να θεωρούνται τελείως γελοίες. 'Εχουμε επί
παραδείγματι την περίπτωση του κυρίου Μπακ Νέλ-
σον, ενός φαρμαδόρου από το Μισσούρι των ΗΠΑ, ό
όποιος υποστηρίζει ότι εξωγήινα όντα τον έξενάγη-
σαν σ' όλους τους πλανήτες του ηλιακού συστήματος
με τον ιπτάμενο δίσκο τους. Μας πληροφορεί επίσης
ότι το σκυλί του, πού το φωνάζει Βασιλίτσα, προέρχε-
ται από τον πλανήτη Αφροδίτη. Μην γελάτε όμως.
Επί αρκετά χρόνια ό κύριος Νέλσον διοργάνωνε κάθε
καλοκαίρι στην φάρμα του συνέδρια ιπταμένων δίσκων
και επέτυχε να προσελκύει πολλούς πελάτες, καί που-
λώντας τους βιβλία, σουβενίρ, καί τρίχες από τα μαλ-
λιά της Βασιλίτσας κατώρθωσε μέσα σε μερικά χρό-
νια να αποσυρθεί καί να ζει βασιλικά, χάρι στην
Βασιλίτσα, σ' ένα από τα πιο πολυτελή θέρετρα του
Μαϊάμι.
Στήν δεκαετία μάλιστα του 1960 το θέμα είχε πάρει
τέτοιες διαστάσεις ώστε μετετράπηκε σε ένα δίκτυο
επικερδών επιχειρήσεων αρκετών δεκάδων εκατομ-
μυρίων. Με 60 μόνον δρχ. μπορούσε να αγοράσει
κανείς στην Αμερική ένα αυθεντικό καί γνήσιο όπως
διαφημιζόταν, σετ χαρτών που έδειχναν όλες τις περιο-
χές πού προσεδαφίζονταν ιπτάμενοι δίσκοι, που έπε-
φταν μαλλιά αγγέλων, πού παρουσιάζονταν εξωγήινα
όντα καί πολλά ακόμη θαυμάσια πράγματα. Εάν δια-
θέτατε 300 δρχ, θα μπορούσατε να αγοράσετε έναν
ειδικό ανιχνευτή ιπταμένων δίσκων του όποίου τα
εξαρτήματα ήσαν τόσο «ερμητικά σφραγισμένα για
να προφυλάσσονται» ώστε ήταν αδύνατο να τα εξε-
τάσει κανείς - αν φυσικά υπήρχαν.
Καί οί φωτογραφείες των ιπταμένων δίσκων που
πολλοί υποστηρίζουν ότι μπόρεσαν να πάρουν, πώς
εξηγούνται; Μερικές απ' αυτές έχουν εύκολη εξή-
γηση; Είναι ιπτάμενα πιάτα . . .
'Ετσι τα περισσότερα κρούσματα ιπταμένων δίσκων
δεν είναι παρά φαινόμενα πού μπορούν εύκολα να
εξηγηθούν. 'Αλλά δεν εξηγούνται όλα. Άπό τα 2199
κρούσματα των ετών 1947 - 1952 το 434, δηλ, 20%
ήταν ανεξήγητα. Έκτοτε εκατοντάδες κρούσματα
έχουν αναφερθεί. Καί ενώ στην μεγάλη πλειοψηφία
των αναφορών έχουν δοθεί λεπτομερές εξηγήσεις, εν
τούτοις πάνω από 650 κρούσματα έχουν χαραχτηρι-
στεί επίσημα σαν ανεξήγητα.
Τι άραγε να είναι τα ανεξήγητα αυτά κρούσματα;
είναι πραγματικά εξωγήινα διαστημόπλοια; Καί άν
ναί, από που προέρχονται; Μιά καί ήδη στο προηγού-
μενο άρθρο μας εξηγήσαμε ότι δεν μπορούν να προέρ-
χονται από τους άλλους πλανήτες του ήλιακού μας
τότε από που έρχονται; Καί γιατί οι εκατοντάδες
αυτές των αναφορών έχουν κινήσει το ιδιαίτερο ενδια-
φέρον ακόμη καί ειδικών επιστημόνων; Θα συνεχί-
σουμε όμως στο επόμενο.
Διονύσιος Π. Σιμόπουλος
21
 Για πρώτη φορά στον ελληνικό χώρο παρουσιάζε-
ται και αναλύεται το φαινόμενο, του χορού του Θανά-
του. Ή μεγαλειώδης προσπάθεια του ανθρώπου να
εξωραΐσει τον Θάνατο σαν ιδέα αποδεικνύει την
ψυχική του ανάταση. Ή τέχνη αρωγός στην προσπά-
θεια αυτή δίνει το μέτρο του φαινομένου αυτού, πού
μοναδικός εμπνευστής και εκφραστής ήταν ό λαός.

22
 την ανθρώπινη ιστορία ανήκουν γεγονότα διάρκεια των βιβλικών χρόνων είχε προσβάλει τα λι-
πού σφράγισαν την εποχή τους τόσο έντονα μάνια των Φιλισταίων. Τον 6ον αιώνα, την εποχή
ώστε δημιούργησαν αναμνήσεις πού οί γεν- του Ιουστινιανού ή πανώλης για πρώτη φορά ξέσπασε
νεές τις θυμούνται με φρίκη. Στήν μεσαιωνική καθώς στον Δυτικό χώρο καί προκάλεσε την άνευ προηγου-
καί στην νεώτερη ευρωπαϊκή ιστορία φρικιαστικά ορά- μένου καταστροφή του ρωμαϊκού κόσμου, με πολλή
ματα ανιχνεύουν την ματωμένη, φρικτή πορεία του δε βεβαιότητα πιστεύουμε ότι συνέβαλλε στην δη,-
μεγαλύτερου ίσως πρωταγωνιστή της κοινωνικο-οίκο- μιουργία των σκοτεινών χρόνων του Μεσαίωνα. Η
νομικής εξαθλίωσης των ευρωπαϊκών πληθυσμών: του πανώλης έγινε ενδημική ασθένεια στα μεγάλα λιμά-
«Μαύρου Θανάτου», της γνωστής πανούκλας (ή πα- νια της Ευρώπης ή σε ορισμένες κλειστές περιοχές,
νώλης). Πάνω σ' ένα κατακόκκινο φόντο πούχει χρω- Τον 14ον αίώνα ξαναπαρουσιάζεται καί προκαλεί μια
ματιστεί από το αίμα των εκατομμυρίων θυμάτων από τις μεγαλύτερες καταστροφές στην Ευρωπαϊκή
του, στην κορφή ενός ψηλού λόφου φτιαγμένου από ιστορία καί ξαναφουντώνει στα 1665 οπότε ολοκλη-
τα εκατομμύρια κόκκαλα των νεκρών καγχάζει ο Μαύ- ρωτική καταστροφή έπαθε το Λονδίνο, τέτοιας εκτά-
ρος Θάνατος. Καγχάζει τα έπινίκεια πάνω στην άγνοια, σεως, ώστε να ονομαστεί ή «φρίκη του 1665»,
την δεισιδαιμονία, την φρίκη των ανθρώπινων αδυνα- Μια σημαντική φάση της παρουσίας της πανώλης
μιών καί την ηθική καί σωματική ασυδοσία. Καγχά- ήταν αυτή πού άρχισε το 1333 στα βάθη της Ασίας
ζει καί προσκαλεί με μία ακατανίκητη έλξη τα θύματα καί πού εξαπλώθηκε στις Ινδίες καί σ' άλλες χώρες
του πού μέσα από αστείρευτο πλήθος φρικτών πόνων πού βρισκόντουσαν πάνω στις εμπορικές αρτηρίες.
δυσοσμίας καί σωματικής σαπίλας οδηγούνται θέλον- Από την Κριμαία του Ευξείνου έφτασε στην Κων/
τας καί μη προς τον αρχηγό τους. πολη. Στήν Αίγυπτο έφτασε άπό την Μεσοποταμία
Στά 1343 μία ομάδα Γενοβέζων εμπόρων κατα- και την Αραβία. Στό τέλος του 1346 καί αρχές του
διωκόμενη από μια Ταταρική συμμορία, για να γλυ- 1437 ή Κεντρική Ασία, ή Αίγυπτος και όλη σχεδόν
τώσει τα πολύτιμα φορτία της, μεταξωτά καί γού- ή Νότιος Εύρώπη είχαν προσβληθεί από την επιδη-
νες της Κίνας καταφεύγει στην οχυρωμένη πόλη της
Κάφας, στην Κριμαία του Ευξείνου Πόντου. Παρά Ό θάνατος. Τραπουλόχαρτο ζωγραφισμένο με το
τις προσπάθειες των Τατάρων οί πολιορκημένοι αμύ- χέρι, από την Τράπουλα του Καρόλου 6ου (1392).
νονται με σθένος καί καταφέρνουν να σωθούν ενώ
ή πολιορκία τους βαστά γύρω στα τρία χρόνια. Τότε
κατά ένα τελείως περίεργο τρόπο προφητικού πολέ-
μου, όσον άφορά τα πολεμικά όπλα, οί Τάταροι απο-
φασίζουν να πολεμήσουν τους αμυνόμενους με βιο-
λογικά μέσα. Σταμάτησαν να ρίχνουν, με τους κατα-
πέλτες τους πάνω στα τείχη, πέτρες καί βράχους,
καί άρχισαν να πετούν πάνω στα οχυρά της Κάφας
τα πτώματα των νεκρών συντρόφων τους. Με μία
σημαντική διαφορά όμως: οί σύντροφοι αυτοί των
Τατάρων πού τα σώματα τους είχαν σταλεί σαν δώρο
στους αμυνόμενους είχαν πεθάνει από την βουβωνική
πανώλη: τον «Μαύρο θάνατο».
'Ετσι αρχίζει μια άλλη δραματική φάση για την
επιβίωση των κατοίκων της ευρωπαϊκής ηπείρου.
Οί ίδιοι οί Τάταροι πού πολιορκούσαν την Κάφα
έντρομοι μπροστά στις απώλειες τους από την ανίατη
ασθένεια εγκατέλειψαν την πολιορκία. 'Οταν οί Γενο-
βέζοι άντίκρυσαν τις πολιορκητικές μηχανές να χά-
νονται στον ορίζοντα καταλήθηκαν από πανικό: 'Ετρε-
ξαν αμέσως προς τα πλοία τους καί ξανοίχτηκαν στο
πέλαγος για να γλυτώσουν. Πολλοί πέθαναν στο τα-
ξίδι, αυτό, άλλοι έφτασαν άρρωστοι στα λιμάνια της
Κων/πολης, της Γένοβας ή της Βενετίας όπου έμό-
λυναν μεγάλο αριθμό ατόμων, συγγενών τους ή φί-
λων. 'Ετσι ό Μαύρος θάνατος μπήκε στην εύρώπη
από την πιο εύκολη πόρτα: τα μεσογειακά της λιμά-
νια καί εξαπλώθηκε σταδιακά προς τα Βόρεια καί
δυτικά.
«Από τα πανάρχαια χρόνια μέχρι σήμερα ή μικρο-
βιολογική λοίμωξη αποτελεί έναν από τους μεγαλύ-
τερους κινδύνους για την υγεία του πολιτισμένου ανθρώ-
που. Ή βουβωνική πανώλης, ακόμη περισσότερο από
μεταγενέστερες μάστιγες όπως ή χολέρα, ή ευλογιά,
ό κίτρινος πυρετός καί ή ισπανική γρίππη, παραμέ-
νει το πιο φοβερό παράδειγμα λοιμώδους νόσου πού
εξολόθρεψε ολόκληρους πληθυσμούς, οί όποίοι πρω-
τύτερα δεν είχαν εκτεθεί σ' αυτήν».
Από τα πολύ παλιά γνωρίζουμε την καταστροφική
επίδραση καί παρουσία της πανώλης όταν κατά την
23
μία αυτή. Ή Σικελία ή Ιταλία και ή νότιος Γαλλία
πλήρωσαν πρώτες. Αργότερα έκάλυψε την 'Ολλαν-
δία και την Γαλλία, απλώθηκε στην Αγγλία, Γερ-
μανία και Πολωνία, στα 1349 και στα 1351 - 1352
κτύπησε και την Ρωσία, Στά επόμενα χρόνια παρου-
σίασε κάποια ύφεση όταν στα 1357 έκανε την εμφά-
νιση της στο Μπραμπάντ και κατά μήκος του ποτα-
μού Δούναβη. Ή Φλωρεντία ερημώθηκε για δεύτερη
φορά από την Πανώλη στα 1359 και τον επόμενο
χρόνο 1360 πλήρωσε τον ανάλογο φόρο ή Αβινιόν.
Διάφορα κείμενα της εποχής δείχνουν την έκταση
της επιδράσεως της πανώλης τόσο στο χώρο τον κοι-
νωνικό όσο και στον φιλολογικό. Μια πολύ πλού-
σια φιλολογία είδε το φως στα χρόνια 1348 έως τα
Δύο σκηνές του Λονδίνου την εποχή πριν ενσκήψει ό Μαύρος Θάνατος. 'Ολοι σπεύδουν να απομακρυνθούν
είτε με βάρκες, από τον Τάμεση, είτε πεζοπορώντας.
1500, έργα φιλολογικά πού μιλούσαν για τις εμπει-
ρίες των συγγραφέων τόσο για την επιδημία, όσο και
για τις συμβουλές και τις προφυλάξεις, σχετικές με
την αποτελεσματική αντιμετώπιση της νόσου. Με
τον τρόπο αυτό άφθονα στοιχεία έχουν φτάσει ως
εμάς και μας δίνουν την ευκαιρία να μελετήσουμε
το σημαντικό αυτό φαινόμενο και την επίδραση του
στους ανθρώπους της εποχής και τις διάφορες κοι-
νωνικές ομάδες. Τότε ήταν πού παρουσιάστηκε στην
τέχνη ή μορφή της ζωγραφικής απεικονίσεως πού
ονομάστηκε «Ό Χορός του Θανάτου».
Ό Φραγκισκιανός μοναχός Μικέλε Πιάτσα (Miche-
le Piazza) στο έργο του «Ιστορία της Σικελίας από
το 1337 έως το 1361» αφηγείται ότι στις αρχές Όκτω-
βρίου 1247 δεκατρείς Βενετσιάνικες γαλέρες έζήτη-
σαν καταφύγιο στο λιμάνι της Μεσσήνης. Οι γαλέ-
ρες αυτές μετάδωσαν την πανώλη πού μετάφεραν
στην Σικελία. Με γραφικότητα περιγράφει ό Μικέλε
Πιάτσα τα συμπτώματα της νόσου: «Επειδή μία
μόλυνση της αναπνοής έπέρασε ανάμεσα τους, καθώς
ομιλούσαν, ό ένας έμόλυνε τον άλλον και έτσι όλοι
τους άρχισαν να βασανίζονται από τον πόνο καί τσα-
κίστηκαν. Σάν αποτέλεσμα του πόνου και τής μολύν-
σεως της αναπνοής φάνηκαν σπειριά στο μηρό ή
«Μακάβριος Χορός» (1539). Τοιχογραφία που βρί-
σκεται στην Εκκλησία τον Σάν Βιτζίλιο, στο Πίν-
τσολο.
στους βραχίονες πού έμοιαζαν με φακίδες και πού
είσχωρούσαν μέσα. στο σώμα και το έμόλυναν και
ύστερα οι άρρωστοι έφτυναν αίμα, 'Υστερα από αδιά-
κοπη αιμόπτυση τριών ήμερών έφευγαν από την ζωή,
Και δεν άπέθαναν μόνον εκείνοι πού ομιλούσαν μ'
αυτούς αλλά και όσοι έτυχε να αγοράσουν, να πιά-
σουν ή να έγγίσουν αντικείμενα δικά τους».
'Αλλος χρονογράφος ό Κολούτσιο Σαλουτάρι (Coluc-
cio Salutari) στις επιστολές του για την πανώλη
στη Φλωρεντία μας δίνει πολλές πληροφορίες επι-
τίθεται κατά των πολιτών πού εγκατέλειψαν την
πόλη εξ αιτίας της νόσου, Μας αναφέρει μάλιστα
και τις προφυλάξεις που πήρε ο ίδιος ώστε να μην
μολυνθεί, αλλά φαίνεται ότι όλα αυτά δεν του χρη-
σίμευσαν για πολύ. Ό Κολούτσια Σαλουτάρι πέθανε
άπο την πανώλη,
'Ενα άπο τα σπουδαιότερα φιλολογικά έργα σχε-
τικά με την πανώλη) είναι το «Συμβουλές εναντίον
της πανώλης» (Consilia contra Pestilentiam) του
Τζεντίλε ντά Φτλίνο (Gentile da Filino, πού κι αυ-
τός πέθανε άπο την πανώλη του 1348. «Οι συμβου-
λές του προς τις πόλεις Γένουα και Περούτζία, περι-
λαμβάνουν υποδείξεις σχετικά με τροφές και ποτά,
καθαρτικά, αφαιμάξεις και διάφορα φάρμακα πού πρέ-
πει να χρησιμοποιούνται. Επίσης συνιστά καί την
απολύμανση». 'Αλλο σημαντικό έργο είναι αυτό του
Διονύσου Κόλλ (Dionysius Colle) το «Πρακτική Ια-
τρική» (Medicina practica) έργο αρκετά πληροφο-
ριακό πού αναφέρεται από τον Χάϊζερ, (Hisser) στο
έργο του. «Στά περισσότερα από τα γραπτά αυτά
περιγράφονται τα συμπτώματα της νόσου και γίνον-
ται υποδείξεις θεραπευτικών μέσων, όπως ή απολύ-
μανση με καπνά από ρετσίνι πεύκου και λάρικος».
'Οταν ή πανώλης έφτασε στο μεγαλύτερο σημείο
της εξάπλωσης της οι επιδημίες σάρωσαν τη γερα-
σμένη ήπειρο κι όπως ήταν επόμενο έξώντωσαν μεγά-
λους αριθμούς ανθρώπων σε πολύ σύντομο χρονικό
διάστημα. Τεράστιοι λάκκοι ομαδικής ταφής είχαν
ανοιχτεί όπου τα πτώματα ντυμένα όπως ήταν πετά-
γονταν εκεί μέσα και θαύονταν μαζί με στρώματα
 από ασβέστη για την σύντομη αποσύνθεση τους.
Πλήθος χρονικογράφων διέσωσαν για τους μετα-
γενεστέρους την φρίκη των περιόδων εκείνων πού νό-
μιζες ότι μια θεία τιμωρία έπεφτε πάνω από τους
αμαρτωλούς ανθρώπους καί τους εξάγνιζε με τήν επι-
δημία. Σκηνές φρίκης ξετυλίγονταν στους δρόμους
των πόλεων πού ή αρρώστια είχε κτυπήσει. Δρόμοι
στρωμένοι με πτώματα γεμάτα άπο αίμορροούσες
πληγές πού σκέπαζαν όλο το σώμα του αρρώστου
καί πού μετά τον θάνατο του είχαν μαυρίσει, Άπο
τα μαύρα αυτά σημάδια πήρε καί ή πανώλης την
τρομερή ονομασία της «Μαύρος Θάνατος». Τρομα-
κτικά οράματα, σεισμοί, κομήτες πραάγγελαν τον
ερχομό της «Παρθένου Πανώλης» πού περπατούσε
περήφανα στους δρόμους κι αντί για λουλούδια, σκόρ-
πιζε το δηλητήριο της πανώλης. Ταυτόχρονα ό διά-
βολος έκανε την εμφάνιση του στην πόλη καί σημά-
δευε τις πόρτες αυτών πού επρόκειτο να θερίσει ο
θάνατος.
«Πολλοί πίστευαν ότι ή άρώστεια προερχόταν
από τις αναθυμιάσεις των κακών ανθρώπων. 'Ενας
παράγοντας πού ενίσχυε την πίστη για τις υπερφυ-
σικές αιτίες της αρρώστιας ήταν οί ολοφάνερες ιδιο-
τροπίες της. Υποτασσόταν σ' ένα νόμο περιοδικό-
τητας καί παρά τα προφυλακτικά μέτρα, ακολουθού-
σε μια σταθερή πορεία ανόδου, φτάνοντας σ' ένα ση-
μείο ακμής καί μετά έσβηνε, ακόμα κι αν οι συνθή-
κες ευνοούσαν την συνέχιση της».
Γαλλία, Ιταλία, Γερμανία, οί Κάτω Χώρες, ή
Αγγλία καί ή Ρωσσία για διάστημα τετρακοσίων
χρόνων δοκιμάστηκαν από την τρομερή αυτή άρρώ
στια. Ή ταχύτητα της εξάπλωσης, της ανάπτυξης
καί ό ερχομός του θανάτου σε λιγώτερο από δύο
ημέρες για όσους είχαν προσβληθεί από αυτήν έγι-
ναν ή αιτία να ερημώσει ή Ευρώπη. Ό Μαύρος θά-
νατος του 1437 - 8 έξωλόθρεψε το ένα τρίτο περί-
που του συνολικού ευρωπαϊκού πληθυσμού, καί τούτο
γιατί το ποσοστό θνησιμότητας των προσβαλλόμε-
νων από την αρρώστια έφτανε το 55%. «Οί νεκροί
ξεπερνούν τους ζωντανούς έτσι πού οί τελευταίοι μό-
λις κατορθώνουν να τους θάψουν» αναφέρει ένα χρο-
νικό της εποχής.
Σέ μια κοινωνία όπου ή ζωή, ή περιουσία, ή τιμή
καί οί νόμοι δεν είχαν καμιά αξία επόμενο ήταν να
παρουσιαστούν όλα τα πρωτόγονα ένστικτα των αν-
θρώπων πού ατιμώρητα ίκανοποιούσαν τις ζωώδεις
επιθυμίες, τους.
Ή μαγεία αναπτύχθηκε σε αφάνταστο βαθμό, οί
φόνοι, οί κλοπές αυξήθηκαν καί παρουσιάστηκαν ακό-
μα καί δείγματα κανιβαλισμού. Το επάγγελμα του
νεκροθάπτη πού το ασκούσαν, λόγω της ταπεινωτι-
κής του φύσεως τότε, όλα τα κατακάθια της κοινω-
νίας, έγινε το πιο προσοδοφόρο επάγγελμα. 'Αφίνον-
τας να έλθουν στην επιφάνεια όλες τους οί καταπιε-
σμένες ορέξεις σκότωναν τους ασθενείς πετάγοντάς
τους, ζωντανούς ακόμα στους ομαδικούς τάφους καί
αρπάζοντας την περιουσία τους. Εκβίαζαν, έκλεβαν,
ρήμαζαν τα διάφορα σπίτια με την δικαιολογία της
έρευνας για προσβλημένους από πανώλη. 'Αρπαζαν
αρρώστους καί ανάγκαζαν τους συγγενείς τους να
δίνουν ό,τι είχαν για να γλυτώσουν τους αγαπημέ-
νους τους από μια τρομακτική κατάσταση.
Διάφορες περίεργες συνήθειες παρουσιάστηκαν πού
έκαναν ακόμα πιο έντονη και φρικιαστική την κατά-
σταση, Τα κάρα. πάνω στα οποία ρίχνανε τα πτώ-
ματα, σαν σακκιά αλεύρι, έκαναν κάθε νύχτα τον
γύρο τους μέσα στους δρόμους, 'Επρεπε τότε όσοι
είχαν νεκρούς άπό πανώλη να τους ρίχνουν πάνω
στα κάρα. Για ένα διάστημα μπροστά από τα κάρα
αυτά προπορευόταν ένας άνθρωπος πού χτυπούσε
ένα κουδούνι. 'Ηταν ασύληπτα φρικιαστική ή σκηνή
εκείνη όταν μέσα στη νύχτα ακουγόταν το κουδούνι
του θανάτου. Είχε δε τόσο κακή έπίδραση πάνω στο
ηθικό του λάου το καμπάνισμα αυτό ώστε γρήγορα
καταργήθηκε Καί αντί ό άνθρωπος εκείνος νά χτυπά
το κουδούνι του έφώναζε: «κομήσατε τους νεκρούς
σας». Πολλοί άπέδοσαν την πανώλη στην ύπαρξη των
μαύρων ποντικών του Μεσαίωνα πού σ' αντίθεση με
τους καφετί χρώματος ποντικούς των υπονόμων ή
των τόπων απορριμμάτων, ζούσαν μέσα στα σπίτια
καί μόλυναν το εσωτερικό τους ακόμα καί αυτά τα
κρεβάτια των ανθρώπων. Οί μαύροι αυτοί ποντικοί
Σκηνή φρίκης στο Λονδίνο. Κάρα αδειάζουν νεκρούς
σε ομαδικούς τάφους, όπου πολλές φορές πετάγον-
ταν καί ζωντανοί ασθενείς.
θεωρήθησαν σαν καλοί ξενιστές του ψύλλου πού μετά-
φερε την πανώλη. 'Εχει διαπιστωθεί ότι οι ποντι-
κοί αυτοί εξακολουθούν να είναι ακόμα καί σήμερα
μια επικίνδυνη εστία απ' όπου μπορεί πάλι να απλω-
θεί ή επιδημία.
Με την επιδημία της πανώλης ο άνθρωπος έζησε
κι ένοιωσε έντονα τήν παρουσία του θανάτου γεγονός
πού σφράγισε τόσο την εποχή του όσο καί τις διά-
φορες κοινωνικές εκδηλώσεις.
Ό Θάνατος υπήρξε το μεγάλο πρόβλημα πού ίμεσα.
αντιμετώπισε ή ανθρωπότητα στην διάρκεια της ζωής
της. Σ' όλες τις κοινωνίες, από τις πιο ανεπτυγμένες
ως τις πιο πρωτόγονες, το ερωτηματικό του θανά-
του, παγερό κι ανεξιχνίαστο, προβάλει στους άνθρώ-
πους θέτοντας τους μπρος σε περίεργα φαινόμενα.
Φαινόμενα πούχουν άμεση σχέση με τον θάνατο, αλλά
πού ταυτόχρονα τον παρουσιάζουν σε πλήθος μορ-
φών διαφορετικών, ώστε ό άνθρωπος, ή ανθρώπινη
διάνοια, να οδηγείται σε αδιέξοδο. Ή ατέρμονη επα-
νάληψη του φαινομένου, ή τέλεια εξαφάνιση του ζων-
τανού, μέχρι πριν λίγο προσώπου, ή μυστηριώδης
και άξαφνη μεταπήδηση του από τον κόσμο των ζων-
τανών σε κάποια άλλη κατάσταση, ώθησαν τους ανθρώ-
πους στη δημιουργία πλήθους θεωριών και λατρευ-
τικών τελετουργιών, πού κοινή συνισταμένη τους
είχαν την προσπάθεια έρμηνεύσεως και κατανοήσεως
του φαινομένου του θανάτου.
'Ολες οι ερμηνείες πού δόθηκαν από τον άνθρωπο
στο μεγαλειώδες, όσο και αγωνιώδες αυτό ερώτημα,
πού περικλείνει το φαινόμενο του θανάτου υπήρξαν
ανασχέσεις, αρνήσεις και ωραιοποιήσεις του φαινομέ-
νου αύτού, ώστε οδηγείται κανείς στο συμπέρασμα.
ότι ή ανθρώπινη κοινότητα αρνείται να δεχτεί την
ιδέα του θανάτου σαν ένα τέλος της ζωής του ανθρώ-
που.
'Ετσι φτάσαμε σε σκέψεις πού μέχρι πριν λίγο
ήταν άγνωστες για μας. «Μονάχα συνειδητοποιώντας
την ύπαρξη της μετά θάνατο ζωής, όχι μόνον σαν
πιθανότητα μα σαν βεβαιότητα, ή ζωή στο σύνολο
της αποκτά την αληθινή της σημασία, Ή γήινη πα-
ρουσία αποτελεί ένα μέρος κι' όχι την «αρχή και
το τέλος» της ζωής. 'Εχει ασφαλώς την αξία της
και το ρόλο της, πράγματα πού δεν μπορούν να της
αποδοθούν από αυτούς πού την θεωρούν τυχαίο γεγο-
νός χωρίς νόημα κι αιτία. 'Ομως στ' αλήθεια πρέ-
πει να συνειδητοποιήσουμε τι είναι θάνατος για να
δώσουμε αξία στη «ζωή».
Α υ τ ή ή φράση υπάρχει στην είσαγωγή του «Μπάρ-
ντο - Τοντόλ» ή της «Θιβετανικής Βίβλου των νεκρών»,
ενός βιβλίου γεμάτου μυστικισμό ανατολικού τύπου,
πού αναφέρεται στη θεωρία της έπαναγεννήσεως ή
μετεμψυχώσεως. Ή θεωρία της έπαναγεννήσεως, δηλ.
της συνέχειας της ζωής κάτω από άλλη μορφή είναι
το άκρο πού έφτασε ή ανθρώπινη σκέψη στην προσ-
πάθεια της να κατανικήσει τον φόβο, τον ενστικτώδη
φόβο της, μπροστά στο μυστήριο του θανάτου. 'Ολες
οι θεωρίες τη φιλοσοφίας, όλες οι θρησκείες προσπα-
θούν να όμορφήνουν την μετά θάνατο κατάσταση πλη-
σιάζοντας την σε επίπεδα τέτοια πού ό ανθρώπινος
νους μπορεί να δεχτεί. Προσπαθούν μ' αυτόν τον
τρόπο να συμφιλιώσουν τον άνθρωπο με την ιδέα
του θανάτου και αρκετές φορές το κατορθώνουν.
Θα μπορούσα ν' αναφέρω άπειρα παραδείγματα
άλλά θα ξέφευγα από το θέμα του άρθρου αύτού, πού
σκοπός του είναι να εξετάσει μια περίεργη μορφή
τέχνης, πού έχει άμεση σχέση με τον θάνατο, τον
γνωστό στη Δυτική μεσαιωνική εύρώπη «Χορό του
θανάτου».
Είναι καινοτυπία να επαναλάβουμε πόσο ή τέχνη
απεικονίζει αφ' ενός τις απόψεις του κάθε καλλιτέχνη
και αφ' ετέρου το γενικότερο, κοινωνικό πλαίσιο. Ταυ-
τόχρονα ή τέχνη είναι ο καθρέπτης της κάθε επο-
χής. Γεγονότα πού σφράγισαν την κάθε εποχή έγιναν
θέματα της τέχνης, όπου ό άνθρωπος εξιδανίκευσε τις
δυσκολίες αυτές και τις ωραιοποίησε, σε μια προσ-
πάθεια έξισορροπήσεως και κατανοήσεως του περι-
βάλλοντος μέσα στο όποιο κινήθηκε.
Θα περίμενε κανείς ότι ό θάνατος σαν ένα από τα
μεγαλύτερα ερωτήματα του άνθρώπου θα καταλάμ-
βανε και το ανάλογο μερίδιο του στην τέχνη. Μας
26
εντυπωσιάζει όμως το γεγονός της ανυπαρξίας έργων
τέχνης όπου να απεικονίζεται ο θάνατος, Σποραδικά
βρίσκουμε σ' όλη την διάρκεια της ιστορίας της τέχνης,
έργα πού άμεσα αναπαριστούν τον θάνατο. Οι Έτρού-
σκοι απεικόνιζαν τον θάνατο με τρομακτική μορφή,
απειλητική στάση καί άσχημα χαρακτηριστικά, Στούς
ρωμαϊκούς χρόνους ό Θάνατος παίρνει την όψη μικρού
παιδιού ή νεανία πού κρατά στα χέρια του μια δάδα
αναμμένη ή σβυσμένη. Αρκετά σπάνια οι αρχαίοι
'Ελληνες απεικόνιζαν τον Θάνατο, Συνήθως έπαιρνε
την μορφή ώριμου άνδρα, γενειοφόρου, πού τα άκα-
κάταστα μαλλιά του του έδιναν άγρια όψη. 'Εχει
φτερά και το χρώμα του είναι ωχρό, Στ'ίς λευκές ατ-
τικές ληκύθους πού χρησιμοποιήθηκαν κατ' εξοχή κατά
τη διάρκεια του 5ου π.Χ. αιώνα, για την τέλεση
εθίμων πού είχαν σχέση με την ταφή και την λατρεία
των νεκρών, υπάρχουν αρκετές παραστάσεις του θανά-
του, πού συνοδεύεται άπο τον αδελφό του τον 'Υπνο
μεταφέροντας το πνεύμα του νεκρού. Ό Παυσανίας
μας αναφέρει επίσης ότι στη Σπάρτη υπήρχε άγαλμα
του θανάτου.
Για να συναντήσουμε πάλι παραστάσεις του θανά-
του θα πρέπει να πάμε στην Μεσαιωνική Δύση όπου
οι καλλιτέχνες κάτω άπο την χριστιανική επιρροή
παρουσιάζουν τον θάνατο με απαίσια μορφή. Παρου-
σιάζεται συχνά σαν ένα πτώμα σε αποσύνθεση, σαν
γυμνός σκελετός με κουκούλα και κρατά στα χέρια
του ενα δρεπάνι. Με την μορφή, σκελετού συναντάμε
τον θάνατο στους περίφημους μεσαιωνικούς «Χορούς
του Θανάτου», Βλέπουμε εδώ την αντίθετη όψη μιας
καταστάσεως, αντίθετης ως προς τον τρόπο αντιμε-
τωπίσεως του θέματος, Οι αρχαίοι Έλληνες προσ-
πάθησαν συμφιλιωθούν μαζί του με μια μυθολογική
ερμηνεία όπως αυτή του 'Ορφέα και της Εύριδίκης,
όπου γίνεται προσπάθεια να καταπολεμηθεί ο θάνατος
με τη αγάπη και δεν δέχτηκαν αυτή καθ' αυτή την
ιδέα του θανάτου του ανθρώπου σαν πραγματική. Αυτό
εξ άλλου φαίνεται και από τους Πλατωνικούς διάλο-
γους όπου στο 10ο βιβλίο της «Πολιτείας» περιγρά-
φονται οι ενέργειες ορισμένων ηρώων πού διαλέγουν
τα σώματα της επομένης τους ένσαρκώσεως. Είναι
πολύ ενδιαφέρον το τμήμα, όπου ό Πλάτων περιγρά-
φει τις ψυχές των Ελλήνων καθώς ετοιμάζονται για
μετενσάρκωση, και αποτελεί την σοβαρότερη ίσως
προσπάθεια των αρχαίων Ελλήνων να συμφιλιωθούν
με τον θάνατο. Οί Ρωμαίοι έκτος άπο την παράστα-
ση του σαν νεανία δημιούργησαν μια συνήθεια πού
λάβαινε χώρα στα συμπόσια τους. Κατά την διάρ-
κεια των συμποσίων οι συνδαιτημόνες άλλαζαν μετα-
ξύ τους μικρούς μετάλλινους σκελετούς επιδιώκον-
τας να αυξήσουν την ευθυμία πού επικρατούσε. Ό
χριστιανισμός αν και νίκησε τον θάνατο, δογματικά,
παρουσιάζοντας τον σαν την πόρτα πού οδηγεί σε μια
άλλη ζωή, εν τούτοις δεν κατώρθωσε να εξαλείψει
από τις ψυχές των πιστών του τον φόβο του θανάτου.
Για τον λόγο αυτό, όπως άλλωστε σ' όλες τις θρη-
σκείες, δημιουργήθηκε κι ό μύθος του Παραδείσου,
Έκτός άπο τίς πιο πάνω απεικονίσεις του θανάτου,
απεικονίσεις πού παρουσιάστηκαν κατά την διάρκεια
του Μεσαίωνα βρίσκουμε τον θάνατο να παρουσιάζε-
ται σαν θεριστής κρατώντας δρεπάνι? σαν αμπελουρ-
γός κρατώντας κλαδευτήρι» σαν κυνηγός κρατώντας
τόξο και βέλη, ή σαν ιππότης της Άποκαλύψεως
μαζι με την Πείνα, τον Πόλεμο και την Ανταρσία
Έχουμε ενα θαυμάσιο δείγμα της τέχνης αυτής πού
βρίσκεται σ' ένα τραπουλόχαρτο της πολύτιμης τρά-
πουλάς του Βασιλιά Καρόλου VI της Γαλλίας, πού
χρονολογείται από το 1392 και βρίσκεται τώρα στο
Βρεττανικό Μουσείο. Παριστάνει τον θάνατο σαν κα-
βαλλάρη, να θερίζει με το δρεπάνι του τους άνθρώ-
πους όλων των κοινωνικών τάξεων (διακρίνονται από
τα ρούχα και τα καπέλλα που φορούν). Μια άλλη
χαρακτηριστική παραλλαγή τοποθετεί στο ένα χέρι
του το «πικρό βέλος του Θανάτου» και κάτω άπο το
άλλο χέρι ένα φέρετρο.
Ό «Χορός του Θανάτου» υπήρξε δημιούργημα όρα-
ματικής φύσεως, πού είχε άμεση σχέση με την επι-
δημία της πανώλης. Ή φρικτή αυτή κατάσταση έγινε
ή αιτία του οραματισμού του χορού του Θανάτου,
από έναν Δομινικανό καλόγερο. Να πώς περιγράφει
ο δρ Χέλμουτ Ρόζενφελντ (Hellmut Rosenffeld) το
όραμα αυτό και την δημιουργία του «χορού του θα-
νάτου».
«Βαθειά επηρεασμένος από την φρίκη των γεγο-
νότων αυτών, ένας Δομινικανός καλόγερος στο Βύρ-
τσμπουργκ είχε ένα όραμα, όπου είδε ότι όλοι οί
πρόσφατα πεθαμένοι απ' όλες τις κοινωνικές τάξεις
πού δεν είχαν μετανοήσει, είχαν υποχρεωθεί από τίς
πίπιζες του θανάτου να χορεύουν έναν τρομακτικό
χορό ανάμεσα στους τάφους, μαζί τους δε να χορεύουν
και άποσυντεθειμένα πτώματα πού εξακολουθούσαν
να φορούν τα κοστούμια πού ήταν κατάλληλα για την
κοινωνική τους θέση. Δημοσίευσε αυτό το όραμα γύρω
στα 1350 σ' ένα εικονογραφημένο φύλλο χαρτί σαν
παραίνεση για έγκαιρη μετάνοια. Στούς Λατινικούς
και Γερμανικούς στίχους πού συνώδευσαν την εικο-
νογράφηση, ό Αυτοκράτορας και Πάπας πού αντι-
προσώπευαν τους αρχηγούς της κοσμικής και της
πνευματικής εξουσίας παρεπονούντο πικρά ότι είχαν
Ό Θάνατος, ο θριαμβευτής νικητής. Σχέδιο του 'Αλφρεντ Ρέτελ (1848), Ξυλογοαφία του Γκάμπερ.
εξαναγκαστεί σ' αυτό το μακάβριο θέαμα με τέτοιους
αποκρουστικούς συντρόφους. Οι σύντροφοί τους τους
χλεύαζαν και τόνιζαν πόσο λίγο το αξίωμα, το γόητρο
και ή μόρφωση μπορούσαν να τους βοηθήσουν».
Ή δημιουργία όμως του χορού του θανάτου στη-
ρίχθηκε πάνω σε λαϊκές παραδόσεις πού σαν βάση
τους είχαν την μεσαιωνική απεικόνιση του θανάτου.
Σύμφωνα με την Γερμανική παράδοση ό θάνατος νο-
μιζόταν σαν ένας πλανόδιος μουσικός που κάθε νύχτα
έπαιζε την γκάϊνα ή κάποιο άλλο μουσικό όργανο
στα νεκροταφεία μέσα υποχρεώνοντας τίς ψυχές εκεί-
νων πού δεν είχαν μετανοήσει να χορεύουν πάνω στις
ταφόπετρες τους. 'Ετσι τους στερούσε την ανάπαυση
πού τους είχε υποσχεθεί ή επιμνημόσυνη δέηση. Αυ-
τός ό μύθος ονομάζεται «Ό χορός των Πτωχών ψυ-
χών». Στήν Γαλλία, όπου ό χορός αυτός ήταν άγνω-
στος χρησιμοποιούσαν τον όρο «μακάβριος χορός»
από την λέξη «μακάβριος (Macabre)» πού προέρχε-
ται από την αραβική «μακαμπίρ» και που σημαίνει
τάφος, και την οποία λέξη έφεραν Γάλλοι μισθοφό-
ροι από την Ισπανία.
Κάθε φορά πού υπήρχε φόβος να ξεσπάσει ή ξεσπού-
σε επιδημία της πανώλης, ο χορός του θανάτου ζω-
γραφιζόταν στους τοίχους των εκκλησιών σαν μια
προσπάθεια που σκόπευε σε διπλό αποτέλεσμα: σαν
προειδοποίηση στους ζωντανούς για μετάνοια, και
σαν ελπίδα για την μείωση της καταστροφής ή ήττα
της δυνάμεως του θανάτου. Πολλά τραπουλόχαρτα
και γενικά διάφορες παρόμοιες εικονογραφημένες σελί-
δες πού απεικόνιζαν ταν Θάνατο κάτω από οποιαδή-
ποτε μορφή χρησίμευαν σαν πρότυπο για τους χορούς
του Θανάτου πού σχεδιάζονταν στις εκκλησίες και
στα νεκροταφεία. Οί εκτελέσεις των χορών αυτών
27
γινόντουσαν από λαϊκούς καλλιτέχνες, άσημους τις
περισσότερες φορές, δίχως καμιά ξεχωριστή αξία.
Παρά ταύτα δεν μπορούμε να μήν θαυμάσουμε την
δεξιοτεχνία με την οποία εκτελούσαν τις συνθέσεις
αυτές όπου κυριαρχούσα μορφή ήταν ό Θάνατος.
Κάποτε οι άνθρωποι τραγουδούσαν τα κατωρθώματα
των ιπποτών, πού άντάλλασαν κονταροκτυπήματα για
ένα γυναικείο μαντήλι ή την τόλμη του εραστή πού
αψηφούσε τόσους κινδύνους για να κλέψει μέσα σ'
ένα καταπράσινο περιβόλι ή σκαρφαλωμένος σε κά-
ποια βεράντα, ένα φιλί. Τώρα αντί για την ανδρεία
του ήρωα, του ζηλωτή σταυροφόρου, πού βούτηξε
τα χέρια του στο αίμα των απίστων για χάρη της
χριστιανοσύνης οι άνθρωποι τραγουδούν την ανδρεία
του θανάτου.
Φορά στο κεφάλι του, σαν γνήσιος γαλαζοαίματος,
βασιλικό στέμμα και μ' έναν βίαιο και εντυπωσιακό
χορό οδηγεί τους ανθρώπους στο υπερπέραν. Μάλι-
στα ήταν τόσο έντονη ή επίδραση του Θανάτου πάνω
στους ανθρώπους ώστε οι σκηνές από τις τοιχογρα-
φίες πού απεικόνιζαν χορούς του Θανάτου εμφανί-
στηκαν αργότερα σαν ξυλογραφίες έντονα, μελανωμέ-
νες, πού οί άνθρωποι σαν παντοτινό ενθύμιο, τις κου-
βαλούσαν μαζί τους.
Τα άποσυντεθειμένα πτώματα γίνονται οι άγγε-
λοι θανάτου και ως εκ τούτου κρατούν στο χέρι τους
διάφορα εργαλεία του νεκροθάπτη όπως την άξίνα,
το φτυάρι ή το φέρετρο. Οι ξυλογραφίες αυτές είναι
τα μοναδικά σωζώμενα δείγματα πού έχουμε για τους
χορούς του Θανάτου, οι όποιες διέσωσαν τα κυριώ-
τερα χαρακτηριστικά των τοιχογραφημένων χορών του
Θανάτου. 'Ενα άπο τα πρώτα αυτά δείγματα ζωγρα-
φίστηκε το 1424 στο μοναστήρι των Άθώων στο
Παρίσι.
Οί χοροί του θανάτου σαν γνήσιο δείγμα λαϊκής
τέχνης άσκησαν ό ένας στον άλλο διάφορες επιδράσεις
Ζωγραφίστηκαν με αρκετές παραλλαγές πού πολύ
εύκολα μπορούμε να πούμε από που πήραν τα αρχικά
και κυριώτερα χαρακτηριστικά τους. Ό δρ. Ρόζεν-
φελντ με πεποίθηση μας βεβαιώνει ότι ό αρχικός
χορός του θανάτου παρουσιάστηκε στην Γερμανία στο
Βύρτσμπουργκ. Ό Ε.Ρ. Τσάμπερλιν αναφέρει ότι «Ό
χορός του θανάτου ήταν Γαλλικής προελεύσεως, αλλά
γρήγορα απλώθηκε σ' όλα τα έθνη της Ευρώπης.
Τον είχαν επινοήσει οί παπάδες για να προειδοποιούν
τους αμαρτωλούς. Ή μάζα των χωρικών τον απο-
δέχτηκε».
Ό άρχικός χορός του θανάτου απεικόνιζε τους χο-
ρευτές πού πρόσφατα είχαν πεθάνει οδηγούμενοι από
παλαιότερα πτώματα πού κρατούν στα χέρια τους
Αναπαράσταση τον άρχικού χορού του θανάτου της Βασιλείας, Το πρωτότυπο ζωγραφίστηκε το 1440,
τοίχο του μοναστηριού του δομινικανικού νεκροταφείου και καταστράφηκε το 1805. H αναπαράσταση
έγινε βάσει παλαιών γκραβούρων.
διάφορα εργαλεία νεκροθάφτη. Αυτή είναι ή Γερμα-
νική εκδοχή, Στήν Γαλλία ό πιο αντιπροσωπευτικός
τύπος είναι του μοναστηρίου των Αθώων στο Παρίσι,
πού ονομάστηκε και χορός του Παρισιού και ζωγρα-
φίστηκε κατά την διάρκεια των χρόνων 1422 - 1436
όταν ή πόλη βρισκόταν υπό την κατοχή των 'Αγγλων
Εδώ ό χορός δεν αποτελεί μια μεγάλη συνοδεία
αλλά τα πτώματα εικονίζονται κατά ζεύγη, όπου βλέ-
πουμε ότι τα ζεύγη αποτελούνται από ένα πτώμα
(ή σκελετό) και τον πρόσφατα νεκρό, που το πτώμα
τον κρατά από το χέρι και τον οδηγεί.
Στά 1901 κυκλοφόρησε στη Γαλλία το βιβλίο του
Α. Κλωντέν: «Ιστορία της τυπογραφίας στη Γαλλία
στον 15ο και 16ο αιώνα». Στό βιβλίο αυτό πού σή-
μερα βρίσκεται στο Βρεττανικό Μουσείο. Βλέπουμε
τέσσερεις χαρακτηριστικές λιθογραφίες όπου τέσ-
σερα ζεύγη χορευτών οδηγούνται στο χορό από άλλα
τέσσερα ζεύγη νεκρών. Είναι χαρακτηριστικές οί στά-
σεις και οι εκφράσεις τόσο των πτωμάτων όσο και
των χορευτών. Αυτό πού κάνει εντύπωση στις εικό-
νες αυτές είναι ότι μαζί με κάποιον λαϊκό υπάρχει
κι ένας κληρικός. Το γεγονός τούτο φαίνεται να αντι-
τίθεται στη γνώμη του Ε. Ρ. Τσάμπερλιν ότι τον χορό
του θανάτου τον «επινόησαν οί παπάδες για να προει-
δοποιούν τους αμαρτωλούς».
Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι οί χοροί απεικόνιζαν λαϊ-
κές δοξασίες κυρίως μιας και ζωγραφίζονταν άπό λαϊ-
κούς καλλιτέχνες. Κάθε παράξενο αντιφατικό πού ό
λαός διέκρινε στις ανώτερες από αυτόν τάξεις, ήκαι σ'
αυτόν τον ίδιο, το εξωτερίκευε στις τοιχογραφίες αυτές,
'Ετσι βλέπουμε αυλικούς καί κληρικούς στην πρώτη
γραμμή των χορευτών, ενδεικτικό του πόσο αμαρτωλή
ζωή ζούσαν οι τάξεις αυτές, ή αριστοκρατία κι ο κλή-
ρος. Δεν θάθελα να επεκταθώ πολύ έπί του θέματος
άλλά ή οργιώδης ζωή των μοναχών όπως κι εμείς
την γνωρίζουμε σε μια σειρά έργων πού την καυτη-
ριάζουν (Βλέπε το Δεκαήμερο του Βοκκάκιου, την
Τριλογία των Ragionamenti του Άρετίνου, την Ιστο-
ρία των ηθών και εθίμων του Eduard Fuchs), είχε
επισύρει την οργή καί την αγανάκτηση του λαού,
πού δεν έχανε ευκαιρία σε κάθε χορό θανάτου που
ζωγράφιζε να στέλνει τον Θάνατο πρώτα εναντίον
του κλήρου και της αριστοκρατίας, κατόπιν εναντίον
των εμπόρων και άπο κει και πέρα να ακολουθεί
όλη την κοινωνική ιεραρχική κλιμάκωση, 'Ένα δίπτυ-
χο χορού του θανάτου ζωγραφισμένο από τον Νικό-
λαο Μάνουελ Ντόϋς έχει θέμα του τους μοναχούς και
μοναχές, Στό πρώτο τμήμα ό άγγελος του θανάτου
σέρνει έναν ηγούμενο και ένας άλλος την φιλενάδα
του ηγουμένου. Στό δεύτερο τρεις σκελετοί οδηγούν
 στο χορό του θανάτου μία ομάδα καλόγερων και καλο- πηρ «Με το ίδιο μέτρο» (ΙΙράξη III, Σκηνή Ι).
γριών πού κατά πάσα πιθανότητα τους συνέλαβαν σε Ή αρχική Γερμανική έκδοση του χορού του θανά-
ομαδικό όργιο. του επηρεάστηκε από την γαλλική Παρισινή παραλ-
Στήν Λυβέκη όπου ό χορός του θανάτου πού ζω- λαγή, δίχως όμως να απορρίψει τα ντόπια χαρακτη-
γραφίστηκε στο 1463 από τον Μπρεντ Ντόκε τον ριστικά καί στοιχεία της. Μάλιστα οι Γερμανοί προ-
καιρό πού ή επιδημία της πανώλης προχωρούσε κατά χώρησαν περισσότερο απ' όσο θα μπορούσε να φαν-
της πόλεως από τον νότο και είχε γαλλική επίδραση
τόσο στο κείμενο όσο και στις εικόνες, συναντούμε Άπό το βιβλίο του Α. Κλωντέν «'Ιστορία της τυπο-
έντονη την κοινωνική κριτική πού αργότερα θα εντα- γραφίας στην Γαλλία τον 15ο και 16 αιώνα» του
θεί ακόμα περισσότερο. Σέ μια προσπάθεια πού γίνε- 1901. Ανά ζεύγη ό άββάς καί ο βάΐλος, ο αστρο-
ται αρκετά φανερή στο να αποσοβηθεί ό επερχόμενος λόγος και ό δήμαρχος, ό αρχιεπίσκοπος καί ο ιππό-
κίνδυνος, ό καλιτέχνης εξωτερικεύοντας τίς αδυνα- της ό καλόγερος και ο λοχίας οδηγούνται στον θά-
μίες και ατασθαλίες των κοινωνικών στρωμάτων πού νατο.
απεικονίζει στο χορό του, οι ευγενείς κατηγορούνται
για την υπεροψία, τίς εγκόσμιες απολαύσεις και την
αδικία τους προς τους άλλους, οι πνευματικοί ταγοί
(ό κλήρος στο σύνολο του) για ασέλγεια, οι τεχνί-
τες και οι βιοτέχνες για απάτη και οι νέοι για τον
φιληδονισμό τους. Από τον χορό αυτό έξαίρούνται
οι χωρικοί, πού σαν την πιο καταπιεσμένη τάξη αμεί-
βονται για την εγκράτεια, τους κόπους και τις συμ-
φορές τους. (Στήν πραγματικότητα ό θάνατος δεν
έκανε εξαιρέσεις).
Αυτή ή κοινωνική κριτική κορυφώνεται στο χει-
ρόγραφο του Κάσσελ (1460) όπου ό αυτοκράτορας
πού όδηγείται στο χορό από τον άγγελο του Θανάτου
έχει τα χαρακτηριστικά του προσώπου του Αυτοκρά-
τορα Φρειδερίκου III, πού είχε ανέβει στον θρόνο
το 1452.
Είναι σημαντική ή αξία του Παρισινού χορού του
θανάτου πού επηρέασε έκτος από τον Ιταλικό και
έγινε πρώτυπο μιμήσεως του Αγγλικού, άλλα επη-
ρέασε ακόμα καί τον αρχέτυπο Γερμανικό. Κάτω από
κάθε ζεύγος χορευτών υπήρχε ένα δίστιχο πού αναφε-
ρόταν στην ιδιότητα του νεκρού. Στήν Παρισινή
έκδοση του χορού του θανάτου τα δίστιχα είχαν ανα-
πτυχθεί σε όκτάστιχα από τον γάλλο ποιητή Ζάν
Λέ Φέβρ. Ό Δρ. Ρόζενφελντ τονίζοντας την αξία
του χορού του θανάτου του Παρισιού λέει τα έξης :
Εφ' όσον ή Γερμανική ιδέα για τον «χορό των
πτωχών ψυχών» ανάμεσα στους τάφους είναι άγνω-
στη στην Γαλλία, ό όρος ό «μακάβριος χορός» (χο-
ρός του τάφου)» δεν πρέπει να ερμηνεύεται κυριολε-
κτικά, άλλα μάλλον σα ευφημισμός για το «άποθνή-
σκειν». Ό χορός εξακολουθούσε ν' αναφέρεται στους
στίχους, αλλά ή ιδέα του χορού ανάμεσα στους τάφους
έδωσε τη θέση της στην ιδέα ότι ό χορευτής έχει
κληθεί στο χορό του θανάτου του. Το εντυπωσιακό
κείμενο καί οι εξαιρετικές εικόνες της εκδοχής αυτής
στο νεκροταφείο του Παρισιού αντιγράφηκαν καί σε
άλλες γαλλικές πόλεις.
Ό 'Αγγλος Τζών Λυντγκαίητ ήταν αυτός πού στην
διάρκεια της κατοχής του Παρισιού από τους 'Αγγλους
μετέφρασε το κείμενο στην γλώσσα του. 'Ετσι μετά
από λίγο άρχισαν στην Αγγλία να παρουσιάζονται
χοροί του θανάτου με το κείμενο του Λυντγκαίητ,
χοροί πού σαν πρότυπο τους είχαν τον Παρισινό. Ή
πρώτη άπεικόνηση στην Αγγλία του χορού αυτού
εμφανίστηκε στους τοίχους του νεκροταφείου του 'Α-
γίου Παύλου, μιας πολύ παλιάς εκκλησίας του Λον-
δίνου. Μετά εμφανίστηκε στο Κράντου, στο Στρά-
φορντ, στο Χουαίτ Χώλλ καί αλλού. Πρέπει να ανα-
φέρω ότι ή γαλλική παραλλαγή του χορού έγινε δε-
κτή πολύ ελεύθερα στην Αγγλία καί αρκετοί ειδικοί
τέχνης ισχυρίζονται ότι υπαινιγμός για το χορό του
θανάτου του Στράτφορντ υπάρχει στο έργο του Σαίξ-
 Τρία θαυμάσια χαρακτικά του Χάνς Χόλμπαϊν, που ό μεγάλος αυτός καλλιτέχνης έφτίαξε το 1525. Ό θάνα-
τος και ή αυτοκράτειρα ό θάνατος και ό γιατρός, ο θάνατος και το παιδί. Δημοσιεύτηκαν άρχίκά στό «Les
Simulachres et Historiees Faces de la Mort» Λυών 1538.
ταστεί κανείς. Ό αρχικός πλανώδιος μουσικός, ό θά-
νατος, πού έπαιζε μέσα στα νεκροταφεία έχει αντι-
κατασταθεί από τετραμελή ορχήστρα. 'Ολοι δηλ. οί νε-
κρικοί χορευτές ή σχεδόν όλοι, κρατούν ένα μουσικό
όργανο. Δείγμα του χορού αύτού είναι ό χορός του
θανάτου πού ζωγραφίσθηκε στο Μάϊντς (Μαγεντία)
το 1450 πού είναι έντονα επηρεασμένος από την γαλ-
λική παραλλαγή. Και ό χορός του θανάτου της Χαϊ-
δελβέργης πού ζωγραφίστηκε το 1485 από τον Χάιν-
ριχ Κνομπλόχστερ ακολουθεί την παραλλαγή της Μα-
γεντίας. Άλλά δεν σταματά ως εδώ. Έκτός από την
ορχήστρα του θανάτου πού απεικόνιζε, παρουσιάζε-
ται μια αλλαγή πού πλησιάζει το γκροτέσκο. «'Οταν
όμως ό κυκλικός χορός απεικονιζόταν στη Γερμανία
σ' αυτήν την περίοδο ή αρχική αταραξία είχε δώσει
την θέση της στο γκροτέσκο». Εδώ για πρώτη φορά
στις άπεικονήσεις του χορού του θανάτου συμμετέχουν
και ζώα, κυρίως σκυλιά. Την προσθήκη αυτή των
ζώων θα συναντήσουμε αργότερα στα χαρακτικά του
Χόλμπαϊν και είναι συνήθεια πού καθιερώθηκε από
το γεγονός ότι ή πανώλης δεν σπλαχνιζόταν ούτε τα
ζώα, δίχως όμως ή απεικόνιση στους χορούς να έχει
κάποια ιδιαίτερη σημασία.
Από την απεικόνιση του χορού του θανάτου της
Βασιλείας του 1449 πού στηριζόταν πάνω στην Δομι-
νικανική εκδοχή επηρεάστηκε ό μεγάλος καλλιτέχνης
της Αναγεννήσεως ό Χάνς Χόλμπαϊν πού έδωσε νέα
διάσταση στο χορό του θανάτου το 1525. Ό Χόλ-
μπαϊν δεν παρουσιάζει τον θάνατο με την άγρια ό-
ψη των παλαιότερων χορών, κι ούτε σκοπεύει σε
καλέσματα για μετάνοια. Ό θάνατος του Χόλμπαϊν
αιφνιδιάζει τους ανθρώπους ενώ είναι απασχολημέ-
νοι στις καθημερινές δραστηριότητες τους». Την Αυ-
τοκράτειρα ενώ κάνει τον περίπατο της, τον γιατρό
στο εργαστήριο του ή το παιδί ενώ παίζει δίπλα
στο τζάκι. Οι τρεις αυτές εικόνες του Χόλμαϊ
έδημοσιεύθηκαν αρχικά στο περιοδικό: «Les sim-
mulachres et historiees Faces de la Mort» της
Λυών το 1538.
Ό χορός του θανάτου, του Βερολίνου του 1484
αποτελεί δείγμα μιας παραλλαγής πού εισήγαγαν οι
Φραγκισκανοί. Αντί να απεικονίζουν τον χορό κατά
σειρά όπου λίγο - πολύ ανταλλάσσονται όλα τα κοι-
νωνικά στρώματα ή κατά ζεύγη χορευτών, χώρισαν
τον κλήρο και τους λαϊκούς σε δύο ξεχωριστές ομά-
δες. Στό κέντρο της εικόνας βρίσκεται ό Σταυρός του
Χριστού έχοντας δεξιά του τους λαϊκούς και αριστερά
τους τους κληρικούς. Ή προσπάθεια αυτή αποσκο-
πούσε όχι στην μετάνοια και προετοιμασία για τον
άνθρωπο, αλλά κυρίως στο έλεος του Χριστού ό όποίος
με τον δικό του θάνατο προσκαλεί τους υπολοίπους
στο χορό. Ό κλήρος με τον Πάπα επικεφαλής προσεύ-
χονται σ' αυτόν, ενώ ό Αυτοκράτορας και οί ύπόλοι-
ποι λαϊκοί εκλιπαρούν την συγχώρηση και το έλεος.
Ό χορός του θανάτου υπήρξε ένα ευρωπαϊκό φαι-
νόμενο πού ανάλογα με τον κάθε λαό παρουσίασε
και τις αντίστοιχες ποικιλίες απεικονίσεως του. Από
το χορό αυτό δεν ξέφευγε κανείς, επεκτεινόμενος σε
πλήθος επαγγελμάτων, τάξεων και ατόμων. Ό θά-
νατος υπήρξε ή κυριαρχούσα, μορφή, είτε σαν ξαφνι-
κός επισκέπτης, είτε σαν πρώτος του χορού. 'Αλλοτε
σαν σκελετός, πού μορφάζει άλλοτε σαν φθαρμένο
σώμα, πάντοτε όμως ανθρώπινος, άνθρωπος πού χρη-
σιμοποιούσε το σχήμα, του σαν τρομερή προειδοποίη-
ση έφερνε στους ζωντανούς το τρομερό μήνυμα άπο
το υπερπέραν, άπο τα βασίλεια του σκότους που είναι
πάντοτε καλυμμένα με άγνοια, μυστήριο και φόβο,
λέγοντας τους: «Κάποτε ήμουνα οπως κι εσείς, γρή-
γορα θα γίνετε όπως εγώ».
Χρήστος Δ. Λάζος

