Макроэволюци

Биологийн 3-р курсийн Генетик , Биохимийн

группүүдийн бие даалтууд

3/14/2010
Агуулга
Амьд биесийн бүтэц, зохион байгуулалтын түвшин .................................................................. 3
Амьдралын үүслийн талаарх онол, таамаглал ........................................................................... 5
Креационизм ...................................................................................................................................... 12
Буддизм .............................................................................................................................................. 25
Пансперм ............................................................................................................................................ 25
Амьдралын үүслийн тухай коацерватын онол .......................................................................... 43
Геохронологи ..................................................................................................................................... 57
Нэг эст ургамлын эволюци............................................................................................................. 64
Нэг эст амьтны эволюци ................................................................................................................. 73
Îëîí ýñò àìüòíû ýâîëþöè ............................................................................................................. 81
Хүний үүсэл, хөгжил......................................................................................................................... 89
Антропогенезийн хөдөлгөх хүч ................................................................................................... 106
Хүний рас, расизм .......................................................................................................................... 112
Микроорганизмын эволюци ......................................................................................................... 121
Экосистемийн эволюци................................................................................................................. 132
Биосферын эволюци ..................................................................................................................... 144
Морфофизикийн дэвшил ба буурал .......................................................................................... 151
Биологийн прогресс ба регресс .................................................................................................. 159
Макроэволюцийн дүрэм ................................................................................................................ 160
Эволюцийн чиглэл чанар ба эволюцийн хэлбэр .................................................................... 169
Эрхтнүүдийн бүтэц, үйл ажиллагааны эволюци ..................................................................... 177
Эволюцийн шинэ хэлбэр үүсэх арга замууд ............................................................................ 191
Үхэл, мөхөл ...................................................................................................................................... 205
Эволюцийн онолын онол, практик холбогдлууд ..................................................................... 213
Онтогенез ба Филогенез ............................................................................................................... 220
Чөлөөт сэдэв – Динозаврын мөхөл............................................................................................ 227

2
Амьд биесийн бүтэц, зохион байгуулалтын түвшин
Д. Гэрэлтуяа Биологи 3

Организм бүр тодорхой бүтэц, зохион байгуулалтын түвшинд оршино. Амьд

биес нь түвшин тус бүрд өөрийн онцгой бүтэц, амьдралын үйл ажиллагаа, бодис ба
энергийн солилцоо явуулах, мэдээллийг хүлээн авах дамжуулах зэргээрээ өөр өөр
байна. Бүтцийн доод түвшиндөө суурилж дараагийн түвшин үүснэ.

Атомын түвшин

Амьд биесийн бүтэц зохион байгуулалтын хамгийн доод түвшин юм. Энэ
түвшинг эсийн дотор орших олон төрлийн химийн элементүүд үүсгэх ба хамгийн
түгээмэл тохиолдох элемент нь устөрөгч, хүчилтөрөгч, нүүрстөрөгч, азот зэрэг юм.
манай гаригт оршин амьдарч байгаа бүхий л төрөл зүйлийн ургамал, амьтан, бичил
биетэн ерөнхийдөө дээрх дөрвөн химийн элемэнтээс тогтоно.

Молекулын түвшин

Энэ түвшинг уураг, өөх тос, нуклейн хүчил, нүүрс ус зэрэг молекулууд үүсгэдэг.
Молекулын түвшинд амьдралын олон чухал үйл ажиллагаа явагддаг. Тухайлбал
метаболизм, удамшлын мэдээлэл хоёрчлогдож дараагийн үр удамд дамжих,энергийн
солилцоо, уургийн бионийлэгжил гэх мэт. Молекулын түвшинд суурилж дараагийн
эсийн түвшин үүснэ.

Эсийн түвшин

Эс нь амьд биетийн үндсэн нэгж юм. Энэ түвшинг биеэ даасан нэг эст
организм болон олон эст амьтан, ургамлын эсүүд үүсгэнэ.

Эдийн түвшин

Бүтэц, гарал үүсэл, гүйцэтгэх үүргээрээ ижил эсүүд болон хоорондын бодисыг
эд гэнэ. Амьтдад хучуур эд,холбогч эд, булчингийн эд, мэдрэлийн эд байна. Харин
ургамалд үндсэн эд, бүрэлдүүлэгч эд, дамжуулах эд, бүрхүүл эд, тулгуур эд,
ялгаруулах эд байна.

Эрхтний түвшин

Эдүүд нийлж эрхтнийг үүсгэнэ. Эрхтнүүд нийлж эрхтэн тогтолцоог үүсгэнэ.

Дээд хөгжилтэй амьтдад амьсгалах, ялгаруулах, хөдөлгөөн, үржил зэрэг үйл
ажиллагаа нь эрхтэн тогтолцооны тусламжтайгаар явагддаг. Харин нэг эст организмд

3
тухайлбал амёб нь дээрх бүхий л үйл ажиллагааг эрхтэнцрүүдийн тусламжтайгаар
явуулдаг.

Бие махбодийн түвшин

Олон эст ургамал, амьтан болон нэг эст организм энэ түвшинг үүсгэдэг. Энэ
түвшиний онцлог нь генетик мэдээллийн дагуу зөвхөн тухайн зүйлийн организмд байх
бүтэц, үйл ажиллагааны онцлогууд хэлбэржин тогтдог.

Популяцийн түвшин

Морфологи, физиологи, биохимийн байдлаараа удамшлын төсөөтэй, чөлөөтэй

эвцэлдэн үр удмаа өгдөг тодорхой газар нутгийг эзлэн оршдог нэг зүйлийн хэсэг бүлэг
бодгал биесийг популяци гэнэ. Популяци нь эволюцийн үндсэн нэгж юм. Популяцад
зүйл үүсэх эхлэл тавигддаг. Популяцын үндсэн шинж нь тодорхой газар нутаг,
бодгалийн тоо, нягтшилт, нас хүйсний бүтэц зэрэг юм.

Биоценозын түвшин

Тодорхой дэвсгэр нутгийг эзлэн тархаж түүхэн урт хугацаанд бүрэлдэн тогтсон
хоорондоо нарийн нягт холбоотой олон зүйлийн организмын нэгдлийг биоценоз буюу
бүлгэмдэл гэнэ. Бүлгэмдлийн хэмжээ нь уур амьсгал, газарзүйн байдал зэрэг гадаад
орчноос хамаардаг.

Экосистемийн түвшин

Бүлгэмдэл сав ертөнцийн хүчин зүйл хоёр хоорондоо харилцан үйлчилж

экосистемийг үүсгэнэ . Өөрөөр хэлбэл экосистем гэдэг нь амьд ба амьгүй биеийн
хооронд явагдаж байгаа бодисын эргэлт, эрчим хүчний урсгалыг явуулж байдаг
өвөрмөц, давтагдашгүй систем юм.

4
 Амьдралын үүслийн талаарх онол, таамаглал
Ц.Марал Биологи 3

Оршил

Материаллаг ертөнцийн зохион байгуулалтын болон хөгжлийн хэлбэрүүд маш

олон янз учраас тэдгээрийг судладаг шинжлэх ухааны олон салбарууд бие даан
хөгжсөний нэг нь эволюцийн онол юм.Амьдралын үүслийн тухаи ойлголт нь эволюцийн
онол дээр суурилдаг .Байгаль судлалын шинжлэх ухаан үүсэн хөгжиж эхэлсэн тэр
цагаас эхлээд удаан хугацааны туршид амьдрал болоод амьд бие хэрхэн үүссэн тухай
асуудлыг тайлбарлах явдал чухлаар тавигдаж иржээ. Амьдралын үүслийн талаар олон
янзын онол таамаглалууд байдаг бөгөөд оюутан хүний хувьд эдгээрийг харьцуулан
үзэж ,онолын мэдлэгээ дээшлүүлэхээр энэхүү сэдвийг сонгон авлаа.

Зорилго: Амьдралын үүслийн талаарх онол таамаглал"-уудыг харьцуулж

дүгнэлт хийх.

Зорилт: Ном сурах бичгүүдээс материал цуглуулах

• Онол таамаглал тус бүрийг бичих

• Таамаглал тус бүрийг хооронд нь харьцуулж дүгнэлт хийх.

Амьдралын тухай ойлголтыг тодорхойлох нь:

Байгаль судлалын шинжлэх ухаан үүсэн хөгжиж эхэлсэн тэр цагаас эхлээд он
удаан жилийн туршид байгалийн хөгжлийн мөн чанарыг бодитой ойлгохын тулд
амьдрал өөрөөр хэлбэл амьд бие хэрхэн үүссэн тухай асуудлыг тайлбарлах явдал
чухлаар тавигдаж иржээ( Цэндсүрэн, Улыкпан, 1990).Энэ асуудал нь байгалийн
хөгжлийн талаарх материалист ба идеалист 2 үзлийн тэмцлийн талбар болж ирсэн
бөгөөд "амьдрал", "амьд бие" гэдэг ойлголт хамгийн гол чухал онцлог шинжийг олж
мэдэх бодитой товч тодорхойлолт өгөх гэж хүмүүс эрмэлзсээр иржээ (Жамсран
Жанчив, 1987).

Манай гариг дээрх материйн дэвшил хөгжлийг;

• Абиоген
• Биоген
• Антропоген гэсэн 3 шатанд хуваадаг. Амьдралын үүслийн эхний шатанд
биологийн эволюци явагдаж дараа нь тодорхой бүлгийн амьд биес
хөгжин эцэст нь хүн үүсчээ. Амьдралын үүслийн зам, арга, ерөнхий зүй

5
 тогтлыг эволюцийн онолын онцгой салбар болох филогенетик судлана (
Константинов, 1981).Амьдралын мөн чанарын тухай асуудал нь өөртөө
амьд ба амьгүй байгалийн холбооны тухай материйн түүхэн хөгжлийн
хөдөлгөгч хүч ,биологийн тогтолцооны тухай асуудлуудыг багтаана(
Георгиевский , 2004).

Амьдралын үүслийн тухай ойлголтын хөгжил

Эртний болон дундад зууны үед амьд бие амьгүй зүйлээс аяндаа үүсэн бий
болдог гэсэн үзэл түгээмэл байв. Зарим эрдэмтэд мэлхий цөөрмийн лаг шавраас, ялаа
хог новш шорооноос үүсдэг гэж үзэж байв. Дундад зууны нэрт эрдэмтэн Ван Гельмонт
өорийнхөө зохиолд бохир хиртэй даавуунаас хулгана үүсэх боломжийн тухай бичжээ.
Шинжлэх ухаан судалгааны арга барил боловсронгуй болох тутам амьд бие амьгүйгээс
аяыдаа үүсдэг гэсэн үзэл буруу болох нь улам бүр батлагдсаар байв. Францын нэрт
эрдэмтэн Луй Пастер өөрийн сонирхол&уршлагын дүнд микро организм ч амьгүй
зүйлээс үүсдэггүйг нотолсон байна (Яблоков , Юсувров , 1981).

Байгаль судлалын хөгжлийн эхний хэдэн зуун жилийн турш ноёрхож ирсэн
идеалист үзэлтнүүд сургахдаа амьдралыг бүтээгч далдын хүч (Бурхан) үүсгэсэн бөгөөд
амьдрал мөнх, амьдрал анх манай дэлхийд үүсээгүй, тэнгэрлэг гаралтай гэсэн номлол
айлтгадаг байжээ (Цэндсүрэн, Улыпкан , 1990).

Амьдралын үүслийн тухай асуудлыг Ф. Энгельс диаэлектик, материалист

зарчимын дагуу шийдвэрлэсэн юм. Тэрээр “Дюрингийн эсрэг" хэмээх номондоо
амьдрал бол материйн хөдөлгөөний нэг хэлбэр, өрөөр хэлбэл амьдрал нь уурагт
биеийн оршин тогтнох арга мөн төдийгүй энэхүү биеийн химийн бүрэлдхүүн хэсгүүд
өөрсдөө үргэлж шинэчлэгдэн солигдож байдагт оршино. Үүгээр Энгельс зөвхөн
амьдралын шинж чанарыг заагаад

зогссонгүй, түүний чухал онцлогуудыг тэмдэглэсэн байдаг (Жамсран, Жанчив , 1987).

Амьдралын үүслийн талаарх, онол таамаглалууд

Панспермйин онол: Сансар судлал бол он хөгжлийн тухай шинжлэх ухааны

мэдээгээр бол манай дэлхий хэзээ нэгэн цагт халуун хайлмал байжээ. Тэр үед дэлхий
дээр амьдрал байгаагүй. Дэлхий дээр амьдрал яаж бпи болсныг тайлбарлахын тулд
панспермйин таамаглалыг дэвшүүлжээ (Жамсран , Жанчив ,1987 ).

Үүний мөн чанар нь амьдралын хөврол (ургамал, бичил биетний спор) сансрын
уудамд түгж байгаад нэг гаригаас нөгөө гаригт гэрлийн даралтын хүчээр дамждаг

6
гэсэнд оршиж байна. Энэ үзлыг XIX зууны нэрт эрдэмтэн С. Аррениус тууштай
баримталж байжээ. Дэлхий .түүнийг тойрсон гаригууд хэзээ ч нэг нэгээс бүрэн саланги
байгаагүй гэж үздэг. бөгөөд тэд өөр хоорондоо үргэлжийн холбоотой байж материа
солилцоно. Дунджаар хоногт дэлхий дээр 1 т орчим солирын бодис унадаг. Ургамлын
спор, тоос, бичил биетэн, бүдүүлэг биетний цист болон бусад амьдрах чадвартай амьд
бие нь солир болон тоостой хамт дэлхийд нэвтрэн ирж болно гэж нэлээд эрдэмтэд
тааварладаг. Өөрөөр хэлбэл дэлхий дээр амьдралыг сансараас бичил биетэн спор
хэлбэртэйгээр үүсгэсэн хэмээн үздэг (Гүрбадам ба бусад,1998).Дэлхий дээр амьдрал
бусад гаригаас шилжиж ирсэн тухайн таамаглалын эсрэг олон санаа байдаг.
Татгалзагсдын олонхи нь амьд бие огторгуйн замд шилжихдээ тэнд маш их
идэвхижилтэй байдаг хэт ягаан туяаны үилчлэлд өртөн сөнөнө гэж үздэг. Мөн солир,
атмосфершш давхарыг туулах үед үүсэх ондөр температур огторгуйн зайн хүйтний
алиныг ч тэсвэрлэн давах амьтай зүйл байхгүй гэдэг. Хэрвээ амьд бие солиртои хамт
дэлхий дээр унаж,дэлхий дээрх амьдрал бусад гаригаас ирж үүссэн болохыг баталлаа
гэж үзэхэд амьдрал тэр бусад гариг дээр хэрхэн үүссүн байх вэ? гэсэп асуулт гарч
ирнэ.Сансар судлалын мэдээнээс үзвэл гариг ертөнцйин үүсэл хөгжлйин түүх
хоорондоо ойролцоо байдаг байна.

Амьдрал нэг гаригаас нөгөө гаригт зоогдон ирсэн тухай таамаглалыг хүлээн
зөвшөөрснөөр амьдралийн үүслийн галаарх асуудлыг шийдвэрлэх ажилыг улам бүр
холдуулж байгаа учраас биологчид хүлээн зөвшөөрдөггүй (Жамсран , Жанчив, 1987).

Генетикийн таамаглал:

Энэ онолыг анх 1929 онд Г. Мцллер дэвшүүлсэн ба энэ онолоор анх уургйин
бионийлэгжлийн үндэс болсон нуклеинхүчлүүд үүссэн гэж үздэг.Туршилтын үр дүнгээс
амин хүчлүүд ферментгүпг)эр хоорондоо холбогдохоос гадна 3 РНХ, р-рНХ-ийн
оролцоотоигоор уургийн молекул үүсдэг нь харагджээ. Эхний үед рибосомууд нь
уураггүи зөвхөн р-РНХ-с тогтдог байв. Химийн эволюцийн дараагийн шатанд 3 РНХ
үүсчээ. М-РНХ ийн оролцоотоигоор Комплементарь зарчмаар ДНХ үүсдэг (Георгиевсий
, 2004).

Коацерватмн онол:

Анх 1924 онд А. И. Опарин амьдралын үүслийн тухай онол боловсруулсан.

Дэлхий дээр органик бус амьгүй матераас амьдрал үүссэн гэж үздэг(Жамсран ,
Жанчив, 1987).

7
 Өөрөөр хэлбэл тэр материйн хөдөлгөөний химийн хэлбэр биологийн хэлбэрт
зүй ёсоор шилжсэний үр дүнд буюу органик бус амьгүй матераас манай дэлхий дээр
амьдрал үүссэн гэж үздэг. Энэ онолоор одоогоос нэг миллиард жилийн өмнө манай
дэлхий дээр амьд бие байх ямарч боломжгүй байжээ. Энэ үед амьд бие амьдрахад
агаар ус дулааны хэмжээ хангалтгүй байдалтай байжээ. Дэлхий дээр амьдрал үүссэн
процессийг дараах шаттайгаар авч үздэг. Үүнд:

1. Агаар мандалд энгийн органик нэгдлүүд бий болсон.

2. Азотлог суурь , амин хүчил зэрэг биологийн мономерүүдын биологийн бус

нийлэгжилт явагдсан.

3.Монемерүүд нийлэгжиж полипептид полинуклеотид зэрэг биологийн

полимер болж хувирсан

4.Биологийн өмнөх нйилмэл тогтолцоо протобионтууд бий болсон.

5.Амьд бие махбодйин энгийн бүтэц ,үйл ажиллагаа удамшихуйн үндсэн нэгж
болох эс үүссэн (Гүрбадам ба бусад,1998).

Биогенезийн үе шатууд;

1. Дэлхий үүсч байх үед агаар мандалд болон усан орчинд байсан СН4, С02,
Н20,Н2, NH3,N02 зэрэг бодисууд нь нийлэгжиж анхны органик бодисууд үүсч
хуримтлагдаж байсан. Эдгээр нь амьдралын биохимийн үндэс болсон нийлмэл
органик бодисуудын нийлэгжилтэнд ашигладаг болсон байна. Анх 1951-1957
онд С. Миллер хуруу шилинд СН4, NH3, Н2 гэсэн хийг усны уурын орчинд
цахилгаан оч үүсгэх аргаар урвалд оруулж аспарагин глицин, глутамин гэсэн
аминхүчлүүдийг гаргасан. Үүнийс гадна Д.Эро циант ус торогч, аммиак, усыг
аажим халаах замаар, адениныг, мочевины аммиакын уусмалыг агаарын
хийнүүдтэй цахилгаан цэнэгийн үйлчлэлээр нэгтгэж урацилийг нийлэгжүүлсэн
байна.
2. Нийлмэл полимерүүд үүсдэг. Энэ шатанд амьгүй бодисуудаас нуклеин хүчил
болон уургийн нийлэгжилт явагдана. С. Акабюри анх удаа аминхүчлийн
үлдэгдлүүдээс тохиолдлоор холбогдсон анхдагч уургын полимерыг
нийлэгжүүлжээ (Георгиевский, 2004).Дараа нь С.Фокс галт уулын лавыг 100
граду ст халааж (уургийн аминхүчлүүдийн хольцтой) 10000 гэсэн молекул
масстай полимерийг гаргаж протеноид гэж нэрлэсэн.Мон амьд биед байдаг
нуклеин хүчлүүдээс хуруу шилэнд нуклеотидын полимер гаргах туршилтыг
Г.Корнберг хийсэн байдаг.

8
 3. Анхны амьд биеүд үүсч бий болсон байна. Энгйин нүүрстөрөгчит нэгдлээс
химийн эволюцийн дүнд өндөр полимер нэгдлүүд,улмаар бүдүүлэг амьд бие
үүсчээ (Георгиевский,2004).

Амьдралын үүслийн талаар:

Библид тэмдэглэгдсэн нь:Библийг дэлхий дээрх хамгийн эртний ном гэж

үздэг.Уг ном нь Бурхан хэрхэн бүх талаараа үзэсгэлэнтэй болоод төгс төгөлдөр
ертөнцийг бүтээсэн тухай өгүүлдэг. Үүнд:

Бурхан эхний өдөр- тэнгэр газрыг

хоёр дахь өдөр -дээд болон доод усыг

гурав дахь өдөр-далай тэнгис ,газар ,ургамалыг

дөрөв дэх өдөр-нар ,сар од мичидйиг

тав дахь өдөр-загас шувууг

зургаа дахь өдөр-сүүн тэжээлтэн ,хүнийг бүтээжээ.

Хувьсал хөгжлйин онол:

Хий ба тоосноос тогтсон тойрон эргэлдэгч асар их хийн мананцрын үүлний төв
орчмоор од үүсч тодорхои хэлбэр дүрстэй болдог ,харин хийн мананцрын үүлний
захаар нь орших бодисуудаас гаригууд аяндаа үүсдэг гэж үздэг (Бадрах, 1977).

Буддизм: Вайшешикийн номлол

Амьдралыг үүсгэгч үндэс нь үл хуваагдагч хумхийн тоос бөгөөд энэ нь

хязгааргүй орон зай дотор оршдог гэж үзжээ.

Сахъягийн номлол:

Амьдралыг ер бусын хүчтэй Бурхан бүтээсэн гэж үздэг (Давгадорж, 1998).

Хэлэлцүүлэг:

Эрт дээр үеэс эхлээд эрдэмтэн судлаачид болон эгэл жирийн хүмүүсийн
сонирхож судладаг гол асуудал нь амьдрал хаанаас үүссэн бэ? гэх асуулүюм. Энэ
асуултын талаар хүн бүрт янз бүрийн ойлголт эргэлзээ байдаг боловч амьдралын

9
үүслийн талаарх онол таамаглалууд нь энэ эргэлзээг тайлж чадахгүй байсаар өдий
хүрчээ.

Панспермийн онол нь ургамал бичил биетний спор нь сансарт түгээж байгаад 1

гаригаас нөгөө гаригт гэрлийн даралтын хүчээр дамждаг буюу амьдрал нэг гаригаас
нөгөө гаригт зөөгдөн ирсэн гэж үздэг нь тухайн цаг үеийн судлаачдын сэтгэлгээний
онцлог нийгэм цаг үеийн байдал судалгааны арга барил зэрэгтэй холбоотой. Хэрвээ
амьд бие солиртой хамт бусад гаригаас дэлхий дээр ирж амьдралыг үүсгэсэн гэвэл
бусад гариг дээр ч гэсэн амьдрал хэрхэн үүссэн бэ? гэх асуулт гарч ирэх учраас энэ
таамаглал нь дутагдалтай юм.

Харин Библид амьдралыг Бүтээгч буюу Бурхан бүтээсэн гэж үздэг. Тэгвэл
Буддизмийн зарим судар бичиг номлолд амьдрал тоосноос үүсдэг гэж үздэг бол
Сахъягийн номлолд ер бусын хүчтэй Бурхан бүтээсэн гэж үздэг. Тэгвэл шарын шашны
номлолд амьд Бурхан хэмээгдэх хутагт хувилгаадын тухай дэлгэрэнгүй өгүүлж
амьдралыг бүтээсэн гэж үздэг нь хүмүүсийн шашин шүтлэг сүсэг бишрэлтэй холбоотой
төдийгүй байгалийн аливаа юмс үзэгдэлүүдийг үнэн зөвөөр тайлбарлаж чадахгүй
байсантай холбоотой.

Амьдралийн үүслийн тухай хамгийн бодитой таамаглал нь А.И.Опарины

боловсруулсан Коацерватын онол юм. Энэ нь органик бус амьгүй матераас амьдрал
үүссэн гэж үзээд, үүсэх процессийг шатлан хувааж үзсэн байдаг.

Дүгнэлт

Энэхүү бие даалтыг хийснээр амьдралын тухай ойлголт, онцлог шинж чанар,
түүний үүслийн талаарх онол таамаглалуудын ойлголтыг тодорхой хэмжээгээр мэдэж
авлаа.

• Амьдралын үүслийн арга зам, ерөнхий зүй тогтлыг эволюцийн онолын салбар
филогенетик судлана
• Амьдралын үүслийн эхний шатанд биологийн эволюци явагдаж дараа нь
тодорхой бүлгийн амьд биес хөгжин эцэст нь хүн үүссэн.
• Ф. Энгелье "Дюрингийн эсрэг" хэмээх номондоо амьдрал нь уурагь биеийн
оршин тогтнох арга мөн гэж тодорхойлоод зөвхөн амьдралын шинж чанарыг
заагаад зогсохгүй, түүний чухал онцлогуудыг тэмдэглэсэн байна.
• Амьдралын үүслийн талаар олон янзын таамаглал байна.

10
 Пансперийн онолд ургамал бичил биетний спор сансрын уудамд түгэж
байгаад 1 гаригаас нөгөө гаригт солир болон тоостой хамт дэлхийд
ирснээр амьдралыг үүсгэсэн гэж үздэг.
 Генетикийн таамаглалд анх уургийн бионийлэгжилтийн үндэс болсон
нуклеин хүчлүүд үүснэ гэж үзжээ.
 Коацерватын онолд материйн химийн хэлбэр биологийн хэлбэрт зүй ёсоор
шилжсэний үр дүнд буюу органик бус амьгүй матераас амьдрал үүснэ.
 Библид амьдралыг Бурхан бүтээнэ гэж үздэг.
 Хувслын хөгжлийн онол нь амьдралыг хий ба тоосноос үүссэн гэж үзнэ.
 Буддизмийн зарим номлол, сургаалд амьдралыг ер бусын хүчтэй Бурхан
бүтээсэн, зарим номлолд тоосноос үүссэн гэх мэтээр бичсэн байна.

11
 Креационизм
Б.Сумьяа Биологи 4

Зорилго

Энэ бие даалтын зорилго нь Амьдрал үүссэн таамаглалуудын нэг болох

креационизмийн онолыг судлан, бусад онолууд, ялангуяа эволюцийн онолтой
харьцуулахад оршино.

Зорилтууд:

Сэдвийн хүрээнд холбогдох интэрнэт эх сурвалжуудаас креационизм,

креационизмүүлийн үүсэх болсон шалтганууд, түүний төрлүүдийн талаарх
онолын мэдээллүүдийг нэгтгэн тайлбарлаж, танин мэдэхүйгээ тэлэхэд зорьсон
болно.

12
Креационизм, түүхэн замнал

Креационизм

Креационизм нь латин хэлний creatio, creationis буюу бүтээлгэсэн үгнээс

гаралтай бөгөөд органик ертөнц, хүн төрөлхтөн, дэлхий, хорвоог Бүтээгч нь
Бурхан мөн гэсэн ертөнцийг үзэх үзэл юм.

Түүх

Энэ ухагдахуун нь бий болоод удаагүй байгаа ч, Креационизмийн түүх нь

шашны түүхийн нэгэн хэсэг билээ. Ертөнц бүтээгдсэн тухай шашнуудын
сургаальд өгүүлсэн түүхийг нотолсон Креационизм гэсэн шинжлэх ухааны
ойлголт нь 19-р зууны төгсгөл үес ихээхэн хүчтэй дэлгэрч эхэлсэн болно.
Европ, дундад дорно болон лалын шашинтнууд Бүтээгч буюу дээд бодь гал
оршиж байсан, үүрд оршин тогтноно, үүнээс гадна одоогор оршиж буй бүх зүйл
энэ Бүтээгчээр бүтээгдсэн гэсэн итгэл үнэмшилтэй байсан . Энэ бүтээгчийг
өөрөөр Бурхан, Яхвэх, Аллах гэж нэрлэдэг. Энэ сүсэг бишрэл нь эртний түүхүүд
дээр тулгуурлан бий болсон гэж үздэг.

1932 онд – “Эволюцийн эсрэг хөдөлгөөн” Англид үүсч, эволюцийн эсрэг олон
төрлийн мэдээлэл, баримтууд гарган ирсэн бөгөөд 1970 он гэхэд энэ
хөдөлгөөний гишүүд 850 хүрсэн байлаа. 1972 онд АНУ-д төрийн сургуулиудад
эволюцийн онолын талаарх хичээлийг сургалтбн програмаас хассан байна.
1975 онд дунд сургуулиудад Креацизмийн сургаалийг энэ нэрээр заах нь
тохиромжгүй байсан тул “Бүтээн байгуулалтийн шинжлэх ухаан” гэсэн нэрээр
солигджээ. 1987 онд дахин хориглож хичээлийн програм сольж байсан боловч
2005 онд бүр мөсөн програмаас хасжээ.

Одоогоор байгаа креационизмийн бүлгэм, байгууллагуудын тоо:

АНУ-34, Англи-4, Австрали-2, Урд солонгос-2, Украинд-2, Орост-2 , Туркд-1

байдаг байна.

Креационизм үүсэх болсон шалтгаанууд

Дарвины эволюцийн онолын тайлбар, нотолгоог сайтар судлах тутам төгс биш
байдгаас зарим эрдэмтэд креационизмд итгэн эхэлдэг байна.

13
Жишээ нь:

Палеонтологи. Бүх үхсэн амьтад бүрэн бүтэн хадаглагдана гэсэн баталгаа

байдаггүй учир эволюцийн үр дүнд бие биендээ шилжсэн тэр “дундын” шинж
чанартай зарим организмийн үлдэгдлүүд одоог хүртэл олдоогүй байдаг билээ.
Эволюционистүүд бол одоохондоо зүгээр л хараахан олдоогүй байгаа гэж
итгэдэг. Креационистүүдийн хувьд энэ эволюцийн “зайнууд” нь анхнаасаа
байгаагүй гэж үздэг. Гэхдээ палентеологи эрдэмтэд зүгээр суухгүйгээр бага
багаар энэ “шилжилтийн” организмуудыг олсоор байгаа.

Цитологи. Энэ шинжлэх ухааны мэдээлэлүүд нь организмуудын биохимийн

хамаарал, төстэй шинж чанарыг батлахаас илүүтэйгээр Бурханаар бүтээгдсэн
гэдэг таамаглалыг батлаж байна гэж креационистүүд үздэг.

Эсэд олон тооны эрхтэнцрүүд байдаг. Ихэнх нь бага зэргийн гэсэн өөрчлөлт
гарахад л үүргээ гүйцэтгэж чадахаа больдог. Нэгэн тодорхой жишээ бол
рибосом юм. Энэ эрхтэнцэр нь бүх организмд консерватив уургийн
дараалалтай байдаг. Тэгэхлээр эволюцийн үр дүнд өөрчлөгдөх боломжгүй
байж. Үүнээс үзвэл бүрэн ажиллагаатай консерватив рибосом нь нэгэн зэрэг
үүссэн байх шаардлагатай болж байна. Өөр олон олон шинэ нээлтүүдэд
эволюционистүүд тайлбар өгч чадахгүй байгаа билээ.

Анатоми. Эволюцийг үгүйсгэгч нарын хувьд одоогийн амьдарч байгаа

организмуудын мөчнүүдийн төст байдлийг креацизмтай холбон үздэг. Тэд
бурхан нь организмуудийг нэгэн загварын дагуу бүтээсэн гэж тайлбарладаг.
Харин эмбриологийн хувьд, бурхан хөгжлийн үндсэн шатуудыг бүтээсэн ба энэ
шатуудаар ихэнх организм дамжин өнгөрдөг гэж үздэг.

Креацизмийн төрлүүд

Ангилал нь үндсэн хоёр төрлийн судалгаан дээр тулгуурлан, шашны

креационизм болон шинжлэх ухааны креационизм гэж ангилагддаг. Түүнчлэн
энэ үндсэн хоёр креационизмийн төрлийг дотор нь хэд хэд хуваадаг. Үүнд:

1. Хавтгай Дэлхийн креационизм (Flat Earth creationism)

14
 Бурхан дэлхийг
хавтгай гадаргуу
дээр 6000 жилийн
өмнө бүтээсэн. Өнөө
үеийн шинжлэх
ухаан дэлхийн
хэлбэр, хэмжээ,
насын талаар
нотолж байгаа бүх
юм үнэн биш,.
Эволюци огт
байдаггүй гэж үздэг.
Ийм сүсэг
бишрэлтэй маш цөөн тооны хүмүүс байдаг.

15
2. Модерн геоцентризм (Modern geocentrism)

Бурхан тун саяхан

бөөрөнхий ертөнц
бүтээсэн, энэ
ертөнцөө огторгуйн
төвд байрлуулсан
ба нар, гаригууд,
бусад зүйлс бүгд
энэ ертөнцийг
тойрон эргэдэг.

Үүнд итгэдэг бас

маш цөөн тооны
хүмүүс байдаг.

16
 3. Залуу Дэлхийн креационизм (Young Earth creationism)

Дэлхий 10000 жилээс илүүгүй настай. Ус төрөгчийн диффузи, гэрлийн долгион,

дэлхийн соронзон орны доройтол нь Дэлхий 10000 жилээс илүүгүй настай
гэдгийг илтгэж байна.

10000 жилээс илүүгүй гэдгийг тодорхойлбол, Бурхан 6000 жилийн өмнө Дэлхий,
Сансар огторгуйг нэг долоо хоногийн дотор бүтээсэн. Энэ креационистүүд нь
бас дотроо хэд хэд хуваагддаг.

17
 4. Хуучин Дэлхийн креационизм ( Old-Earth creationism)

Энэ бүлгэмийн хүмүүс нь Бурхан Дэлхийг бүтээсэн нь үнэн гэдэгт итгэдэг

боловч харин Генезист шууд итгэдэггүй. Үүнээс гадна энэ креационистүүд нь
Дэлхийн талаарх геологчид, астрономчидодийн хэлсэн үгийг ерөнхийд нь
хүлээн авдаг боловч эволюцийн онолыг эрс үгүйсгэдэг юм.

Залуу Дэлхийн креационизм болон хөгшин Дэлхийн креационизмийг

харьцуулсан хүснэгт:

Амьдрал яаж
Нэр Дэлхийн нас Opinion on Genesis
үүссэн

Дэлхий 10000
жилээс илүүгүй
настай. Ус төрөгчийн
диффузи, гэрлийн Элохин нь дэлхий Генезисийг түүхээ
долгион, дэлхийн дээрх бүх болгон авч үздэг.
соронзон орны бодьгалуудыг Бүтээн байгуулалтын
доройтол нь Дэлхий санаатайгаар, маш өдрүүдийг тэр чигээр
10000 жилээс хурдан хугацаанд нь буюу 24 цагийн
илүүгүй настай бүтээсэн. Энэ нь мөчлөгөөр авч үздэг.
Залуу гэдгийг илтгэж эволюцийн онолтой Түүхэнд өгүүлснээр
Дэлхийн байна. ямар ч холбоо орой, өглөө, дараагийн
креационизм хамааралгүй. өдөр гэсэн
Радиометрийн илэрхийлэлүүд байдаг
мэдээлэл дээр Энэ бүтээгч нь , энэ нь 24 цагийн
тулгуурлан Дэлхийг хийсэн зүйлээ эргэлттэй өдрөөс
хөгшин гэж үздэг хараад “Маш сайн өөрөөр байх
үзэл нь буруу болж” гэж хэлсэн боломжгүйг илтгэж
судалгаан дээр гэдэг. байна гэж үздэг.
тулгуурласан учир
баталгаагүй гэж
үздэг.

Хөгшин Дэлхий нь Бурхан Дэлхийг маш Генезис дэх бүтээн

Дэлхийн баримжаагаар 4,6 удаан, хэсэг хэсгээр байгуулалтын өдрүүд
креационизм биллиард настай. нь бүтээсэн. нь 24 цагийн өдрүүд
Харин бүх ертөнц нь Миллион болон биш, урт удаан

18
 13,7 биллион жилийн биллион жилийн хугацааг төлөөлүүлэн
настай. турш бүтээсэн, эсвэл хэлж байгаа гэж үздэг.
эволюциийг Үүнийг нотлохын тулд
Радиометер нь хүлээсэн. библийн сургаалийг ч
Дэлхийн насыг ашигладаг. Харин
тодорхойлоход үнэн залуу дэлхийн
зөв мэдээлэл өгдөг креционистүүд энэ
гэж үздэг. таамаглалыг
үгүйсгэдэг.

Хуучин Дэлхийн креационизм нь дотроо үндсэн гурван төрөлд хуваагддаг:

o Сэргэн босголтын креационизм. (Restitution creationism)

Үүнийг өөрөөр сүйрлийн креационизм гэж нэрлэдэг. Өмнө нь байсан
хуучин Дэлхий дээр амьдрал тэр даруйдаа бүтээгдсэн. Энэ бүлгэм нь
Генезис 1:2 дээр бичснээр “Дэлхий хэлбэр болон хүчээ алдсан” буюу
Дэлхийн жинхэнэ бүтээл нь ямар нэгэн тодорхойгүй зүйлээс болон
устсан гэдэг утга санаа агуулсан бичлэгийг тэр чигээр нь орчуулан,
үүндээ итгэдэг юм.
Энэ чиглэл нь анх 1800-аад оны үед Виллиам Баклэнд болон Томас
Чалмерс нараар түгээгдсэн гэж үздэг. Харин 1909 оны үед
Скофиелдийн Лавлах Библийн тусламжтайгаарихэд нэрт гарсан
байна.

o Өдөр – хугацаа креационизм (Day-age creationism)

19
 Генезис дэх бүтээлийн “зургаан өдөр” нь жирийн 24 цагийн өдөр биш
харин хамаагүй урт хугацаа, жишээ нь нэг өдөр гэдэг нь одоогийнхоор
олон сая жилийг илэрхийлж байгаа гэж үздэг.
o Прогрессив креационизм (Progressive creationism)

20
Бүх организм нь Бурханы заавраар өөрчлөгдөн, хөгжиж ирсэн. Энэ үзэл нь
одоогийн физикийн шинжлэх ухаан болон Дэлхийн насыг хүлээн зөвшөөрдөг ч
эволюцийн онолыг үгүйсгэн ханддаг.

5. Эволюцийн креационизм ( Evolutionary creationism)

Энэ сүсэг бишрэл нь Дэлхий

болон Бурханы талаарх
зарим эсвэл бүх шашины
сургааль нь шинжлэх ухаан
болон эволюцийн онолтой
нийцэж байдаг гэж үздэг
үзэл билээ. Эволюци нь
Бурханы амьдрал үүсгэх
хэрэгсэл гэсэн ойлгодог. Энэ
чиглэлийг креационизмийн
гэхээсээ илүүтэйгээр
эволюционизмийн чиглэл
гэж үздэг хүмүүс бий.

6. Ухаалаг төлөвлөлт (Intelligent Design)

Энэ бүлгэм нь
өөрсдийгөө креацизмээс
тусдаа, нэгэн төрлийн
философийн бүлгэм гэж
үздэг. Ухаалаг
төлөвлөлтийн дагуу бол
шинжлэх ухаан болон
эволюцийн онол
дангаараа байгалийн

21
 нууцуудыг тайлбарлаж чадахгүй. Ухаалаг төлөвлөлт гэх үзэл санаа нь хэн
амьдрал бүтээсэн тухай эсвэл эволюцийн онол үнэн худлаа болох талаар
огт маргадаггүй.

Дэлхийн түүхийн талаар магадлал дэвшүүлэхдээ шашины сургаалийг ч

хэрэглэдэггүй.

Гэхдээ огторгүй, сансар ертөнц нь ухамсартайгаар бүтээгдсэн болох нь үнэн

гэсэн санааг дэвшүүлдэг.

7. Сансрын креационизм (Extraterrestrial creationism)

Эртний шашны бичлэгүүд дээр үндэслэн, Дэлхий дээрх амьдрал манай

гаригийн бус төрөлхтнөөр бүтээгдсэн гэж итгэдэг. Харин эртний хүмүүс
эдгээр харь гаригийн эрдэмтдийг “Бурхан” гэж буруугаар ойлгосоор одоог
хүрчээ гэсэн үзлийг баримталдаг байна.2

22
Дүгнэлт

Креационизм нь органик ертөнц, хүн төрөлхтөн, дэлхий, хорвоог Бүтээгч нь

Бурхан мөн гэсэн ертөнцийг үзэх үзэл юм. Дарвины эволюцийн онолын
тайлбар, нотолгоог сайтар судлах тутам төгс биш байдгаас зарим эрдэмтэд
креационизмд итгэн эхэлдэг байна.

Ангилал нь үндсэн хоёр төрлийн судалгаан дээр тулгуурлан, шашны

креационизм болон шинжлэх ухааны креационизм гэж ангилагддаг. Түүнчлэн
энэ үндсэн хоёр креационизмийн төрлийг дотор нь хэд хэд хуваадаг. Бүлгэм
болгон өөрийн гэсэн байгууллага, цуглаантай.

Шүүмж, хэлэлцүүлэг

Креацизмийг шүүмжилсэн олон эрдэмтэд байдаг. Үүний тод жишээ нь К. Поппер

юм.

Түүний хэлснээр бол крейцизм нь шинжлэх ухааны ойлголт биш харин шашины
сүсэг бишрэлийн хэгэн хэсэг гэж үздэг. Тиймээс шинжлэх ухааны аргаар нотлох
боломжгүй зүйл билээ.

Креационизм нь урдчилан хэлэх чадалгүй учир шинжлэх ухааны ойлголт гэдэг

нэрнээсээ зөрж байгаа юм. Үүгээрээ шинжлэх ухааны нар томъёо гэхээсээ
илүүтэйгээр шашины нэгэх хэсэг гэж шүүмжилдэг. Үүнээс гадна, креационизм
нь яагаад Бурхан бий болсон, яагаад амьдрал бүтээх болсон тал дээр тодорхой
хариулт өгч чаддагүй билээ.

Орчин үед Ухаалаг төлөвлөлт (Intelligent Design) их нэрт гэрч байгаа. Цєєнгvй
эрдэмтэд байгалийн шалгарлын онолыг огт vгvйсгэхгvй ч амьдрал ба хvний
vvслийг єєрєєр тайлбарлаж байна. Жишээ нь, Оросын нvдний нэрт мэс засалч,
анагаах ухааны доктор, профессор, олон улсын шинжлэх ухааны академийн
гишvvн Эрнст Мулдашевийн "Бурхадын эрэлд цуврал" / I-VI/ номууд, тvvний
дотроос "Хvн мичнээс vvсээгvй" /орч. М.Пvрэвжав. УБ. 2007 он/ гэдэг номондоо
хvн тєрєлхтний vvсэл гарлыг огт єєрєєр, шинжлэх ухааны судалгаа, тооцоонд
тулгуурлан дэвшvvлсэн нь чухамхvv дуулиан болголоо. Эрнст Мулдашевийн
судалгааг НVБ-ын шинжлэх ухааны академиас санхvvжvvлсэн байгаа юм.
Vvний зэрэгцээ орчин vеийн шинжлэх ухааны ололтод дулдуйдан бичсэн гvн

23
ухаан-шинжлэх ухааны хосолмол агуулгатай ном, товхимол гадаадад тєдийгvй
манайд урьд хожид байгаагvй ихээр зохиогдож, орчуулагдан хэвлэгдэж,
нийтлэгдэх болов. 1

Дүгнэлт

Сэдвийн хүрээнд холбогдох интэрнэт эх сурвалжуудаас Креационизм,

Креационизмийн үүсэх болсон шалтганууд, түүний төрлүүдийн талаарх онолын
мэдээллүүдийг нэгтгэн тайлбарлснаар ,энэ үзэл баримтлалыг мэдэж авснаар
зөвхөн Дарвинизм гэлтгүй өөр ямар ч аргаар амьдрал үүссэн байх боломжтойг
ойлгож авлаа. Арван жилд Дөрвинизмийг түлхүү үздэг байснаас үүндээ итгэдэг
байсан. Гэвч, одоог хүртэл аль ч онолын талаарх баттай нотолгоо байхгүй
байгааг үзвээс заавал эволюцийн онол эсвэл заавал креационизм гэх
шаардлага байхгүй. Тиймээс энэ сэдвийг судлан, танин мэдэхүйгээ тэлэх гэсэн
зорилготоо хүрж чадлаа.

Ашигласан материалууд:

1. http://www.hobbyschool.lavlav.mn/modules.php?name=News&file=print&sid=
1152228
2. http://www.personal.psu.edu/staff/d/r/drs18/BiSciCreation/index.html
3. http://en.wikipedia.org/wiki/Creationism
4. http://ru.wikipedia.org/wiki/Креационизм

1
http://www.hobbyschool.lavlav.mn/modules.php?name=News&file=print&sid=1152228

24
 Буддизм

Пансперм
Н.Саруул Биологи 3

1.Оршил

Дэлхий дээрхи амьдралын үүслийн тухай - Панспермийн таамаглал нь

сансраас бичил бие махбодь спор хэлбэртэйгээр үүсгэсэн хэмээн үздэг
бөгөөд одоогоор ертөнцийн үүслийн талаарх нийтээр хүлээн
зөвшөөрөгдөөгүй таамаглал юм. Их тэсрэлт буюу Big Bang онолыг дэлхий
нийтээр хүлээн зөвшөөрч байгаа ч Панспермийн онолыг бүр мөсөн
үгүйсгэх аргагүй юм.

Сэдвийг сонгосон үндсэн шаардлага:

Амьдралын үүслийн тухай олон эрдэмтдийн шинжлэх ухааны бүтээлд

панспермийн тухай дэлгэрэнгүй мэдээлэл бага байдаг.

Бидний амьдралд санаанд багтамгүй хачирхалтай зүйлс олон тохиолддог.

Гэхдээ эдгээр нь бүгд ямар нэгэн шалтгааны улмаас үүссэн нарийн зохион
байгуулалт, учир шалтгааны улмаас бий болж буй гэдгийг тэр бүр мэдрээд
байдаггүй бөгөөд үгүйсгэсэн хэвээр л байна. Итгэхийн аргагүй олон
тохиолдлууд нь биднийг хувь тавилан гэдэг зүйлийг эргэн харахыг шаардаж
байна. Энэ бүхэн үнэхээр цаанаасаа ямар нэгэн шалтгааны улмаас зохион
байгуулагдсан гэж үү?

Панспермийн таамаглалын тухай мэдлэг эзэмших зорилгоор

“Панспермийн тухай” сэдвийн хүрээнд материал цуглуулж, уншиж
судлан дүгнэлт хийлээ.

25
 2.Агуулга

1. Панспермийн онолыг
дэвшүүлсэн эрдэмтэд ба тэдний таамаглал
2. Панспермийн онолын тухай
3. Харь гаригийнхан яагаад
дэлхийг сонирхдог вэ? мэдээлэл,
баримтууд

1.Панспермийн онолыг дэвшүүлсэн эрдэмтэд

ба тэдний таамаглал

Энэ таамаглалыг хамгийн эхэлж V зууны үед Грекийн философич

Анаксагорас /Anaxagoras / тэмдэглэн үлдээжээ. XIX зуунд дахин орчин
үеийн байдалд сэргээж бичсэн. Гол төлөөлөгчид Жон Жаков /Jons Jacob/ ,
Берзелиус /Berzelius/ /1834/ , Кейлвин /Кelvin/ /1871/ , Гельмкольц /Herman
Von Helmhkоltz / /1879/ нар байсан ба Сваньте Архейниус /Svante
Arrhenius/ /1903/ дахин сэргээж дэвшүүлсэн. Щведийн химич ,философич
Svante Arrhenius нь 1908 онд “World in the making” номондоо дэлхий дээрх
амьдрал сансраас, споруудаас үүссэн гэж тэмдэглэсэн ба хожим энэ
санаагаа дэлгэрүүлж Пансперм гэж нэрлэжээ. Эдгээр эрдэмтдийн
панспермийн таамаглал хангалттай нотолгоо байгаагүй учраас няцаагджээ.

2. Панспермийн онолын тухай

Пан – гэдэг бүх бүгд, сперм – үр гэсэн утгатай грек үг юм.

Дэлхий, ертөнц хэдэн тэрбум жилийн тэртээ хоосон огторгуй буюу сансарт
маш их хэмжээний тоосонцорууд хуран цугларч улмаар хоорондоо хэт
нягтарсны улмаас асар их тэсрэлт гарч, энэ тэсрэлтээс анхны гэрэл, анхны
матери болон таталцалын хүч (гравитаци), соронзон орон, цахилгаан
орон,дэлхийн татах хүч гэсэн физикийн дөрвөн хүч үүсчээ. Уг хүчнүүдийн
нөлөөгөөр галактикууд үүсэн, оршин тогтнож, дэлхий нарыг тойрон эргэж,
сар дэлхийг тойрч, хойд туйлын цахилгаан туяа үүсэж, атом, молекулын

26
 элементүүд холбогдон таталцаж түлхэлцэж байдаг билээ. Ус үүссэнээс
уурагт амьдрал оршин тогнох боломжтой болж, сансараас ирсэн бичил биет
үржиж эхэлснээр ургамал амьтан жигүүртэн бий болсон хэмээн
таамагладаг. Эдгээр бичил биет биохимийн нэгдлийг агуулж, агаарын
даралтын нөлөөнд нэгдэж байдаг.

Панспермыг гурван төрөлд хуваан үздэг.

1. Байгалийн гаралтай пансперм – өөр гариг дээр оршин буй амьдрал, өөр
гаригаас дэлхий дээр тогтсон зүйлийг гаригаас түлхэж гаргах
2. Шууд пансперм – амьдралаас урган гарч ирсэн өөр гаригийн оюун санааг
төлөвлөх
3. Оюун ухаант пансперм- өөр гаригаас ирсэн оюун ухааныг дэлхийн
амьдралд оруулж ирсэн гэж үзэж байна.
http://www.ideacenter.org/contentmgr/showdetails.php/id/849

ПАСПЕРМИЙН ХУВЬСАЛ. ҮРЖИЛ БА ИДЭВХЖИЛ

http://life100.boom.ru/180-Evoluzia-Pansperm.html

Амьдрал үүссэнийг тодорхойлсон бол түүний эхний амьдралын

хувьслын процессыг ойлгож болох юм. Нийтлэг нэр томъёоны дагуу
хувьсал гэдэг бол үеэс үед амьд бүтцийн зохион байгуулалтын
түвшний аажим өсөлт юм. Үеэс үед юу ч өөрчлөгдөж болно. Хувьсал
гэдэг бол байгаль орчны нүсэр болон өндөр хаягдлын орон зайн
дүүргэлт. 10 давхар байшингийн хажууд /амьдралтай зүйрлэхэд/ шар
навч шатсан ч 2,3,4 түүнээс илүү давхарт түүний үнэр нь байдаг. Гал нь
унтарсан бол үнэр нь өөр тийш явдаг. Ийм мэтээр олон зуун жил мөнхөрч
байсан үлэг гүрвэлийн чухал зүйл болсон өөрийн ноцоосон гал ямар
нэгэн аргаар унтарсан боловч гүрвэлүүд тэгж л мөхөж байсан юм.
Өөрсдийн хүнсний пирамидын үндэс болсон уламжлалт хүнсийг нь идсэн
сүүн тэжээлтнүүд түүнийг мөхөлд хүргэсэн гэж ойлгож болох юм. Үеийн үед
байсан бол энэ нь мэдээж сайн талтай. Нөхөн үржихүй, мутаци, шалгарал
гэх мэт энгийн нэр томъёонууд байсан үед хэрэглэж болох юм.

Олон амьдралын ямар үе шатанд пансперм гэдгийг тодорхойлох вэ?

Сөрөг үггүй бол тэдний олон төрөл улам ихэсдэг үү? Панспермийн бүтэц

27
өсөхөд хэмжээ нь яах вэ? Зөвхөн далай хөрсөн гэдэг шалтгаан байсан ч
гэсэн үү.

Орон цагийн амьд молекулын бүтэц болон концентрацийг тодорхойлох

тусгайлсан нэр томъёо одоо хүртэл байгаагүй. Панспермийн дунд нөхөн
үйлдвэрлэл мэт болж байна. Тэд ургасан ч ургадаг, тодорхой ч гэсэн
тодорхойгүйгээр хэсэгчлэн хуваагддаг боловч өөрийн мэт биетийг эргэн
пансперм болдог. Тийм болбоос өөр нэр томъёо хэрэглэх үе болжээ. Энэ
онцлог шинжийг хувьслын өмнөх үе гэж нэрлэе. Бидний ойлголтоор
панспермийн орчны өмнөх хувьсал бол генетикийн тэнцвэрт хүргэх
аажим хөдөлгөөн. Панспермтэй тохиолдолд /үнэндээ алив амьд биеттэй /
- орон цагт үргэлжилсэн процесс. Энэ бол хэн ч дүрслэн бодошгүй олон
хэмжилт тэнцвэрт байдал. Тэр байтугай цаг уурын тогтвортой үед ч
байна. Хэрвээ математикийн томъёолол хэрэглэх бол хувьслын өмнөх , тэр
байтугай хувьслын процессын ерөнхий болон тодорхой хоёрын зөрүүг
үгүйсгэх аргагүй юм. Өөрөөр хэлбэл, фенотипын аажим өөрчлөлтийн
ойртож буй мэт тогтвортой байдал сүүлчийн үр дүнд хэзээ ч хүрэхгүй.
Тухайлбал онолын талаас мянган жилийн өмнө фенотип нь 1/2, дараагийн
мянган жилд 1/3, тэгээд ¼ гэх мэт өөрчлөгдсөн гэж бодоход энэ нь эцэс
төгсгөлгүй бөгөөд авцалдаагүй процесс юм. Энэ сэдэв нь тусгай
математикийн судалгааны зүйл юм. Тэр байтугай панспермийн тоо нь
ойлгомжтой боловч тэд удааширалттай мутантжуулдаг бөгөөд хэзээ ч
тэнцвэртэй байдалд хүрдэггүй. Тухайлбал хувьсал зуун мянган жилээр
удааширсан гэж бодъё. Ингээд төгсгөлд нь бүтэмжтэй боллоо, магадлал
муутай мутаци гарч тэгээд цаашид завхөн энэ мутацийн урсгал явж
хуучин байсан тэнцвэртэй байдлыг арчсан билээ. Үлэг гүрвэлүүдтэй юу
болсныг дахин саная. Хүн болох замд хэдэн гацаа байсан бол? Хэрэв бид
мөхвөл хэзээ ч дахин буй болохгүй. Тухайлбал модноос буусан
сармагчингийн 2 хромосом хэзээ ч нийлэхгүй. Бид ч яг одоогийнхтой адил
ухаантай байсан бол зүгээр суухгүй.