Επανόρθωση: μια αβλεψία του 2ου τεύχους πρέπει να διορθωθεί. Στό εξώφυλλο παρου-
σιάζεται το διαστημόπλοιο «Πρωτοπόρος», πάνω από τον Δία και όχι τον 'Αρη. Ή ίδια
αλλαγή ισχύει για τις λεζάντες στις σελ. 19 καί 21. Είναι άντίθετες.

30
ραντεβού με τις
ΚΑΡΛΕΤΟΝ ΡΕΫ φώκιες
κάτω από τον αρκτικό
πάγο
Μετάφραση : Αικατερίνη Τενοπούλου

Με έξη πόδια πάγο πάνω από Ό άνθρωπος αρχίζει να γίνεται ένα λογικό ον
το κεφάλι μου και 300 πόδια πα- άφού εγκαταλείποντας την κενόδοξη εγωπάθεια του,
γωμένο νερό κάτω, κολύμπησα ανά- προσπαθεί να επικοινωνήσει και με τα όντα που συμ-
μεσα στο ήμίφως για να φτάσω στην βιούν μαζί του στον πλανήτη. Οί φώκιες μιλούν;
επιφάνεια της τρύπας, άπό όπου Ναι και ίσως λένε τα ίδια λόγια με τον ποιητή:
είχα μπει. Μπροστά μου φυσαλλί- «Γύρε αν θέλεις να υψωθείς»,
δες νερού ξέφευγαν σαν χείμαρρος
κατά διαστήματα, από την ανα- Αυτό το είδος της φώκιας, Oυέατελλ(Weddell) με το σκυλόμορφο πρόσωπο
πνευστική συσκευή—(Aqua-Lung)- εισπνέει αέρα ανάμεσα από το παράθυρο της (τρύπα αναπνοής) προς τον
του Ντέϊβιντ Λάβαλυ. Καί κοντά μας, κόσμο δηλ, μέσα άπό μια τρύπα πάχονς 6 πόδια στον Ανταρκτικό Πάγο.
κολυμπούσε μία φώκια Ούέντελλ Τολμηροί επιστήμονες, σκάβοντας ανάμεσα σε τέτοια ανοίγματα, μέσα
9 πόδια μήκους και 800 πάουντς στο άγνωστο, για πρώτη φορά κολύμπησαν μαζί με τα πελώρια αυτά
βάρους. Κυταχτήκαμε στα μάτια θηλαστικά, για να μάθουν τα μυστικά της ζωής τους στα πολικά, ύδατα.
με περιέργεια, ή φώκια κι έγώ.
Μια σκέψη πέρασε απ' το μυαλό
μου, ότι σ' αυτόν τον μεγάλο φιλα-
ράκο, ίσως δεν άρεσε ή ιδέα, ότι
έχρησιμοποιούσαμε την τρύπα, που
είχε για να αναπνέει. Ό Ντέϊβ
έδωσε μια τελική ώθηση στα βα-
τραχοπέδιλά του και μπήκε μέσα
στην τρύπα. Τώρα ή φώκια βρισκό-
ταν μερικές ίντσες μακρυά από τα
βατραχοπέδιλά μου. Καθώς ανέβαι-
να κολυμπώντας πίσω από τον Ντέ-
ϊβ το ζώο άρπαξε το δεξί μου
πτερύγιο μαλακά με τις ισχυρές
του σιαγόνες, και το κράτησε για
δέκα περίπου δευτερόλεπτα. Έπει-
τα, καθώς ο Ντέϊβ τραβήχτηκε έξω
από το νερό, ή φώκια άφησε
το πτερύγ'ιό μου. Σχεδόν ταυτόχρο-
να, ή φώκια κι εγώ, τινάξαμε ξα-
φνικά τα κεφάλια μας στο άνοιγμα
της τρύπας. Με μία ώθηση, της
έδωσα ένα ελαφρό κτύπημα πάνω
στο ρύγχος της, και μετά βγήκα
με κόπο από το νερό. Ό Ντέϊβ κι
εγώ παρατηρούσαμε το ζώο που
άνέπνεε βαθειά και ρυθμικά, για
τρία λεπτά, με τα ρουθούνια της,
να διαστέλλονται και να συστέλλον-
ται, σαν γιγάντιες μηχανικές βαλ-
βίδες. Προτού καταδυθεί ξανά έκλει-
σε και έσφιξε τα ρουθούνια της, μας
έρριξε μια ματιά, κι αυτό ήταν όλο.
Νομίζω ότι δεν θα μπορούσα να εί-
μαι περισσότερο ευχαριστημένος για
την συμπτωματική υποδοχή πού μας
έκανε έτσι όπως είμαστε όμοιοι με
φαντάσματα, φορώντας λαστιχένια
31
 ρούχα, μάσκες στο πρόσωπο, και
τις αναπνευστικές συσκευές στην
πλάτη. Γι' αυτήν είμαστε σύντρο-
φοι της θαλάσσια πλάσματα, και
έτσι μας έκανε να βγάλουμε το ρη-
τό μας: «—Αν θέλεις να μελετήσεις
μία φώκια, γίνε και εσύ φώκια—»
—Η φώκια Ούέντελ — ή επιστη-
μονικά όπως είναι γνωστή, Lepto-
nychotes Weddelli,—είναι το μεγα-
λύτερο θηλαστικό των Νοτίων Πε-
ριοχών, ένα υπέρ φυσικά μεγάλο όν,
πού φθάνει σε μήκος, τα 10 πό-
δια, και σε βάρος πάνω άπό 1,000
πάουντς. Ή πρώτη μας. αποστολή
το 1963 — πού ενίσχυε το «Πρό-
γραμμα Έρευνας του Ανταρκτικού
των Ηνωμένων Πολιτειών», του
«Έθνικού Επιστημονικού Ιδρύμα-
τος» ύστερα από άδεια της «Ζωολο-
γικής Εταιρείας της Ν. Υόρκης»,
πρόσφερε την πιθανότητα να λάβου-
με μέρος σε μια μοναδική ερευνητι-
κή αποστολή. 'Ετσι σε μια αποστο-
λή, διαρκείας πέντε (5) εβδομάδων,
κατά το επόμενο χρόνο, σχεδιάζαμε Οί άνθρωποι του βυθού στον Ανταρκτικό εξοπλίζονται για μια κατάδυση
να μελετήσουμε, αυτά τα θαλάσσια μέσα στο φοβερό μυστηριώδες βασίλείο κάτω στον ωκεανό.
μαστοφόρα, στο φυσικό τους περι-
βάλλον, κάτω άπο τον πάγο. Πρώ- κτικά ικανούς βιολόγους - δύτες, και τηρητήριο, για πάγο (S.O.C.). «Αυ-
τα απ' όλα, θέλαμε να μάθουμε πώς φωτογράφους του βυθού, τον Πώτερ τός ό κωνοειδής κύλινδρος, που είχε
πλέουν οί φώκιες πολύ κάτω άπο Ρ, Γκίμπελ, τον Ντεϊβιντ Ο. Λάβα- χρώμα πορτοκαλοκίτρινο, πού εί-
σκεπασμένη με πάγο, επιφάνεια όπου λυ, του Ναυτικού των Η Π Α, κι χε είσοδο μία σήραγγα 12 ποδών,
λιγότερο άπο το 1+ από το φώς εμένα. 'Εγκατασταθήκαμε στη βά- και έξη παράθυρα, μπορούσε να χω-
του ήλιου φθάνει μέχρι κάτω. Πώς, ση μας κοντά στον σταθμό του Μάκ ρέσει δύο άνδρες. Θά στερεωνότανε
κάνοντας βουτιές, πού φθάνουν σε Μούρντο των Ηνωμένων Πολιτειών με ειδικά καλώδια, κάτω από την
βάθος περίπου 1.500 πόδια, και 840 μίλια άπο τον Ν. Πόλο. Για επιφάνεια του πάγου. 'Ελπίζαμε,
διαρκούν μισή ώρα, μπορούν και ξα- την εργασία μας στείλαμε περίπου μέ αυτό τό σύστημα, ν' ακούσουμε
ναγυρίζουν, στις τρύπες πού χρησι- δύο τόννους εφόδια αεροπορικώς, τους υποβρύχιους ήχους από τις φώ-
μοποιούν για να αναπνέουν; Και πώς στην Ανταρκτική — τα πάντα, άπο κιες, σε ακτίνα 5 μιλίων, Υπολογί-
βρίσκουν στο σκοτάδι των βυθών τα πιο τέλεια ηχητικά συστήματα, σαμε ότι υπήρχαν εδώ, στην περιο-
τα ψάρια και τα γαριδόμορφα πλά- μέχρι γυαλιά ηλίου. Όλος ο ακουστι- χή του Mακ Μούρντο, 400 ως 500
σματα πού με αυτά τρέφονται. (Υπο- κός μας μηχανισμός, για να άκούμε φώκιες. Μία μέρα μετρήσαμε πρό-
θέταμε ότι χρησιμοποιούν το ήχο και να καταγράφουμε σε ταινία τους χειρα σχεδόν 300 μουστακοφορου-
ακουστικό σύστημα — (echo-loca- ήχους από τις φώκιες θα στεγαζόταν θούνια, πάνω στόν πάγo. 'Εδώ πάνω
tion) — ή άλλως «Sonar») σε μία προκατασκευασμένη καί απο- στην ακτή, την εποχή της Ανοί-
μονωμένη καλύβα ύψους 12 επί 20 ξεως στην Ανταρκτική, ή πιο κρύα
Δεύτερον, θέλαμε να μάθουμε, πώς πόδια, εφοδιασμένη με θερμάστρα ήμέρα πού περάσαμε είχε μόνο
συννενοούνται μεταξύ τους οί φώ- ελαίου και ένα ψευτοπαράθυρο (piche- 22F κάτω του μηδενός, και σε σκιά.
κιες με την φωνή. Τι είδους «ομι- re unlow). Θά κατεβάζαμε τα ει- Ή θερμοκρασία μερικές φορές μπο-
λία» χρησιμοποιούν; δικά μικρόφωνα μας, από μια τρύ- ρούσε να ανέβει στη θερμοκρασία
Τρίτον, πώς στη πιο παγωμένη πα, πού θα κάναμε στο πάτωμα της πήξεως. Ακόμα και στην ψυχρό-
περιοχή της γης, μπορούν οί φώκιες καλύβας. τερη εσωτερική περιοχή, οι απότο-
να ζουν στις πιο χαμηλές Θερμοκρα- μες και άγριες καταιγίδες, είδικά
σίες τόσο στην επιφάνεια, όσο και οί άνεμοι, είναι πού κάνουν την Αν-
μέσα στα παγωμένα νερά κάτω απ' «Το «SOC» σχεδιάσθηκε για να ταρκτική τόσο ψυχρή. Αυτή ή κατά-
αυτήν. Ψάχνοντας για απαντήσεις παρακολουθούμε τίς Φώκιες». σταση και ή τελεία απομόνωση της
στο «Ινστιτούτο 'Ωκεανογραφίας» Ηπείρου από τον Ανταρκτικό Ωκε-
—(«Woods - Hole») — στα ερωτή- Για να παρακολουθούμε τις φώ- ανό, — είναι τα πιό γνωστά χαρα-
ματα μας ήλθαμε σε επαφή με ειδι- κιες, ενώ ταυόχρονα θα τίς ακούγα- κτηριστικά της περιοχής. Οι φώκιες
κούς στην βιο-ακουστική, τον Ούΐ- με. Ό Μπίλ Σέβιλ, είχε προτείνει Ουέντελ είναι άξια παρατηρήσεων
λιαμ Ε. Σέβιλ και τον Ούΐλιαμ και ό Ντέϊβιντ Λάβαλυ είχε σχεδιά- ζώα, γιατί είναι ικανά να ζούν και
Α. Ούάτκινς—, των οποίων την ερ- σει, — ενώ το «'Εθνικό Έπιστημο- πάνω και κάτω από τον πάγο, σ'
γασία επίσης ενίσχυε το «Εθνικό κό 'Ιδρυμα», είχε κατασκεύασει — αυτές τίς δύσκολες για διαβίωση θά-
Έπιστημονικόν 'Ιδρυμα». Η «Ζω- ένα από τα πιο περίεργα μηχανή- λασσες.
ολογική Εταιρεία της Ν. Υόρ- ματα, πού εμφανίσθηκαν ποτέ στην Τρέφονται κάτω από το νερό
κης» συμπεριελάμβανε δύο έκπλη- 'Ανταρκτική, ένα Υποβρύχιο παρα- και όμως πρέπει να αναπνέουν και
32
Ή κρύα περιοχή της γης προστα-
τεύει τις φώκιες Ουέντελλ, που ονο-
μάζονται έτσι από τον Βρεττανό
θαλασσοπόρο Τζέϊμς Ουέντελλ, πού
άνεκάλυψε την θάλασσα του Wel-
dell το 1823. Ή περιοχή της άνακα-
λύψεως βρίσκεται στον παγωμένο
ωκεανό (3) μίλια από τον σταθμό
του Μάκ - Μούρντο (McMurdo),
μόνιμη βάση έρεύνης των Ηνωμέ-
νων Πολιτειών.
Πάνω και κάτω από τον πάγο, οί επιστήμονες μελε-
τούν τις φώκιες: πως πλέουν, επικοινωνούν, αναπνέουν,
και βόσκουν. Βυθισμένα στο νερό ύδρόφωνα συλλαμ-
βάνουν την «ομιλία» της φώκιας, για να γραφτεί, σε
μαγνητοτενίες κατάλληλα τοποθετημένες μέσα στην
καλύβα. Το λεξιλόγιο τους αρχίζει από υψηλά τερετί-
σματα και φθάνει σε χαμηλά βογγητά. Οι δύτες περ-
νούν ανάμεσα από τις τρύπες, για φωτογραφικές απο-
στολές. Εκεί κάτω αντιμετωπίζουν τον κίνδυνο να
χάσουν το δρόμο τους και να φύγουν μακρυά από
τον αέρα. 'Av και οι φώκιες δέχονται τους ανθρώπους
σαν θαλάσσια θηλαστικά, οί συσκευές τους όμως τους
προκαλούν την περιέργεια.