Заримдаа халуун далайд байсан шиг хувьсал байх боломжгүй. Зарим

зүйлүүд хурдан задарч байсан. Зуун мянган жил байсан далайд генетикийн
тэнцвэртэй байдал түргэн хүрч байсан. Дараа нь далай хөрч байсан. Нарны
хураасан эрчим улам өсч байв. Фотохимийн процессд оруулсан зүйлийн
28
багтаамж бас өсч байв. Дараа нь томоохон хэлбэрээр панспермууд
гарснаар далай хөрсөн. Тэдний дүрсийг хэзээ нэгэн цагт хими судлаачид
тодорхой тогтооно. Энэхүү тийрэлтэт молекулууд /сүүлчүүд/ хувьслын биш ч
гэсэн өөрийн давуу талыг авсан. Энергийн процессийг илүү өндөр түвшинд
ба өөр хэмжээний молекул болон энэ молекулын өөр олон төрлийн
хэлбэртэй молекулд шилжүүлэх боломжтой болсон юм. Молекулын
квантын тээрмийн экологийн орон зай гарч тэр нь илүү өргөссөн. Өөрөөр
төсөөлөх биш? Нарны байнгын хэлбэлзэл байдаг шүү дээ.

Амьд молекулуудын хувьслын өмнөх үе эхэллээ. Молекулын хувьслын

өмнөх үе хэлбэр, хөдөлгүүрийн арга гэх мэт. Хөдөлгөгч шилбүүрийн
хувьслын өмнөх үе ... Ашигтай ажиллагааны коэффицент хөдөлгүүр болон
сайн татаастай хурд бүхий ая тухтай пансперсмууд бий болсон. Хувьслын
өмнөх үеийн хэмжээ. Спектрыг шингээх хувьслын өмнөх үе. Үйл хөдлөлийн
программын хувьслын өмнөх үе.

Хувьслын үе шат №1= Хувьслын өмнөх үе бий болох. Хөдөлгүүр болон

хэлбэлзэж буй молекулын шилбүүрийн хүчинд далайд хөдөлж буй
панспермууд бий болох. Хувьслын өмнөх үеийн панспермийн нэг мөчрийг
цаашид судлана. Энэ мөчир нь бусад ойр буй мөчрүүдийн өмнө давуу талтай
гэдгийг ойлгож болохгүй юм. Аль ч үе шатанд бүгд боломжтой ба
магадлалтай. Ерөөсөө хувьслын өмнөх энэ мөчир нь бусадтайгаа адил хамт
оршиж байсан тул ойлгомжтой. Заримдаа энэ мөчрүүдийн тоо нь ихэсч
багасдаг. Гэхдээ энэ мөчир нь таслагдаагүй тул эцсийн эцэст өнөөгийн
дэлхийн экосистемын байдалд хүргэсэн. Энэ хуучин ба дэвшилтэт
панспермуудын дунд заримдаа гайхамшигтай хэлбэр ба гинжүүд тааралддаг.
Тэд задарч өөр бусад хэлбэр болон гинжинд нийлдэг. Эд эсийн өмнөх
хувилбаруудад 2 сая жил зарцуулагджээ. Өөрөөр хэлбэл орчин үеийн амьд
ертөнц хүртэл буй болсон диплоидны амьд эсийн дараа дараагийн
хувьслаас ч илүү хугацаа орсон. Энэ нь Панспермээс эд эс хүртэлх шилжилт
нь хүнд процесс гэдгийг гэрчилж байна. Ийм хувьсал бий болсон нь бидэнд
аз завшаантай болсон. Тэгээд хэрвээ хувьслын өмнөх болон хувьслын
панспермийн модыг амьтны хувьслын модтой харьцуулахад 2 дахь мод нь
том баобабын хажууд гүзээлзгэний жижиг бут мэт харагдана. Хуучны зарим
панспермууд хэдэн зайны үе шатны дараа нөхөгдөх шинжтэй байсан.
29
Өөрөөр хэлбэл хэд хэдэн панспермууд холилдсон нэгдэлд оршиж байв.
Тэдгээрийн аль нэг нь сөнөсөн бол тэдгээрийн хэсгээс мөн тэдний нэгдлийн
өөр пансперм үүснэ. Орон зайны хэдэн арав –зуун нөхөн үе шатны дараа
ч дандаа үржиж байдаг. Гэхдээ орон зайны үе шатууд нь бие даасан болон
бүрэн шугамтай панспермууд байсан. Эрт урьдын үед панспермууд
зогсолтгүй өсч, масс цуглуулж өөрийн эрчиндээ хөөрөн хэсэгчлэн бутарсан
боловч энэ нэгдлийн адил төстэй панспермууд урган гарах үзэгдэл гарч
байсан. Энэ нөхөн үржихүйг үржилттэй маш адил гэж үзэж болох боловч энэ
нь өөрийгээ нөхөн үржүүлэх гэсэн утгатай өөр ойлголт юм. Энэ нь бүхий л гэр
бүлийн өөрийн нөхөн үржихүй юм.

Хувьслын 2-р үе шат. Тодорхойгүй тус тусдаа өөрийн нөхөн

үржихүйтэй бүхэл бүтэн хамтарсан гэр бүлийн пансперм үржилт гарах.
Ямар ч давуу тал энэ гэр бүлд анзаарагдаагүй. Тэгээд давтамж болон урт
наслах толгойлогч нар энэ гэр бүлээс тодрон гарсан. Үүний үр дүнд хэдэн
зуун жилийн дараа биш зөвхөн нэг үе шатанд бусад үе шатуудтай холилдсон
өөрийгээ нөхөн үрждэг панспермууд гарч ирсэн юм. Энэ нь “А нэмэх Б”
панспермуудын төрөл байв. Энэ төрлийн панспермуудын төрлийн бүтцийг
нарийвчлан үзвэл Тэдгээрийн аль нэг нь хөдлөх бүрт 2 дахь талаа
идэвхжүүлж, дараа нь А ба Б –д хуваагдаж байв. Цаашид А нь Б мөн Б нь А-
г идэвхжүүлж байв. Энэ панспермууд гарч ирснээр үржил буй болсон гэж
үзэж болох юм. Үржсэн панспермуудэд хувьслын давуу тал үзэгдээгүй. Гол
нь тэд бусадтай зэрэгцэн оршин тогтнож байсан юм.

3 дугаар үе шат. “А+Б” төрлийн пансперм үүсэх болон нэг үе шатны

үржилт. Өөрөөр хэлбэл энэ төрлийн пансперм өсөж байсан, А нэмэх Б нь
унаж хуваагдаж байсан ч тэд бүгд л өөрийн А нэмэх Б болох хүртэлх өөрийн
биетээ байгуулж байв. Энэхүү нөхөн үржихүй нь яг үржилттэй ижил. Энэ нь
мөчлөг болгоны дараа панспермийн тоог 2 дахин өсгөдөг бөгөөд бусдыгаа
зайлуулмаар. Гэхдээ ийм төрлийн үржлийн хувьслын магадлалтай давуу
тал орчин үеийн амьд эсийн байдалтай авцалдахгүй байна. Үүнд идэвхжил
ноёрхож байна. Магадлалаар бодоход мөчлөг болон хромосомын
мэдээллийн шинжийг өөрийн нөхөн үржихүй авчраагүй. Товчхондоо энэ
чиглэл нь одоохондоо судлагдаагүй боловч ирээдүйтэй. Далай хөрч байв.
Панспермийн орон зай тэлж байв. Үржиж буй А + Б төрлийн панспермууд
30
 янз бүрийн чиглэлд хувьсаж байв. Тэдгээрийн дотор өсөж буй эрчмийн
багтаамжаар өсөж буй харилцан идэвхжлийн улмаас үндэслэсэн гинжүүд ч
байсан.Гэтэл гинжнүүд нь эрчим хүчний спектр, шинэ амьдралын процесс
болон шинэ багтаамж, хурдтай квантыг эвдэх дараагийн хувьсалт дайралт
байв. Гинжээр амьдрал буй болгох гэсэн азгүй таамаг санагдлаа.
Харамсалтай нь хөдөлгүүр шилбүүрийн тухай хэн ч мэдэхгүй байв.

Тодорхойлолт. Гинж – уртасгасан үзэмжтэй болон молекулын гинжийн

үзэмжтэй пансперм юм. Үүний онцлог нь хоёр хэсэгт хуваагдах биш харин
хуваагдах, давхраадах замаар үрждэгт оршино. Мэдээж орчин үеийн
нянгийн дотор гинж байгаа боловч тэдгээрийг илрүүлэх, ажиглахад хэцүү.
Шилбүүр болон хөдөлгүүртэй олон төрлийн гинжүүд байсан. Бусад амьд
молекултай харьцуулахад гинжинд давуу тал бий юу? Байсан ч гэсэн бараг
ойлгомжгүй. Магадгүй тэд арай илүү бат бэх бөгөөд эвдрэх магадлал
багатай байж болно гэж үү? Хурдан хөдөлдөг гэж үү? Илүү магадлалтай.
Нарны квантыг илүү авдаг гэж үү? Магадгүй. Өөр юу байх вэ?

3.Харь гаригийнхан яагаад дэлхийг сонирхдог вэ?

мэдээлэл ,баримтуудаас

Харь гаригийн янз бүрийн учралуудын тухай хүн төрөлхтөн төдийлөн

итгэдэггүй ч тэд бидний ертөнцөд зочилсон ул мөрөө тодоос тод үлдээсээр л
байдаг. Тэдгээр хачирхалтай биетийн үнэ цэнэтэй мэдээллийг батлан
хамгаалах хүчнийхэн нуун дарагдуулж жирийн иргэдээс холдуулсаар байна.

 Харь гаригийнханы шарил олдсон тохиолдол

http://energy.blog.banjig.net/post.php?post_id=268471

Бээжингийн Академийн профессор Чи Пу Тэйний удирдсан багийнхан

1937-1938 оны vед Хятад, Төвдийн хил дээр оршдог Баян Хар уулын
агуйгаас харь гаригийн энэ хvмvvсийг олжээ. Агуйн ханыг цавчиж янзлан яг
л асар том зөгийн үүр мэт болгосон ба ” сархинцагийн нүх” болгонд харийн
гийчдийн араг яс байсан гэнэ. Эргэн тойронд нь хадны сvг зургууд дvvрэн.
Тэнд бvр од эрхэс, нар, дэлхий, сарны зураг ч байв. Нэг зурган дээр орчин
vеийн одон орончдын мэдэхгvй нэгэн гаригаас гарсан тасархай зураас

31
нарыг тойрсоор дэлхийд ирснийг vзvvлжээ. Яг л харийнхны эцсийн буудал
гэж буй мэт.Хятадын хориотой бvс дэх агуйгаас харь гаригийнханы 716
шарил олджээ.

Харь гаригийнханы шарилийг бодитойгоор төсөөлвөл...

Нvдний ухархай нь хvнийхээс гурав дахин том, маш том толгойтой, нарийхан
хөл гартай, хуруунууд нь их урт. 130 см орчим өндөр. Харин эрvv нь
жижигхэн, бараг хөгжөөгvй төдийгvй огт шvдгvй. Араг яс болгоны хvзvvнд 30
см диаметртэй, найман миллиметр зузаан боржин чулуун диск өлгөөтэй
байсан гэнэ. Дундаа нvхтэй дискний төвөөс гадагш чиглэсэн мушгиа замууд
дээр дэлхийн бус хэлээр vл мэдэгдэх дvрс бичиг сийлжээ. Дискvvд хvчтэй
соронзон орны нөлөөнд байсан хэмээн эрдэмтэд vзэж байна. Тэдгээрийг
хэмжих vеэр гайхалтай сонин vзэгдэл ажиглагджээ. Жинг өөрөө бичигч
багажтай холбосны дараа аппарат бvтэн хоногийн турш долгионтой зураас,
муруйг зурсаар байв. Өөрөөр хэлбэл диск өөрөө жингээ нэг ихэсгэж нэг
бууруулж байсан гэнэ.

 Хачирхалтай муми олдсон тохиолдол

32
http://www.monkey.mn/news/463/read

Хятадын Басудан гэдэг уулын мөнх цэвдэгээс хачирхалтай хvvр олджээ.

Тvvнийг харь гаригийн хvнийх гэж vзэж байна. 5000 жилийн настай шарилыг
Америкийн Иллинойс мужийн Их сургуульд аваачин судалжээ. Гэтэл хvvрийн
бvх эрхтэн хиймэл байлаа, гэхдээ ямар материалаар хийснийг орчин vеийн
шинжлэх ухаан тогтоож чадсангvй. Хятадын мумийг судалсан эрдэмтэд
тvvнийг “сансрын гийчин” гэдэгт 100 хувь итгэлтэй байна.

 Нисэгчид нислэгийнхээ үеэр 20 сек-ээс илүүгүй хугацаагаар

өнгөрсөн үе рүү очсон тохиолдолууд
http://www.sportnews.mn/forum/viewtopic.php?f=34&t=3920&start=175

Магадгүй бид өнгөрснийг өөрчилж чадахгүй буюу энэ нь боломжгүй.

Өнгөрснийг өөрчилбөл дагаад бидний өөрсдийн цаг үе болон ирээдүй
өөрчлөгдөнө, болох ёсгүй зүйлс болно.

-1976 оноос өнөөг хүртэл нийт 274 ийм аялал хийжээ.Данийн эрэдэмтэн
Покс Хеглунд ингэж ярьж байна.Америк болон Оросын нисгэгчид даалгавар
аваад нистэл яагаад ч юм гэнэт өнгөрсөн рүү очсон бөгөөд тэд харсан зүйлээ
бичиж үлдээжээ.Энэ талаар албан ёсны баталгаа байгаа ажээ.
- 1976 он.Оросын нисгэгч Виктор Орлов МИГ-25 аар нислэг хийж яваад
онгоцны доор дайн тулаан болж байгааг өөрийн нүдээр харжээ.Түүний яриаг
эрдэмтэд судлаад Америкын иргэний дайны үеэр Геттисберг хотын ойролцоо
1863 онд болсон алдарт тулаан гэж тодорхойлжээ.
- 1985 он НАТО-гийн агаарын хүчний нисгэгч Европын хойд зүгт орших
баазаас нисээд гэнэтхэн балар эртний Африкт оччихжээ.Асар өргөн уудам
нутагт динозавруудын сүрэг бэлчиж байгааг тэр харжээ.
- 1988 он.Оросын нисгэгч Александр Устинов даалгавар биелүүлж яваад
гэнэт эртний Египетийн дээгүүр нисэж байгаагаа ухааржээ.Баригдсан нэг
пирамид болон суурийг нь тавьсан өөр хэдэн пирамидыг тойрон бөөн бөөн
хүмүүс үймэлдэж байгааг нисгэгч харжээ.
- 1994 онд иймэрхүү тохиолдол маш олон гарчээ. АНУ-гийн цэргийн нисэх
хүчний нисгэгч Р.Уйтмен Флорид дээгүүр нисч яваад дундад зууны үеийн
Европтой төстэй нутаг дээгүүр нисч байгаагаа анзаарчээ.Би асар том түүдэг

33
гал ба түүний хажууд хүмүүсийн хүүр овоолсон байгааг харсан гэж тэр
ярьжээ.Тэр Европт тахал тархаж байсан хүмүүсийг харсан бололтой.
Доктор Хеглунд ''Нисгэгчид эдгээр үзэгдэл 20 секундээс илүү
үргэлжилдэггүйг анхаарчээ. Мөн дуунаас хурдан болон түүнээс ч бага
хурдтай онгоцоор нисэхэд ийм үзэгдэл тохиолддог байна'' гэж
тэмдэглэжээ.Тэгэхээр нислэгийн хурд өнгөрсөн үе рүү очиход нөлөөлдөггүй
бололтой.Түүнээс гадна ирээдүй рүү очсон тохиолдол ганц ч удаа гараагүйг
Доктор Хеглунд анзаарчээ.

 Далайд тохиолдсон хачирхалтай тохиолдол

http://www.sportnews.mn/forum/viewtopic.php?f=34&t=3920&start=175
1994 онд иймэрхүү гайхалтай явдлууд тэнгэрт төдийгүй далайд болжээ.Тэр
үед сонинууд Титаник хөлөг онгоц живснээс 82 жилийн дараа, нас барсан гэж
тооцогдож байсан 10 сартай охиныг Хойт Атлантикын уснаас олсон тухай
шуугисан билээ.Жаахан даарсан ч эв эрүүл охиныг олохын өмнөхөн мөн тэр
аймшигт сүйрэлд өртсөн Уйнни Кутс ба ахмад Е.ДЖ.Смитыг олсон юм.Ийм
учраас уг хөлөг онгоцны осолд өртсөн бусад зорчигчид одоо хүртэл далайд
хөвж тусламж хүлээж байгаа гэж зарим эрдэмтэд үзэж байна.Энэ явдал
хэдийгээр эрүүл саруул ухаантай зөрчилдөж байгаа ч би ингэж тайлбарлаж
байна.
Дэлхийн энэ хэсэгт цаг хугацаа өөрийн утгаа алдсан бололтой.Бүр 1912 онд
алга болсон хүмүүс гэнэт тэдэнтэй юу ч болоогүй юм шиг гарч ирдэг.Тэд бүр
хөгшрөөгүй гээч.Титаник болон түүний зорчигчид ямар нэгэн цаг хугацааны
занганд орсон бололтой гэж Норвегийн далайн алдарт судлаач Малвин
Идланд мэдэгджээ. Олдсон охины нэрийг нууцалж байгаа.Түүнийг Норвегийн
загас агнуурын онгоцны багийнхан олжээ.Охиныг Титаник хөлгийн аврах
цагирагт хүлсэн байв.Архивын баримтууд дотор 10 сартай охин эхийн хамт
онгоцон дээр байсан гэж бүртгэгдсэн байлаа.Охин ганц ч нас нэмээгүй 10
сартай хэвээрээ ажээ.Түүнийг Доктор Хааландад даатгажээ.Шуугиан тарьсан
эдгээр аврагдагсад олдсоны дараа Титаник хөлгийн өөр бусад зорчигчид
олдож магадгүй тухай Исландын баруун урд зүгийн мужаар дайрч өнгөрч
байгаа бүх хөлөг онгоцуудад мэдээлжээ.
 Харь гаригийнх болов уу гэмээр загас амьтан тэнгис далайгаас
олдсон тохиолдол
34
http://connexion.miniih.com/index.php//home/post/276
ОХУ-ын Ростов мужийн Семибалк суурины загасчид Азовын тэнгисээс хоёр
метр орчим аварга загастай төстэй хачин амьтан олзолжээ. Жигтэй амьтан
час час хийсэн хачин дуугаар хvрхэрч байсан гэнэ. Загасчид эхлээд харь
гарагийн амьтан байна хэмээн ихэд тvгшиж, яаравчлан гар утсандаа зургийг
нь буулгажээ. Амьтны урт сvvл, цээжин бие нь цагаан лаваар бvрхсэн мэт
гялалзсан өнгөтэй. Тэрбээр ойролцоогоор 100 кг жинтэй. Хачин загасыг
барьсан загасчид болон амьтан судлаачид, эрдэмтэд өнөөх загасаараа
vдийн зоог барьжээ. Урьд өмнө хэзээ ч тийм сайхан амттай загас идэж
байгаагvй гэж тэд дараа нь ярьжээ. харь гариг, хий vзэгдлийн явдлыг
судалдаг бvлгийн удирдагч Андрей Городовой “Уг амьтныг гарагаас ирсэн
гэж дvгнэж болохгvй. Азовын тэнгис орчмоор харь гараг зочилдог гэсэн домог
эртнээс яригддаг ч батлагдсан vзэгдэл хараахан vгvй. Гэсэн ч ямар нэг харь
гарагийн тохиолдол илэрч болохыг бид vгvйсгэхгvй” гэжээ. Амьтны
хvрээлэнгийн мэргэжилтнvvдийн дvгнэж буйгаар энэ загас хилэмтэй төстэй
аж
 Ийм төрлийн жигтэй тохиолдол 2006 оны аравдугаар сард гарч байсан.
Арабын Кфар суурингийн хvv Аюб Махмуд Атва хvний царайтай загас олж
байсан гэнэ. Яг хvн шиг уруул, хамар, нvдтэй уг жигтэй амьтныг барьсан
Махмуд хvv тэр даруйдаа Аллахад залбирч усанд нь буцааж тавьсан аж. Мєн
2005 онд Сєvл хотын өмнө зvг Чонжу хотын нэгэн цөөрөм дотор 80 см-ийн
урттай, хvн шиг царайтай мөрөг загас амьдарч байхыг олжээ. Уг загас 20
гаруй жилийн настай болох нь ч тогтоогдсон аж.
 Нисдэг биетүүд http://www.zaluuchuud.com/2009-11-01-08-58-53/-/210-
2009-11-05-06-52-34.html

35
 Yл мэдэгдэгч нисдэг тавагны тухай сэдэв хэдэн зуунд ч сонирхол татсан
учир битvvлэг хэвээр байх болно гэж орчин vеийн эрдэмтэд vзэж байна-
Yл мэдэгдэгч нисдэг объект, учир битvvлэг vзэгдэл, ер бусын хvн төрхт
амьтан гээд бидний ертөнцөд байдаггvй зvйлсийн тухай мэдээлэл, баримт
тоймгvй олон. Эдгээр vзэгдэл, ер бусын зvйлс бvр эрт vеэс улбаатай. Энэ
бvхэнд итгэдэггvй, хэсэг хvмvvсийн бодож олсон хоосон шуугиан гэх хvн ч
цөөнгvй. Гэвч дэлхийн газар бvрийн олон мянган иргэд адил зvйл сэтгэж
зохиомгvй. Тvvнээс гадна харь гарагийнхан гэгдээд буй учир битvvлэг
зvйлсийн зураг нотолгоо ч хангалттай байдаг. Гагцхvv эдгээрийг таньж,
судалж, илрvvлэх боломж өнөөг хvртэл гарахгvй байна... Орон, орны
археологичдын олж илрvvлсэн нисдэг объектын дvрс өөр өөр байдаг.
Ихэнхдээ тэд адилхан тавган юмуу бөөрөнхий хэлбэртэй гэж дvрсэлжээ. Тэд
vргэлж хосоороо vзэгддэг бөгөөд 60 см-ийн өндөртэй, толгойндоо багтай мэт,
тэр нь амьсгалах нэг нvхтэй /гэхдээ зарим судлаачид энэ нь амьсгалах нvх
биш хоорондоо харилцах хэрэгсэл гэдэг/, сансрын нисгэгчид шиг том нvдний
шилтэй байдаг ажээ. Аль ч vед нисдэг тавгийг харсан хvмvvсийн баримтаас
vзэхэд тухайн vед манай гарагийн хvмvvс ямар техник, хэрэгсэл бvтээсэн

36
байна тvvнтэй төстэй нисдэг тавгийг тэд хөлөглөдөг гэсэн сонирхолтой
дvгнэлт гарчээ. Хамгийн анх бөмбөрцөг хэлбэртэй дугуй тавагны тухай
мэдээллvvд гардаг байж. Дараа нь яг л янжуур шиг пуужин хэлбэртэй нисдэг
зvйлийн тухай тэмдэглэгджээ. Тэр ч атугай энэ нь онгоцтой адил олон
мотортой гэж тодорхойлогдсон байна. Харин харь гаригаас нисч ирэгсэд нь
техникийн хувьд өндөр хөгжсөн өвөрмөц хvмvvс байдаг бололтой. Харин
чухамхvv яагаад харь гаригийнхан манай газар дэлхийг сонирхож ирдгийн
зорилго нь vл vзэгдэгч обьект буюу “нисдэг таваг” судлаачдын vзэж
байгаагаар газрын дээж авах, эмийн янз бvрийн ургамал тvvх гэнэ. Мєн газар
дэлхийн эмэгтэйчvvдээс өөрсдийн vр хvvхдvvдийг төрvvлэхийг хvсдэг байна.
Учир нь тэдний хvvхдvvд урт насалдаг төдийгvй ухаан санаа эрvvл,
амьдралдаа ихийг бvтээдэг ажээ.
Зарим vед эх дэлхийн хvмvvсийг мянга мянгаар нь хулгайлан vл мэдэгдэх
газар руу авч оддог гэж ярьдаг. Харин тэднээс зөвхөн цөөн хэсэг нь ухаан
санаа муудсан, эсвэл сэтгэх чадваргvй болон буцаж ирдэг байна.
 Гэнэт гарч ирдэг нүх, хоолой, агуй
http://www.zaluuchuud.com/2009-11-01-08-58-53.html?start=30

 ОХУ-ын Ростовын Донд замын хажууханд гурван метр голчтой, 10 метр

гvнзгий хонгил гэнэт нэг өдөр л гараад ирж. Гэнэт гараад ирсэн vv, эсвэл
өмнө нь байсан уу гэдгийг оршин суугчид нь хэлж мэдэхгvй байна. Хачин
жигтэй уг нvхийг газар доорх хvчний улмаас талбайд гарч ирсэн гэж тэд
тайлбарлаж байна.
 Саяхны нэгэн өдөр Курганы гацааны орчим ан авд мордсон анчид
хөдөөний замын хажуухан талд нэлээд гvнзгий нvхтэй гэнэт тааралдаад ихэд
сандарцгааж. Эр зоригтой зарим нэг нь хонгилын амсраар шагайж vзэхэд
тvнэр харанхуй угтжээ. Нvх рvv чулуу шидэхэд бvдэг авиа гарч гэнэ. Дотроо
бараг 10 метр гvнзгий гэж тэд тооцоолжээ. Нvхний амсар нь нэлээд ялгарч
харагдах бөгөөд ойролцоо нь хар өнгөтэй зөөлөн бодисын хэсгvvд хөглөрчээ.
“Бид ийм сонин эд юмсыг амьдралдаа хэзээ ч харж байгаагvй” гэж анчдын
нэг В.Коденко өгvvлж байна. Ер бусын бодисын хэсгvvд өнөөг хvртэл оньсого
хэвээр vлджээ. Анчид олсон нvхэндээ тэмдэг тавиад тосгоны зөвлөлд
мэдэгдсэн байна. Харин тосгон даяар нууцлаг энэ нvхний учрыг огт өөрөөр
тайлбарлаж эхэлжээ. Харь гарагийнхан л энэ нvхийг ухсанаас гарцаагvй
37
гэсэн яриаг тосгоныхон ам дамжуулан ярьсаар байна. Yvнээс хэдэн өдрийн
дараа дээрх нvхтэй адил, бараг ихэр гэмээр нэг нvхийг илрvvлжээ. 100 км-ын
цаана орших Луган тосгоноос олдсон энэхvv хонгил рvv нэгэн хvн талбай
дундуур трактортай явж байгаад гэнэт газрын гав руу орчих шахжээ. Тэрбээр
уг газар тэмдэг тавиад орхиж. Гэтэл хагас жилийн дараа буюу саяхан тус
газар очиход хэмжээ нь бараг хоёр дахин нэмэгджээ. Энэ хоёр хонгил хэлбэр
хэмжээний хувьд хоорондоо маш адил. Мэргэжилтнvvд одоогоор ямар нэг
санал дvгнэлт хэлэхээс тvдгэлзэж байна. Иймэрхvv гэнэтийн vзэгдэл Ростов
мужид урьд өмнө нь тохиолдож байгаагvй учир оршин суугчид ердийн нэгэн
зvйл мэтээр хvлээн авахгvй байгаа гэнэ. Тэд өөрсдийнхөө дvгнэлтийг
хэдийнэ хийж амжжээ. Харь гарагийнхан энэ хонгилыг ухсан. Луганд хонгил
руу нэвтрэх vvд нь байна, харин 100 км-ын цаана Курганд гарц нь байна
гэдэгт оршин суугчид нь итгэсээр байна.
 Тектитvvдийн тухай оньсого
http://animalworld.blog.banjig.net/post.php?post_id=20387
Геологич Александр Иванченко Алс Дорнодын Дальнегорск хэмээх ер
бусын хотод амьдардаг ажээ. Чухамхvv сvvлийн 10 жилд тус хотод харь
гаригийнхан айлчилсан тухай мэдээлэл цацагдах болжээ. Геологич
Иванченко Дарвины хувьслын онолыг засварлах ажлаа тектитvvдийг судлах
болсноор эхэлжээ.
Тектит гэдэг нь эх дэлхийгээс эрт галавт олдсон хамгийн хачирхалтай,
тайлагдаагvй чулуунууд юм байна. Харахад онцгойрох ялгарах зvйлгvй.
Товч, усны дуслын хэлбэр бvхий хайлаад бөөгнөрчихсөн шил мэт хатуулаг
эд. Тектитийг геологичид АНУ, Европ, Африк, Австрали, Ази, Номхон далайн
бvс нутагт, Индонез, Малайз, Тайланд, Лаос, Вьетнам, Хятадын зvvн өмнөд
хэсгээс олсон байдаг. Бараг 200 гаруй жилийн турш эрдэмтэд тектитvvд
хаана vvссэн талаар халуун маргаан vvсгэсээр өнөөг хvрчээ. Маргалдагч
эрдэмтэд химийн бодис зvйн хувьд тектит чулуу нь ертөнцийн бодиснуудаас
тэс өөр байна гэдэг дээр санал нийлдэг байна. Оросын сансар, пуужингийн
техникийн зохион бvтээгч, нэрт эрдэмтэн Евгений Дмитров тектитvvдийг
сансрын vл танигдах төхөөрөмж дэлхий дээр зөөвөрлөж авчирсан байж
болзошгvй хэмээн таамаг дэвшvvлжээ. Харин Иванченко тектитvvд нь харь
гаригийнхны бvтээсэн сансрын нислэгийн багаж төхөөрөмжийн vлдэгдэл
хэсгvvд гэж vзжээ. Зарим эрдэмтэд од харваж нэгэнтэйгээ мөргөлдсөний
38
улмаас vлдсэн хэлтэрхий гэжээ. Геологич Иванченко тектитvvдийн химийн
бvтцийг судалж, тvvнд шавар, мөнгөний хольц байгааг илрvvлжээ. Тэрбээр
энэхvv хольц харь гаригийнхны зохион бvтээсэн хайлшны vлдсэн
бvтээгдэхvvн төдийгvй орчин vеийн ган боловсруулах ажиллагаатай маш
адилхан байжээ гэсэн дvгнэлтэд хvрчээ. Тектитvvдийн хөнгөн, халууныг
тэсвэрлэх бат бэх, уян хатан, чанар дээрх дvгнэлтийг нотолсон байна.
Өөрөөр хэлбэл, сансрын нөхцөлд зайлшгvй шаардлагатай vзvvлэлтvvдийг
хангасан байсан гэсэн vг юм. Европ, Африк-Ази Номхон далайн бvс нутгаас
олдсон тектитvvдийн нас, тухайн бvс нутгуудад хvн маягийн сармагчин vvсэн
бий болсон цаг хугацаатай давхцаж байгааг нотолсон шинжлэх ухааны
баримт бий. Европын тектитvvдийн 15 сая жилийн нас тэнд хvн маягийн
сармагчин vvсэн бий болсонтой давхацдаг ажээ. Иванченко энэхvv хоёр
нотолгоог таамагласан байна. Африкийн эквадорын бvсийн тектитvvд болон
тус бvс нутгийн тархины 550-660 куб.см багтаамжтай сармагчин хоёр
ойролцоо настай, хоёр сая жилийн өмнө vvсчээ.
Иванченкогийн таамаглаж буйгаар тэр vед харь гаригийнхны эртний сансрын
буудал өдгөөгийн Виктория нуурын орчимд байсан аж. Гол vндэслэл нь тус
нуурын ургамал, амьтны төрөл зvйл нь ойролцоохь нууруудаас тэс ондоо
гэнэ. Энэтхэг, Ази Номхон далайн бvс нутагт илэрсэн тектитvvдийн нас 900
куб.см бvхий тархины багтаамж бvх Ява арлын хvн сармагчны vvсэлтэй
давхацжээ. Энд харь гаригийнхан сармагчин дээр туршилт хийснээр монгол,
австрали маягийн төрхтөн бий болсон гэнэ. Энэ бvсэд харь гаригийнхны
сансрын буудал Австралийн Эйр нуурын орчимд байсан аж. Учир нь, энэ
нутагт эртний австрали оршин суугчдын vлдэгдэл олноор олдсон байна.
Тvvнчлэн 300-500 мянган жилийн тэртээ Африк-Европод 1200-2200 куб.см-
ийн тархины багтаамжтай хvн сармагчин vvссэн нь Мавританы тектитvvдийн
настай бас давхацсан нь харь гаригийнхан шампанзед туршилт хийж европ
төрхтөн хvмvvсийг төрvvлсэн байж ч болох.

 Нууцаа дэлгээгүй газрууд

http://forum.asuultserver.com/viewtopic.php?f=96&t=141308
Өчнөөн жил оршин тогтносон боловч нууцаа дэлгээгvй өч төчнөөн газрууд
манай гараг дээр байдаг. Тэдний нэг нь Наска цөл. Өмнөд Америкийн
39
нутагт орших Наска цөл дунд өнөөг хvртэл нууцаа нээгээгvй нэгэн
зураг бий. Эрдэмтэд олон жилийн турш энэхvv нууцлаг зургийн учир утгыг
тайлах гэж оролдоод дийлээгvй гэдэг.

Цөл дундах 500 кв км хэмжээтэй газарт хvн амьтныг дvрсэлсэн элдэв зураас,
геометрийн дvрсээс бvтсэн агуу том зураг энэ цагийнхныг гайхшруулсаар,
сэтгэлийг нь соронзон мэт татсаар удаж байна. Тэндхийн хамгийн том зураг
нь 300 метр урттай. Тэр гайхамшгийг орчин vеийн хvмvvс ХХ зууны эхээр л
анх олж мэджээ. Перугийн тэнгэрээр онгоц дvvлж эхэлсэн тэр vеэс л Наска
цөлд хvмvvсийн хэзээ ч өмнө нь дуулж сонсож байгаагvй нууцлаг зураг
илэрсэн байна. Yнэндээ уг зураг дээрх бvх дvрсийг ойрын зайнаас харахад
тийм ч сайн ялгарахгvй. Харин дээрээс буюу онгоцоор нисч явах vед л илvv
тод харагддаг бөгөөд сонин мэдрэмж төрvvлдэг гэнэ.

40
Өнгөрсөн зун Өмнөд Америкт олон улсын хамтарсан экспедици Наскагийн
нууцыг тайлахаар ажилласан нь тvvхэнд байгаагvй том эрэл хайгуул
болжээ. Энэ зургийн талаар судлаачид янз бvрийн таамаглал дэвшvvлсэн
байдаг. Харин АНУ, Авсрали, Герман, Швейцарь, Перугийн эрдэмтэд цөл
дундах зураг хэрхэн бий болсон талаархи таамаглалууд vнэнд ойртох
эсэхийг энэ зун нэг бvрчлэн шалгаж vзжээ.

4.Хэлэлцүүлэг

1. Цаг хугацааны өнгөрсөн ба ирээдүйн орон зай байдаг гэж үзвэл, энэ
орон зай нь ирээдүйгээс ямар нэгэн бичил биетэн ирсэн байж магадгүй.
2. Панспермийн онолын хангалттай нотолгоо байхгүйгээс болж ухарлаа ч
гэсэн ертөнц яаж үүссэн бэ? гэдэг асуулт хэвээр үлдэнэ.
3. Энэ таамаглалыг нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн эсвэл бүр мөсөн
үгүйсгэсэнээр шинжлэх ухаанд ямар нэг нөлөөлөл байна уу?
4. Панспермийн бүтэц өсөхөд хэмжээ нь яах вэ? Зөвхөн далай хөрсөн
гэдэг шалтгаан байсан уу?

41
 5. Дүгнэлт

1. Юу ч хоосноос үүсдэггүй бөгөөд юу ч хоосон болон замхардаггүй.

2. Панспермын таамаглал нь амьдралын үүслийн тухай таамаглалын нэгэн
үндэс суурь болсон.
3. Панспермийн таамаглалыг нийтээр хүлээн зөвшөөрөөгүй ч Панспермийн
онолыг бүр мөсөн үгүйсгэх аргагүй юм.
4. Панспермээс эд эс хүртэлх шилжилт нь эд эсийн өмнөх хувилбаруудад 2
сая жил зарцуулагдсан ба орчин үеийн амьд ертөнц хүртэл буй болсон амьд
эсийн дараа дараагийн хувьслаас ч илүү хугацаа орсон.
5. Панспермийн аль нэг нь сөнөсөн бол тэдгээрийн хэсгээс мөн тэдний
нэгдлийн адил төстэй панспермууд үүсч нөхөгдөх үзэгдэл гарч байсан.
6. Пансперм үүсч хөгжихөд далайн хөрөлт, нарны эрчим таатай нөлөө
үзүүлсэн.

6.Ашигласан ном, иш татсан бүтээл

1. CAMPBELL, Neil. A. 1998. “Biology” Third edition. University of

California, Riverside. P511
2. Raven. H. and Johnson.B 2010. “Biology” . fourth edition. P68
3. http://www.ideacenter.org/contentmgr/showdetails.php/id/849
4. http://life100.boom.ru/180-Evoluzia-Pansperm.html
5. http://energy.blog.banjig.net/post.php?post_id=268471

6. http://www.monkey.mn/news/463/read
7. http://www.sportnews.mn/forum/viewtopic.php?f=34&t=3920&start=175
8. http://animalworld.blog.banjig.net/post.php?post_id=2
0387
9. http://forum.asuultserver.com/viewtopic.php?f=96&t=1
4138

42
 Амьдралын үүслийн тухай коацерватын онол
Б. Сэргэлэн Биологи 3

Оршил

Амьд ертөнцийн үүсэл гарал нь хүмүүсийн сонирхон судлах нэгэн гол

сэдэв байсаар ирсэн бөгөөд ертөнц дээрх амьдрал хэрхэн үүссэн тухай олон
онол таамаглалууд байдаг. Тэдгээр таамаглалуудаас аль нь бодит үнэнд дөхөж
очих, аль нь хийсвэр сэтгэлгээний үр дүн болохыг мэдэхийн тулд одоог хүртэл
эрдэмтэд судалгаа туршилт хийсээр байна. Амьдралын үүслийн тухай
коацерватын онол нь эрт дээр цагт дэлхий дээр физик химийн хүчин
зүйлүүдийн нөлөөгөөр болон тэдгээрийн харилцан үйлчлэлээр амьдрал аяндаа
үүссэн тухай ба энэ онолын ёсоор амьдрал үүсэх физик химийн нөхцөл, тэр
үеийн агаар болон усны найрлагыг тодорхойлох хэрэгтэй болж байна.

Амьдралын үүслийн тухай олон таамаглалуудаас коацерватын

таамаглал нь манай дэлхий дээр амьдрал үүсэх хамгийн бодит таамаглал гэж
би бодсон, тиймээс амьдралын үүслийг шинжлэх ухааны үүднээс үнэн зөвөөр
нь мэдэхийг хүссэн учраас энэ сэдвийг сонгосон юм.

Бие даалтын зорилго бол амьдралын үүслийн тухай коацерватын онолыг

өөрөө судлах болон бусдад дэлгэрэнгүй таниулах юм. Үүний тулд сэдвийн
дагуу ном болон бусад материалаас мэдээлэл цуглуулж тэдгээр цуглуулсан
мэдээллээ боловсруулж энэ онолын тухай үнэн зөв цэгцтэй мэдээлэл хүргэхийг
зорилоо. Тулгуур материалыг би бүтээл, сайтаас авсан.

43
Амьдралын үүслийн тухай

Амьдралын үүслийн тухай ойлголт олон зууны турш өөрчлөгдөн

хувирсаар иржээ (Дуламсүрэн нар, 1987 ).

Амьдралын мөн чанарын тухай асуудал нь өөртөө амьд ба амьгүй

байгалийн холбооны тухай материйн түүхэн хөгжлийн хөдөлгөгч хүчний тухай
асуудлуудыг багтаана. Ф.Энгельс амьд биесийн бодисийн солилцоо нь цочрох,
үржих, хөгжих, агших, ассимляцийн үед тэжээлийн бодис шилжин хөдлөх болон
бусад үзэгдлүүд явагдах үндэс нь болдог гэж үзжээ. 100 гаруй жилийн өмнө
гаргасан Ф.Энгельсийн тодорхойлолт одоо ч зарчмын ач холбогдлоо алдаагүй
байна. Молекул биологийн шинжлэх ухааны ололтын дүнд уурагт биеийн
химийн шинж чанарын тухай олон шинэ нээлт хийгдэж энэ онолыг баяжуулсан
билээ. Жнь: Амьд биеийн бүтцэд уургаас гадна нуклейн хүчил, азот ба
фосфорт органик нэгдэл, эрдэс бодисууд нэгэнт үүрэгтэй нь тогтоогджээ.
Амьдрал үүсэхэд ямар нэгэн бодис чухал байсан уу эсвэл ямар нэг үйл
ажиллагаа чухал байсан гэж үзсэнээрээ эрдэмтдийн үзэл бодлууд ялгаатай
байдаг. Жнь: ямар нэг бодис чухал үүрэгтэй гэж үзвэл нэг хэсэг нь уургаас гэж
үзэж байхад нөгөө хэсэг нь нуклейн хүчил хамгийн тэргүүлэх ач холбордолтой
гэж үзэх жишээтэй (Георгиевский, 1985).

Орчин үед молекулын генетик, биофизик, биохими зэрэг олон

салбаруудын баримт дээр тулгуурлан амьдралын олон шинэ мөн чанаруудыг
илрүүлээд байна. Тухайлбал, амьдрал нь протоплазмын нийлмэл коллойд
байдалтай холбоотой ба энэ нь бодис энергийн солилцоо явуулж, нуклейн
хүчлүүдээр дамжин удамшлын мэдээлэл дамжихыг нөхцөлдүүлж өгдөг болох
нь тогтоогджээ. Нэг эсээс эхлээд биосфер хүртэл амьд тогтолцоо нь гадаад
орчноос энергийг нэгдүүлж авдаг нээлттэй тогтолцоо бөгөөд ингэснээр энтропи
нэмэгдэхээс идэвхтэй хамгаалж чаддаг. Өөрөөр хэлбэл, амьгүй байгальд
түгээмэл байдаг нийлмэл зохион байгуулалт нь эвдрэх үйл явцыг эсэргүүцэх
чадвартай болдог. Энэ бүхнээс үндэслээд “Амьдрал гэдэг нь уураг, нуклейн
хүчил, бусад нэгдлүүдийн харилцан үйлчлэлийн үндсэн дээр гадаад орчноос
бодис энергийг өөрийн болрон авах, өөрийгөө зохицуулах, нөхөн төлжүүлж,
хөгжүүлэх чадвартай болсон нээлттэй коллойд системийн орших арга юм” гэсэн
энгийн тодорхойлолтыг гаргаж болох юм (Георгиевский, 1985).

44
 Зөвлөлтийн эрдэмтэн академич А. И. Опарины голчлон боловсруулсан энэ
үзлийн ёсоор бол дэлхий дээр мөн бусад гаригууд дээр тэдгээрийн урт удаан
эволюци явцын нэгэн үе шатанд амьдрал үүсэх боломжтой зайлшгүй нөхцөл
буй болдог.

Дэлхий эхлээд хүйтэн байснаа, сүүлдээ түүний доторх цацраг идэвхт

элементүүд задарсны улмаас бүлээсэж эхэлжээ. Түүний төв дундах температур
1000оС- ээс илүү байв. Ийм халуун нөхцөлд хатуу чулуунууд хайлж, хамгийн
хүнд нь доошоо сууж, арай хөнгөн нь дунд хэсэгт үлдэж, бүр хөнгөн хэсэг нь
гадаргууд гарч тархсан байна. Дэлхийн хөгжлийн энэ үе шатанд түүний
бодисууд өөр хоорондоо химийн урвалд орж, дулаан ихсэх тутам тэдгээр
урвалын хурд нэмэгдэж байв. Урвалын дүнд хийн бодис ихээр үүсэж байв.
Тэдгээр нь их даралтын дор шахагдан дэлхийн гадаргууд гарч, түүний анхны
агаар мандлыг үүсгэсэн байна. Түүний найрлага нь одоо үед дэлбэрч байгаа
галт уулнаас гарах хийн найрлагатай төсөөтэй байсан байж болох юм. Ийм
хийн найрлаганд усны уур (H2O), нүүрсхүчлийн хий буюу нүүрстөрөгчийн оксид
(IV) (CO2), нүүрстөрөгчийн оксид (II) (CO), хүхэртустөрөгч (H2S), аммиак (NH3),
метан (CH4) их байдаг. Энд хүчилтөрөгчийн молекул бараг байдаггүй. Учир нь
энэхүү идэвхтэй элемент янз бүрийн бодисыг исэлдүүлж, өөрөө дэлхийн
гадаргууд гарч амждаггүй байв. Дэлхийн анхны агаарын мандалд бас азотын
молекул (N2) байгаагүй бололтой. Тэр нь бүр сүүлд аммиак исэлдсэний үр дүнд
үүссэн байна. Харин дэлхийн анхны агаар мандалд органик бодисын үндсэн
элемент нүүрстөрөгчийн нэгдэл байгаа нь анхаарал татаж байна. Тэдгээр нь
карбидууд устай харилцан үйлчилсний дүнд үүссэн байж болох юм. Яагаад
гэвэл ийм урвалын үр дүнд метан (CH4), бусад нүүрстөрөгч үүсдэг.
Цацрагидэвхт, цацраг химийн болон химийн урвалуудын идэвх буурч ирэх үед
гариг мөн хөрч эхлэв. Дэлхийн гадаргуу дээрх температур 1000С-ээс буурч
ирэхэд их борооны үе эхлэв. Олон мянган жилийн турш өдөр шөнөгүй бороо
орж, газрын хотгор, хонхор усаар дүүрч, далай тэнгис бий болсон. Борооны
халуун усанд агаарын аммиак, нүүрсхүчлийн хий, метан, синилийн хүчил болон
дэлхийн гадаргуугын өнгөн давхраанаас угаагдах давс,бусад бодис уусдаг
байв. Тэр алс тэртээ үед нар одоогийнхоос илүү хурц гэрэлтдэгбайсан. Нар нь
цацраг энергийн хүчтэй эх булаг болж байв. Тэр үед аадар бороо орж, ер
бишийн хүчтэй цахилгаан цахиж, аянга буух нь элбэг байв. Ийм нөхцөл

45
байдалд анхдагч далайн усанд ууссан бодисуудын хооронд химийн урвал
явагдаж, органик нэгдэл үүссэн гэж үздэг (Дуламсүрэн нар, 1987 ).

Орчлон ертөнц үүсээд 20 миллиард орчим жил болж байгаа болохоор манай
одот орчлон нэгэн цагт үүсч бий болсон, алсын ирээдүйд нэгэн цагт сөнөж
мөхнө. Дэлхийн нас 4,5 миллиард жил. Дэлхийн чулуулгийн нас 3 миллиард
жил гэж батлагдсан ба бүр хожим амьдрал үүссэн нь 1,6 миллиард настай
дэлхийн чулуулгийн дотох усны ургамал, мөөгөнцөр зэрэг бичил организмийн
үлдэгдэл олдсоноор батлагдаж байна. Энэ нь амьдралын хамгийн эгэл хэлбэр
бүр эрт дээр үед үүссэнийг харуулж байна ( Бадрах, 1977 ).

Материйн хөдөлгөөний химийн хэлбэр биологийн хэлбэрт зүй ёсоор

шилжсэний дүнд манай дэлхий дээр амьдрал үүссэн болохыг
гайхамшигтайгаар баталжээ. Энэ онолоор одоогоос нэг миллиарл жилийн өмнө
манай дэлхий дээр амьд бие байх ямар ч боломжгүй байжээ. Дэлхий дээр
амьдрал үүссэн процессийг дараах шаттайгаар авч үздэг байна. Үүнд:

• агаар мандалд энгийн органик нэгдлүүд бий болсон

• азотлог суурь, сахар, амин хүчил зэрэг биологийн мономерүүдийн
биологийн бус нийлэгжилт явагдсан
• мономерүүд нийлэгжих полипептид, полинуклеотид зэрэг биологийн
полимерүүд болж хувирсан
• биологийн өмнөх нийлмэл тогтолцоо пробионтууд бий болсон
• амьд биемахбодийн энгийн бүтэц, үйл ажиллагаа, генетикийн үндсэн
нэгж болох эс үүссэн (Гүрбадам , 2002).

Зураг1. Анхны жижиг молекулт нэгдлүүдээс эст бүтэц үүсэх (http//www.google.com//)

46
Эдүгээ нарны системийн од гаригууд дээр болон солироос нүүрсустөрөгчийн
нэгдлүүд олдож байгаа нь үүний баталгаа юм. Түүнчлэн физик, химийн
тодорхой нөхцөлд нүүрсустөрөгчийн нийлэгжилтийг лабораторт гаргаж авч
болохыг туршилтаар баталжээ. Энэ нь манай эх дэлхий дээр түүний оршин
тогтнох эхний үед энгийн нүүрсустсөрөгч, азот агуулсан нэгдлүүд бий болсон
гэдэг дүгнэлтэнд хүргэж байв. Мономерүүд полимержиж полипептид ба
полинуклеотидийг бий болгох урвал агаар мандал, галт уулын лав зэрэг усны
оролцоогүйгээр явагдсан хэмээн үздэг бөгөөд үүнийг эрдэмтэн С.Фокс 1960 онд
туршилтаар баталжээ (Гүрбадам, 2002).

Амьдралын үүслийн тухай орчин үеийн онол

Материйн оршин байх онцгой хэлбэр болсон амьдрал нь өөрийгөө нөхөн

төлжүүлэх, хүрээлэн байгаа орчинтой бодисын солилцоо явуулах гэсэн хоёр
үндсэн онцлогтой. Амьдралын үүслийн тухай олон таамаглалуудаас нэлээд
өргөн төрхсан нь коацерватын ба генетикийн таамаглалууд юм.

• Коацерватын таамаглал
Коацерватын таамаглал нь анх 1924 онд А.И.Опарин энэ зарчмыг томьёолж
дараа нь Бунгенберг Де Йонга-ийн туршилт дээр үндэслэн амьдралын үүслийн
тухай таамаглал болгон хөгжүүлсэн. Таамаглалын үнэснь биогенезийн эхэнд
уургийн бүтэц үүссэн гэж үзэхэд оршино. Усанд ууссан янз бүрийн
нүүрстөрөгчтэй органик бодисын уусмалууд өөрсдөө нийлж салах
(коацерватын) явцад маш жижиг анхдагч уургийн бүтэц (пробионт гэж Опарин
нэрлэсэн) үүсч орчноос мембранаар тусгаарлагдахын зэрэгцээ, орчноосоо
амин хүчил, глюкоз катализаторуудыг шингээн авч энгийн метаболимзмуудыг
явуулж эхэлсэн.
• Генетикийн таамаглал
Генетикийн таамаглал нь 1929 онд Г.Миллер дэвшүүлсэн ба энэ онолоор анх
уургийн бионийлэгжилтийг үндэс болсон нуклейн хүчлүүд үүссэн гэж үздэг.
Туршилтийн үр дүнгээс амин хүчлүүд ферментгүйгээр хоорондоо холбогдохоос
гадна зРНХ, рРНХ-ийн оролцоотойгоор уургийн молекул үүсдэг нь харагджээ.
Эхний үед рибосомууд нь уураггүй зөвхөн РНХ-ээс тогтдог байв. Химийн
эволюцийн дараагийн шатанд зРНХ үүсчээ. мРНХ-ийн оролцоотойгоор хамжин

47
тохирох зарчмаар ДНХ үүсдэг болохоор энэ онол нилээд үнэмшилтэй гэж
үзэхэд хүргэдэг (Георгиевский, 1985).

Коацерватийн дусал нь доорх шинж чанартай:

• энгийн зохион байгуулалттай боловч

тогтмол бүтэц
• ихэнхдээ тогтворгүй боловч зарим
коацерват нь удаан хугацааны турш
уусмалд бие даан оршино Зураг2. Коацерватын дуслууд

• хэмжээ нь нэмэгдэж болно (Strickberge, 1996).

Микросфер

Өөрийгөө зохицуулах чадвартай коацерваттай адил бүтцийг С. Фокс

бичиж микросфер гэж нэрлэсэн. Микросфер нь нуклейн хүчил агуулаагүй,
илэрхий ажиглагдах метаболизмгүй боловч бүдүүлэг эсийг санагдуулсан анхны
бие даасан өөрөө зохион байгуулагдсан бүтцийн загвар гэж үзэж болох юм. рН-
ийн тодорхой утганд микросфер нь эсийн мембраныг санагдуулам 2 давхар
бүрхүүл үүсгэх ба тэдгээр нь нахиалан хуваагдах чадвартай байдаг
(Георгиевский, 1985).

Протеноид буюу уурагтай төстэй полимерууд бол амин хүчлүүдийн

харьцангуй богино гинжин молекулаас бүрдэнэ. Түүнийг аминхүчлийн хуурай
хольцыг 120-2000С хүртэл халаах замаар гаргаж авч болно (Цэндсүрэн, 1990).

Микросфер нь хэмжээ, зохион байгуулалтын хувьд тогтмол, давхарт

мембран мэтийн бүтэц агуулдгаараа эстэй төстэй, хуваагдаллд орж нахиалж
болно. Нэг грамм протенойд нь 108-109 микросферийг агуулдаг (Strickberge,
1996).

Амьдрал үүсэж хөгжих процессийн 3 үе шат

Дэлхий дээр амьдрал үүсэх анхны алхам нь органик бус молекулаас

органик молекул үүсэх биологийн бус (абиогенийн) нийлэгжил байв
(Дуламсүрэн нар, 1987 ).

48
 Бүр дэлхий үүсч байх үед О2-гүй агаарт болон усан орчинд байсан СН4,
СО2, H2O, H2, NH3, NO2 зэрэг бодисууд нь нийлэгжиж анхны органик бодисууд
үүсч хуримтлагдаж байсан. Эдгээр нь амьдралын биохимийн үндэс болсон
нийлмэл органик бодисийн нийлэгжилтэнд ашиглагдах болсон байна
(Георгиевский, 1985).

Анхны далайн усанд байсан бодисуудаас цахилгаан цэнэг, хэт ягаан

туяаны нөлөөн дор нийлмэл бүтэцтэй органик бодис үүсэж болохыг Америкийн
эрдэмтэн С. Миллер, Зөвлөлтийн эрдэмтэн А. Г. Пасынский, Т. Е. Павловская
нар туршлагаар баталсан юм. Саяхан Америкийн химич С.Фокс, К. Дозе нар
балар эртний дэлхий дээр байсан тийм нөхцөлд уураг шиг бодис биологийн
нийлэгжилтээр үүсэж болохыг тогтоолоо. Ийнхүү эрт дээр цагт дэлхий дээр
органик бус бодисоос органик нэгдэл үүсэж болох байлаа. Органик молекулууд
хоорондоо харилцан үйлчилж бүр илүү нийлмэл нэгдэл бүрэлдэж байсан
байна. Хэдэн сая жилийн турш энгийнээс маш үлэмж молекулт янз бүрийн шинэ
нэгдэлийн тоо томшгүй олон хувилбар үүсэн бүрэлдэж, задарч, сарнисаар
ирсэн байна. Тэдний дунд нүүрс-ус, тос, уураг болон нуклейн хүчил зэрэг
органик нэгдлийн аль ч ангид хамаарах бодис байсан байж болох талтай.
Балар эртний далайн усанд органик бодис хуримтлагдаж эхний үедээ маш
сулруулсан уусмалын байдалтай оршиж байсан. Гэтэл амьдралын үүсэлд
бодисын жигд тархалт төдийн хамаарахгүй, харин бодис өтгөрч бөөгнөрөх
улмаар гадаад орчноос тусгаарлагдаж бие даасан тогтолцоо амьд бие үүсэх нь
чухал байсан (Дуламсүрэн нар, 1987 ).

Дэлхийн дээр амьдрал үүсэх хоёрдугаар алхам нь органик бодисын

өтгөрөх үзэгдэл байв (Дуламсүрэн нар, 1987 ).

Энэ шатанд амьгүй бодисуудаас нуклейн хүчлийн ийлэгжилт явагдана. С.

Акабюри анх удаа амин хүчлийн үлдэгдлүүдээс тохиолдлоор холбогдсон
анхдагч уургийн полимерийг нийлэгжүүлжээ. Дараа нь С. Фокс галт уулын
лавыг 1000С хүртэл халааж 10000 гэсэн молекул масстай полимерийг гаргаж
протеноид гэж нэрлэсэн. Зохиомлоор гаргасан протеноид нь амин хүчлийн
үлдэгдлүүд давтагдан орсон байдал болон ферментийн идэвхээрээ жинхэнэ
амьд биеийн уурагтай адил байв (Георгиевский, 1985).

49
 Академич А.И. Опарины үзэж байгаагаар бол өндөр молекулт бодис
бүхэн өөрөө өтгөрч, коацерватыг үүсгэх чадвартай байдаг учраас өтгөрөх
үзэгдэл үүсдэг байна. Коацерватын үзэгдэл гэдэг нь үлэмж молекулт бодисууд
зарим нөхцөлд ( тухайлбал, электролитийн оролцоотой үед) тунадас байдлаар
бус, харин илүү өтгөн концентрацитай уусмалын байдлаар эх уусмалаас
ялгарахыг хэлнэ. Ийнхүү уг уусмал шингэн хэвээрээ байх боловч үлэмж
молекулт бодисын концентрацын байдлаар ялгаатай, хоорондоо үл холилдох
хоёр өөр уусмал болж ялгардаг. Тийм илүү концентрацтай уусмалыг коацерват
гэж нэрлэнэ. Сэгсрэлтийн үед коацерват нь олон жижиг дусал болж бутарна.
Коацерватын дуслууд нь гадаад байддлаараа амьд биеийн шинж чанартай
төсөөтэй хэд хэдэн шинжийг үзүүлдэг болох нь А.И. Опарины судалгаагаар
илэрлээ. Жишээ нь, тэд тэд эргэн тойрныхоо уусмалаас янз бүрийн бодисыг
шингээж авдаг нь хооллох процесстой төсөөтэй юм. Бодисыг шингээж авсны үр
дүнд коацерватын дуслууд хэмжээгээрээ өснө. Энэ нь гадаад байдлаарааэсийн
өсөлтийн процесстой төстэй. Коацерватын дусалд шингэсэн бодисууд өөр
хоорондоо урвалд орж, тэр урвалын бүтээгдэхүүн нь коацерватаас гадагш
гадаад орчин руу ялгарах нөхцөлийг туршлагын журмаар бүрдүүлж болдог
байна. Энэ нь бодисын солилцооны бүтээгдэхүүн эсээс ялгарах процесстой
төсөөтэй юм. А.И.Опариний үзэж байгаагаар бол коацерватын дуслууд
хоорондоо амьдралын төлөөний тэмцэлтэй адил үйлдэлд орж, түүний үр дүнд
гадаад орчиндоо илүү зохицсон, илүү бат тогтвортой дуслууд нь бүрэн бүтэн
үлддэг байна (Дуламсүрэн нар, 1987 ).

Амьдралын үүслийн гурав дахь алхам буюу сүүлийн шат нь молекулын

өөрөө өөрийгөө нөхөн үйлдвэрлэх чадвартай болсон явдал юм.

Энгийн нүүрсустөрөгчит нэгдлээс химийн эволвюцийн дүнд өндөр

полимер нэгдлүүд, улмаар бүдүүлэг амьд биес үүсчээ. Химийн эволюцаас
биологийн эволюцид шилжихийн тулд чанарын өөрчлөлт гарсан байх ёстой.
Хамгийн гол чанарын дэвшил бол пробионтуудын дотоод зохион байгуулалт
сайжирч тогтмол бодисын солилцооны ачаар орчинтойгоо холбогдохын
зэрэгцээ генетикийн аппаратын тусламжтайгаар өөрийнхөө бүтцийг дараагийн
удамдаа дамжуулдаг болсон явдал юм. А.И. Опарины онол ёсоор РНХ,
полисахарид, полипептидийн С-тай уусмалууд тодорхой нөхцөлд 10-8-10-6 см3
дусал болж гадуураа бүрхүүл үүсгэх ба гадаад орчноос бодисыг ижилсүүлэн
50
улмаар шинэ бодис нийлэгжүүлэх чадвартай дусал болдог.
Гликогенфосфорилаз ферментийг агуулсан коацерватын дуслууд нь глюкоз-1-
фосфатыг уусмалаас шингээж цардуултай төстэй полимерийг нийлэгжүүлж
байсан (Георгиевский, 1985).

Өөрөө өөрийгөө бүтээдэг анхны молекул нь энгийн полинуклеотид

байсан байж ч магадгүй. Нэг молекул дээр түүнтэй бүтэц, найрлагын байдлаар
ижил өөр молекул угсрагдах нь зөвхөн амьд системд байдаг хэв загвараар
нийлэгжих, химийн нийлэгжлийн цоо шинэ хэлбэр үүснэ гэсэн утгатай байв.
Полинуклеотид молекулын үржих олшрох зарим тохиолдолд алдаа гарчзарим
шинэ екул нь эх молекулаа яг хуулбарлаж чадахгүй байв. Ийм шинэ хувьссан
молекул цаашдаа өөрөө өөрийгөө хуулбарлан олширдог байв. Ийнхүү мутаци
үүсчээ. Мутаци үүсэх давтамж янз бүрийн туяа, ялангуяа ионжуулах туяаны
нөлөөн дор эрс нэмэгдэж байжээ (Дуламсүрэн нар, 1987 ).

Молекул биологийн үүсэл

1920 онд Оросын биохимич Опарин, Английн генетикч Галдане нар бие
биеэсээ хамааралгүйгээр дэлхийн агаар мандалд эрт үед органик холимог
аажмаар үүсэж удалгүй амьд организмд хэрэглэгдэж эхэлсэн гэж таамаглажээ.
Дэлхий дээр амин хүчил үүсгэх альдегидийн энгийн хэлбэр нь цианидын
холимог болон аммонтой харилцан урвалд орно. Эдгээр химийн урвалуудаас
олон янзын хийнүүд үүссэн (Strickberge W, 1996).

Дэлхий дээр анх үүссэн альдегидийн хэлбэр:

N2 + H2→ NH3 ( аммон)

N2 + H2O→ NH3 ( аммон)

CH4 → C2H2 (HC≡CH, ацителин)

CH4 + N2 
CH4 + NH3  HCN (HC≡N, цианид устөрөгч)
CO + NH3 |
C2H2+ N2 

CH4 + H2O 
CH4 + CO2  HCHO (H2C=O, формальдегид)
CO2 + H2 |
CO2+ H2O 
CH4 + H2O → CH3CHO (H3C−HC=O, ацетилальдегид)

51
Бүх амьд биесийн химийн урвалыг зохицуулах болон хурдасгадаг олон төрлийн
уургууд нь эсийн бодисын солилцооны хамгийн чухал бүрэлдэхүүн юм. Уургийн
амин хүчлүүд нь хоорондоо уургийн полипептид гинжний шугаман бүтэц үүсгэж
пептид гэж нэрлэгдэх химийн холбоогоор холбогддог (Strickberge W, 1996).
Амин хүчил нийлэгжих дараагийн үе шат, замууд:

R-C -H+ NH3→ R−C−H → R−C−H + H2O

R-C –H + HCN → R−C−C≡N

R−C−C≡N + H2O → R−C−C− NH2

R−C−C− NH2 + H2O → R−C−C−OH + NH3 (Strickberge W, 1996).

Хэрэв альдегидийн молекулд R бүлэг нь Н атом байвал

формальдегидийн үр дүнд глициний хүчил үүснэ. Глицин нь мөн цианидийн
полимер дээр ус нэмснээр үүсч болно.

Формальдегид дээр глицинийг нэмж серинийг гарган авч болно.

52
Миллерийн туршилт

Зураг3. Миллерийн туршилт (http//www.google.com//)

Анх 1951-1957 онд С. Миллер хуруу шилэнд СH4, NH3, Н2 гэсэн хийг усны
уурын орчинд цахилгаан оч үүсгэх аргаар урвалд оруулж аспарагин, глицин,
глутамин гэсэн амин хүчлүүд гаргасан. Үүнээс гадна Д. Эро циант устөрөгч,
аммиак, усыг аажим халаах замаар аденинийг, мочевиний аммиакийн уусмалыг
агаарын хийнүүдтэй цахилгаан цэнэгийн үйлчлэлээр нэгтгэж урацилийг
нийлэгжүүлсэн байна (Георгиевский, 1985).

53
Анхны эст организм /РНХ/

Анхны эгэл амьд биес энгийн бүтэц байгууламжтай байсан нь мэдээж.

Амьд биеийн хөгжлийн алхам бүр байгалийн шалгаралд шалгарч, амьдралын
олон талт нөхцөл нөхцөлд зохицон удамшин бэхжиж, хувьсах замаар явагджээ.
Манай гариг дээр амьдарч байсан анхны эгэл биетэн тэр үеийн далай
тэнгисийн усанд ууссан органик бодисоор хооллож байлаа (Цэндсүрэн, 1990).

1950 он хүртэл кембрээс өмнө ямар амьдрал байсныг палентологтйн

ердийн аргаар судалж чадахгүй байв. ХХ зууны эхэнд Ч. Уолкот хойд
Америкаас багана маягийн шохойн давхраалаг бүтцийг кембрийн өмнөх үеийн
хурдаснаас олж стрсмотолит гэж нэрлэсэн. 1954 онд Канадын Ганфлинтийн
страмотолитйг бактер хөх ногоон замгийн үлдэгдлээс үүссэнийг тогтоожээ.
Австралийн эргээс олдсон амьд бактер, хөх ногоон замгаас тогтсон
страмотолитууд нь кембрийн үеийнхтэй тун адил байсан байна. Хамгийн
эртний прокариотууд 3,5 тэрбум жилийн өмнө үүссэн ба одоогийн байдлаар
эртний археобактер (галофил, метаны, термофил) ба эубактер (бусад бүх)
гэсэн 2 овогт хуваагдана. Ингэж 3 тэрбум жилийн турш дэлхий дээр оршиж
байсан эдгээр 1 эст амьтад клострид бактер шиг хэт ягаан туяа ба цахилгаан
цэнэгийн үйлчлэлээр амьгүй байгальд үүссэн энергээр баялаг органик
бодисуудыг ашиглан исэлдэлт явуулсны үндсэн дээр амьдарч иржээ
(Георгиевский, 1985).

Эрт үеийн РНХ: Прокариот организмийн гол жишээ нь хөх ногоон бактер ба
удамшлын мэдээлэл РНХ байдаг. РНХ-ийн молекул найрлага нь репликацийн
нөлөөгөөр үр удамд дамжиж байдаг. Репликацид орсноор удамшлын мэдээлэл
яг нарийн хуулбарлагддаг. Энэ нь эволюцийн процесст маш чухал үүрэгтэй.
РНХ нь ферментийг орлох идэвхтэй байдаг. Уургийн нийлэгжлээр яагаад РНХ
анх үүссэн гэдэг нь эргэлзээтэй байсан ч уургийн нийлэгжилд РНХ молекул
рибосом илүү их оролцдог нь анх үүссэн гэдгийн нотолгоо болж өгдөг. Мөн
эукариот организмийн геном нь прокариот организмийн геномтой нилээдгүй
хувиар төсөөтэй байдаг (Strickberge W, 1996).

Цианит устөрөгчийн уусмал дээр хэт ягаан туяаны цацрагын нөлөөгөөр

үйлчлэхэд пурины молекул аденин, гуанин үүсдэг.

54
Хэлэлцүүлэг

Амьдралын үүслийн тухай коацерватын таамаглал нь дэлхий дээр

амьдрал аяндаа үүсэх тухай буюу химийн элементүүд нарны цацрагийн идэвх
гэх мэт үйлчлэлээр харилцан урвалд орж, тухайн нөхцөлд тохиромжтой,
тэсвэртэй нь үлдэн харилцан урвал явуулж, харин тохиромжгүй бодис нь
аяндаа задарч сарнисаар алга болж, эцэст нь хоорондоо бодисын солилцоо
сайн явуулдаг бүлэг бодисууд сайжран үлдэж байгаа нь дэлхий дээр байгалийн
шалгарлаар амьд биес хамгийн орчиндоо зохицох чадвар сайтай нь мэнд
үлддэг эволюцийн онолтой нийцэж байна. Үүгээр коацерватын онол дэлхий
дээрх амьдралын үүслийн тухай хамгийн бодит шинждэх ухааны үндэслэлтэй
онол гэдэг нь батлагдаж байна.

Дүгнэлт

 Дэлхий дээрх амьдралын үүсэл нь 3,5 тэрбум жилийн өмнөөс үүсэлтэй

ба анхны прокариот нь коацерватын дуслаас үүсчээ.
 Коацерватын дусал нь усан орчинд нүүрстөрөгчтэй органик бодисын
уусмалууд өөрсдөө нийлж салах явцад маш жижиг анхдагч уургийн бүтэц
үүсч орчноос мембранаар тусгаарлагдсан энгийн бодисын солилцоо
явуулж эхэлжээ.
 Анхны агаарын найрлагад голчлон метан, усны уур, нүүрстөрөгчийн
оксид, хүхэртустөрөгч, аммиак байв.
 Анхны амин хүчил үүсэх урьтал нөхцөл нь формальдегид үүссэн явдал
байв.
 Хамгийн бүдүүлэг прокароит организм болох хөх ногоон замаг нь РНХ
агуулдаг байна.
 Метан, аммиак болон уснаас иончлогдсон цацрагийн үйлчлэлээр рибоз,
дезоксирибоз нийлэгжиж байв.
 Туршилтаар амин хүчил, цаашлаад нуклейн хүчил үүсэх урвалуудыг
нотолж болно.
 Усан орчинд үйл ажиллагаагаа явуулдаг эсийн зохилдлогоо нь дэлхий
дээрх амьдрал анх усанд, дэлхийн далайд үүсэн бий болохыг гэрчлэх
баримт юм.

55
 Дээрх баримтуудаас үзэхэд эрт дээр үеэс манай дэлхий дээр химийн
бодисуудын болон биологийн молекулын аажим хувирлаар амьдрал үүссэн
гэдгийн бодит нотолгоо болж байна.

Иш татсан бүтээл

1. Бадрах Д. 1977. Амьдралын үүсэл. Шинжлэх ухааны академийн хэвлэл. УБ.

хуу8-9.
2. Георгиевский А. Б. 1985./орч Д. Оюунчимэг. 2004/ Дарвинизм. Өнгөт од. УБ.
хуу135-139.
3. Гүрбадам А. 1998. Биологи. Өнгөт ХХК-д хэвлэв. УБ. Хуу182.
4. Дуламсүрэн С.,Жамсран Ц., Жанчив Ц., Мөнхбаяр Х., Тэрбиш Х., Улыкпан К.
1987. Ерөнхий биологи 9-10. Нэгдүгээр хэвлэл. Улсын хэвлэлийн
комбинат.УБ. хуу181-189.
5. Цэндсүрэн А., Улыкпан К. 1990. Ерөнхий биологийн үндэс. Улсын хэвлэлийн
газар, УБ. хуу133-141.
6. Strickberge W.Monroe. 1996. Evolution. Second edition. Jones and Bartlett
publishers. Boston, Lomdon, Singapore. p114-129, 134-139.
7. http//www.google.com//

56
 Геохронологи
Э. Содманлай бБиологи-3

Оршил

Материаллаг ертөнцийн зохион байгуулалтын болон хөгжлийн

хэлбэрүүд маш
олон янз учраас тэдгээрийг судладаг шинжлэх ухааны олон салбарууд бие
даан хөгжсөний нэг нь эволюцийн онол юм. Геохронологи нь дэлхийн хөгжлийн
түүхэнд тохиодсон үйл явдлуудын цаг хугацааны хамаарлыг үзүүлэхийн тулд
хэрэглэдэг геологийн нэр томъёо юм. Геохронологийн хүснэгтийн эрин болон
галвуудад явагдаж байсан гол гол үйл явдал тэдгээрийн хоорондын хамаарлыг
судлахаар энэ сэдвийг сонгож авлаа.

Зорилго: Геохронологийн хүснэгтийг ашиглан эрин галвуудыг харьцуулах

Зорилт : Ном сурах бичгээс материал цуглуулах

Эрин галвуудыг харьцуулан бичиж дүгнэлт хийх.

57
 Геохронологи

Геологийн цаг тоололын хамгийн том нэгж нь суперэон. Суперэон нь

Эоноос тогтоно. Эон нь Эринд, эрин нь галавуудад хуваагдана. Галавууд
Эпохиос тогтоно. Эпохийг яруст хуваана.

Гадей

Энэ эрин нь 4 галавтай бөгөөд 720 сая жил үргэлжилсэн. Хамгийн анхны эрдэс
болох циркон үүссэн байдаг.

Доод Энэ эрин нь Нарны аймгийн дотоод гаригууд солирын

3850
Имбри хүчтэй бөмбөгдөлтөнд өртсөн үеийн төгсгөлтэй давхцана.

Энэ эриний нэрийг Сарны геологийн цаг тоололоос авсан

Гадей Нектар болно.
3920

Басин Хамгийн анхны мэдэгдэж чулуу энэ үед үүсэв (4100 сая
4150
групп жил).

Хамгийн aнхны мэдэгдэж буй эрдэс болох циркон энэ үед

Криптик үүсэв (4400 сая жил). Дэлхий үүсэв (4567.17 - 4570 сая 4570
жил).

Архей

Архей нь 4 галавт хуваагддаг. 1000 сая жил үргэлжилсэн. Хүчилтөрөгч

ялгаруулагч бактер прокариотууд үүсч кратонуут тогтворжсон.

Неоархей Ихэнхи кратонууд тогтворжив. 2800

Анхны риф бүрдэл болох страматолит (магадгүй

Мезоархей 3200
цианобактерийн колониор үүссэн) үүсэв.
Архей
Анхны хүчилтөрөгч ялгаруулагч бактер бий болов. Хамгийн
Палеоархей 3600
эртний тодорхойлж болохуйц макро чулуужсан үлдэгдэл.

Анхны прокариот (нэг эст энгийн амьд организм буюу

Эоархей бактер эсвэл архей) үүсэв. Хамгийн эртний микро 3800
чулуужсан үлдэгдэл.

58
 Протерозой

10 галавтай. Сайн хадгалагдсан өт хэлбэрийн амьтадын үлдэгдэл олон эст

эукариотын үлдэгдэл олддог мөн энэ эринд ногоон замгын колон колумби, тив
хүчилтөрөгч зэрэг үүссэн.

Анхны олон эст амьтад эртний далайд өргөн

630
Эдиакари тархаж байв. Сайн хадгалагдсан өт хэлбэрийн
+5/-30 *
амьтдын үлдэгдэл их хэмжээгэр олддог.

Нео- Органик үлдэгдэл маш бага. Энэ нь Дэлхий

протерозой Криогени бүрэн мөстсөн байсантай холбоотой байж 850
болно ("Мөсөн Дэлхий" - "Snowball Earth").
Родина супер тив задарч эхлэв.

Родина супер тив үүсэв. Энгийн, олон эст

Тони 1000
эукариотын үлдэгдэл олддог байна.

Родина супер тив үүсэж эхэлсэнтэй холбоотой

Стени явагдсан орогений нөлөөгөөр үүссэн нарийн, 1200
зурвас метаморф бүсүүд үүсэв.

Проте- Мезо- Платформын хучаас хурдсын тархалт

розой протерозой Эктази үргэлжилэн нэмэгдэв. Тэнгист ногоон замгийн 1400
колони үүсэв.

Калими Платформын хучаас хурдсын тархалт нэмэгдэв. 1600

Анхны эукариот үүсэв. Эртний супер тив болох

Статери 1800
Колумби үүсэв.

Дэлхийн агаар мандалд хүчилтөрөгч бий болов.

Ороген процесс явагдав. Садбури,
Орозири 2050
Палео- Вредефордын сав газар солирын цохилтонд
протерозой өртөв.

Риаси Херонийн мөстлөг явагдав. 2300

Хүчилтөрөгч их хэмжээгээр үүсэв. Үелэсэн

Сидери 2500
төмрийн формаци үүсэв.

59
 Палеозой

7 галавтай 282 сая жил үргэлжилсэн. Зам, мөөг, үе хөлтөн анхны хуурай газрын
хорхой, дун , анхны ногоо ургамал, загас, үрт ургамал, далавчгүй шавьж зэрэг
үүссэн. Мөн шохойлог цахиурлаг хатуу биетэй организмууд шүр, толгой хөлтөн,
мөр хөлтөн, өргөст арьстан зэрэг нь эрчимтэй тархаж байжээ.

260.4
Лопин
Пангей супертив үүсэв. Перм-Карбоны ± 0.7 *
мөстлөг дуусав. Анхны жинхэнэ үрт
ургамал үүсэв. Гүехэн тэнгист тэнгисийн 270.6
Перм Гуадалуп
амьтад хөгжиж байв. 251 сая жилийн ± 0.7 *
орчим Дэлхийн амьд организмын 95%
устсан Перм-Триасын сүйрэл болов. 299.0
Кисурал
± 0.8 *

Хожуу/Дээд 306.5
Пенсильван ± 1.0
Анхны гүрвэл, нүүрс үүсгэгч их ой үүсэв.
Карбон /[5]
Дунд Агаар мандал дахь хүчилтөрөгчийн 311.7
Пенсильван Пенсильван хэмжээ Дэлхийн түүхэнд байгаагүй өндөр ± 1.1
хэмжээнд хүрэв.
Доод/Түрүү 318.1
Пенсильван ± 1.3 *

Палеозой Дээд/Хожуу 326.4

миссиссипи ± 1.6
Ихээхэн хэмжээний эртний мод ургав.
Карбон / Дунд
[5]
Эртний махчин загас, шүр их хэмжээгээр 345.3
Миссиссип миссиссипи тархав. Гондван тивийн зүүн хэсэг ± 2.1
мөстөв.
Түрүү/Доод 359.2
миссиссипи ± 2.5 *

385.3
Дээд/Хожуу
± 2.6 *

Анхны үрт ургамал, далавчгүй шавьж 397.5

Девон Дунд
үүсэв. ± 2.7 *

416.0
Түрүү/Доод
± 2.8 *

Силур Придоли Анхны өвслөг ургамал, үе хөлтөн 418.7

60
 скорпионууд эх газарт үүсэв. Анхны ± 2.7 *
эрүүтэй амьтад болох загас үүсэв.
фораминиферүүд ялгармал хатуу биетэй 422.9
Лудлов
болов. Далай, тэнгист шүр, толгой ± 2.5 *
хөлтөн, үе хөлтөн, мөр хөлтөн, өргөст
Венлок арьстан, граптолитууд эрчимтэй хөгжив. 428.2
± 2.3 *

443.7
Ландовери
± 1.5 *

Энэ галавын дунд үеэс эхлэн янз бүрийн 460.9

Хожуу/Дээд
амьтад эрчимтэй хөгжив. Жишээлбэл, ± 1.6 *
шүр, толгой хөлтөн, брахиопод, өргөст
арьстан, трилобит, жад сүүлт, граптолит 471.8
Дунд
Ордовик зэрэг. Мөн эрүүгүй амтай, сээр нуруутан ± 1.6
үүсэв. Конодонт үүсэв. Анхны ногоон
ургамал, мөөг эх газарт үүсэв.
488.3
Доод/Түрүү Ордовикийн төгсгөлд мөстлөг явагдаж,
± 1.7 *
олон зүйл амьтад мөхөв.

Энэ галаваас фосфат, шохойлог, 501.0

Дээд/Хожуу
цахиурлаг хатуу биетэй организмууд ± 2.0 *
эрчимтэй хөгжив. Бараг бүх хүрээний
амьтад үүсэж бий болов. Археоциат, 513.0
Дунд
Кембри трилобит, хиолоит, зарим дун, мөр ± 2.0
хөлтөн хөгжив. Анхны хуурай газрын
амьтан хорхой, үе хөлтөн бий болов. Риф
542.0
Доод/Түрүү үүсгэгч археоциат тархав. Замаг, мөөг
± 1.0 *
үүсэв. Гондвана үүсэв.

Мезозой

3 галавтай, 154 сая жил үргэлжилсэн. Динозавр, авраг матар өргөн тархаж
байсан. Харин загас шавьж 2 нутагтны анхны хэлбэр, анхны шувуу ба гүрвэл,
загас үүссэн.

Дээд/Хожуу Цэцэгт ургамлын хөгжил, шавьжны шинэ 99.6±0.9

төрлүүд. Орчин үеийн загас, матар, махчин
Мезозой Цэрд Цэрд
*

загас үүсэв. Динозаврын шинэ төрлүүд. Эртний

шувуу. Гондван тив задрав.
Доод/Түрүү 145.5 ±

61
 Цэрд 4.0

Дээд/Хожуу 161.2 ±
Юра 4.0
Үрт ургамал - Gymnospermae (голлон модлог
ургамал) тархав. Динозаврын олон төрөл
175.6 ±
Юра Дунд Юра хөгжив. Бага хэмжээний хөхтөн амьтад. Анхны
2.0 *
шувуу ба гүрвэл. Далайн жижиг амьтад. Пангей
задарч, Гондван ба Лаурази үүсэв.
Доод/Түрүү 199.6 ±
Юра|]] 0.6

Дээд/Хожуу 228.0 ±
Триас 2.0
Эх газарт динозавр, тэнгист аврага матар өргөн
тархаж байв. Мөн нисдэг динозавр хөгжив. 245.0 ±
Триас Дунд Триас
Хоёр нутагтны анхны хэлбэр. Орчин үеийн шүр 1.5
ба загас, мөн зарим шавьж бий болов.
Доод/Түрүү 251.0 ±
Триас 0.4 *

Кайнозой

2 галавтай, 65 сая жил үргэлжилсэн, Диназавр мөхсөн мөстлөгийн үе эхэлсэн.

Анхны мич, орчин үеийн хөхтөн ба шувууны овог үүссэн. Том хэмжээтэй хөхтөн
амьтад мөхсөн.

Мөстлөгийн үе дуусаж, хүн төрөлхтний 0.011430 ±

Голоцен
соёл иргэншил үүсэв. 0.00013[4]

Том хэмжээтэй (биетэй) хөхтөн амьтдын

1.806 ±
Плейстоцен хөгжил ба мөхөл. Анатомын хувьд орчин
0.005 *
үеийн хүнтэй ижил хүн үүсэв.

Кайнозой Неоген[3] Мөстлөгийн үе эхлэв. Хуурай, хүйтэн уур 5.332 ±

Плиоцен
амьсгал. 0.005 *

Харьцангуй дулаан уур амьсгал; Дэлхийн

бөмбөрцгийн хойд хагаст томоохон уул
23.03 ±
Миоцен нурууд үүсэв. Орчин үеийн хөхтөн ба
0.05 *
шувууны овог үүсэв. Өвс их хэмжээгээр
тархан ургав. Анхны мич үүсэв.

62
 Дулаан уур амьсгал; Амьтны төрөл зүйл,
ялангуяа хөхтөн амьтдын зүйлийн
Олигоцен 33.9±0.1 *
хөгжил. Орчин үеийн цэцэгт ургамлын
хөгжил.

Сөнөсөн хөхтөн амьтдын зүйлийн хөгжил.

Палеоген Анхны өвс. Антарктид дахин мөсөөр
Эоцен 55.8±0.2 *
[3]
бүрхэгдэж, орчин үеийн байдал бүрэлдэж
эхлэв.

Тропикийн уур амьсгал. Орчин үеийн

ургамал бий болов. Динозавр бүрэн
Палеоцен 65.5±0.3 *
мөхөж, эртний хөхтөн амьтдын хөгжлийн
шугамууд үүсэв.

Үр дүн

Ном сурах бичиг интернэтээс сэдвийн дагуу материал цуглуулж тус бүрийг
эрин, галваар нь ялган бичиж харьцуулалт хийлээ. Үүний үр дүнд :Эрин
галавууд нь эрдэмтэн судлаачдыг хоорондоо үзэл бодол болон судлах арга
барил өөр өөр байдгийг мэдэж авлаа.

Дүгнэлт

Үнэмлэхүй нас тогтоох цацраг идэвхит изотопийн судалгааны үр дүнгээр

Дэлхий нь ойролцоогоор 4.570 тэрбум жилийн өмнө үүссэн гэж үзэж байна.
Геологийн цаг тоолол нь хэд хэдэн ялгаатай нэгжүүдээс бүрдэнэ. Эдгээр
нэгжүүдийг тухайн үед болж өнгөрсөн томоохон үйл явдлууд дээр тулгуурлан
ялгана. Өөрөөр хэлбэл эдгээр нэгжүүдийн хоорондын хил заагийг (цаг
хугацааны) геологийн, эсвэл палеонтологийн үйл явдлуудаар (амьтны аймгийн
массыг хамарсан сүйрэл зэрэг) тодорхойлно. Жишээлбэл, Цэрд ба Палеогений
заагт томоохон сүйрэл явагдсан ба үүгээр дээр дурьдсан хоёр галавын хил
заагийг тогтооно. Энэ мөхлөөр динозавр бүрэн, тэнгисийн амьтдын зүйлийн
бүрдлийн ихээхэн хэсэг мөхсөн болно. Эртний галавуудыг үнэмлэхүй нас ба
чулуужсан үлдэгдлийн харьцангуй насаар тодорхойлно.

Ном зүй

1.Г.В.Войткевич, Геологичискаяа хронология зимли.1973.Москва.л.101-103.

2.Яблоков А.В., Юсуфов А.Г ., Эволюционное учение .1981. Москва.л.62-67.

3.Wikipedia.org

63
 Нэг эст ургамлын эволюци
М. Нандинцэцэг Биологи 3

Îðøèë

Õàìãèéí ýðòíèé îðãàíèçì ïðîêàðèîò (àíõíû Ẻìò) íü ¿¿ñýýä 3.5 ìèëÿðä

æèë áîëæ áàéíà. Ìàíàé åðòºíöèéí ò¿¿õèéã õýä õýäýí ýðèí ãàëàâò õóâààæ
¿å÷ëýí ¿çäýã áèëýý. Õàðèí óðãàìëûí àéìãèéí õºãæëèéã äàðààõ áàéäëààð
¿å÷ëýí àâ÷ ¿çýæ áîëîõ þì.

Çàìãèéí áóþó óñíû ¿å (Ïðîòåðîçîé-Ïàëåîçîéí ñèëóðûí ¿å )

Îéì õýëáýðòíèé ¿å (Ñèëóðûí ¿å- Ïàëåîçîéí òºãñãºë)

Í¿öãýí ¿ðò óðãàìëûí ¿å (Ïàëåîçîéí ïåðìèéí ¿å –Ìåçîçîéí öýðäèéí ¿å)

Á¿ðõ¿¿ë ¿ðò óðãàìëûí ¿å áóþó îäîîãèéí öýöýãò äýýä óðãàìëûí ¿å ( Äýýä

öýðäèéí ¿åýñ îäîî)

Äýëõèé äýýð õàìãèéí ò¿ð¿¿íä ¿¿ññýí àìüä îðãàíèçì áîë ïðîêàðèîò ýñ áºãººä óã
îðãàíèçì íü îäîîãèéí öýöýãò óðãàìëûí ºâºã ãýæ ¿çýæ áîëíî. Èéìýýñ íýã ýñò
óðãàìëûí ¿¿ñýë, õºãæèë ýâîëþöèéã ñóäëàõ íü ç¿éí õýðýã þì.

Íýã ýñò óðãàìëûí õýäèé ýðèí ãàëàâò ¿¿ññýí áà õºãæèë çýðãèéã òîäîðõîéëîõ.
¯¿ñýë õºãæëèéã òîäîðõîéëîõèéí òóëä ýðäýìòýä, ñóäëàà÷äèéí á¿òýýëèéã
öóãëóóëàí íýãòãýí ä¿ãíýõ þì. Öààøëààä íýã ýñò óðãàìëûí ¿éë àæèëëàãàà, á¿òýö
çîõèîí áàéãóóëàëò öàã õóãàöààíû ÿâöàä õýðõýí ººð÷ëºãäñºíã òîäîðõîéëîõ þì.

Ãîë èø òàòñàí á¿òýýë:

Д.Оюунчимэг, 2003. Ургамлын ангилалзүй,цуврал.1.МУИС-ийн Ховд дахь салбар

сургуулийн хэвлэх цех. х13-98

Б.Сангидорж, Д.Магсар ба М.Ургамал.2003. Ургамал судлал, Жимст харгана ХХК.х

100-135 , 210-215

64
Óðãàìëûí àéìãèéí àíãèëàë

Óðãàìëûí àéìãèéã 1767 îí( Ê.Ô.Ëèííåé) –îîñ õîéø îëîí ÿíç áàéäëààð àíãèëæ èðñýí
áºãººä îäîîã õ¿ðòýë á¿ðýí òºãñ àíãèëæ äóóñààã¿é áàéíà. ßëàíãóÿà àíãèëàë ç¿éí òºðºë,
îâîã ãýñýí òàêñîíóóäûí ¿¿ñýë õîîðîíäûí óÿëäàà õîëáîî òóí áàãà ñóäëàãäæýý. Ãýõäýý
ò¿¿õýí õºãæëèéí àíãèëàë ç¿éí åðºíõèé çàð÷èì óðãàìëûí åðòºíöèéí õºãæëèéí òóõàé
ç¿éëèéí ãîë ÷èãëýë íü àäèë þì. Îð÷èí ¿åèéí áàðèìòàëæ áóé îíîâ÷òîé àíãèëàë áîë
Â.Ã.Õðæàíîâñêèéí (1982 îí) àíãèëàë þì.

Óðãàìëûí àéìàã-Regnum Vegetabilia (Plantae)

Äîîä óðãàìàë-Thallobionta

I.Ýñã¿é äîîä óðãàìëûí ñàëáàð àéìàã-Procytobionta

Âèðóñûí õ¿ðýý-Virophyta

II.Áººìã¿é äîîä óðãàìëûí ñàëáàð àéìàã- Thallobionta procaryota

Áàêòåðèéí õ¿ðýý-Bacteriophyta

Õºõ íîãîîí çàìãèéí õ¿ðýý-Cyanophyta

III.Ïëàñòèäã¿é æèíõýíý Ẻìò äîîä óðãàìëûí ñàëáàð àéìàã – Thallobionta aplastidae

̺ºãèéí õ¿ðýý-Mycophyta

Ñàñòíû õ¿ðýý- Myxophyta

IV. Ïëàñòèäòàé æèíõýíý Ẻìò äîîä óðãàìëûí ñàëáàð àéìàã- Thallobionta eucaryota

Алтлаг замгийн хүрээ-Chrysophyta

Шар ногоон замгийн хүрээ-Xanthophyta

Цахиурт замгийн хүрээ- Bacilliaphyta

Пирофит замгийн хүрээ -Pyrophyta

Êðèïòîôèò çàìãèéí õ¿ðýý- Crysophyta

Ýâãëåí çàìãèéí õ¿ðýý-Euglenophyta

Хүрэн замгийн хүрээ-Phaeophyta

Ногоон зхамгийн хүрээ-Chorophyta

Хара замгийн хүрээ- Charophyta

65
Äýýä óðãàìàë –Cormobionta (Embryobiota)

V. Èø ìº÷èðã¿é àðõåãîíèê äýýä óðãàìëûí ñàëáàð àéìàã-Procormobionta archegoniata

Õºâäèéí õ¿ðýý- Bryophyta

Ðèíèéí õ¿ðýý-Rhyniophyta

Ïñèëîïèòèéí õ¿ðýý-Psilotophyta

VI. Èø ìº÷èðòýé àðõåãîíèê äýýä óðãàìëûí ñàëáàð àéìàã- Cormobionta archegoniata

Øèâýðñíèé õ¿ðýý-Lycopodiophyta

Øèâëýéí õ¿ðýý-Equisetophyta

Îéì õýëáýðòíèé õ¿ðýý-Polypodiaphyta

Í¿öãýí ¿ðòíèé õ¿ðýý-Pinophyta

VII.¯ð áîëîâñðîõ îðîíò, èø ìº÷èðò äýýä óðãàìëûí ñàëáàð àéìàã-Cormobionta

gynoeciata

Öýöýãò óðãàìëûí õ¿ðýý-Anthophyta (Angiospermae) [1]

66
Ãåîõðîíëîãèéí õóâààðü
Ýä¿ãýý ìàíàé äýëõèé 4.6-5 ìëðä æèëèéí ºìíº ¿¿ññýí õýìýýí ýðäýìòýä òîîöîîëîí
ãàðãàæýý. Äýëõèé äýýð àìüäðàë ¿¿ñ÷ õºãæñºí ò¿¿õèéã ãåîëîãèéí îíöëîãòòîé íü õîëáîí
äàðààõ ãåîõðîíîëîãèéí õóâààðèéã ãàðãàñàí áàéäàã.

67
 Íýã ýñò óðãàìàë

Íýã ýñò óðãàìëóóä íü áºìáºëºã áóþó äóñàë õýëáýðòýé õàðãàäàíà. Íýã ýñò óðãàìàë íü
àìüäðàëûí á¿õ ¿éë àæèëëàãàà ãàíö ýñ ã¿éöýòãýäýã îíöëîãòîé. Èéì ó÷ðààñ áèåèéí
á¿òýö áàéãóóëàìæ íü ìàø íàðèéí íèéëìýë. Ýñèéí á¿òöèéí õýñã¿¿ä íü òîä ÿëãàâàðæèæ
õºäëºõ, ôîòîñèíòåç, ¿ðæèë ãýõ ìýò îëîí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýíý. [4]

Íýã ýñò óðãàìàëä åðºíõèé人 çàìãèéí õ¿ðýýíèé óðãàìëóóä õàìààðàãääàã.

68
 Íýã ýñò óðãàìëûí ¿¿ñýë
Õàìãèéí ýðòíèé íýã ýñò óðãàìàë áóþó ïðîêàðèîò (àíõíû Ẻìò) íü ¿¿ñýýä
3.5 ìëðä æèë áîëæ áàéíà. Íýã ýñò óðãàìëûí ¿¿ñëèéã äàðààõ áàéäëààð õàðæ
áîëîõ þì.
3.8ìëðä-Àíõíû ïðîêàðèîò ýñ (Ïðîòîáèîíò)
3.5ìëðä-Àíõíû àâòîòðîô ïðîêàðèîò ýñ (Õºõ íîãîîí çàìàã)
2.8 ìëðä-Àíõíû ôîòîñèíòåç ÿâóóëàã÷ ïðîêàðèîò (Õºõ íîãîîí
çàìàã)
2.0 ìëðä-Àíõíû àýðîá îðãàíèçì
1.4 ìëðä-Àíõíû ýóêàðèîò íýã ýñò îðãàíèçì
0.55 ìëðä-Îäîîãèéí óðãàìàë [2]
Õàìãèéí àíõíû íýã ýñò óðãàìàë áîëîõ õºõ íîãîîí çàìàã íü á¿òöèéí õóâüä
á¿ä¿¿ëýã íýã ýñòýé, êîëîíè áà óòàñëàã õýëáýðòýé çàìãóóä õàìààðàãäàõ áºãººä
òýäãýýðèéí ýñ íü æèíõýíý Ẻì, õðîìàòîôîðã¿éãýýðýý íýëýýä îíöëîã þì. Ýñ íü
ãîëäóó ïåêòèí á¿ðõ¿¿ëòýé, ýíý íü õÿëáàðõàí ñàëñæèíà. Ýñèéí á¿ðõ¿¿ëèéí äîð
ïðîòîïëàñò áàéðëàõ áà ýäèéí ø¿¿ñ á¿õèé âàêóîëü áàéõã¿é. Õðîìàòîïëàçìä
õëîðîôèëë “à” , êàðîòèíîèä α β, ôóêàöèàí, êñàíòîôèëë, ôèêîýðèòðèí çýðýã
ïèãìåíò àãóóëäàã òóë ºíãºòýé õàðàãäàíà.
Çàìãèéí ¿¿ñýë òýäãýýðèéí õîîðîíäîõ óäàì òºðëèéí õîëáîîíû òóõàé
àñóóäàë á¿ðýí øèéäâýðëýýã¿é áàéíà. ßìàð ÷ ãýñýí çàìãèéí îëîí á¿ëã¿¿ä íýã íü
íºãººãººñºº öóâðàí ¿¿ñýýã¿é, àíõíû Ẻìò õýëáýðýýñ íýãýí çýðýã ¿¿ñ÷ çýðýãöýí
õºãæñºí ãýäãèéã áàðèìòààð íîòëîîä áàéíà. Çàìãèéí õ¿ðýýí¿¿äèéí õîîðîíäûí
óäàì òºðëèéí õîëáîî, ò¿¿õýí õºãæëèéí ò¿âøèíã òàéëáàðëàõäàà òýäãýýðèéí
ýñèéí á¿òýö ¿ðæëèéí àðãóóä ôèçèîëîãè, áèîõèìèéí îíöëîãèéã àíõààðàí
ñóäàëäàã.

69
70
 Çàìãèéí õ¿ðýýí¿¿äèéí ÿëãààòàé áà òºñººòýé øèíæ

Амьдралы Хлоро
Биеийн Эсийн Хооллох
Нэр н хэв Нөөц бодис Үржлийн хэлбэр
бүтэц хэлбэр арга
шинж филл

Хөх ногоон
замгийн хүрээ 1 ба олон Планктон,
/Cyanophyta / волютин а Бэлгийн бус утаслаг автотроф
эст бентос

Автотроф,
Эвглений хүрээ Колони, Бэлгийн ба Илтэслэг, гетеротро
1 эст парамилон а,с
/Euglenophuta / ганцаар бэлгийн бус утаслаг ф,
миксотроф

Криптофит
замгийн хүрээ 1 эст Планктон криптоамилон а,с Бэлгийн бус утаслаг автотроф
/Cryptophyta/

Шар ногоон
1 ба олон Планктон, Бэлгийн ба Эсийн бүх
замгийн хүрээ Волютин, тос а,с автотроф
эст бентос бэлгийн бус хэлбэртэй
/Xanthophyta /

Пирофит
1 ба олон Планктон, Лейкозин,хризол Бэлгийн ба Эсийн бүх
замгийн хүрээ а,с автотроф
эст бентос аминарин,тос бэлгийн бус хэлбэртэй
/Pyrophyta /

волютин
Цахиурт замгийн Колони,
хризоламинарин Бэлгийн ба Эсийн бүх
хүрээ/ 1 эст Планктон, а,с автотроф
,тос,метахромат бэлгийн бус хэлбэртэй
Bacilliaphyta бентос
ин

Алтлаг замгийн Колони, Лейкозин,тос,нү автотроф

1 ба олон Бэлгийн ба Эсийн бүх
хүрээ/ Планктон, үрс ус, а,с ,гетеротро
эст бэлгийн бус хэлбэртэй
Chrysophyta бентос хризоламинарин ф,

Колони,
Ногоон зхамгийн Вегетатив,
1 ба олон Планктон, Эсийн бүх
хүрээ Тос,цардуул а,б Бэлгийн ба автотроф
эст бентос,ган хэлбэртэй
/Chorophyta бэлгийн бус
цаар

Хүрэн замгийн
Колони, Тос,цардуул, Бэлгийн ба Илтэслэг,
хүрээ олон эст а,б,с автотроф
бентос ламинарин бэлгийн бус утаслаг
/Phaeophyta /

Хара замгийн Колони,

Илтэслэг,
хүрээ/ олон эст Планктон, Тос,цардуул а,с Бэлгийн автотроф
утаслаг
Charophyta/ бентос

¯ð ä¿í

71
 Íýã ýñò óðãàìëûí õýäèé ýðèí ãàëàâò ¿¿ññýí áà õºãæèë çýðãèéã
òîäîðõîéëîõèéí òóëä ýðäýìòýä, ñóäëàà÷äèéí á¿òýýëèéã öóãëóóëàí íýãòãýí
¿çýõýä íýã ýñò óðãàìàë ¿¿ñýýä 3.5 ìèëÿðä æèë áîëæ áàéãàà íü áàòëàãäñàí.
¯¿íýýñ õàìãèéí ýõýíä ¿¿ññýí íýã ýñò óðãàìàë áîë õºõ íîãîîí çàìàã áºãººä ººð
ýðèí ãàëàâò îëîí òºðëèéí çàìãóóä ¿¿ññýí áàéíà. Ýäãýýð çàìãóóä íü íýã íü
íºãººãººñºº öóâðàí ¿¿ñýýã¿é, àíõíû Ẻìò õýëáýðýýñ íýãýí çýðýã ¿¿ñ÷ çýðýãöýí
õºãæñºí ãýäãèéã áàðèìòààð íîòëîîä áàéíà.
Ä¿ãíýëò
Õàìãèéí ýðòíèé íýã ýñò óðãàìàë áóþó ïðîêàðèîò (àíõíû Ẻìò) íü ¿¿ñýýä
3.5 ìèëÿðä æèë áîëæ áàéíà. Íýã ýñò óðãàìëûí ¿¿ñëèéã äàðààõ áàéäëààð õàðæ
áîëîõ þì.
3.8ìëðä-Àíõíû ïðîêàðèîò ýñ (Ïðîòîáèîíò)
3.5ìëðä-Àíõíû àâòîòðîô ïðîêàðèîò ýñ (Õºõ íîãîîí çàìàã)
2.8 ìëðä-Àíõíû ôîòîñèíòåç ÿâóóëàã÷ ïðîêàðèîò (Õºõ íîãîîí
çàìàã)
2.0 ìëðä-Àíõíû àýðîá îðãàíèçì
1.4 ìëðä-Àíõíû ýóêàðèîò íýã ýñò îðãàíèçì
0.55 ìëðä-Îäîîãèéí óðãàìàë

Ýíäýýñ ¿çýõýä íýã ýñò óðãàìàë áîëîõ õºõ íîãîîí çàìàãààñ ïñèëîôèòèéí õ¿ðýýíèé îëîí
ýñò óðãàìàë áîëòîë ýâîëþöèéí õºãæèëèéí ¿åä á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëò, àìüäðàõ
õýëáýð íü ýðèí ýðíýýð äýâøèí õºãæèæ áàéñàí íü õàðàãäàæ áàéíà.

Èø òàòñàí á¿òýýë
1. Д.Оюунчимэг, 2003. Ургамлын ангилалзүй, цуврал.1.МУИС-ийн Ховд дахь
салбар сургуулийн хэвлэх цех. х13-98
2. Б.Сангидорж, Д.Магсар ба М.Ургамал., 2003. Ургамал судлал,Жимст харгана
ХХК. х 100-135 , 210-215
1. С.Дамдин ба Ц.Энхсүрэн., 1996. Амин судлалын хураангуй, цуврал1. Өмнөговь
аймгийн Боловсрол соёлын төв хэвлэх цех,х 3-6
2. Д.Суран.,2007. Ургамлын анатоми морфологи, Ган принт хэвлэлийн компани, х
79-81
3. Георгиевский,А.Б. 2004. Дарвинизм, х150-161
4. ª.Öîãò., Äîîä óðãàìëûí äàäëàãûí ñóðàõ .1985

72
 Нэг эст амьтны эволюци
Т.Үүрцайх Биологи 3

Оршил

Нэг эст амьтан нь нарийн үйл ажиллагаа явуулдаг ч морфологийн хувьд

энгийн бүтэцтэй юм. Хооллолт, амьсгалалт, бодисын эргэлт, ялгаруулалт,
хөдөлгөөн ба үржил гэх мэт бүх үйл ажиллагааг нэг эс гүйцэтгэдэг болох мөн
нэг эст амьтны гарал үүсэл, хөгжлийн талаар энэхүү бие даалтаа бичихийг
зорилоо.

Зорилго: Энэхүү бие даалтаар нэг эст амьтны эволюцийн тухай тодорхой
ойлголтыг өгнө.

Зорилт: Үүний тулд нэг эст амьтан гэж юуг хэлдэг болох, түүний ерөнхий шинж,
хэзээ юунаас үүссэн болох, нэг эст амьтны эволюцийн тухай товч дурьдах
болно.