να γεννούν τους σκύμνους τους (τα
νεογέννητα της φώκιας) στην ξηρά.
Οι τρύπες πού διατηρούνται ανοι-
κτές όλο το χρόνο με συνεχής χρή-
ση και με πριόνισμα με τα δόντια
τους αποτελούν τον μοναδικό δεσμό
τους μεταξύ των δύο κόσμων. Κατά
την διάρκεια Όκτωβρίου-Νοεμβρίου
— εποχή της Ανοίξεως εδώ — οί
περισσότερες απ' αυτές τις φώκιες
συγκεντρώνονται σε φωλιές όπου
οί θηλυκές γεννούν τα μικρά τους
πού έχουν βάρος 60 - 70 πάουντς
και μήκος 5 πόδια. Στίς πιο θερμές
ημέρες οί ενήλικες φώκιες λιάζον-
ται και μοιάζουν σαν ομάδες από
σαύρες ενώ τα μικρά τους περι-
πλανώνται έκεί κοντά ενώ στις πιο
κρύες τα μικρά της φώκιας σκεπα-
σμένα άπό χιόνι μαζεύονται κοντά
στις μητέρες τους σε απάνεμο μέ-
ρος. Σέ διάστημα έξη εβδομάδων
οί μικρές φώκιες πλησιάζουν σε βά-
ρος τα 200 πάουντς χάνουν το χνου-
δωτό μαυριδερό τους τρίχωμα πού
όνομάζεται «Lanugo» και συνηθίζουν
το νερό. 'Αλλες ενήλικες φώκιες μα-
ζεύονται σε αποικίες πού δεν έχουν
φροντίδες ανατροφής μικρών κατά
μήκος ανοιγμάτων στην παγωμένη
θάλασσα ή κοντά στην ακτή.
Ή κοινή διαβίωση παρ' όλα αύ-
τά δεν είναι κανόνας απαράβατος
Μεμονωμένες φώκιες τυχαία βρέ-
θηκαν κοντά σε απομονωμένες τρύ-
πες μέσα στον πάγο. Οί εξερευνή-
σεις μας κάτω από τον πάγο με
καταδύσεις, ύδρόφωνα, και παρατη-
ρήσεις με το «SOC» θα μας βοη-
θούσαν να καταλάβουμε την άλλη
πλευρά της ζωής αυτών των αμφί-
βιων θηλαστικών.
«Κακοφωνία του ήχου πλημμυρίζει
τους ακροατές»
Λίγο χρόνο μετά πού φθάσαμε στο
Μάκ Μούρντο ένα αεροπλάνο τύπου
Ηρακλής C - 130 προσγειώθηκε
φέρνοντας το παρατηρητήριο μου.
Θέλαμε να βρούμε. μια τοποθεσία
μακριά από την βάση και το διά-
δρομο των Παγοθραυστικών περί-
που 1.000 πόδια μακρυά από τη
θάλασσα. Μετά από μερικές βυθο-
μετρήσεις βρήκαμε μια τέτοια το-
ποθεσία και αρχίσαμε να διαμορ-
φώνουμε κατάλληλα ένα χώρο για
να τοποθετήσουμε το παρατηρητή-
ριο στον πάγο.
Σέ τέσσερεις μέρες ένα αλυσι-
δωτό σύμπλεγμα από παγοπρίονα
τσιμπίδες και δυναμίτες μετακίνη-
σαν περίπου 22 τόννους πάγου πά-
χους 6 πόδια για να ανοίξουμε
τρεις τρύπες μία για τα ύδρόφωνα
στο πάτωμα της βίο - ακουστικής
καλύβας μία άλλη για τους δύτες
και τις φώκιες ακριβώς κάτω από
το ψευτοπαράθυρο της εξωτερικής
πλευράς του παρατηρητηρίου και
μία τρίτη με άνοιγμα επτά τετρα-
γωνικά πόδια για την τοποθέτηση
του «SOC». Αρχίσαμε να μετακι-
νούμε την καλύβα μας προς το μέ-
ρος πού βρισκόταν ή τρύπα της
σε απόσταση 3 μίλια αλλά στο πρώ-
το μισό μίλι μας σταμάτησε ένας
σφοδρός άνεμος, την άλλη μέρα σύ-
ραμε την καλύβα ως το υπόλοιπο
της διαδρομής. Κατά το σούρουπο
ό Μπίλ Ούάτκινς είχε τοποθετήσει
ένα υδρόφωνο κι έτσι συγκεντρω-
θήκαμε κοντά όλοι για να ακούσου-
με. Αυτά πού ακούγαμε μας ακι-
νητοποίησαν για ώρες Το νερό έμοια-
ζε «ζωντανό» με τους παράξενους
33
 Μία πολύτιμη καρφίτσα με διάμε-
τρο μία ίντσα, ένας λαμπερός αστε-
ρίας δηλ. στολίζει τον βυθό της θά-
λασσας.

Τροφή για φώκιες, μεγάλοι 'Ανταρκτικοί Βακαλάοι σπάνια φτάνουν στην

επιφάνεια έκτός και αν τους μεταφέρουν από τον βυθό οι φώκιες. Δια-
σχίζοντας το σκοτάδι οι φώκιες βρίσκουν την ειδική τους τροφή — Dis-
sostichus Mawsoni — χρησιμοποιώντας τηv ηχοακουστική μέθοδο (Echo -
Location), όπως πιστεύουν oι επιστήμονες.
θορύβους πού έκαναν οί φώκιες. σαν αμέσως θέση να χρησιμοποιή-
Δεν υπήρχε ούτε μία στιγμή σιω- σουν το άνοιγμα για να αναπνέουν
πής στον «σιωπηρό κόσμο» αντί- το ίδιο άνοιγμα όπου είχε τοπο-
θετα μία ατελείωτη χορωδία άπό θετηθεί το S.O.C.. Γρήγορα βλέ-
τρεμουλιαστές φωνές φώκιας τριλ- παμε και ακούγαμε συγχρόνως την
λίσματα και σφυρίγματα. Φώκια Weddell στην πρώτη μεγά-
«Δεν πρέπει να απορούμε που οί λης διαρκείας σπουδής της ακουστι-
φώκιες βγαίνουν και κάθονται πάνω κής συμπεριφοράς αυτού του μεγά-
στον πάγο» είπε ο Dave Laval- λου, θαλάσσιου θηλαστικού στο πε-
lee. «Θέλουν να ξεφεύγουν άπο όλο ριβάλλον του. Ό Lavallee ο Gi-
αυτά το- θόρυβο» πρόσθεσε, Δύο μέ- mbel κι εγώ πρώτοι βουτήξαμε
ρες αργότερα Τεχνικός του Ναυτι- κοντά στο «S.O.C.» για να τοπο-
κού με την γνωστή ευφυία τους θετήσααμε φώτα και να καθαρίσου-
κατέβασαν το «S.O.C.» στήν κατάλ- με τα παράθυρα του.
ληλη θέση του. Δύο φώκιες έπια- 'Επειτα ήλθε ή ώρα να μετα-

Κουνώντας τα πτερύγια ένας δύτης

κολυμπά προς ένα κρυστάλλινο στα-
λακτίτη, που κρέμεται στον παγω-
μένο ωκεανό. Τα γεμάτα νερά θη-
λάκια μέσα στον παγωμένο σταλα-
κτίτη κρατούν στη ζωή τα πλάσμα-
τα της θάλασσας που ανάμεσά τους
ανήκει κι ένα μικρότερο δείγμα βα-
καλάου του Ανταρκτικού Ώκεα-
νού, και πολύ μικρά, γαριδόμορφα,
αμφίποδα.
μορφωθούμε και εμείς σε «φώκιες».
Κοντά σε μια σχισμή στον πάγο
όπου τα νερά ήταν ρηχά βρήκαμε 4
τρύπες πού είχαν κάνει οί φώκιες
όπου οί δύο από αυτές ήταν αρκε-
τά μεγάλες για τους δύτες. Θα κα-
τεβαίναμε με τα συνηθισμένα ανα-
πνευστικά μας μέσα αλλά οι στο-
λές μας είχαν κατασκευαστεί είδικά
για μας με πάχος 5 /16 της ίντσας
και από ειδική πλαστική ύλη (αφρώ-
δες νεοπρίνιο). Το μόνο ακάλυπτο
μέρος του δέρματος ήταν ένα μι-
κρό κομμάτι γύρω από το στόμα
πού όπως ξέραμε από προσωπική
μας πείρα δεν θα γινόταν ανυπόφο-
Τα πλημμυρισμένα από φως μάτια, κυττάζουν προς την θήκη πού έχει
μορφή κάδου μέσα στό σκοτεινό ωκεανό, καθώς οί δύτες — σαν αστρο-
ναύτες που επιπλέουν στό διάστημα — κινούνται κυκλικά μέσα σε ένα
πλήθος φυσαλλίδες. Το φως πού αντανακλάται χρωματίζει τους κρυστάλ-
λους από πάγο, πού έχουν καθήσει πάνω στη στολή του δ ύ τ η , στην αρι-
στερή πλευρά.
ρα κρύο στους 286 F του νερού της
θάλασσας. Εξετάσαμε τα εξαρτή-
ματα μας να μην γίνεται διαρροή και
βουτήξαμε στο νερό ένας - ένας. Κα-
θώς κατεβαίναμε εισχωρώντας στα
απαγορευμένα σύνορα είχαμε ένα
συναίσθημα ότι βρισκόμαστε σε
άλλο πλανήτη. Φοβόμουν. Αυτό πρα-
γματικά ήταν το «άγνωστο» τόσο
εχθρικό περιβάλλον πού μόνο στη
γη συναντάς. Αλλά καθώς συνη-
θίζαμε μέσα σ' αυτόν τον κρυστάλ-
λινο κόσμο ο φόβος ανακατευόταν
με ένα ευχάριστο συναίσθημα από
έλλειψη βαρύτητας. Είχαμε γίνει
«ένα» με την θάλασσα!
«Τα Ανταρκτικά Νερά γεμίζουν
ζωή».
Ή ορατότητα αποδείχθηκε υπέ-
ροχη. Μπορούσαμε να δούμε σε από-
σταση 7 - 5 υάρδες οριζόντια προς
την ασημένια κορδέλλα της σχισμής
του πάγου. Πάνω άπό μας ανάμε-
σα από σωρό παγωμένους κρυστάλ-
λους — μερικές φορές 3-4 πό-
δια μήκος — ερχόταν ένα απαλό γα-
λάζιο- άσπρο φως, Ή κάτω πλευρά
του πάγου είχε σκούρα στίγματα που
σχημάτιζαν μάζας διάτομων (Μι-
κροοργανισμών).
Ανάμεσα στους κρυστάλλους ζού-
σε ένα είδος ανταρκτικού «βακα-
λάου» μήκους 1-3 ίντσες και μι-
κρού μεγέθους γαριδόμορφα άμφίπο-
δα. Μέσα στα ίδια νερά βρήκαμε
πλήθος άπό λεπτά πλάσματα μικρά
κτενοφόρα ή κτένια ένα είδος μα-
λακίου, μικρά πτερόποδα ή φτερω-
τούς σαλιάγκους. πού είχαν μήκος
πάνω από τα 3 /4 της ίντσας, και
φτερούγιζαν τα πτερά τους, σαν
τους ανθρώπους, πού προσπαθούν
να ζεσταθούν, όταν ή μέρα είναι
κρύα.
Πελώρια μαλάκια, που το μήκος
του σάκκου τους έφτανε τα 2 πό-
δια με πλοκάμους, πάνω από 35 πό-
δια μήκος. Ακολουθήσαμε τις αχτί-
νες που έστελνε το φως της μέρας
προς τα κάτω, και στον πυθμένα.
παρατηρήσαμε αφθονία ζωής: αστε-
ρίες, τοποθετημένοι σε σειρά, μή-
κους 2-18 ίντσες, δύο διαφορετι-
κών ειδών, ένας μεγάλος πορτοκαλ-
λόχρους τύπος και ένας μικρότερος
χρώματος μπλε, πού πάντοτε εί-
χαν τα άκρα των πλοκαμιών τους
ανεστραμμένα, πιθανόν ψάχνοντας
γιά τροφή, εύθραυστους αστε-
ρίες, nemertine(s) ή προβοσκιδοει-
δή, σκουλίκια πάνω άπό 3 πόδια
μήκος και διάμετρο 1 ίντσας. Έδώ
κι έκεί κομμάτια κρύσταλλοι από
πάγο, είχαν σχηματισθεί πάνω στη
λάσπη. Τα ίδια ψάρια και άμφίποδα
πού βρέθησαν ανάμεσα στους κρυ-
στάλλους, πάνω ψηλά υπήρχαν επί-
σης και στους κρυστάλλους στον πυ-
θμένα. Πολλά από τα ζώα του πυ-
θμένα έτρέφονταν άπό τα περιττώ-
ματα της φώκιας. Οι φώκιες συνέ-
βαλαν στην παραγωγή μιας απίστευ-
τα, πλούσιας αλυσιδωτής- τροφής,
πού εύρισκαν από πολύ μακρυά,
πού απέδιδαν θρεπτικές ουσίες και
γονιμοποιούσαν την περιοχή.
Απ' όλ' αυτά θά μπορούσα να
κρίνω, ότι κάτω στον πυθμένα υπήρ-
χε μεγάλη ποικιλία ζωής, όπως α-
παντάται οπουδήποτε στον κόσμο.
Στήν πραγματικότητα, την καλοκαι-
 ρινή περίοδο, οι Ανταρκτικές θά-
λασσες θεωρούνται ότι είναι οι πλου-
σιώτερες της γης.
Με 24 ώρες φως του ήλιου και
με τα θρεπτικά προϊόντα, που συσ-
σωρεύονται, όταν ή θάλασσα είναι
σκεπασμένη από πάγους, δημιουρ-
γείται μία καταπληκτική αύξηση
από φυτά και ζώα.
Ή παρατήρηση της φώκιας απο-
δείχθηκε σχετικά εύκολη. Τα ζώα
φαινόντουσαν να αδιαφορούν για μας,
και μας άφηναν να τα πλησιάσουμε
ανάλογα με τα κέφια τους. Δεν τις
είδαμε ποτέ να τρώνε ή ζευγαρωμέ-
νες, άλλα τις είδαμε να κοιμούνται
απευθείας κάτω απ' τόν πάγο, Ή
φώκια Ουέντελ πρέπει να κοιμά-
ται μ' αυτό τον τρόπο κατά περιό-
δους, γιατί ό αέρας στους πνεύμονες
της, τους δίνει την ελαστικότητα πού
χρειάζεται, για να παραμένει ασφα-
λής από τον πάγο, πού έρχεται σε
επαφή, θαυμάζει κανείς αυτό τον
μεγαλοπρεπή μεταβολισμό, πού επι-
τρέπει να αναπαύεται κανείς μέσα
στο πιο κρύο περιβάλλον της γης,
γιατί ή θερμή μεταδοτικότης του νε-
ρού σ' αυτήν την θερμοκρασία είναι
23 φορές μεγαλύτερη απ' αυτήν του
αέρος στην ίδια θερμοκρασία. Αυτό
σημαίνει, ότι το ανθρώπινο σώμα.
Φυλάγοντας το μικρό της — νήπιο ηλικίας τριών εβδομάδων — μία μη-
τέρα φώκια Ουέντελλ φωνάζει: «Wa - Α - ΑΗ» για να δείξει ότι δια-
μαρτύρεται για την ανθρώπινη παρουσία στο περιβάλλον της. Τα μικρά
της φώκιας όταν γεννιώνται έχουν βάρος 60 με 70 πάουντς. Τρέφονται
με γάλα πού περιέχει περισσότερο άπο 50Α βούτυρο κερδίζοντας έτσι
καθημερινά σε βάρος 3-4 πάουντς. Μερικές ανήλικες ζυγίζουν περισ-
σότερα από 1000 πάουντς.
36
επί παραδείγματι, θα μπορούσε να
να κρυώσει 23 φορές γρηγορώτερα
στους 28.6°F. μέσα στο νερό, απ'
ότι στον αέρα, στην ίδια θερμοκρα-
σία. Το σώμα, πού δεν προφυλάγε-
ται δεν θα μπορούσε να παράγει
θερμότητα τόσο γρήγορα, ώστε να
είναι αρκετή για να επιζήσει αυτό
περισσότερο από λίγα λεπτά, Εντε-
λώς τυχαία είδαμε φώκιες να μαλ-
λώνουν, μερικές φορές μάλλον έντο-
να κάποτε έτυχε να παρακολουθή-
σω ένα τέτοιο καυγά, από το «SOC»
ενώ ό Λάβαλυ και ό Γκίμπελ κο-
λυμπούσαν μακρυά. Οι δύο φώκιες
βρισκόντουσαν, ακριβώς 5 πόδια κά-
τω από την παγωμένη επιφάνεια,
σχεδόν αγνοώντας τους δύτες που
βρισκόντουσαν 12 πόδια μακρυά
τους. 'Οταν οι φώκιες πλησίασαν
μεταξύ τους, άκουσα την μία να εκ-
πέμπει έναν ήχο, ένα μακρύ παρα-
τεταμένο τρίλλισμα. 'Επειτα έκα-
ναν δυνατούς υπόκωφους θορύβους,
οι λαιμοί τους δε έπάλλονταν από την
δύναμη των «ήχων». 'Ανοιξαν τα
στόματα τους και κίνησαν τα κεφά-
λια τους, κάνοντας κύκλους αντίθε-
τα από τις κινήσεις, πού κάνουν οί
δείχτες των ρολογιών. 'Επειτα τι-
νάχτηκαν προς τα πάνω, και μια
δυο φορές ήλθαν σε επαφή χωρίς
ζημιές. Κουλουριάζονταν και παρα-
μορφωνόντουσαν με προσποίηση.
Αυτή ή πάλη συνεχίσθηκε 30 πε-
ρίπου λεπτά έπειτα οί φώκιες χώ-
ρισαν και κολύμπησαν μακρυά. Ό
αγώνας αυτός φαίνεται να έγινε
για το ποιος θα επικρατήσει, με τη
μία να προσπαθεί να επιβάλλει την
κυριαρχία της πάνω στην άλλη. Σ'
έναν άλλο καυγά ήταν περισσότερο
επιθετικές. 'Εκαναν κυκλικές κινή-
Τό απομονωμένο κυκλικά παράθυρο,
το μοναδικό σε μισό μίλι, σημαίνει
ζωή ή θάνατο για την φώκια, πού
πρέπει να το βρεί για να αναπνεύσει,
σεις και κάθε μία προσπαθούσε να
αρπάξει τον λαιμό της άλλης, Επλη-
σίασαν και στριφογύρισαν με λύσ-
σα, αλλά χωρίς να χύσουν αίμα.
Αυτός ό καυγάς φαίνεται να έγινε,
για την προστασία μιας περιοχής,
πού χρησίμευε σαν αναπνευστική
οδός, και να διώξουν μακρυά έναν
ανεπιθύμητο επιδρομέα. Οι Φώκιες
Ούέντελ, μας διασκέδαζαν, μας κα-
τέπλησσον και μας κρατούσαν τε-
λείως απασχολημένους, όλες τις έβδο
μάδες πού τις παρατηρούσαμε. Τα
αποτελέσματα της εργασίας αυτής
— συμπεριλαμβάνουν περισσότερο α-
πό 75 μίλια εγγράφων ταινιών, —
δεν έχουν τελείως τακτοποιηθεί και
αναλυθεί, αλλά έχουμ,ε φθάσει σε αρ-
κετά δοκιμαστικά συμπεράσματα.
Μιλώντας ανοιχτά, φυσικά, είμαστε
πεπεισμένοι, ότι το ήχο-άκουστικό
(Cecho-location) σύστημα της φώ-
κιας, μοιάζει σε πολλά σημεία με
τον τρόπο πού χρησιμοποιούν τα
δελφίνια, για να βρουν τροφή. Προς
το παρόν δεν έχουμε συγκεκριμμέ-
νες αποδείξεις, ότι αυτοί οί θόρυ-
βοι είναι πού υποδηλώνουν αυτήν
την iκανότητα. Είμαστε αρκετά βέ-
βαιοι ότι oi φώκιες χρησιμοποιούν
το ήχο-άκουστικό σύστημα, για να
ανακαλύψουν άναπνευστικές τρύπες.
και να κυνηγήσουν την τροφή τους,
ιδίως κατά την διάρκεια της μα-
κριάς Ανταρκτικής Νύκτας. Κατα-
γράψαμε αρκετά ευκρινείς τύπους
ήχων, καθώς παρατηρούσαμε από
κοντά τις φώκιες. Νομίζουμε ότι ένα
μικρό τρίλλισμα μπορεί να χρησι-
μοποιηθεί από αυτές σαν ηχητικό
σήμα. Οι Φώκιες Waddells μπο-
ρούν να χρησιμοποιήσουν αυτόν τον
ήχο ή άλλους θορύβους για να προ-
σανατολισθούν στον πυθμένα της θά-
λασσας, ή στην επιφάνεια της. Εί-
μαστε επίσης απολύτως πεπεισμέ-
νοι ότι οι φώκιες Ούέντελ μπο-
ρούν να επικοινωνήσουν μεταξύ τους
κατά κάποιο τρόπο. 'Οταν μία φώ-
κια είναι σοβαρά ταραγμένη κουνά
με θόρυβο τα δόντια και τις σιαγό-
νες της ταυτόχρονα. Αυτός ό θόρυ-
βος είναι μία προειδοποίηση ή απει-
λή. Είναι σαν να λέει: « Π ρ ό σ ε -
χ ε ! » . "Ενας άλλος ήχος, είναι ένα
υπόκωφο τρίλλισμα, πού μοιάζει σαν
κάποιος να κτυπά την κοιλιά του.
Κι αυτό επίσης, είναι μια προειδο-
ποίηση, ή απειλή. 'Ενας τέταρτος
θόρυβος πού ακούσαμε, σαν μελω-
δικό κελάϊδημα πουλιού, μπορεί να
αρχίσει από ψηλή νότα και να φθά-
σει στο τέλος σε ένα σιγανό ύπόκω-
φο θόρυβο. Αυτό το ακούσαμε μό-
νον, όταν ή φώκια βρισκόταν κοντά
στην τρύπα. Φαινόταν σαν να έλεγε:
«Κύττα αύτη την τρύπα .Είναι δική
μου. Είναι ό τόπος όπου αναπνέω».
Σχεδιάζουμε να συγκεντρώσουμε πε-
ρισσότερες πληροφορίες για την «ο-
μιλία» της φώκιας σε μελλοντικές
μας αποστολές.
στατεύει τις πρώτες έξη περίπου πάουντς κάθε ήμέρα όπου το πε-
εβδομάδες. 'Αν αυτό το στρώμα άπο ρισσότερο άπο αυτό είναι λίπος.
μαλλί σαν γούνα πού τα καλύπτει 'Ολ' αυτά καί άλλες πληροφορίες
βραχεί ή υγρασία σχεδόν αμέσως πού συγκεντρώσαμε, δεν είναι πα-
παγώνει και οί κρύσταλλοι του πά- ρά μια μικρή αρχή. Πολλά υπάρ-
γου πέφτουν διατηρώντας τα μικρά χουν ακόμα, να άποκαλυφθούν, όπως
της φώκιας στεγνά. Παραδόξως αύτά πού άφορούν στην συγγένεια
οι θερμότερες θερμοκρασίες είναι της φώκιας στο περιβάλλον της
περισσότερο επικίνδυνες, αν ή υγρα- οτον Άνταρκτικό. Ό άνθρωπος έχει
σία δεν παγώσει το δέρμα των μι- αρχίσει να εξετάζει συστηματικά
κρών παραμένει υγρό και ψυχρό. ένα από τα μεγαλύτερα μυστηριώ-
Μιά καί μιλάμε για τους μικρούς δη βασίλεια, πού έχουν μείνει ανε-
σκύμνους πρέπει να πούμε όταν ξερεύνητα ακόμα στή, γη την ζωή
απορρίπτουν το τρίχωμα τους (lanu- στις θάλασσες.
go) έχουν εξοπλιστεί με αρκετή πο- Είμαστε στην αρχή μιας νέας
σότητα από λίπος ικανό να τα εποχής έξερευνήσεως του Ανταρ-
προστατεύσει στην θάλασσα. Το γά- κτικού. Ή ήρωϊκή εποχή πέρασε,
λα της φώκιας Ούέντελ είναι 40 - αλλά ή επιστημονική εποχή της
50+ εμπλουτισμένο σε βούτυρο. Μ' υποβρύχιας έξερευνήσεως έχει μόλις
αυτήν την πλούσια δίαιτα το νήπιο δειλά αρχίσει, στο ελάχιστα φιλόξενο
της φώκιας κερδίζει βάρος 3 έως 4 αυτό κράτος της γήϊνης σφαίρας.
Κάρλετον Ρέυ
Στιλπνή σαν σφαίρα, μια φώκια Ούέντελλ βάρους 800 πάουντς πλέει μέσα
από την τρύπα της στον πάγο. Ελπίζει με μακρυές βουτιές, πού ενεργούν
έτσι ώστε συμπιέζοντας την επιφάνεια των αίμοφόρων αγγείων της, να
εξασφαλίζει ένα σταθερό εφοδιασμό με αίμα την καρδιά και τον εγκέφαλο.

«Το Λίπος σαν προστατευτικό μέ-

τρο κατά του φοβερού κρύου».