Иш татсан бүтээл:

1. Вили, К и Детье, В. 1974. Биология. Издателство Мир. Москва. стр316-

319
2. Георгиевский А. Б. 2004. Дарвинизм. Улаанбаатар. x.155159
3. Strickberger. Monroe. W. 1995. Evolution. 2nd-ed. Jones and Bartlett
Publishers International Barb House. London. p.310-319

73
 Нэг эст амьтан

Нэг эстэн буюу бүдүүлэг биетэнд бие нь нэг эсээс тогтсон бичил амьтад
хамаарагдана. Нэг эстний зүйлийн ерөнхий тоо 30000 гаруй байдаг. Эгэл
биетнүүд нь хэлбэргүй байдаг ч зарим нь геометрийн зөв дүрстэй. Нэг эстэн нь
бичил организм мөн. Хамгийн жижиг нь 3-4мкм, дундаж хэмжээ нь 50-150мкм,
хамгийн том нь 1.5-3мм зарим зүйл нь хэдэн см хүрнэ. Энэ бүлэгт багтдаг
амьтдын бие нь бүтцийн талаар олон эст организмын нэг эстэй адилхан
боловч амьдралын үйл ажиллагааны хувьд тэдгээр эс биеэ даасан организм
юм. Нэг эст амьтан нарийн үйл ажиллагаа явуулдаг ч морфологийн хувьд
энгийн бүтэцтэй. Бүдүүлэг биетэн бүхэн орчин тойронтой бодисын солилцоог
тасралтгүй явуулах, хөдлөн явах, үржих, сэрэл цочролыг хүлээн авч хариу
үйлдэл өгөх, орчиндоо зохицох гэх мэт үүргүүдийг гүйцэтгэдэг. Ихэнхи эгэл
биетнүүд энэ үйл ажиллагааг гүйцэтгэдэг өвөрмөц органеллууд болох
хөдөлгөөний үүрэгтэй сормуус ба шилбүүр, вакуоль, нейрофитрилл, нүд гэх мэт
зүйлүүд боловсорсон. Бүдүүлэг биетэн далай, тэнгис, цэнгэг, тогтмол ус, газрын
хөрсөнд амьдрахаас гадна тэдгээрийн олон зүйл паразит амьдралд зохилджээ.
Орчин үед шилбүүрийг ургамал ба амьтны аймгийн хооронд үүссэн гэж үздэг.
Жишээлбэл: Хламидомонад / Chlamydomonas /-ыг ургамалтай ижил, бусад
шилбүүртнийг амьтантай төстэй гэж үздэг. Харин эвгленийг ургамал ба амьтны
шинжийг агуулсан гэж үздэг. (Вили и Детье, 1974)

74
 Нэг эст амьтны эволюци

Энгийн нүүрстөрөгчит нэгдлээс химийн эволюцийн дүнд өндөр полимер

нэгдлүүд, бүдүүлэг амьд бие үүссэн. 1950 оныг хүртэл Кембрээс өмнө ямар
амьдрал байсныг палеонтологийн ердийн аргаар судалж чадаагүй байв. (
Георгиевский,2004) ХХ зууны эхээр Кембрийн өмнөх хурдаснаас страмотолит
хэмээх бактери, хөх ногоон замгийн үлдэгдлээс үүссэн шохойлог биетийг олсон.
Хамгийн эртний бактериуд нь 3.5 миллярд жилийн өмнө үүсэн бий болсон
бөгөөд бактерийн ул мөрийг Архейн эриний хурдаснаас илрүүлжээ. Зарим
ангилал зүйд хөх ногоон замгийг Schizophyta –ийн хүрээ буюу Monera-ийн
аймагт оруулдаг. Бусад бактерийг Schizophyta –ийн хүрээнд харин хөх ногоон
замгийг бусадтай нь Cyanophyta-ийн хүрээнд ба хоёуланг нь Thallophyta –ийн
аймагт хамааруулдаг. Хөх ногоон замаг нь паразит ба сапротроф болсноор
хлорофил нь үгүй болж бактери үүссэн гэж үздэг. Одоогийн байдлаар эртний
археобактери (галофил, метаны, термофил) ба эубактери гэсэн 2 овогт
хуваагдана. Ингэж 3 миллярд жилийн турш дэлхий дээр оршиж байсан нэг эст
амьтад хэт ягаан туяа болон цахилгаан цэнэгийн үйлчлэлээр үүссэн энергээр
баялаг органик бодисуудыг ашиглан исэлдэлт явуулж байсны үр дүнд амьдарч
иржээ. Прокариотууд үржихдээ коньюгацийн замаар удамшлын мэдээллээ
солилцдог байсан.

Амьдралын эволюцид гарсан хамгийн том алхам нь бөөмт эс (эукариот)

үүсч үүнтэй холбоотойгоор фотосинтез ба амьсгал үүссэн. Амьд биеийн
хамгийн гол ялгаа нь бөөмгүй эстэй, бөөмт эстэй гэх ба эсийн дотоод зохион
байгуулалт, генетик, биохими, метаболизмаараа хоорондоо төстэй. Эст
бүтэцтэй амьд биеийг дотор нь прокариот ба эукариот гэж ангилна.
Прокариотууд хүчилтөрөгчгүй орчинд амьдардаг бол эукариотууд
хүчилтөрөгчийг зайлшгүй шаардана.

Прокариотоос эукариот үүстэл наад зах нь 2 миллярд үргэлжилсэн бөгөөд

эукариот бүрийн бие одоогоос 1,5миллярд жилийн өмнө үүссэн. Нэг эстний
колони ямагт нэг давхар эсээс бүрдэнэ. Анхны нэг эстнүүдийн цаашдын
хөгжилд дараах зүйлүүд нөлөөлнө. Үүнд:

75
 1. Агаар дахь хүчилтөрөгчийн хэмжээ ихэссэн.

2. Органик бус бодисоос органик бодис бий болгодог автотроф бий болсон

3. Агаар мандлын дээд хэсэгт озоны давхарга бий болсон

Прокариот ба эукариот эсүүдийн өөр нэг ялгаа нь прокариотуудад исэлдэлт

дээр үндэслэн энергийн солилцоо нь явагддаг бол эукориотуудад амьсгал дээр
тулгуурлан бодисын солилцоо нь явагддаг.

Эукариот эсийн үүсэл: эукариот эс анх хэрхэн үүссэнийг тайлбарладаг 2 үндсэн

таамаглал бий.

1. Симбиозын таамаглал: Америкийн эрдэмтэн Маргулис митохондри ба

пластидийн ДНХ нь бөөмийнхтэй адилгүй эдгээр эрхтэнцрүүд нь бие
даан хуваагдах чадвартай байсан дээр тулгуурлан эукариот эс хэд хэдэн
удаагийн симбиогенезээр үүссэн гэж үзсэн.

2. Аутоген: Эукариот эс хэд хэдэн эсийн симбиоз бус аэроб амьдралтай

ганцхан прокариот эсээс үүссэн гэж үздэг. Эсийн бүрхүүл цитоплазм руу
дотогш хонхойж түүний үр дүнд эсийн бүрхүүлтэй үйл ажиллагаагаар
холбоотой гуурслаг хөндий, илтэс хэлбэртэй жижиг хэсгүүд буюу анхны
органоидууд үүссэн.

Аутоген замыг ихэнхи судлаачид дэмждэг. Эукариот үүссэнээр амьсгал бий

болж, исэлдэлттэй харьцуулахад 18 дахин их энерги үүсгэх болсон.

Эдгээр анхны эгэл биет организмууд үүссэнээр хүчилтөрөгчгүй орчинд

фотосинтез явуулж агаарт их хэмжээний хүчилтөрөгч цацаж, атмосферт агаар,
озоны давхарга бий болсон. Цацраг туяа усанд шингэх учир амьдрал анхандаа
зөвхөн далайд байх боломжтой байсан.

Нэг эстний улиран хувьсах хөгжлийн явцад үржих арга, генетикийн

аппаратууд нь боловсронгуй болон организмын нарийсахтай холбоотой бий
болсон шатуудыг ялгадаг.

76
Хамгийн бүдүүлэг шат- агам прокариотын шат

Олон янзын бактери янз бүрийн орчинд дасан зохицон тархсан ба

бөөмтэй төстэй хэсэг болон суурин мөхлөг цитоплазмын мембран үүссэн.

Энэ үед прокариотууд коньюгацийн замаар мэдээллээ солилцож байсан.

Хоёр дахь шат буюу агам эукариотын шат

Мембран, бөөм, цитоплазм, рибосом, митохондри зэрэг эсийн

эрхтэнцрүүд ялгаваржсан. Энэ үед бөөмийн хромосом үүсч тэр нь цаашид ижил
эрхтэнцрийн тоо олшрох (полимеразаци), бөөм дэх хромосомын тоо нэмэгдэх
(полиплоидизаци), генератив ба вегетатив бөөм (макронуклеус, микронуклеус)
үүсэх гэсэн замаар дэвшилт эволюци явагджээ. Эгэл биетний филогенезийн
дэвшилт үзэгдэл нь бэлгийн үржил (гамогони)-тэй болсонд оршино. Эхний
үедээ гаметууд эр эм нь ялгардаггүй байснаа дараа нь ялгардаг болж үржлийн
үр дүнд зигот үүсдэг болсон.

Түүхэн хөгжлийн тойм

Бүх эгэл биетнүүд зөвхөн нэг эсээс тогтсон янз бүрийн үүрэг гүйцэтгэдэг
органеллуудыг агуулсан, жинхэнэ бөөмтэй, бэлгийн ба бэлгийн бус үржлийн
хэлбэрийг эзэмшсэн, амьдралын хэлбэрийн хувьд дангаараа ба колониор
амьдардаг. Ихэвчлэн усан санд, хөрсөнд, харьцангуй цөөн зүйл нь шимэгч
юмуу симбиоз амьдралтай. Эгэл биетнүүд маш эртний үүсэлтэй боловч
тэдгээрийн олонхи нь өнөөг хүртэл амьдарсаар ирсэн нь түүхэн хөгжлийн явцад
орчны янз бүрийн өөрчлөлтийг даван туулах зохилдолгоог сайтар эзэмшсэн
байдагтай холбоотой. Эгэл биет амьтдаас аль бүлэг нь хамгийн эртний
үүсэлтэй вэ? гэдэг дээр эртэмтэд ихээхэн маргадаг. Олонхи эрдэмтэд
инфузори, спортон, книдоспорид, микроспорид зэргийг анхны эгэл биетэн биш
гэж үздэг. Учир нь инфузорын хүрээний төлөөлөгчид бусад эгэл биетнээс илүү
нарийн зохион байгуулалттай байдаг бол үлдсэн 3 хүрээний амьтад паразит
амьдралтай байдаг. Тийм учраас олонхи эрдэмтэд Sarcomastigophora-ийн
амьтад хамгийн анх үүссэн гэж санал нэгдэх боловч саркодин ба мастигофорын
ангийн амьтдын аль нь анх үүссэн бэ гэдэг дээр маргадаг. Учир нь бүтцийн
хувьд саркодины ангийн төлөөлөгчид илүү бүдүүлэг бүтэцтэй. Учир нь эсийн
пелликул бүрхүүл байхгүй, хөндий органелл байхгүй, эсийн дотор талд агшиж

77
сунах утаслаг байхгүй, эсийн амсар буюу сүв байхгүй, биеийн тодорхой хэлбэр
дүрсгүй гэх мэт.

Гэтэл нөгөө бүлгийн эрдэмтэд шилбүүртнийг илүү бүдүүлэг бүтэцтэй гэж

үздэг. Иймээс энэ үзлийг анх чехийн эрдэмтэн Р.Пашер дэвшүүлсэн бөгөөд
тэрээр ургамалтай нэгэн адилаар хлорофиллын мөхлөгийг агуулсан байдаг
учраас энэ нь түүний бүдүүлэг бүтэц гэж үздэг. Анхны эгэл биетэн амьтан үүсч
байх үед органик бодис үүсээгүй байсан тийм учраас анхны эгэл биетнүүд
автотроф хооллолттой байсан байх ёстой гэж үзсэн. Амьдралын үүслийн тухай
онолыг боловсруулсан оросын эрдэмтэн А.И.Опарин (коацерватын онол)-ын
онол ёсоор амьд организм үүсэхээс өмнө органик бодис бий болж
хуримтлагдсан байсан. Тийм учраас анхны эгэл биетэн гетеротроф
хооллолттой гэж үздэг. Шилбүүртнийг анх эгэл биетэн гэж үздэг эрдэмтэд
олонхи саркодин амьдралынхаа эргэлтийн аль нэг шатанд шилбүүрийг түр
хугацаагаар үүсгэдэг учраас шилбүүртнээс хожим үүссэн байх ёстой гэж үздэг.
Гэтэл сүүлийн үед шилбүүртнүүд хоол тэжээлийг биедээ оруулах үедээ мөн
хуваагдлынхаа дараа хуурамч хөлийг үүсгэдэг болох нь тогтоогдсон. Үүнээс
гадна шилбүүртний дотоод бүтэц маш нарийн зохион байгуулалттай болохыг
электрон микроскопын судалгаагаар тогтоосон. Иймээс эрдэмтэд саркодин
шилбүүртний аль нь ч биш тэдгээрийн эртний овог нь Protoflagellate гэх
гетеротроф хооллолттой нэг эст организм байсан гэдэг дээр санал нэгдсэн.
Өнөөг хүртэл амьдралгүй устаж мөхсөн гэж үздэг. Энэ нь шилбүүртэй байсан
бөгөөд митохондритой эндосимбиоз харьцаатай болох нь тогтоогдсон. Мөн
фагацитозид суурилсан гетеротроф хооллолттой, энгийн мембрангүй. Эртний
эгэл биетний эсийн хуваагдал 2 үндсэн шинжтэй:

1. Бөөмийн мембран митозын турш прокариотын хромосомын

хуваагдалтай ижилхэн хуваагдана.

2. Митоз хуваагдал бөөмийн бүрхүүлийн эвдрэлтэй хамт явагддаг.

(Strickberger,1995.)

Эгэл биетэн амьтдын цаашдын хөгжилд шилбүүртэн чухал үүрэг

гүйцэтгэсэн бөгөөд түүхэн хөгжлийн явцад шилбүүртний хөдөлгөөний органелл
нь полимержих үзэгдэлд орж бөөмийн аппарат нь нийлмэл бүтэцтэй болж
хувирсан. Спортны үүсэл мөн шилбүүртний үүсэлтэй холбоотой. Учир нь

78
спортны гаметууд шилбүүртэй төстэй хөдөлгөөн хийдэг сүүлтэй болсон. Үүнээс
гадна олон зүйлийн шилбүүртэн колони амьдралаар амьдардаг болсон. Энэ нь
цаашид нэг эстнээс олон эстэн үүсэх гол нөхцөл болсон. Харин книдоспорид,
микроспоридийн хүрээний төлөөлөгчид амёб хэлбэрийн хөврөлийг агуулдаг
учраас саркодинтой холбоотой. Үүнээс гадна книдоспорид, микроспоридууд
амьдралынхаа эргэлтийн аль ч үед шилбүүргүй байдаг. Төгсгөлд нь
шилбүүртний ангийн төлөөлөгчид түүхэн хөгжлийн хувьд доод замгуудтай
холбоотой бөгөөд иймд тэдгээрийн зарим нь ургамал маягийн автотроф
хооллолттой болсон байдаг.

Үр дүн

Эгэл биетнүүдийн ангилал зүй болон филогенетик харилцаа холбоо

хоёрын хоорондох ялгааг хэрхэн шийдвэрлэх нь удаан хугацааны турш
маргаантай сэдэв болж байсан. Гэсэн ч рибосомын RNA-ын нуклеотидын
секвенц ба олон төрлийн уургийн амин хүчлийн секвенцээс молекул өгөгдлийг
олж авах нь одоо үед эгэл биетэн, метазоа болон мөөгний хоорондын харилцаа
холбоог маш нарийн тодорхойлоход тус дөхөм болж байна.

Хэлэлцүүлэг

Эгэл биетний өвөг нь эртний үүсэлтэй, ойролцоогоор 1,6-1,8 тэрбум

жилийн тэртээ үүссэн. Тэдгээрийн болон метазоаны харилцаа холбоо нийтээр
хүлээн зөвшөөрөгдсөн бөгөөд метазоа нь нэг эст Choanoflagellate-тай хобоотой
болохыг 16S RNA-ын секвенцийн нуклеотидын анализаар батлан харуулсан
бөгөөд эртний өвөг нь гетеротроф хооллолттой, митоз, мейозоор хуваагддаг,
гистон уураггүй нэг эст организм байсан. Энэ тухай Strickberger,
Monroe.W.1995.Evolution номонд тодорхой өгүүлсэн байдаг.

Дүгнэлт

Амьтдын төрөл зүйлийн олон янз байдал, тэдгээрийн тархалт, байршилт,

хөгжлийн төвшин зэрэг нь амьтны аймгийн эволюци хөгжлийн үр дүн юм. Эгэл
биетнүүд маш эртний үүсэлтэй боловч тэдгээрийн олонхи нь өнөөг хүртэл

79
амьдарсаар ирсэн нь түүхэн хөгжлийн явцад орчны янз бүрийн өөрчлөлтийг
даван туулах зохилдолгоог сайтар эзэмшсэн байдагтай холбоотой.
Sarcomastigophora-н хүрээний амьтад анх үүссэн гэж санал нэгддэг боловч
саркодин ба мастигофорын ангийн амьтдын аль нь ч анхны эгэл биетэн биш
бөгөөд энэ хоёрын эртний өвөг нь гетеротроф хооллолттой 1эст организм
байсан гэж үзэх болсон. Энэ организм нь өнөөг хүртэл амьдралгүй устаж
мөхсөн.

Зөвхөн хоёр баг нь эрмэл байдалтай үлдсэн. Эдгээр нь:

1. Наран цацрагтан (Radiolaria)

2. Далайн дунт амёб (Foraminfera) юм.

Олон зүйлийн шилбүүртэн колони амьдралаар амьдардаг болсон. Энэ нь

цаашид нэг эстнээс олон эстэн үүсэх гол үндэс болсон.

Иш татсан бүтээл

1. Вили, К и Детье, В. 1974. Биология. Издателство Мир. Москва. стр316-

319
2. Винчестер А. 1967. Основы современной биологии. Издателство Мир.
Москва. стр43
3. Георгиевский А.Б. 2004. Дарвинизм. Улаанбаатар. x.155-159
4. Данзан ба бусад. 1989. Амьтан судлал I. Сэтгүүлийн нэгдсэн редакцийн
газар. Монгол улс.
5. Дарвин Ч. 1978. Байгалийн шалгарлын замаар зүйл үүсэх буюу
амьдралын төлөө тэмцэлд ивээгдэгч үүлдэр мэнд үлдэх нь. Улсын
хэвлэлийн газар. Улаанбаатар.
6. Strickberger. Monroe. W. 1995. Evolution. 2nd-ed. Jones and Bartlett
Publishers International Barb House. London. p.310-319

80
 Îëîí ýñò àìüòíû ýâîëþöè
Ã.ªíºðæàðãàë Биологи 3
Îðøèë
Ýâîëþöè õºãæèë íü ò¿¿õýí óðò õóãàöààíû ÿâöàä àìüä îðãàíèçì
õàìãèéí ýíãèéíýýñ íàðèéí á¿òýöòýé óëàì áîëîâñðîíãóé áîëîõ
÷èãëýëýýð ÿâàãääàã. Àìüòíû àéìãèéí ýâîëþöè õºãæèë áîë
áèîñôåðò àìüäðàã÷ á¿õ àìäüòàä àíõ ¿¿ññýí öàãààñàà ýõëýí ºíººã
õ¿ðòýë õýðõýí õóâüñàí ºð÷ëºãäºæ èðñíèéã çºâ òàéëáàðëàõ ÿâäàë
þì.
Çîðèëãî
Îëîí ýñò àìüòäûí ýâîëþöè õýðõýí ÿþâàãääàæ èðñýí, ÿìàð ç¿é
òîãòëîîð ÿâàãääàãûã ìýäýõýä ýíýõ¿¿ ñýäâèéí çîðèëãî îðøèíî.
Çîðèëò
Îëîí ýñò àìüòíû ò¿¿õýí õºãæëèéã ìýäýõèéí òóëä ýõëýýä þóíû ºìíº
àìüä áèå ìàõáîäèéí ¿¿ñýë õýðõýí ÿâàãääàãûã ìýäýõ

81
 Àìüä áèå ìàõáîäèéí ¿¿ñëèéí òóõàé
Ìàíàé äýëõèéí ãàäàðãóó, ýõ ãàçðûí áà äàëàé òýíãèñèéí óñ àãààð ìàíäëûí
äîòîðõ àìüòíû àéìàã íýã òàëààð òýäãýýðèéí îëîí ç¿éë, íºãºº òàëààð
òýäãýýðèéí îëîí ç¿éë, íºãºº òàëààð ç¿éëèéí òîîãîîð èëýðõèéëýãääýã. Îäîî
øèíæëýõ óõààíä ìýäýãäýæ áàéãàà àìüòíû ç¿éëèéí òîîã ýðäýìòýä îëîí ÿíçààð
òîîöîõ áîëîâ÷ äóíäàæààð 2 ñàÿ ãàðóé ãýæ ¿çýæ áîëíî.

Óñ áà õóóðàé ãàçðûí àìüòàä áàéãàëèéí øàëãàðàë áà àìüäðàëûí òºëººíèé

òýìöëèéí ä¿íä îëæ àâñàí çîõèëäëîãîîíû äàãóó õàðèëöàí àäèëã¿é áèîöåíîç
ÿðóñóóäûã ¿¿ñãýæ, äýëõèéí áºìáºðöãèéí õýñýã á¿ðò òàðõàëòûí ç¿é òîãòîëòîé
áîëæýý. Ãåîëîã÷èä ãàçðûí õºðñíèé ¿å äàâõðàãûã òîìîîõîí á¿ëýã áîëãîí àíãèëæ
ýðèíã äîòîð íü ãàëàâ áîëãîí õóâààæ ñóäàëäàã.

Á¿õ àìüä áèå ìàõáîäèéã ýñò áà ýñò áóñ ãýæ àíãèëíà. Ýñò á¿òýöòýé àìüä
áèå¿äèéã äîòîð íü íýã áà îëîí ýñò áèå ìàõáîä ãýæ àíãèëíà. Àìüäðàëûí
õýëáýðèéí åðºíõèé îíöëîã òóõàéëáàë: ýíåðãè õóðèìòëóóëàõ àðãààð íü 3 òîì
á¿ëýã áîëãîæ õóâààíà.

1. Óðãàìàë-metaphita
2. ̺ºã- fungi
3. Àìüòàí- metazoa

Óðãàìàë ýíåðãèéã àøèãëàí àóòîòðîô, 캺ã îðãàíèê áîäèñîîð õîîëëîõ ÷ îëîí

øèíæýýðýý óðãàìàëòàé èæèë òºñòýé áîë õàðèí àìüòàä ãåòåðîòðîô õýëáýðýýð
õîîëëîõ áà àìüäðàëûí õýëáýð íü óðãàìàë, 캺ãíººñ ýðñ ÿëãààòàé áàéäàã.
Áàéãàëü äýýð îðøèí àìüäàð÷ áàéãàà äýýðõ 3 á¿ëýã àìüòäûí ãàðàë ¿¿ñýë,
ýâîëþöèéí àñóóäàë íü îð÷èí ¿åä ÷ ãýñýí ýðäýìòäèéí ìàðãààíû íýã ãîë ñýäýâ
áîëñîí õýâýýð áàéíà. Ýäãýýðýýñ õàìãèéí ñàéí ñóäëàãäñàí íü àìüòàí þì.
Àìüòäûí ãàðàë ¿¿ñëèéã ñóäëàæ ìýäýõ íü ýâîëþöèéí á¿ëýãëýëèéí õýëáýð áà
ò¿¿íèé çàìûí ò¿¿õýí õºãæëèéí çàðèì íýã åðºíõèé áà íàðèéí ç¿é òîãòëûã ñóäëàõ,
ò¿¿õýí õºãæëèéí äýâøèëòýä áóöàëòã¿é øèíæ ÷àíàðûã èëð¿¿ëæ òîãòîîõîä ÷óõàë
à÷ õîëáîãäîëòîé.

82
 Ýðèí Ãàëàâ Ãàëàâóóäûí Óðãàìàë,àìüòíû åðòºíö
¿ðãýëæèëñýí íàñ ¿ðãýëæèëñýí
õóãàöàà (ñàÿ (ñàÿ õóãàöàà(ñàÿ
æèëýýð) æèëýýð æèëýýð)
)
1 2 3 4
Êàéíîçîé 60-70 Àíòðîïîãåí Õ¿í ¿¿ñýæ õºãæèâ. Óðãàìàë àìüòíû
(øèíý 1.5-2 åðòºíö îäîîãèéí òºðõ áàéäàëä îðñîí.
òºðìºë)60- Íåîãåí (äýýä Õºõòºí, øóâóó íî¸ðõîâ
70 ãóðàâäàã÷) 24-
24.5
Ïàëåîãåí Ñ¿¿ëò ìóóðàìæ, óðò ñàðâóóò áè÷,
(äîîä õîæèì ïàðàïèòåê,äðèîïèòåê áè÷
ãóðàâäàã÷)41 ¿¿ñýâ. Øàâüæ ºðí¿¿í õºãæèâ. Òîì
ìºëõºã÷èä ñºíºñººð áàéâ. Òîëãîé
õºëò 纺ëºí áèåòèéí îëîí á¿ëýã
óñòëàà.äàëä ¿ðò óðãàìàë íî¸ðõñîí.
Ìåçîçîé 240±10 Öýðä 70 Æèíõýíý øóâóó, äýýä õºëòºí ¿¿ññýí.
äóíä òºðìºë Ø¿äýò øóâóóä áàéñààð áàéâ. ÿñò
173 çàãàñ çîíõèëîâ. Í¿öãýí ¿ðòýí îéì
õýëáýðòýí öººðºâ. Äàëä ¿ðòýí ¿¿ñýæ
õºãæèâ.
Þðà 58 ̺ëõºã÷èä íî¸ðõëîî. Àðõåîïòåðèêñ
¿¿ññýí. Òîëãîé õºëò 纺ëºí áèåòýí
ºðíºí õºãæèâ. Í¿öãýí ¿ðò óðãàìàë
íî¸ðõñîí.
Ôàíåðîçîé-àìüäðàëûí èë ¿å

Òðèàñ 45 ̺ëõºã÷èä ºðíºí äýëãýð÷ ýõëýâ.

Àíõíû äýëýíòýí, æèíõýíý ÿñò çàãàñ
áèé áîëñîí.
Ïåðì 45 ̺ëõºã÷äçèéí õºãæèë ò¿ðãýñýâ.
Àðààòàí ìºëõºã÷èä ¿¿ñëýý. Òðèëîáèò,
÷óëóóí í¿¿ðñèéí îé ñºíºâ. Í¿öãýí ¿ðò
óðãàìàë îëøðîâ.
÷óëóóí í¿¿ðñ Õî¸ð íóòàãòàí ºðíºí äýëãýðëýý.

83
 (êàðáîí) Àíõíû ìºëõºã÷èä , íèñäýã
55-57 øàâüæ,ààëç,õèëýíöýò ààëç ¿¿ñýâ.
Òðèëîáèò ìýäýãäýõ¿éö öººðñºí. Îéì
õýëáýðòýí ºðíºí äýëãýðýâ. ¿ðò îéì
¿¿ññýí.
Ïàëåîçîé Äåâîí Áýãòýð õóÿãòàí ºðíºí äýëãýðýâ.
(ýðò òºðìºë) 50-70 Öàðâóó ñýë¿¿ðò çàãàñ ¿¿ñëýý.
330 Ñòåãîöåôàë (áèò¿¿ ãàâàëòàí) áèé
áîëñîí. Ñïîðò äýýä óðãàìàë ãàçàð
äçýð òàðõàâ.
Ñèëóð 30 Òðèëîáèò,ø¿ð õóðäàí õºãæèâ.
Ýäð¿¿ã¿é íóãàëàìòàí,áýãòýð õóÿãòàí
¿¿ññýí. Óðãàìàë õóóðàé ãàçàð äýýð
ãàðàâ. Çàìàã ºðíºí òàðõëàà.
Îðäîâèê 60 Äàëàé,òýíãèñèéí íóãàëàìã¿éòýí
Êåìáð 70 ºðí¿¿í õºãæèâ. Òðèëîáèò,çàãàñ ºðãºí
òàðõëàà.
Ïðîòåðîçîé Íóãàëàìã¿éòíèé á¿õ õ¿ðýýíä
(àíõ òºðìºë) õàìààðàõ àìüäñÛí ¿ëäýãäýë íýí
2000-ààñ õîâîð,öººí þì. Àíõíû õºâ÷òºí
äýýø ¿¿ññýí.
Êðèïòîçîé-àìüäðàëûí

Àðõåé Àìüäðàëûí ìºð óë ìýäýãäýýã¿é.

(äýëõèéí Àìüäàñ ãàðàëòàé ÷óëóóëàã áàéãàà íü
ò¿¿õèéí íÿí çàìàã áàéñíûã ãýð÷èëíý.
õàìãèéí
Äàëä ¿å

ýðòíèé ýðèí)
900 îð÷èì

Îëîí ýñò áèå ìàõáîäèéí ¿¿ñýë

Îëîí ýñò ìàõáîäèéí ¿¿ñëèéí ÿíç á¿ðèéí òààìàãëàë áàéäàã áîëîâ÷ îäîîãîîð
èõýíõ ýðäýìòäèéí õ¿ëýýí çºâøººð÷ áàéãààãààð îëîí ýñò áèå ìàõáîäèéí ºâºã íü
êîëîíè õýëáýðòýé àìüäàð÷ áàéñàí ãåòåðîòðîô ýãýë áèåòí¿¿ä þì. Òýäãýýðèéã

84
Metozoa ãýñýí ñàëáàð àéìàãò íýãòãýäýã áà îëîí ýñòíèé õºãæëèéí ìóõàðäìàë
ñàëàà ãýæ ¿çäýã. Ýãýë áèåòíèé ãîë ýõ ¿¿ñâýð íü ÷ºëººò àìüäðàëûí
õýëáýðòýé,øèëá¿¿ðòýí,Sphaerocea õ¿ðýýíä õàìààðàãääàã íýã ýñò àìüòàä áàéâ.
̺í êîëîíè øèëá¿¿ðòí¿¿ä áîëîõ Gonium volvox çýðýã õàìààðàãäàíà.

Òýäãýýð íü ôàãîöèòîç õýëáýðýýð õîîëëîæ,õºäºë㺺íèé ¿¿ðãèéã øèëá¿¿ðèéí

àïïàðàò ã¿éöýòãýäýã áàéæýý. Íýã ýñò äàíãààðàà õîîëëîõ,õºäëºõ ¿¿ðãèéã çýðýã
ã¿éöýòãýõýä õ¿íäðýëòýé áàéñàí òóë ýâîëþöèéí ÿâöàä ýñèéí òºðºëæèëò áîëæ
áèåèéí áà áýëãèéí ýñ ¿¿ñ÷ áèé áîëîõ ÷èãëýë ÿâàãäàæ áèåèéí ýñýýñ ôàãîöèò
õîîëëîëò , ïèíîöèòîç õºäºë㺺íèé ¿¿ðýãòýé ÿëãàâàðëàë ò¿¿íèé á¿òýö ,¿¿ðãèéí
÷èãëýëýýð ÿâàãäñàí íü ýñèéí 2 äàâõàðãà áèé áîëæ îëîí ýñò áèå ìàõáîä ¿¿ñýõ
¿íäñýí øàò áîëæ ºãñºí. ×óõàìäàà èéì 2 äàâõðàãà áèé áîëñîí ÿâäàë íü äîòîîä
øèíãýí îð÷íûã ¿¿ñãýæ, ýñ¿¿ä õîîðîíäîî õèìèéí ÿíç á¿ðèéí äîõèîíóóä
äàìæóóëæ ýõýëñíýýð ìýäðýëèéí òîãòîëöîîíû ýõ ¿¿ñâýð òàâèãäñàí. Ýíý 2
äàâõðààò áèåèéã ôàãîöèòåë ãýæ íýðëýñýí.

Ôàãîöèòåë óñàíä ñîðìóóñíû òóñëàìæòàéãààð ñýëæ, èäýø òýæýýëèéí õýñã¿¿äèéã

áàðüæ,ôàãîöèòáëàñòààð áîëîâñðóóëäàã áàéâ. Ýâîëþöèéí õîæìûí øàòàíä
ôàãîöèòåë¿¿ä îëîí ÿíç á¿ðèéí çîõèëäëîãîîòîé áîëæýý. Ýðäýìòýä ýâîëþöèéí
õºãæëèéí öààøäûí ÿâöàä îð÷èí ¿åèéí äîîä àìüòàä áîëîõ õºíäèé
õýâëèéòýí,çàðèì íýã õàâòãàé õîðõîé, õºâºí áèåòýíòýé òºñòýé õýëáýðèéí àíõíû
îëîí ýñò áèåòí¿¿ä ¿¿ññýí õýìýýí ¿çäýã. Õºíäèé õýâëèéòíýýñ ýõëýýä òºâëºð÷
ÿëãàðàí õºãæèõ øàò ýõýëäýã. Ýíý ¿åä òºâ ìýäðýëèéí ñèñòýì íü çàíãèëààò þìóó
óóðàã òàðõèò õýëáýðýýð õºãæèæ ¿ðæèë ãàäààä ¿ð òîãòîëòòîéãîîñ àìüä çóëçàãà
òºð¿¿ëýõ õ¿ðòýë ººð÷ëºãäñºí. Ýäãýýð àìüòàä ¿ð çóëçàãàà äàãóóëæ ñóðãàõ
çàìààð çàðèì øèíæýý ¿ð óäàìäàà äàìæóóëäàã áîëæýý.

Îëîí ýñò ìàõáîäóóä äàðààõ îíöëîã øèíæòýé:

1. Áèå ìàø îëîí ýñýýñ òîãòäîã.

2. Ýñèéã äîòîð íü áèåèéí áà áýëãèéí ãýæ 2 àíãèëäàã.
3. Áèåèèí ýñ¿¿ä á¿òýö,¿éë àæèëãààãààðàà ººð ººð áàéäàã.
4. Áèå ìàõáîäèä ýñ¿¿ä îëîí äàâõðàà ¿¿ñãýæ áàéðëàäàã.
5. Äîòîîä îð÷íû øèíãýí áîäèñ áîëîí ìýäðýëèéí òîãòîëöîîíû
òóñëàìæòàéãààð á¿õýë á¿òýí áèå ìàõáîäèéã ¿¿ñãýñýí.

85
 6. Îëîí ýñò îðãàíèçìóóäàä ¿ðæèë íü êñåíîãàìè (ñîëáèñîí ¿ð òîãòäîã)
õýëáýðòýé áîëñîí.

Ñýýð íóðóóã¿éòíèé ýâîëþöè

Õóóðàé ãàçðûí àìüäðàëòàé øàâæèä íèñýõ äàëàâ÷ ¿¿ññýí. Àìüòíû ýâîëþöè

õºãæèë õýäèé õèð äîîä øàòàíä áàéõ òóñàì ò¿¿íèé àðãà ýíãèéí áîëæ ãîëëîí
áýëãèéí áóñ ¿ðæèë äàâàìãàéëàõ õýëáýðòýé áàéäàã. Åð íü àìüòíû àéìãèéí
áýëãèéí áóñ ¿ðæèë îëîí õýëáýðýýð ÿâàãäàõ áºãººä ãîëëîæ ýíãèéí õóâààãäàõ,
íàõèàëàõ, øèçîãîíèé õýëáýð íî¸ëíî. Àìüòíû á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëò
ñàéæðàõûí õèðýýð ààæèìäàà áýëãèéí áóñ ¿ðæèë ãýýãäýæ áýëãèéí ¿ðæèë äàãíàæ
ÿâàãäàíà.

Ýâîëþöè õºãæëèéí ÿâöàä á¿õ àìüòíû á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëò , ãàíöõàí óðàãø
äàâøèõ , äýýøëýõ ÷èãëýëýýð ÿâàãäààã¿é. Àìüä îðãàíèçì àìüäðàëûí ºâºðìºö
øèíæ òºëºâ , àìüäðàõ îð÷íû íºõöºë ººð÷ëºõ çýðýãòýé óÿëäàí çàðèì ýä,
ýðõòíèé á¿òöèéí õÿëáàðøèõ þìóó á¿ð ìºñºí àëãà (àòðîôè) áîëîõ çýðãýýð
ðåãðåññò îðñîí ýðõòíèé á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëòûí øèíý òºëâèéã îëîõ, øèíýýð
ýðõòýí áèé áîëîõ ¿éë àæèëëàãàà ÿâàãääàã íü ýâîëþöè õºãæëèéí íýã îíöëîã
øèíæ. Èíãýæ ðåãðåññò îðîõ ÿâäàë ÷ºëººò àìüäðàëààñ ïàðàçèòèçìä øèëæèõ, èõ
õºäºë㺺íòýéãýýñ óñíû ã¿íä õºäºë㺺í áàãàòàé àìüäðàëä îðîõ óñíààñ õóóðàé
ãàçàðò øèëæèæ, àãóéí ã¿íèé àìüäðàëä äàñàõ þìóó õîîë òýæýýë ñîëèõ ãýõ ìýò
îëîí ç¿éë áîëñîí.

Õºäºë㺺íã¿é þìóó áàãà õºäºë㺺íò àìüäðàëä øèëæñýí àìüòäàä ÷ºëººò

àìüäðàëûã áîäâîë õóÿã ìýò õàìãààëàõ ýðõòýí /纺ëºí áèåòíèé äóí á¿ðõ¿¿ë
ºðãºñò àìüòíû øîõîéëîã òóëãóóð/ áèåèéí õàìãààëàëò õîðò áîëîí áóñàä
áóë÷èðõàé õ¿÷òýé õºãæèí ò¿¿íèé îðîíä ìýäðýëèéí ñèñòåì áóë÷èí çýðýã ýðõòíèé
õºãæèë äîðîéòíî.

Õºäºë㺺í áàãàòàé áîëîí ïàðàçèò àìüäðàëä øèëæñýí àìüòàä ìàø îëîí òîîíû
¿ð óäàì ºãºõ ÷àäâàðòàé áîëñîí íü áèîëîãèéí íýãýí àøèãòàé çîõèëäëîãîîíû
õýëáýð áºãººä ãîë÷ëîí ãåðìàôäðîäèò áýëýã ýðõòýíòýé áîëæýý. Óñíààñ õóóðàé
ãàçàð ãàðñàí àìüòäàä ¿å õºëòºí çýðýã çàëàìãàé àìüñãàëóóð àëãà áîëæ àðüñíû
á¿ðõ¿¿ë çóçààðàõ, õèòèíæèëò èõñýæ ¿å ìº÷íèé ¿å õºëòºí ¿éë àæèëëàãàà
áîëîâñðîíãóé áîëñîí.

Îëîí ýñòíèé äîòðîîñ áèåèéí äàâõðàãàä (Diplopastica) àìüòàä õàìãèéí ýðòíèéõ

þì. ßëàíãóÿà æèíõýíý ìýäðýëèéí ñèñòåì áàéõã¿é õºâºí áèåòèéí õ¿ðýý
(Spongio) á¿ð ääýýð ¿åä ¿¿ññýí á¿ä¿¿ëýã àìüòàä òîõèëäîíî. Èõýíõ ñóäëàà÷äûí
¿çäýãýýð õºâºí áèåò àìüòàä îëîí ýñòíèé õºãæè뺺ñ õºíäèéðºí ñàëñàí áèå
äààñàí õýëáýð þì.

Áèåñèéí 2 äàâõðàãàò àìüòäààñ õºíäèé õýâëèéòýí (Coelentarata) ñàìòàí

(Ctenophora) á¿òöýýðýý íèëýýä äýýøèëæ öàöðàãò òýãø õýìòýé ðàäèàëü
ñèììäåòð áîëæýý. Ýíý öàöðàãò òýãø õýìòýé àìüòäàä àíõ ò¿ð¿¿í ìýäðýëèéí ýñ
áîëîí òîäîðõîé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ ýä ¿¿ñäýã. Ãýâ÷ ýêòî, ýíäîäåðòèéí äàâõðàãà íàñ

86
áèå ã¿éöñýí àìüòäàä õýâýýð ¿ëääýã îíöëîãòîé. Èéì àìüòäûí á¿òýö ¿ð
õºâðºëèéí ãàñòðóëòàé èæèë òºñòýé. Äýýð äóðäñàí àìüòäààñ á¿õ îëîí ýñòýí
áèåèéí 2 òàëûí òýãø õýìòýé 3í äàâõðàãàòàé(¿ð õºâðºëèéíõºº õºãæèëä ýêòî,
ýíäî ìåçîäåðìèéí äàâõðàãà ¿¿ñãýíý) áàéäàã òóë 2 òàëûí òýãø õýìòýé (bilateria)
þìóó 3 äàâõðàãà(triboblastica)ãýæ íýðëýääýã áèåèéí 3 äàâõðàãàä àìüòíû äºâºã
äýýäýñ íü ÿìàð àìüòàí áý ãýäýã àñóóëòàíä á¿ðýí ñàéí òîäîðõî éáàéãàà þì.
õºâºí áèåòýí ÿ òºäèéã¿é õºíäèé áèåòýí àëü àëü íü 2 òàëûí òýãø õýìíèé
(Bilateria)øóóä ºâºã äýýäýñ áîëæ ÷àäàõã¿é ãýæ àìüòàí ñóäëàà÷èä ¿çäýã îð÷èí
¿åèéí àìüòäààñ õàìãèéí ýðòíèé 2 òàëûí òýãø õýìòýí áîë ÷ºëººò õàâòãàéí
õîðõîé (Plathelminhes) þì. õàâòãàé õîðõîé ÿëàíãóÿà òóðáåëëÿðèéí (Turbellaria)
á¿òöèéí ýíãèéí áºãººä ýñèéí äîòîð õîîë áîëîâñðóóëàõ áîëæ, çàðèì ãýäñíèé
òóðáåëëÿðèä áîë á¿ð áèåèéí õºíäèéã ä¿¿ãýñýí ïàðåíõèì ýñ øóóä îðîëöäîã
ÿâäàë ¿íýõýýð ýðò äýýð ¿åèéí øèíæèéí íýã òîä ¿ç¿¿ëýëò þì. õàâòãàé õîðõîéí
íýã ýãíýýä ò¿¿õèéí õºãæëèéí èæèë ¿å øàòàíä íåìåðòèí (nemertini), äóãàðèã
õîðõîé (Nemathelminthes) õ¿ðýý îðøèíî. Ýäãýýð õ¿ðýýíèé àìüòàä á¿ãä
ïðîòîöåëèéí áóþó àíõäàã÷ õºíäèéòýé (Acolelmata) áàéäãààðàà áóñàä õ¿ðýýíýýñ
ýðòíèéõ áàéäàã.

Ä¿ãíýëò

Îð÷èí ¿åä ýðäýìòäèéí äóíä íýã ýñýýñ îëîí ýñò îðãàíèçì ¿¿ñýõ àíõíû õýëáýð íü
Ẻãíºð÷ êîëîíè àìüòàä íýã ýñò á¿ä¿¿ëýã áèåòíèé (ñàðêîìàñòèãîôîð,
èíôóçîðè) õ¿ðýýí¿¿ä áîëîí îëîí ýñò àìüòíû ýðò äýýð ¿åýñ ãàðàëòàé õºíäèé
õýâëèéòíèé õ¿ðýýíä èõ áàéäàã.

Îëîí ýñò àìüòäûí íýã îíöëîã íü õºãæèë ¿ð õºâðºëèéí õºãæ뺺ñ ýõýëíý. Îëîí
ýñò àìüòíû áèåèéí ãàäààä äîòîîä á¿òöèéí ýâîëþöè õºãæëèéí ÿâöûã
õ¿ðýýí¿¿äèéí àìüòäûí á¿òöèéí õîîðîíä íü õàðüöóóëàí ¿çýõ áàéäëààð àæèãëàæ
áîëíî. Ýâëþöèéí õºãæëèéí öààøäûí ÿâöàä õºäºë㺺íèé ýðõòýí îëîí ¿åýñ
òîãòñîí ìº÷èä ä¿å õºëòíèé õ¿ðýýíä ¿¿ñýæ ò¿¿íèé õºääºë㺺í àìüäðàõ áàéäëûã
óëàì îëîí ÿíç áîëãîí àìüäðàëûí ýëäýâ îð÷èíä èäýâõèòýé àìüäðàõ áîëîëöîîã
íýýëýý.

Àìüòäûí ýâîëþöè õºãæëèéí ‘òºðëèéí õîëáîîñ ìîä’-íîîñ ¿çýõýä á¿õ àìüòàä

‘óðãàìàëòàé õàìò’ íýãäìýë íýã ãàðàëòàéã õàðóóëæ áàéíà. Õàðèí õºãæëèééí
ò¿¿õýí óðò óäààí õóãàöààíû ÿâöàä àìüòàä á¿ð õóâüñàë ººð÷ëºëòºíä îðäîã.
Ýâîëþöè õºãæëèéí çàìààð õºãæëèéí ãîë ‘èøíýýñ’ ñàëààëàí ñàëáàðëàæ íýã õýñýã
íü öààøèä óëàì á¿ð õºãæèí öýöýãëýæ áàéõàä íºãºº õýñýã íü ¿õýæ ìºõºí ‘ìîäíû
ìº÷èð õóãàð÷’ ãåîëîãèéí òîäîðõîé ¿åä ¿ëäýæ õîöîðäîã æàìòàé.

87
Îð÷èí ¿åèéí àìüòäûí àéìàã íü ò¿¿õýí õºãæëèéí òîäîðõîé ¿å øàòóóäàä íýã íü
íºãººãººñºº ñàëáàðëàí õºãæñººð èðñýí íü ýâîëþöèéí õºãæëèéí ýöñèéí
ñàëààíóóä þì. Ýäãýýð ñàëàà ÷ öààøèä ñàëáàðëàí õºãæèõ äèàëåêòèê ç¿é
òîãòîëòîé þì.

88
 Хүний үүсэл, хөгжил
Анхцэцэг Биологи 3

Îðøèë
Ýðò äýýð öàãààñ õ¿í òºðºëõòíèé àíõààðàëûã òàòñààð èðñýí íýã àñóóäàë áîë
õ¿íèé ¿¿ñëèéí òóõàé àñóóäàë áèëýý. Îð÷èí ¿åä îëîí òîîíû áîäèò îëäâîðóóä
äýýð òóëãóóðëàí øèíæëýõ óõààí õ¿íèé ¿¿ñ÷ áèé áîëæ õºãæñºí ¿éë ÿâöûã
ã¿íçãèéð¿¿ëæ ñóäàëñààð áàéíà. Äýëõèéí ò¿¿õýíä õ¿í áèé áîëñîí öàãààñ îð÷èí
¿å õ¿ðòýëõ ¿åèéã àíòðîïîãåíåç õýìýýí íýðëýäýã áàéíà. Ýíý øèíæëýõ óõààí íü
ãóðâàí ãîë àñóóäëûã õºíäºí òàâüäàã áºãººä ¿¿íäýý õ¿íèé ¿¿ñýë, ýíý ¿éë ÿâö
áîëñîí ãàçàð õóãàöàà, àðõåîëîãèéí ñî¸ëòîé õýðõýí õîëáîãäîõ, àðüñíèé ºíãºíèé
ÿëãàâàðòàé áàéäëûí øàëòãààí, ¿éë ÿâö çýðãèéã ñóäëàõàä ÷èãëýãäñýí þì.

Ýíý ñýäâèéã ñîíãîí àâñàí ó÷èð íü õ¿í þóíààñ ¿¿ñýâ, ÿìàð ÿìàð áýðõøýýëèéã
äàâàí òóëóóëñààð ºäèéã õ¿ðâýý ãýäãèéã ìýäýæ àâàõûã õ¿ñëýý.

Õ¿íèé ¿¿ñýë õºãæëèéí òàëààðõ åðºíõèé îéëãîëò ºãºõ çîðèëãî òàâьëàà. Õ¿íèé
¿¿ññýí øàëòãààí, õ¿íèé ¿¿ñëèéí ¿å øàò, хүн хаана үүссэн, хүний үүслийн
хөдөлгөч хүч ýäãýýðèéí òàëààð äýëãýðýíã¿é îйлгîæ ìýäýõ çîðèëò òàâèí ýíýõ¿¿
бие даалтын àæëûã áè÷ëýý.Тулгуур материал болгон Brown G.D.Human
evolution 1995 year p 58-67 мөн Гүрбадам.А Биологи УБ-1998 он ху 206-212
ашиглаа.

Зарим эрдэмтдийн хийсэн хүний үүслийн талаарх шинжлэх

ухааны үндэслэлтэй бүтээл, тайлбарууд
Эрт дээр үеэс амьдралын бүх үзэгдлүүдийг шашны номлолоор биш
байгалийн нөхцөл шалтгаануудаар тайлбарлах ёстой гэдгийг нотолсон.

♦ МТӨ VI зуунд эртний Грекийн суут сэтгэгч Анаксимандр нь хүн байгалийн

хуулиар үүссэн гэдгийг анх удаа тайлбарлахыг оролдсон. Түүний
89
 бодлоор газар дэлхий хэзээ нэгэн цагт шингэн байж аажмаар газар
дэлхий хөрсжин ургамал амьтныг бий болгосон.
♦ МТӨ VI-V зууны заагт Лао-Цзы дэлхий ертөнц үргэлжийн хувьсал,
хөгжлийн байдалд оршино хэмээн сургаж байсан. Үүнд хүн хамгийн
түрүүнд хувьсана.
♦ МТӨ V зуунд Грекийн сэтгэгч Анаксогор хүний гарал үүслийг
Анаксимандрын адил шахуу тайлбарласан боловч, хүн гартай учир бүх
амьтдаас давуу болж ирлээ хэмээсэн.
♦ МТӨ V-IV зуунд Грекийн гүн ухаантан Протагор хүн төрөлхтний гарал
үүслийг ихэд сонирхож, өрх гэр, улс гэх мэт асуудлын талаар ном бичиж
байсан. Тэр "Хүн төрөлхтний анхны хүй нэгдлийн байдлын тухай" гэдэг
ном бичжээ.
♦ МТӨ IV зуунд Грекийн уран илтгэгч Сократ <Үг, биднийг адгуусны янзтай
амьдралаас чөлөөлөн гаргасан төдийгүй, түүнийг ашиглан бид хот орон
барих, хууль дүрэм тогтоох, урлал бүтээж чадах болсон... үг гэдэг маань
бүх хэргийн магнай, уран санаа бүхний гол болов> гэжээ.
♦ МЭ-ий IX зууны үеийн "И-изин" (хувирлын ном) гэдэг хятад сударт,
байгаль бол гайхалтай юм гэж байхгүй харин юм бүхэн байгалийн
шалтгаанаар болж байдаг гэсэн утга санаа бичигдсан байдаг.
(Гремяцкий, 1959).
♦ XVIII зуунд Шведийн нэрт байгальч К.Линней (1707-1778) өөрийн
боловсруулсан амьтны аймгийн системд хүнийг бич, бичин амьтадтай
хамт нэг бүлэгт оруулсан.
♦ XVIII-XIX зуунд Францын эрдэмтэн Ж.Б.Ламарк "Зоологийн гүн ухаан"
номондоо хүн модонд авирч амьдрахаас газар шилжиж амьдрах болсон
бич маягийн өвгөөс үүссэн хэмээн анх удаа бичжээ.
♦ 1871 онд Ч.Дарвин (1809-1882) "Зүйлийн үүсэл ба бэлгийн шалгарал"
хэмээх бүтээлдээ хүн бол амьд биеийн хөгжлийн цуваан дахь хамгийн
эцсийн, дээд зохион байгуулалттай хэсэг бөгөөд хүн дүрст бичтэй холын
нэг өвөг болохыг баталсан. (ÿðáàäàì, 1998).
♦ 1876 онд Ф.Энгельс (1820-1895) "Байгалийн диалетик" номондоо <... Бид,
тодорхой утгаар хэлэхэд хөдөлмөр хүнийг өөрийг нь бий болгосон гэх
хэрэгтэй> (Гремяцкий, 1959). хэмээн хүний эволюцид гүйцэтгэсэн
нийгмийн хүчин зүйлийн ач холбогдлыг тодоðõîéëîñîí áàéíà.

90
Хүн амьтнаас үүссэний баталгаа
Хүн биологийн зүйлийн хувьд дараах ангилал зүйд хамаарагддаг.

Хүрээ. Хөвчтөн- Chordata

Доод хүрээ. Сээр нуруутан- Vertevrata

Анги.Сүүн тэжээлтэн- Mammalia

Доод анги. Ихэстэн- Placentalia

Баг. Сармагчин- Primatus

Овог. Гоминид- Gominidia

Төрөл. Homo

Зүйл. Ухаант хүн- Homosapiens

Хүн амьтнаас үүссэн баталгааг дараах байдлаар томъёолж байна. Үүнд:

1. Хөвчтөний хүрээ, сээр нуруутны доод хүрээний төлөөлөгчийн хувьд:

• Биеийн бүтэц хоёр талын тэгш хэмтэй.

• Хөврөлийн хөгжлийн үед хөвч, заламгайн хавтас бий болдог.

• Гуурс хэлбэрийн мэдрэлийн системтэй.

• Тархи таван хэсгээс тогтдог, багана нуруутай, хоёр хос мөчтэй, зүрх
биеийн хэвлийн хэсэгт байрладаг.

2. Сүүн тэжээлтэний ангийн төлөөлөгчийн хувьд:

• Амьд зулзага төрүүлж, түүнийгээ сүүгээр тэжээдэг.

• Сүүний булчирхайтай, бие үсэн бүрхүүлтэй.

• Бүлээн цустай, хөлсний булчирхайтай, дулаанаа өөрөө зохицуулдаг.

• Биеийн хөндий өрц, хэвлий, цээжний хэсэгт хуваагдсан.

• Зүрхний 4 тасалгаатай, аортын зүүн нумтай, бие гүйцсэн улаан цогцост

бөөмгүй

• Амьсгалын тогтолцоо уушги, бронхи, альвеолоос тогтсон.

• Гурван хэлбэрийн сүүн, байнгын шүдтэй.

• Олон тооны үлдэгдэл эрхтэнтэй.

91
3. Ихэстэний доод ангийн төлөөлөгчийн хувьд:

• Ихэстэй

• Хөврөлөө ихэсээр дамжуулж хооллодог.

4. Сармагчны багийн төлөөлөгчийн хувьд:

• Цээжиндээ нэг хос сүүний булчирхайтай.

• Хуруунуудын төгсгөлд хумстай, алгандаа зураастай.

• Өмнөт мөчний эрхий хуруу бусад хурууны эсрэг чиглэсэн.

• Сарын тэмдэг, үр төлөө тээх хугацаа ижил.

• Цусны АВО системийн антигенээр төстэй.

• ДНХ тодорхой гомолог бүтэцтэй. Энэ төстэй бүтэц хүн-шимпанзед 91-

92%, хүн-гиббонд 70%, хүн-маккаки резуст 60% байдаг.

• Ижил төрлийн өвчин, шимэгчидтэй. (ÿðáàäàì, 1998).

Орчин үед хүний үүсэл гарлыг авч үзэхдээ амьд байгалийн урт удаан
хөгжлийн явцад хөдөлмөрийн ачаар хүний хамгийн дээд үе болох хүн дүрст
бичний өвөг хөгжмөл адгуусан амьтны төлөөлөгч болох нэгэн бүдүүлэг
амьтнаас, сансар, гариг дэлхийн нөлөө, байгалийн шалгарал, биологийн
эволюци хөгжлийн үр дүнд одоогоос 40 сая жилийн тэртээ үүссэн гэж үздэг.

Хүний үүсэл хөгжилд:

1. Орчлон, ертөнц, галактик, нар, сар зэрэг сансар огторгуйн үзүүлсэн нөлөө

2. Экологийн уул үүсэх явц ба газар хөдлөлт, дан атомын буюу ураны задрал
болон цацраг идэвхт чанар, радиацын нөлөө зэрэг гариг, дэлхийн үзүүлсэн
нөлөө

3. Гадны хүчин зүйлсийн үйлчлэлээр дотоод хүчин зүйлсүүд болох зан

араншингийн зохицол, мутаци, эрлийзжилт, ген хромосомын өөрчлөлтүүд
зэрэг хүний анатоми, морфологийн хүчин зүйлс зэрэг нөлөөлсөн гэж үзэж
болно. (Áàëõààæàâ, 2001).

Хүний гарал үүслийг тогтоох гэсэн эрдэмтэд хүнийг одоогийн хүн дүрст
мичнээс нэлээд давуу хөгжилтэй, мичин маягийн амьтнаас салж хөгжсөн гэсэн
дүгнэлтэд хүрчээ. Хүний өвөгтэй ойролцоо, түүний гадаад төрхийн шинжийг
илэрхийлж чадах сармагчин төрөл, зүйлийг уйгагүй судалсны эцэст М.Ф.
Неструх хүний өвөгтэй төстэй гэж байгаа сармагчны төрлийг 3 ангилжээ. Үүнд:

92
1. Заримдаг сармагчин долгопять, лемура, тупай. Эдгээр нь жижиг биетэй,
мууртай төстэй.

2. Ердийн сармагчин-Гонктел, Павиан гэх мэт Ази, Африкийн сармагчингууд

3. Хүн дүрст сармагчингууд-Гиббон, Орангутан, Шимпанзе, Горилл.

Эдгээр нь одоо Зүүн Өмнөд Ази, Малайн арлуудаар амьдардаг, хүнтэй

маш төстэй.Хүн ба хүн дүрст мичний өвөг, түүнээс хүн, хүн дүрст мич
салбарласан нь: Эрдэмтдийн үзэж байгаагаар хүний удам, төрлийн чиглэл ийм
байжээ. Үүнд: 14 сая жилийн өмнө хүн ба хүн дүрст бичний өвөг нэгдмэл нэг
байв. 60 сая жилийн тэртээ чийглэг уур амьсгал хуурай уур амьсгалаар
солигдоход дэлхий дээр мөн түүнд дасан зохицсон ургамал, амьтны аймаг бий
болжээ. Ялангуяа ой, тайга, балар харанхуй ширэнгэний модонд дүүлэн асч
явдаг, биеэрээ одоогийн суусар,хэрэм зэрэг амьтадтай төстэй амьтан сүрэг
сүргээрээ явах нь элбэгшжээ. Тэд хөгжлийнхөө үе шатуудыг дамжсаар 40 сая
жилийн өмнө мууртай төстэй амьтан болжээ. Тэр нь нүүрний галбир төрхөөрөө
сармагчны төрхийг олж байсан тул судлаачид түүнийг парапитек
(сармагчинтай төстэй амьтан гэсэн утгатай грек үг) гэж нэрлэжээ. Эволюцийн
хөдөлгөгч хүчний улмаас парапитек нь пролиопитек дриопитек гэсэн 2 зүйл
үүсгэсэн ба проплиопитек нь гиббон, орангутаны өвөг гэж олонх эрдэмтэд үздэг.
Харин дриопитек нь дээр өгүүлсэн 14 сая жилийн тэртээгээс хөгжлийн 3 салаа
шугамыг үүсгэж, 1 дэх нь одоогийн шимпанзе, гориллыг, 2 дахь нь сүүлд
сөнөсөн гигантопик гэгчийг, харин 3 дахь нь рамапитек-ийг
үүсгэжээ.Рамапитек нь цаашдынхаа хөгжлийн явцад мөн л 3 салааг үүсгэсэн
боловч эхний 2 зүйл эвсталопитек нь бас л сөнөжээ. Учир нь шинэ зүйлүүд
үүсэхэд Мутаци явагдаж мутант амьтад байгальд дасан зохицож чадахгүй
явсаар сөнөдөг байжээ. Харин 3 дахь салаа нь эволюци хөгжлөөр хөгжсөөр
одоогийн бидний өвөг болжээ. (Brown, 1995).

Хүн хүн дүрст бичний ялгагдах үндсэн шинж болон зарим

биохимийн өөрчлөлт
Амьтны аймгаас хүн сармагчнаар дамжин үүссэн. Гэвч хүний өвгийн
аажим хувьслын явцад биологийн чанарын өөрчлөлт гарсан явдалтай холбож
хүн, амьтан хоёрын зааглалыг тайлбарладаг. Тэрхүү чанарын өөрчлөлт нь
ухамсрын үүсэл билээ. Амьтны сэтгэх зүй нь хүний сэтгэх зүйн урьдах түүх нь
байжээ. Өөрөөр хэлбэл хүний өвөг нь биологи мөн чанараар голлож байсан бол
хүн нь нийгмийн мөн чанарыг голлон илэрхийлэх болсон. (Áàëõààæàâ, 2001).
Мөн ялгагдах үндсэн шинжийг нь биологийн үүднээс авч үзвэл:

• Хүний тархины дундаж жин 1350-1500 гр байхад горилл, шимпанзегийнх

460 гр байдаг.

93
 • Хүний тархи дунджаар биеийн жингийн 1/40-тэй тэнцэж байхад
сармагчингийнх 1/60-1/200 байдаг.

• Хүний тархины гадаргуу ойролцоогоор 1200 см2 бол шимпанзед 400 см2.

• Хүн ухамсартай, хэл яриа, хийсвэр сэтгэхүйтэй, дохионы 2 дугаар

систем хөгжсөн.

• Хүн ямагт эгц босоо явдаг. (ÿðáàäàì, 1998).

Gorilla and modern human skull

94
 Human and chimpanzee skeleton

Гемоглобины молекулын аминхүчлийн дарааллын харьцуулалт:

Гемоглобин нь цусанд хүчилтөрөгчийг зөөвөрлөдөг чухал уургийн нэгдэл

бөгөөд α ба β гэсэн үндсэн 2 гинжээс тогтох ба α гинж 141 аминхүчлээс, β гинж
146 аминхүчлээс тус тус тогтоно. Өөрөөр хэлбэл гемоглобин нь 287
аминхүчлээс тогтдог гэсэн үг юм. Шимпанзе сармагчин болон хүний
гемоглобины аминхүчлийн дэс дараалал хоорондоо давхацдаг.

Дэс дараалал
Зүйлийн 5 6 9 13 21 33 50 76 87 104 125
нэр
Homo-Pan PR GLU SER ALA ASP VAL THR ALA THR ARG PRO
O
Gorilla PR GLU SER ALA ASP VAL THR ALA THR LYS PRO
O
Gibbon PR GLU SER ALA ASP VAL THR ALA LYS ARG GIN
O

95
Rhesus PR GLU ASN THR ASP LEU SER ASN GIN LYS GIN
сармагчи O
н
Squirrel GLY ASP ALA ALA GLU VAL THR THR GIN ARG GIN
сармагчи
н

Индексийн ялгаа
Species of Albumin Anti-Homo Anti-Pan Anti-Hylobates
Homo sapiens 1.0 1.09 1.29
Pan troglodytes 1.14 1.0 1.4
Pan paniscus 1.14 1.0 1.4
Gorila gorilla 1.1 1.17 1.31
Pongo pygmaeus 1.22 1.24 1.29
Symphalangus syndactylus 1.27 1.25 1.07
Hylobates lar 1.27 1.25 1.0
Macaca mulatta 2.23 2.0 2.3

Зарим хүн дүрст бичнүүдийн альбумины идэвхи (Brown, 2004).

Хүний үүслийн үндсэн шатууд

1. Балар эртний хүн буюу Homo habilis

2. Эртний хүн буюу Homoerectus

3. Орчин үеийн хүн буюу Homosapiens

Одоогоос 40-15 сая жилийн өмнө Гималайн уул үүсэх явц өрнөж, дэлхийн
цаг агаар эрс өөрчлөгдөхөд Төв азид амьдарч байсан хүний өвөг хуурай уур
амьсгалд зохицож амьдрахад хэцүү болж, баруун, өмнө зүгүүд рүү
нүүдэллэжээ. Ийнхүү нүүдэллэх явцдаа тэд газар орныхоо амьдралд дасан
зохицож, төрлөө өөрчлөн шалгарч хөгжсөөр мичин хүний биеэс одоогийн
хүнийх болтлоо хөгжжээ. Хүний өвөг Төв Азиас нүүснийг он цагийн хувьд
эрдэмтэд харилцан адилгүй тогтоодог боловч дриопитекийн шатанд
барагцаалбал 25 сая жилийн өмнө нүүсэн гэж ихэнх нь үздэг. Ийнхүү нүүдэллэх

96
процесс 10 сая жилийн өмнөх үе хүртэл явагджээ. Харин үүнээс хойших нүүж
амжаагүйнүүд нь уур амьсгалдаа дасан зохицох процесс явуулж, модон дээр
биш, газарт амьдрах болсноор цаашдынх нь хөгжилд чухал нөлөө болсон
байна. ( ÿðáàäàì, 1998).

Хүний өвгийн маш холын төрлийг үүсгэхэд хүргэсэн анхны алхам

барагцаалбал 500 сая жилийн өмнө эхэлжээ. Íýã миллиард гаруй жилийн өмнө
анх амьд байгалийн бичил хэлбэр болох бактери үүссэнээс хойш уур амьсгал,
газар дэлхий, гариг эрхсийн зэрэг нөлөөний улмаас эволюци хөгжлөөр зүйл
үүсч, энгийн доод хэлбэрээс дээд хэлбэрт шилжсээр ургамал, амьтны аймаг
бий болж, энэ үеэс хойших тэр их урт удаан хугацааны турш хүний өвөг
хөгжлийн олон шатыг дамжсаны эцсийн дээд хэлбэр нь хөхтөн амьтны
хөгжлийн шат билээ. Хөхтөн амьтны анхны хэлбэр 200 сая жилийн өмнө үүсчээ.
Ингээд дээр өгүүлснээр тэд 60 орчим сая жилийн өмнө хуурай газрын амьдралд
зохицон, бүдүүлэг хэлбэрээсээ салж хөгжлийн шинэ шатанд
оржээ. (Ãåîðãåâñêèé, 2004).

Одоогоос 100-70 сая жилийн тэртээ муур, суусартай адил төстэй модонд
амьдардаг тартус, тупай гэх мэт амьтад үүссэнийг археологийн олдворууд
баталжээ. Мөн манай улсын говийн 40 сая жилийн тэртээд холбогдох хурдсаас
1931 онд эдэнтэй төстэй амьтны тал гавлын яс олсон байна. Эдгээр амьтдыг
жижиг биетэй, 4 мөчит, урт сүүлтэй амьтад буюу заримдаг бичийн өвөг гэж
үздэг. Энэ өвгүүд нь хүний өвөгтэй ямар нэг байдлаар холбоотой гэж зарим
хүмүүс үздэг боловч чухам юугаар холбоотойг тогтоогоогүй байна. Миний
бодлоор, энэ таамаглал нэлээд үндэслэлтэй байх. Учир нь хүний өвөг
парапитектэй эдгээр нь морфологи төдийгүй амьдрах нөхцөл байдал (модонд
дүүлж амьдардаг, ургамлын үр, жимс иддэг), тэрчлэн амьдарч байсан нутаг
дэвсгэр нь нэг байсан байна.

1870 онд Италийн Флоренцоос холгүй орших уурхайгаас мичирхүү

амьтны яс олж, түүнийг ОРЕОНПИТЕК гэжээ. Ореонпитек, дриопитек,
рамапитекийг гуравдагч галавын хүн гэдэг.Дөрөвдөгч галавын хүн: 1924 онд
Африкийн антропологич Раймонд Дарт Кимберли хотын ойролцоо Арслангийн
хэвтэр гэдэг газраас нэгэн мичин төрхт амьтны гавлын яс олжээ. Тэгээд
үүнийгээ Африкийн мич буюу АВСТРАЛОПИТЕК гэжээ. Австралопитекèéí
ººð íýãýí òºëººëºã÷ áîë àôðèêèéí австралопитек (australopitecus
africanus) þì. Ýíý ìè÷íèé ãàâëûí ÿñíû õàãàñ àíõ 1924 îíä ªìíºä Àôðèêèéí
Òàóíã òºìºð çàìûí ºðòººíèé îéðîëöîî øîõîéí ÷óëóó îëçâîðëîõ ÿâöàä îëæýý.
Ø¿äýíä íü õèéñýí øèíæèëãýýãýýð 3-4 íàñíû õ¿¿õäèéíõ áîëîõ íü òîãòîîãäæýý.
Ýíý ãàâëûí ÿñíû ¿ëäýãäýëä õèéñýí ñóäàëãààãààð 126 ñì óðò ãàâàëòàé, óóðàã
òàðõè íü 390 ñì3 áàãòààìæòàé áàéñàí áàéíà. Ýíý òºðëèéí ìè÷íèé îðøèí
áàéñàí õóãöàà íü 2.8-1 ñàÿ æèëèéí òýðòýýõ ¿å þì.

97
 Õàðüöàíãóé áèåðõýã австралопитекèéí òºðºë australopitecus robustus-
ûí ¿ëäýãäë¿¿ä Àôðèêèéí ºìíºä õýñãýýñ îëäñîí. Áèå íü äóíäàæààð 1,6ì
ºíäºð, 50 êã æèíòýé, óóðàã òàðõèíû áàãòààìæ íü 530-550 ñì3 áàéñàí. 2,5
ñàÿ æèëèéí òýðòýý ¿¿ñýæ 1,5 æèëèéí òýðòýý ìºõñºí ãýæ ¿çäýã.

Australopitecus boisei –èéí ¿ëäýãäýë àôðèêèéí Äîðíîä õýñãèéí Îìî,

Êîîáè-Ôîðà, ×åñîâàíüÿ, Îëäóâàéí õàâöàë çýðýã ãàçðààñ 2,5-1 ñàÿ æèëèéí
òýðòýýä àìüäàð÷ áàéñàí ãýæ ¿çäýã áàéíà. ¯¿íèéã òîäîðõîéëñîí õàìãèéí
àíõíû íîòîëãîî íü ø¿ä áàéñàí. ×óëóóæñàí ø¿ä 2 ñàÿ æèëèéí ºìíº
õàìààðàãäàíà. Èéì õî¸ð ÿíçûí ø¿ä îëäñîí áà ýð¿¿íä ñóóñàí ñóóëò íü
îð÷èí ¿åèéíõýýñ ººð áàéñàí. Ýíý îëäñîí ø¿ä ýíý À.boisei á¿ëýãò
õàìààðíà. (Öýâýýíäîðæ áà áóñàä , 2002 ; Kottak , 2004).

Энэ нь биеийн хөгжлийн хувьд мич, хүн хоёрын хоёулангийнх нь

шинжүүдээс агуулсан байв. Тухайлбал дух нь мичирхүү, өргөн атлаа шүд нь
хүнийхтэй адил. Энэ нь 20-25 сая жилийн өмнө амьдарч байсан бөгөөд биеийн
жин 20-50 кг, өндөр нь 121-150 см байжээ.Мөн1959 îíä Àôðèêèéí äîðíîä
õýñýãò îðøèõ Танзани улсаас алдарт Олдувайн хавцлаас гэр бүл антропологич
Люси Лики, Мэри Лики нар нэгэн үлдэц яс олсныг ЗИНЖАНТРОП
(Zinjanthropus) гэдэг. Энэ хүн нь 2 сая жилийн өмнөөс модон дээр амьдарч
байсан бөгөөд газар дээрх амьдралд бүрэн шилжээгүй байхдаа 2 хөл дээрээ
явж сурчээ. Ийнхүү 1,75-0,8 сая жилийн өмнөөс газар дээр биеэ даан амьдрах
болжээ.

Гуравдагч галавын хүмүүс болон дөрөвдөгч галавын дээрх 2 хүнийг

хүний хөгжлийн анхдагч тэргүүн төрлүүд гэх ба эдгээрээс хойших, өөрөөр
хэлбэл дөрөвдөгч галавын үслэг өвгөөс одоогийн оюун ухаант хүн хүртэлх
хүний өвгийн үеүдийг дэд төрөл гэнэ. Дээр дурдсан археологийн үечлэлээр энэ
дэд төрөлд багтах өвгүүдийг үечилнэ. Үүнд:

98
1. 1891 онд Голландын цэргийн эмч Эжен Дюбуа Ява арлаас хүн ба хүн
дүрст мич хоёрын завсрын хэлбэрийн шинж бүхий ПИТЕКАНТРОП
(Hominidae) буюу босоо мичин хүний яс олжээ. Энэ нь 600-700 мянган
жилийн өмнө амьдарч байсан гэх боловч батлагдаагүй.

99
Түүний биеийн өндөр 160-170 см, ууран тархины багтаамж нь 900-1100 см3 юм.
Гэтэл хүн дүрст мичнийх 600-650 см3, хүнийх 1400-1600 см3 байдаг. Үүнээс
үзвэл питенкантропын уураг тархины багтаамж нь хүн ба хүн дүрст мичний
уураг тархины багтаамжийн завсрын байрыг эзэлж буй нь харагдаж байна.

2. 1927 онд Бээжин хотын нэгэн агуйгаас мичин шинжээсээ бүрэн салж
чадаагүй хүний шинж төрхийг хадгалсан баримтыг олжээ. 1927-1937 он хүртэл
малтаж 20 шахам ийм баримт олсон бөгөөд тэдгээрийг СИНАНТРОП (Homo
habilis) буюу хятадын хүн гэж нэрлэжээ. Õ¿íèé õºãæëèéí íýí ýðòíèé òºðºë
áîëîõ ýäãýýð Homo habilis-óóä íü австралопитекèéí çàðèì ç¿éëòýé íýãýí
¿åä çýðýãöýí àìüäðàð÷ áàéñàí íü (2,5-1,5 ñàÿ æèë) îí öàãèéã ñóäàëãààãààð
áàòëàãäæýý. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ÿâóóëñàí ñóäàëãààíààñ Homo habilis
Îëäóâàéãààñ ãàäíà ªìíºä, Äîðíîä àôðèêèéí áóñàä ãàçàð íóòàãò ÷ òàðõñàí
áàéñàí íü òîãòîîãäæýý. Синантроп ерөнхий байдлаараа питекантроптой
төстэй боловч уураг тархины багтаамж нь 1050-1200 см3 болж, биеийн ерөнхий
хөгжил нь нэлээд дээшилжээ. Синантропын оршиж байсан агуйгаас маш их үнс,
ясны үлдэгдэл олдсоноос гадна чулуун зэвсэг ч гарчээ. Тэрээр одоогийн хүнээс
онц ялгаатай боловч хүний зэрэгт хүрч, гал гарган, ан агнадаг байсан нь
тодорхой.

3. 1907 онд Германы Гейделбергийн Мауэрийн элснээс синантроптой нэг үед

амьдарч байсан гэгддэг ГЕЙДЕЛБЕРГИЙН буюу Мауэрийн хүний (Homo
erectus) äîîä эрүүний яс 500 ìÿíãàí æèëèéí ºìíºõ ¿åä õîëáîãäîõ îëäâîð
олджээ. Түүний шүд нь одоогийн хүний шүдтэй адил байжээ. Эрдэмтэд түүнийг
Азиас нүүн очсон мичин хүн гэж үздэг. Энэ хүн нь хөгжлийнхөө хувьд
синантроптой тун төстэй юм байна.

Homo erectus-èéí ¿ëäýãäýë Íàðèîêîòîìý, Êîîáè-Ôîðà, Òåðíèôèí çýðýã

àôðèêèéí ç¿¿í áîëîí õîéä òàëûí íóòãààñ îëäñîí áàéíà. Òóðêàí íóóðûí
áàðóóí ýðãýýñ îëäñîí õ¿íèé ÿñíû ¿ëäýãäýë îéðîëöîîãîîð 1,6 ñàÿ æèëèéí
òýðòýýõ õîëáîãäîõ íü òîãòîîãäñîí. Ýíý ç¿éëèéí ºìíºõ ç¿éë¿¿äýýñ
ÿëãàãàäàõ îíöëîã íü óóðàã òàðõèíû áàãòààìæ 880-1100 ñì3 òîìîðñîí ÿâäàë
áà àðàã ÿñ íü ìºí àäèë òîìîð÷, áàäðèóí áîëñîí áàéíà. Эдгээр нь
археологийн үечлэлийн балар эртний хүнд харъяалагдах бөгөөд питенкантроп,
синантроп хоёрыг мичин хүний анхны дэд төрлийн 2 зүйл гэдэг. Балар эртний
хүмүүст Каннибализм буюу бие биеэ идэх үзэгдэл байсан ба галыг амьдрал
ахуйдаа хэрэглэдэг болсон нь нэгэн том ололт байжээ. Энэ үеэс хүний өвөг
байгалийн эрхшээлээс аажимдаа гарч хөдөлмөр хийснээр ухамсрын анхны
хэлбэрүүд буй болжээ. ( Brown,1995).

4. Европ болон баруун болон төв Азид 0.4-0.03 сая жилийн өмнө оршин байсан.
1856 онд Германы Дюссельдроф хотын орчим Неандрийн хөндийгөөс 150-100
мянган жилийн өмнө амьдарч байсан эртний хүний гавлын яс болон бусад хэд
хэдэн ясыг олсон ба тэр газрын нэрээр түүнийг НЕАНДАРТАЛЬ хүн гэжээ.

100
Түүний ясны үлдэгдэл Франц, Өмнөд Африк, ТТУХНО-уудаас (хуучин ЗХУ) гэх
мэт 30 шахам газраас олдсон бөгөөд тэд ясан ба чулуун зэвсэгтэй байв.
Неандарталийн хүн бол одоогийн хүн ойртож ирсэн боловч өөрийн өвөг мичний
олон тооны шинжүүдийг хадгалсаар байжээ. Тэр òîì òîëãîé, ºðãºí í¿¿ð,
ò¿¿øòýé, òîì õàìàð, äîîä, ýð¿¿íèé ÿñ áàõèì, äóõ íàëóó, õºìñºãíèé òîì
òîâãîðòîé, áóë÷èíëàã áàõèì жижгэвтэр биетэй, 1.6м өндөр, 55-70кг жинтэй,
1200-1900 см3 эзэлхүүн бүхий тархитай байжээ гэж тогтоогдсон. Сүүлийн үеийн
генетик митохондрын ДНХ-ийн судалгаагаар неандарталь хүн нь биеэ даасан
зүйл бөгөөд 660 000 жилийн өмнө орчин үеийн хүнтэй нэг өвөгтэй байсан гэсэн
дүгнэлтэнд хүрээд байна. Өөрөөр хэлбэл орчин үеийн хүний өвөг бус харин
холын үеэл байсан байна. Агуй, гол мөрний хөндийд сүргээрээ нутаглан /50-
100-гаараа/, жижиг ан амьтан агнах, үр жимс, өндөр түүж идэх зэргээр
амьдарна. Энэ хүмүүс нь хүний төрлийн эртний хүмүүс гэдэг дэд төрөлд багтах
зүйл юм. Тэд хоорондоо анхны бүдүүлэг хэллэг-авиа дуу дохиогоор харьцдаг
байжээ. Неандартальчуудын амьдралд нийгмийн хүчин /хөдөлмөрлөх, хамтарч
анх хийх гэх мэт/ чухал нөлөө үзүүлжээ.

5. 250 000 жилийн өмнөөс одоог хүртэл оршин байгаа genus homid цорын ганц
төлөөлөгч. Неандарталь хүний хөгжил цаг уурын хатуу ширүүн нөхцөл-
мөстлийн үед амьдрал нь шинэ ахуй нөхцөлд зохицон хувирсаар гал ашиглан,
ангийн арьс үсээр хувцас хийн, яс, мод, чулуугаар янз бүрийн зэвсэг багаж
үйлдвэрлэх зэргээр хамтран амьдарч хөдөлмөрлөн, байгалийн эрхшээлээс
улам бүр салсаар байва. Ийнхүү их мөстлийн 2-р хагас ба одоогоос 40 орчим
мянган жилийн тэртээ уураг тархины ажиллагаа сайн хөгжсөн анхны хүн үүсчээ
гэж үздэг. Энэ хүний үлдэгдлийг 1864 онд Францын Кроманион гэдэг
суурингийн хавиас олсон учир КРОМАНИОН (Homosapiens) хүн гэжээ. Ийм
хүний үлдэгдэл Ази, Африк, Австралиас ч олдсон байна. Их мөстөлтийн
сүүлээр хүн өөрийн хөгжлийн шинэ шатанд хүрч, хөдөлмөрийн багажийн төрөл
олширч, чанар нь дээшилжээ. Чулуу, модоор зэвсэг хийн, ясаар зүү хийж,
хувцас оёж, мөн эврээр зэв хийдэг боллоо. Сүргээрээ явж, том араатан
амьтдыг агнадаг болсон нь тэдний амьдралын байдлыг сайжруулжээ. Энэ үеэс
эхлэн хүмүүсийн дунд урлаг, шүтлэг үүсч, өөр хоорондоо олсон зүйлээ сольж,
арилжих явдал бий болсон гэдгийг шинжлэх ухаанд олдсон материалууд
нотолж байна. Кроманион хүн өөрийн барьсан сууцанд амьдран хана, туургаар
нь ан амьтан урлаг шүтээнээ сийлж хийсэн нь орчин үед олонтоо олддог. Энэ
хүмүүсээс өмнөх хүмүүс биологийн эволюцаар хөгжиж ирсэн бол харин энэ
хүмүүс нийгмийн эволюцид шилжсэн юм. Энэ хүмүүс хүний төрөл орчин үеийн
анхны хүмүүс буюу ухаант хүн гэдэг зүйл юм. (Ridley , 2004).

101
 Хүн хаана үүсэв?

Энэ асуудлаар судлаачид янз бүрийн онолын таамаглал дэвшүүлдэгийг

ерөнхийд нь хоёр хуваадаг.

1. Моноцентризм буюу нэгэн газар үүсээд, өсөж үржин байгалийн шалгарлыг

даван туулж бусад газруудад тархсан гэдэг үзэл.

2. Полицентризм буюу хүн анх хэд хэдэн газар үүсээд бусад газар нутагт
тархсан гэдэг олон төвт үзэл. Эдгээр үзлээс нэг дэх нь шинжлэх ухааны үнэнд
илүү ойрхон учир ихэнх судлаачид баримталдаг. Хүн хаана үүссэн тухай 3
янзын онол байдаг.

1. Ази тивийн төв хэсэг буюу Ордосын өндөрлөгт.

2. Ази тивийн өмнөд хэсэг буюу Энэтхэг, Хятадын нутагт.

3. Африк тивд (Төв африк- Кени, Танзанид).

Эдгээрээс Африкаас гаралтай гэдгийг дэлхийн олон орны эрдэмтэд

хүлээн зөвшөөрдөг. Учир нь энэ нутгаас хүний эртний мичин өвөг болох
Австролопитек, түүнээс хойших бараг бүх үеийн өвгүүдийн ясны үлдэгдэл ихээр
олддогтой холбоотой. Нэг дэх онолын хувьд ч мөн ялгаагүй олон хүмүүс хүлээн
зөвшөөрдөг. Харин энэ нутгаас эртний өвгүүдийн үлдэц яс олддоггүй мөртлөө
тэдний хэрэглэж байсан багаж зэвсэг нь ихээр олддог. Энэ онолыг дэмжигчид
үүнийг Гималайн уул үүсэх процесстой холбон тайлбарладаг. Одоогоос 60
орчим сая жилийн өмнө Төв азийн нутаг чийглэг дулаан амьд байгальд маш
тохиромжтой уур амьсгалтай байсан боловч 40 сая жилийн өмнөөс Гималайн
нуруу үүсэх процесс явагдаж, энэ үеэс Саванны чийглэг дулаан орны олон
төрөл зүйл амьтадын аймаг 10-аад сая жилийн өмнөх үеийг хүртэл их нүүдэл
хийжээ. Ийнхүү нүүх явцдаа хүний дээд өвөг өөрийнх нь өвөг болох мичин
төрлөөс үүсчээ. (Brown,1995).

Хэдийгээр Африк тивээс археологийн их дурсгал олддог боловч хүний

амьдралын зайлшгүй хэрэгцээ, баталгаа болсон багаж зэвсэг, бууц суурин
зэрэг эд өлгийн зүйлс ховор олддог бөгөөд шинжлэх ухааны онолын үүднээс
тайлбарлахад хүрэлцээ тун бага тул Азийн төв хэсгээс үүсэлтэй гэдэг нь зөв
байж болох юм. Энэ онолыг 1900 онд Г.Ф.Осборн, В.Д. Мэтью нар анх
дэвшүүлсэн бөгөөд үүнийгээ батлах зорилгоор Эндрюсийн хамт 1924-1928 онд
Монголын их говьд хоёр ч том судалгааны экспедицитэй ирж, үүнийхээ үр дүнд
нэлээд малтлага хийж, чамгүй материал хуримтлуулжээ.

Мөн Монголын говь дахь Цэрдийн дээд үед холбогдох хурдаснаас

олдсон гавлын тал ясыг баримталж тогтоосон суусартай адил амьтныг

102
эрдэмтэн Б.К. Грегорий маш балар цагт шавьжаар хооллон амьдарч байсан
тупай гэж үзжээ.

Мөн түүнтэй төстэй амьтны ясыг олигоцен (40 сая жилийн өмнө)-ий үеийн
говийн хурдаснаас олж авсныг эрдэмтэн Г.Ж. Симпсон судлаад 1931 онд
говийн анагель гэжээ. Гэтэл тупай гэдэг нь Неструхын ангилснаар заримдаг
сармагчин бөгөөд хүн, мич 2 нэг өвөгтэй гэдэг билээ. Одоогийн мичний өвгийг
тодорхойлж дээрх баримтуудыг үндэслэбэл хүн ба мичний өвгийг Төв Азиас л
хайж болох үндэслэлтэй. Ийнхүү эдгээр баримтуудаас үзвэл Төв ази олон
талаараа хүний өвөг байж болох талтай. (Áàòñóóðü áà áóñàä, 2005).

Хүний үүслийг хөдөлгөгч хүч

Улиран хувьсах хөгжлийн онолын үүднээс хүний үүслийн шалтгаан хүчин

зүйлийн тухай ойлголт ихээхэн сонирхол татдаг. Хүний үүсэл хөгжилд
биологийн ба нийгмийн хүчин зүйлүүд

а. Нэгдмэлээр нөлөөлсөн

б. Зэрэгцэн нөлөөлсөн гэж 2 байдлаар тайлбарладаг бол хүний өвгийн

хөгжилд амьдралын төлөөх тэмцэл, шалгарал нөлөөлсөн гэсэн тайлбар
олонтой тааралддаг. Гэвч олонх судлаачид хүний үүслийн хөдөлгөгч хүч нь
биосоциоль (биологи ба нийгмийн) шинжтэй ба гоминадаас өнөөгийн хүн
хүртэлх хөгжлийн явцад энэ хүчин зүйлийн үйлчлэл шинж чанарын хувьд
өөрчлөгдсөөр ирсэн. Эхэн үедээ шалгарал гол үүрэг гүйцэтгэж тодорхой
бодгаль шалгарч хөгждөг байсан бол хажим нь сүрэг, гэр бүл, садан төрлөөрөө
хамтын хөдөлмөрийнхөө явцад шалгарч хэсэг бүлгийн шалгарал явагдсан.
Бодгалийн шалгарал нь хүний морфофизиологийн шинжийг сайжруулж,
бүлгийн шалгарал нь нийгмийн зохион байгуулалтыг нь боловсронгуй болгодог.

Õýëýëö¿¿ëýã

Анх дэлхий дээр амьдралын анхны хэлбэр үүсэн бий болж хувьсан хөгжсөөр
сээр нуруутан, хөхтөн бий болж 65-85 сая жилийн өмнө (СЖӨ) анхны мич болон
лемурын өвөг болох одоогийн лемур маягийн амьтан (primate) үүсэн хойд
америкаас евроази, африк руу тархсан ба сая сая жилийн турш хөгжин хувьсаж
салаалан хөгжсөөр 25 СЖӨ хүн төрхт мич буюу hominodae (great ape) бий
болсон гэдэг.Õүний үүсэл хөгжлийн талаар нэгдсэн үзэл баримтлалтай болж
байна. Энэ нь дэлхий дахинаа тархан суурьшсан гэх ба хүний үүслийн нэг төвт
үзэл бөгөөд орчин үеийн хүний анхны өвөг Африкт үүсээд бусад тив рүү
нүүдэллэн дэлхий бүх хүнийг нэг л эхтэй, нэг л зүйл гэх ойлголт юм.Үүний эсрэг

103
олон газар тус тусдаа үүссэн эс бөгөөс өмнө нь тархсан бусад хүний зүйлтэй
хожим үүссэн төрөл зүйл нүүдэллэн очиж генетикийн солилцоонд орж орчин
үеийн хүн үүссэн гэх олон төвт үүслийн онолууд байдаг ч сүүлийн үеийн
шинжлэх ухааны судалгаа шинжилгээ няцааж байгаа юм.

Үð ä¿í

Ингээд миний тавьсан зорилтууд нэг нь хүний үүслийн үе бөгөөд үүнийгээ

дүнгээд хэлэхэд 15 сая жилийн өмнө (СЖӨ) гиббоны өвгөөс, 13 СЖӨ
орангутаны өвгөөс, 10 СЖӨ гориллын өвгөөс, 7 СЖӨ шимпанзийн өвгөөс тус
тус салсан гэдэг байна. Ингээд Австралопитикус, Кениантропусаар дамжин 3
СЖӨ Австралопитесин бий болсон ба австралопитесин нь биеийн үсээ гээж
эхлэн хоёр хөл дээрээ явдаг байсан байна.Ийнхүү явсаар 2.5 СЖӨ Африкт
австралиопитесинээс анхны хүний өвөг homo habilis салбарлан гарсан байна.
Үүнээс хойшоо явсаар Homosapiens буюу орчин үеийн хүн үүсжээ.

Хүн хаана үүсэв гэдэг дээр хоёр янзын онол таамаглал дэвшүүлж үздэг. Хүн
хаан үүссэн бэ гэхээр Африкаас гаралтай гэдгийг дэлхийн олон орны эрдэмтэд
хүлээн зөвшөөрдөг. Учир нь энэ нутгаас хүний эртний мичин өвөг болох
Австролопитек, түүнээс хойших бараг бүх үеийн өвгүүдийн ясны үлдэгдэл ихээр
олддогтой холбоотой.

Хүний үүслийн хөдөлгөгч хүч нь биосоциоль (биологи ба нийгмийн) шинжтэй

ба гоминадаас өнөөгийн хүн хүртэлх хөгжлийн явцад энэ хүчин зүйлийн
үйлчлэл шинж чанарын хувьд өөрчлөгдсөөр ирсэн гэсэн дүгнэлтэнд хүрлээ.

Дүгнэлт

Английн агуу их байгаль шинжээч Ч. Дарвин (1809-1882) хүнийг мичнээс

үүссэнийг нотолсон судалгааг анх хийснээр хүн бол амьд ертөнцийн хөгжлийн
зүй тогтлоор ерөөс доод шатны амьтан мичнээс эволюци хөгжлийн явцад
үүссэн гэсэн дүгнэлтээ хийсэн. Ч. Дарвины энэ онолыг нийгмийн салбарт Ф.
Энгельс (1820-1895) гүнзгийрүүлэн судалж мич хүн болж хувирсан зүй тогтлыг
“Хөдөлмөр бол хүн төрөлхтний нөхцөл мөн бөгөөд хөдөлмөр хүнийг өөрийг нь
бий болгосон юм” гэжээ. Гэвч Ямар ч шинжлэх ухаанд төгс онол гэж байдаггүй.
Учир нь хүн объектыг өөрөө зохиодог бус бидний мэдлэг тэр объектод

104
хөтлөгддөг. Иймээс дээрх 2 онолын дүгнэлт хэзээ нэг цагт бүрэн батлагдах,
эсвэл оргүй үгүйсгэгдэж болно. Гэтэл хүн төрөлхтөн өөрсдийгөө харь гаригаас
үүссэн бурхан бүтээсэн, загаснаас үүссэн гэх мэтээр оргүй зүйлд итгэсээр
байвал бидэнд шинжлэх ухаан, танин мэдэхүйн аргууд хэрэггүй бизээ. Шинжлэх
ухаан гэдэг бол асар их бартаа, нугачаатай, их эрсдэл хэлмэгдэлтэй хүнд хүчир
“их зам” байдаг бөгөөд хүн төрөлхтөн энэ замаар шантралгүй явсаар өнөөгийн
өндөрлөгт хүрснийг мартаж болохгүй.

Иш татсан бүтээлүүд

upload.wikimedia.org/.../4f/Human_evolution.jpg

cogweb.ucla.edu/ep/Paleoanthropology.html

1. Alters,S. 1996. Biology understanding life. p 535-539

2. Brown G.D. 1995. Human evolution. p 58-67
3. Mark Ridley. 2004. Evolution" second edition. p-342
4. Балхаажав,Ц. 2001. Хүн та хэн бэ?. ху 18-19
5. Батсуурь.Ж Цэрэндаш.Ц. 2005. Хүн судлал 52-р боть. ху 58-62
6. Георгевский А.В.2004. Дарвинизм. ху 165-175
7. Гремяцкий М.А.1959. Хүн хэрхэн үүсэв. ху 6-31
8. Гүрбадам.А.1998. Биологи ху 206-212

105
 Антропогенезийн хөдөлгөх хүч
Б. Мөнгөнцэцэг Биологи 3

Оршил

Хүн бол амьд биесийн хамгийн эцсийн, хамгийн дээд зохион

байгуулалттай хэсэг юм. Хүний түүхэн хөгжлийн явцад биологийн
ба нийгмийн хүчин зүйлүүд зэрэгцэн ба нэгдмэлээр нөлөөлсний үр
дүнд хүн төрөлхтөн одоогийн төрхөө олсон байна.

Энэхүү сэдвийн хүрээнд антропогенезийн биосоциаль хүчин

зүйлийн талаар бичихийг зорилоо. Үүний тулд хүний үүсэл хөгжил,
түүнд нөлөөлөх хүчин зүйлийн талаар холбогдох ном сэтгүүл
уншсан.

106
Антропогенезийн хөдөлгөгч
Хүний эволюци буюу Антропогенез нь Anthropos-хүн genesis-
хөгжил гэсэн грек үгнээс гаралтай.
Хүн бол амьд биеийн хөгжлийн хамгийн дээд зохион байгуулалттай
хэсэг юм. Палеоген, неогений үеийн ой модонд муурын чинээ
биетэй парапитек гэдэг амьтан үүсэж ургамал шавжаар хооллодог
байв. Тэдгээрээс одоогийн гиббон, орангутан, мөн эртний бичин
дриопитек үүссэн байна. Дриопитекээс гаралтай хөгжлийн гурван
салаанаас яваандаа шимпанзе, горилл, хүний өвөг үүсжээ(ерөнхий
биологи). Хүний өвгийн хөгжилд амьдралын төлөөх тэмцэл,
шалгарал нөлөөлсөнөөр босоо явах, гар болон хөл тодорхой
үүрэгтэй болж ухамсар үүсэн хөгжсөн байна. Хүний үүсэл, хөгжилд
биосоциаль (биологийн ба нийгмийн) хүчин зүйлүүд нэгдмэлээр ба
зэрэгцэн нөлөөлсөн гэж ихэнх судлаачид үздэг(Георгиевский).
Д.К.Беляев гэрийн тэжээмэл амьтдад зан чанарын өвөрмөц онцлог
эрс өөрчлөлтөөр үүсдэгийг судлаад антропогенезийн гол хүчин зүйл
нь мэдрэлийн систем хөгжсөнтэй холбоотой мэдрэл шингэн
зохицуулалтанд эрс өөрчлөлт орж байсан гэж үзсэн. Иймд хүний
эрж өөрчлөлтийн үед мэдрэл дотоод шүүрлийн зохицуулгын бүх
тогтолцоо өөрчлөгддөг ба ингэснээр янз бүрийн шинж чанар гарч
ирэхэд хүргэжээ (Георгиевский).

Биологийн хүчин зүйл

Байгалийн шалгарал: Үүнийг амьдрах чадвартай бодгалиудыг

шүүж байгальд үлдээдэг шүүртэй зүйрлэж болно. Байгалийн
шалгарал нь хүнд үзэгдэж сонсогдохгүйгээр үйлчилж орчны амьд
ба амьгүй хүчин зүйлийн нөхцөлтэй холбоотойгоор бий болсон бага
ч гэсэн өөрчлөлтийг мэдэрч хэрэггүйг нь хаяж хэрэгтэйг нь үлдээж
хримтлуулснаар илүү боловсронгуй амьд биеийг бүтээж байдаг.
Шалгарал нь хуримтлуулах үйлчилгээтэй. Энэ нь тухайн организмд
ашигтай жижиг өөрчлөлтүүд удамшиж хуримтлагдсанаар шинэ
шинж болтлоо хөгждөг учраас шалгарал нь өөрөө бүтээлч шинжтэй
юм. Өөрөө үлдэх ба үр төлөө үлдэх магадлалтай нь үлдэж
хоцордог.

Байгалийн шалгарал нь:

107
  Аажим хуримтлагдах хувьслуудын дунд үр дүнд явагддаг.
 Явагдах хугацаа нь харьцангуй удаан.
 Шалгарлын дүнд заавал ашигтай зүйл үүсэх албагүй.
 Байгалийн шалгарлаар үүссэн шинж тухайн зүйлдээ заавал
ашигтай байх албагүй.

Амьдралын төлөөх тэмцэл: Амьд биед л амьдрах, үр төлөө үлдээх

эрмэлзэл байдаг тул амьдралын төлөөх тэмцэл нь амьд байгальд
байдаг онцгой үзэгдэл юм. Амьдралын төлөөх тэмцэл гэдэг нь
амьдрах чадвар муутай бодгалиуд нь байгалийн шалгаралд өртөхөд
үлдсэн нэг болон хэд хэдэн зүйлийн амьд биесийн хооронд бий
болсон зөрчилт нарийн нийлмэл харилцан үйлчлэлийн үйл явц
юм(Георгиевский).

Хоол тэжээлийн өрсөлдөөн: Зүйл хоорондын ба зүйл дотоодод

явагдах өрсөлдөөн нь илүү тод илэрдэг. Зүйл хоорондын
өрсөлдөөний үед бодгалиудын морфофизиологийн зохион
байгуулалт нь боловсронгуй болж байдаг.

Орон байрны өрсөлдөөн: Адил орон байрны төлөө зүйлийн

дотоод ба зүйл хоорондын өрсөлдөөн нь орчны ижил хүчин зүйлийн
үйлчлэлийн нөлөөгөөр үүсдэг. Орон байрны өрсөлдөөн гэдэг нь
орчны нөхцөл ба тухайн зүйлийн амьд биесийн хооронд гардаг
харилцаа биш харин ижил нөхцлийн амьтай ба амьгүй хүчин
зүйлүүдийн үйлчлэлийн нөлөөгөөөр амьд биесээс илүү амьдрах
чадвартай илүү дасан зохилдлоготой нь өрсөлдөөнд ялах үзэгдэл
юм. Орон байрны өрсөлдөөнд амьд биес бүлгээрээ оролцдог.

Нөхөн үржихүйн өрсөлдөөн нь бодгалиудын үр төлөө нөхөн бий

болгохтой холбоотой үржлийн хосоо олох, үр тогтоох үед илэрнэ.
Ийм өрсөлдөөний ачаар бэлгийн хоёрдогч шинж боловсронгуй
болдог.

108
 Нийгмийн хүчин зүйл

Ф.Энгельс антропогенезийг тайлбарлахад дан ганц биологийн

хүчин зүйл хангалтгүй гэж үзээд хөдөлмөр, нийгмийн амьдрал,
ухамсар, хэл яриа зэрэг нийгмийн хүчин зүйлүүд нөлөөлдгийг
илрүүлсэн юм(ерөнхий биологи).

Антропогенезийн гол хөдөлгөгч хүч нь хөдөлмөр байсан бөгөөд

түүний явцад хүн хөдөлмөрийн багаж зэвсэг бий болгодог.

Хөдөлмөрийн үйл ажиллагаатай холбогдон удамших хувьслын урт

удаан хугацааны шалгарлын явцад босоо явах байдал буй болсон
юм. Босоо явах болсноор бичний биеийн жин, хэмжээ нэмэгдэж,
сээр нуруу S хэлбэрийг олж, аарцгаараа өргөсөж, ууцны яс бэхжиж,
эрүүний яс нэлээд хөнгөн болсон байна.

Хүн босоо явах болсноор түүний хөдөлгөөний хурд буурсан бөгөөд

ууцны яс хөдөлгөөнгүй болж төрөх явдал хүндрэлтэй болжээ.
Хүний өвөг босоо явах болсноор гар нь явах, тулах үүргээс
чөлөөлөгдөж хөдөлгөөн хийх ба янз бүрийн багаж хийх чадвартай
болсон. Гэхдээ хүн буй болж байсан эхэн үед гарын хөгжил тийм ч
чадварлаг байсангүй энгийн үйлдэл хийдэг байлаа. Шалгарлаар
зөвхөн дээд мөч нь хөдөлмөрийн үйл хийхэд дөхөм болж хувирсан
бодгаль мэнд үлддэг.

Хөдөлмөрийн энгийн багаж хийх болсноор хүн байгаль орчны

эрхшээлд автах нь хөнгөрч, байгалийн юмс үзэгдлийн шинж чанарыг
нээн илрүүлэх замаар мэдлэгийн хүрээ өсөж байв.

Нийгмээр аж төрөх нь антропогенезийн хүчин зүйл мөн. Хөдөлмөр

анхны сүргийн байдалтай хүмүүсийг хооронд нь ойртуулснаар тэд
хамт олноороо араатан амьтдаас биеэ хамгаалж, ан гөрөө хийж, үр
хүүхээ хүмүүжүүлэх болсон.

Ингэснээр хүмүүсийн сүрэг нь нийгэм болон хувирчээ.

Гал хэрэглэх болсон нь дулаацах, араатанаас биеэ хамгаалах,

дэлхий даяар тархан суурьшихад тус болсон. Нийгмийн гишүүдийн
хамтын үйл ажиллагаа дуу авиа, дохио, нүүрний хөдөлгөөнөөр
харьцахыг шаардаж байв. Анхны үг хөдөлмөрийн үйлтэй холбоотой
байсан бол эд юмсын нэр нэлээд хожуу бий

109
болсон. Удамших хувьсал, байгалийн шалгарлын үр дүнд бичний
төвөнх, амны хэсэг хүний хэл ярианы эрхтэн болж хувирсан.

Хүний өвгийн эволюци нь нийгмийн ба биологийн хүчин зүйлийн

нэгдмэл үйлчилгээн дор явагдаж ирсэн ба байгалийн шалгарал
шийдвэрлэх үүргээ аажим алдсан.

Хүмүүс хоорондоо нийгмийн шинэ харилцаанд орж, ажил хөдөлмөр

нь олон янз амьдралын болсон.

Ахуй амьдралын эд хэрэглэл бэлтгэхтэй холбогдсон хөдөлмөрийн

шинэ салбар-сүлжих, нэхэх, ваар сав хийх, металл боловсруулах
ажил бий болжээ.

Хэлэлцүүлэг

Хүний үүсэл хөгжилд биологийн ба нийгмийн хүчин зүйлүүд

нэгдмэлээр болон зэрэгцэн нөлөөлсөн гэж тайлбарлагддаг бол
хүний өвгийн хөгжилд амьдралын төлөөх тэмцэл, байгалийн
шалгарал нөлөөлсөн гэсэн тайлбар олон бий. Ихэнх судлаачид
антропогенезийн хөдөлгөгч хүч нь биосоциаль шинжтэй гэж үздэг.
К.Линней өөрийн боловсруулсан амьтны аймгийн системд хүнийг
бич, бичин төст амьтдын босоо явагчдын төрөлд хамааруулсан
байна.

Модонд авирч амьдрахаас газарт бууж амьдрах болсон бич маягийн

өвгөөс хүн үүссэн гэж Ж.Б.Ламарк бичжээ. Ингэснээр хөдөлгөөний
шинэ арга биеийг босоо байдалд оруулж, гарыг сул чөлөөтэй болгон
тавхайг өөрчилжээ.

Органик ертөнцийн эволюцийн гол хүчин зүйлүүд буюу удамшил

хувьсал, амьдралын төлөөх тэмцэл, байгалийн шалгарлыг хүний
эволюцид харуулж болохыг Ч.Дарвин үзүүлсэн.

Ф.Энгельс антропогенезийг биологийн хүчин зүйлээс гадна

хөдөлмөр, хэл яриа, ухамсар зэрэг нийгмийн хүчин зүйлээр
тайлбарлаж болохыг илрүүлсэн. Хөдөлмөр бол антропогенезийн
хөдөлгөгч хүчин зүйл мөн хөдөлмөр хүнийг өөрийг нь бий болгосон
гэжээ.

110
 Д.К.Белеяв гэрийн тэжээмэл амьтдад зан чанарын өвөрмөц онцлог
эрс өөрчлөлтөөр үүсдэгийг судлаад антропогенезийн гол хөдөлгөгч
хүч нь мэдрэлийн систем хөгжсөнтэй холбоотой гэж үзсэн. Хүний
эрс өөрчлөлтийн үед дотоод шүүрлийн зохицуулга өөрчлөгддөг ба
ингэснээр янз бүрийн шинж чанар гарч ирэхэд хүргэдэг гэжээ.