Επίσης φθάσαμε σε αρκετά συμ-

περάσματα για το πώς οι φώκιες
μπορούν να ζουν στον παγωμένο Αν-
ταρκτικό. Ό ασυνήθης μεταβολι-
σμός τους δίνει ένα μέρος σ' αυτήν
μας την ερώτηση. Ό μεταβολισμός
τους είναι μερικές φορές παρόμοιος
μ' ένα κλίβανο, και το θερμικό σύ-
στημα της φώκιας Ούέντελ καίει
δύο φορές περισσότερο πιο γρήγο-
ρα, απ' όσο το θερμικό σύστημα των
ζώων της ξηράς. Επί πλέον ή φώ-
κια καλύπτεται από ένα παχύ στρώ-
μα λίπους, πού αποτελεί ένα από
τα καλύτερα μονωτικά της φύσεως.
Αυτό, το λίπος, μαζί με μια ασυ-
νήθιστη ικανότητα, πού έχουν να
συμπιέζουν τα αίμμοφόρα αγγεία
τους, διατηρεί την θερμότητα του
κλιβάνου, ώστε να μη διαφύγει. Τα
μικρά της φώκιας Ούέντελ, είναι
ικανά να ζήσουν κατά την νηπιακήν
ηλικία, πάνω στον πάγο, γιατί κα-
λύπτονται από χνουδωτό σκούρο τρί-
χωμα πού διατηρείται και τα προ-
37

ΑΡΘΟΥΡ
ΚΛΑΡΚ
Μετάφραση : Κώστας Δόλκας
Αρχίζοντας την σειρά της επιστημονικής φαντα-
σίας παρουσιάζουμε τον 'Αρθρουρ Κλάρκ: τον πρώ-
το της επιστημονικής φαντασίας. Νομίσαμε σκόπιμο
και χρήσιμο να προτάξουμε ένα βιογραφικό σημείω-
μα για μια πληρέστερη παρουσίαση.
κόμα και στον άνήδεο
αναγνώστη, το όνομα του
'Αρθρουρ Κλάρκ είναι συν-
δεδεμένο με την επιστημο-
νική φαντασία. Μερικοί όμως α-
κόμα δεν συσχετίζουν το όνομα
του με το Παγκοσμίου φήμης Κι-
νηματογραφικό έργο του Στάνλεϋ
Κίούμπρικ «Έτος 2001: Μια 'Ο-
δύσσεια του Διαστήματος»,
Στά 55 του χρόνια ό Κλάρκ βρί-
σκεται στην κορυφή του δέντρου
της επιστημονικής φαντασίας έπί
δυο δεκαετίες καί δεν δείχνει ση-
μεία παρακμής,
Οί παγκόσμιες πωλήσεις των 14
μυθιστορημάτων του και των δω-
δεκάδων τόμων μικρότερων διη-
γημάτων του φθάνουν σε πολλά
εκατομμύρια αντίτυπα, και αυτός
απολαμβάνει, χωρίς συστολή, τους
επαίνους καί την γερή περιουσία
που του έφεραν και τα βιβλία, αλ-
λά και το φιλμ 2001.
'Ενας κριτικός τον έκρινε σαν
«τον καλύτερο συγγραφέα έπιστη-
μονικής φαντασίας, στην Αγ-
γλία, καί ένα από τους καλύτε-
ρους στον κόσμο». Το περιοδικό
Νιου Γιόρκερ τον αποκάλεσε «μία
από τις πραγματικά προφητικές φυ-
σιογνωμίες της εποχής του Δια-
στήματος», Λίγοι θα το αμφισβη-
τήσουν. 'Αν λάβουμε υπ' όψη τον
αριθμό και την έκταση της συγ-
γραφικής εργασίας του, είναι ένας
από τους πιο εμπνευσμένους συγ-
γραφείς στο κλάδο του.
Από το 1951 το μικρό διήγημα
του «Ανωτερότητα», έγινε σχεδόν
υποχρεωτικό ανάγνωσμα για τους
φοιτητές των θετικών επιστήμων
στο Τεχνολογικό Ινστιτούτο Μα-
σαχουσέτης. Καί το 1962, όταν του
απονεμήθηκε το Βραβείο Ούνέσκο-
Καλίγκα για τη συμβολή του στην
εκλαΐκευση της επιστήμης, ή δη-
μοσίευση των έργων του μυθιστο-
ριογραφίας καί πραγματειών, είχε
φτάσει τα 10 εκατομμύρια αντίτυ-
πα σε 15 γλώσσες, έκτός από 300
άρθρα και περισσότερα, καθώς και
διηγήματα, σε περιοδικά και εφη-
μερίδες σε όλο τον κόσμο.
Όταν ήταν 13 ετών, παρουσίασε
τις πρώτες φανταστικές του ιδέες
στο περιοδικό του γυμνασίου Τών-
τον, όπου φοιτούσε, 'Ηταν ένας μι-
κρός με μικρό κεφάλι, φορούσε γυα-
λιά και ήταν γνωστός στους συμ-
μαθητές του σάν «ό καθηγητής». Του
άρεσε ακόμα να γράφει ποιήματα,
ιδιαίτερα με θέματα για τά θαύμα-
τα του ουρανού. Από νωρίς αλλη-
λογραφούσε με άλλους νεαρούς α-
στρονόμους καί οπαδούς της επι-
στημονικής φαντασίας, πού πί-
στευαν στην «κατάκτηση του δια-
στήματος».
Ή Βρεταννική Διαπλανητική Ε-
ταιρεία είχε ηλικία μόνο λίγο μη-
νών, όταν ό Κλάρκ έγινε μέλος
της. Τρία χρόνια αργότερα, όταν
πήγε στο Λονδίνο για να εργαστεί
σαν υπάλληλος σε ένα κρατικό γρα-
φείο, βοήθησε στην οργάνωση των
δραστηριοτήτων της .εταιρείας καί
φύλαγε τα πενιχρά οικονομικά της.
Το διαμέρισμα του στο Γκρέϊζ 'Ινν
ήταν τόπος συγκεντρώσεως για μια
μικρή ομάδα ενθουσιωδών οπαδών
πού ασπάστηκαν το θέμα της άστρο
ναυτικής παρά τη γελοιοποίηση
πού τους έκαναν αυτοί πού τους
αποκαλούσαν «ψώνια». Εκεί έγρα-
ψε τις πρώτες ιστορίες του, για
ένα δημοσίευμα πού έβγαινε με πο-
λύγραφο από τον Βρεταννικό Σύν-
δεσμο Επιστημονικής Φαντασίας,
και πού τον βοήθησε να σταθεί
στα πόδια του το 1937.
Καθώς μαζεύονταν τα σύννεφα
του πολέμου, ό Κλάρκ έγραφε άρ-
θρα στο περιοδικό «Ιστορίες και
Θαύματα», όπως «Ή αυριανή Αυ-
τοκρατορία του Άνθρωπου», και
«Μπορούμε τώρα να πάμε στη σε-
λήνη με πύραυλο». Στά χρόνια του
πολέμου ύπερέτησε στη Βασιλική
Πολεμική Αεροπορία, προαγόμε-
νος από ραδιοτεχνίτης σε ανθυπο-
σμηναγό και διδάσκοντας τους νεο-
σύλεκτους τη νέα θαυμαστή συ-
σκευή, δηλαδή το ραντάρ. Το μυ-
θιστόρημα του «Γλιστερό Μονο-
πάτι» (1969), προέρχεται από αυτή
την περίοδο. Επίσης δημοσίευσε
το πρώτο τεχνικό του άρθρο στο
περιοδικό «Μηχανικός Ασυρμά-
των» καί πήρε το πρώτο βραβείο
στο περιοδικό «Τετράμηνη Επι-
θεώρηση της Βασιλικής Πολεμι-
κής Αεροπορίας» σε ένα διαγωνι-
σμό συγγραφής με μια πραγματεία,
πού είχε τον τίτλο «οί πύραυλοι
και το μέλλον του πολέμου». Πε-
ριγράφοντας ψυχρά τα τρομερά α-
ποτελέσματα ενός ατομικού πολέ-
μου, πού τότε ήταν ένα εφιαλτικό
όνειρο της επιστημονικής φαντα-
σίας, προκάλεσε αίσθηση στ' ανώ-
τερα κλιμάκια των ενόπλων δυνά-
μεων.
Με λιγότερη τρομακτική σημα-
σία, το 1945, σε ένα άρθρο του
στο περιοδικό «Ασύρματος κό-
σμος» με τον τίτλον Εξωγήινες
ραδιοφωνικές αναμεταδόσεις έδει-
χνε πώς διαστημικοί δορυφόροι
θα μπορούσαν να χρησιμοποιη-
θούν για να κατορθωθεί ή παγκό-
σμια τηλεοπτική κάλυψη.
Πριν τελειώσει ό πόλεμος, άρχι-
σε να έχει επιτυχίες με τις ιστο-
ρίες του, πού εμφανίστηκαν για
πρώτη φορά στο αμερικανικό πε-
ριοδικό «Καταπληκτική έπιστημο:
νίκη φαντασία» καί στο βρεταννι-
κό περιοδικό «Φαντασία», όπου
παρουσιάστηκε και σαν Τσάρλς
Ουΐλις καί Έγκ Ο'Μπράϊαν.
Το πειστικό του άρθρο «Ή πρό-
κληση του Διαστημοπλοίου» (1946)
το ακολούθησε το 1950 το πρώτο
τεχνικό βιβλίο με τίτλο «Διαπλα-
νητική πτήση». Δύο χρόνια αργό-
τερα, στο βιβλίο του «Ή εξερεύνη-
ση του Διαστήματος», παρουσίαζε
μια αισιόδοξη εικόνα πού ερχόταν
σε πλήρη αντίθεση με τις φοβε-
ρές προβλέψεις εκείνων πού θρη-
νούσαν «τον αγώνα δρόμου προς
την σελήνη» σαν ένα άχρηστο αγώ-
να για γόητρο μεταξύ των παγκό-
σμιων δυνάμεων. 'Εγινε έτσι το
βιβλίο του μηνός στη Αμερική
καί καθιέρωσε τον συγγραφέα του
σαν μπέστ - σέλλερ. Επίσης του
έφερε την Απονομή Διεθνούς βρα-
βείου Φανταστικής Συγγραφής για
το καλύτερο βιβλίο του 1952.
Με τα βιβλία του Ή Άμμος του
Άρη (1951), Νησιά στον Ουρανό
(1952) και Προανάκρουσμα στο
Διάστημα (1953) επεδίωξε να ανα-
πτύξει το θέμα των διαστημικών
ταξειδιών με ρεαλιστική φανταστι-
κή περιγραφή. Πολλά από αυτά
σήμερα έχουν γίνει πραγματικό-
τητα από τότε ή αποδείχθηκαν πο-
λύ κοντά στην πραγματικότητα.
Άλλα ή αναγνώριση του σαν σο-
βαρού συγγραφέα στο κλάδο του
επιβεβαιώθηκε πέρα άπό κάθε, αμ-
φιβολία από την εκτίμηση πού του
έδωσαν οί αμερικανοί κριτικοί το
1953 για το μυθιστόρημα του «Το
τέλος της Παιδικής Ηλικίας», Σ'
αυτό είναι φανερή ή επιρροή του
Όλαφ Στράπλεντον στις φιλοσο-
φικές του ιδέες. (Το βιβλίο αυτό
μεταφράσθηκε Ελληνικά με τίτλο
«Οί Έπικυρίαρχοι»).
'Ισως το πιο δημοφιλές από τα
μυθιστορήματα του, «Ή πόλη και
τα αστέρια», πού ακολούθησε το
1956 καί τοποθετείται σε ένα μέλ-
λον μετά έ ν α δισεκατομμύριο
χρόνια από τώρα είναι επίσης έπιρ-
ρεασμένο από τον Στάπλεντον γε-
γονός πού παρουσιάζεται στα πιο
ποιητικά γραπτά του Κλάρκ.
Το 1961 το βιβλίο του «Πτώση
Σεληνόσκονης», προκάλεσε εκδο-
τική ιστορία στις Ηνωμένες Πολι-
τείες, γιατί ήταν ή πρώτη διαπλα-
νητική ιστορία, πού δημοσιεύθη-
κε στη Συνοπτική Βιβλιοθήκη του
περιοδικού Ρήντερς Ντάϊτζεστ. Σ'
αυτό το μυθιστόρημα ό Κλάρκ πε-
ριέγραψε την αγωνιώδη προσπά-
θεια για τη διάσωση των επιβατών
ενός σεληνόπλοιου πού πιάσθηκε
στην μετακινούμενη άμμο ενός σε-
ληνιακού κρατήρα. Σέ ένα προη-
γούμενο μυθιστόρημα, «Φως της
Γης» (1955), μιλούσε για μια πικρή
σύγκρουση πίστεως πού οδήγησε
σε ανοικτό πόλεμο μεταξύ των
πρώτων αποίκων της σελήνης.
Κατά την διάρκεια της αποστο-
λής του Απόλλων II έλαβε μέ-
ρος στην τηλεοπτική κάλυψη της
πρώτης προσελήνωσης, πού έκανε
το Τηλεοπτικό Δίκτυο Κολούμπια,
και πού έκάλυπτε την μεγαλύτερη
ακροαματικότητα στην ιστορία της
τηλεοράσεως. Καί όταν ό Νήλ Άρ-
μστρογκ, ό Μάϊκ Κόλλινς καί ό
«Μπάζ» Άλντριν συνεργάστηκαν
για να γράψουν την ιστορία τους
για την αποστολή στο φεγγάρι, για
το βιβλίο «Πρώτοι στη Σελήνη»
(1970), ήταν σχεδόν αναπόφευκτο
ότι επρεπε να περιλάβουν έναν επί-
λογο 20.000 λέξεων του Κλάρκ,
Το 1955, μαζί με τον συνεταίρο
του Μάϊκ Ουίλσον, πού είχαν συγ-
γράψει αρκετά βιβλία γι' αυτό το
θέμα, εξερεύνησε τον 'Υφαλο του
Μεγάλου Φράγματος της Αυστρα-
λίας και συγκέντρωσε αρκετό υλι-
κό για το βιβλίο του «Ή Ακτή
των Κοραλιων», Αυτή ή εμπειρία
του έδωσε επίσης την ίδέα για το
μυθιστόρημα του «Ή βαθιά Όρο-
σειρά» 1957, που ασχολείται με την
καλλιέργεια των θαλασσών και θεω-
ρήθηκε ότι είχε αρκετή εμπορική
σημασία ώστε να γράψει γι' αυτό
ή αμερικανική οικονομική εφημε-
ρίδα «Γουώλ Στρήτ Τζόρναλ».
Αναγκασμένος να παραμερίσει
τα συνεργά του της καταδύσεως,
δημιούργησε το πιο εντυπωσιακό
έργο του, πραγματεία. Ή «Υπό-
σχεση του Διαστήματος» (1968)
πού είναι εξ ίσου συναρπαστικό,
όπως όλα σχεδόν τα μυθιστορήμα-
τα του, μια έρευνα στο απώτερο
μέλλον των διαπλανητικών ταξει-
διών, Στο πιο πρόσφατο μυθιστό-
ρημα του «Ραντεβού με τον Ράμα»
(1973), διακρίθηκε, επιτυγχάνοντας
μια τέλεια ισορροπία μεταξύ του
επιστημονικού και του φανταστι-
κού, με ίση μεταχείρηση του μυ-
στηρίου και της αγωνίας.
Τώρα δουλεύει στο πρώτο από
δύο μυθιστορήματα, που λένε ότι
αποτελούν τη μεγαλύτερη λογοτε-
χνική συμβολή στην ιστορία της
επιστημονικής φαντασίας. Του ευ-
χόμαστε καλή τύχη!
39
 Κανένας δεν μπορούσε να θυμη-
θεί πότε είχε αρχίσει ή φυλή το
μεγάλο ταξείδι της: ή χώρα των
μεγάλων, κυματιστών πεδιάδων, πού
υπήρξε ή πρώτη πατρίδα της, δεν
ήταν τίποτε άλλο τώρα παρά ένα
μισό - ξεχασμένο όνειρο. Για πολ-
λά χρόνια ο Σάν και ό λαός του
έφευγαν από μια χώρα χαμηλών
λόφων και αστραφτερών λιμνών
και τώρα είχαν συναντήσει τα βου-
νά. Τούτο το καλοκαίρι πρέπει να
τα περάσουν για να πάνε στις νό-
τιες χώρες γιατί δεν υπήρχε και-
ρός για χάσιμο.
Ό λευκός τρόμος, πού είχε κα-
τεβεί από τους Πόλους, συντρίβον-
τας ηπείρους, κάνοντας τες σκόνη
και παγώνοντας ακόμα και τον
αέρα μπροστά του, βρισκόταν λι-
γότερο από μιας μέρας πορεία πί-
σω τους. Ό Σάν άναρωτιώταν αν
οί παγετώνες μπορούσαν να σκαρ-
φαλώσουν στα βουνά, πού βρισκό-
ταν μπροστά του, και μέσα στην
καρδιά του τόλμησε να ανάψει μια
μικρή φλόγα ελπίδας, ίσως τα βου-
νά να γίνονταν φράγμα πού πάνω
του ακόμα και ό σκληρός πάγος
να χτυπούσε μάταια. Στίς νότιες
χώρες, πού μιλούσε ό θρύλος, ό
λαός του ίσως εύρισκε καταφύγιο
επί τέλους.
Χρειάστηκαν πολλές εβδομάδες
για να ανακαλύψουν ένα στενό πέ-
ρασμα πού θα μπορούσε ή φυλή
και τα ζώα να ταξιδέψουν. 'Οταν
ήλθε το μεσοκαλόκαιρο, στρατο-
πέδευσαν σε μια μοναχική πεδιά-
δα, όπου ό αέρας ήταν αραιός και
τα αστέρια έλαμπαν με μια λαμπρό-
τητα, πού κανένας τους δεν είχε
δει πρίν. Το καλοκαίρι τελείωνε,
όταν ό Σάν πήρε τους δύο γυιούς
του και προχώρησε μπροστά για
να εξερευνήσει το δρόμο. Τρεις
μέρες σκαρφάλωναν και τρεις νύ-
χτες κοιμώντουσαν όσο καλύτερα
μπορούσαν πάνω στις παγωμένες
πέτρες. Το τέταρτο πρωινό δεν
υπήρχε τίποτα μπροστά, έκτός από
ένα μικρό ύψωμα, πού αποτελούσε
μια πυραμίδα από πέτρες, πού εί-
χαν τοποθετήσει έκεί άλλοι τα-
ξειδιώτες πριν από αιώνες.
Ό Σάν αισθανόταν να τρέμει, όχι
από κρύο, καθώς περπατούσαν προς
την μικρή πέτρινη πυραμίδα. Οί
γυιοί έμειναν πίσω. Κανένας δεν
μιλούσε, γιατί διακινδύνευαν πολ-
λά. Σέ λίγο θα ήξεραν, αν όλες
οί ελπίδες τους είχαν προδοθεί.
Ανατολικά και δυτικά, ό τοίχος
των βουνών καμπύλωνε σαν να αγ-
κάλιαζε την γη, πού βρίσκονταν
κάτω από αυτόν. Κάτω απλώνον-
ταν μια επίπεδη πεδιάδα πολλά
χιλιόμετρα μήκος και ένας ποτα-
μός την διασχίζε με μεγάλες στρο-
φές. Ήταν ένα εύφορο μέρος, πού
ή φυλή θα μπορούσε να καλλιεργή-
σει τα σπαρτά της, ξέροντας ότι δεν
θα υπήρχε άνάγκη να φύγει πριν
έλθει ό θερισμός.
Τότε ό Σάν σήκωσε τα μάτια του
προς τα νότια, και είδε την κατα-
δίκη όλων των ελπίδων του. Γιατί
εκεί, στην άκρη του κόσμου, έλαμ-
πε εκείνο το θανατηφόρο φως, πού
είχε δει τόσο συχνά στα βορεινά.
Το γυάλισμα του πάγου κάτω από
τον ορίζοντα.
Δεν υπήρχε δρόμος προς τα εμ-
πρός. 'Ολα εκείνα τα χρόνια της
φυγής, οί παγετώνες από τον νότο
προχωρούσαν για να τους συναν-
τήσουν. Σύντομα θα συντρίβονταν
κάτω απ' τους κινούμενους τοίχους
του πάγου...
Οί νότιοι παγετώνες δεν έφθασαν
στα βουνά, παρά μια γενεά αργό-
τερα. Εκείνο το τελευταίο καλο-
καίρι, οί γυιοί του Σάν έφεραν
τους ιερούς θησαυρούς της φυλής
στη μαχητική πέτρινη πυραμίδα,
πού υψωνόταν πάνω στην πεδιάδα.
Ό πάγος πού έλαμπε κάποτε κάτω
από τον ορίζοντα ήταν τώρα σχε-
δόν στα πόδια τους, την άνοιξη
θα έπεφτε πάνω στα βουνά.
Κανένας δεν καταλάβαινε τους
θησαυρούς τώρα. Προέρχονταν από
ένα παρελθόν πού ήταν πολύ μα-
κρυνό για να το καταλάβει οποι-
οσδήποτε ζωντανός τώρα. Ή προέ-
λευση τους χάθηκε στην ομίχλη
πού περιέβαλλε τη χρυσή εποχή.
Το πώς βρέθηκαν τελικά στη κα-
τοχή της περιπλανώμενης αυτής
φυλής, ήταν μια ιστορία, πού δεν
θα την μάθαινε κανείς τώρα, ποτέ.
Γιατί ήταν ή ίστορία ενός πολι-
τισμού, πού εϊχε περάσει και δεν θα
ξαναγύριζε πια.
Κάποτε όλα αυτά τα τρομερά
λείψανα τα λάτρευαν για κάποια
αγαθή αιτία. Τώρα είχαν γίνει ιε-
ρά, αν και ή σημασία τους χάθηκε
προ πολλού. Τα γράμματα στα πα-
λιά βιβλία είχαν ξεθωριάσει πριν
από αιώνες, αν και πολλά από αυ-
τά διαβάζονταν ακόμα, αν υπήρχε
βέβαια κάποιος, πού μπορούσε να
τα διαβάσει. Πολλές γενεές είχαν
περάσει από τότε πού ό καθένας
μπορούσε να χρησιμοποιήσει μια
σειρά έπταψήφιων λογαρίθμων, έ-
ναν άτλαντα του κόσμου, και την
Έβδομη συμφωνία του Σιμπέλιους,
πού είχε τυπωθεί όπως φαίνεται,
τουλάχιστον από το εξώφυλλο, από
του Χ.Κ. Τσού, και Υιούς στην πό-
λη του Πεκίνου, το έτος 2021 μ.Χ.
Τα παλιά βιβλία τοποθετήθηκαν
ευλαβικά στην μικρή κρύπτη, που
είχε δημιουργηθεί για να τα δεχτεί.
Ακολούθησε μια πολύχρωμη συλ-
λογή από κομμάτια χρυσά και λευ-
κόχρυσα, νομίσματα, ένας σπασμέ-
νος τηλεφακός, ένα ρολόι του χε-
ριού, μια λάμπα, ένα μικρόφωνο
μια λεπίδα από ξυριστική μηχανή,
μερικές μικροσκοπικές λυχνίες ρα-
διοφώνου, τα απομεινάρια πού έμει-
ναν πίσω από την μεγάλη παλίρ-
ροια του πολιτισμού πού παρήκμα-
σε για πάντα. 'Ολα αυτά τοποθετή-
θηκαν μαζί προσεκτικά στη τε-
λευταία τους θέση. 'Υστερα τοπο-
θετήθηκαν τρία άλλα λείψανα, τα
ιερότερα από όλα γιατί ήταν αυτά
πού είχαν καταλάβει και λιγότερο.
Το πρώτο ήταν ένα κομμάτι με-
ταλλο με παράξενο σχήμα, πού έ-
δειχνε τον χρωματισμό εντατικής
θερμότητας. "Ετσι όπως φαινόταν
ήταν το πιο άξιολύπητο από όλα
τα σύμβολα του παρελθόντος, σαν
να μιλούσε για τα μεγαλύτερα κα-
τορθώματα του ανθρώπου και το
μέλλον, πού ίσως γνώριζε, Στό τρα-
πεζάκι από μαόνι πού πάνω του
ήταν τοποθετημένο, υπήρχε μια ά-
σημένια πλάκα με την επιγραφή.
«Βοηθητικός άναφλεκτήρας από
την δεξιά μηχανή προωθήσεως του
διαστημοπλοίου Αυγερινός, Γη, Σε-
λήνη 1985 μ.Χ.».
'Υστερα ακολούθησε ένα άλλο
θαύμα της αρχαίας επιστήμης μία
σφαίρα από διαφανές πλαστικό με
παράξενα κομμάτια μέταλλο, χω-
μένα μέσα σ' αυτό. Στό κέντρο υ-
πήρχε μια μικρή κάψουλα από συν-
θετικό ραδιοστοιχείο, τριγυρισμέ-
νη από τις οθόνες μετατροπής, πού
μετακινούσε την ακτινοβολία της
στο κάτω μέρος του φάσματος.
'Οσο καιρό το υλικό ήταν σε ενέρ-
γεια ή σφαίρα αποτελούσε ένα μι-
κροσκοπικό ραδιοφωνικό πομπό,
πού εξέπεμπε κύματα προς όλες τις
κατευθύνσεις. Από αυτές τίς σφαί-
ρες είχαν κατασκευαστεί πολύ λί-
γες, είχαν σχεδιαστεί σαν παντοτι-
νοί φάροι για να δείχνουν τίς τρο-
χιές των Αστεροειδών. Άλλά ο
άνθρωπος δεν έφτασε ποτέ στους
Αστεροειδείς και οί φάροι δεν
χρησιμοποιήθηκαν ποτέ.
Τελευταίο από όλα ήταν ένα επί-
πεδο στρογγυλό κουτί, πολύ πλα-
τύ σχετικά με το βάθος του. Ήταν
βαριά σφραγισμένο, και κάτι κτυ-
πούσε μέσα του, καθώς το κουνού-
σαν. Ή παράδοση της φυλής προέ-
βλεπε ότι θα γινόταν καταστροφή,
αν ποτέ ανοιγόταν το κουτί καί
κανένας δεν ήξερε ότι προστάτευε
ένα από τα μεγάλα έργα τέχνης
πού είχε γίνει σχεδόν πριν από δύο
χιλιάδες χρόνια.
Ή εργασία τελείωσε. Οί δύο άν-
δρες κύλισαν τις πέτρες, πίσω στη
θέση τους και άρχισαν σιγά να κα-
τεβαίνουν την βουνοπλαγιά. Ακό-
μα και την τελευταία στιγμή, ό άν-
θρωπος είχε σκεφτεί το μέλλον και
προσπάθησε να διατηρήσει κάτι
για τις γενεές πού θα έλθουν. Το
χειμώνα, τα μεγάλα κύματα πάγου
άρχισαν την πρώτη τους επίθεση
στα βουνά κτυπώντας από βορρά
και νότο. Οί πρόποδες των λόφων
κατακλύστηκαν με την πρώτη επί-
θεση καί οί παγετώνες τους συνέ-
τριψαν ώσπου έγιναν σκόνη. Άλλά
τα βουνά κρατούσαν γερά, και όταν
ήρθε το καλοκαίρι ό πάγος υπο-
χώρησε για λίγο.
'Ετσι κάθε χειμώνα ή μάχη συ-
νεχιζόταν και ό βρυχηθμός των χιο-
νοστιβάδων, ή συντριβή των πε-
τρωμάτων και οί εκρήξεις του πάγου
πού έσπαγε, γέμιζαν τον αέρα με
αναταραχή. Κανένας από τους πο-
42
λέμους του ανθρώπου δεν ήταν πιο
άγριος και δεν είχε κατακλύσει τε-
λείως τη γη όσο έτούτος. Ώσπου
επί τέλους τα παλιροιακά κύματα
του πάγου άρχισαν να ύποχωρούν
καί να σέρνωνται αργά κάτω στίς
πλαγιές των βουνών, πού δεν είχαν
υποτάξει ποτέ τελείως, παρ' όλο
πού οί κοιλάδες και τα στενά ήταν
γερά πιασμένα μέσα στη λαβή τους.
Ήταν εμπόδιο τα βουνά. Οί πα-
γετώνες είχαν συναντήσει τον ό-
μοιο τους. Άλλά ή ήττα τους ήρθε
πολύ αργά, ώστε να φανεί χρήσι-
μη στον άνθρωπο.
'Ετσι οί αιώνες πέρασαν. Και
σύντομα συνέβη κάτι, πού πρέπει
να συμβαίνει μια φορά τουλάχιστον
στην ιστορία κάθε κόσμου στο σύμ-
παν άσχετα με το πόσο απομακρυ-
σμένος καί μοναχικός είναι.
Το διαστημόπλοιο από την Α-
φροδίτη ήρθε μετά από 5000 χρό-
νια, αλλά το πλήρωμα του δεν ήξε-
ρε τίποτα για το τί είχε συμβεί.
Ενώ βρισκόταν ακόμα πολλά εκα-
τομμύρια χιλιόμετρα μακρυά, τα
τηλεσκόπια είχαν δει το μεγάλο
στρώμα πάγου, πού έκανε την γη
να μοιάζει σαν το λαμπρότερο ου-
ράνιο σώμα μετά τον ήλιο. Εδώ
και εκεί το εκθαμβωτικό στρώμα
πάγου παραμορφωνόταν από μαύ-
ρες κηλίδες, πού φανέρωναν την
παρουσία θαμμένων σχεδόν βου-
νών. Αυτό ήταν ό,τι φαινόταν από
ψηλά. Οί τρικυμισμένοι ωκεανοί,
οί πεδιάδες καί τα δάση οί έρημοι
καί οί λίμνες, όλα αυτά πού ύπήρ-
ξαν ό κόσμος του ανθρώπου, σκε-
πάσθηκαν ίσως για πάντα κάτω από
τον πάγο.
Το διαστημόπλοιο πλησίασε τη
γη και μπήκε σε τροχιά σε απόστα-
ση περίπου 1.500 χιλιόμετρα από
αυτήν. Επί πέντε μέρες περιφερό-
ταν γύρω από τον πλανήτη, ένώ
οί φωτογραφικές του μηχανές κατέ-
γραφαν ό,τι έμεινε ορατό ενώ εκατό
όργανα περίπου μάζευαν πληροφο-
ρίες, πού θα έδιναν εργασία για
πολλά χρόνια στους επιστήμονες
της Αφροδίτης. Δεν σκόπευαν να
κάνουν προσγείωση, Δεν υπήρχε
καί μεγάλο ενδιαφέρον για κάτι
τέτοιο. Την έκτη ήμέρα όμως ή ει-
κόνα άλλαξε. 'Ενας πανοραμικός
ανιχνευτής, άφού έφτασε στο ανώ-
τατο όριο μεγεθύνσεως, ανακάλυψε
την εξασθενημένη ακτινοβολία ε-
νός φάρου, που είχε ηλικία 5000
ετών. Κατά τη διάρκεια όλων εκεί-
νων των αιώνων έστελνε σήματα συ-
νεχώς με όλο και χαμηλότερη ισχύ
όπως ή καρδιά, πού δουλεύει με ρα-
διενέργεια, αδυνατούσε συνεχώς.
Ό ανιχνευτής έπιασε τη συχνό-
τητα του φάρου, Στήν αίθουσα έλεγ-
χου ένα κουδούνι χτυπούσε ζητών-
τας να δοθεί προσοχή στο φαινό-
μενο. Λίγο αργότερα το διαστημό-
πλοιο από την Αφροδίτη ξέφυγε
από την τροχιά του καί κατευθύν-
θηκε προς τη γη, προς μια οροσει-
ρά πού υψωνόταν ακόμα υπερήφα-
να πάνω από τον πάγο καί σε μία
πυραμίδα από γκρίζες πέτρες, πού
το πέρασμα του χρόνου δεν την
είχε επηρεάσει σχεδόν καθόλου.
Ό μεγάλος δίσκος του ήλιου,
φλεγόταν άγρια μέσα σε ένα ουρα-
νό πού δεν ήταν πια τυλιγμένος
με καταχνιά, γιατί τα σύννεφα, πού
έκρυβαν κάποτε την Αφροδίτη,
είχαν εξαφανισθεί εντελώς τώρα.
Οποιοδήποτε αιτία και αν είχε προ-
καλέσει την αλλαγή στην άκτινο-
λία του ήλιου καί καταδίκασε ένα
πολιτισμό ή ίδια όμως δημιούργη-
σε έναν άλλο, Λιγότερο άπό 5,000
χρόνια πρωτύτερα οί ήμιάγριοι άν-
θρωποι της Αφροδίτης είδαν τον
ήλιο καί τα άστρα για πρώτη φορά,
'Οπως ακριβώς ή επιστήμη στη
γη είχε αρχίσει με την άστρονομία,
το ίδιο συνέβη και στην Αφροδί-
τη καί στο θερμό πλούσιο κόσμο
πού ό άνθρωπος δεν είδε ποτέ ή
πρόοδος υπήρξε απίστευτη γοργή,
Ίσως οί κάτοικοι της Αφροδί-
της να ήταν τυχεροί, Δεν γνώρισαν
ποτέ τον Μεσαίωνα, πού κράτησε
τον άνθρωπο αλυσοδεμένο επί χί-
λια χρόνια. Απόφυγαν το μεγάλο
εμπόδιο στη χημεία καί στην μη-
χανική, αλλά ήρθαν αμέσως στους
πιο θεμελιώδεις νόμους της φυσι-
κής της ακτινοβολίας. Κατά τον
χρόνο, που ό άνθρωπος μπήκε στη
πρόοδο άπό το χτίσιμο των Πυρα-
μίδων ως την κατασκευή του δια-
στημόπλοιου, πού προωθείται με
πύραυλο, οί κάτοικοι της Αφρο-
δίτης πέρασαν από την ανακάλυψη
της γεωργίας στην ίδια την άντι-
βαρύτητα, δηλαδή το τελικό μυστι-
κό, πού ό άνθρωπος δεν κατόρθω-
σε να μάθει ποτέ.
Ό θερμός ωκεανός, πού μέσα
του υπήρχε ακόμα το μεγαλύτερο
μέρος της ζωής του νεαρού πλα-
νήτη κυλούσε τα κύματα του πού
έσπαζαν νωθρά, πάνω στην άμμου-
διά. Τόσο καινούργια ήταν αυτή
ή ήπειρος, ώστε ή άμμος ήταν χον-
δρή καί τραχειά. Δεν είχε περάσει
αρκετός καιρός γιά να την κάνει
ή θάλασσα λεία, Οί επιστήμονες
βρισκόντουσαν από τη μέση καί
κάτω στο νερό, ενώ τα ωραία έρπε-
τοειδή κορμιά τους έλαμπαν στον
ήλιο. Τα μεγαλύτερα μυαλά της
 Αφροδίτης είχαν συγκεντρωθεί σ' φυλετικές συγκρούσεις, πού ήταν του ωκεανού όπως συνήθιζαν να
αυτή τη παραλία από όλα τα νη- συνηθισμένες στο δικό μας είδος κάνουν όλοι οί κάτοικοι της Αφρο-
σιά του πλανήτη. Δεν ήξεραν ακό- κατά τους προϊστορικούς χρόνους, δίτης σε στιγμές ψυχολογικής εν-
μα, τί επρόκειτο να ακούσουν, ε- ίσως να συνεχίστηκαν στον Τρίτο τάσεως. Ό ιστορικός περίμενε, ώ-
κτός από το ότι αφορούσε τον τρί- Πλανήτη καί μετά την ανάπτυξη σπου οί συνάδελφοι του ξαναφάνη-
το κόσμο και την μυστηριώδη φυ- της τεχνολογίας. Μερικοί φιλόσο- καν στο σημείο, πού αντιπαθούσαν
λή, πού τον κατοίκησε πριν από φοι υποστηρίζουν ότι, οι γνώσεις τόσο πολύ. Αυτός ό ίδιος αισθα-
τον ερχομό του πάγου. γύρω από τις μηχανές δεν σημαί- νόταν εντελώς άνετα χάρη στα μι-
Ό ιστορικός στεκόταν στην ξη- νει υποχρεωτικά καί μεγάλο βαθμό κροσκοπικά ραντίσματα, πού έπαι-
ρά γιατί τα όργανα που ήθελε να πολιτισμού, και θεωρητικά είναι ζαν συνεχώς πάνω στο σώμα του
χρησιμοποιήσει δεν άγαπούσαν το δυνατόν να γίνονται πόλεμοι σε μια Με την βοήθεια τους, μπορούσε να
νερό. Δίπλα του βρισκόταν ένα με- κοινωνία πού κατέχει μηχανική ζήσει στη ξηρά για πολλές ώρες,
γάλο μηχάνημα, πού τράβηξε τα δύναμη, πτήσεις και ακόμα το ρα- πριν υποχρεωθεί να γυρίσει στον
περίεργα βλέμματα των συναδέλ- διόφωνο. Μια τέτοια ιδέα είναι ωκεανό,
φων του. Ήταν κάτι πού αφορούσε ξένη στη δική μας νοοτροπία, αλ- Ή έξαψη υποχώρησε αργά, καί
στην οπτική, γιατί ένα σύστημα φα- λά πρέπει να δεχτούμε αυτή την ό ομιλητής συνέχισε.
κών προεξείχε από αυτό και πρό- πιθανότητα. Θα μπορούσε να είχε —Ένα από τα πιο αινιγματικά αν-
βαλε σε μια οθόνη από λευκό υλι- άμεση σχέση με την πτώση της τικείμενα πού βρέθηκε στον Πλα-
κό, πού βρισκόταν λίγα μέτρα πα- χαμένης φυλής. νήτη Τρία, ήταν ένα επίπεδο μεταλ-
ραπέρα. —Πάντοτε νομίζαμε ότι, ποτέ δεν λικό δοχείο, πού περιείχε ένα δια-
Ό ιστορικός άρχισε να μιλά. θα μαθαίναμε κάτι για την σωμα- φανές πλαστικό υλικό με μεγάλο
Ανακεφαλαίωσε με συντομία αυτό τική διάπλαση των πλασμάτων, πού μήκος πού ήταν τρυπημένο στις
το έλά πού είχε άνακαλυφτεί και έζησαν στον Πλανήτη Τρία, Επί άκρες καί τυλιγμένο σφικτά σαν
πού είχε σχέση με τον τρίτο πλα- αίώνες ολόκληρους οί καλλιτέχνες μασούρι. Αυτή ή διαφανής ταινία
νήτη και τους ανθρώπους του. Ανέ- μας απεικονίζουν σκηνές από την στην αρχή φαινόταν χωρίς να έχει
φερε για τους αιώνες των άκαρπων ιστορία αυτού του νεκρού κόσμου, ώρισμένα χαρακτηριστικά, αλλά
ερευνών, πού στη διάρκεια τους δεν γεμίζοντας τις με κάθε είδους φαν- μετά άπό εξέταση με το νέο υπο·
μπόρεσαν να ερμηνεύσουν ούτε μία ταστικά όντα. Τα περισσότερα από ηλεκτρονικό μικροσκόπιο άποδεί-