Дүгнэлт

Антропогенезийн гол хөдөлгөгч хүчнүүд нь биологийн (удамших

хувьсал, амьдралын төлөөх тэмцэл, байгалийн шалгарал) ба
нийгмийн (хөдөлмөрийн үйл ажиллагаа, нийгмээр аж төрөх ёс, хэл
яриа, сэтгэхүй зэрэг) хүчин зүйлүүд юм.

Эхэн үедээ шалгарал гол үүрэг гүйцэтгэж тодорхой бодгаль шалгарч

хөгждөг байсан бол хожим сүрэг гэр бүл, садан төрлөөрөө хамтын
хөдөлмөрийнхөө явцад шалгарч хэсэг бүлгийн шалгарал явагдсан.

Бодгалийн шалгарал нь хүний морфофизиологийн шинжийг

сайжруулж бүлгийн шалгарал нь нийгмийн зохион байгуулалтыг
боловсронгуй болгодог байна.

Иш татсан бүтээл
1. Георгиевский.А.Б, Дарвинизм 2004 он

2. Гүрбадам.А, Биологи 1998 он

3. Даваа.Н, Хөвчтөн амьтдын түүхэн хөгжлийн тойм,1967 он

4. Дуламсүрэн.С, Жамсран.Ц, Жамсран, Ерөнхий биологи 9-10 1987

он

5. Константинов А.В, Основы эволюционной теором, хуу 328-337

111
 Хүний рас, расизм
Х. Али Биологи 3

Оршил

Рас нь биологийн хувьд морфологи шинж чанар дээр тулгуурлагдсан хүний

популяцийн олон янз байдал юм. Сүүлийн жилүүдэд хүний ангилал зүйг
молекул биологийн түвшинд хийж эхэлсэн нь илүү үр дүн өгч байгаагаас гадна
энэхүү ангилал зүйг илүү нарийн болгож байна. Молекулын түвшинд хийсэн
судалгаан дээр үндэслэн хүн хаанаас гарал үүсэлтэй, бие биентэйгээ хэр ойр
болохыг илүү мэдэж авах боломжтой болсон.

Рас болох хүний ангилал зүйг судлах гол зорилт нь хүний хөгжил болон
морфологийн хувьд хэрхэн өөрчлөгдснийг олж мэдэх явдал юм. Хүний
хөгжлийн явцад өөр ареал нутагт суурьшснаар хэрхэн бие биенээсээ арьс өнгө,
биеийн хөгжлөөр өөрчлөгдөж одоогийн хүн бий болсныг мэдэх явдал юм. Мөн
хүн нэг өвгөөс гаралтайг баталж, одоог хүртэл байгаа арьс өнгөөр ялгаварлан
гадуурхах үзлийг ул мөргүй арилгахад оршиж байгаа юм.

Хүний гарал үүсэл болон хөгжлийн талаар мэдэж авах зорилготой энэхүү
сэдвийг сонгосон. Мөн ирээдүйд хүний рас хэрхэн хувьсан өөрчлөгдөх талаар
мэдэхийг хүссэнтэй холбогдуулан сэдвийн сонголтыг хийв.

112
Pас ба хүний ангилал

Биологийн үүднээс рас нь фенотип төрх дээр тулгуурлагдсан генетикийн хувьд

хүний бие биенээс ялгарах популяци юм. Амьтны төрөл зүйлтэй нэгэн адил
хүмүүс дэлхий даяар тархахад тэдний шинж чанар өөр өөр болсон. Зарим
орчин үеийн антропологчид хүнийг 30 хүртэл расд хуваасан байдаг бол зарим
нь хар, цагаан, шар гэж хүний расыг 3 хуваадаг байна. Америкийн индиан,
бушмен, аборигенуудыг бусдаас ялгаатай бүлэгт хамруулдаг байна. Ийм
байдлаар хүнийг ангилах нь бие биентэйгээ тийм ч тохиромжтой бус юм.
Хүмүүсийн хувьд тодорхой шинж тэмдгийн хослолоор нэгтгэж бие биенээс нь
ялгаж салгахад хэцүү юм. Газар зүйн тархалтаар нь ангилж болох боловч
ангилалын оновчтой тодорхойлох нэгжийг бүрэлдүүлдэггүй байна. Тиймээс
ямар ч тохиолдолд рас доторх бодгалийн ялгаа нэгжүүдийн хоорондох
ялгаанаас илүү байна.

Расын тухай түүхэн тодорхойлолтууд

Расын тухай анхны онолууд

Эртний улсуудад өөр хоорондоо ялгаатай төрхтэй бодгалиуд тодорхой нийгэмд

өсч эсвэл нийгмийн соёлын хэм хэмжээнд дасан зохицсоноор нийгмийн бүрэн
гишүүн болж байсан.

Жишээ нь эртний Египтийн судар дээр дөрвөн үндэстний талаар бичсэн байдаг:
египтүүд, азиуд, ливичууд, хар арьстнууд гэж хуваасан байдаг ба гадаад төрх
болох арьс өнгө болон омог, үндэстний өвөрмөц байдлаар нь хувааж үзсэн
байдаг байна.

Эртний Ром болон Хятадууд гэр бүлийн эсвэл омгийн нэгдэлийг гадаад төрхөөс
илүүд үзэж ангилах оролдлого хийж байсан. Гэвч гадаад төрх болох үс болон
нүдний өнгийг сэтгэл зүй болон зан төлвийн чанартай нь тэнцүүлэхийг оролдож
байв.

Эртний Грек болон Ромчуудын ойлголтоор олон янзын хүмүүсийн гадаад

төрхийн олон янз байдал нь хүрээлэн буй орчны хүчин зүйлээс болж байгаа гэж
үзэж байв. Эртний хүмүүс эволюцийн онол болон генетикийн хувьслын тухай
мэдлэггүй байсан болхоор тэдний расын тухай ойлголтыг давтамжтай гэж
тайлбарлах боломжтой юм. Эртний үед гадаад төрхийн олон янз байдлын
шалтгааныг хүрээлэн буй орчны цаг агаар болон газар зүйн байдлыг голлон авч
үздэг байв.

113
Гэвч эртний сэтгэгчид гадаад төрхийн олон янз байдлыг олж харсан бөгөөд
ерөнхий санаа нь болохоор бүх Грек бус хүмүүсийг зэрлэгүүд гэж үздэг байв.
Энэ зэрлэг байдлыг засах боломжгүй гэж үздэг байсан боловч зэрлэг байдлыг
Грек соёлыг өөрийн болгосноор арилгаж болно гэж үздэг байв.

Эртний Грекийн онолууд

Гиппократ болон бусад эртний сэтгэгчид газар зүй болон цаг агаар янз бүрийн
хүмүүсийн гадаад төрхийн олон янз байдлын гол хүчин зүйл болдог гэж боддог
байв. “Хүмүүсийн гадаад байдал болон зан ааш нь ямар улсаас гаралтайг
илтгэнэ”, гэж тэрээр өгүүлсэн. Тэрээр гадаад төрх болон зан төрхийн шинжийг
янз бүрийн хүнд гадаад орчны хүчин зүйл болох цаг уур, усны эх сурвалж,
өндөрлөг болон нутаг дэвсгэр нөлөөлнө гэж онцолж байв. Тэр халуун дулаан
уур амьсгал залхуу, ажил хийх чадваргүй хүмүүсийг бий болгодог байхад эрс
тэс уур амьсгал ухаалаг, ажилсаг, сонор сэрэмжтэй хүнийг бий болгодог гэж
тэмдэглэсэн. Мөн уулархаг, овон довонтой, өндөрлөг, усны эх сурвалж сайтай
газрын хүмүүс овсгоотой, дайчин шинж чанартай байхад тэгш гадаргуутай,
салхитай, усны эх сурвалж сайтай газрын хүмүүс аймхай, номхон байдаг гэж
тэрээр тэмдэглэжээ.

Грекийн философич Аристотель хүмүүсийн төрхийн олон янз байдалд халуун

хүйтний холимог болох цаг уур голлох үүрэг гүйцэтгэсэн гэж үзэж байв.

Гэгээрлийн үе

Өмнө нь тэмдэглэж байснаар эрдэмтэд газар зүйн байршил дээр тулгуурлаад

хүний арьс өнгө зарим нь зөвхөн газар зүйн байршил, хэлбэр, бие галбир, хоол
хүнсний зуршил болон бусад өвөрмөц онцлогоор ангилахыг оролдож байсан.
ХVIII - р зуунд эрдэмтэд харьцааны болон сэтгэл зүйн онцлогийг өөрсдийн
ажиглалтандаа нэмж байсан ба харьцаа болон сэтгэл зүй тэдний растай
холбоотой бөгөөд энэ нь төрөлхийн болоод хувирашгүй гэж үзэж байв. Өөр
мэдэхийг хүсэж байсан зүйл нь яг хэдэн төрлийн рас байдаг, хувааж нэр өгөх,
мөн бүлгийн анхдагч болон хоёрдогч өөрчлөлтийн шалтгааныг мэдэх явдал юм.

Карл Линней

Карл Линней анхны албан ёсны хүний расын тодорхойлолтыг орчин үеийн
системчлэлийн нэр томъёонд оруулсан. Хүний дөрвөн төрөл болох Homo
sapiens europeaus, H. sapiens asiaticus, H. sapiens americanus, H. sapiens afer
эдгээр нь Европ, Ази, Америк, Африкийг төлөөлж байна. Мөн тэрээр өөр хүн
эсвэл хагас хүн хэмээх Homo mostrosus “зэрлэг хүн”-ийг оруулсан байна.

114
Линней зүйл болон янз бүр байдлыг ялгасан боловч эрдэмтэд үүнийг нь энэ
хоёр нэр төрлийн утга харшилж байна гэсэн шүүмжлэлд өртсөн. Зүйл нь түүхэн
хөгжлийн явцад өөрчлөгдөөгүй байхад янз бүр байдал нь зүйлийн доторх
салаалалт ба гадаад байдлын ялгааг олж авсан байдаг байна. Энэ үед бүх
хүмүүс нэг зүйлд хамрагддаг мөн тэд нэг өвгөөс салсан бөгөөд бүлэг хоорондын
хослолд орж нөхөн үржих чадвартай гэсэн үнэмшилтэй байсан.

Линнейн үзэж байснаар гадаад шинж чанар харьцааны болон сэтгэл зүйн
онцлог байдалтай байх нь зүйл болгон өөрийн гэсэн төрөлхийн харьцааны
болон зан араншингийн шинж чанартай байна.

Чарлз Дарвин

Дарвин гадаад шинж тэмдгээр олон зуун жил ангилах гэж оролдсоныг өнгөцхөн
гэж үзээд амьд гарах хэрэгсэл болж чадахгүй гэж үзсэн байна. Дарвины үзэж
байснаар амьд гарах ач холбогдолгүй шинж тэмдэг байгалын шалгарлаар үгүй
болох ба тэрээр өөр таамаглал боловсруулсан нь бэлгийн шалгарал юм.
Дарвин бэлгийн шалгарлыг “ерөнхийдөө эр хүйсний амьтдын эсрэг хүйстнийхээ
анхаарлыг татах гэсэн тэмцэл юм” гэжээ. Дарвин хүний расын ялгаатай
байдлыг батлахдаа туйлын үзэмжийн стандарттай бөгөөд эдгээр стандартууд
нь эсрэг хүйстэнд чухал гадаад байдлыг илтгэдэг байна. Дарвины расын тухай
ойлголт болон зүйлүүдэд хэрхэн бий болсон тухай түүний байр суурь нь хоёр
баталгаанд хамруулж болно: 1) ямар ч расын хүн нэг л өвөгтэй ба 2) расын
фенотипын олон янз байдал нь өнгөцхөн шалгардаг бөгөөд амьд гарах
чадваргүй юм.

Энэ хоёр итгэл үнэмшлийг бий болгосноор Дарвиныг зарим хүмүүс

моногенизмын доминант шинж болгож байна гэж үзсэн бөгөөд төрөлхийн расын
ялгаатай болон олон янзын расын хэм хэмжээний үзлийг арилгасан гэж үздэг.
“Олон янзын расыг маш нарийн харьцуулж хэмжсэний үр дүнд тэднийг бие
биенээсээ үсний хэв шинж, биеийн хэсгүүдийн харьцангуй адилгүй харьцаа,
уушигны багтаамж, гавлын хэлбэр болон багтаамж, тэр ч байтугай тархины
нугачаасаар ялгаатай байна. Расууд хоорондоо бие бялдраараа, ямар цаг уурт
дасан зохицсон болон тодорхой өвчинд тэсвэртэй байдгаараа ялгаатай байна.
Тэдний сэтгэл зүйн шинж тэмдэг өөр өөр байна: ихэвчлэн тэдний зан араншин
дээр тод илрэх боловч оюун ухааны чадвар дээр илэрч болдог ” гэж тэрээр
хэлжээ.

Орчин үеийн расын тухай ойлголтууд

Орчин үед бүх хүмүүсийг Homo sapiens зүйлд дэд зүйл болох Homo sapiens
sapiens – д хамааруулж байна. Энэ нь хүний зүйлийн анхны хэлбэр биш юм:
анхны Homo – ийн төрөл зүйл болох Homo habilis Зүүн Африкд дор хаяж 2 сая
115
жилийн өмнө үүссэн ба энэ зүйлийн төлөөлөгчид нь Африкийн янз бүрийн
хэсэгт богино хугацаанд амьдарч байсан гэж таамагладаг байна. Homo erectus
1,8 сая жилийн өмнө үүссэн ба ойролцоогоор 1,5 сая жилийн өмнө Европ Азийн
бүх хэсэгт тархсан хэмээн таамагладаг байна. Үндсэндээ бүх антропологчид
Homo sapiens – ийг Homo erectus – аас үүсэлтэй гэж үздэг байна.
Антропологчид Homo sapiens – ийг H. erectus – тай холбоотойгоор үүссэн эсвэл
зөвхөн Зүүн Африкд үүсч цаашид Африкаас нүүдэллэх замаар H. erectus – ыг
Европ болон Азиас халж суурьшсан гэсэн хоёр хэсэг хуваагддаг байна.
Антропологчид энэ хоёр боломж дээр маргалдсаар байгаа ба аль загвар үнэн
болох нь нотлох баримтгүйгээс эргэлзээтэй бөгөөд ихэнх антропологчид
Африкаас нүүдэлсэн гэсэн загварыг илүүд үзэж байна.

Орчин үед ихэнх биологчид эволюцийн модел болон популяцийн генетикийн

тусламжтайгаар ангилал зүйг хийх оролдлого хийж байна. Уламжлалт
байдлаар дэд зүйлийг газар зүйн хувьд алслагдмал, генетикийн хувьд ялгаатай
популяци гэж үздэг байна. Дэд зүйлийг практикт гаднах байдлаар ангилж
байсан ба одоогийн эволюцийн биологчдын хувьд эдгээр харагдах байдал нь
хөгжлийн ач холбогдолгүй болсон. Расын хэв шинжийн арга нь биологчид
болон антропологчдын хувьд эргэлзээ төрүүлж байна. Яагаад гэвэл дэд зүйлийг
морфологоор ангилах хүндрэлтэй тулгарснаас энэ ойлголтыг асуудалтай гэж
үзсэн. Популяци хоорондыг ялгааг харах өөр нэг арга бол гадаад байдлыг биш
харин генетик ялгааг үнэлэх явдал юм. Хүний генийн төсөл генетик
өөрчлөлтийн хувирлыг олсон байна. “Олон зуун жилийн турш нэг газар амьдарч
байсан хүмүүсд зарим аллель төстэй байх боловч популяцийн бүх гишүүдийн
хувьд аллель олдохгүй бөгөөд бусад популяцийн хувьд мөн олдохгүй.”

Популяцийн генетик ялгааг фиксацийн зэргээр хэмжиж болно. Энэ нь ямар ч

хоёр популяцийн хоорондох ялгааг харьцуулах болон популяци хоорондын
өвөрмөц ген эсвэл хэд хэдэн генийн ялгааг нэгэн зэрэг харьцуулах боломжтой.
Жишээ нь хүмүүсийн хувьд фиксацын зэрэг 0,15 – тай тэнцүү байна. Энэ нь аль
ч популяцийн хүний гений хэлбэлзлийн зэргийн 85%, популяци хоорондын
хэлбэлзлийн зэрэг 15%, эсвэл өөр өөр популяцийн хоёр бодгалиуд бие
биентэйгээ ижилхэн байхыг харуулна. Гэвч 85% гэсэн тоог хуурмаг гэж үзэж
байгаа бөгөөд хүний популяци ойролцоогоор 85% - ийн генетик ялгаатай байдаг
байна. Тэд үүнийг хүний популяцийн түүхийг бүрэн харуулахгүй байгаа нь хүний
бүлгэмдлийг бие даасан байдлаар тайлбарлаж байгаатай холбоотой юм. Хүний
бүлгэмдэл хоорондоо хэрхэн хамаатай болох бодит дүр зургийг мэдэхийн тулд
зарим бүлгэмдэл нь нөгөөхийн өвөг байсныг ойлгох явдал юм. Гэхдээ энэ
статистик бүлгэмдэл дэд зүйлд орох эсэхийг үнэлдэггүй бөгөөд генетик олон
янз байдал нь дэд зүйлийн маркер биш юм. Системийн судлаач нар популяцийг
дэд зүйл эсэхийг шалгахын тулд филогенетик судалгаагаар тодорхойлдог.
Филогенетикээр тодорхойлох нь бүлгэмдэл хооронд байхгүй үүсмэл шинж
чанараар тодорхойлох явдал бөгөөд ихэвчлэн газар зүйн байдлаар салангад
популяцид хэрэглэдэг байна. Тиймээс дэд зүйлийг нэг өвөгтэй популяци болгож

116
байгаа гэсэн үг. Бэлгийн үржилтэй амьтдад хоёр угсаа байдаг – нэг нь эхийн
нөгөө нь эцгийн. Зарим судлаачид расын тухай ойлголтыг нэг өвгийн зарчмаар
тайлбарлах гэж оролдож байна. Ихэвчлэн митохондрийн ДНХ болон У
хромосомын дарааллаар эртний хүний нүүдлийг судлахад ашигладаг.

Генотип болон фенотипын олон янз байдлыг нарийвчлах гол шинэтгэл нь

байгалын шалгарал, нүүдэл эсвэл генетик шилжилт газар зүйн ялгаатай байдал
дээр үндэслэгдэсэн. Энэ тохиолдолд зайгаар алслагдсантай холбоотой.
Фенотип үндэслэлтэй асуудлыг хөндсөн ба эзэн амьтантай төстэй болон
ялгаатай шинжийг үл ойшоосон. Ливингстоны хариуд Теодор Добжански расын
тухай ярихдаа энэ нэр томьёо хэрхэн хэрэглэгдэж байгаа дээр анхаарал
хандуулах ёстой гэсэн. Ливингстон болон Доброжански нар хүмүүсийн хооронд
генетик ялгаа байгаа гэдэгтэй санал нэгдэж байсан ба расыг хүний ангилал зүй
мөн гэж үзэж байснаас гадна расын тухай ойлголт нийгмийн ёс заншилтай
холбоотой асуудал юм.

Рас ба генетик

Анх расыг гаднах төрх болох арьс өнгө болон нүдний хэлбэр мөн үсний бүтцээр
ялгадаг байв. Удамшлын материал болох ДНХ – г нээснээр эрдэмтэд хүний
генетик олон янз байдлыг цусны уургаар судалж эхэлсэн. Цусны А болон Б
бүлгийн давтамж газар газар өөр байсныг Людвиг болон Ханка Хершфелдийн
судалгаа харуулсан. Хершфелдийнхан хүмүүсийг хоёр өөр биохимийн рас
байна мөн тус тусдаа өөрийн гэсэн эх сурвалжтай гэж дүгнэсэн. Энэ хоёр цэвэр
рас өөр хоорондоо холилдож А, Б бүлгийн цогц хэлбэрийг бий болгодог. Гадаад
олон янз байдал заавал генетик олон янз байдалтай хамааралтай байх албагүй
гэсэн анхны расын олон янз байдлын онол юм.

Хүний фенотип олон гений харилцан үйлчлэлийн дүнд үүсдэг буюу полиген
байдаг байна. Полиген байдал бодгалийн фенотипын ялгааг судлахад төвөгтэй
болгодог байна. Мөн фенотипд гадаад орчны болон генетик нөлөө үйлчилнэ.
Генетикийн үүрэг фенотипд удамшдаг хэмжүүр болдог.

Өөр өөр ген ижил фенотип үзүүлж болдог. Жишээ нь Европын хүмүүсийн
цайвар арьсыг тодорхойлдог ген Зүүн Азийнхны генээс өөр байдаг байна.
Европууд өөр төрлийн SLC24A5 генийг агуулдаг бөгөөд тэд тус тусдаа арьс
өнгийг хувьслын явцад олж авсан байж магадгүй юм. Эпигенетик удамшил нь
шинж тэмдэг дараагийн удамд гадаад орчны хүчин зүйл эсвэл туршлагын
үндэслэл дээр дамждаг үзэгдлийг тайлбарладаг юм. Эдгээр шинжүүд ДНХ –
ийн дараалалд бичигдээгүй удамшна. Зарим тохиолдолд дараагийн удамд
байж байгаа генүүд нь идэвхтэй идэвхгүй болсноор дамжна.

117
Эерэг шалгарал генетик олон янз байдлыг бүрэлдүүлэхэд чухал үүрэгтэй.
Гадаад төрхийг тодорхойлоход гол үүрэг гүйцэтгэж байсан. Хар арьс хор
хөнөөлтэй хэт ягаан туяанаас хамгаалах зориулалтаар шалгарсан. Цайвар арьс
нь хүйтэн чийгтэй нөхцөлд нарны гэрлийн тусламжтай арьсандаа Д витамин
нийлэгжүүлэх давуу тал байсан байх. Иммуноглобулин болон эсрэг бие зэрэг нь
маш хүчтэй шалгарлаар бий болсон. Жишээ нь африкийн хүмүүс хумхаа өвчинд
тэсвэртэй болсон нь шалгарлын үр дүнд юм. Мөн Америкийн уугуул иргэдийн
98% нь О бүлгийн цустай ба тэмбүүд тэсвэртэй болсон байдаг. Бусад хүчин
зүйлд генетик шилжилт болон үндэслэгч нөлөө юм.

Хүмүүсийг нарийн ангилж болох бөгөөд ихэнх популяцийн ялгаа аллелийн

дараалалтай холбоотой гарч байгаа боловч эдгээр ангилал хэд хэдэн нөхцөл
болох түврийн бодлого, локусын төрөл, геномыг тойрж байрласан локусын
тархац болон локусын тооноос шалтгаалж байна. Хүмүүсийг нарийн ангилж
болох боловч олон локусын бүлэглэн хуваалт генетик ижил байдалд оруулахгүй
бөгөөд популяцийн түвшний шинж тэмдгийн харьцуулалтыг харгалзан үзэж
байна. Тиймээс хүнийг нарийн ангилах боломжгүй гэсэн дүгнэлтэнд хүрсэн.

Генетик алслалыг шинжлэх

Тодорхой шинж тэмдгийн давтамжийн хувьд хоёр популяцийн хоорондох

ялгааны хэмжээний хэмжүүрийг генетик алслагдал гэнэ. Энэ зарчим шинж
тэмдгийн давтамжийн холбоон дээр үндэслэсэн ба хоёр популяцийн онцгой
шинж тэмдгийн дарааллын ялгаагаар хэмжигддэг.

Генетик алслагдмал байдал ихэхдээ фиксацийн индексээр хэмжигддэг, генетик

полиморфизмын баримт болох нэг нуклеотидын полиморфизм эсвэл
микросателит дээр тулгуурлагдсан. Фиксацийн индекс бүх популяцид
хамааралтай нэг төрлийн дэд популяци дотор санамсаргүй сонгосон аллелийн
хамаарал юм. Популяци хоорондын аллелийн давтамжийн дарааллын генетик
олон янз байдалтай хэмжээний хувьд илэрхийлэгдэнэ. Молекул эволюцийн
зарчим дээр тулгуурлагдсан аргууд анхны расын таамаглалын ялгааг судлахад
ашиглаж байв. Бас нэг арга нь өвөрмөц уураг эсвэл генетик дараалалд гарсан
мутацийг ашиглаж янз бүрийн зүйл болон бүлгэмдлийн эволюцийн хамааралт
цагийг бүтээж судлах явдал юм.

Хүний генетик олон янз байдлын тайван ялгаран хөгжил хүний популяцийн
бүлгэмдэлд монофил байдлаар явдаг ба хүний популяцийн дунд нилээд
хэмжээний генийн урсгал явагдана. Сүүлийн үеийн генетик судалгааны үр дүнд
арьсны өнгө зуун үеийн дараа буюу 2500 жилийн дараа гадаад орчны
нөлөөгөөр бүрэн солигддог гэж нотолсон.

118
Генетик ба эмчилгээ

Түүхийн явцад эрдэмтэд расуудын хооронд оюун ухааны болон бие бялдрын
ялгааг олох гэж тархи, гавал болон нүүрний шинжилгээ хийдэг байсан. ХХ – р
зуунд ороход эрдэмтэд расд генетик маркер бий хэмээн баталж байжээ. Зарим
расын бүлгэмдэл тодорхой өвчин болох цусны өвчин, даралт ихсэхэд мэдрэг
байдаг гэсэн ойлголттой байв. Зөвхөн саяхнаас автосомын ДНХ, митохондрийн
ДНХ, У – хромосомын ДНХ – г зэргийг молекул биологийн арга боловсруулж
расын үүсэл нь моногенист өнцгөөс харж эхлэв. Дээж болж байгаа ДНХ дээр
электрофорез тавьж нуклеин хүчлийн дарааллыг харьцуулах болон шинжлэх
замаар хүн амьтны өвгийг тодорхойлж байна. ДНХ – ийн генетик маркер дээр
үндэслэсэн расын арга зүйг эмнэлэгийн ажилтнууд болон судлаачид расын
бүлгэмдэл дотор үйлчилж эмчилдэг эм гаргаж авах зорилготойгоор расын
генетикийг түлхүү судалж байна.

Хэлэлцүүлэг

Хүний рас маш удаан хугацаанд шалгарлын үр дүнд үүссэн. Одоог хүртэл
хувьсан өөрчлөгдсөөр хэвээр байна. Орчин үед хүмүүсийн шилжилт хөдөлгөөн
урьд урьдныхаас илүү эрчимтэй явагдаж байгаа учир хүний расын олон янз
байдал маш хурдацтайгаар алга болж байна. Тиймээс цаашид рас хэрхэн
өөрчлөгдөх талаар асуудал гарч ирнэ.

Цаашлаад ирээдүйн рас хэмээх ойлголт гарч ирнэ. Энэ нь өөр өөр үндэстнүүд
хоорондоо гэрлэх, хамт амьдрах, бэлгийн харилцаанд орох зэргээс болж бүх
расууд холилдож нэг рас үүснэ гэсэн үзэл гарч ирж байна. Еврази – Негроид
хэмээх эртний Египтчүүд шиг төрхтэй рас бий болно гэж таамаглаж байна.

Түүхэн хөгжлийн явцад расууд өөрийн гэсэн дүр төрхийг олоход хүрээлэн буй
орчин голлох үүрэг гүйцэтгэсэн. Тиймээс хүн аливаа бүс нутагт суурьшсан
тохиолдолд тэр орчинд тохирох нөхцөл ивээгдэн цаашид хөгжих болно. Мөн
цусны бүлэг болон эсрэг бие тодорхой нөхцөлд хувьсалд орж, тэр нөхцөлд аль
тохиромжтой нь цаашид удамших болно.

Энэ бүхнийг харахад орчин үед хэдийгээр рас холилдож шинэ рас үүсэх гэж
байгаа боловч тодорхой хугацааны дараа гадаад орчны нөлөөгөөр хэрэгтэй
шинж тэмдгүүд нь үлдэж таамаглаж буй рас байхгүй болох магадлалтай. Эсвэл
одоо байгагаас илүү дээд зэргийн рас үүсэж магадгүй юм.

Дүгнэлт

119
Расын олон янз байдал зохицолдолгооны үр дүнд бий болсон өөрчлөлтүүд юм.
Эволюцийн явцад ашигтай өөрчлөлтүүд нь эвээгдсээр тодорхой газар нутагт
тохирсон шинж тэмдэгийг нөхцөлдүүлж хүмүүс тэр газар нутагт зохицож
амьдрах чадвартай болсон.

Генетик судалгааны тусламжтайгаар расын гаднах олон янз байдал биш

генетик олон янз байдлыг харах боломжийг олгосон. Үүний үр дүнд тодорхой
газар нутагт л тархсан генетик өвөрмөц байдалтай болсон байна. Энэхүү
өвөрмөц байдал нь тэр газар нутагт тархсан өвчин болон бусад гадаад хүчин
зүйлүүдэд тэсвэртэй гентэй болсонтой холбоотой.

Гадаад байдал болон генетик олон янз байдал нь гадаад орчны хүчин зүйлээр
өдөөгддөг байна. Тухайн нөхцөлд тохирсон генийг агуулж байгаа бодгалийн үр
удамд энэ шинж нь дамжиж тухайн нөхцөлд тохирсон гентэй болох ба энэ
процесс хэдэн зуун жил давтагдсны үр дүнд өнөө цагийн расыг бүрэлдүүлсэн.

Ном зүй

www.en.wikipedia.org

Raven & Johnson 2004. Biology 4th edition.

www.google.com/en

120
 Микроорганизмын эволюци
Э. Норовсүрэн Биологи 3

Оршил
Микробиологи нь өчүүхэн жижиг биеэ даасан амьд эс ба бичил биетэн
болон тэдгээрийн амьдралын үйл ажиллагааг судална. Энэхүү судалгаанд
бичил биетнүүд, ялангуяа практикийн ба онол, судалгааны онцгой ач
холбогдолтой гол төлөөлөгч болох бактер, тэдгэээрийн олон талт үйл
ажиллагаа, туулсан түүхэн хувьсах хөгжил, тухайлбал бичил биетний олон
төрөл зүйлүүд ямар замаар яаж үүссэн зэрэг хамаарна.

Энэ сэдэвийг сонгсон нь микроорганизмийн эволюцийн талаар мэдлэг авахыг

зорьлоо.

121
 Бичил биетний ангилал зүйн түүхээс
А.Левенгук, Л.Пастер, С.Виноградский, Р.Кох ба М.Бейеринк зэрэг аугаа
эрдэмтэдийн бүтээл дээр суурилж микробиологийн шинжлэх ухаан хөгжсөн
билээ. Эдгээр анхний микробиологчид өөрсдийн маш гярхай ажиглалтаараа
бичил биетний гол гол бүлгүүдийг нээж, үүн дээрээ тулгуурлан микробиологийн
үндсэн зарчимуудыг гаргаж ирсэн байна. Жишээлбэл, Оросын микробиологч
СВиноградский 19-р зууны 80-аад оны сүүлээр микроскопын зураг авалт үүсч
хөгжөөгүй байхад фотосинтез явуулах чадвартай хүхрийн бактерийг судлаад
хальсан дээр эсвэл дижитал компьютерийн дискэн дээр биш харин жирийн
цаасан дээр юу харснаа зурж үлдээжээ.

Микроскопын зураг авалт эрчимтэй хөгжсөн өнөө үед тэдгээр бактерийн зураг
зурсантай яг тохирч байгаа нь гайхалтай.

Микробиологийн шинжлэх ухаан нэг эстэй, энгийн нүдэнд үл үзэгдэх, зөвхөн

микроскопоор харагдах боломжтой боловч асар олон дүрсний амьд биесийн
бүлгийг бүхэлд нь тал бүрээс нь иж бүрнээр нь судална. Вирус мөн л
микроскопоор харагддаг, эсийн бүтэц зохион байгуулалтгүй боловч дээрх амьд
биесийн бүлэгт багтана. Байгаль дээр дан ганцаараа биш харин олон эст амьд
биестэй маш нягт харилцаа холбоотойгоор ценозын хэлбэрээр оршин тогтнох
онцлогоороо микробийн эс ургамал амьтаны эсээс ялгагдана. Бичил биетнүүд
өсөлт, үржих болон ижил төстэй бус зүйлээс хамааралгүйгээр бие даан явуулж
чаддаг гайхамшигтай чадвартайгаар макро биесийн эсээс ялгаатай.

Микробиологийн шинжлэх ухааны ач холбогдлыг тийм ч хялбархан бүрэн

илэрхийлэх боломжгүй юм. Хүмүүс бид янз бүрийн замаар бичил биетэний
ашиг тусыг хүртсээр байдаг. Талх, бяслаг, пиво, антибиотик, вакцин, витамин,
фермент мэтчилэн бусад олон төрлийн бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэхэд бичил
биетэнийг бид ашигладаг.

Үнэндээ орчин үеийн биотехнологи буюу хэрэглээний биологи

микробиолог дээр үндэслэгдсэн байдаг.Бичил биетнүүд эко системийн салшгүй
хэсэг мөн. Бичил биетэнүүд дэлхий дээрх хуурай газар болон усан системийг
бүрдүүлэгч нүүрстөрөгч, хүчилтөрөгч, азот болон хүхрийн эргэлтийг зохицуулж

122
байдаг. Тэрчлэн бичил биетнүүд экологийн хүнс тэжээлийн хэлхээнд тэжээлийн
бодисыг анхлан нийлэгжүүлэгч продуцент, шим тэжээлийн нэгдлийн үүсвэр
болж өгнө. Бичил биетэнүүд хүн төрлхтөнд хор хөнөөлийг ч мөн учруулдаг
бөгөөд шинжлэх ухаан өндөр хөгжсөн өнөө үед ч тэд олон сая хүний амь
насанд хүрсээр байна. Ромын эзэнт улсын мөхлөөс эхлээд одоо үеийн шинэ
ертөнцийг байлдан дагуулах хүртэл хүн төрөлхтөний түүхийн бүхий л үед
микробын өвчин анхаарал татсан асуудал байсаар ирсэн нь эргэлзээгүй.

Микробын ертөнц нүдэнд ил тод үзэгдээд байдаггүй ч үнэндээ өргөн

хүрээтэй, хаа сайгүй тархсан, түүнчлэн манай дэлхий дээр үүсэн бий болж
суурьшин амьдарч эхэлсэн. Хамгийн анхны амьд биес бол бичил биетэнүүд
байдаг юм. 17-р зууныг хүртэл буюу анхны энгийн хялбар зохион
байгуулалттай микроскопыг зохион бүтээж, бичил биетэнийг олж харах хүртэл
хүн төрлөхтөн тэдгээрийг өөрсөдтэйгөө зэрэгцэн амьдарч байдагийг мэддэггүй
байжээ. Мөн нээж олж харсан эхэн үедээ бичил биетэний ач холбогдол, бусад
амьд биест ямар холбоотой болох талаар ерөнхийдөө төсөөлөлгүй байв. Бичил
биетэний судалгааний төрөл бүрийн арга, хүн төрөлхтөний хүрээлэн буй
орчиноо танин мэдэх сониуч зан чанартай холбоотойгоор олон жилийн туршид
аажим аажмаар хөгжиж, боловсронгуй болсоор ирсэн түүхтэй.

Байгаль дэлхий дээр оршин тогтнох бичил биетэний төрөл, тоо хэмжээ
хязгааргүй олон янз боловч тэр болгоныг бүрэн нээж илрүүлэх боломжгүй
байдаг, энэ нь бичил биетэний өчүүхэн жижиг хэмжээнээс гадна судалгааны
арга, техниктэй холбоотой юм. Микробиологчид эхлээд микробын популяцаас
тодорхой хөрлийн бичил биетэнийг ялгаж аваад дараа нь өсгөвөрлөнө.

Үүнд ялгах арга техник, ариутгалын систем, өсгөвөрлөх тэжээлт орчин

гээд онц ач холбогдолтой, чухал нөлөөтэй олон хүчин зүйлс нөлөөлж байдаг.

Микробиологийн судалгааанд ормогц бичил биетэн гэж чухамдаа юу юм бэ?

Бусад биесээс ямар ялгаатай вэ гэх мэтийн олон асуулт аяндаа урган гарна.
Бичил биетний ертөнцөд өсгөгч шилний тусламжгүйгээр нүдэнд үл үзэгдэх
өчүүхэн жижиг амьд биес багтдаг. Бичил биетэн маш жижиг хэмжээтэй, ихэнх
бактери 0,5-2,0мкм урттай. Зүүний үзүүрийн хэмжээний газар хэдэн сая бактер
агуулагддаг. Бичил биетний хэмжээг илэрхийлхэд мм, мкм,нм гэсэн хэмжих
нэгжийг хэрэглэнэ. Метрийг мянга хуваасаны нэгийг 1 мм буюу 0,004 инч, сая

123
хуваасны нэгийг 1мкм буюу 0,000004 инч, тэрбум хуваасны нэгийг 1нм буюу
0,000000004 инч гэнэ. Энгийн нүдэнд ялгагдаж үзэгдэж болох хамгийн жижиг
хэмжээ нь 0,1мм орчим /0,1мм =100мкм/ бөгөөд ихэнх бичил биетэн үүнээс
олон дахин бага хэмжээтэй байдаг. Хамгийн том бактерийн эс дунджаар 5мкм
/0,005мм/, жижиг бактерийн эс 0,1мкм орчим урт. Ихэнх бактери 1000 дахин
өсгөсний дараа энгийн нүдэнд харагдах боломжтой. Харин вирус үүнээс жижиг
хэмжээтэй, тухайлбал хамгийн жижг вирус 0,01мкм буюу түүнийг 10000-100000
дахин өсгөхөд л хэлбэр дүрсийг нь харж болно.

Эволюци хөгжил нь ихэнхдээ энгийнээс илүү боловсоргуй болох буюу

дэвших чиглэлээр явагдана. Амьд организын анхдагч удамшилын багцад
гарсан өөрчлөлтийн төвшинг үзүүлэхийн тулд энгий, илүү боловсронгуй гэсэн
үгийг хэрэглэдэг. Манай дэлхийд амьдарч буй бүх организм эводюцийн
хөгжийнхөө хувьд хоорондоо ялгаатай, харилцан адилгүй гэж ойлгох хэрэгтэй.

Бичил биетний хоорондын филогенетикийн төрлийн хамаарлыг зарим

генийн дараалыг харьцуулах замаар тодорхойлох боломжтой. Үүнд хамгийн
тохиромжтой ген бол уургийн нийлэгжилтэнд шийдвэрлэх ач холбогдолтой
эсийн бүтэц болох 16S эсвэл 18S рибосомын РНХ-г кодлогч генүүд буюу
ерөнхийдөө рибосомын РНХ-ийн нуклеотидийн дараалал юм.

Микроорганизм

Зүйл дотор шинэ популяци, зүйлүүдээс шинэ төрөл, төрлүүдээс шинэ

овог үүсэх явцыг макроэволюци гэнэ. Эволюцийн хөдөлгөх хүч буюу байгалийн
шалгарал байгальд шинэ зүйл үүсгэдэг гэж Дарвин баталсан байдаг. Оршин
амьдрах нөхцөл өөрчлөгдөхөд зүйлийн дотор шинж тэмдэг салах үйл явц өрнөж
зүйлийн бодгалиуд шинэ бүлэглэлүүд болон сална. Анхны зүйлээс салбарласан
олон хэлбэр цааш бүгдээрээ адилхан хөгжихгүй. Салсан хэлбэрээс заримдаа
нэг, эсвэл хэд хэдэн хэлбэр хөгжиж болно.

Эволюци нь хоорондоо нягт холбоотой гурван чухал үр дагавартай.

1.Амьд биесийн бүтэц аажмаар нарийсан сайжирах
2. Гадаад орчны нөхцөлд амьд биесийн харьцангуй зохилдох

124
чанар
3. Зүйлийн олон янзын хэлбэр

Зүйлийн нутаг доторх амьдралын өвөрмөц ялгаатай орчныг зүйлийн аль нэг
популяци эзэгнэснээс шинэ зүйл үүснэ. Популяци дотор удамших хувьсал
байнга үүсэж, амьдралын төлөө тэмцэл өрнөж байгалийн шалгарал тасралтгүй
үргэлжлэх учир яваандаа популяцийн генийн тогтцын өөрчлөлийг
микроэволюци үүсгэнэ. Микроэволюци цааш гүнзгийрэн үргэлжилсээр яваандаа
шинэ популяци, шинэ зүйл үүсгэхэд хүргэнэ.

Эрдэмтдийн таамаглаж байгаагаар анхны амьд биесийн эс бүрдүүлдэг зохион

байгуулалттай, ДНХ байхгүй, зөвхөн цөөн тооны протейн агуулсан ба зонхилж
РНХ агуулдаг байсан. Өөрөөр хэлбэл РНХ бүхий амьдралын анхны хэлбэр
байгаад урт удаан хугацааны түүхэн хувьсан хөгжлийн явцад өнөөгийнхтэй
ижил эст бүтэц бүхий амьдралын хэлбэрт шилжсэн байна.

Амьдралын ерөнхий гарал үүслийн мод

Дэлхий үүсэх эхний үед органик нэгдлийн хольц бий болж амьд бие
байгаагаасаа аажим аажимаар хуримтлагдаж байсан гэдэг нь тодорхой. Энэ
процесс асар удаан хугацаагаар үргэлжилж органик бодис их хэмжээгээр
хуримтлагдаж байсан нь хөрс биологийн түүхэн хувьсалд орж эхлэх нөхцөлийг
бүрдүүлж байсан.

Дэлхий үүсч байх эхний үед нарны хэт ягаан туяа, аянга цахилгаан, радио
идэвхит туяа, цаг уураас шалтгаалан үүсэх дулаан, галт уулын энергийн эх
үүсвэр байсан ажээ.

Эрдэмтэдийн таамаглаж байгаагаар анхны амьд биесийн эс бүрдүүлдэг

зохион байгуулалтта, ДНХ байхгүй, зөвхөн цөөн тооны протейн агуулсан ба
зонхилж РНХ агуулдаг байсан. Өөрөөр хэлбэл РНХ бүхий амьдралын анхны
хэлбэр байгаад урт удаан хугацааны түүхэн хувьсан хөгжилийн явцад
өнөөгийнхтэй ижил эст бүтэц бүхий амьдралын хэлбэрт шилжсэн байна.

Амьд биес оршин тогтнож байгаа л бол үе удамаа үлдээх ёстой.

125
Дэлхий дээр амьдрал үүссэнээс хойш бүх хугацааны зөвхөн 6/1 нь олон эстийн
түүхэн хөгжилтэй, Өөрөөр хэлбэл дэлхийн бүх түүхийн 6/5 микробын
амьдралтай хобоотой.

Амьдралын ерөнхий гарал үүслийн модыг эрдэмтэд түүхэн хувьсалын

шинж чанар дээр үндэслэн амьд биесийн гарал үүслийн модыг гаргажээ.
Модноос харвал бүх амьд биес үндсэн 3 бүлэг буюу түүхэн хувьсах хөгжилөөр
үүссэн амьд биесийн 3 аймаг ба доменд багтаж байгаа ба дэлхий дээрх бүхий л
амьд биес
ерөнхий 1 дээд
удамаас
үүсэлтэй юм.
Зураг-5

Бичил
биетэний
хооронд түүхэн
хувьсах
хөгжилийн ямар
холбоо байгааг
үзүүлсэн
филогенетикийн
ялгаруулах
модыг гаргасан
байна.
Рибосомын РНХ-
ийн генийн
дараалал дээр
үндэслэн бичил
биетнийг
филогенетикийн
ялгаа бүхий
гарал үүсэлтэй.

Эукариот
гэсэн 3 бүлэгт
хуваадаг. Энэ 3-
ыг дэлхий

126
дээрхи амьдралын бүр анхны түүхэн үед хамаарах нийтлэг чанартай удмын
дээд үе болох ургийн буюу өмнөгч эсээс салбарлан үүссэн гэж таамагладаг.
Эрдэмтэд дээд зэргийн зохион байгуулалттай ургамал, амьтаны эс эукариот
учираас эукариот бичил биетэн олон эст биесийн өмнөгч, харин бактер, археа
бичил биетний үе шатаас хальж чадаагүй гэсэн дүгнэлтэнд хүрсэн байдаг.

Микробын олон төрлийн шинжийг гаргахын тулд эсийн түүхэн хөгжлийн

үндэсийг мэдэх шаардлагатай. Эволюциар бүх амьд биес дэлхий дээр үүссэн
болхоор эсийн бүтэц үйл ажиллагааны олон талт шинж нь түүхэн хөгжлийн
явцийг болон өнөөдрийн бичил биетэн ямар хөгжлийг туулж өнөөг хүрч
ирсэнийг илэрхийлэх боломжтой.

Организмын эволюци хөгжлийг олон тооны салаа, мөчиртэй мод

байдалаар дүрслэн үзүүлдэг байна. Салаалсан хэсэг тус бүрийг шинэ төрлийн
организм үүсэн хөгжсөн эволюци хөгжлийн нэг шат гэж үздэг ба эдгээр
дүрслэлээс организмууд гарал үүслийн хувьд хир ойр эсвэл хэр хол болохыг
харж болно.

127
 Дэлхий дээр үүссэн микробын амьдрал

Микробын балар эрт цаг хамаарах малтмал олдвор маш ховор. Эртний
гэгдэх хадан дээр үлдсэн олдворыг нарийн тодорхойлход бэрхшээлтэй бөгөөд

128
зөвхөн микробын хэлбэр дүрс / бөмбөлөг, савханцар/ ийг мэдэх боломжтой
байдаг. Нилээд залуу буюу хожуу үед үүссэн чулуулган дээр шилбүүрт
фототроф прокариотын үелсэн давхарга, тунамал давхарага үүссэн байдаг.

Анхний бүдүүлэг биес

Амьд бие оршин тогтнож байгаа л бол өөрийгөө хувилж үр удамаа үлдээх
ёстой. Микробын амьдралын тухай өнөөгийн үндсэн мэдлэг дээр тулгуурлан тэр
үеийн амьд биесийн үржилийг төсөөлж болох юм. Тухайн үеийн амьд биес
хэдийгээр маш энгийн зохион байгуулалттай байлаа ч гэсэн энерги гаргаж авах
, өөрийгөө хуулбарлах үндсэн шинж чанараа үе удамаа үлдээх удамшилын
механизмтай байсан.

Эрдэмтэдийн таамаглаж байгаагаар анхны амьд биесийн эс бүдүүлэг

зохион байгуулалттай, ДНХ байхгүй, зөвхөн цөөн тооны протейн агуулах ба
зонхилж РНХ агуулдаг байсан. Өөрөөр хэлбэл РНХ бүхий амьдралын анхны
хэлбэр байгаад эрт хугацааны түүхэн хувьсан хөгжлийн явцад өнөөгийнхөнтэй
ижил эст бүтэц бүхий амьдралын хэлбэрт шилжсэн байдаг. Дэлхий дээр
амьдрал үүссэнээс хойш бүх хугацааны зөвхөн зургааны нэг нь олон эстэний
үүсэл хөгжилтэй холбоотой, Өөрөөр хэлбэл дэлхийн бүх түүхийн зургааны тав
нь микроб амьдралтай холбоотой. Гэвч олон эстийн түүхийн малтмал олдвор
нэг эстнийхээс хавьгүй их байдаг учир бид олон эстний биологийн хувьслыг
прокариотынхоос илүү сайн мэднэ. Орчин үеийн молекул биологийн аргууд
дэлхий дээрх аль ч биесийн хоорондын түүхэн хувьсалын харьцааг
бодитойгоор тодорхойлох болсон. Хоёр төрлийн амьд биесийн төстэй
макромолекул нуклеотид, эсвэл шүтэн хүчилийн дарааллын ялгаагаар тухай 2
төрлийн биесийн хооронд байгаа түүхэн хувьслын хамаарлыг тодорхойлж
болно.

Орчин үеийн ангилал зүй

Бактерийн дээд биесийн нэгэн адил хамгийн бага нэжээс дээд нэгжид
хамааруулах замаар ангилна. Тухайлбал ижил төсөөтэй хэд хэдэн бактерийн
зүйлийг /species/ нэгтгэж төрөлд /genus/ ижил төстэй овог /family/ хамааруулна.
Бактерийн ангилал зүй дээд нэгж нь аймаг /kingdom/ болно.1969 онд Роберт

129
Х.Виттакер Хенкелийн ангилах системийг боловсронгуй болгосныг өнөөдөр
биологчид хүлээн зөвшөөрч мөрдөж байгаа. Тэрээр амьтан, ургамал, мөөг,
монера гэсэн 5 амьтны аймгийн системийг санал болгосон байна.Эдгээрийн
гурав нь бичил биетэнд багтдаг.

Монера-д бактери, протист-д нэг эст замаг, эгэл биетнийг багтаасан.

Мөөг-д дээд, доод мөөгийг хамт багтаасан. Монера буюу бактериуд дэлхий
ертөнцөд анх түрүү бий болж суурьшсан, дараа нь прокариот- протистууд
суурьшсан, харин мөөг ургамал протистоос үүссэн гэж үздэг. Хувьсгал хөгжлийн
энэхүү зарчимыг амьд биесийн тэжээллэг дээр үндэслэн гаргажээ. Орчин үеийн
ангилах системээр бүх бактериуд прокариот эсийн бүтэцтэй учираас
прокариотын аймагт орно.

Бактери ангилах жишээ

Ангилалын зэрэглэл Жишээ

Домен /царства/ Bacteria
Хүрээ /тип/ Proteobacteria
Анги /класс/ Gammaproteobacteria
Баг /порядка/ Enterobacteriales
Овог /смейства/ Enterobacteriaceae
Төрөл /род/ Escherichia
Зүйл /вид/ Coli

130
 Дүгнэлт
Микробиологийн шинжлэх ухааны ач холбогдлыг тийм ч хялбархан бүрэн
илэрхийлэх боломжгүй юм. Хүмүүс бид янз бүрийн замаар бичил биетэний
ашиг тусыг хүртсээр байдаг. Талх, бяслаг, пиво, антибиотик, вакцин, витамин,
фермент мэтчилэн бусад олон төрлийн бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэхэд бичил
биетэнүүд ашиглагдана.

Үнэндээ орчин үеийн биотехнологи буюу хэрэглээний биологи микробиолог

дээр үндэслэгдсэн байдаг.Бичил биетнүүд эко системийн салшгүй хэсэг мөн.
Бичил биетэнүүд дэлхий дээрх хуурай газар болон усан системийг бүрдүүлэгч
нүүрстөрөгч, хүчилтөрөгч, азот болон хүхрийн эргэлтийг зохицуулж байдаг.
Тэрчлэн бичил биетнүүд экологийн хүнс тэжээлийн хэлхээнд тэжээлийн
бодисыг анхлан нийлэгжүүлэгч продуцент, шим тэжээлийн нэгдлийн үүсвэр
болж өгнө.

Иш татсан бүтээл

1. Галт.Л, Цэрмаа.Б ‘’Хөрсний микробиологи’’ 1990 он

2. Галт.Л ‘’ Микробиологи’’2009 он
3. Даваадорж.Б ‘’Ерөнхий микробиологи’’ 2010
4. www.Wikipedia.org сайт

131
 Экосистемийн эволюци
С.Түвшинжаргал Биологи 3

Оршил

Биологийн эволюцийн тухай маш олон онол байдаг бөгөөд эволюцид юу

анхдагч вэ гэдэг асуулт сонирхол их татдаг. Ихэвчлэн зүйлийн болон
популяцийн түвшинд эволюцийн өөрчлөлт явагддаг гэж үздэг. Харин
экосистемийн түвшинд эволюци хэрхэн явагддаг талаар мэдэхийг хүсч энэ
сэдвийг сонгосон нь миний бие даалтын зорилго юм. Үүний тулд:

o Экосистем ба лицензийн тухай ойлголт

o Экосистемийн эволюцийн лицензин-симбиоз загвар
o Экосистемийн эволюцийн өөрчлөлттэй холбоотой биологийн эволюцийн
зарим онцлогууд
o Экосистемийн эволюци
o Экосистемийн эволюци ба хөгжлийн талаар мэдээ мэдээлэл цуглуулж,
мэдлэгийн хүрээгээ тэлэх зорилт тавьсан.

Оросын агуу их судлаач В.Ф.Левченко экосистемийн эволюцийн талаар

харьцангуй их бүтээл туурвисан бөгөөд интернетэд тавигдсан түүний
бүтээлүүдтэй танилцан монгол хэл рүү хөрвүүлэн бие даалтанд тэмдэглэсэн
болно.

132
 1. Экосистемийн эволюцийн зарчим онолын үзэл
баримтлал

1.1. Экосистемийн тухай ойлголт

Экосистемийн эволюцид хамааралтай онолын ойлголтууд янз бүрийн
хэвлэлд бичигдсэн байдаг (Джиллер,1988; Жерихин, 1987; Кросилов, 1986;
Левченко,1984а, 1993а; Левченко, Старобогатов, 1990; Одум, 1986; Пианка,
1981 ба бусад). Гэвч экосистемийн эволюцийн механизмын тухай нэгдсэн
ойлголт байхгүй бөгөөд өнөөг хүртэл ийм эволюци гэж юу болох талаар нэгдсэн
ойлголтгүй байна. Мөн экосистемийн тухай өөрийнх нь ойлголтыг сайтар хянан
үзэхэд маш бүрхэг байдаг. Уиттекер (1980,с.9)-ийн номноос иш татан
экосистемийн нийтлэг тодорхойлолтуудын нэгийг жишээ болгон авч үзье:

“Экосистем – энерги ба бодисын солилцоо хоорондоо холбогдсон амьд

организм ба амьдрах орчны үүсгэсэн байгалийн нэгдэл юм”. Экосистемийн
зарим тодорхойлтуудад тухайн системийн аль нэг гишүүнд удирдлагын
дохионы үйлчлэл гэж ойлгодог мэдээллийн солилцоог бас дурьдсан байдаг.
Үүнээс гадна генетикийн мэдээллийн солилцооны талаар (жишээ нь: плазмидыг
шилжүүлэх замаар) тодорхойлтонд бичигдсэн байдаг. Харамсалтай нь өргөн
тархсан эдгээр үзэл нь анх харахад экосистемийн бүрэн, ойлгомжтой
тодорхойлолт мэт боловч экосистемийг ангилж, хуваах, хил заагийг тогтоох
асуудлыг шийдвэрлэж чадахгүй байна.

Хэдийгээр хөдөө аж ахуйн мэргэжилтнүүд, эртний амьтан ургамал

судлаачид ба байгаль хамгаалагчид бүгд экосистемийн тухай ойлголтуудыг
харьцуулахад төвөгтэй байдаг.

1.2. Экосистем
Аль нэгэн үзэл баримтлалын хувийн онцлогийн хамаарлаас гадна түүнийг
нэгдсэн ойлголттой болгоход ба энэ ойлголтыг нарийсгахын тулд ямар нэгэн
нэмэлт өөр шинж чанарууд хэрэгтэй байна.

В.В.Жерихин, А.С.Раутиан ба Я.И.Старобогатов болон бусад хүмүүсийн

боловсруулсан бүтээлүүдэд экосистемийн ойлголтонд энерги ба бодисуудын
шилжилтийн үйл явцыг авч үзсэн байдаг. Гэвч энэ тохиолдолд экосистемд
зөвхөн түүний үйл ажиллагаанд оролцдог, тухайлбал энерги ба бодисын
шилжилтийн үйл ажиллагаанд оролцдог организмуудаас гадна экосистемийн
эргэлтэнд нөлөөлдөг бүх бодисууд орно. Үүнээс харахад байгалийн том
экосистемийн тухай ярихад биоценозууд биш (тодорхой ургамлын бүлгэмдлийн
хүрээнд авч үзэж буй том бүлгэмдэл) харин экосистемийн тусгай хэсэг болох
биогеоценозуудын тухай байдаг (В.В.Жерихин, А.С.Раутиан, 1997). Өөрийн
ургамлын бүлгэмдлийг ашиглан оршин тогтнож буй экосистем нь биом, ценоз,
биоценоз буюу биосферийн бүтцийн өөр ямар нэгэн нэгж биш харин зөвхөн

133
биогеоценоз болох нь аяндаа ойлгогдоно. Биосфер нь өөрөө бүх бусад
экосистемүүдийг нэгтгэсэн хамгийн дээд түвшиний биогеоценоз юм.

“Биосфер” гэдэг нэр томъёо энэ тохиолдолд зөв ашиглагдаж болох боловч
бодитоор хэрэглэгдээгүй байна. Тухайн үзэл баримтлалд ашиглагдаж байгаа
ойлголтуудад экосистемүүд тэрчлэн организмуудыг эерэг квази-симбиоз (илүү
нарийвчилж үзвэл квази-мутуалист) буцах холбоотой тогтолцоо болгон авч
үздэг. Экосистемд ийм квази-симбиоз харьцааг экобиотик гэж нэрлэдэг. Эерэг
буцах холбоотой ийм системд онцлог болсон үйл ажиллагааг доройтуулах ба
бүх системийн тогтвортой байдлыг энэ үед эерэг буцах холбооны онцлог (энд
буцах холбооны коэффициент-итгэлцүүр популяцийн тоо толгойноос
хамаарна), сөрөг буцах холбоо ба системд хуримтлагдсан нөөц хангана.
Шатлан захирах ёсны биосферийн үлдэгдлүүдээс зарим нэг экосистемийг ялгах
төвөгтэй байдлын нэг нь бусад экосистемээс болон бүх биосферээс гадуур
ямар нэг бодит экосистем оршин тогтнодоггүй явдал юм. Экосистемүүд үргэлж
хоорондоо холбоотой байдаг. Ямар нэг экосистемийг ялгахад тусладаг шинж
тэмдэг бол дурын экосистем заавал өөрийн хувийн хаалттай экобиотик дотоод
холбоотой байдагт оршино. Өөр нэг төвөгтэй асуудал нь бодит экосистемүүдэд
тэдгээрийг бүрдүүлэгч хэсгүүд ба бусад экосистемүүдийн хоорондын
холбоонууд цаг хугацааны хувьд тогтворгүй байдаг учир үүргүүдийн хуваарийн
талаар ярих ч юм биш экосистемд маш тодорхой үүргүүдийг гүйцэтгэдэг.
Холбооны тогтворгүй байдал байнга (улиралаар) эсвэл тохиолдолдлоор, түр
зуур экосистемийн үйл ажиллагааг алдагдуулах буюу экосистемийн нэг хэсэг
эвдрэхэд болон гадаад нөхцлийн өөрчлөлтүүдээр бий болно. Сүүлчийн
тохиолдолд сукцесс сэргээх үйл явц ажиглагдаж болох бөгөөд үүний үр дүнд
экосистем завсрын бүлгэмдлийн үе шатуудыг дамжин эцсийн эцэст эхний
байдалдаа ортол сэргээгддэг (Одум, 1986). Том биогеоценозын хувьд тухайн
бүс нутагт бүлгэмдлийн сэлгээний сукцесс-мөчлөгийн үйл явц нийтлэг байдаг.
Энэ үйл явц нь тухайн газар нутагт байнга ээлжлэн оршин байдаг булгэмдлүүд
бүхэн орчныг хоосруулж тэндээ оршин тогтнох боломжгүй болох байдлаар
илэрнэ. Энэ үед өөр дараагийн бүлгэмдэл оршин тогтнох нөхцөл бүрддэг.
Жишээ болгож тайгын биогеоценоз дахь шилмүүст ба навчит модны
бүлгэмдлийн байнгын сэлгээг авч үзэж болно.

Шилмүүс ой => хусан ой => шилмүүст ой =>............................г.м

Үүнээс харахад энэ биогеоценоз эдгээр хоёр бүлгэмдлийг өөртөө агуулж

байгаа нь харагдаж байна (ихэвчлэн тэнцүү биш хувиар).

Энэхүү хандлагад экосистемийн бага нийтлэг хэсгийн ойлголт бий болдог.

Өөрөөр хэлбэл экосистемийн шинж чанарыг хадгалсан, энэ экосистемийг нөхөн
үйлдвэрлэх чадвартай хэсэг байдаг гэсэн үг (Левченко, Старобогатов, 1990).
Энэ хэсэг нь сукцессын үйл ажиллагааны зарим үе шатанд тохиолдолд
зүйлүүдийг оролцуулаад тухайн экосистемийн хувьд онцлог нь болдог
зүйлүүдийн төлөөлөгчдийг агуулдаг. Нилээд том экосистем нь олон тооны

134
нийтлэг хэрэглэдэг ба үйлдвэрлэдэг нөөцтэй хамгийн бага түгээмэл хэсгүүдийн
нэгдэл юм. Биосферийн зохион байгуулалтын шатлан захирах схем (Odum at
al., 1960): том экосистем ба биогеоценозуудын бүрэлдэхүүн хэсгүүдэд
харьцангуй жижиг экосистемүүд орж болно. Энэ тохиолдолд экосистемийн
тусгай хэсгүүдийн ба тэдгээрийн сукцессийн бүрэлдэхүүн хэсгүүдийн хооронд
“хөдөлмөр хуваарилалт” буюу уургийн хуваарилалтын тухай ярьж болно. Амьд
биетийн зохион байгуулалтын бие даасан байдал ба шатлан захирах ёстой
холбоотой үзэл санааг зөвхөн Юджин Озум төдийгүй бусад хүмүүс нэг биш
удаа гаргаж байсан (Пучковский, 1994). Дурьдагдаж буй энэ асуудлыг өөр
бүтээлүүдэд авч үзсэн байдаг (Левченко, 1993а; Левченко, и Старобргатов,
1988, 1990).

Эцэст нь экосистемийн дараах тодорхойлолтыг боловсруулсан (Левченко,

1993а). Экосистем гэдэг нь хамгийн бага түгээмэл хэсгээс багагүй, сукцессын
мөчлөгийн үеэс илүү цаг хугацааны завсарт байх амьд ба тогтонги бүрэлдэхүүн
хэсгүүдийн экобиотик цогцолборын дурын хэсэг юм. Экоситем өөртөө ямар
нэгэн ганц бүлгэмдэл агуулах шаардлагагүй бөгөөд хэд хэдэн бүлгэмдлийг
нэгтгэж болох ба үүнд сукцессийн янз бүрийн шатны бүлгэмдэл байж болно.
Энэ бүх ойлголтуудыг цаашид экосистемийн эволюцийн лицензэн-симбиоз
загварын үндсэн байрлал (дүрэм, журам, учир байдал, утга санааг
томъёолоход) гаргахад ашиглана.

1.3. Лиценз – Зөвшөөрөл

“Экологийн лиценз” гэдэг ойлголтыг анх Гюнтер(1949) бий болгосон. Энэ
ойлголт нь маш бүрхэг ба зарим экологийн хүчин зүйлүүд ба үйл явдлыг
хэрэгжихийг шийдвэрлэдэг гадаад, дотоод орчны нөхцөл мэт тодорхойлогддог.
Олон жилийг дараа экологийн лиценз гэдэг ойлголт дахин гарч ирсэн бөгөөд
дараах онцлогуудыг тооцож үзсэн байна.

 Экосистемийн цаг хугацаа ба орон зай дах байр суурь

 Бодис ба энергийн урсгалын үүрэг
 Организм ба популяцийг экосистемээр хангадаг нөхцөлд градиент байх.

Экологийн лицензийг популяцид экосистемийг бий болгодог нөхцлүүдийн

нэгдэл гэсэн тодорхойлолттой “хоосон” буюу “чөлөөтэй” гэж нэрлэгддэг
экологийн нишийн тухай ярихад ашиглагддаг зөн билгийн ойлголтуудаас гарч
ирсэн. Гэхдээ Хатчинсон(1965), Одум(1986) ба Макартур(1968) нарын
экологийн нишийн тодорхойлолтыг авч үзвэл “хоосон” ниш гэснийг тайлбарлах
боломжгүй. Эдгээр тодорхойлтуудад нишийг нөхцлүүдийн шаталсан орон зай
гэж ойлгон ямар нэгэн зүйлийн популяцийн амьдрах орчны нөхцлийн нэгдэл гэж
үзэж болно. Иймд хэрэв зүйлийг нь нэрлэхгүй бол ямар ч ниш байхгүй. Лиценз
гэсэн ойлголтонд хэмжээ байхгүй бөгөөд ямар нэгэн тодорхой зүйлийн
популяцийн лицензийг хэлэлцэж болох ба мөн экосистемийн, биосферийн
лиценз байж болно. Өргөн тархсан “экологийн ниш” гэсэн нэр томъёоны

135
хажуугаар “дасан зохицох бүс” гэсэн нэр томъёог Симпипсон(1948) харьцангуй
хэрэглэх болсон. “Дасан зохицох бүс” нь ямар нэгэн амьдралын хэлбэрийн
оршин тогтнох нөхцлийг тодорхойлдогоороо экологийн нишээс ялгаатай. Ямар
нэгэн лицензийг тодорхойлж чадах шаталсан орон зайн хэмжээ хязгааргүй
бөгөөд амьд организмын амьдралын үйл ажиллагаанд гадаад хүчин зүйлүүдийг
оруулаад бүх хүчин зүйлүүдийн тоо хязгааргүй гэсэн үг. Зөвхөн дэлхийн
биосферт суурьсан амьд организмууд ба биосферийн нөхцөлд ашиглаж чадах
эсвэл бодитоор ажиллаж байгаа хүчин зүйлийг авч үзэж болно. Энэ тохиолдолд
биосферийн ойлголтын тухай мэдээллийг ашиглах ба мэдэгдэж байгаа хүчин
зүйлээс ямар нь хязгаарлагч хүчин зүйл болж байгааг тогтоох хэрэгтэй.
“Хязгаарлах хүчин зүйл” гэдэг үзэл баримтлал нь лицензийн орон зай ялангуяа
экологийн нишийн орон зайн төгслийн хэсгийг авч үздэг. Хэрэв тодорхой
тэжээлийн түвшний аль эсвэл ямар нэг амьд оршихуйн лиценз ба ниш нь
(жишээлбэл газар дээрх ургамал) ийм орон зайн хэмжээг багасгаж болно.

Лиценз-симбиоз үзэл баримтлалтай холбоотойгоор экосистем гэдэг нь

амьгүй биетийн экосистемийн эргэлтэнд оролцдог, экобиотик харилцан
хамаарлаар хоорондоо холбогдсон организмуудаас тогтсон харилцан
нөхцөлдөж бий болсон цогцолбор юм. Энэ тохиолдолд тэжээлийн түвшин бүрд
орчны нөхцлийг (тэжээлийн түвшний лицензийн) харьцуулан жишин үзэж
болно. Дурын популяци суурь ба бодит экологийн ништэй байдаг (зураг5).
Бодит ниш нь RN лицензийн хилээс хэзээ ч гардаггүй бөгөөд суурь нишийг FN
заавал бүрхсэн байдаг. Өөрөөр хэлбэл

FN=L∩FN

Хэрэв экосистемийн тэжээлийн түвшингийн лиценз дотор популяци нэг

нэгээрээ байвал энэ экосистем энгийн экосистем байна.

Хэрэв лицензид хэд хэдэн популяци оршиж байвал тэжээлийн түвшин

бүрийн лицензүүдэд бүлэг бодит ниш агуулсан бүлэг үндсэн суурь ништэй
нийлмэл экосистем болно. (Жишээ нь FN1UFN2 зураг 5)

Лицензид хэд хэдэн популяци байхад тэдгээрийн хооронд нөөцийн төлөө

өрсөлдөөн байж болно. Квантмеханикийн зарчмыг санагдуулдаг Гаузегийн
зарчмын дагуу тусгай зүйлийн популяцийн бодит ниш зарим хэсгүүдэд богино
хугацаагаар хаагддаг.

1.4. Лицензин-симбиоз загвар

Энгийн экосистем нь эволюцийн өөрчлөлтөөс хамгаалагдсан байдаг. Учир
нь түүний дотоод орчин тогтмол байдал экосистемийн зүйлийн бүтцийг
тогтвортой байлгадаг. Нөгөө талаас зүйлийн бүтцийн тогтмол байдал нь
экосистемийн дотоод орчны харьцангуй тогтвортой байдлыг дэмждэг. Буцах
холбоо байх нь экологийн гомеостаз ба эволюцийн тогтвортой байдлыг
дэмждэг. Экосистемийн хувьд организм бүрийн гарал үүсэл ба ангилал зүйн

136
харъяалал чухал биш харин түүний экосистемд гүйцэтгэх үүрэг нь чухал.
Ижилхэн дүр зургийг олон эст амьтад, эсийн янз бүрийн клон оролцдог эд
эрхтний амьдралын үйл ажиллагаанаас харж болно. Нийлмэл экосистемд бүлэг
бодит нишинд хэд хэдэн янз бүрийн зүйлийн популяциуд орших бөгөөд бүлэг
ниш бүрийн доторх организмууд “олон зүйлийн” популяцийн төлөөлөгчид
болдог. Жишээ нь: экосистемийн ямар нэгэн тэжээлийн түвшний лицензид
оршиж байгаа бүх амьд организмууд “олон зүйлийн” популяциуд нийлмэл
экосистем оршин тогтноход хэрэгтэй үүргүүдийг гүйцэтгэдэг.

Лицензин-симбиоз загварт экосистемийн эволюци гэдэг нь экосистемийн

шинж чанарын үл буцах өөрчлөлт юм. Экосистемийн зүйлийн бүтэц нь зэрэгцэн
өөрчлөгдөж байдаг. Зүйлийн бүтцийн солигдол нь экосистемийн шинж чанарыг
байнга өөрчилдөггүй. Сукцессийн өөрчлөлт нь хэдийгээр тухайн хэсгийг
сэргээх, эсвэл давтан эргэх шинж чанартай байдаг ч эволюцийн өөрчлөлт биш
юм. Экосистемийг хүрээлж байгаа орчны харьцангуй өөрчлөгдөөгүй нөхцөлд
экосистем нь эволюцийн стазис рүү “тэмүүлдэг”. Энэ сукцессийн үйл
ажиллагаа, тоо толгойн хэлбэлзэл сукцессийн үе шатны үргэлжлэх хугацаанаас
хамааралгүй явагддаг. Стазис нь экобиотик харилцаа ба популяцийн
экосистемийг бүрдүүлэгч филетик эволюциар морфофункциональ ба
морфогенетикийн хязгаарлалтын үр дүнд бий болно. Бүлэг бодит нишүүд ба
лицензүүд өөрчлөгдөөгүйн улмаас экосистемийн эволюци байхгүй байх нь
тэжээлийн түвшин бүрд явагдах бичил эволюцийн үйл ажиллагаа боломжгүй
гэсэн үг биш. Энэ бол экологийн саармаг эволюци бөгөөд үүнийг өөрөөр
Кимурын(1985) молекулын саармаг эволюци гэж нэрлэдэг. Экологийн саармаг
эволюцийн боломжийн тухай дүгнэлтийг эволюцийн загварчлалын дууриамал
туршилтуудын үр дүнгээс хийж болно. Абиотик хүчин зүйлүүдийн урт хугацааны
өөрчлөлтүүд зэрэг экосистемд үзүүлэх янз бүрийн үйлчлэл, тэрчлэн тухайн
экосистемийн хувьд онцлог биш (үндсэн биш)(тухайн экосистемийн өөрийнх нь
зүйлүүд биш) зүйлүүд бий болох нь эволюцийн өөрчлөлтөнд оруулдаг. Ийм
үйлчлэлийн үр дүнд экосистемийн харилцаанууд тасарч эволюцийн үйл
ажиллагааны олон хязгаарлалтууд үгүй болж, гүйцэтгэж буй үүргийн
хуваарилалтын зарчмаар хурдан өөрчлөгдөж байгаа ба энэхүү зарчим
алдагдаж байгаа бүлгэмдлийн бүрэлдэхүүн хэсгийн харилцан тохируулга
явагдана(С.Авостьянов, 1977).

Шинэ бүлгэмдлийг үүсгэж байгаа популяцийн организмуудын коэволюцийн

өөрчлөлтүүдийн үр дүнд “дасан зохицох буулт” явагдана. Үүнийг өөрөөр
тайлбарлавал: маш их эвдэрсэн экосистемүүд өмнөх шигээ байж чаддаггүй
байж ба тусгай бүлгэмдлүүдэд хуваагддаг. Шинэ зүйл ихэвчлэн үүсдэг
эволюцийн хэдэн үе шатыг өнгөрөхөд эдгээр бүлгэмдлүүд харьцангуй
тогтвортой шинэ экосистем болж бүлгэмдлүүд өөрсдөө нэгддэг. Ийм дахин
байгуулалтын үйл ажиллагаа (өөрчлөн байгуулалт) эволюцийн ачаалал ба
орчны шахалтан дор явагдана.

137
 1.5. Экосистемийн эволюцийн холбоотой биологийн
эволюцийн зарим онцлогууд
Лицензин-симбиотик үзэл баримтлалын үүднээс экосистемийн эволюцийн
механизмууд Левченко(1990а, 1993а), Левченко, Старобогатов(1990) нарын
бүтээлүүдэд тодорхойлон бичсэн байдаг. Биологийн эволюцийн хурдны тухай
асуудлыг Левченко(1993а)-ийн бүтээлд авч үзсэн байдаг.

Тусгай системийн эволюци ба оршин тогтнох нь орон нутгийн ба

биосферийн гадаад, дотоод хүчин зүйлүүдээс хамаарна. Экосистемийн
эволюцийн өөрчлөлтүүдийн үеийн ерөнхий хандлагын чиглэлийн нэг нь өөр
экосистем рүү шилжүүлж байгаа бодис ба энергийн урсгалыг бууруулахын
төлөө “зүтгэх” явдал юм. Тэрчлэн геологийн тогтоц байдлаар хадгалагдаж
байгаа бодис ч үүнд хамаарагдана. Өөрөөр хэлбэл хэрэв тусгай саад байргүй
бол экосистемийн бүрдүүлэгч хэсгүүдийн хооронд бодис шилжүүлэх
(зөөвөрлөх) үйл ажиллагаа энэ экосистемийн хүрээнд хэвийн явагдана. Энэ нь
“бүсчлэх” буюу ялгарах үйл ажиллагааг санагдуулна. Хэрэв шаардлагатай нөөц
байхгүй бол экосистемд шинэ зүйл гарч ирэхгүй буюу энэ шинэ зүйл тухайн
хэсэгт оршиж байгаа зүйлүүдийн популяцийн лиценз эсвэл түүний хэсгийг
“байлдан дагуулах” чадваргүй байна гэсэн үг.

Лицензийн үүднээс авч үзвэл: хэрэв сул чөлөөтэй лиценз байхгүй буюу хэн
нэгний эзэмшиж байгаа лицензийг булаан авч чадахгүй бол шинэ зүйл гарч
ирэхгүй(үүсэхгүй). Нөгөө талаас сул чөлөөтэй шинэ лиценз байх буюу бий
болбол экосистем өөрчилдөг зүйл үүсэх үйл явц явагдах нөхцөл бүрдэнэ.
Зарим чухал өөрчлөлтүүд нь зарим нэг амжилттай кладогенезын
төлөөлөгчдийн үр дүн юм. Кладогенез гэж нэг ангилал зүйгээс хэд хэдэн
ангилал зүйн салаа (салбар) үүсэн замаар олон янзын хэлбэр нэмэгдэхийг
хэлнэ. Энэ бүх үр дүн MACROPHYLON дуураймал загвартай туршилтын үед
гарсан. Зүйл үүсэх ба микроэволюцийн үйл ажиллагааг хянаж үзэхэд эдгээр нь
үргэлж экологийн саармаг шинж чанартай байж болохыг харуулсан.

Ихэнх тохиолдолд ийм үйл ажиллагаа нь тус нутагт (газар) дасан зохицох
шинж чанартай байдаг ба экосистемд өөрийн үндсэн онцлогийг орчны
өөрчлөлтөнд хадгалж үлдэхэд тусладаг. Энэ үед бүлэг бодит ниш ба лиценз
бүхэлдээ эвдрэлгүй үлддэг боловч эцэсээ хүртэл янз бүрийн шалтгааны улмаас
(жишээ нь улирлын хэлбэлзлийн улмаас цаг уурын нөхцөл өөрчлөгдөх) цаг
хугацаа мөч бүрт энэ байдлаа хэвээр хадгалж чаддаггүй. Экосистемийн
эволюцид нөлөөлддөг абиотик ба биотик хүчин зүйлүүдийг авч үзвэл дээр
дурьдснаас гадна янз бүрийн популяциуд экосистемийн энерги ба нөөцийн
хангамжинд өөрчлөлт оруулж, эцэст нь экологийн хямралыг үзүүлдэг. Эдгээр
хүчин зүйлүүд хурдан явцтай ерөнхий өөрчлөлтийн хувьд “гох дэгээ”-ний үүрэг
гүйцэтгэж экосистемийг дахин өөрчлөн зохион байгуулдаг. Заримдаа экологийн
хямрлын үзэгдлийг аюул гэж нэрлэдэг бөгөөд энэ экологийн аюулын тоонд
экосистемийг өөрчлөн зохион байгуулдаггүй харин түүнийг устгадаг үйл явц

138
орно (жишээ нь галт уулын дэлбэрэлт). Өөрчлөн байгуулалтын үед тэргүүлэх
үүрэгтэй продуцент (бүтээгчид), үүнтэй холбоотойгоор хэрэглэгчид хурдан
өөрчлөгддөг ба эдгээр нь урьд өмнө оршиж харьцангуй бага үүрэг гүйцэтгэж
байсан зүйлүүд эсвэл тухайн экосистемийн хувьд цоо шинэ зүйлүүд байж
болно.

Давамгайлж байсан бүлгэмдлүүдийн өөрчлөлт маш хурдан явагдах ба

үүнтэйгээр холбоотойгоор бодис ба энергийн урсгал (хувирал) дахин
хувиарлагдаж үр дүнд нь шинэ экосистем өөрөө бий болно. Экосистемийн
удаан, алгуу явагддаг эколюцийн өөрчлөлтөөс дахин өөрчлөгдөж байгаа
ялгаатай нь системийн популяцийн хооронд экобиотик харьцааг мөрддөггүй
бөгөөд дахин өөрчлөлт нь биологийн хурдан эволюци ба шинэ филетик
чиглэлтэй янз бүрийн ангилал зүйн зэрэглэл байдаг. Энэ үед “дэвшилтэт”
үзэгдэл бий болж болно. Зарим ангилал зүй устан алга болж зарим нь их бага
хэмжээгээр амьдарч зарим нь бүх боломжтой завсрын хэлбэрүүдтэйгээ хамт
цэцэглэн хөгждөг. Эволюцийн төлөв байдалд экосистемийн өөрчлөн
байгуулалтын үйл явцад орчны нөхцлийн олон янз байдалтай харьцуулахад
генаралист-зүйл харьцангуй бага төрөлжсөн байдаг бөгөөд урьд өмнө нь оршин
тогтнож байсан төрөлжсөн хэлбэрүүд солигдоход (халагдахад) мэдэгдэхүйц
үүрэг гүйцэтгэж болно. Генаралистуудын (ерөнхий зүйлүүдийн) суурь, ниш,
испициалист-зүйлийнхээс (төрөлжсөн зүйлүүдээс) харьцангуй том байдаг. Урьд
өмнө нь оршиж байсан испицалистуудын тасралтгүй төрөлжих явц “экологийн
лакун” (хоосон зай завсар)-ыг үүсгэдэг. Өөрөөр хэлбэл оршин тогтнож байгаа
испицалистуудад шаардлагагүй нөхцөл буюу сул чөлөөтэй лицензийг үүсгэдэг.
А.С.Раутиан эртний амьтан ургамал судлаачдын мэдээ баримтыг ашиглан
цэрдийн үеийн сүүлчээр болсон хямралын шалтгаан нь “өөрөө төрөлжих явц”
байсныг тэмдэглэсэн байдаг. Лакун бий болоход испицалистууд эрт орой
нэгэнд генарлистуудыг нутагшуулан суурьшуулдаг. Үүний зэрэгцээ урьд өмнө
оршин тогтнож байсан испицалистууд илүү их өрсөлдөн генралистуудаас
аажмаар үүсдэг шинэ испицалистуудаар шахагдан гардаг (шахагдан
зайлагддаг). Үүний үр дүнд урьд өмнө оршин тогтнож байсан испицалистуудын
цогцолбор багасч тэдгээрийн орон зайд шинэ испицалистууд ирдэг.

1.6. Экосистемийн эволюци

Экосистем нь хэрхэн эволюцид ордог тухай асуудал нь маш чухал бөгөөд
геологийн түүхэн явцад ургамлын аймаг ба амьтны аймгийн халаа, сэлгээ,
манай дэлхий дээрх амьд организмын бүлгэмдэл олон янз байдлыг ойлгох
түлхүүр болдог. Амьд организмын эволюцийн үндэс нь зүйл болон түүнээс доод
түвшинд үйлчилдэг байгалийн шалгарал юм. Гэхдээ байгалийн шалгарал нь
экосистемийн түвшинд мөн чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Байгалийн шалгарлыг
автотроф ба гетеротрофууд бие биенээсээ хамаарах харилцан шалгарал ба
экосистемийн хувьд тохиромжтой шинж чанаруудыг хадгалсан бүлгийн
шалгарал гэж хуваадаг. Өргөн утгаар нь авч үзвэл коэволюци нь экологийн
холбоогоор нягт холбогдсон боловч ген солилцдоггүй хоёр ба түүнээс дээш
139
ангилал зүйн хамтын эволюцийг илтгэдэг. Араатны популяцид үйлчилдэг
байгалийн шалгарал золиосоо хайх, барих, идэх, үйлдлийг (бүтээмж) байнга
нэмэгдүүлж байдаг. Хариуд нь золиосын популяцид зугтаах, устгах боломжийг
олгох зохицолдлогоог улам боловсронгуй болгодог. Үүнээс харахад “золиос,
махчин” гэсэн харьцааны эволюцийн үйл явцад золиос нь харилцан үйлчлэлээс
чөлөөлөгдөхийн төлөө махчин түүнийг үргэлж эрхшээлдээ байлгахын төлөө
тэмцдэг. Золиосууд махчиныг эсэргүүцэх маш олон тооны аргууд байдаг.
Эдгээрийг дараах бүлгүүдэд хувааж болно:

 Хамгаалах зан авир (зугатаах, нуугдах, хоргодох, газар ашиглах)

 Хамгаалах хэлбэр ба өнгө (бүрхүүл, ойлгон зайлуулах, урьдчилан
сэргийлэх, нүүр амаа хөдөлгөх)
 Идэх боложгүй болох ба хортой болох (ихэвчлэн урьдчилан сануулах
өнгөтэй байна)
 Эх эцгийн ба нийгэмч зан байдал (үр удмаа хамгаалах, уьдчилан
сэргийлэх дохио өгөх, бүлгээрээ хамтран хамгаалах).
 Ургамлын өөрийгөө хамгаалах хэрэгсэлд хатуу ширүүн навч, өргөс,
хортой байдал, амьтны хооллолтыг дарангуйлах ба дайжуулах бодис агуулах
зэрэг орно.
 Махчин араатан ба бусад “мөлхөгчид” золиосоо гүйцэх харьцангуй бага
чадвартай байдаг. Жишээ нь: Арслан, чонын ан хийх зан байдал, могойны
махир хортой шүд, мэлхий, бах, гүрвэлийн урт нарийн хэл, аалз ба түүний
шүлс, гүний усны загас өөрийн золиосынхоо амьсгалыг боох.

Коэволюцийн гайхамшигтай жишээ бол шоргоолж ба дулаан орны нэг зүйл

хуайс модны хоорондын холбоо юм. Хэрэв шоргоолжуудыг зориудаар
зайлуулбал ургамал идэшт шавьжууд хуайс модны навчийг бүгдийг нь идснээр
мод үхнэ. Учир нь эдгээр шавьжаар шоргоолж хооллодог байна. Ийм байдлаар
хуайс модны амьдрал түүнийг бусад шавьжнаас хамгаалдаг шавьжаас
(шоргоолжноос) хамаарна. Бүлгийн шалгарал организмуудын бүлгээрээ
шалгарах байгалийн шалгарал бөгөөд хоорондын үйлчилгээ нь нягт холбоотой
байх албагүй. Бүлгийн шалгарал зүйлийн түвшнээс дээгүүр түвшинд явагдах ба
экологийн системийн тогтвортой байдлыг нэмэгдүүлнэ.

Генетикчидийн бүлгийн шалгарлын тухай хандлага зөрчилтэй байдаг.

Зүйлийн эволюци экосистемийн тогтвортой байдлыг дээшлүүлдэг шинж
чанарыг хадгалдаг гэсэн хандлага байдаг. Зүйл доторх ба зүйл хоорондын
өрсөлдөөн нишийн ялгарах эволюцид хүргэдэг. Ийм ялгарал бий болсноор
ургамал амьтныг оролцуулаад тухайн бүлгэмдлийн нөөц их, бага харьцаагаар
ашиглагдах болно. Золиосын эволюци тэжээлийн нэг түвшнээс нөгөө түвшинд
шилжиж байгаа энергийг бууруулж экосистемийн тогтвортой байдлыг
нэмэгдүүлдэг.

Махчины эволюци энэ шилжилтийн үр нөлөөг нэмэгдүүлж, экосистемийн

тогтвортой байдлыг багасгадаг. Экосистемийн эволюцид зөвхөн биотик

140
бүлгэмдлийн тогтвортой байдал дээшилдэггүй. Үүнтэй ижил тухайн организмын
бодгалийн хөгжил филогенезийн богино давталтыг агуулдаг ба экосистемийн
эволюци сукцессын хөгжилд давтагддаг. Хэрэв бид эрт үеийн ба сүүлийн үеийн
геологийн эрин дэх экосистемийг бүтцийг харьцуулж үзвэл экосистемийн,
эволюцид зүйлийн олон янз байдал нэмэгдэж, биохимийн цагираг битүү болж,
систем доторх нөөцийг тэгш хуваарилахад зүйлүүдийн чадвар өсч байсан ба
тэдгээрийг системээс гарахад саад болдог.

Зүйлүүдийн эволюцид ерөнхий дэвшилттэй хөгжил тусгай хэлбэрүүдийн

илүү нарийн төвөгтэй болох байдлаар явагдаж экосистемийн эволюцид к-
шалгарлаар тохируулагддаг ба нөөцийн боловсронгуй дахин хуваарилалт
хийдэг экосистемүүд үүсдэг. Сайн тэнцвэржсэн ханасан экосистемд эволюци
явагдахад маш олон саад тохиолддог. Экологийн ниш нягт дүүрсэн, бүлгүүдийн
хоорондын холбоо бат бөх хүчтэй байдаг. Ийм системд гаднаас нэвтрэх
боломж зөвхөн тооны хувьд хязгаарлагдмал, өрсөлдөх чадвартай зүйлүүд
байна. Үүнээс үзэхэд экосистемийн тэнцвэртэй байдал организмын эволюцийг
их хэмжээгээр саатуулдаг байна.

1.7. Экосистемийн эволюци ба хөгжил

Дурын экологийн систем гадаад орчны өөрчлөлтөнд зохицон тасралтгүй
өөрчлөгдөж байдаг. Аллогенийн өөрчлөлтүүд геологийн хүчин зүйлийн үйлчлэл
ба экосистемд гаднаас нь үйлчилж байгаа биохимийн хүчүүдээр бий болдог.
Аллогенийн өөрчлөлтүүд экосистем дотор үүсдэг хүчин зүйлүүдийн үйлчлэлийн
нөлөөгөөр явагдана.

Экологийн сукцесс-экосистем харьцангуй тогтвортой болдог, экосистемийн

хөгжлийн үйл явц бөгөөд энгийн бүлгэмдэл орон зайн ба тэжээлийн бүтэц нь
харьцангуй нийлмэл, биологийн олон янз байдал нь илүү баялаг нийлмэл
бүлгэмдлээр дараалан солигддог.

Сукцессын онцлог шинж чанар:

1. Сукцесс экосистемийн биотик бүрэлдэхүүн хэсгүүдийн үйлчлэлээр

явагддаг, учир нь биотик бүлгэмдэл оршин амьдрах физик орчныг
өөрчилдөг ба энэ өөрчлөлтийн нөлөөгөөр сукцессын тодорхой хурд,
түүний шинж чанар, явагдах хил хязгаар тогтоогдоно.
2. Бүдгэмдлийн зүйлийн бүтцийн өөрчлөлттэй холбоотой экосистемийн эмх
цэгцтэй хөгжил бол сукцессын онцлог юм.
3. Сукцесс экосистемийн тогтвортой болтол явагдах ба өөрөөр хэлбэл
энергийн урсгалын нэгж бүрд хамгийн их биомасс ба хамгийн олон тооны
зүл хоорондын харилцан үйлчлэл явагдана. Энэ байдлыг климанс гэж
нэрлэдэг.

141
 4. Сукцессын явцад экосистем өөрийн биоценезтой хөгжлийн тодорхой
завсрын үе шатуудыг дамжин өнгөрөөдөг.

Дараах экологийн системийн сукцессын төрөл ба зүйлүүдэд хувааж

болно:

Экосистем дэх экзогенезийн (экзодинамик) өөрчлөлтүүд гадаад хүчин

зүйлүүдээр бий болдог. Эндогенетикийн өөрчлөлтүүд экосистемийн дотоод
хүчин зүйлүүдээр үүсгэгдэнэ.

Анхдагч сукцесс-амьдрал байхгүй субстрат дээр үүсдэг (хад асга, галт

уулын дэлбэрэлтийн бүтээгдэхүүн) бөгөөд үйл ажиллагааны явцад зөвхөн
фитоценоз бус, хөрс бас бий болдог.

Хоёрдогч сукцесс-эвдэрч сүйдсэн климаксын экосистемийн суурин дээр

үүсдэг(түймрийн дараа, ой огтлох, ган гэх мэт). Анхдагч сукцессээс хурдан
явагддаг, учир нь завсрын үе шатаас эхэлнэ. Хоёрдогч сукцесс хүн хөгжиж буй
экосистемд байнга хүчтэй нөлөө үзүүлээгүй тохиолдолд ч явагдаж болно.

Автотроф сукцесс-Бүлгэмдэлд автотрофууд (ногоон ургамал) анх бий

болно. Автотрофын сукцесс нилээд өргөн тархсан ба экосистемийн хөгжлийн
климакс шатыг бий болтол үргэлжилнэ.

Гетеротроф сукцесс-амьд ургамал байхгүй, зөвхөн амьтан(гетеротроф)

ба үхсэн ургамал оролцсон субстрат дээр явагдана. Энэ сукцесс нь органик
бодисын нөөц бий болтол явагдах ба түүнийг төгсөхөд сукцессын эгнээ дуусч,
экосистем задардаг.

Бүтэц алдагдах сукцесс-эцсийн климаксын байдлаар төгсдөггүй.

Экосистемд үзүүлэх хүний нөлөө экосистемийг үргэлж энгийн хялбар болгодог,
өөрөөр хэлбэл дегрессид оруулдаг. Дегрессийн үр дүнд бүлгэмдлийн халаа
харьцангуй ниймэл бүтэцтэй климаксын бүлгэмдлээр төгсдөггүй, харин
экосистемийн бүрэн задралаар төгсдөг . Катоценозын үе шатаар дуусдаг.

Аюулын (сүйрлийн) сукцесс-ямар нэгэн байгалийн эсвэл антропоген

(хүний) сүйрлээр үүсдэг.

Сукцесс үйл ажиллагааны зүй тогтол:

1. Эхний үе шатуудад зүйлийн олон янз байдал үл мэдэгдэм байх бөгөөд

биомасс ба бүтээгдэхүүн бага байна. Сукцесс их хэрээр эдгээр
үзүүлэлтүүд өснө.
2. Сукцессийн хөгжлийн хэрээр биотик харилцааны тоо нэмэгдэх ба
ялангуяа симбиоз харилцааны тоо ихэснэ. Тэжээлийн гинж ба хэлхээ
илүү нарийсч төвөгтэй (ярвигтай) болдог.
3. Чөлөөт экологийн нишүүдийн тоо багасна. Климакс бүлгэмдэлд
эдгээрийн байхгүй буюу хамгийн бага хэмжээгээр байна.

142
 4. Экосистемийн амьсгалах ба энерги, бодисын эргэлтийн үйл ажиллагаа
идэвхижинэ.
5. Сукцессын эцсийн шат бүр өмнөхөөсөө удаан үргэлжилж, энергийн
урсгалын хэмжээ ба биомассын харьцаа харьцангуй өндөр байна. Мөн
өөрийн давамгайлах зүйлүүдтэй байдаг.
6. Сукцессын хурд экосистемийн (автотрофын) үүрэгт нөлөөлдөг
организмуудын амьдралын үргэлжлэх хугацаанаас маш их хамаарна.
7. Сукцессын сүүлчийн саатуудын үргэлжлэх хугацаа урт, гэвч энэ үед
динамик үйл явц нь зогсдоггүй, харин удамшдаг. Эдгээр шатнуудын үйл
ажиллагааны ихэнх хэсэг нь динамик шинж чанартай, мөчлөгтэй байдаг.
8. Климаксын бүлгэмдлийн ид шатанд экосистемийн биомасс хамгийн дээд
цэгтээ хүрдэг буюу дээд утгандаа ойртож очдог. Климаксын бүлгэмдэлд
бүтээгдэхүүн хэд дахин бага байна. энэ нь дараах байдлаар
тайлбарлагддаг:
 Климаксийн бүлгэмдэлд анхдагч бүтээгдэхүүнийг консументүүд
(хэрэглэгчид) хэрэглэдэг.
 Экосистем маш их хэмжээний ногоон массыг бий болгодог ба
үүний дүнд гэрэлтүүлэг буурч, фотосинтезийн ивэдх буурч,
амьсгалын зарцуулалт нэмэгдэнэ.

2. Үр дүн
Экосистемийн эволюцийн чиглэлээр мэдээ, мэдээлэл, ном уншиж зохих
хэмжээний мэдлэгтэй боллоо.

3. Хэлэлцүүлэг
Бие даалтын хугацаанд экосистемийн эволюцийн талаар
В.Ф.Левченкогийн бүтээлүүдтэй танилцан экосистемийн шинэ эволюцийг
өнөөгийн геофизик, астрофизик ба биологийн шинжлэх ухаанд ашиглаж байгаа
ухагдахууны хүрээнд ойлгож болохгүй бөгөөд шинэ ойлголтуудыг бий болгох
шаардлагаьай гэсэнтэй санал нэг байна.

Дүгнэлт
 Эволюцийн үйл ажиллагаа амьд организмын янз бүрийн
түвшинд явагдана.
 Экосистемийн үүсэл генетикийн системтэй, түүний эволюци
энерги ба орчны нөөцийн хэрэглээний өсөлттэй холбоотой.

143
 Биосферын эволюци
Б.ГАНТУЯА Биологи 3

Оршил

Энэ бие даалтандаа би биосферийн хил хязгаар ба биосферийн түүхэн

хөгжлийн талаар бичлээ. Мөн амьд матери ба амьгүй байгалийн хоорон дахь бодисын
эргэлт ба биоген шилжилтийг оруулж өгсөн. Энэ сэдвийг сонгож авахдаа амьд биес
манай гариг дээр хаанаас хаа хүртэл тархан оршин амьдарч байгааг мэдхийн тулд
сонгож авлаа. Өөрөөр хэлбэл амьдралын доод ба дээд хил хязгаарыг мэдэж авахын
тулд соншож авсан.

Зорилго: Амьдралын дээд, доод хил хязгаарыг тогтоох

Зорилт:

• Биосферийн одоо байгаа хил хязгаарыг тогтоосон тухай мэдээ баримтыг

цуглуулсан.
• Биосферт түүхэн хөгжил хэрхэн явагдсан үе шатуудыг тогтоосон мэдээ
баримтуудыг цуглуулав.
• Цаашдын биосферийн хөгжлийн талаар эх сурвалжтай танилцсан.

144
Биосферийн тухай

Биосфер\ bio-амь, shpaira-бөмбөлөг\ бол дэлхийн гадаргын амьдрал тархасан

бүрхэвч юм. Дэлхийн гадаад бүрхэвч,амьдралынтархалтын хүрээний тухай зарим
төсөөлөл,зарим санааг Жан Батист Ламаркийн бүтээлд тусгагдсан байдаг. \Wikipedia\

Биосфер гэдэг нэр томъёог австрийн геологич Эдвуард Жюсс 1875 онд
шинжлэх ухаанд оруулжээ. Эдвуард Жюсс нь биосфер хэмээх ойлголтондоо амьд бие
оршин амьдарч байгаа агаар мандал, усан мандал, газар мандлын хэсгийг хамааруулж
үзэж байсан юм. \Wikipedia\

XX зууны эхээр Оросын эрдэмтэн биогеохимич, философич В.И.Вернадский

биосферийн тухай сургаалийг шинэ агуулга үзэл санаагаар баяжуулан боловсруулсан
байна. Тэрээр биосфер хэмээх ойлголтондоо амь бие махбодь, амьдрах орчинг өөртөө
агуулсан өнгөрсөн ба эдүгээ үед амьдрал, амь бие оршиж байсан ба байгаа дэлхийн
бөмбөрцгийн тэр бүрхэвчийг амь мандал гэж нэрлэжээ. Амь мандлын үүсэж
хэлбэржих, хөгжихөд амь бие махбодь гол үүрэг гүйцэтгэсэн ба одоо ч гүйцэтгэсээр
байна. Амь мандал бол дэлхий дахины биоген эргэлтийг тогтвортой тэнцвэртэй
байлгаж байгаа манай гаригийн хамгийн том систем. Амь мандал бол бодгаль бие
популяци, биоценоз, биогеценоз гэсэн амьдралын түвшинг дараалсан шат маягийн
тогтолцоо юм. (Гүбадам 1998 он)

Биосферийн эволюци

Амьдрал үүссэн үеэс л биосфер хэлбэржин тогтож өдгөө хүртэл өөрчлөгдөн

хөгжиж иржээ. Өмнө нь байгаад устсан болон одоо байгаа зүйлүүд нь биосферийн
түүхэн хөгжлийн үр дүн юм. (Грант, 1980 он) В.И.Вернадскийн дэвшүүлсэн биохимийн
хоёрдогч зарчим ёсоор зүйлүүдийн эволюци болон амьдралын тогтвортой хэлбэр
үүсэл хөгжил нь биосфер дахь атмуудын биоген шилжилтийг эрчимжүүлэх чиглэлд
явагдсан байна.

Дэлхийн гадарга дээр бодис энерги хуваарилагдан тархахад физик-газарзүй,

геологийн үйл явцууд биш биосферийн амьд бүрэлдэхүүн хэсэг гол үүрэгтэй. Биосфер
дахь биогехимийн үндсэн үйл явцуудтай органик ертөнцийн эволюци холбоотойг
Вернадский химийн элементүүдийн биоген шилжилттэй холбож тайлбарласан. Кальци,
нүүрстөрөгч гэх мэт тодорхой химийн бодисууд нь амь биед хуримтлагдаад үхсэнийх
нь дараа шохой, нүүрс, хүлэр гэсэн эрдэс ба шим бодисын хурдас үүсгэдэг. Агаарын
хүчилтөрөгчийг ургамал үүсгэдэг бол нүүрстөрөгч болон азотын ихэнх нь амь биесийн
үйл ажиллгааны бүтээгдэхүүн юм. Биосферийн шинж чанар түүний бүтцийн нэгж
болсон биогеценозын шинжээс хамаарах бөгөөд биогеценозууд хоорондоо
бодгалиудын нүүн шилжих юмуу гадаргын болон гүний усаар эрдэс ба органик бодис
зөөгдөхөд харилцан холбогддог.

Биосферийн эволюци нь дэлхий дээр амьдрал үүсч хөгжих зайлшгүй чухал

нөхцөл болсон амьтай ба амьгүй хүчин зүйлүүдийн хамтын үйлчлэлээр нөхцөлдөнө.
Биосферийн эволюцийн асуудлыг одоогийн байдлаар бүрэн судалж шийдээгүй байна.
М.М.Камшилов (1974 он) биосферийн эволюци номондоо эволюцийн үндсэн 4 шатыг
ялгасан.

145
 1. 3 миллярд жилийн өмнө эхэлж кемберийн галавт дууссан биохимийн
эволюцийн шат
2. Бидний үе хүртэл 500 сая жил үргэлжилсэн морфо-физиологийн дэвшлийн шат
3. 250 сая жилийн өмнөөс эхэлсэн сэтгэцийн эволюцийн шат
4. Хүний нийгэм үүсэж хөгжсөнтэй холбоотой сүүлийн 5 сая жил үргэлжилж байгаа
ухамсрын эволюцийн шат. Үүнтэй холбоотойгоор биосферийн эволюцийг
3шатаар явагдсан гнж үзжээ.
I шатанд биосфер хэлбэржиж биологийн бодисын эргэлт үүссэн.
II шатанд олон эст амьд бие үүссэнээр амьдрал нарийн нийлмэл болов.
III шатанд хүний нийгэм үүсч аж ахуй эдийн засгийн үйл ажиллагаа нь биосфер
(ноосфер) ийн эволюцид илүү их нөлөөлөх болжээ. А.В.Георгиевский (1985)

Биосферийн үндсэн нэгж болох биогенозын түүхэн үйл явц

Биогеноз нь органик бодис үүсэх нуклейн хүчил, уураг полисахрид зэрэг

нийлмэл полимериуд үүсэх: анхдагч амьд биед үүсэх зэрэг 3 үе шаттай.

Анхдагч шат нь органик бодис үүссэн. Бүр дэлхий үүсч байх үед агаарт
хүчилтөрөгч байхгүй байсан. Метан, нүүстөрөгч, ус, устөрөгч бодисууд нийлэгжиж
анхны органик бодисууд үүсч хуримтлагдсан байна.

Хоёрдугаар шатанд нийлмэл полимериуд үүсдэг. Энэ шатанд амьгүй

бодисуудаас нуклейн хүчил уургийн нийлэгжил явагдана.

Гуравдугаарт шатанд анхны амьд биеүүд үүсэж бий болсон байна. Энгийн
нүүрстөрөгчид нэгдлээс химийн эволюцийн дүнд өндөр полмер нэгдлүүд, улмаар
бөдүүлэг амь бие үүсчээ. Химийн эволюцаас биологийн эволцид шилжихийн тулд
чанарын өөрчлөлт гарсан байх ёстой. Хамгийн гол чанарын дэвшил бол
протобионтуудын дотоод зохион байгуулалт сайжирч тогтмол бодисын солилцооны
ачаар орчинтойгоо холбогдохын зэрэгцээ генетикийн аппаратын тусламжтайгаар
өөрийнхөө бүтцийг дараагийн удамдаа дамжуулдаг болсон явдал юм. А.И.Опарины
онол ёсоор РНК, полисахрид, полибиптидын С уусмалууд тодорхой нөхцөлд 10-8 – 10-5
см3 тусал болж гадуураа бүрхүүл үүсгэх ба гадаад орчноос бодисыг ижилсүүлэн
улмаар шинэ бодис нийлэгжүүлэх чадвартай тусал болдог. Эс үүссэнээр биологийн
эволюци буюу амьдрал эхэлжээ. (Георгиевский А.Б 1985. орч)

Биосферийн хил хязгаар

Биосферийн хил хязгаарыг тухайн орчинд амьд бие оршин амьдрах нөхцөл
боломж байгаа эсхийг, амьдралын ул мөр олдсон эсхээр тогтооноо. Биосфер дахь
амьдралын үйл ажиллагаа дэлхийн геологийн 3 мандлын тодорхой нөхцөл бүхий
хязгаардлагдмал орон зайд явагддаг байна. (Гүбадам 2009 он)

Газар мандал (Литосфер) нь дэлхийн бөмбөрцгийн хатуу бүрхэвч юм. Энд

амьдралын нөхцөл хязгаарлагдмал ялангуяа газрын гадаргаас гүнзгийрэх тусам
температухр нэмэгддэг. Тухайлбал 1,5 кмийн гүнд + 100 С-д хүрнэ. Энд амьдралын

146
тархалтыг хязгаарлагч хүчин зүйл нь температур юм. Одоогоор эрдэмтэд 3,7 км-ийн
гүнээс анаэроб бактерийн спорыг илрүүлжээ.

Усан бүрхэвч буюу гидросфер эдүгээ бүх далай тэнгис усан орчинд амьдрал
болон түүний ул мөр илэрчээ. Усан мандал бол амьдралын анхдагч орчин. Одоогоор
эрдэмтэд зарим зүйл сээр нуруугүйтэнг номхон далайн хамгийн гүн цэг болох Марияны
11 км хонхороос илрүүлжээ. Гэсэн ч далайн ёроолын хурдаст агуулагдаж буй амь
биетийн үлдэгдэл, ул мөрийг тооцох юм бол усан мандал дахь биосферийн хилийг
дээр дурдсанаас нилээд цаашлуулан авч үзэх нь ойлгомжтой. Гидросферт амьд
биетийн хязгаарлагч нь даралт хүчилтөрөгч нягтшил юм. Усан мандлын дээд хэсгээрээ
амьдарч буй амьтдыг Планктон, ёроолын амьтдыг бентос гэнэ.