λέξη από τα γραφτά της γης. Ο
πλανήτης εκείνος είχε κατοικιθεί
από μια φυλή με μεγάλη τεχνική
ικανότητα. Αυτό τουλάχιστον απο-
δείχτηκε από τα λίγα μηχανήματα
πού βρέθηκαν στην πέτρινη πυρα-
μίδα, πάνω στο βουνό.
—Δεν ξέρουμε είπε, γιατί ένας τό-
σο αναπτυγμένος πολιτισμός εξαφα-
νίστηκε. Είμαστε σχεδόν βέβαιοι,
ότι είχε αρκετές γνώσεις, για να
επιζήσει μια εποχή παγετώνων. Θα
πρέπει λοιπόν να υπήρξε κάποιος
άλλος λόγος πού δεν τον γνωρίζου-
με καθόλου. 'Ισως ασθένειες ή εκ-
φυλισμός της φυλής να ήταν οί
αιτίες. 'Εχει γίνει αποδεκτό ότι οί
αυτά μοιάζουν με μας κάπως αν και
παραδεχόμαστε ότι, επειδή είμα-
στε, ερπετά δεν σημαίνει ότι όλη
ή ζωή πού έχει νοημοσύνη πρέπει
να είναι υποχρεωτικά έρπετοειδής.
Γνωρίζουμε τώρα την απάντηση σε
ένα από τα πιο αινιγματικά προ-
βλήματα της ιστορίας. Επί τέλους
μετά από έρευνα πετακοσίων ετών,
ανακαλύψαμε την ακριβή μορφή
και φύση της ζωής πού κυλούσε
στον Τρίτο Πλανήτη.
Ακούστηκε ένα μουρμουρητό
εκπλήξεως από τους συγκεντρωμέ-
νους επιστήμονες, Μερικοί ξαφνιά-
στηκαν τόσο πολύ, ώστε εξαφανί-
στηκαν για λίγο μέσα στην άνεση
χτηκε το αντίθετο. Κατά μήκος της
επιφάνειας του υλικού, αόρατες στα
μάτια μας, αλλά τελείως καθαρές
κάτω από την ορθή ποσότητα ακτι-
νοβολίας, υπάρχουν κυριολεκτικά
χιλιάδες μικροσκοπικές εικόνες.
Πιστεύεται ότι τυπώθηκε πάνω στα
υλικά με κάποιο χημικό μέσον, και
έχουν ξεθωριάσει με το πέρασμα
του χρόνου.
Αυτές οί εικόνες φαίνεται ότι
σχηματίζουν ένα χρονικό της ζωής
όπως ήταν στον Τρίτο Πλανήτη
πάνω στην ακμή του πολιτισμού
του. Δεν είναι ανεξάρτητος. Οί δια-
δοχικές εικόνες είναι σχεδόν πα-
νομοιότυπες καί διαφέρουν μόνο
43
στη λεπτομέρεια ως προς την κίνη-
ση. Ό σκοπός ενός τέτοιου χρονι-
κού είναι φανερός, Χρειάζεται μό-
νο να προβάλει κανείς τις σκηνές
με γρήγορη ταχύτητα για να δώ-
σει την ψεδαίσθηση συνεχούς κινή-
σεως. Κατασκευάσαμε μια μηχανή
για να κάνει αυτή τη γρήγορη κί-
νηση και προβολή ώστε να δοθεί
μια τέλεια αναπαραγωγή της δια-
δοχής των εικόνων.
Οί σκηνές, πού πρόκειται να δή-
τε τώρα μας μεταφέρουν πίσω πολ-
λές χιλιάδες χρόνια στις ένδοξες
μέρες του γειτονικού μας πλανήτη.
Δείχνουν ένα πολύ περίπλοκο πολι-
τισμό πού πολλές δραστηριότητες
του μπορούμε να τις καταλάβουμε
μόνο αμυδρά. Ή ζωή εκεί φαίνεται
να υπήρξε πολύ βίαιη και ενεργη-
τική γι' αυτό πολλά πού θα δήτε
είναι πολύ αινιγματικά.
Γίνεται φανερό από αυτό πού θα
δούμε ότι τον Τρίτο Πλανήτη κα-
τοικούσαν διάφορα είδη ζωής, αλλά
κανένα από αυτά δεν ήταν έρπε-
τοειδές. Αυτό είναι βαρύ κτύπημα
στην υπερηφάνεια μας, αλλά το ση-
πέρασμα είναι πού ενδιαφέρει. Το
κυρίαρχο είδος ζωής φαίνεται να
ήταν ένα δίποδο πλάσμα με δύο
χέρια. Περπατούσε όρθιο και κά-
λυπτε το σώμα του με κάποιο εύ-
λίγιστο υλικό, ίσως για προστασία
από το κρύο, γιατί ακόμα και πριν
από την εποχή των παγετώνων, αυ-
τός ό πλανήτης είχε πολύ χαμη-
λότερες θερμοκρασίες από τον δι-
κό μας κόσμο.
Άλλά δεν θα προσπαθήσω να
εξαντλήσω την υπομονή σας περισ-
σότερο. Τώρα θα δήτε και σεις το
χρονικό πού σας μίλησα πρίν. Ένα
λαμπρό φως έλαμψε από τον προ-
βολέα. Ακούστηκε ένα απαλό βούϊ-
σμα και πάνω στην οθόνη παρου-
σιάστηκαν χιλιάδες παράξενα όν-
τα να κινούνται μάλλον νευρικά
προς όλες τις κατευθύνσεις. Ή εί-
κόνα μεγάλωσε και έδειξε ένα από
αυτά τα πλάσματα, 'Ετσι οί επιστή-
μονες μπόρεσαν να δουν ότι, ή πε-
ριγραφή του ιστορικού ήταν σω-
στή. Το πλάσμα είχε δύο μάτια,
τοποθετημένα μάλλον το ένα κοντά
στο άλλο, αλλά τα άλλα χαρακτη-
ριστικά του προσώπου του ήταν
λίγο ακαθόριστα. Υπήρχε μια με-
γάλη τρύπα στο κάτω μέρος του
κεφαλιού, πού άνοιγε ν' και έκλεινε
συνεχώς. 'Ισως είχε κάποια σχέση
με την αναπνοή του πλάσματος.
Οί επιστήμονες κυττούσαν γοη-
τευμένοι καθώς τα παράξενα όντα
μπλέκονταν σε μια σειρά από κατα-
πληκτικές περιπέτειες. 'Εγινε κά-
44
που μια απίστευτα βίαιη σύγκρου-
ση με ένα άλλο κάπως διαφορετικό
πλάσμα. Δεν έμεινε αμφιβολία ότι
σκοτώθηκαν και τα δυο μετά τη
σύγκρουση τους, αλλά δεν συνέβη
τίποτα τέτοιο, 'Οταν τελείωσε ή
σύγκρουση, κανένα από τα δύο
πλάσματα δεν φαινόταν χειρότερα.
'Υστερα στην οθόνη παρουσιάστη-
κε ένα τρελλό τρέξιμο καθώς δια-
νύονταν πολλά χιλιόμετρα σε ανοι-
κτή χώρα από μια τετράτροχη μη-
χανική κατασκευή πού ήταν ικανή
να κάνει καταπληκτικά κατορθώ-
ματα αυτοκινήσεως. Το ταξείδι κα-
τέληξε σε μια πόλη γεμάτη με άλ-
λες όμοιες μηχανές πού κινούνταν
προς όλες τις κατευθύνσεις με κα-
ταπληκτική ταχύτητα. Κανένας δεν
παραξενεύθηκε όταν είδε δύο από
αυτά τα μηχανήματα να συγκρούον-
ται μεταξύ τους καί να καταστρέ-
φονται.
Μετά από αυτή τη βίαιη σύγ-
κρουση τα γεγονότα έγιναν ακόμα
πιο περίπλοκα. Ήταν τώρα φανε-
ρό, ότι θα χρειάζονταν πολλά χρό
νια έρεύνης για να αναλύσουν και
να κατανοήσουν τι συνέβαινε 'Η-
ταν επίσης φανερό ότι αυτό το χρο-
νικό ήταν, έργο τέχνης, με κάποια
διόρθωση σχετικά με το ύφος του
μάλλον παρά μια ακριβής αναπα-
ράσταση της ζωής, όπως υπήρξε
πραγματικά στον Τρίτο Πλανήτη.
Οί περισσότεροι επιστήμονες αι-
σθάνθηκαν εντελώς ζαλισμένοι, ό-
ταν τελείωσε ή διαδοχή των εικό-
νων. Σέ μια τελευταία κίνηση το
πλάσμα, πού υπήρξε το κέντρο της
προσοχής μπλέχθηκε σε κάποια
τρομακτική αλλά ακατανόητη κα-
ταστροφή. Ή εικόνα περιορίσθη-
κε σε ένα κύκλο, συγκεντρωμένη
στο κεφάλι του πλάσματος. Ή τε-
λευταία σκηνή από όλες ήταν ή
όψη του προσώπου του πού κρά-
τησε αρκετά λεπτά. Στήν όψη αυτή
ήταν ζωγραφισμένο έντονα κάποιο
ισχυρό αίσθημα, άλλα δεν μπορού-
σε να μαντεύψει κανείς αν ήταν
οργή, λύπη, προκλητικότητα, έγκα-
τέρηση ή κάποιο άλλο αίσθημα.
Ή είκόνα εξαφανίσθηκε. Για μια
στιγμή παρουσιάσθηκαν κάτι γράμ-
ματα στην οθόνη κατόπιν τέλειω-
σαν όλα.
Για κάμποσα λεπτά είχε γίνει
απόλυτη ησυχία μόνο το πάφλασμα
των κυμάτων πάνω στην άμμο ακου-
γόταν. Οί επιστήμονες τα είχαν χα-
μένα και δεν μπορούσαν να μιλή-
σουν. Ή γοργή ματιά στον πολι-
τισμό της γης είχε μεγάλη επίδρα-
ση σκέψη τους. Σχημάτισαν μικρές
ομάδες και άρχισαν να μιλούν στην
αρχή ψυθιριστά καί ύστερα δυνα-
τερα καθώς στο θέμα της συζητή-
σεως όλων ήταν αυτό πού είχαν
δεί. Σύντομα ό Ιστορικός ζήτησε
να του δώσουν προσοχή και μίλη-
σε ξανά.
Τώρα σχεδιάζομε, άρχισε ένα με-
γάλο πρόγραμμα ερευνών για να
σχηματίσουμε δυνατές γνώσεις από
αυτό το χρονικό. Χιλιάδες αντίγρα-
φα γίνονται για να μοιρασθούν σε
όλους τους ερευνητές. Πιστεύω να
εκτιμήσετε τα προβλήματα, που
υπάρχουν σ' αυτό. Οί ψυχολόγοι
ιδιαίτερα έχουν ένα τεράστιο έργο
να αντιμετωπίσουν. Άλλά δεν αμ-
φιβάλλω ότι θα επιτύχουμε. Σέ κά-
ποια άλλη γενεά από τώρα ποιος
μπορεί να πει τι δεν έχομε να μά-
θουμε γι' αυτή την θαυμάσια φυλή.
Πρίν φύγουμε ας κυττάξουμε πάλι
τα μακρυνά ξαδέλφια μας, πού ή
σοφία τους ίσως να ξεπέρασε την
δική μας, άλλα πού όμως επέζησαν
τόσο λίγο.
Άλλη μια φορά, ή τελική είκό-
να έλαμψε πάνω στην οθόνη, ακί-
νητη αυτή τη φορά, γιατί ο προβο-
λέας είχε σταματήσει. Με κάποιο
φόβο οί επιστήμονες κυτταξαν την
ακίνητη είκόνα του παρελθόντος
ένώ στη συνέχεια το μικρό δίποδο
όν τους κύτταζε στα μάτια με την
χαρακτηριστική του έκφραση υπε-
ροπτικής κακοκεφιάς.
Για τον υπόλοιπο χρόνο, θα συμ-
βόλιζε την ανθρώπινη φυλή. Οι ψυ-
χολόγοι της Αφροδίτης θα ανέλυ-
σαν τίς πράξεις του καί θα παρατη-
ρούσαν κάθε κίνηση του, ώσπου
να ξαναπλάσουν το πώς σκεφτό-
ταν. Χιλιάδες βιβλία θα γράφονταν
γι' αυτό το όν, Περίπλοκες φιλοσο-
φίες θα έπινοηθούν για να εξηγή-
σουν την συμπεριφορά του. Άλλά
όλη αυτή ή εργασία, όλη αυτή ή
έρευνα θα είναι εντελώς μάταιη.
'Ισως το υπερήφανο καί μοναχικό
πρόσωπο στην οθόνη να χαμογε-
λούσε είρωνικά στους επιστήμονες,
πού άρχιζαν τη μεγάλη άκαρπη ε-
ρευνά τους. Το μυστικό του θα ή-
ταν ασφαλισμένο όσο υπήρχε το
σύμπαν, γιατί κανένας δεν θα διά-
βαζε ποτέ την χαμένη γλώσσα της
γης. Εκατομμύρια φορές κατά επο-
χές παρουσιάζονται εκείνες οί τε-
λευταίες λίγες λέξεις στην οθόνη
και κανένας δεν θα μπορεί να μαν-
τέψει τη σημασία τους.
'Αρθουρ Κλάρκ
 ΓΚ. ΖΟΡΑΜΠ

μπορούμε
να δημιουργησουμε

Μετάφραση: Κλειώ Κοασίν

Τά μοναδικά στο είδος τους πειράματα του διάσημου

μέντιουμ Ντ. Ντ. Χόμ (D.D. Home). Ένα φάντασμα
παίζει φυσαρμόνικα μπροστά σε ομάδα παρατηρητών.
Όλες οι υλοποιήσεις ανήκουν στην κατηγορία των
Ψυχικών φαινομένων. Ικανότητες ορισμένων ατό-
μων, πού μπορούν να προβάλλονται έκτοπλασματικά.

Πιστεύω ακράδαντα, ότι οι εμφα-

νίσεις σαν ζωντανών ατόμων πού
έχουν πεθάνει ή είναι ετοιμοθάνα-
τοι ή οι πειραματικές έκτοπλασμα-
τικές προβολές καθώς και τα περι-
βόητα κατεβάσματα στον 'Αδη, εί-
ναι φύσεως καθαρά υποκειμενικής.
Δηλαδή όλες οι εντυπώσεις και οί
αισθήσεις πού δημιουργούνται προ-
έρχονται άπο την ίδια την πηγή,
πού προβάλλει και τις εικόνες των
ονείρων μας, και είναι το ίδιο πέρα
από την πραγματικότητα όσο είναι
και αυτά πού αναφέραμε πιο πάνω
'Ολες αυτές οί περιπτώσεις άνήκου-
στην ίδια κατηγορία με τις παραι.
σθήσεις, πού μπορούμε να προκα-
λέσουμε τόσο σ' αυτούς πούχουν
ασθενικό μυαλό, όσο και σ' αυτούς
πού είναι φυσιολογικά υγιείς. Άλλά
και αν ακόμα τέτοιου είδους παραι-
σθήσεις αποδειχτούν αληθινές, δη—
λαδή δημιουργηθούν εικόνες, πού να
συνδέονται με αυθεντικές εξωπρα-
γματικές αισθήσεις, χωρίς όμως να
μπορεί ν' αποδειχτεί καθαρά και με
φυσικά μέσα ή προέλευση τους, τό-
τε οι εικόνες αυτές είναι ασφαλώς
υποκειμενικής φύσεως και ή προέ-
λευση τους χιμαιρική, και ως προς
τήν αιτία πού τις προκαλεί δεν δια-
φέρουν καθόλου απ' αυτήν πού προ-
καλεί τα όνειρα μας. 'Οσο και αν
συμφωνούμε όμως, με τα παραπά-
νω, ίσως κατά βάθος να αναρωτιό-
μαστε μήπως υπάρχουν έστω και
πολύ σπάνιες περιπτώσεις, που ή
οπτασία να είναι χαρακτηριστικά
περισσότερο αντικειμενική και υλι-
κή.
Ό Ντ. Ντ. Χόμ που μπορούσε να παρουσιάζει
Σάν απάντηση, μπορούμε να ανα-
φέρουμε την περίπτωση του Ντ.
Χόμ, πού τα έκτοπλασματικά του
φαινόμενα αν και χρονολογούνται
περισσότερο από ένάμισυ αιώνα, έ-
χουν όμως τέτοια πειραματική αξία,
ώστε μέχρι σήμερα να αναφέρονται
σαν παράδειγμα, κάθε φορά που
πρόκειται να υποστηριχτούν ορισμέ-
να φαινόμενα, πού χαρακτηρίζονται
υπερφυσικά. Τα φαινόμενα πού προ--
καλούσε ό Χόμ, ελέγχονταν συχνά
με μέσα σχεδόν τέλεια για την επο-
χή τους, αν βέβαια αναλογιστούμε
την τελειότητα που είχαν αυτά το
δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. Βέ-
βαια αυτά τα μέσα ελέγχου ήταν
πρακτικά, τα. καλύτερα, πού χρησι-
μοποιήθηκαν τόσο κατά την εποχή
του Χόμ, όσο και λίγο αργότερα
για την εξακρίβωση και άλλων φαι-
νομένων άλλων διάσημων μέντιουμ.
Κατά τις συνεδριάσεις της Ευγε-
νίας Πολαντίνο, που ήταν ή καλύ-
τερη Ιταλίδα φυσική, μέντιουμ, ή
ορατότητα των φαινομένων σε σύγ-
κριση με αυτή του Χόμ, ήταν πολύ
κατώτερη.
'Εχουμε άφθονες μαρτυρίες ατό-
μων, πού παρακολούθησαν τις συν-
δριάσεις του Χόμ καί αναφέρουν, ότι
«είδαν» να υλοποιούνται μπροστά
τους χέρια, βραχίονες, δάκτυλα και
φαντάσματα.
άλλα. Φαινόμενα ολόσωμης παρου-
σίας φαντασμάτων, πού να έχουν
τη μορφή ανθρώπου, δεν φαίνεται
να συμβαίνουν πολύ συχνά.
Τα πειράματα με τον Χόμ.
'Ενα πραγματικό φάντασμα, πού
παρακολούθησαν όμαδικά πολλοί αυ-
τόπτες μάρτυρες, παρουσιάστηκε
στις 7 Μαίου του 1873. Ό κ, Στέν-
τον Μόζες, πού ήταν παρών σ' αυτή
την εκδήλωση, έγραψε στο σημειω-
ματάριό του τις έντυπώσεις του. 'Αλ-
λοι αυτόπτες μάρτυρες ήταν ο κος
και ή κα Κρούξ, ο λοχίας Κόξ, οί
κύριοι Χομ και ή Δνίς Ντάγκλας,
πού στο σπίτι της είχε γίνει ή συ-
ωεδρίαση και ή παρακολούθηση, του
φαινομένου.
Ή σημείωση του Στέντον Μόζες
αναφέρει ;
«Ό Χόμ σηκώθηκε τότε άπο την
καρέκλα του, μπήκε στην τραπεζα-
ρία, πού ήταν πιό μέσα, και έφερε
τη φυσαρμόνικα και την τοποθέτη-
σε πάνω στο σκαλιστό τραπεζάκι.
Ή φλόγα του καμινέτου σβύστηκε,
ή λάμπα του πετρελαίου επίσης, το
άεριόφως πίσω από το παράθυρο στο
βάθος του δωματίου χαμήλωσε και
εμείς βρισκόμαστε στο μισόφωτο.
Στό βάθος του δωματίου το παρά-
θυρο ανοιγόκλεινε κτυπώντας δυνα-
τά. 'Ολο το βράδυ, σε όλη τη διάρ-
κεια της συνεδριάσεως, ό Χόμ έστε-
κε κοντά στο καμινέτο και μας πλη-
ροφορούσε διαρκώς, «Τώρα ό Ντάν
είναι εδώ. Αυτή τη στιγμή αγγίζει
την... κλπ.».
'Ολοι μας είδαμε να κατεβαί-
νει ένα χέρι ψηλά άπο τις κουρτί-
νες και να παίζει τη φυσαρμόνικα.
'Ηταν ένα χέρι χοντρό και ή αντα-
νάκλαση του πάνω στο σκούρο πα-
ράθυρο ήταν έντονη.
'Υστερα με τον ίδιο τρόπο φάνη-
κε ένα κεφάλι και όταν ειδοποιήθη-
κε ή κυρία Κρούξ να μπει στην αί-
θουσα και να καθήσει στη σημαδε-
μένη καρέκλα, τότε άρχισε να πα-
ρουσιάζεται «κάτι» καί να υλοποιεί-
ται στη μέση της απόστασης. Το
παράξενο αυτό σχήμα τρεμούλιασε
κοντά στη πόρτα και προχώρησε
προς την Κρούξ, πού αμέσως έβαλε
τις φωνές. Τότε, το παράξενο σχή-
μα, εξαφανίστηκε.
Ό Σέρ Ούΐλλιαμ Κρούξ, ό περί-
φημος φυσικός, πού ήταν παρών στην
ίδια συνεδρίαση αναφέρει, το περι-
στατικό αυτό, μερικούς μήνες αργό-
τερα, σε επιστημονικό περιοδικό
τον Ιανουάριο του 1874.
Ό Κρούξ γράφει; «Το παρακάτω
περιστατικό είναι άκόμα έντονώτε
ρο. 'Οπως και στο προηγούμενο, ό
μεσάζων ήταν πάλι ό κύριος Χομ.
Μια σιλουέττα φαντάσματος βγήκε
από μια γωνιά του δωματίου, πήρε
την φυσαρμόνικα και γλίστρησε στο
δωμάτιο γύρω - γύρω παίζοντας το
μουσικό αυτό όργανο.
Ή σιλουέττα ήταν ορατή στους
παρόντες για άρκετά λεπτά ενώ
συγχρόνως φαινόταν και ό Χόμ.
'Οταν όμως το «φάντασμα» έφτα-
σε κοντά σε μια κυρία, που καθόταν
κάπως παράμερα και από φόβο φώ-
ναξε, ή οπτασία διαλύθηκε».
Με το θάνατο του Στέντον Μό-
ζες, σχεδόν είκοσι χρόνια αργότερα,
ή κυρία Μάγιερς έδειξε το σημειω-
ματάριο στην κυρία Κρούξ, πού α-
πάντησε με την παρακάτω επιστο-
λή με ημερομηνία 9 Μαρτίου 1893:
Το φάντασμα πού παίζει φυσαρ-
μόνικα.
«Ή παρακάτω εξιστόρηση είναι
περίληψη μιας από τις πιο ενδιαφέ-
ρουσες συνεδριάσεις, πού είχα βρε-
θεί με τον κύριο Χόμ και πολλές
φορές την διηγήθηκα στους φίλους
μου.
Ό Χόμ με πήρε από το χέρι και
με οδήγησε στην διπλανή τραπεζα-
ρία. Μου είπε να καθήσω στη κα-
ρέκλα, πού ήταν δίπλα στο παρά-
θυρο και στο σκαλιστό τραπεζάκι,
με το πρόσωπο γυρισμένο προς τη
συντροφιά, πού βρισκόταν στο άλλο
δωμάτιο. Το κρύσταλλο του παρα-
θύρου ήταν τελείως καθαρό και δια-
φανές και το άεριόφως, πού έκαιγε
στο άλλο δωμάτιο, φώτιζε αρκετά
καλά τα αντικείμενα. Ό Χόμ κα-
τόπιν με άφισε έκεί και πήγε να
σταθεί ανάμεσα στα δύο δωμάτια,
Τη φυσαρμόνικα, πού κρατούσε στα
χέρια του, την πήρε σχεδόν αμέ-
σως μία αέρινη σιλουέττα, πού σε
πολύ λίγο διάστημα πήρε μορφή αν-
θρώπινη, τυλιγμένη σε μια κάπα
σαν από σύννεφο, άϋλη και πήγε και
στάθηκε δίπλα στο Χόμ. Ή φυσαρ-
μόνικα άρχισε να παίζει. Δεν θυ-
μάμαι όμως πια μελωδία ήταν. Ή
αέρινη σιλουέττα με πλησίαζε σιγά -
σιγά, εξακολουθώντας πάντοτε να
παίζει, μέχρι πού σχεδόν με άγγι-
ξε. Ό Χόμ στεκόταν πάντοτε κον-
τά στίς συρόμενες πόρτες. Καθώς
με πλησίαζε το φάντασμα, αισθα-
νόμουν ένα κρύο ρεΰμα να με δια-
περνά, ολοένα και περισσότερο και
τη στιγμή πού μου έτεινε τη φυσαρ-
μόνικα, πού δεν άπήχε περισσότερο
από τριάντα πόντους πάνω από το
έδαφος, τότε δεν μπόρεσα να κρα-
τηθώ και άρχισα να φωνάζω.
Αμέσως ή σιλουέττα χαμήλωσε
και απλώθηκε σχεδόν στο πάτωμα
αφήνοντας ορατό μόνο το κεφάλι καί
τους ώμους, ενώ εξακολούθησε να
παίζει τη φυσαρμόνικα. Αμέσως
ό Χόμ καί ο άντρας μου έτρεξαν
κοντά μου καί δεν θυμάμαι στη συ-
νέχεια τι ακριβώς συνέβη. Το γεγο-
νός πάντως είναι, ότι ή φυσαρμό-
νικα δεν έπαψε αμέσως να παίζει.
Ό λοχίας Κρόξ ταράχτηκε πολύ,
πού έχασα τη ψυχραιμία μου και
μου είπε πειραγμένος: «Κυρία Κρούξ
καταστρέψατε την ωραιότερη εκδή-
λωση πού έτυχε ποτέ να παρευ-
ρεθώ».
«Καί πάντοτε λυπάμαι, όταν σκέ-
πτομαι ότι αύτή ή έλλειψη αυτοκυ-
ριαρχίας μου την πιο κρίσιμη στι-
γμή διέκοψε τόσο απότομα το τόσο
ενδιαφέρον φαινόμενο».
Ό Χόμ δημιουργούσε τα φαντά-
σματα.
Το παραπάνω φαινόμενο, δείχνει
μοναδικά χαρακτηριστικά του φαν-
τάσματος, γιατί τα περισσότερα
«πνευματικά» σχήματα, που παρου-
σιάστηκαν με τη δύναμη του μεσά-
ζοντα Χόμ, αποκαλύπτονται σαν
«σκιές» ή «μια τέλεια λευκή» ή «μία
σιλουέττα αέρινη, μισο-διαφανής»
κ.λ.π. Τέτοια «πνευματικά σχήμα-
τα» δεν τα έβλεπαν όλοι όσοι ήταν
παρόντες στη συνεδρίαση, Πολλές
φορές, μόνο ένας ή δύο άπο αυτούς
μπορούσαν να τα διακρίνουν. 'Αλλοι,
άν και ήταν σε τέτοια θέση ώστε
να μπορούν να δουν καί αυτοί, όμως
δεν έβλεπαν τίποτα.
Τα χέρια ή οί βραχίονες, πού πα-
ρατηρούνταν μόνο, στην ίδια συνε-
δρίαση, ανήκαν καί αυτά στο ίδιο
σχήμα ή σιλουέττα, με πολλές όμως
οπτικές παραλλαγές, γιατί καί αυτά
πολλές φορές τα έβλεπαν μόνο ένας
ή περισσότεροι από τους παρόντες,
ενώ οι άλλοι δεν έβλεπαν καί πάλι
τίποτα,
'Εχω την εντύπωση ότι οί υλο-
ποιήσεις διαφόρων μελών του σώ-
ματος, όπως χέρια, κεφάλια, δάχτυ-
λα κλπ. καθώς καί οι ολόσωμες
ανθρώπινες φιγούρες, πρέπει να θεω-
ρούνται σαν άπλες παραλλαγές ενός
ίδιου τύπου, απο τα ψυχικά φαινό-
μενα. Τα φαινόμενα αυτά πολύ λίγο
διαφέρουν μεταξύ τους, όπως καί
όσο ακριβώς μπορεί να διαφέρει
στην ψυχοκινητική ή μετακίνηση
ενός κύβου από τη μετακίνηση ενός
τραπεζίου, πού έχει βάρος έκατό
κιλά. 'Ολες οί υπερφυσικές μετακι-
νήσεις ανήκοιυν στα φαινόμενα της
ψυχοκινητικής κατηγορίας. Το ίδιο
όλοι οι τύτεοι υλοποιήσεως (κεφά-
λια, χέρια, βραχίονες, ολόκληρες
μορφές, καθώς επίσης καί οι ψευ-
τόποδες τής Εύσεβίας Παλλαντίνο
καί όλες οι άποτυπώσεις, που έκανε
47

Μια μοναδική φωτογραφία από Αγγλική γκραβούρα. Οί κύκλοι στο έδα-
φος με τα διάφορα στοιχεία παρέχουν μια υποτυπώδη προστασία σ' αυτούς
που προσκαλούν τον νεκρό.
πάνω στο νωπό άργιλλο προσώπων
καί χεριών), μπορούν να περιλη-
φτούν στη ίδια κατηγορία, δηλαδή
των ψυχικών υλοποιήσεων. Φυσικά,
όμως γνωρίζει κάθε αναγνώστης,
το τηλεκινητικό φαινόμενο αύτή τη
στιγμή είναι δυνατόν να γίνει με
περισσότερη ευκολία κατανοητό, για
τί εξηγείται καλύτερα, από ό,τι το
φαινόμενο της υλοποιήσεως, αν καί
γι' αυτό το τελευταίο κατέχουμε
48
αρκετές και αξιόλογες προσπάθειες,
χάρι στα πειράματα των Ντ. Ντ.
Χόμ καί Εύσεβίας Παλλαντίνο.
'Ας σταθούμε όμως λίγο σε ό,τι
μας περιέγραψε ή κυρία Κρούξ σχε-
τικά με το φάντασμα.
Άφού λοιπόν το είδαν όλοι οι
παρευρισκόμενοι στη συνεδρίαση αυ-
τό άπό ομιχλώδες σχήμα, πήρε μια
καθαρά ανθρώπινη μορφή, και ήταν
τυλιγμένο σε μανδύα σαν αέρινο πέ-
πλο (γιατί αν καί φαινόταν ό μαν-
δύας, όμως ή κυρία Κρούξ διέκρινε
πίσω άπο το φάντασμα, τους άλλους
παρευρισκόμενους, πού βρίσκονταν
σε απόσταση τέσσερα ή πέντε μέτρα
σχεδόν). Μπορεί ας πούμε όμως το
κεφάλι καί οι ώμοι της σιλουέττας
να ήταν λιγότερο διαφανείς, από ό,τι
τα αλλά μέλη του σώματος, ό Στέν-
τον Μόζες όμως δεν μας αναφέρει
καθόλου για αυτό το χαρακτηριστι-
κό του φαντάσματος.
Τώρα μπορεί να δημιουργηθεί
το ερώτημα:
«Τι πράγμα ή ποιον αντιπροσώ-
πευε το φάντασμα;». 'Ηταν μήπως
κάποιος νεκρός, πού ξαναγύριζε έτ-
σι στον κόσμο των ζωντανών; Ή
ήταν μήπως ένα πνεύμα στα πρώ-
τα του βήματα, ή μια νεράιδα, ένα
ξωτικό; 'Η μήπως μια προβολή
του αστρικού σώματος του Χόμ, ό
δεύτερος, εαυτός του δηλαδή; Δεν
είναι δυνατόν να δώσουμε μια σα-
φή απάντηση στο ερώτημα αυτό,
μπορούμε όμως να υποθέσουμε, ότι
το φάντασμα σ' αυτή τη συνεδρία-
ση του Λονδίνου, ίσως να ήταν δη-
μιούργημα των δυνατοτήτων του
Χόμ, όπως ακριβώς συνέβαινε και
στις δυναμικές ψυχοκινητικές επι-
δείξεις του, ή τα αξιόλογα φαινό-
μενα χατά τις επιδείξεις υπερφυσι-
κών ψυχικών ύπεραισθήσεων.
Εμείς υποθέτουμε ότι ό Χομ είχε
μια ειδική προδιάθεση στη δημιουρ-
γία φαντασμάτων, πού αποτελούσε
μέρος άπο τα πολλά υπερφυσικά
χαρίσματα του. Το ίδιο μπορούμε
να πούμε και για τις υλοποιήσεις,
πού έκανε ο Χόμ, όπου εμφανίζον-
ταν χέρια, βραχίονες, δάκτυλα κλπ.
Αυτές οι υλοποιήσεις, πού παρατη-
ρήθηκαν στις πνευματιστικές συνε-
δριάσεις του Χόμ, ποικίλλουν από
το χέρι ενός παιδιού ως την μεγάλη
και δυναμική παρουσίαση ένός αν-
θρώπου. Μερικοί βραχίονες είχαν
και μανίκια!
Εμφανίστηκαν όμως καί άμορ-
φες μάζες, πού σήκωναν το τραπεζο-
μάνδηλο καθώς περνούσαν άπό κον-
τά. Κατά τη δική μου άποψη, όλες
αυτές τις εκδηλώσεις πρέπει να τις
θεωρήσουμε ότι ανήκουν στα αξιό-
λογα ψυχικά χαρίσματα του Χομ
και όχι στη βοήθεια υπερφυσικών
οντοτήτων, πνευμάτων, αστρικών
σωμάτων κλπ., δηλαδή ότι οφεί-
λονται στη δική του καί μόνο ικα-
νότητα.
Σήμερα με τη βοήθεια των παρα-
ψυχολογικών δεδομένων, έχω την
εντύπωση ότι. το λογικό συμπέρα-
σμα για τα φαινόμενα πού αναφέ-
ραμε, δηλαδή ή αιτία γι' αυτά τα
φαινόμενα, ήταν αυτός ο ίδιος ό
Χόμ.
Γιατί, όπως στα ψυχολογικά φαι-
νόμενα, όπου βαριά τραπέζια η έπι-
πλα μετακινούνται χωρίς κανείς να
τα αγγίξει, το δυναμικό πεδίο ήταν
ό Χόμ, έτσι και στις εκπληκτικές
εκδηλώσεις υπερφυσικών εμφανί-
σεων το πεδίο παραγωγής τους ήταν
πάντα ό Χόμ.
Μπορούμε να βγούμε έξω άπο το
σώμα μας; (Έκτοπλασματικά;)
'Αν υποθέσουμε ότι πιθανόν ό Χόμ
να προκαλούσε όλα αυτά τα φαινό-
μενα, ψυχοκινητικά και άλλα, τότε
θα πρέπει και άλλοι άνθρωποι που
θα έχουν βέβαια τις ίδιες δυνατό-
τητες με τον Χόμ, να μπορούν να
προκαλούν τέτοια φαινόμενα και εκ-
δηλώσεις. Ό αναγνώστης δεν πρέ-
πει να ξεχνά, ότι και ή Εύσεβία
Παλλαντίνο, αν και σε λιγότερη έν-
ταση, μπορούσε και αύτή να προ-
καλέσει παρόμοια φαινόμενα.
Αναφέρθηκαν ακόμα περιπτώ-
σεις ατόμων, πού μπορούσαν να
προβάλλουν σε μακρυνή απόσταση
εκτόπλασμα ή διπλότυπο του σώμα-
τος τους, αυτό πού λέγεται «αστρι-
κό σώμα» και πού όσοι έτυχε να το
δουν είχαν την εντύπωση ότι ή εικό-
να πού έβλεπαν, δεν ήταν τελείως
υποκειμενικής φύσεως, άλλα είχε
μια κάποια συμπύκνωση, όπως ακρι-
βώς συνέβαινε στη περίπτωση του
φαντάσματος του Χόμ.
Μία πολύ γνωστή περίπτωση εί-
ναι του κ. S.H.B. και των κυριών
Βέριτυ, πού στο σπίτι τους έγινε
ή εμφάνιση του «φαντάσματος» του
πρώτου.
Χάρη σε μια δύναμη της θελήσεως
του, όπως πίστευε ό κ. S.H.B., μπό-
ρεσε να προβάλλει τον εαυτό του ή
καλύτερα αυτό πού ονομάζουμε «δι-
πλότυπο», «εκτόπλασμα», «αστρι-
κό σώμα», «ψυχή» ή «πνεύμα.», στην
κρεβατοκάμαρα των αδελφών Βέρι-
τυ, πού βρισκόταν σε απόσταση πέν-
τε χιλιόμετρα μακρυά από το σπί-
τι του. Δύο από τις κυρίες το είδαν
καθαρά στο δωμάτιο τους ντυμένο
με βραδυνό κουστούμι. Ακόμα και
ή παντρεμένη αδελφή τους, ή κυ-
ρία H.L., πού είχε πάει κατά σύμ-
πτωση εκείνη τη μέρα να επισκε-
φτεί τους γονείς και τις αδελφές
της, και παρέμεινε να κοιμηθεί το
ίδιο βράδυ κοντά τους, μόλις είδε
την οπτασία, γνώρισε αμέσως τον
κύριο S.H.B., παρ' όλο πού τον είχε
δει μια ή δυο φορές μόνο. Καθώς
ήταν ξαπλωμένη, το «φάντασμα»
την πλησίασε, της έπιασε με τα χέ-
ρια του τα μακριά ξανθά μαλλιά της. τό της βρισκόταν σε πολύ κρίσιμη
'Υστερα πήρε το χέρι της, κυτά- κατάσταση και το «εκτόπλασμα»
ζοντάς το επίμονα, σαν να ήθελε της το είδε ή κουνιάδα της, πού
να διαβάσει στις γραμμές του την ήταν υγιέστατη, δεν ήταν μια πα-
τύχη της. Κατά τη γνώμη των ει- ραίσθηση, αλλά ένα πραγματικό γε-
δικών, πού ασχολούνται με φαντά- γονός πιο αντικειμενικό, πού υπάρ-
σματα, ή περίπτωση αυτή είναι κα- χει στο χώρο και στο χρόνο. Το
θαρή και νομίζω ότι μπορούμε να ίδιο μπορούμε να πούμε και για την
δεχτούμε χωρίς επιφυλάξεις την ομο- δεύτερη εμφάνιση του «φαντάσμα-
λογία, των αδελφών Βέριτυ, ότι πρά- τος» της κυρίας Στόουν.
γματι συνέβη το περιστατικό, ακρι- «Τη δεύτερη εμφάνιση μου είδε
βώς όπως περιγράφεται. ή ανεψιά μου, πού έμενε μαζί μας
Ή περίπτωση του κυρίου S.H.B. στό Ντόρτσεστερ. 'Ηταν πολύ πρωί
είναι ένα φαινόμενο συνειδητής προ- μιας ανοιξιάτικης μέρας, Ανοίγον-
βολής «φαντάσματος». Αυτό το εί- τας την πόρτα του δωματίου της,
δος έκτοπλασματικής αυτοπροβολής ή ανεψιά μου με είδε να κατεβαίνω
δεν είναι σπάνιο και έχει αναφερθεί την σκάλα, πού ήταν ακριβώς απέ-
πολλές φορές. ναντι από το δωμάτιο της. 'Ημουν
'Αλλο παράδειγμα είναι ή περί- ντυμένη στα μαύρα, γιατί κρατού-
πτωση της κυρίας Στόουν. σαμε πένθος για την πεθερά μοι»,
«—Τρεις φορές, κατά διαστήμα- με γιακά με μπερέ λευκά. Ή άνε-
τα, εμένα, την κυρία Στόουν, με εί-
δαν διαφορετικά πρόσωπα, ενώ δέν
ήμουν πλέον μέσα στο σώμα μου,
Συγκεκριμένα την πρώτη φορά,
πού μου συνέβη αυτό, με είδε ή
κουνιάδα μου, πού καθόταν μαζί
μου εκείνο το βράδυ μετά τη γέν-
νηση του πρώτου μου παιδιού. Κύτ-
ταξε λοιπόν μια στιγμή τυχαία στο
κρεβάτι μου, όπου κοιμόμουν, και
είδε καθαρά, το σώμα. μου, δηλα-
δή εμένα και το «εκτόπλασμα μου».
Το πρώτο, ήταν το φυσικό μου σώ-
μα, το δεύτερο ένα σχήμα πιο αιθέ-
ριο, αλλά πιο καθαρό, 'Εκλεισε τα
μάτια της πολλές φορές, αλλά πάν-
τοτε όταν τα ξανάνοιγε ή οπτασία
βρισκόταν εκεί δίπλα μου και δεν
έφυγε παρά, όταν πέρασε ορισμένος
χρόνος. Σκέφθηκα ότι αυτό ίσως
ήταν προμήνυμα θανάτου μου, αλλά
για πολλούς τώρα μήνες δεν μου συ-
νέβη τίποτα κακό».
Δεν είναι πάντοτε παραισθήσεις.
Τελευταία στην ιατρική βιβλιο-
γραφία γίνεται λόγος για πολλά
άτομα, πού έχουν υποστεί εγκεφα- Τό κάστρο Γκλάμισσ το πιο πασί-
λικούς τραυματισμούς ή πού παρου- γνωστο κάστρο στην Αγγλία λόγω
σιάζονται να έχουν αλλοιωμένες δια- των πολλών δολοφονιών που έλα-
νοητικές καταστάσεις, Στά άτομα βαν χώρα εκεί.
αυτά δημιουργούνται παραισθήσεις
και νομίζουν ότι αισθάνονται ή βλέ- ψιά μου δεν μίλησε όταν με είδε,
πουν το «εκτόπλασμα τους», 'Ομως, αλλά σκέφτηκε ότι θα πήγαινα ίσως
απ' ό,τι είμαι σε θέση να γνωρίζω, στο δωμάτιο των παιδιών.
το «εκτόπλασμα» αυτό δεν το έχει Στό πρόγευμα, είπε στο θείο
δει κανείς άλλος έκτος από τους της:
ίδιους ασθενείς και ακόμη ότι δεν Ή Θεία σηκώθηκε πρωί σήμερα,
αναφέρονται πουθενά επίσημα. Γε- Την είδα να μπαίνει στο δωμάτιο
νικά, χωρίς αμφιβολία σχεδόν τέ- των παιδιών.
τοιες περιπτώσεις πρέπει να θεω- «Μα όχι, Τζέην, απάντησε ο άν-
ρούνται πάντοτε παραισθησιακού χα- τρας μου, και μάλιστα επειδή δεν
ρακτήρα. Στήν περίπτωση όμως της αισθάνεται καλά θα προγευματίσει
κυρίας Στόουν, πού μετά τον τοκε- στο κρεβάτι της».
49
Είναι πάντοτε ζωντανός, αυτός που
δημιουργεί ένα φάντασμα;
Ή τρίτη φορά πού εμφανίστηκε
το φάντασμα της κυρίας Στόουν,
ήταν περισσότερο μια τοπική εμφά-
νιση σε στιγμές κρίσιμες. Την είδε
ή έπιστάτισα μιας έπαυλης κοντά,
στη θάλασσα. Ή έπιστάτισα αυτή,
πού αγαπούσε πολύ την κυρία Στό-
ουν, ήταν μια γυναίκα της απόλυ-
της εμπιστοσύνης. Αύτη λοιπόν, α-
ναγνώρισε αμέσως την κυρία Στόουν,
που ήταν ντυμένη στα λευκά και ή
όψη της ήταν πολύ χλωμή, σχεδόν
ασθενική. Την ώρα πού συνέβαινε ή
εμφάνιση αύτη, ή ίδια ή κυρία
Στόουν ήταν στο κρεβάτι άρρωστη,
πολύ αδύνατη, καταβλημένη και για
πολλές βδομάδες βρισκόταν μεταξύ
ζωής και θανάτου.
Α υ τ ό το είδος του φαινομένου έκ-
τοπλασματικής προβολής, όπου ένα
συγκεκριμένο πρόσωπο εμφανίζεται
αρκετές φορές σε διάφορα μέρη και
σε διαφορετικές περιστάσεις, ενώ
το φυσικό του σώμα δεν μπορεί να
βρίσκεται εκείνη τη στιγμή παρόν,
έχει αναφερθεί αρκετές φορές κατά
τα τελευταία διακόσια χρόνια. Μια
περίπτωση, πού αναφέρθηκε πολύ
συχνά, είναι και της δεσποινίδας
Έμιλί Σαγέ, μιας γαλλίδας δασκά-
λας ενός οικοτροφείου για κορίτσια
στη Λιβωνία (1842).
50
Το «εκτόπλασμα» της δεσποινί-
δας Σαγέ εμφανίστηκε αρκετές φο-
ρές στις μαθήτριες της καί το θέα-
μα αυτό τις είχε πολύ τρομοκρατή-
σει.
Ή περίπτωση της δεσποινίδας
Σαγέ δεν έχει καταγραφεί επίσημα
σε κανένα αρχείο, όμως, δεν υπάρ-
χει αμφιβολία, ότι σε γενικές γραμ-
μές έχει πολλά κοινά χαρακτηριστι-
κά άλλων περιπτώσεων, πού έχουν
επισήμως καταχωρηθεί, Για το λό-
γο αυτό την περίπτωση της μπορού-
με να τη δεχτούμε σαν πραγματική
καί σαν τέτοια να υποστηρίξουμε
τη θεωρία μας, δηλαδή ότι υπάρχει
ειδική προδιάθεση ή ικανότητα ενός
ατόμου στη δημιουργία ή στο σχη-
ματισμό φαντάσματος.
Σέ ότι άφορα όμως στο γεγονός
καί σε ό,τι είπαν σχετικά, ότι το
διπλότυπο του σώματος ή εκτόπλα-
σμα της δεσποινίδας Σαγέ ήταν ελα-
στικό στην αφή, άφίνοντας να εν-
νοηθεί ότι περιείχε στοιχεία υλο-
ποιήσεως, δεν μπορούμε να απαν-
τήσουμε ακόμα με απόλυτη βεβαιό-
τητα.
'Αν λάβουμε υπ' όψη την πιθα-
νότητα, ότι μπορούμε να βρεθούμε
αντιμέτωποι με μια ειδική διάθεση
ή ικανότητα ατόμων να δημιουργούν
φαντάσματα, τότε θα πρέπει να ά-
ναρωτηθούμε, άν οί εμφανίσεις ζων-
τανών, ετοιμοθάνατων ή νεκρών εί-
ναι δημιούργημα τής ειδικής ικα-
νότητας της έκτοπλασματικής προ-
βολής, ατόμου, πού είτε είναι πα-
ρόν, είτε απουσιάζει.
Μια τέτοια άντίληψη μας κάνει
ασφαλώς να υποθέσουμε ότι καί ορι-
σμένες περιπτώσεις εμφανίσεων πού
είχαν φανερά αντικειμενικά χαρα-
κτηριστικά υλοποιήσεως για παρά-
δείγμα, υπάγονται καί αυτές στη
κατηγορία των έκτοπλασματικών δυ
νατοτήτων ορισμένων ατόμων, και
όχι σε πνευματικές υλοποιήσεις ή,
αντίθετα, σε παραισθήσεις. 'Αν δε-
χτούμε αυτή την αντίληψη, μπο-
ρούμε εύκολα να πούμε, ότι ή πολύ
γνωστή περίπτωση της εμφανίσεως
της «Κυρίας με τα μαύρα» καί ή
επίσης γνωστή περίπτωση εμφανί-
σεως του πατέρα του κυρίου Ρ..,
δημιουργήθηκαν με την ειδική δυνα-
τότητα της έκτοπλασματικής προ-
βολής, πού είχαν δύο ζωντανά πρό-
Μιά φανταστική άπεικόνιαη ενός
φαντάσματος του Σμίθφιλντ, μια
περιοχή φημισμένη για την παρου-
σία των φαντασμάτων εκεί.
σωπα, δηλαδή ή δεσποινίδα Μόρτον
για την «Κυρία με τα μαύρα» καί ό
ίδιος ό κύριος P., για τις άλλες πε-
ριπτώσεις. Και φυσικά το ίδιο μπο-
ραύμε να πούμε για το 99,99% όλων
των περιπτώσεων της ίδιας φύ-
σεως.
Το πρόβλημα των ενδυμάτων στις
εμφανίσεις.
'Οταν θέλησαν να έξακρίβώσουν
τη φύση και την αιτία των διαφό-
ρων εμφανίσεων των φαντασμάτων,
οι διάφοροι ερευνητές παρατήρη-
σαν, ότι αυτά περιγράφονται πάντο-
τε «ντυμένα», να φορούν καπέλλο,
με ρολόι η κάποτε και να κρατούν
μπαστουνάκι στο χέρι (περίπτωση
να έχει εμφανιστεί γυμνό φάντασμα
είναι ως τώρα άγνωστη τουλάχι-
στο στην Ευρώπη), Αυτό τους έκανε
να σκεφτούν, ότι οπωσδήποτε οι
εμφανίσεις αυτές πρέπει να θεω-
ρούνται υποκειμενικές καί άΰλες,
όπως συμβαίνει ακριβώς με τις εικό-
νες των ονείρων μας, τις παραισθή-
σεις κ.λ.π. Αυτό, πού οί πρωτοπό-
ροι, της παραψυχολογίας ονόμαζαν
«ελεγχόμενη παραίσθηση» ίσως να
συνδεόταν με κάτι το απροσδιόρι-
στο, κάτι «γνωστό στον αυτόπτη
μάρτυρα. Όμως, σε γενικές γραμ-
μές, τα παραισθησιακά χαρακτηρι-
στηκά του παρέμεναν αναλλοίωτα.
Οι φημολογούμενες εμφανίσεις φαν-
τάσματος κατά την ώρα του θανά-
του ατόμου υποστήριζαν ακόμα δεν
ήταν παρά τηλεπαθητικά φαινόμενα
η εγκεφαλικές εικόνες πού άνή-
καν στο πεδίο των ψυχικών αισθή-
σεων και αυτό άκριβώς το άπο-
δείκνυαν τα ενδύματα πού περι-
γράφονταν κατά τις εμφανίσεις.
Παρ' όλα αυτά αναλογίζομαι κατά
πόσο αληθεύει η όχι αυτή ή θεωρία.
Στή περίπτωση του φαντάσματος
της κυρίας Κρούξ, πού είδαν και
όλοι οί άλλοι παρευρισκόμενοι της
συνεδριάσεως του Λονδίνου, δεν
ήταν μια ομαδική παραίσθηση, αλλά
κάτι που περιείχε ύλη ή ουσία, ας
πούμε, και ενεργούσε από το εξω-
τερικό περιβάλλον πάνω στις αισθή-
σεις των παρευρισκομένων. Δεν μπο-
ρούμε να αφήσουμε απαρατήρητο
το γεγονός, ότι και αυτό το φάντα-
σμα ήταν ντυμένο έστω καί μ' ένα
αέρινο μανδύα, πού έμοιαζε μισο-
διαφανής. Τώρα κατά τη δική μου
γνώμη είναι πολύ μικρό το διά-
στημα, πού χωρίζει τον «αέρινο
μανδύα» από το «βραδυνό κοστούμι»
μ' αυτό δηλαδή πού ο κ. S.H.B, εμ-
φανίστηκε στίς κυρίες Βέριτυ Την
ίδια παρατήρηση μπορούμε να κά-
νουμε και στη περίπτωση πού εμφα-
νίστηκε ό πατέρας του κυρίου Ρ...,
Και αυτός εμφανίστηκε σε ομάδα
άτόμων. Φορούσε τη στολή αξιω-
ματικού του Εμπορικού Ναυτικού
και το σημαντικότερο , διαγράφτηκε
ή «σκιά» του στον τοίχο, όταν πέρα-
σε μπροστά από μια αναμένη λάμπα!
Και στις δυο περιπτώσεις ή εμφά-
νιση του φαντάσματος έγινε σε ομά-
δα ατόμων. 'Ηταν ντυμένα έτσι,
ώστε να κρύβουν τη γύμνια τους, αν
Ό 'Αγγλος χημικός φυσικός Ουλ-
λιαμ Κρούξ.
μπορεί φυσικά να υποθέσει κανείς,
ότι, αν βγάλουμε από τα φαντά-
σματα τα ενδύματα τους μπορεί να
είναι γυμνά. Και τις δυο περιπτώ-
σεις δυσκολευόμαστε να τις εξη-
γήσουμε με τη τηλεπάθεια ή με
κάποιο άλλο παράγοντα, πού θα
μπορούσε να επηρεάσει τήν ομή-
γυρη με την ίδια τηλεπαθητική, ας
πούμε, εικόνα, όραμα, ή παραίσθη-
ση, τη στιγμή πού και στις δυο
περιπτώσεις υποστηρίχθηκε, ότι ή
οπτασία πήρε στα χέρια της αντι-
κείμενα πραγματικά, μια φυσαρμό-
νικα στη πρώτη περίπτωση και τα
μαλλιά και το χέρι της ξαπλωμένης
γυναίκας στη δεύτερη, δίνοντας έτσι
την εντύπωση ότι καταλάμβανε κά-
ποια σχετική «μάζα» και είχε κά-
ποια φυσική δύναμη. Κι αυτό έγινε
κυρίως με το φάντασμα, πού μπρο-
στά στην κυρία Κρούξ «χώθηκε»
στο πάτωμα ή διαλύθηκε, αλλά
άφησε να φαίνεται το κεφάλι και οι
ώμοι, ενώ εξακολουθούσε να παί-
ζει τη φυσαρμόνικα. Ενώ δηλαδή
ή μισή φιγούρα χάθηκε, δεν φαι-
νόταν, και ή άλλη μισή ήταν ορατή
καί εξακολουθούσε να κρατά και να
παίζει το όργανο, πού πρέπει να
ζύγιζε αρκετά κιλά, αυτό προϋπο-
θέτει φυσικά καί κάποια μυϊκή δύνα-
μη των «υλοποιημένων» χεριών.
Μπορούμε ν' αγγίξουμε τα φαντά-
σματα.
Το αξιόλογο αυτό φαινόμενο μπο-
ρούμε να το κατανοήσουμε τελείως,
αν υποθέσουμε ότι το φάντασμα πού
ήταν δημιούργημα των εξαιρετικών
δυνατοτήτων του Χόμ. δεν κρα-
τούσε καί δεν έπαιζε την φυσαρμό-
νικα με την δύναμη των δικών του
χεριών, αλλά ότι σηκωνόταν, μετα-
κινιόταν καί έπαιζε χάρη στις τηλε-
κινητικές ικανότητες του Χόμ, γεγο-
νός πού είχε συμβεί άλλωστε καί
άλλες φορές στις συνεδριάσεις του.
Τότε ή φυσαρμόνικα έπαιζε μόνη
της ή έμενε μετέωρη ή κρατιότανε
από τη μια μόνο πλευρά από άτομο
πού παρακολουθούσε τις συνεδριά-
σεις.
Επίσης πολλές φορές συνέβαινε
τα «πνευματικά» μπράτσα η χέρια
του Χόμ να πιάνουν διάφορα αντι-
κείμενα καί να τα κινούν. Αυτά τα
αντικείμενα μπορούσαν πολύ καλά
να μετακινηθούν από την ψυχοκινη-
τική δύναμη του Χόμ καί όχι βέβαια
από τη μυϊκή δύναμη των «υλο-
ποιημένων» χεριών.
Από την άλλη πλευρά υπάρχουν
μαρτυρίες, πού λένε, ότι τα χέρια
αυτά, τα «πνευματικά», χαιρέτη-
σαν με χειραψία μερικούς από τους
παρευρισκομένους καί ότι αυτοί αι-
σθάνθηκαν να σφίγγονται τα δά-
κτυλα τους, όπως είπαν, αρκετά
δυνατά.
Οί περιπτώσεις αυτές όχι μόνο
δεν ήταν υπερφυσικές, αλλά τα χα-
ρίσματα καί ή δυνατότητα του Χόμ
να υλοποιεί ήταν τέτοιες, ώστε έκτός
από τα μέλη πού εμφάνιζε ο Χόμ
ήταν σε θέση να κατασκευάσει
καί το ένδυμα πού ήταν βέβαια αέ-
ρινο, τόσο για το μανδύα όσο καί για
τα μανίκια. 'Οσο κι αν έδιναν όμως
την εντύπωση, ότι ήταν φυσικά καί
υλικά τα μέλη των φαντασμάτων,
τίποτα δεν τα εμπόδιζε να διαλυ-
θούν σε μια στιγμή όλα μαζί: γιατί
όμως μια τέτοια ξαφνική καί τέ-
λεια εξαφάνιση υλοποιημένων αντι-
κειμένων δεν έφερνε μία ατομική
έκρηξη ή κάτι τέτοιο; Σ' αυτό το
ερώτημα θα πρέπει να μας απαντή-
σει ένας ειδικός ατομικός φυσικός.
Το σημείο λοιπόν πού θέλω να υπο-
γραμμίσω, είναι ότι δεν είναι τυ-
χαίο, το ότι ένα σχήμα - φάντασμα
χάνεται ξαφνικά πίσω άπό ένα χον-
τρό τοίχο, ή εξαφανίζεται στον αέρα,
όπως πολλές φορές συνέβη και με
τον Χόμ, καί με τον κύριο Ρ, ή την
Δα Μόρτον. Πηγαίνοντας μακρύ-
τερα μάλιστα θα έλεγα, ότι κατά
κάποιο τρόπο, όλα αυτά πρέπει να
έχουν μια φυσική πηγή δημιουργίας
ή κατασκευής ή πιο καθαρά θα έλε-
γα ότι κάποιος άνθρωπος έχει τη
δυνατότητα, να κατασκευάζει καί
να προβάλει αυτά τα φαντάσματα.
'Αν δεχτούμε λοιπόν τα παραπάνω,
δεν είναι οπωσδήποτε αναγκαία ή
υπόθεση, ότι ξαφνικά υλοποιείται,
το «αστρικό σώμα», ή ή ψυχή ή το
πνεύμα κάποιου νεκρού καί παίρνει
μια ορατή φυσική φόρμα για να
εμφανιστεί στούς ζωντανούς.
Θα ήθελα ακόμα να υπογραμμί-
σω, ότι ή προδιάθεση, για την ώρα
υποθετική ακόμα, στη δημιουργία
φαντασμάτων, θα μπορούσε να συγ-
κριθεί παράλληλα με τη προδιά-
θεση της παραγωγής φωτός, όπως
στη περίπτωση της «φωτεινής γυ-
ναίκας του Πιράνο», ενός χωρίου
κοντά στην Τεργέστη, Ή γυναίκα
αυτή πού ήταν 42 ετών και μητέρα
Μπορείτε να δημιουργήσετε φαντά-
σματα, όπως κάνουν στην Σκωτία,
Ουαλλία, Ιρλανδία, Αγγλία καί Α-
μερική. Παίρνετε μια μεγάλη κολο-
κύθα τις ανοίγετε μάτια, μύτη και
στόμα, τοποθετείτε μέσα ένα κερί
ή μια άλλη εστία φωτός και την
τοποθετείται σε μέρος όπου παρου-
σιάζονται φαντάσματα. Τα φως θα
τα αιχμαλωτίσει κι εσείς θάχετε ένα
αυθεντικό φάντασμα.
έξη παιδιών, όταν κοιμόταν, δημι-
ουργούσε μια φωτεινότητα στο μέ-
ρος της καρδιάς της, τόσο έντονη,
ώστε φωτιζόταν όλο το πρόσωπο
της. Πολλοί γιατροί καί επιστή-
μονες μελέτησαν το φαινόμενο αύτό,
πού παρουσιάστηκε αρκετές φο-
ρές. Νομίζω λοιπόν, ότι υπάρχει πο-
σοτική διαφορά ανάμεσα στο φαινό-
μενο της παραγωγής φωτός, καί
της δημιουργίας φαντασμάτων. Πρέ-
πει λοιπόν να λάβουμε υπ' όψη όλα
αυτά καί να δεχτούμε ότι φωτεινά
μάλλον φαινόμενα παρήγαγε ό Χόμ
καί όλοι οι άλλοι, πού κάθε άλλο
παρά «φαντάσματα» ήταν.
Γκ. Ζόραμπ
51
 χωματουγικες
αναπαραστασεις
ΓKEOPΓK ΓΚΕΡΣΤΕΡ
Δώσαμε μία υπόσχεση πού σκοπεύουμε να την
κάνουμε βίωμα: την αναζήτηση της αλήθειας με
συνέπεια και σοβαρότητα, 'Οσοι υποστηρίζουν τά-
περί εξωγήινων ισχυρίζονται ότι τα σχέδια στό ορο-
πέδιο της Νάσκα είναι κατάλοιπα διαστημοδρομίων
καί είναι ορατά μόνο από πολύ ψηλά. Τι υποστηρί-
ζει όμως καί ή αντίθετη πλευρά; Το θέμα δεν κλείνει
μ' ένα άρθρο, θα ακολουθήσουν κι' άλλα, Ό αναγνώ-
στης ας βγάλει τα συμπεράσματα ό ίδιος.

Μ
εταξύ των πολλών γρίφων
πού μας κληροδότησε ή
προϊστορία, ίσως ο πιο
αξιόλογος είναι το γεγονός ότι ο
άνθρωπος πολύ πριν μπορέσει να
πετάξει, δημιούργησε αναπαραστά-
σεις σε τόσο τεράστιες διαστάσεις,
ώστε μόνο άπο ψηλά να μπορεί
κανείς να τις δει ικανοποιητικά.
Παρόμοιες μορφές που έχουν
δημιουργηθεί άπο αναχώματα ή καί
ανάλογα αρχαία έργα βρίσκονται
τόσο στον Παλαιό όσο και στό
Νέο Κόσμο: στα κρητιδικά υψί-
πεδα της νοτίου Αγγλίας, στη Πε-
ρουβιανή «πάμπα» καί στην έρημο
Άτακάμα (Atacama) της Χιλής,
στίς κοιλάδες του πόταμου Κολο-
ράντο καί των παραποτάμων του,
στίς γεμάτες λάβα περιοχές της
ερήμου Σονόρα (Sonora), του Με-
ξικού, ακόμα καί στους λειμώνες
καί τα δάση του άνατολικού μισού
τμήματος της βορείου Αμερικής.
Τόσο πολυάριθμα είναι τα έργα
αυτά, τόσο δύσκολο είναι να τα
καταλάβη κανείς ώστε στο σημείο
αυτό το μόνο σχεδόν πού μου απο-
52
 μένει να κάνω είναι να σχολιάσω
τα σπουδαιότερα από αυτά.
Στά ερημικά οροπέδια από όπου
πηγάζει ό ποταμός Ρίο Γκράντε
Ντε Νάσκα και Πάλμα (Rio Gran- Χωματουργικές μορφές κοντά στήν περιοχή Νάσκα, του νοτίου
de de Mazca y Palma) στο νότιο Περού. Το αποτέλεσμα τούτο γινόταν δυνατό με μετακίνηση του
Περού υπάρχουν μορφές από χω- επιφανειακού βράχου, ό οποίος ήταν σκεπασμένος με σκοτεινό-
ματουργικά έργα με άφθαστο για χροη σκόνη της ερήμου. 'Ετσι ερχόταν στην επιφάνεια το κάτω
ολόκληρο τη νότια Αμερική πλού- έδαφος πού παρέμενε προστατευμένο και ήταν ανοικτότερου χρώ-
το και ποικιλία. Αυτά τα έργα απο- ματος. Οί διαστάσεις των εικόνων είναι εντυπωσιακές: ή αναπα-
τελούν πραγματικό λαβύρινθο, από ράσταση πτηνού πού πετά φθάνει σε μήκος εκατό τριάντα μέτρα
τρίγωνα, ορθογώνια τραπέζια, γραμ από ράμφος μέχρι την ουρά, ενώ ένα από τα ερπετά έχει μήκος
μες ζικ - ζάκ, ευθείες γραμμές, κυ- εκατόν ενενήντα μέτρα και μια αράχνη σχεδόν πενήντα. Μυθικά
ματοειδείς γραμμές και σπειροει- όντα και παραμορφωμένα τέρατα συμπληρώνουν την πανίδα της
δείς. 'Ολες αυτές οί γραμμές και τα γιγάντιας αυτής πινακοθήκης. Οί άναπαριστάμενες μορφές μας
σχήματα αναπαριστάνουν μορφές είναι γνωστές και από τα κεραμουργικά έργα Νάσκα.
πτηνών, ερπετών, τετραπόδων κάτι
σαν σκύλους, ενός πιθήκου, μιας
αράχνης και μιας φάλαινας. Η ει-
κονογραφική μέθοδος των καλλι-
τεχνών αυτών, πού έζησαν πριν από
την εποχή του Κολόμβου, ήταν
απλή, άλλα και αποτελεσματική.
'Εφεραν στο φως το ανοικτού χρώ-
ματος έδαφος μετακινώντας τους λί-
θους της επιφάνειας πού το σκέπα-
ζαν και πού είχαν μαυρίσει από
τη σκόνη της ερήμου. Οί γιγαν-
τιαίες διαστάσεις των εικόνων αυ-
τών εμπνέουν θαυμασμό. Μία από
αυτές, πτηνό την ώρα πού πετά έχει
διαστάσεις εκατό τριάντα μέτρων
από την κορυφή του ράμφους του
μέχρι έκεί πού τελειώνουν τα φτε-
ρά της ουράς του, ενώ ορισμένα
σφηνοειδή τρίγωνα εκτείνονται σε
απόσταση χιλιομέτρων. Είναι απο-
δειγμένο με βεβαιότητα ότι, οί μορ-
φές αυτές χρονολογούνται από μία
ή περισσότερες περιόδους του πο-
λιτισμού Νάσκα (Nazca) (από το
300 π.Χ. περίπου μέχρι το 900 μ.Χ.),
οί μορφές δε πού αναπαριστάνον-
ται στα σχεδιαγραφήματα μας είναι
ήδη γνωστές από τα αξιοθαύμαστα
αγγειοπλαστικά έργα Νάσκα,
'Ορισμένες ομοιότητες με τις χω-
ματουργικές μορφές του νοτίου Πε-
ρού μπορούμε να διακρίνουμε σε
έργα πού βρέθηκαν γύρω στις κά-
τω διακλαδώσεις του ποταμού Κο-
λοράντο, στην Καλιφόρνια, την
Αριζόνα και την μεξικανική πολι-
τεία Σονόρα. Και εδώ επίσης υπάρ-
χουν ευθείες γραμμές πλάϊ στις ά-
ναπαραστατικές απεικονίσεις πού
ασφαλώς συνδέονται μεταξύ τους
από άποψη εννοιολογική. Η πα-
ράδοση του Κολοράντο, όμως φθά-
νει μέχρι δυόμισυ χιλιάδες χρόνια.
Οι παλιότερες διατάξεις λίθων χρο-
νολογούνται από την εποχή των
αρχαίων βιοτεχνιών λίθων, πού
υπήρχαν κατά τις αρχές της πρώ-
της χιλιετίας π.Χ., ενώ οί περισσό-
τερες από τίς μορφές των ζώων άνή-

53
 κουν πιθανώς στην τελευταία πριν
το Κολόμβο περίοδο. 'Αν θεωρή-
σουμε και εμείς, όπως οί αρχαιολό-
γοι τα απεικονιζόμενα στο Μπλύθ
(Blythe) της Καλλιφόρνιας τετρά-
ποδα σαν πραγματικούς ίππους, τέ-
τοιες εικόνες πού έγιναν αργότερα
δίνουν το κλειδί για τον καθορισμό
της αρχαιότερης πιθανής χρονολο-
γίας πού κατασκευάστηκαν αυτοί
οί ίπποι: στην βόρεια 'Αμερική, ό
αυτόχθων ίππος εξαφανίστηκε δέ-
κα χιλιάδες χρόνια πρίν ενώ την
ευρωπαϊκή ποικιλία έφεραν οί Ι-
σπανοί στην νοτιοδυτική Αμερι-
κή, περίπου το 1540.
Πολλές θέσεις της περιοχής του
Κολοράντο μοιάζουν με ένα πα-
λίμψηστο, δηλαδή ή μια εικόνα
προστίθεται πάνω στη άλλη κατά
τη διαδρομή των αιώνων. Οί τεχνι-
κές μέθοδοι άλλαξαν κατά την
πορεία του χρόνου. Οί αρχαιότερες
εικόνες φιλοτεχνήθηκαν ανάγλυ-
φες, και το περίγραμμα τους στην
έρημο γινόταν με λίθους. Οί Αμε-
ρικανοί αρχαιολόγοι τις μνημο-
νεύουν συχνά, με τον όρο «αγάλ-
ματα με χαλίκια». Αργότερα εφαρ-
μόσθηκε ή μέθοδος της λαξεύσεως,
'Ολη ή εικόνα ανασκάπτονταν με
απόξεση της πέτρινης επιφάνειας,
ενώ ή μορφή σχηματιζόταν συχνά
με συσσώρευση, μικρών λίθων κα-
54
 τα μήκος του περιγράμματος. Υ-
πάρχει ακόμα ασυμφωνία, όσον ά-
φορά στους πολιτισμούς πού ανή-
καν οί Ινδιάνοι, δημιουργοί αυτών
των σχεδίων. Ό αδέξιος ρυθμός
τους βρίσκεται σε απόλυτη αντί-
θεση προς την κομψότητα πού έ-
χουν τα σχέδια Νάσκα.
Εκεί, πού χωρίζουν περίπου οί
ανατολικές από τις δυτικές πολι-
τείες υπάρχουν τεράστια αναχώμα-
τα πού δημιουργήθηκαν σχεδόν ταυ
τόχρονα από διάφορους χωματουρ-
γικούς πολιτισμούς. Αυτά χρησι-
μεύουν σαν λόφοι ή σαν εξέδρες
για θρησκευτικές ιεροτελεστίες. 'Ο-
ρισμένα από αυτά κατασκευάστη-
καν με μορφή φιδιού, άλλα χελώνας
πτηνού, αρκούδας, σαύρας, αλε-
πούς και βουβαλιού. Ή αναγνώρι-
Τουλάχιστον οι γραμμές, τα τρίγωνα και τα τετράπλευρα πού ση τους όπως είναι φυσικό, είναι
βρίσκονται παράλληλα προς τα γιγάντια ζώα πάνω στην πάμπα εύκολη μόνο με πρόσθεση μεγά-
και πού συχνά συγκλίνουν για να σχηματίσουν αξιοπρόσεκτα «κέν- λης φαντασίας. Οί κατασκευαστές
τρα ακτινοβολίας» φαίνεται ότι δίαφυλάτουν τις αστρονομικές γνώ- των αναχωμάτων αυτών δεν τα χρη-
σεις των δημιουργών τους. Έπι παραδείγματι, το ράμφος ενός σιμοποιούσαν πάντοτε σαν χώρους
πτηνού καταλήγει σε γραμικό σύμπλεγμα, που είναι καθαρά συν- ένταφιασμού. Άλλά και όταν τα
δεδεμένο με τον τόκο, όπου άνατέλει ο ήλιος κατά το χειμερινό χρησιμοποιούσαν για τάφους δεν
ηλιοστάσιο. Μέσα στό λαβύρινθο των ευθειών γραμμών υπάρχουν περιείχαν πολύτιμα αντικείμενα,
πολυάριθμα διπλά σπειράματα. Δυστυχώς ό παναμερικανικός όπως αυτά πού βρίσκονται άφθονα
αυτοκινητόδρομος περνά μέσα από αυτήν την προ το Κολόμβο σε τυπικά ένταφιαστικά αναχώμα-
πινακοθήκη, πολλοί μάλιστα οδηγοί αυτοκίνητων δεν μπόρεσαν τα, Για το λόγο αυτό, είναι δύσκο-
να αντισταθούν στον πειρασμό να μην αφήσουν τα αποτυπώμα- λο να προσδιοριστεί ή χρονολο-
τα τους υπό μορφήν αποτυπωμάτων τροχων-πειστήρια της σύγ- γία κατασκευής των χωμάτινων
χρονης ανοησίας μέσα στα ιερογλυφικά της προϊστορικής σοφίας. αναπαραστάσεων, Τα περισσότερα
55
 Ή ομάδα Σνά - Μαγκιλλ περιλαμ-
βάνει τα μισά από τα γνωστά ανα-
χώματα της περιοχής που γίνεται
λόγος, περιέχει και κατασκευές κοι-
νωνικές και γραμμικές, καθώς επί-
σης και αναχώματα σε μορφή πτη-
νών και άρκτων.

Ή ομάδα των δέκα άρκτων, που Ό λόφος της Μικρής 'Αρκτου (με
βαδίζουν. 'Ολες οι ζωικές μορφές τεχνητή αποτύπωση του περιγράμ-
της ομάδας αυτής έχουν μήκος πε- ματος), στό Εθνικό Μουσείο Μορ-
ρίπου είκοσι πέντε ως τριάντα μέ- φών εξ Αναχωμάτων στην Άΐόβα.
τρα, ύψος μόνον ενενήντα έκατοστό- Ή περιοχή αυτή χαρακτηρίσθηκε Τα σχήματα των μορφών άπό ανα-
μετρα. Προς το παρόν τόσο ή ομάδα σαν «διατηρητέα» το 1949. Περιέ- χώματα όπως βρέθηκαν στο Γουϊ-
αυτή όσο και ή ομάδα Σνά -Μαγ- χει μέσα στα πέντε τετραγωνικά χι- σκόσιν και τις γειτονικές περιοχές
κίλλ δεν αναγνωρίζονται ούτε από λιόμετρα της εκατό ενενήντα ένα της Μιννεζότα του Ίλλινόϊς και
το έδαφος ούτε από τον αέρα λόγω γνωστά προϊστορικά αναχώματα, της Αιόβα. Α και Β αναχώματα χω-
της άφθονης βλάστησης. Οι αρχές είκοσι εννέα από τα όποια είναι δια ρίς συγκεκριμένη αναπαράσταση σχη
της περιοχής ακόμα αποθαρρύνουν μορφωμένα σε σχήμα άρκτων και ματίζουν ομάδα με τις μορφές από
την παρατήρηση από κοντά σε κάθε πτηνών. Στή περιοχή αυτή το οικο- αναχώματα. Γ πάνθηρα Δ αετός. Ε
μεγαλεπίβολο επισκέπτη και τούτο δομικό έργο άρχισε γύρω στα κολυμβητικό πτηνό ΣΤ πτηνό. Ζ άρ-
όχι χωρίς δικαιολογημένη αιτία: ή 500 μ.Χ. κτο. Η βούβαλο, Θ χελώνα. Ι σαύ-
μέχρι τώρα άθικτη ομάδα Σνά - ρα, 'Οπως είναι φανερό ή αναγνώ-
Μαγκίλλ αποτελεί «αρχαιολογική ριση όρισμένων από τα ζώα αυτά
δεξαμενή» για μελλοντική έρευνα. απαιτεί μερικές φορές αρκετή φαν-
τασία.
από αυτά πρέπει να κατασκευάστη-
καν μετά το 500 ένώ οι αρχαιολό-
γοι τον πιο εντυπωσιακό από αυ-
τούς, τον Μέγα 'Οφι του Όχάϊο,
τον τοποθετούν σε πολιτισμό που
αναπτύχθηκε εκεί μεταξύ 1000 π.Χ.
και 400 μ.Χ.
Κατά τη διάρκεια του δέκατου
ενάτου αιώνα, τα αναχώματα αυτά
αποτελούσαν χαρακτηριστικό γνώ-
ρισμα των τοπίων του Μισσισσιπή
και του Όχάϊο μέχρι την στιγμή
πού οί ληστές τάφων η οί καλο-
προαίρετοι ερασιτέχνες αρχαιολό-
γοι και γεωργοί της υπαίθρου απο-
δεκάτισαν το κληροδότημα αυτό.
Και όμως, υπολογίζεται ότι παρα-
μένουν περίπου πέντε χιλιάδες άνα-
56
 χώματα με αναπαραστάσεις, σχε-
δόν όλα στο Γουϊσκόσιν, Ή μόνη
ομάδα με αξιόλογο μέγεθος σε άλ-
λο σημείο είναι το Εθνικό Μνη-
μείο Άναπαραστατικών Αναχωμά-
των στην άλλη πλευρά του Μισ-
σισσιπή, απέναντι από την μικρή
πόλη Πρέρυ ντύ Σέγιεν στο Γουϊ-
σκόσιν, πού βρίσκεται κάτω από
την ομοσπονδιακή προστασία.
Προκατειλημμένοι εναντίον των
«έρυθροδέρμων» οί άποικοι του δέ-
κατου ένατου αιώνα απέδωσαν τα
εκπληκτικά αυτά χωματουργικά έρ-
γα σε πληθυσμό μη ινδιάνικο. Οί
ανασκαφές όμως έχουν διαλύσει κά-
θε αμφιβολία, σχετικά με την ίν-
διάνικη προέλευση των αναχωμά-
των.
Ας επιστρέψουμε τώρα στο Πα-
λαιό Κόσμο. Οι δημιουργοί των
μορφών πού βρίσκονται στην Αγ-
γλία σε σχήμα λόφων, χρησιμο-
ποιούσαν μόνο μεθόδους λαξεύσεως Γιγάντιο πουλί μια χωματουργική μορφή κοντά στή Nazca του Νοτίου
στη κρητιδική γη του λόφου προς Περού, που το μήκος του φτάνει τα εκατό πενήντα μέτρα.
τα νότια, όπου υπήρχε και λεπτή
στιβάδα χλόης, οί καλλιτέχνες ερ-
γάζονταν άποκόπτοντες λουρίδες
τύρφης. Τα πειράγματα των φοι-
τητών «ή μωρία των αξιοπρεπών Ό γίγαντας του Σερνέ Άμπάς εί-
ανθρώπων», ή ανία των στρατιω- ναι χωρίς αμφιβολία το πιο έντυπω-
τών, πού φρουρούσαν την περιοχή σιακό παράδειγμα της «διά τύρφης
και ή ευγνωμοσύνη των τοπικών τέχνης» της νότιας 'Αγγλίας άσχετα
συμβουλίων προς τίς βασιλικές αν ή μορφή αυτή θεωρηθεί ότι πα-
προσωπικότητες έχουν εμπλουτί- ρίστάται το Ρωμαϊκό - Βρεττανικό
σει τους λόφους αυτούς με σημαν- Ηρακλή του τρίτου αιώνα, ή μια
τικό αριθμό παρόμοιων επίγειων πολύ αρχαιότερη θεότητα της γονι-
μορφών από το δέκατο όγδοο αίώ- μότητας, ανάλογη προς τον Πρίαμο
να και εδώ. Ή πραγματική όμως των Ελλήνων.
ώθηση για την δραστηριότητα αυ-
τή δόθηκε από τρεις πρωτότυπες
δημιουργίες πού ανάγονται στην

Οι μορφές ενός γίγαντα ανθρώπου

και ενός τετραπόδου αποτελούν τη
δεύτερη ομάδα, μόλις σε άπόσταση
ενός χιλιομέτρου από την πρώτη.
Ή ανθρώπινη μορφή εμφανίζει μή-
κος πενήντα ένα μέτρα από την κε-
φαλή μέχρι τα πόδια και εκτείνεται
σε απόσταση σαράντα οκτώ μέτρα
από το ένα χέρι μέχρι το άλλο. Δεν
υπήρχε χαμμιά αμφιβολία για το
φύλο της μορφής αυτής, ότι ανήκει
σε θηλυκό, μέχρι που οι βάνδαλοι
άρχισαν το έργο της παραμορφώ-
σεως. Μέχρι το 1952 διακρινόταν
και κάποια μικρή ιδέα μαλλιών. Πρό
κειται για τη μεγαλύτερη από τις
μορφές της Μπλύθ, Το τετράποδο
(ίππος), πού βρίσκεται κοντά είναι
επίσης μεγαλύτερο από το αντίστοι-
χο της πρώτης ομάδας. Φθάνει σε
μήκος τα δέκα έξη μέτρα και σε ύψος
τα δέκα τρία.
57
 ανατολή της αγγλικής ιστορίας,
στο Λευκό "Ιππο του Ούφφινγκτον
(Uffington) και σε δυο μορφές γι-
γάντων. Επειδή ό λευκός ίππος
θεωρείτο πάντοτε το σταθερό σήμα
των Αγγλοσαξόνων ηγετών, ή ανα-
παράσταση ενός τέτοιου ζώου στην
παρυφή των λόφων του Μπέρκ-
σάϊρ νομιζόταν την εποχή εκείνη
ότι αποτελούσε μνημείο της νίκης
των Αγγλοσαξόνων κατά των Δα-
νών.
Σήμερα όμως, υπάρχουν πιο πει-
στικοί λόγοι πού συνδέουν τον
'Ιππο του Ούφφινγκτον με εκείνο,
πού είναι γνωστό σαν Φρούριο
Ούφφινγκτον, ένα κυκλικό χωμα-
τουργικό έργο της εποχής του σι-
δήρου πού βρίσκεται στο χείλος
ενός γειτονικού λόφου. Ή θεωρία,
ότι το έργο αυτό ανάγεται σε επο-
χή προ δύο χιλιετιών, υποστηρί-
ζεται από το γεγονός ότι υπάρχουν
νομίσματα της εποχής του σιδή-
ρου (κελτικά), πού φέρουν αναπα-
ραστάσεις ίππων σε άνάλογο, ρυ-
θμό με αυτόν πού παριστάνεται
στο Ούφφινγκτον. 'Οσον άφορα
την προσωπογραφία του γίγαντα
στο χωριό Σερνέ Άμπάς στο Ντόρ-
σετ ό 'Αγγλος αρχαιολόγος Στούαρ
Πίγκοττ, αυθεντία στο κλάδο αυτό,
πιστεύει ότι συνδεόταν με τη λα-
τρεία του Ηρακλή, πού διαδόθηκε
στη Βρετανία από τον αυτοκράτο-
ρα Κόμμοδο κατά το δεύτερο αίώ-
να. 'Ισως όμως ή παραπάνω μορφή
να απέκτησε το γεμάτο ρόζους ρό-
παλο του Ηρακλή αργότερα. Ό
λόφος, πάνω στον όποιο είναι σχε-
διασμένος ό γίγαντας βρίσκεται
σε περιοχή πλούσια σε κατάλοιπα
της νεολιθικής εποχής, της επο-
58
χής του ορείχαλκου και της επο-
χής του σιδήρου. Ο δεύτερος από
τους γίγαντες, ό Μακρός 'Ανθρω-
πος του Ουΐλμινγκτον στο Σάσσεξ
σε τίποτα δεν είναι κατώτερος σε
προϊστορική εμφάνιση, αν βέβαια
πρόκειται να βγάλει κανείς συμ-
περάσματα από τα πολυάριθμα μνη-
μεία που βρέθηκαν στα περίχωρα
αν και για μερικά άπα αυτά υπάρ-
χει τάση να θεωρούνται σαν με-
σαιωνικής προελεύσεως. Για τo
μετριασμό της σχετικής διαφωνίας
καθόλου δεν βοήθησαν οι «ανιστο-
ρητές» του δεκάτου ενάτου αιώνος,
πού μετέβαλαν με πείσμα τόσο τη
μορφή του γίγαντα όσο και αυτό
πού κρατούσε στα χέρια του.
Πότε δημιουργήθησαν οί γιγάν-
τιες αυτές μορφές της Προϊστορίας
είναι δύσκολο να πούμε με βεβαιό-
τητα. Ή αίτία όμως για την κατα-
σκευή τους θέτει ένα ακόμα μεγα-
λύτερο πρόβλημα.
Ό, Αμερικανός Πήλ Κόζοκ, πού
ανακάλυψε τις μορφές Νάσκα λέει
ότι ή περιοχή, πού βρέθηκαν αυτές,
εκτείνεται σε απόσταση πενήντα
χιλιομέτρων από βορρά προς νότο,
και αποτελεί το μεγαλύτερο βιβλίο
αστρονομίας στον κόσμο. Ή Μα-
ρία Ράϊχ από τη Γερμανία, ή μεγα-
τερη σήμερα αυθεντία για τα έργα
αυτά, κατέληξε στην άποψη μετά
από μελέτη πού έκανε εκεί έπί σει-
ρά ετών, ότι τα σχεδιαγραφήματα
πού τοποθετήθηκαν πάνω στα προϋ-
πάρχοντα, αποτελούσαν ουσιαστι-
κά τη συσσώρευση μιας σταθερά
αυξανόμενης γνώσεως της αστρο-
νομίας και της χρονολογίας πού
απόκτησαν οί ίερείς αστρονόμοι
των άρχαίων χρόνων, Η ερμηνεία
αυτή όμως αδυνατεί να συμπεριλά-
βει ορισμένες άλλες πλευρές όλου
του θέματος: όλα τα σχεδιαγραφή-
ματα Νάσκα δεν παριστάνουν γραμ-
μές που να άντιστοιχούν στον ιση-
μερινό η σε μεσημβρινούς ενώ οί
μορφές ζώων ειδικά παραμένουν μυ-
στήριο προς το παρόν.
Οί Αμερικανοί αρχαιολόγοι ανα-
ζήτησαν ένα κλειδί για να ερμη-
νεύσουν τους γίγαντες του Κολο-
ράντο σε ένα έργο πού έκαναν
πρόσφατα Ινδιάνοι Πίμα. Πρόκει-
ται για μια προσωπογραφία γίγαν-
τα πού λαξεύθηκε πάνω σε λόφο
κοντά στο Σάκατον της Αριζόνας
σαν ανάμνηση για την εξόντωση
του τέρατος πού κατέτρωγε παιδιά,
Στις μυθολογίες ορισμένων νοτιο-
δυτικών φυλών εμφανίζονται γί-
γαντες τόσο με καλές όσο και με
κακές ιδιότητες, οι δε ινδιάνοι συν-
δέουν τις μορφές αυτές με αυτές
των χωματουργικών έργων, 'Αλλοι
αρχαιολόγοι επεσήμαναν την όμοιο
τητα μεταξύ των σχεδιαγραφημά-
των καί των ανάγλυφων βράχων
της νοτιοδυτικής Αμερικής και
αναρωτήθηκαν κατά πόσον τα σχε-
διαγραφήματα κατείχαν μαγικές ι-
διότητες πού να συνδέονται με το
κυνήγι. Οί σημερινοί Ινδιάνοι, ά-
νατρέχοντες στην παραδοσιακή σο-
φία του λαού τους αντιμετωπίζουν
με συγκατάβαση τη βαθειά έννοια
πού αποδίδεται από τους λευκούς
ανθρώπους στα βραχώδη σχεδια-
γραφήματα τοος. Ή ερμηνεία για
τις άναχωμάτινες μορφές στο ανα-
τολικό τμήμα των Ηνωμένων Πο-
λιτειών, τις ανάγει σε μορφή «το-
τεμισμού», 'Οσες από αυτές χρη-
σιμοποιούνται σαν αναχώματα εν-
Ό Λόφος τον «Μεγάλου Όφεως»
στο Όχάϊο. Ό όφις αυτός καθώς
ελίσσεται κατά μήκος ενός λόφου,
που βρίσκεται κοντά σε ένα ρυάκι,
έχει μήκος περισσότερο από τετρα-
κόσια μέτρα. 'Απεικονίζεται με ανοι-
κτό το στόμα σε μια προσπάθεια να
καταπιεί ένα αυγό. Το περίγραμμα
σχεδιάσθηκε αρχικά με μικρούς λί-
θους καί βώλους από πηλό. Κατόπιν
διαμορφώθηκε το σώμα τον φιδιού
με συμπλήρωση του μεταξύ των πε-
ριγραμμάτων κενού χώρου από με-
γάλες ποσότητες κίτρινου πηλού,
που πήραν από γειτονικό λατομείο.
Στό έργο αυτό δέν υπάρχουν στοι-
χεία καθορισμού ούτε της εποχής
του, ούτε και του πολιτισμού των
δημιουργών του.
 ταφιασμού, φέρουν τις ακριβείς θέ- όλες αι παραπάνω απόψεις παρα-
σεις για ενταφιασμό στα πιο ζω- βλέπουν το κύριο πρόβλημα. Για-
τικά σημεία του σώματος του ζώου τί τα έργα αυτά έγιναν σε τόσο
πού απεικονίζεται, και κυρίως την μεγάλη κλίμακα, ώστε οί παραστά-
περιοχή της κεφαλής της καρδίας σεις τους να είναι σχεδόν αδύνατο
και των βουβώνων. Και ό Λευκός να γίνουν αντιληπτές από ένα πα-
'Ιππος του Ουφφινγκτον θα ήταν ρατηρητή πού βρίσκεται στη γη;
δυνατό να ερμηνευτεί σαν είδος Από τις τρεις μορφές πού έχουν
τοτέμ, ή τουλάχιστον σαν φυλετι- γίνει σε λόφους στην Αγγλία, ό
κό σύμβολο, οί Κελτικοί λαοί πού Λευκός 'Ιππος του Ούφφινγκτον
εγκαταστάθηκαν τότε στην νότια είναι ή μορφή πού βρίσκεται σε τέ-
Αγγλία ειδικά μάλιστα οί περί- τοια θέση που να μη μπορεί κα-
φημοι και τρομακτικοί άμαξηλά- νείς να δει το σύνολο της από κον-
τες, όπως ήταν οί Βέλγοι, έγνώρι- τά και από το έδαφος. Στήν περί-
ζαν χωρίς αμφιβολία πώς να δαμά- πτωση του γίγαντα Σερνέ Άμπάς
ζουν τους ίππους. είναι τουλάχιστον δυνατό να σχη-
Ή αρχαία απεικόνιση του γί- ματίσουμε μια σχετικά ικανοποιη-
γαντα Σερνέ Άμπάς υποδηλώνει τική εικόνα από μια λοφώδη θέση
την ύπαρξη λατρείας της γονιμό- πού βρίσκεται εκεί κοντά.
τητας, πού υπήρχε μάλιστα πολύ Από τον αέρα όμως οί μορφές
χρόνο πριν εισβάλουν οί Ρωμαίοι αυτές άποτελοόν πραγματικά όρο-
στην Βρετανία. Δεν είναι όμως δυ- θέσια — μέχρι σημείου μάλιστα το
νατό να διαφεύγει το γεγονός ότι Υπουργείο Αμύνης να διατάξει
«συσκότιση» τους κατά την διάρ-
Ό γίγαντας του Σερνέ Άμπάς Ντόρ κεια του δεύτερου παγκόσμιου πο-
σετ της Αγγλίας. Ή μορφή αυτή λέμου: μετά το 1940, πράσινο χρώ-
μήκος πενήντα πέντε μέτρα από το μα, κλαδιά και λουρίδες χλόης έ-
ρόπαλο της μέχρι τα πόδια της. 'Η κρυβαν τίς μορφές αυτές από τους
εγκάρσια διατομή των αυλάκων πά- Γερμανούς αεροπόρους.
νω στην τύρφη, που αποτελούν το Το ερώτημα κατά πόσο ό άνθρω- Ό Μακρός 'Ανθρωπος του Ουΐλ-
περίγραμμα της, αποκαλύπτει τρι- πος τοποθέτησε πάντοτε τον θρη- μινγκτον στο Σάσσεξ. O Γίγαντας
γωνικό σχήμα. Το βάθος αυτών ως σκευτικό του κόσμο σε κατακόρυ- αυτός έχει ύψος εβδομήντα μέτρα,
και το πλάτος στο ανώτερο σημείο φο επίπεδο να άντικρύζει με ελπίδα οί δε ράβδοι είναι κάπως μεγαλύτε-
είναι περίπον εξήντα έκατοστόμετρα, τους ουρανούς και με τρόμο τα βά- ροι, Οί χάνδακες πάνω στην κρητι-
Για την κατασκευή της μορφής αυ- θη δεν είναι δυνατόν να συζητη- δική γη πού αποτελούν και το περί-
τής έπρεπε να μετακινηθούν, είκοσι θεί εδώ. Διάφορες ερμηνείες όμως γραμμα του, έχουν πλάτος περισσό-
τόννοι τύρφης και κρητιδικής γης. όπως ή θεωρία κατά την οποία, τερο από εβδομήντα, εκατοστόμετρα.
τα τρίγωνα και τραπέζια Νάσκα Ή μορφή αυτή υπήρξε αντικείμενο
πού σχηματίζουν σχήμα σταυρού πολλών υποθέσεων επί σειρά αιώ-
αποτελούν προϊστορικό «διαστη- νων, κατά καιρούς δε νόμιζαν ότι
μικό λιμάνι» για τους θεούς-άστρο- παριστάνει τον Απόλλωνα, τον 'Ερ-
ναύτες πού έφεραν τον πολιτισμό, μή, το Μπάλντερ, τον 'Οντίν, το
δεν είναι δυνατόν να άντιμετωπι- Μπεοβούλφο, τον θώρ} την Ίνδοϊ-
στούν με σοβαρότητα. στική θεά Βαρούνα, το Μωάμεθ
Δυο υποθέσεις πού αφορούν τίς και τον Απόστολο Παύλο. Ίσως
μορφές χωματουργικών έργων και όμως αυτό να απετέλεσε ένα είδος
τις αναπαραστάσεις πάνω σε λό- χαιρετισμού του Κοινοβουλίου των
φους, τόσο στον Παλαιό όσο καί Βενεδικτίνων στο Ούίλμινγκτον προς
τον Νέο Κόσμο, είναι δυνατό να τους διαβάτες προσκυνητές.
γίνουν αποδεκτές σαν γεγονότα.
Πρώτον ότι ήταν αποτέλεσμα ομα-
δικής προσπάθειας. Δεύτερον ότι δύο συναντήσεων, την άνοιξη καί
έχρησίμευαν για εκπλήρωση απαι- τo φθινόπωρο υπήρχαν διαθέσιμα,
τήσεων κάποιας θρησκείας. Οί α- άφθονα εργατικά χέρια για την επί-
ναπαραστάσεις πάνω σε αναχώμα- τευξη τέτοιων φιλόδοξων σχεδίων.
τα απαιτούσαν μετακίνηση τόσης Ακόμα και ή μεταμόρφωση ενός
ποσότητας χώματος, ώστε όλο το σκαριφήματος υπό κλίμακα σε γι-
έργο ήταν αδύνατο να συντελεστεί γάντιο σχέδιο στην πάμπα Νάσκα -
χωρίς τη συμμετοχή μεγάλου άρι- πιθανώς χρησιμοποιήθηκαν βαθμο-
θμού ανθρώπων. Οί κατασκευαστές λογημένα σχοινιά — δεν θα ήταν
κατοικούσαν όπως είναι φανερό δυνατό να επιτευχθεί χωρίς την πα-
σε μικρές μεμονωμένες κοινότητες ρουσία πραγματικής στρατιάς βοη-
όλη τη διάρκεια του έτους, αλλά θών. Οί θρησκευτικοί σκοποί ξε-
συναντιόντουσαν κατά την περίο- πληρώνονταν όχι μόνον από αυτά
δο της σποράς καί του θερισμού. τα ίδια τους τα έργα αλλά πιθανώς
Μόνο κατά τη διάρκεια αυτών των και από την εκτέλεση τους.
59
 Ό Λευκός 'Ιππος του Ούφφινγκτον. Γενικό μήκος εκατό δέκα μέτρα. Το περίεργο σχήμα του
ζώου έκανε μερικούς παρατηρητές κατά τα πιο πρόσφατα χρόνια να διατυπώσουν την υπόνοια
ότι σκοπό είχε να αναπαραστήσει αλεπού ή ίσως δράκοντα η ακόμα και μεγάλο σκυλί ή και
ίχθυόσαυρο.

Δεν είναι ίσως τυχαίο το γεγο-
νός ότι οί σύγχρονοι καλλιτέχνες
πού είναι οπαδοί της «έδαφοτε-
χνίας» καί εργάζονται στα υψίπε-
δα της Νεβάδας στους αγρούς τρι-
φυλιού του Ουισκόνσιν, στους αμ-
μόλοφους της Σαχάρας και στα πε-
δία λάβας των Μεξικανικών ηφαι-
στείων σκέπτονται όχι τόσο για
την αντοχή των έργων τους στο
χρόνο όσο τις ενεργείς δημιουρ-
γικές επεξεργασίες. Εκείνο πού ή-
ταν ιεροτελεστία στο παρελθόν έ-
χει γίνει γεγονός σήμερα. Στό Πε-
ρού, το Μεξικό, την Καλιφόρνια
καί την Αριζόνα το κλίμα της ερή-
μου αποτελεί εγγύηση για την αν-
τοχή των έργων αυτών στο χρόνο.
Λιγώτερο ευμενής είναι ή πρόγνω-
ση προκειμένου για τα δείγματα
τέχνης χλόης, στην νότια Αγγλία
λόγω του επηρεαζόμενου από τον
Ατλαντικό 'Ωκεανό κλίματος της
περιοχής, Οί βροχοπτώσεις ξεπλέ-
νουν την εκτεθειμένη κρητιδική
γη καί ή εύχυμη χλόη σβύνει με
ταχύ ρυθμό τα σχεδιαγραφήμματα.
Παρ' όλα αυτά οί γίγαντες καί ο
'Ιππος του Ούφφινγκτον επιβίωσαν
για αίώνες. Οί κάτοικοι της περιο-
χής συνήθιζαν να «επιδιορθώνουν»
τον 'Ιππο του Ούφφινγκτον κάθε
επτά χρόνια και οί γίγαντες επίσης
υποβάλλονταν σε προσπάθεια δια-
διατηρήσεως. Την αναφυόμενη ανε-
πιθύμητη χλόη άφαιρούσαν καί άν-
τικαταστούσαν την ξεπλυμένη από
τις βροχές κρητιδική γη, πιθανόν
κατά τακτά χρονικά διαστήματα,
Ή συχνότητα των εργασιών αυτών
καθορίζονταν από ιερούς αριθμούς,
Σύμφωνα με μία άποψη. ή ιεροτε-
λεστία της «έπιδιορθώσεως» του
Ίππου του Ούφφινγκτον ήταν μία
«ελαφρά τη καρδία» αναπαράστα-
ση της δημιουργίας του Ίππου και
συνοδευόταν από χορούς καί αθλο-
παιδιές. Ποτέ δεν θα πληροφορη-
θούμε πόσοι γιγάντιοι ίπποι και
άνθρωποι χάθηκαν για τους μετα-
γενέστερους από αμέλεια.
Γκεόργκ Γκέρστερ

ΓΡΑΦΤΗΤΕ ΣΥΝΔΡΟΜΗΤΕΣ ΠΑΡΑΚΑΛΟΥΝΤΑΙ

Σ ΤΑ
'Οσοι γράφονται
συνδρομητές
να στέλνουν ΜΟΝΟΝ
ταχυδρομικές επιταγές
60
 Κατά την γνώμη του καθηγητή
Δ. Ρ. Μπέϊτς του Κουήνς Κόλλετζ
του Μπέλφαστ είναι ανώφελη κάθε
προσπάθεια που καταβάλλουν οί
επιστήμονες του πλανήτη μας για
να έρθουν σ' επαφή με τους υπάρ-
χοντες εξωγήινους πολιτισμούς.
Ό σοφός Ιρλανδός επιστήμονας
πιστεύει ότι οί κάτοικοι των άλλων
κατοικειμένων πλανητών, είναι τό-
σο εξελιγμένοι και τόσο έξυπνοι
ώστε δεν διακινδυνεύουν ούτε τα
χρήματα του,ς, αλλά ούτε κουρά-
ζουν και την φαιά ουσία τους, για να
έρθουν σ' επαφή με εμάς τους γήι-
νους, πού σε σύγκριση με αυτούς εί-
μαστε σ' όλα κατώτεροι. Έτσι με τη
θεωρία του αυτή ό Μπέϊτς παρέχει
μια ψυχρολουσία σ' όλους αυτούς
πού ετοιμάζουν προγράμματα και
διαστημικές πτήσεις για το προ-
σεχές μέλλον. Απ' το 1920 οί
γήινοι επιστήμονες μελετούν τρό-
πους για να μπορέσουν να έρθουν
σ' επαφή με κατοίκους άλλων πλα-
νητών, του ήλιακού συστήματος.
Ό Φρειδερίκος Γκάους, ένας απ'
τους μεγαλύτερους μαθηματικούς
όλων των καιρών, ήταν απ' τους
πρώτους πού γοητεύθηκαν απ' αυ-
τή την ιδέα και πρότεινε να κατα-
σκευάσουν μία ειδική ρυμοτομία
των δασών και των κάμπων της
Σιβηρίας, έτσι ώστε να μπορούν
να καταλάβουν oι επισκέπτες απ'
το διάστημα, ότι οί γήινοι γνωρί-
ζουν την γεωμετρία. 'Επίσης πρό-
τεινε μια πιθανή εφεύρεση ενός
είδους «φωτεινού τηλέγραφου» με-
ταξύ των πλανητών, με την βοή-
θεια ειδικών κατόπτρων, τα όποια
θα έστελναν στο διάστημα τήν άν-
τανάκλαση των ηλιακών άκτίνων.
Ό Γάλλος εφευρέτης Κάρλο
Κρός, θέλησε να πραγματοποιήσει
αυτή την ιδέα του Γκάους και κα-
τασκεύασε με έξοδα του κράτους
ένα κολοσσιαίο κοίλο κάτοπτρο,
του οποίου το άντανακλόμενο ηλια-
κό φως θα έπεφτε στην επιφάνεια
του πλανήτη 'Αρη. Το κάτοπτρο
αυτό σκόπευαν να το τοποθετή-
σουν κάπου στον τροπικό κύκλο,
'Ομως ό Κρός απέτυχε γιατί παρ'
όλες τις προσπάθειες του οί σύγ-
χρονοι του δεν τον πήραν στα σο-
βαρά. Από τότε μέχρι σήμερα πολ-
λές θεωρίες παρουσιάστηκαν και
προσπάθειες έγιναν στον κόσμο μας
όμως καμμιά δεν πέτυχε. Τώρα ό
Μπαίητς με την παράξενη θεωρία
του φαίνεται να δίνει ίσως το τε-
λικό χτύπημα. Πρέπει να τονίσου-
με όμως ότι ή πρόοδος δεν στα-
ματά παρά τις προσπάθειες των μη-
δενιστών και των άρνητών της εξε-
λίξεως. Ή επιστήμη δεν βασίζε-
ται στην άγονη σκέψη άλλα στην
έρευνα, στην επιμονή και στην
φαντασία των ανθρώπων.
Ό καθηγητής Φρίντς Βίντεμαν,
σε ένα διεθνές συνέδριο πού έγινε
στην Τυρρηνία τον Μάϊο του 1974,
υποστήριξε ότι θεωρητικά ό άνθρω-
πος σήμερα θα πρέπει να ζει του-
λάχιστον έως 300 χρόνια. Αυτή ή
θαυμάσια προοπτική υποστηρίχτη-
κε και από τον Δόκτορα Σλεπίκο,
πού παρουσίασε στο συνέδριο τα
συμπεράσματα των τελευταίων έρευ
νών των σχετικών με την δυναμικό-
τητα του εγκεφάλου, πού έγιναν
στο «Κέντρο Βίντεομαν» της Τυρ-
ρηνίας. Σχεδόν ταυτόχρονα μια ο-
μάδα ερευνητών του αμερικάνικου
Πανεπιστημίου του Μίτσιγκαν α-
νακοίνωσε ότι ανακάλυψε έναν τρό-
πο παρατάσεως της ανθρώπινης
ζωής έως τα 200 χρόνια. Πρόκει-
ται για μια φαρμακευτική ουσία
πού προκαλεί την πτώση της θερ-
μοκρασίας του σώματος και μ' αυ-
τόν τον τρόπο παρατείνει την ζωή
και αναστέλλει το γήρας. Ή ου-
σία αυτή δοκιμάστηκε ήδη πειρα-
ματικά σε ζώα και έντομα και τα
αποτελέσματα της είναι πολύ εν-
θαρρυντικά. Μελλοντικά τα πειρά-
ματα αυτά θα έπεκταθούν καί στους
ανθρώπους.
Σύμφωνα με μία πληροφορία πού
ανακοινώθηκε από τον ατομικό
επιστήμονα Τζώρτζ Σ. Μπάλντουιν,
πού διδάσκει θεωρητική φυσική
στο Πολυτεχνικό Ίνστιτούτο, Ρέν-
σελϊαρ οί σοβιετικοί επιστήμονες
είναι σε θέση να κατασκευάσουν
το «Γκρέηζερ» ή «ακτίνα γάμμα
λέιζερ», ένα όπλο πού πυρπολεί
με ακτίνες γάμμα, τόσο ισχυρές,
ώστε να κεραυνοβολεί από μεγάλη
απόσταση έναν άνθρωπο ή να ενερ-
γοποιεί, μία βόμβα νετρονίων. Ό
Μπάλντουιν όπως λέει πήρε την
πληροφορία αυτή κατά την διάρ-
κεια ενός συνεδρίου πού έγινε τό
1974 στο Νοβοσιμπίρσκ της Σοβιε-
τικής Ενώσεως από Σοβιετικούς
επιστήμονες, οί οποίοι του πρό-
τειναν να συνεργαστεί μαζί τους
για την τελειοποίηση των περί-
πλοκων μαθηματικών υπολογισμών
αύτού του νέου τύπου όπλου λέη-
ζερ. Κατά τον Μπάλντουιν πάντο-
τε, αυτό το γκρέηζερ έχει ένα κυ-
λινδρίσκο μικρό όπως ή μύτη ενός
μολυβιού, πάνω στον όποιο συγ-
κλίνουν λοξοειδώς οί ακτίνες λέη-
ζερ πού παράγονται από μίαν σει-
ρά στρογγυλών γεννητριών. Ο μι-
κρός κύλινδρος αποτελείται από
ένα λεπτό κεντρικό νήμα βηρύλου,
εμποτισμένο από ένα άγνωστο ισό-
τοπο καί περικυκλωμένου από ένα
λεπτό στρώμα ούρανίου 235 η πλου-
τονίου 239. Το όλο σύστημα περι-
τυλίγεται σε μια ουσία με βάση
το ισότοπο του υδρογόνου. Την
στιγμή τής έκπυρσοκροτήσεως οί
ακτίνες λέηζερ προκαλούν τη θερ-
μοπυρηνική καύση των ισοτόπων
του υδρογόνου. Παράγονται κατ'
αυτόν τον τρόπο στήνουν συνέ-
χεια τα νετρόνια που «έπιτίθονται»
στο νήμα βηαύλου, προκαλώντας
έτσι κατά μήκος του νήματος μια
τρομερή ποσότητα άκτίνων γάμμα.
Και εδώ είναι ή διαφορά μεταξύ
μιας απλής ακτίνας λέηζερ και του
γκραίηζερ, Ή πρώτη παράγεται
από τα ηλεκτρόνια πού είναι γύρω
από τον ίδιο τον πυρήνα. Προβλέ-
πεται ότι στο προσεχές μέλλον
ένα όπλο όπως το γκραίηζερ, σί-
γουρα θα φέρει επανάσταση τόσον
στην επιστημονική έρευνα καί στη
στρατιωτική άμυνα όσον καί στις
τηλεπικοινωνίες.
61
 ΑΤΛΑΝΤΙΔΑ
έρευνα
για τους χαμένους κόσμους
JAMES WELLARD Μετάφραση: Κώστας Δόλκας

Υπάρχει μια ακριβής περιγραφή
εδώ πού βασίζεται σε κάποια χρο-
νικά, του παλατιού του Μίνωα του
Κρητικού βασιλιά. Τα χρονικά ανέ-
φεραν ότι ο Μίνωας είναι γόνος του
Δία πού γεννήθηκε όταν ό Δίας με-
ταμφιεσμένος σε ταύρο ήρθε σ' επα-
φή με την Ευρώπη και ό οποίος
παρεκάλεσε τον Ποσειδώνα να του
στείλει έναν ταύρο από την θάλασσα
για θυσία για τον πόλεμο πού έκανε
με την Αθήνα. 'Ολα αυτά τα ζη-
τήματα θα εξετασθούν αργότερα όταν
θα γίνει λόγος για την πιθανή τοπο-
θεσία της Άτλαντίδας,
Ό ναός του Ποσειδώνα, μας
λέει ό Πλάτων, ήταν φημισμένος για
«κάποια βαρβαρική λαμπρότητα»
και για το άγαλμα ενός ηνίοχου (άρ-
ματηλάτη) με έξη φτερωτά άλογα
και γύρω του μια ζωοφόρο με εκατό
νηρηΐδες να καβαλάνε δελφίνια.
Τα διαμερίσματα του παλατιού
ήταν εφοδιασμένα με λουτρά, με ζε-
στό και κρύο νερό, ανοιχτά και κλει-
στά, δηλαδή λουτρά για τον βασι-
λιά, τους ακολούθους του, τη βασί-
λισσα, τι γυναίκες του παλατιού, και
ακόμα τα άλογα και τα βόδια. Το
απέραντο συγκρότημα των βασιλι-
κών κατοικιών προστατευόταν από
ένα τοίχο, πού φρουρούσαν ειδικά
στρατεύματα.
Πέρα από τον τοίχο του παλατιού
βρισκόταν ή ωραία εξοχή με βουνά,
ποτάμια, λίμνες και λειβάδια πού
όλα οδηγούσαν κάτω προς την ακτή.
Ή ακτή είχε αρκετά μεγάλα λιμά-
νια, πού ήταν συνεχώς απασχολη-
μένα με εμπορικά πλοία, πού έφτα-
ναν ή έφευγαν, ξεφορτώνοντας φορ-
τία και επιβάτες μέρα και νύχτα.
Ή ευημερία του νησιού και ή
ευτυχία των κατοίκων του ήταν απέ-
ραντη και συνέχισε να είναι όσο αυ-
τοί ήταν υπάκουοι στους νόμους του
θεού, έκτιμώντας την αρετή πάνω
από κάθε άλλο, ακόμα και τα υλικά
αγαθά. Αλλά μόλις έγιναν πλεονέ-
κτες και άπληστοι, άρχισαν να χά-
νουν την αγάπη της αρετής και της
σοφίας, πού ήταν το θεϊκό μέρος
του χαρακτήρα τους καί που το κλη-
ρονόμησαν από τον αρχικό προγο-
νό τους τον Ποσειδώνα. Δεν ήταν
πια τόσο ευγενικοί ό ένας στον άλλο
ή τόσο δίκαιοι στις σχέσεις τους
με ξένες δυνάμεις. Με λίγα λόγια,
άρχισαν να καταπιέζουν τον δικό
τους λαό και να σκλαβώνουν τους
λαούς άλλων χωρών, κατακτώντας
όλη την βόρεια Αφρική ως την Αί-
γυπτο και την Ευρώπη ως την
Αθήνα.
'Ηταν σ' αυτό το στάδιο της ιστο-
ρίας 9.000 χρόνια πριν από την
επίσκεψη του Σόλωνος στην Αίγυ-
πτο περίπου το 570 π,χ, πού οι
Αθηναίοι έγιναν οι σωτήρες της Ευ-
ρώπης, αποκρούοντας τα μεγάλα
στρατεύματα της Άτλαντίδας. Τους
απώθησαν ως τις Στήλες του Ηρα-
κλή (Γιβραλτάρ) έλευθερώνοντας ό-
λα εκείνα τα έθνη, πού κατέκτησαν
οι εισβολείς.
Τι θα συνέβαινε μετά από αυτή
τη μεγάλη χερσαία νίκη των Αθη-
ναίων κατά της Ατλαντίδας; Δεν
θα γίνει ποτέ γνωστό γιατί σ' αυτή
την κρίσιμη στιγμή μια σειρά σει-
σμών καί πλημμύρων καταβρόχθι-
σε ολόκληρο τον αθηναϊκό στρατό
μέσα σε μια τρομακτική μέρα και
νύχτα. Αυτός ό κατακλυσμός πού
ανάλογος δεν υπάρχει στην γραπτή
ιστορία, έκανε την Ατλαντίδα να βυ-
θιστεί βαθιά στη θάλασσα καί να
εξαφανισθεί για πάντα, μαζί με τις
πόλεις τους ναούς, τα λιμάνια, τα
δάση, τα βουνά καί τις πεδιάδες.
Τίποτα δεν απόμεινε για να θυμί-
ζει στους ανθρώπους, ότι υπήρχε κά-
ποτε ένα ισχυρό κράτος πέρα από
τις στήλες του Ηρακλή, καί τα μό-
να ίχνη για την ύπαρξή της μένουν
οι ύφαλοι καί οι όχθες πού οι θαλασ-
σοπόροι βρίσκουν σε εκείνα τα νερά
του Ατλαντικού, εκεί όπου κάποτε
ορθωνόταν το νησί της Ατλαντίδας
πάνω από τη θάλασσα καί πού προ-
σέχουν να τα αποφεύγουν.
Αυτή είναι μια περίληψη της
ιστορίας της Ατλαντίδας, όπως πα-
ρουσιάζεται σε δύο από τους διάλο-
γους του Πλάτωνα, στον Τίμαιο
καί στον Κριτία. Γι' αυτό ή ερευνη-
τική δουλειά, πού χρειάζεται να γί-
νει για να ανακαλύψουμε αν ο χαμέ-
νος κόσμος, πού περιγράφει ό έλλη-
νας φιλόσοφος είναι μύθος ή πρα-
γματικότητα, πρέπει να αρχίσει με
τα πρόσωπα του δράματος, δηλαδή
τους ανθρώπους πού αναφέρουν αυτή
την αφήγηση.
Υπάρχουν μερικά σπουδαία πρό-
σωπα. Πρώτα ό Πλάτων, δηλαδή ό
κυριότερος μαθητής του αγαπητού
δασκάλου του, του Σωκράτη. 'Ηταν
ό Πλάτων, πού έγραψε αυτούς τους
φημισμένους διάλογους καί πού θα
έλαβαν χώρα είτε στην αρχαία αγο-
ρά, είτε στα περιβόλια έξω από την
Αθήνα κατά τον θαυμαστό 5ο αιώ-
να π.Χ. Αναφέρει σε μας τα σχό-
λια του εκδότη, ας πούμε, πού έκανε
ο ίδιος ό Σωκράτης ό όποιος επει-
δή έψαχνε για την αλήθεια σε όλη
τη ζωή του, είναι φανερό ότι ήθελε
να μάθει την πηγή αυτής της ς κατα-
πληκτικής ιστορίας. Σύμφωνα με
τον Πλάτωνα το σχόλιο του Σωκρά-
τη ήταν το εξής. «Μήπως ή διήγη-
ση του Κριτία, δεν έχει το πολύ
μεγάλο πλεονέκτημα να είναι γεγο-
νός καί όχι φαντασία; Πώς καί που
άλλού θα βρούμε άλλο επιχείρημα,
άν εγκαταλείψουμε αυτό»;
Η απάντηση του φιλόσοφου έβαλ-
λε σε. αμηχανία τους μελετητές από
τότε, γιατί δεν ξέρουμε τι να υποθέ-
σουμε. Να το θεωρήσουμε σαν γνώ-

62
 μη ενός πολύ έξυπνου παρατηρητή
της ζωής, ή μήπως αυτά τα λόγια
είναι λίγο ειρωνικά, κάτι που ένας
γέρος σοφός θα μπορούσε να πει
σε ένα μάλλον ορμητικό νεαρό,
Αυτή ή άποψη μας οδηγεί στον
χαρακτήρα του Κριτία, που μαζί
με άλλους δύο νεαρούς αριστοκράτες
τον Τίμαιο και τον Έρμοκράτη ήταν
καλεσμένοι του Σωκράτη. Ό Κρι-
τίας φαίνεται πώς ήξερε και έκτι-
μούσε την επιμονή του οικοδεσπότη
του για την αλήθεια, γι' αυτό προ-
λογίζει την αφήγηση του για την
Ατλαντίδα με ορισμένα γεγονότα
πού παρουσιάζει σαν απόδειξη, ότι
δηλαδή ή ιστορία του «αν και φαί-
νεται παράξενη, είναι βέβαια αλη-
θινή».
Ό Σωκράτης χωρίς αμφιβολία
θα ρώτησε πώς μπορούσε να είναι
βέβαιος ότι οποιαδήποτε ιστορία, ή-
ταν αληθινή. «Γιατί την εγγυήθηκε
ποιος άλλος από τον Σόλωνα, δηλα-
δή τον μεγαλύτερο νομοθέτη μας»,
απήντησε ό Κριτίας και πρόσθεσε,
«πώς ό ίδιος ό Σόλων την είπε στον
προπάππο μου τον Δροπίδη, πού
ήταν συγγενής του και πολύ αγαπη-
τός φίλος». Ακόμα «ό παππούς μου
είχε τα αρχικά γραπτά του Σόλω-
να και αυτά τα χαρτιά βρίσκονταν
ακόμα στην κατοχή μου».
Και πόσο άμφισβητίσημη έγινε
αυτή ή παρατήρηση. Γιατί όσοι πι-
στεύουν στην Ατλαντίδα, υποστη-
ρίζουν ότι δεν θα υπήρχε απολύτως
κανένας λόγος για τον Πλάτωνα να
μας δώσει αυτές τις λεπτομέρειες
γεγονότων, έκτός αν ό Κριτίας έλε-
γε μια ιστορία που ήταν όπως λέει
«παράξενη, αλλά βέβαια αληθινή».
Με άλλα λόγια γιατί να αναφέρει
έναν 'Ελληνα ήρωα όπως τον Σόλω-
να, έναν προπάππου, δηλαδή τον
Δροπίδη πού ήταν επίσης πολύ γνω-
στός στην Αθήνα και την ύπαρξη
ενός πραγματικού χειρογράφου, πού
βρισκόταν ακόμα στην κατοχή του
Κριτία, ένα γεγονός πού ό Πλάτων
θα μπορούσε να το επιβεβαιώσει,
εφ' όσον οί δύο άντρες ήταν συγγε-
νείς;
Αντίθετα, εκείνοι πού απορρί-
πτουν την πραγματικότητα της Ά-
τλαντίδας, και ό καθηγητής Τζόβετ
μεταξύ αυτών, απαντούν ότι όλες
αυτές οι λεπτομέρειες είναι απλά
και μόνο ένα λογοτεχνικό τέχνασμα
για ν' ακονίσει την όρεξη του ανα-
γνωστικού κοινού. 'Ενα τέχνασμα
πού χρησιμοποιήθηκε χιλιάδες φο-
ρές απ' την εποχή του Πλάτωνα
και χρησιμοποιήθηκε αποτελεσμα-
τικά με την ίδια μορφή στο πασί-
γνωστο μυθιστόρημα του Πιέρ Μπε-
νουά «Ή Ατλαντίδα», στο όποίο
ή τοποθεσία της Άτλαντίδας στο
μέσον της Σαχάρας αναφέρθηκε
στα χαρτιά ενός νεαρού ανθυπο-
λοχαγού.
Επί πλέον, λένε οί δύσπιστοι,
αύτός, ο ίδιος Κριτίας πού ισχυ-
ρίζεται ότι έχει τ' αρχικό χειρό-
γραφο του Σόλωνα πού περιέχει
τις σημειώσεις του τον καιρό πού
επισκέφτηκε τους αιγυπτίους ιε-
ρείς, δηλώνει σ' ένα άλλο σημείο
ότι πέρασε την νύχτα διερευνώντας
την μνήμη του για λεπτομέρειες
της ιστορίας πού ό παππούς του,
ηλικίας ενενήντα χρονών, του είχε
πει όταν ό ίδιος ήταν παιδί δέκα
χρονών. Δεν αναφέρονται εδώ οί
σημειώσεις με τις όποίες, υποθέ-
τει κανείς ότι ό Κριτίας θα μπορούσε-
νά φρεσκάρει την μνήμη του.
Ακόμα μια άλλη θεωρία υπο-
θέτει ότι ενώ ό Σόλων άκουσε πρα-
γματικά κάποια τέτοια ιστορία απ'
τους αιγυπτίους, οί ιερείς ανέφε-
ραν απλώς τις λαϊκές παραδόσεις
κάποιας αρχαίας εισβολής, σαν ε-
κείνη του μυστηριώδους θαλάσ-
σιου λαού πού, γύρω στον 13ο αι-
ώνα π.χ. κατέστρεψε πρώτα τον
Μυκηναϊκό πολιτισμό και κατό-
πιν έπετέθηκε στην Αίγυπτο κάνον-
τας θαλάσσιες αποβάσεις. Μια τέ-
τοια θεωρία γίνεται όλο και πιο
πιστευτή αναφορικά με τις δυσχέ-
ρειες πού υπήρχαν για να διατηρη-
θούν εθνικά αρχεία εκείνους τους
βίαιους καιρούς, όταν ή μια δύναμη
εισβολής μετά την άλλη έφτανε απ'
τον βορρά καί την ανατολή στις
αστικές κοινότητες της ανατολικής
Μεσογείου. Βέβαια, ξέρουμε από
αιγυπτιακά μνημεία ότι υπήρχαν
τέτοιοι εισβολείς όπως ό «θαλάσ-
σιος Λαός», μεταγενέστεροι πολε-
μιστές, της εποχής του ορειχάλκου,
πού τελικά αποκρούστηκαν, κατά
την εισβολή τους στον πολιτισμένο
κόσμο, όχι απ' την Αθήνα, αλλά
απ' τον Ραμσή Γ (περίπου 1195-
1164 π.Χ.). Επομένως μας βάζει
σε πειρασμό να δούμε την αρχή
του μύθου της Άτλαντίδας στους
θρύλλους των ελλήνων και των
αιγυπτίων πού είχαν λόγους να
θυμούνται και να διατηρούν την
ιστορία εκείνου του άγνωστου λαού
πού παρουσιάστηκε ξαφνικά από
άγνωστη κατεύθυνση με τ' άρματα
του και πέρασε την θάλασσα με τα
πλοία του, ένας λαός με όπλα φτια-
γμένα από ένα ανώτερο μέταλλο,
τον ορείχαλκο της Άτλαντίδας, ή
τον σκληρό μπρούντζο πού «έλαμπε
σαν φωτιά». Και τότε, σαν μια
επιπλέον χάρη στον ξακουστό και
σεβαστό αθηναίο Σόλωνα, oi αιγύ-
πτιοι ιερείς, ενώ έδειχναν στον
φιλοξενούμενο τους μια στήλη στην
οποία ήταν γραμμένη με ιερογλυ-
φικά ή νίκη του Ραμσή Γ κατά
του θαλάσσιου Λαού, δεν τον βεβαί-
ωσαν ότι και οί έλληνες πολέμησαν
τους εισβολείς και σ' αυτούς πρέπει
να ανήκει ένα μερίδιο της τιμής και
δόξας για την ήττα των κατοίκων
της Άτλαντίδας,
'Αλλά ή λύση αυτού του μυστη-
ρίου δεν είναι και τόσο απλή όπως
φαίνεται.
Τουλάχιστον, δεν φάνηκε έτσι
σ' άλλους φιλοσόφους και ιστορι-
κούς του κλασσικού κόσμου. Ό
Ηρόδοτος δεν το αναφέρει καθό-
λου, αν και άκουσε γιά ένα λαό
πού ονομάζει 'Ατλαντες οί οποίοι
κατείχαν την ενδοχώρα της Λιβύης.
Ό 'Αριστοτέλης, όπως είδαμε, απέρ-
ριψε αυτή την ιστορία ως απλό μύθο.
Και όμως άλλοι, εξ ίσου σοφοί
άντρες οπως ό Κράντωρ, αποδέχτη-
καν την αφήγηση του Πλάτωνα
ως αυθεντική με την δικαιολογία
ότι δικοί του φίλοι είχαν δει τις
στήλες πάνω στις όποίες το συμ-
βάν ήταν γραμμένο με ιερογλυφι-
κά. 'Απορεί κανείς αν υπήρχαν 'Ελ-
ληνες εκείνη την εποχή, πού μπο-
ρούσαν να διαβάσουν το πρωτό-
τυπο και αν σύγχρονοι αιγύπτιοι
διερμηνείς έμοιαζαν μ' εκείνους τους
οδηγούς τουριστών σήμερα πού λέ-
νε στους τουρίστες ότι θέλουν ν'
ακούσουν. Ακόμη άλλοι συγγρα-
φείς, περιλαμβανομένου κι ενός λίγο
γνωστού γεωγράφου με τ' όνομα
Μάρκελλος πού έκανε μια συλλο-
γή αφηγήσεων ταξειδιωτών. Στή
συλλογή ανέφερε επτά νησιά στον
Ατλαντικό ωκεανό, ένα απ' τα
όποία ήταν ιερό στον Ποσειδώνα,
και του οποίου οι κάτοικοι διατη-
ρούσαν απ' τους προγόνους τους
την ανάμνηση ενός εξαιρετικά με-
γάλου βασιλείου πού ονομαζόταν
Ατλαντίς, το όποίο κυβερνούσε
όλα τ' άλλα νησιά του Ατλαντικού
ωκεανού.
'Οταν αρχίζουμε να εξετάζουμε
τα σχόλια, μεταγενέστερων και κα-
λύτερα πληροφορημένων γεωγρά-
φων και ιστορικών, βρίσκουμε γενι-
κά κάποια απροθυμία εκ μέρους
αυτών των μελετητών να έκτεθούν.
Χωρίς αμφιβολία, ό λόγος είναι
ότι κατά τον πρώτο αιώνα μετά
Χριστόν, ό γνωστός κόσμος ήταν
πολύ μεγαλύτερος απ' ό,τι ήταν
στην εποχή του Πλάτωνα. Ό Α-
τλαντικός ωκεανός, πού κάποτε, εθε-
ωρείτο ως ακατάλληλος για την
ναυσιπλοία, έγινε προσιτός. Νέες
63
χώρες ανακαλύφτηκαν και οι αρ-
χαίοι χάρτες διορθώθηκαν. Συνε-
πώς, μερικοί απ' τους πιο σοφούς
άντρες της εποχής τους, όπως ό
Ποσειδώνιος, ό δάσκαλος του Κικέ-
ρωνα, ό Στράβων, ένας απ' τους
καλύτερους γεωγράφους της κλασ-
σικής εποχής, και ό Πλίνιος ό ιστο-
ρικός, προσέχουν πολύ να μην είναι
δογματικοί στο θέμα της Ατλαντί-
δος. Ή άποψη τους ήταν ότι οί
πραγματικές αποδείξεις για την
ύπαρξή της, ήταν ομολογουμένως
μηδαμινές. Και όμως, το γεγονός
ότι βίαιοι γεωφυσικοί κατακλυσμοί
πού έλαβαν χώρα κατά την πάροδο
των χιλιετηρίδων, και μάλιστα λά-
βαιναν χώρα, ακόμα και τότε δη-
μιούργησε την εντύπωση ότι ήταν
δυνατό πράγματι ολόκληρα νησιά
ότι μπορούσαν να βυθιστούν μέσα
σε μία νύχτα, κάτω απ' την Θάλασσα.
Άπό το τέλος της κλασσικής
περιόδου ως το τέλος του Μεσαίωνα,
ή Ατλαντίδα φαινόταν να ξεχά-
στηκε, ή να θεωρήθηκε σαν μια
ουτοπία για την οποία μυστικιστές
και ουμανιστές σαν τον Τόμας
Μούρ έδειχναν πολύ ενδιαφέρον. Δύο
μεγάλα γεγονότα στην σύγχρονη
ιστορία ανανέωσαν το ενδιαφέρον
γι' αυτόν τον χαμένο κόσμο. Ή
Αναγέννηση των Γνώσεων και ή
ανακάλυψη μιας νέας ηπείρου. Γιατί
ό Πλάτων είπε οριστικά στον Τί-
μαιο ότι υπήρχε μία ήπειρος στη
δυτική πλευρά του Ατλαντικού ωκε-
ανού, «γιατί αυτή ή θάλασσα μέσα
στα Στενά του Ηρακλή (δηλαδή
το Γιβραλτάρ) είναι μόνο λιμάνι,
πού έχει στενή είσοδο, άλλα εκείνη
ή άλλη είναι ή πραγματική Θάλασσα
και ή γύρω ξηρά μπορεί να ονο-
μαστεί πραγματικά ήπειρος». Ό
Κολόμβος έφτασε σ' εκείνη την
ήπειρο το 1497. Το μεγάλο τα-
ξείδι του φάνηκε ότι απέδειξε,
αν όχι την πλήρη αυθεντικότητα
της Ατλαντίδος του Πλάτωνα, του-
λάχιστον την πιθανότητα ότι κά-
ποια τέτοια έκταση ξηράς υπήρξε
κάποτε και βρισκόταν, έπι πλέον,
εκεί όπου είπε ότι κάποτε ήκμασε,
δηλ. πέρα από τις Στήλες του
'Ηρακλή.
Μελετητές της Αναγέννησης, πού
ήρθαν σ' επαφή πάλι με τις ελληνικές
γνώσεις της αρχαιότητας, επανε-
ξέτασαν την περιγραφή του Πλά-
τωνα γι' αυτόν τον χαμένο κόσμο
της Ατλαντίδος. Και πολλοί απ'
αυτούς σύντομα πείστηκαν ότι ό
Κολόμβος την ανακάλυψε εκεί πού
ό έλληνας φιλόσοφος είπε ότι βρι-
σκόταν. Αδιαφορώντας για τις πρα-
γματικές λεπτομέρειες πού δίνει ο
64
Πλάτων και αδιαφορώντας ακόμη Ή προσέγγιση του προβλήμα-
για ιστορικά και γεωγραφικά γεγο- τος κατά τον 19ο αίώνα για την
νότα, οί υποστηρικτές της αμερι- εντόπιση του ξακουστού νησιού,
κανικής θεωρίας της Άτλαντίδας ήταν πιο «επιστημονική» καθώς
επινόησαν ένα σωρό επιβεβαιωτι- οι πρόοδοι στην γεωγραφία και
κές αποδείξεις για να δικαιολογή- ιδιαίτερα στη γεωλογία πρόσθεσαν
σουν τις ιδέες τους. Και αυτό, φυ- πολλές γνώσεις για την διαμόρφω-
σικά, είναι χαρακτηριστικό της αμ- ση της γης. Επί πλέον, είχε ανα-
φισβήτησης αυτής πού διαρκεί επί πτυχθεί ένα λογικό σύστημα προϊ-
2.000 χρόνια τώρα. Μικρές και στορίας. Οί ερευνητές της Άτλαν-
τυχαίες ενδείξεις όπως ή ανακά- τίδας δεν άργησαν να χρησιμο-
λυψη ενός τόπου πού ονομάζεται ποιήσουν τις νέες γνώσεις για να
Άστλάν στο Μεξικό παρουσιάστη- στηρίξουν νέες θεωρίες, ούτως ώστε
καν με έμφαση σαν «απόδειξη» ό 19ος αιώνας και τα πρώτα χρόνια
Και με βάση παρόμοια περιστατικά, του 20ου ήταν ή χρυσή εποχή των
διακυρήχθηκαν γελοίες θεωρίες από άτλαντοφίλων ή, όπως αναφέρον-
μελετητές του 18ου αιώνα ακόμη ται σ' αυτούς οί συκοφάντες τους,
και της ολκής του Ζώρζ Μπυφόρ, ή εποχή των άτλαντομανών.
του γάλλου φυσιοδίφη, και αργό- 'Ομως ήταν αρκετά εύκολο για,
τερα του γιατρού Αλεξάντερ φόν τους δύσπιστους να δυσφημίσουν
Χούμπολτ. όλες τις απόπειρες να βρεθεί ή
Αλλά αυτές οί παλιές θεωρίες Ατλαντίδα με την δικαιολογία ότι
ως πριν την πιθανή τοποθεσία σχολαστικοί όπως ό 'Ολαφ Ρούντ-
της αυτοκρατορίας πού εξαφανί- μπεκ μετέτρεψαν την περιγραφή
στηκε κάτω απ' τα κύματα βασί- του Πλάτωνα σε καθαρές ανοησίες.
στηκαν περισσότερο πάνω στην φαν- Παρέμεινε το γεγονός ότι πολλοί
τασία του συγγραφέα και λιγώτερο σοφοί και αρκετά ισορροπημένοι
πάνω σε οποιαδήποτε απόδειξη, παρατηρητές διατήρησαν ανεπηρέ-
γεγονός που είναι ευνόητο αν λά- αστη τη σκέψη τους όσον άφορά
βουμε υπ' όψη μας την κατάσταση αυτή την αμφισβήτηση, καί με
των γεωγραφικών και γεωλογικών δυσκολία, θα μπορούσε κάποιος να
γνώσεων εκείνου του καιρού. Μά- κατηγορήσει τον Ουίλιαμ 'Εβαρτ
λιστα, διάφοροι σοφοί διακύρηξαν Γκλάντστον ότι ήταν δύστροπος
την αγαπημένη τους θεωρία με άνθρωπος, όταν υπέδειξε ότι θα
διάφορα υπολείμματα πολυμάθειας ήταν μια χρήσιμη εξάσκηση και
πού πήραν άπο κλασσικούς γεω- για τους μελετητές και για την ωκε-
γράφους. Ιδέες όπως ότι, ή Μεσό- ανογραφία ό εξοπλισμός ένός εξε-
γειος θάλασσα σχηματίστηκε όταν ρευνητικού πλοίου πού θα μελε-
ό Ατλαντικός ωκεανός ξέσπασε τούσε αυτό το πρόβλημα.
απ' τη δύση μέσω των Στενών Αυτό το πρόβλημα λοιπόν μελε-
του Γιβραλτάρ και ό Ινδικός ωκε- τήθηκε σοβαρά και εξακολουθεί
ανός άπό ανατολικά, μέσω της Ε- ν' απασχολεί διάφορους εμπειρο-
ρυθράς θάλασσας και του κόλπου γνώμονες, ιστορικούς, αρχαιολό-
του Σουέζ, Αντίθετα, ο Σουηδός γους, γεωλόγους, ωκεανογράφους,
επιστήμονας 'Ολαφ Ρούντμπεκ, έ- ήφαιστιολόγους και κλασσικούς με-
νας άνθρωπος τεραστίων γνώσεων λετητές. Απέχει πολύ άπο το ν'
πού ανακάλυψε το λυμφατικό σύ- απορριφθεί ως «ευγενές ψέμμα».
στημα προτίμησε να διερευνήσει Αντίθετα, αρχίζει να γίνεται απο-
τα ισλανδικά έπη του 13ου αιώνα, δεκτό σαν το σκιερό περίγραμμα
ψάχνοντας για ενδείξεις —κυρίως ενός των πιο θεαματικών συμβάντων
στο Snorri's Edda και Saeund's της ιστορίας, Αυτός είναι ό λόγος
Edda— για ν' «αποδείξει» ότι ή που ή έρευνα για την Ατλαντίδα
Ατλαντίδα βρισκόταν στην πατρί- αποτελεί ένα τόσο γοητευτικό κε-
δα του κοντά στην Ουψάλα της φάλαιο στα χρονικά των ανακα-
Σουηδίας. λύψεων. (Συνεχίζεται)