Атмосфер: дэлхийн бөмбөрцгийн гадуур нь хүрээлэн орших хийн бүхэвч. Агаар

мандлын далайн түвшнээс дээш 25-30 км-ийн өндөрт зарим бактер, мөөгний спор
дохиолддог байна. Агаарт идэвхитэй, идэвхигүй шилжих бие махбодиудыг
аэропланктон гэнэ. Стратосферт хүчил төрөгч нарны туяаны нөлөөгөөр озон болон
шилждэг ба озон нь нарны хэт ягаан туяаг сарниулдаг. Озоны давхраа нь агаар
мандал дахь биосферийн хилийн дээд хязгаарыг тогтоох үндэслэл болно. Нарны хэт
ягаан туяаны үйлчлэлээс хамаарч үүнээс цааш амьдрал байх боломжгүй юм гэж үздэг.

Шинжлэх ухааны сүүлийн үеийн мэдээ баримтууд дэлхийн биосферийн тухай

бидний төсөөллийг өргөтгөн түүнийг сансар огторгуйд ойртуулж байна. Бактер, зарим
мөөгийн мицелүүд мөнгөн усны баганын өндөр 10 -13 10-14 мм хүртэл өндөр вакум
нөхцөлд амьдрах чадвараа алдадгүйг илрүүлжээ. (сансарын уудмын вакум нь 10 мм
м.у.б.ө) бас бактериуд атомын реакторын уснаас олджээ. Эдгээрээс зарим нь 2-3 сая
рад зэрэглэлийн цацрагийг тэсвэрлэдэг байна. Нүүрстөрөгч, гели шингэн агаарын
температурт зарим бактериуд амьд үлддэг. Бүр зарим дээд ургамал шавж үнэмлэхүй
0-д ойртсон температурыг тэсвэрлэдэг. (Гүрбадам. А 1998.)

Ноосфер

В.И.Вернадский биоёферийн тухай сургаалдаа хүн төрлөхтөн шинэ бүрхүүл

буюу давхраа болох ноосферийг бий болгожээ гэжээ. Биосферийн дотор хүн
төрлөхтөний биомасс харицангуй бага боловч үйл ажиллагаа нь асар их өргөн юм.
Цаашдын биосферийн хөгжил нь хүний үйл ажиллагаанаас шууд хамаарна гэсэн
байдаг.

Ирээдүйн биосфер

Цаг хугацааны явцад биосфер нь илүү их тогтворгүй болж байна. Биосферийн

байдлын өмнөх үеийн өөрчлөлтүүдийн зарим хүчин зүйл нь хүний үйл ажиллагаатай
холбоотой бөгөөд хүн төрлөхтөнд илүү их эмгэнэлэтэй болж байна. www.roscosmos.ru

147
 Биомасс

Ургамал амьтан, бичил биетэний цогц нийлбрийг биосферийн амьд бодис

гэнэ. Амьд бодисын жин нь биосферийн нийт жингийн дөнгөж 0,01%-ийг эзэлдэг. Хэрэв
түүнийг дэлхийн бөмбөрцгийн гадаргуугаар тараан байрлууллаа гэж бодвол ердөө 2
см зузаан бүрхэвч болох ажээ. Дэлхий нийт амьд бодисын жингийн ихэнх хэсгийг
(99,1%) ногоон ургамал, 1% хүрэхгүйг Фотосинтез явуулдаггүй бусад организм эзэлдэг
байна. Мөн далайн амьд организмын жингийн хэмжээ маш бага, дэлхийн амьд
бодисын нийт жингийн дөнгөж 0,13%-д хүрдэг ажээ. Гэтэл манай дэлхийн нийт
гадаргуугийн 70 гаруй хувийг далай тэнгис бүрхдэг бөгөөд түүний амьд бодисын
жингийн үндсэн хэсийг ургамал биш амьтад бүрдүүлдэг байна.

Биомасс Хуурай газар миллярд Далай тэнгис

тонн
Ногоон ургамал 2400 0,2
Амьтан ба 20000 9000
микроорганизм
б 2420 9,2100
\википедия.ru\

Биосфер дахь бодисын эргэлт

Манай гаргийн нийт биомассын амьдралын үйл ажиллагаатай холбоотой

биологийн үндсэн бодисын эргэлт нь билосферийг бүрдүүлээд зогсохгүй түүний бүрэн
бүтэн тогтвортой байдлыг тодорхолон хангаж байдаг. Ногоон ургамал нарны гэрлийн
энергийг шингээж амьгүй бодисоос манай дэлхийн амьтан, ногоон биш ургамалд
хэрэгтэй анхдагч бүтээгдэхүүн органик бодисыг бүтээдэг. Амьтан анхдагч бүтээгдэхүүн
буюу ургамалыг хоол тэжээлээрээ авч өөрийн биё махбод буюу хоёрдогч бүтээгдэхүүн
болгон хувиргана. Харин бактер, мөөг анхдагч бүтээгдэхүүн болох ургамал, хоёрдогч
бүтээгдэхүүн болох амьтны бие цогцсыг задалж эрдэс бодис болгоно. (Жамсран
Ц.нар1987 он)

Манай гариг дээрх бодисын эргэлтэд амьд бодис буюу биомасс нь хийжүүлэх,
бөөгнөрүүлэх, исэлдүүлэн-ангижруулах, биохимийн зэрэг биогиохимийн үйл
ажиллагааны үүрэг гүйцэтгэнэ.

 Хийжүүлэх үүрэг. Ногоон ургамалын фотосинтезийн үйл явцад хүчил төрөгч

ялгарна. Амьтан, ургамалын амьсгалаас нүүрсхүчилийн хий гарна. Олонх
бактерийн ажиллагаа азот хүхэрт устөрөгч гэх мэтийн хийг ангижруулдаг.
 Бөөгнөрүүлэх үүрэг. Органик бодис устөрөгч, нүүрстөрөгч, хүчилтөрөгч, азот,
натри, манган, магни, хөнгөн цагаан, фосфор, цахиур, кали, кальци, хүхэр,
төмөр зэрэг химийн элементийг шингээн авч иод, ради зарим бодисыг
хуримтуулах явдалаар илэрнэ.
 Исэлдүүлэн ангижруулах үүрэг. Дэлхийн усан мандал болон хөрсөн дотор амьд
биесийн оролцоотойгоор бодис исэлдэж давс оксит зэрэг нэгдэл үүсэх мөн
хүхэрт устөрөгч, хүхрийн төмөр зэрэг бодис ангижрах явцаар илэрнэ. Бактерийн
үйл ажиллагааны үр дүнд газрын давхраанд шохойн чулуу, хөнгөн цагааны
хүдэр, төмрийн хүдэр мэт хурдас үүсдэг.

148
  Биохимийн үүрэг.
1. Амь биесийн хоолох амьсгалах үржих
2. Үхсэн биеийн ялзрах задрахтай холбоотой атомын биоген шилжилтээр
энэ бүх үүрэг илрэлээ олно.
 Атомын биоген эргэлт биосфер дотор химийн элемент нэг амь биеэс нөгөөд
эсвэл амьгүй байгалд, амьгүй байгаалаас эргэж амьд биед шилжих зэргээр
идэвхитэй элемэнтийн байнгын эргэлт болж байдаг. Энэ үзэгдэл дэлхийн усан
орчинд янз бүрийн элемент уусах, хөрсний гадаргын болон гүний усаар уусмал
дамжин шилжих агаар мандалд усны уур, хийн байдалтай элдэв бодис шилжин
хөтлөх зэрэг бодисын физик химийн шилжилтээс ялгаатай биоген шилжилт юм.
Бичил биетэний нөлөөгөөр амь биес ялзарч задрахад чөлөөлөгдөж гарсан
элемент хөрс ус агаарт орж тэндээс амьд биеийн хоол тэжээл амьсгалд дахин
оролцож бодисын эргэлт үүсгэнэ. Биосферийн бодисын эргэлтэнд нүүрс төрөгч,
азот, хүчилтөрөгч, хүхэр зэрэг органик бодисын найралгад оролцдог бүх
элемент хамрагдана. Элемент амьгүй байгалаас ургамалд, ургамалаас
амьтанд, хүндшилжин дамжина. Атом ийнхүү хэдэн зуун сая жилийн турш нэг
амьд биеэс нөгөөд шилжин амьдралын эргэлтэнд оролцож ирснийг изотопын
орчин үеийн мэдээ баримт нотолж байна. Органик нэгдлийн найралгад
элементийн тодорхой изотоп оролцоно. Биоген шилжилтйин рнцлог шинж бол
органик бодис болж хуримтлагдсан элемент түүнийг үхэж ялзаран задрахад
чөлөөлөгдөн гарах үйл явц юм. Элемент хуримтлан органик бодис бүрэлдэх
амь биес үхэж задран дахин эрдэсжих үзэгдлийг аль ч биогеоценозд ажиглаж
болно.\ Жамсран Ц., ба бусад.1985\

Хэлэлцүүлэг

Ихэнх бүтээлд амьдралын дээд хил хязгаарыг озоны давхраа гэж үзэж байгаа
ч зарим бактер мөөгийн мицелүүд мөнгөн усны баганы 10-16-10-15 мм м.у.б.ө вакумд
(сансрын уудмын вакум 10мм м.у.б.ө) амьдарч байсан. Зарим бактер атомын усны
реактораас олдон амь мандлын хил хязгаарыг тогтооход эргэлзээтэй байна.

Дүгнэлт

Манай дэлхий дээр амьдрал үүсээд 3,5 тэрбум жил болж байгааг эрдэмтэд
цацраг идэвхит изотопын задралаар тогтоосон байна. Амьдрал үүссэнээс хойш
биосферийн хөгжлийг 3 үе шат болгож хуваасан байдаг.

I- Биосферийн хэлбэржиж биологийн бодисын эргэлт үүссэн.

II- Шатанд олон эст амьд бие үүссэнээр амьдрал нарийн нийлмэл болсон.
III- Шатанд хүний нийгэм үүсч аж ахуй эдийн засгийн үйл ажиллагаа нь
биосферийн эволюцид илүү их нөлөөлөх болсон.
цаашдын манай дэлхийн биосферийн хөгжил нь хүний үйл ажиллгаатай шууд
холбоотой байна.

149
Ишлэл болгосон бүтээлүүд:

 Гүрбадам А., Пүрэвдорж И., Сумъяа Д., ба бусад 1998. Биологи. Улаанбаатар
 Гүрбадам А., ба бусад. 2009. Биологи. Улаанбаатар
 Георгиевский А.В. 1985. Дарвинизм. Москва (орчуулга)
 Жамсран Ц., Жанчив Ц., Дуламцэрэн С. 1987 Ерөнхий биологи. Улаанбаатар
 Константинов А.В., 1975. Основы эволюционной теории. Минск
 Htt:// www.roscosmos.ru/
 Htt:// www.wikipedia.com/
 Htt:// www.wikipedia.ru/

150
 Морфофизикийн дэвшил ба буурал
Б. Ганчимэг Биологи 3

1. Оршил

Эволюцийн дэвшил гэдэг нь явцуу утгаараа амьд бие амьдралын хүрээгээ тэлж
шинэ орчинд дасан зохицохтой холбоотой хэлбэр үйл ажиллагааны хувьд
боловронгуй болох үзэгдэл бол өргөн утгаараа дэлхий дээр амьдрал үүссэнээс
эхлээд олон эст сүүгээр бойжигч амьтад үүсэх хүртэл амьд байгалийн түүхэн
хөгжлийн замыг хэлнэ. Зохион байгуулалт боловсронгуй болж нарийсахыг
морфофизиологийн дэвшил харин амьд бие орчны илүү энгийн нэгдэлд
шилжсэнтэй холбоотой уг орчиндоо нарийн зохилдож, зарим дэвшилт шинжээ
алдахыг морфофизиологийн буурал гэнэ.

Зорилго: Морфофизиологийн дэвшил ба буурлын эволюци хувьслын талаар

тодорхой ойлголттой болно.

Зорилт: - Эволюци хувьслын ангилал

-Тэдгээрийн зохион байгуулалт, харилцаа холбоог тодорхойлно.

2. Морфофизиологийн дэвшил, буурал

А.Н.Северцовын “эволюцийн зүй тогтол”-ын бүтээлийн дараа олон судлаач

И.И.Шмальгаузен, Б.С.Матвеев, А.А.Паранонов, Б.Ренша, Дж.Гесли нар судлаж
байв. А.Н.Северцовын үзэл санааны үндэсд эволюцийн дэвшлийн замд нарийн
боловсрох ба гүнзгийрүүлэн судалж байв (Константинов, 1979).
Морфофизиологийн дэвшил гэдэг нь бие махбодын бүтэц, амьдралын үйл
ажиллагааны ерөнхий энерги энгийнээс нарийнд, нэг эсээс олон эсд, хөврөлийн
хоёр давхраанаас гурван давхраанд шилжин өөрчлөгдөхийг хэлнэ.
Морфофизиологийн бууралт гэдэг нь биеийн бүтэц энгийн зохион
байгуулалтанд шилжиж зарим эрхтэн үлдэгдэл төдий болж (жишээлбэл:
бүрхүүлтэнд хөвчний үлдэгдэл хоцрох гэх мэт) өөрчлөгдөхийг хэлнэ.
А.Н.Северцов биологийн дэвшил заавал морфофизиологийн дэвшлийн үр дүн
байх албагүй гэдгийг баталсан юм. Эволюцийн: - Ароморфоз

- Идиоадаптаци

151
 - Ерөнхий дегенераци гэж үндсэн 3 чиглэл байдаг гэж үзжээ
(Цэндсүрэн, 1990).

Ароморфоз

Морфофизиологийн зохион байгуулалт нь боловсронгуй болж дэвшихийг

А.Н.Северцов ароморфоз гэж нэрлэсэн (латинаар airo-өсөх, дээрдэх,
morphosis- бүтэц гэсэн утгатай). Морфофизиологийн дэвшил буюу ароморфоз
гэдэг нь амьдралын хязгаарлагдмал нөхцөлд хэт нарийн зохицох зохилдлогоо
биш, харин амьдралын үйл ажиллагааны идэвхийг дээшлүүлж, бүтэц зохион
байгуулалтын нийтлэг дээд түвшинд хүргэх эволюци хувьсал юм. Ароморфоз
нь хэзээ ямагт биологийн дэвшилд хүргэдэг. Ароморфоз бол амьдралын төлөө
тэмцэлд давуу талыг олж, амьдралын шинэ орчинд шилжих боломжоор
хангадаг. Ароморфозын үр дүнд эволюцийн хурд нэмэгддэг. Ароморфоз бол
популяцийн доторхи үхлийн хэмжээг багасгаж, мэнд үлдэлтийг нэмэгдүүлэх
боломж бүрдүүлдэг. Мэнд үлдэх нь их болбол популяци доторхи бодгаль
биесийн тоо толгой нэмэгдэж, тархах нутаг тэлж, зүйлийн дотор шинэ шинэ
бүлэглэл үүсэж, сүүлдээ шинэ зүйлийн үүсэл хурдсана (Дуламсүрэн ба
бусад,1999). Жишээ нь: Сээр нуруутан амьтдын хөгжилд цоо шинээр гарсан том
ароморфозийн нэг бол үр тогтолт хэвлийд явагдах, газар дээр өндөг дотор
хөврөл хөгжих зэрэг олон зохилдолгоонууд үүчс бий болжээ (Гүрбадам, 1998).
Ургамалд гарсан чухал ароморфоз нь шим ертөнцийн хөгжлийн шинэ үе шатны
эхлэл буюу уснаас илүү түвэгтэй шинэ орчин болох хуурай газрын амьдралд
зохицох зохилдлогооны эхлэл юм. Мөн спороор үрждэг байснаа үрээр үрждэг
болсон нь ургамлын хөгжилд гарсан том ароморфоз юм.

Ароморфоз бүхэн идиоадаптацийн шинэ боломжийг нээх бөгөөд тэр нь зохион

байгуулалтын түвшинг дээшлүүлэлгүйгээр орчны янз бүрийн орон зайг булаан
авах замаар тухайн орчныг бүрэн дүүрэн эзлэн тархдаг юм. Эволюцийн чиглэл
нь нэг нэгээрээ солигдох буюу бие биетэйгээ хоршдог юм (Дуламсүрэн ба
бусад,1999).

152
 Идиоадаптаци

И.И.Шмальгаузен идиоадаптаци, дегенераци гэсэн эволюцийн чиглэлийг

алломорфоз, катаморфоз хэмээн нэрлээд энэ хоёроос өөр теломорфоз,
гиперморфоз, гипоморфоз гэсэн чиглэлүүдийг ялгажээ.

Идиоадаптаци (алломорфоз- грекээр өвөрмөц гэсэн үг). Ароморфозоор үүссэн

шинж тодорхой нөхцөлд тохирон өрчлөгдөхийг идиоадаптаци гэнэ. Өөрөөр
хэлбэл: амьд биесүүд гадаад орчны нөхцөлд зохицох чадвар олж авдаг. Жишээ
нь: Амьтдын ивээлт өнгө, ургамлын салхи, шавьж шувуугаар солбицон тоос
хүртэх гэх мэт (Гүрбадам, 1998). Анхны хуурай газрын ургамал – псилофит нь
идиоадаптацийн спектрын дүнд хэлбэржиж, цаашид дээд ургамал халуун газар
ургах боломж нөхцлийг бүрдүүлсэн. Сүүн навчтай, өргөн навчтай (ойм) зэрэг нь
ишээрээ фотосинтез явуулдаг. Шувуу ба хөхтөн амьтдын идиоадаптацийн зам
олон янзын хэлбэртэй байдаг (Соколовой, 1987).

Алломорфоз гэдэг нь нарийн специализацитай холбоогүй, хувийн зохицуулалт

юм. Зохион байгуулалтын ароморфозын онцлог илэрч алломорфозын өөрчлөлт
хувиралт нь зохицуулалтын өөрчлөлтийн үед илэрсэнээр организмд амьдралын
тэмцэлд онцгой давуу тал олгодог. Харин энэхүү давуу тал нь харьцангуй
хязгаарлагдмал хүрээнд хувийн зан төрөх гэх мэт адаптив ач холбогдолтой
байдаг. Хэрвээ тодорхой үед учир шалтгаангүйгээр хувийн зохицуулалтын
хэлбэржилтийг хангадаг нарийн специализацийн байранд шалгарлын чиглэл нь
өөрчлөгдвөл тэр нь мультифункцитай хамт алломорфозыг үүсгэдэг ба
алломорфоз нь ихэнхи организмын одоо үеийн бүлэгт өөр өөр онцлоготой
илэрдэг. Төв арктийн мужид нутагладаг ургамал ба амьтны ихэнхи зүйлд
алломорфозын зохион байгуулалт илэрдэг. Алломорфоз нь географик ба
экологийн расд популяцийн тооны нэмэгдэлт ба зүйлийн дотоод эрчимтэй
өөрчлөлтийг хангадаг. Үүнтэй холбоотойгоор тэдгээр нь зохион байгуулалтын
нэг төвшинд олон талт адаптивийн радиацийн хурдыг нэмэгдүүлж хэлбэрийн
олон төлвийг ихэсгэдэг (Константинов, 1979).

153
Дегенераци

Морфофизиологийн буурал буюу дегенераци (катаморфоз). Амьд бие орчны

илүү энгийн нөхцөлд шилжсэнтэй холбоотой уг орчиндоо нарийн зохилдож,
зарим дэвшилт шинжээ элдахыг морфофизиологийн бууралт гэнэ. Өөрөөр
хэлбэл: Бие махбодийн бүтэц энгийн хялбар болж, улмаар биологийн ач
холбогдлоо алдсан зарим эрхтэн алга болдог. Энэ бол чөлөөт амьдралын
хэлбэрээс шимэгч буюу суумгай амьдралд шилжихтэй холбоотой юм. Энэ
хэлбэрийн үед янз бүрийн зохилдлогоо үүсдэг. Жишээ нь: Хүнд шимэгчлэн
амьдардаг гахайн туузан хорхой нь хоол боловсруулах болон мэдрэлийн
тогтолцоогүй, хөдлөх чадваргүй, анаэроб амьсгалтай, гэдэсний хананд
бэхлэгдэх соруул, гох дэгээ зэрэг эрхтнүүд маш сайн хөгжсөн байдаг
(Гүрбадам, 1998). Идэвхитэй үүрэг гүйцэтгэдэг эрхтэн нь үлдэгдэлд шилжсэн
амьтад гэвэл: гидроид, шүр, бүрхүүлтэн, сахал хөлт хавч хэлбэртэй зэрэг
суумал амьтад, туузан хорхой, паразит хавчхэлбэртэн (саккуми) зэрэг паразит
амьтад юм. Хэдийгээр дээрхи амьтдын зарим эрхтэнүүд нь үгүй болж бие
бүтцийн талаар бууралтанд орсон боловч тэдний олонх нь эдүгээ цэцэглэн
хөгжиж байгаа амьтдад тооцогдож байна. Учир нь бэлгийн систем сайн хөгжиж
олон тооны үр удмыг төрүүлсэнээр тэдгээрийн зүйлийн тоо олширч,
хөдөлгөөнтэй авгалдайн хэлбэрээр тархсанаар ареал ихсэж, янз бүрийн
нөхцөлд амьдарснаар өөр хоорондоо ялгагдаж ангиллын (систематикийн)
нэгжийг үүсгэж байна. Ийм учир ерөнхий дегенерацийн гол шалтгаан бол:

1- рт: Хөдөлгөөнт амьдралаас суумгай амьдралд

2- рт: Биеэ дааж хооллох амьдралаас паразит амьдралд шилжсэн явдал
юм (Цэндсүрэн, 1990).

Ароморфозыг харьцуулахад хааяа ба үргэлж дээд организмын хэлбэр улам

шинэчлэгдэж үүсч байдаг. Идиоадаптаци хувирах зохицол олон янзын
нөхцлийг хангадаг, зохион байгуулалтын ерөнхий түвшин нэмэгддэггүй оршино
(Соколовой, 1987).

Дэвших ба буурах хөгжил нь зарим ерөнхий хууль зүй тогтолтой. Бууралд орох
шинж нь дэвшилт шинжүүдтэй харьцуулахад хоёрдогч шинжүүдтэй байдаг.
Амьд бие дэвшилд хүрэхийн тулд түүний ашиггүй ямар нэг шинж бууралд орж

154
байдаг. Ийм учраас морфофизиологийн буурал байснаар хүн одоогийн төрхөө
олсон. Буурах хувьслын генетик үндэс нь мутаци хувьсал юм. Биологийн
дэвшилд хүрэх нэг гол арга нь морфофизиологийн буурал вм. Тухайлбал:
цэцэгт ургамлын 2500 төрөлд шимэгч зүйлүүд байдаг бол эгэл биетний бүх
анги, хорхойн 24 ангийн 13-д нь, үе хөлтний 9 ангийн 5-д нь шимэгч зүйлүүд
байдаг байна (Георгисвский, 2004 ).

Биологийн бууралтын гол шалтгаан нь гадаад орчны өөрчлөлтийн хурдаас

тухайн бүлэг амьтдын түүхэн хөгжлийн хурдац хоцрох явдал юм. Бодгалиуд
үхэлд хүрч улмаар уг зүйл мөхөлд хүрнэ. И.И.Шмальгаузен биологийн буурах
хөгжлийн теломорфоз, гиперморфоз гэсэн 2 хэлбэрийг ялгажээ.

Теломорфоз

Теломорфоз гэдэг нь амьд бие маш хязгаарлагдмал нөхцөлд зохицдог тул

тухайн нөхцөлд шаардлагатай шинж нь л сайн хөгжиж бусад шинжүүд нь
бууралд ордог. Жишээ нь: дугарагантнаас – миног, хэвлээр явагчдаас могой,
шувуудаас тоншуул, сүүгээр бойжигчдоос шоргоолж идэштэн залхуу амьтныг
нэрлэж болох юм. Мөн сохор номин, хамелеон ч энэ хэлбэрийн жишээ юм.
Эдгээр амьтад тухайн нөхцөл нь л өөрчлөгдөхгүй бол төдий чинээ удаан
амьдарна (Георгисвский, 2004). Теломорфоз нь орчны нарийн нөхцлийн
специализийн бүтцийн органимзтай холбогддог адаптацийн үндсэн хэлбэр юм.

155
 Гиперморфоз

Гиперморфоз гэдэг нь гадаад орчны нөлөөгөөр аль нэг эрхтэн юм уу бие

бүхэлдээ биеийн дотоод хэсэгтэй харьцангуй биш хэт томрох үзэгдэл юм.
Жишээ нь: Ирландын намгийн буга Титанотерийн гайхалтай том эвэр, мөн
арслан заан, динозаврууд хэтэрхий том байсан байна. Бугын хэт том эвэр нь
үржлийн хос өрсөж олох, биеэ хамгаалахтай холбоотой ч бэлгийн булчирхайн
дааврын хэт эрчимжсэнтэй холбоотой байж болох юм. Гиперморфоз нь эцсийн
дүнд тухайн зүйлийг үхэлд, мөхөлд ч хүргэж болно.

2.1. Морфофизиологийн дэвшлийн шалгуур шинж:

Морфофизиологийн зохион байгуулалтын түвшинг тодорхойлдог 40 гаруй

шалгуур шинжүүд байдгийг тогтолцооны, эрчим хүчний, мэдээллийн гэсэн 3
бүлэгт ангилна.

Тогтолцооны шалгуур шинж нь бүтэц, үүргийн нэгдмэл хир нарийн нийлмэл

болсныг тогтооно. Нэг үүргийг олон эрхтэн гүйцэтгэж байх нь дэвшлийн шинж
юм. Жишээ нь: зүрхний үйл ажиллагааг зүрхэнд орших мэдрэлийн зангилаа ба
уураг тархины багана дахь мэдрэлийн зангилаа зохицуулдаг.

Энергийн шалгуур шинж нь амьд бие ба түүний хэсгүүд хир үр дүнтэй

хэмнэлттэй үйл ажиллагаа явуулж байгаагилэрхийлнэ. Жишээ нь: их энергитэй
хоол идээд гадаад орчинд бага илч алддаг сайн чанар бүхий ферменттэй амьд
бие илүү дэвшилд хүрсэнд тооцогдоно.

Мэдээллийн шалгуур шинж нь мэдээлэл хуримтлуулах түвшинг тусган

харуулна. Жишээ нь: анхдагч хөвчтөний геном дахь ДНХ-ийн тоо сүүгээр
бойжигчдын геном дахь ДНХ-ийн 6%-тай тэнцдэг бол гавалгүйтнийх 17%,
дугираг амтных 38%, яст загас, яст мэлхийнх 80%-тай тэнцдэг байна.

Эдгээр шалгуур шинжүүд нь тухайн зүйлийн зохилдлогын түвшныг илэрхийлэх

ба энэ шинж амьд биеийн дундаж амьдрамж гэсэн ерөнхий үзүүлэлтээр
хэмжигдэнэ. Дундаж амьдрамж нь 0,000,00-30% хүртэл сая дахин нэмэгдэхэд
өндгөн дэхь тэжээлийн хэмжээ ихсэх, умайд үр зулзагаа тээх, үр төлөө сүүгээр
тэжээх, дулаан зохицуулалтаа боловсронгуй болгох, үр төлөө хамгаалах зэрэг

156
морфофизиологийн дэвшил дасан зохилдлогууд хуримтлагдсан явдал
нөлөөлжээ(Георгисвский,2004).

2.2. Морфофизиологийн дэвшлийн хөдөлгөгч хүч:

Морфофизиологийн дэвшлийн хөдөлгөгч хүчийг тогтооход бэрхшээлтэй

байдгийн гол шалтгаан нь амьд зулзага төрүүлэх, уураг тархи бий болох зэрэг
том өөрчлөлт дэвшлүүд нь геологийн эрин галаваар хэмжигдэх удаан
хугацаанд явагдсан байдаг. Эволюцийн үр дүнд амьд биеийн амьдралын
идэвхи дээшилж улмаар нэг бодгалийн хөгжил нөгөөгөө хөгжихөд нөлөөлдөг.
Үүнээс үзэхэд морфофизиологийн дэвшил гэдэг нь эхлээд тодорхой нөхцөлд
дасан зохилдохтой холбоотой үүссэн боловч уг хөгжил нь маш түгээмэл шинж
болж анх бий болсон нөхцөлөөсөө өөр нөхцөлд ч ашиглагдах боломжтой
микроэволюцийн зохилдлого өөрчлөгдлийн үр дүн юм(Георгисвский, 2004).

3. Үр дүн

Ароморфозын хувьслын дүнд тухайн амьд биед дэвшилтэт зохилдлого бий

болох, идиоадаптацийн хувьслын дүнд ароморфозод үүссэн шинэ зохилдлого
нь тухайн орчинд дасан зохицох, дегенераци хувьслын дүнд энгийн болно.

4. Хэлэлцүүлэг

А.Н. Северцов эволюцийн ароморфоз, идиоадаптаци, дегенераци гэсэн 3

үндсэн чиглэл байдаг гэж үзсэн.

И.И. Шмальгаузен идиоадаптаци, дегенерацийг алломорфоз, катаморфоз гэж

нэрлээд энэ хоёроос өөр теломорфоз, гиперторфоз, гипоморфоз гэсэн
чиглэлүүдийг ялгасан.

5. Дүгнэлт

Амьдралын үйл ажиллагааны эрчмийг дээшлүүлж, бүтэц зохион байгуулалтын

дэвшил гарахыг морфофизиологийн дэвшил буюу ароморфоз гэнэ.

Орчны тодорхой нөхцөлд зохилдох эволюци хувьслыг тухайлсан зохилдлого

буюу идиоадаптаци гэнэ.

157
Бие бүтэц нь энгийн болох эволюци хувьслыг морфофизиологийн буурал буюу
дегенераци гэнэ.

6. Ишлэл татсан бүтээл

1. Георгисвский,А.Б. 2004. Дарвинизм, Биологийн дэвшил ба түүнд хүрэх

арга. Хуу 133-138
2. Гүрбадам,А. 1998. Биологи, Эволюцийн гол замууд. Хуу 177
3. Дуламсүрэн,С ба бусад. 1999. Ерөнхий биологи. Хуу 77-79
4. Константинов,А.В. 1979. Основы эволюционной теории. стр.288-296
5. Соколовой,Н.П. 1987. Биология. стр.135
6. Цэндсүрэн,А., Улыкпан,К. 1990. Ерөнхий биологийн үндэс
7. . Хуу 124
8. Яблоков,А.В., Юсуров,А.Г. 1981. Эволюционной учение. стр.217-220

158
Биологийн прогресс ба регресс

159
 Макроэволюцийн дүрэм
Б.Номин Биологи 3

Оршил

Биологийн эволюци нь түүхэн урт хугацааны турш ангиллын системийн

олон янз байдал үе удамшин хувьсаж, явцуурч нарийсан, баялаг болох процесс
юм.

Эргэлт буцалтгүйгээр зүйлээс дээших ангиллын систем үүсэн бүрэлдэхэд

чиглэгдсэн процессийг макроэволюци гэнэ.

Макроэволюцийн процесс явагдах үндсэн чиглэл, арга зам, шалтгаан байх

бөгөөд үүнийг макроэволюцийн дүрмүүд гэнэ.

Зорилго, зорилт.

Макроэволюцийн дүрмүүд нь эвлюцийн процесс явагдах ерөнхий чиг

хандлагыг тусгасан өргөн агуулгатай тул энэ сэдвийг сонгосон.

Макроэволюцийн дүрмүүдэд зүйл хэрхэн яаж үүсэх, эволюцэд ямар арга

замаар хөгжих, бүлгүүдэд тулгарах төрөл бүрийн асуудлууд, шалгарлыг хэрхэн
даван туулах, ангиллын системийн нарийн зураглалыг хэрхэн бүтээгдсэн зэрэг
хамаарлууд урган гарах тул эдгээрийг ойлголтыг судална.

Энэ бие даалтыг бичихэд (Георгиевский А.Б. 1985. Дарвинизм.) -ийн номыг
гол материалаа болгож ашигласан. Мөн (Яблоков А.В. Юсуфов А.Г. 1981.
Эволюценние ученние.) номыг бас ашигласан.

160
 Макроэволюцийн дүрмүүд

Эволюцийн шинжлэх ухааны хамгийн гол зорилго нь амьдарлын модны

хамгийн боловсронгуй хэлбэрийг бүтээж үнэлхэд оршино.

Үүнд микроэволюци, макроэволюцийн түвшинд судлах шаардлагатай.

Харин өмнө дурьдсанаар зүйлээс дээших бүхий л ангиллын системийн үүсэл
хөгжил, ерөнхий чиглэл, арга зам, шинж байдлыг судалгаанд
Макроэволюцийн дүрмүүд гэнэ. Үүнд:

1. Эволюцийн эргэлт буцалтгүйн дүрэм.

Энэ шинжийг анх Ч.Дарвин хэлэхдээ “Устаж үгүй болсон зүйл
амьдарлын тохиромжтой өмнөхтэй ижил нөхцөл бүрдсэн ч дахин бий
болдогггүй” гэж илэрхийлжээ. Энэ үзлийг Белгийн эрдэмтэн Л.Долло
палеонтологийн тодорхой материал дээр үргэлжлүүлэн хөгжүүлсэн ба
1983 онд томъёлсон бөгөөд тэрээр “Эволюци бол эргэлт буцалтгүй
процесс бөгөөд нэгэнт бий болсон өөрчлөлт эргэж өвгийн шинжрүүгээ
буцахгүй” гэжээ.2
Жишээ нь: Мөлхөгчдийн ангиас шувууны анги үүсснийг завсрын
эрмэл хэлбэр болох Archaeopteryx гэрчилсэн билээ. Энэ дүрмээр
шувууны эволюци цаашид эргээд мөлхөгч шиг болох чиглэлд явахгүй.
Мөн сээр нуруутан амьтдын хувьд уснаас хуурай газарт шилжсэнтэй
холбогдон тэдгээрийн эволюци хөгжил цаашид хуурай газрын амьтан
болох чиглэлд хөгжсөн ч зарим хөхтөн эргээд хоёрдох удаагаа усанд
амьдардаг болсноос эргээд загас болохгүй харин ижил нөхцөлд дасан
зоихцож байгаагийн хувьд шинж тэмдэг ойртох үзэгдэл буюу конвергенци
явагдана.
Эволюцийн гол чиглэл бол амьдарлын төлөөний тэмцлийн дагуу
байгалийн шалгарлыг даван туулж, шалгарлын гол хүчин зүйл болох
орчны нөхцөлд зохицох бүхий шинж тэмдгийг нөхцөлдүүлж, мэнд үлдэх
бөгөөд энэ нь бодгальд ашигтай хэлбэр байна.
Ийнхүү орчны нөхцлөөс шалтгаалж шинэ шинж тэмдэг олж авч
байгаа бол энэ процессийг биологийн прогресс, харин зарим эд
эрхтнийхээ гүйцэтгэх үүргийг алдаж байгаа процессийг биологийн
регресс гэнэ.

161
 Нэг үүсэл гаралтай биологийн ангиллын системийн эволюцийн
энэхүү холдон салалтыг дивергенци гэнэ. Харин үүсэл гарлын хувьд
нэгэнт холдсон бүлгүүд орчны ижил нөхцлөөс шалтгаалан шинж тэмдэг
ойртох үзэгдлйг конвергенци гэнэ.
Ангилал зүйн тодорхой таксон нэг үүсэлтэй бол монофили, харин
тодорхой таксонууд хоёр ба түүнээс дээш өвөгтэй байхыг полифили
гэнэ.1
Мөн зарим бодгальд эргэх мутаци үүсч, өвгийн шинж тэмдэг дахин
илэрсэн боловч энэ бодгаль буцаад өвөгтэйгээ яг адилхан болохгүй.
Учир нь эргэх мутациар тухайн шинж тэмдгийн аллель дахин илэрч
байгаа болохоос генотип бүхэлдээ илрэхгүй, мөн тухайн шинэ тэмдэг
илэрч байгаа болохоос фенотип бүхэлдээ илрэхгүй. Ингэж өвгийн шинж
тэмдэг дахин илэрч байгаа нь генетикийн хувьд төсөөтэй ангиллын
бүлгүүд үүсэх нөхцлийг бүрэлдүүлнэ.2
2. Эволюцийн ангилал дээшлэх дүрэм.
Энэ дүрмийг анх 1876 онд Ш.Депере томъёолсон. Тэрээр “Эволюци
нь ангилал зүйн системийн цаашдын хөгжлийн улам боловсронгуй
дэвшилтэт хэлбэрийг бий болгоно” гэж хэлжээ.2
Эволюцийн дүнд тухайн бүлэг бодгалийн үсрэнгүй дэвшилтэт шинж
нь цаашид хадгалагдан удамшина. Тухайн популяцийн гарал үүсэл,
удамшил хувьсал, өвөрмөц онцлог шинж, амьдарлын хэлбэрээс
хамаараад амьдрах орчин харилцан адилгүй байна. Иймээс мэнд үлдэж
чадсан бодгаль биесийг эволюцийн хугацаанд адаптацид орсон гэж үзэх
бөгөөд цаашдын ангилал зүйг хөтөлнө.
Энэ дүрэм нь зарим тохиолдолд ангилал зүй цаашид нарийсах тусам
бодгалийн биеийн хэмжээний өөрчлөлтийг бий болгодог байна. Энэ нь
гадаад орчны нөлөө, ялангуяа хоололт, зэрэгцээ амьдрах өөр зүйлийн
бодгаль (дайсан амьтан, хоол тэжээл болох амьтан)-аас ихээхэн
хамаарна. Биеийн хэмжээ томорч өөрчлөгдөх нь араатан амьтны хувьд
дайсан амьтнаас хамгаалах, довтлох, хоол тэжээл болох амьтныг
идэвхитэй барих давуу талтай.2
Жишээ нь: Оросын эрдэмтэн К.В.Ковалевскийгийн палеонтологийн
олдворийг түшиглэн гаргасан адууны филогенезийн цувааны түүхээс
харахад адууны хөл уртсах, хурууны тоо цөөрөх чиглэлтэй хувьсал
162
 явагдаж байсан нь хээр талд хурдан давхих, араатан амьтнаас зугатах
зохилдлогоог бий болгосон давуу талтай, мөн орчны чийглэг дулаанаас
хуурай сэрүүн уур амьсгалд шилжсэнээс хоол тэжээл өөрчлөгдөж, шүний
гадаргуугийн атираа нэмэгдэх өөрчлөлт бий болсон байна. Ийнхүү
эволюци хөгжил тодорхой нэг чиглэлээр ямар нэг шинжийг хөгжилд
хүргэх чиглэлтэй явагдаж байгааг ортоселекци гэнэ.1
Зарим бүлэг бодгальд биеийн хэмжээ жижгэрэх чиглэлтэй хувьсал
явагдах нь бас л дайсан амьтнаас нуугдах давуу талтай. Жишээ нь:
ихэнх мэрэгч амьтдын хувьд газар доор битүү нүхэнд амьдрах болсноор
харицангуй давчуу нөхцлөөс үүдэн биеийн хэмжээ нь жижгэрчээ.
3. Ялгаран хөгжөөгүй өвгөөс үүсэх дүрэм.
Энэ дүрмийг анх 1904 онд Э.Копом боловсруулжээ. Тэрээр “Шинээр
үүсч буй ангилал зүйн том бүлгүүдийг дээд өвгийн төлөөлөгчдийн
бүлэгтэй биш харин ялгаран хөгжөөгүй өвөгтэй нь харьцуулна” гэж
хэлжээ.2
Жишээ нь: Хөхтний анги нь мөлхөгчдөөс биш харин ялгаран
хөгжөөгүй өвгөөсөө үүссэн. Ялгаран хөгжөөгүй өвгөөс завсрын ойм,
беннетит үүссэн. Палейзойн эриний ялгаран хөгжөөгүй оймоос нүцгэн
үртэнтэй төсөөтэй ургамлууд үүссэн. Мөн ялгаран хөгжөөгүй нүцгэн
үртнээс одоогийн цэцэгт ургамлууд үүсчээ.
Ялгаран хөгжөөгүй өвгөөс шинэ бүлэг үүсэх шалтгаан бий. Ялгаран
хөгжөөгүй өвгийн хэлбэрийг үнэлхэд тухайн организм удаан хугацаагаар
сайжрах чиглэлтэй эволюцийн өөрчлөлт байсан бөгөөд үүнээс цаашид
ангилал зүйн том бүлгүүд үүснэ. Ялгаран хөгжөөгүй бүлгүүд нь орчны
өөрчлөлтөөс хамаараад холимог идэштнээс араатан гэх амьдарлын олон
янзын нөхцөл байдал дахь хөгжлийн өөр өөр бүлгүүдийг үүсгэнэ.2
Амьдарлын төлөөний тэмцлийн дүнд ялгаран хөгжөөгүй бүлгүүд
үүснэ. Гэвч энэ дүрэм нь бас бүхэлд нь хамардаггүй.
Сээр нуруутан амьтад анх уснаас хуурай газарт шилжсэнээр
тэдгээрийн бүтцийн хувьд их өөрчлөлт гарсан бөгөөд цаашид амьдарлын
модны салааг илүү нарийсгаж баяжуулсан байна.
4. Адаптацийн зохилдлогоо тархах дүрэм.
Филогенезийн тусгай цувааны зэрэгцээ байгаа бүлгүүд нь анхны
бүтцээс адаптацийн янз бүрийн чиглэлд тархдаг. Энэ дүрэм нь
163
 дивергенцийн процесстой зарчмын хувьд ижил юм. Энэ дүрмийг анх 1859
онд Английн эрдэмтэн Чарльз Дарвин байгалийн шалгарлын үндэслэл
дээр тодохойлжээ. Тэрээр “ Өөр өөр төрлийн хоол болон янз бүрийн
орчин нөхцөлд зохицон дивергенцэд орсны улмаас шинэ зүйл үүсдэг “
гэж хэлжээ.
Дивергенци бол эволюцийн үндсэн зам. Орон нутгийн популяци ба
экоэлементүүд нь улмаар экологи газарзүйн расыг үүсгэн эцэст нь бие
даасан шинэ зүйл болдог. Үүслийн холбоотойг илтгэсэн ерөнхий шинж нь
хадгалагдан цаашид удамшина. Ингээд экологийн нөхцлийн хамаарлаас
үүссэн онцлог шинжүүдээрээ бүлгүүд хоорондоо ялгагдана.1
Дивергенцийн үр дүнд үүсэл нэгтэй, үүрэг өөр гомологи эрхтнүүд
үүсдэг.
Амьдрах нөхцлийн төлөө өрсөлдөх явцад үүсэл нэгтэй ч янз бүрийн
орчинд дасан зохицсон зүйлийн олон хэлбэрүүд үүсэж, ангиллын
системийн салааг улам баяжуулна.
Дивергенцийн зам нь гадаад дотоод олон хүчин зүйлээс хамаарна.
Гадаад хүчин зүйл нь экологийн хэлбэрүүд бөгөөд үндсэн хөдөгөгч хүч нь
болох бөгөөд үүнээс үүдэн амьдарлын төлөөниий тэмцлийн өрсөлдөөн
явагддаг байна.
5. Эволюцийн үндсэн чиглэл ээлжлэх дүрэм.
Амьд бие үүсэх хурд адилгүй бөгөөд тэдгээрийн филогенетик
түүхийн хурд ч харилцан адилгүй юм. Ч.Дарвин эволюцийн өрчлөн
байгуулалтын хурд нь зохион байгуулалтын түвшин ба амьдрах орчны
өөрчлөлтөөс хамаарна гэж тэмдэглэсэн байна. Тохиромжтой нөхцөлд
эволюцийн хурдац нэмэгдэж тохиромжгүй нөхцөлд эволюцийн худац
удааширдаг байна.
Эволюцийн үндсэн чиглэл ээлжлэх нь амьдарлын модны үндэс суурь
болно. Филогенезийн түүхээс харахад эволюцийн хөгжил нь арогенез
болон аллогенезийн үе ээлжлэх чиглэлтэй байсан байна (В.С.Матвеев,
1967).2
Анхны амьд эсээс хүн үүсэх хүртэл улиран хувьсах хөгжлийн гол зам
нь илэрхий дэвшин хөгжих чиглэлтэй. Амьд байгалийн дэвшлийн түүхэн
хөгжлийг бүхэлд нь арогенез гэнэ1.

164
 Олон эст амьтны эволюцийн шатанд полимержих (эсийн тоо олшрох,
сигтентүүд нэмэгдэх) үйл явц давамгайлж байв. Дараа нь олигомержих
үзэгдэл явагдаж биеийн бүх үйл ажиллагаа цогц шинжтэй болов. Ингээд
цаашид үржил, дээд мэдрэлийн үйл ажиллагаа бий болсон нь зүйл бүхэл
бүтэн байх боломжийг нөхцөлдүүлсэн.
Эволюци нь зүйл орчиндоо дасан зохицон, тасралтгүй шинээр үүсэх
процесс юм. Дасан зохицож шинээр үүсэх процесс нь тодорхой хүрээгээр
зааглагдаад байдаггүй учир дахин адаптаци үүсэж болно. Нөгөө талаар
тухайн бүлэг шинэ бүсэд дасан зохицох нь эволюцийн процесс цаашид
шинэ зүйл үүсгэх чиглэлтэй явагдана. Ингээд адаптацийн шинэ хэлбэрт
орж цаашид филогенезийн түүхэнд үндсэн ул мөрөө үлдээнэ.
Эволюцийн чиглэл ээлжлэх дүрэм нь овог ба түүнээс дээш
дурын бүлэгт хамааралтай. Жишээ нь чиглэл ээлжлэх нийтлэл
дараалал нь палеозойн эриний брхиопод, наутилид, трилобит
мезозойн эриний аммонитов, палейзойн эриний панцир, ганоид
загас, мөн бамбайтан, мезозойн эриний мөлхөгчид нь аажмаар
тархаж дэлгэрээд, дараа нь цэцэглэн хөгжөөд, эцэст нь мөхнө.
Шувуу хөхтөн болон цэцэгт ургамал, үет хөлтний ихэнх
бүлгүүд одоо цагт хөгжлийнхөө дунд шатанд явж байгаа бөгөөд
энэ зам нь мезозойн эриний дунд үеэс эхэлжээ.2

Мөн эволюцийн ерөнхий зүй тогтлын ээлжлэлт бол ароморфоз,

идиоадаптаци, катаморфоз юм.

Нэгдүгээр үе шат: Ароморфозоор түгээмэл ач холбогдолтой өргөн

зохилдлогоо үүснэ.

Хочрдугаар үе шат: Идиоадаптациар орчны тодорхой нөхцөлд дасан

зохицоно

Гуравдугаар үе шат: Катаморфоззоор энгийн нөхцөлд тусгайлан

нарийн зохицоно.1

6. Биологийн системийн интеграцийн дүрэм.

165
 Эволюцийн хөгжлийн ерөнхий чиглэлтэй бүлгүүд нь шавхагдашгүй.
Шим ертөнц дээрх бүлгүүд өөрийн гэсэн эволюцийн ерөнхий чиглэлтэй
байна. Анх 1961 онд И.И.Шмальгаузеном биологийн системийн
интеграцийн дүрмийг томъёолжээ. Тэрээр “биологийн системийн өөр өөр
түвшний (молекул генетик, онтогененз, зүйлийн популяци ба
биогенентик)-д том интеграци болж хөгжлийн зохицуулах механизм нь
интеграциар хангагдана” гэжээ.2
Одоо мэдээж популяци болон биогеоценозийн үндсэн том онцлог нь
интеграцийн чиглэлээр явж байна. Энэ нь популяцийн түвшинд тодорхой
гетерозигот байдлыг хадгалах бөгөөд популяцийн генофондын
интеграцийн цогц суурь болж өгдөг байна. Мөн бүтцийн тоогоо өөрөө
нэгэн зэрэг зохицуулах чадвартай генетикийн системтэй. Популяци
хоорондын харилцаа нь ангиллын системийн аль ч төрөл зүйл ба
популяцийн хэсгийг интеграцлана.
Манай гаригийн биосферийн энгийн биогеоценозын эмх цэгцтэй
ажиллагаа экологи бие биедээ ээлжилж олонхи өөр зүйлийн үүсвэрийг
тогтоож, биогеоценозийн системийг интеграцладаг. Эволюцийн энгийн
хэлбэрүүд гардаг филогенетик эволюци ба дивергенци эволюцийн
бүлгүүд бүгд паралеллизм ба конвергенциэр эволюцийн нэлээд
комплексийн хэлбэр болж хөгждөг. Арогенез ба аллогенезийн
эволюцийн чиглэл нь олон хэлбэртэй байдаг. Эволюцийн тодорхой
хэмнэл болон хэлбэр холбооны байдал, аж амьдралд филогенетикт
мөнхөрч эртний үлдэц болж бас эволюцийн дүрмийн богино модыг
үүсгэдэг.2

Үр дүн

Манай гариг дээрх амьд биесийн цаашдын оршин тогтнох гол арга зам нь
эволюцийн процессоор хөтдөгдөн хөгжлийн дэвшит бууралт -эт хэлбэрлүү
явцуурч нарийсах чиглэлтэй хөгжиж иржээ.

Энэ процессийн дүнд шинэ зүйл үүсч байгаа нь цаашид зүйлээс дээших
ангилал системийн төрөл, баг, овог, анги, хүрээ, аймаг гэх том бүлгүүдийг
үүсгэх гол нөхцөл болж байна. Ингэж зүйлээс дээших бүлгүүд үүсэх нөхцлийг
макроэволюцийн түвшинд судалж байна.

Макроэволюцийн процесс явагдах хэд хэдэн арга зам, чиглэл байна. Үүнд:
166
 1. Эволюцийн процесс нь эргэлт буцалтгүй цааш үргэлжлэнэ. Тодорхой
хугацаанд тухайн бүлэг хөгжлийн шатандаа хэлбэрийн ашигтай
өөрлөлтийг нөхцөлдүүлсэн бол өөрчлөлтийн гол шинжийг хадгалан цааш
удамшин хувьсана. Харин зарим бүлгүүдэд экологийн хүчин зүйлээс
шалтгаалж өвгийн шинж тэмдэг давтагдах үзэгдэл ажиглагддаг ч энэ нь
буцаад өвөгтэйгээ адилхан болохгүй зөвхөн тухайн шинж илэрч байгаа
хэрэг юм.
2. Биологийн эволюцийн процессоор ангилал дээшлэж, тухайн ерөнхий
чиглэлээр аливаа шинж тэмдэг нөхцөлдөн тухайн бүлэг цаашид явцуурч
нарийсах чиглэлтэй хөгжинө.
3. Ялгаран хөгжөөгүй өвгөөс шинэ зүйл үүснэ.
4. Шинэ зүйл үүсэхэд гадаад хүчин зүйл их нөлөөлнө. Гадаад орчны
өөрчлөлтөөр тухайн бүлэг мэнд үлдэхийн тулд амьдарлын төлөөний
тэмцлийн дагуу байгалийн шалгарлыг даван туулах хэрэг гарна. Үүний
тулд шинэ орчиндоо зохицох шинэ шинж тэмдгийг нөхцөлдүүлж орчиндоо
зохицон хувьсаж чадваас энэ нь цаашид шинэ зүйл үүсэх эволюцийн
чиглэлтэй болно.
5. Тухайн шинээр үүссэн бүлгийн хувьд эхлээд тухайн орчиндоо тархаад
дараа нь цэцэглэн хөгжөөд, бас орчны өөрчлөлт тулгарахад дасан
зохицож чадвал шинэ зүйлийн салаа үүсээд, харин дасан зоицож
чадаагүй нь шалгарлыг давж чадахгүйгээс үхэж, тэр хэсэг бүлэг бодгаль
мөхлийн ирмэгт тулна.
6. Биологийн ангиллын системийн бүлгүүдийн эволюци хөгжил дэвшил
буурал -ийн замаар энгийнээс нарийн боловсронгуй болох ерөнхий
нэгэн чиглэлтэй.

Хэлэцүүлэг

Олонхи хүмүүс хүний үүслийн талаар олон таамаглал дэвшүүлэх боловч

сармагчингаас үүссэн гэж ихэнх нь боддог. Гэтэл үнэн хэрэг дээрээ
сармагчингаас үүсээгүй харин орчин үеийн хүний өвөг Гоминойд ,
сармагчингийн өвөг Понгидууд нь нэг өвөг Дриопитеки - өөс үүсэл гаралтай.
Энэ Дриопитеки буюу Ойн хүн нь ялгаран хөгжөөгүй өвөг бөгөөд 25-30сая
жилийн өмнө Гоминойд, Понгидууд болон салаалжээ.

Дүгнэлт

Манай гариг дээр анх 4 млрд жилийн өмнө амьдрал үүссэн тэр цагаас
эхлэн 2 сая зүйл оршин тогтнож байна.

167
 Эволюцийн биологийн шинжлэх ухааны хамгийн гол зорилго нь ангиллын
системийн үүсэл, хөгжил, түүний салааг таних, амьдарлын модны хамгийн
бодитой зураглалыг бүтээх бөгөөд энэ нь зүйлээс дээших ангиллын системийн
үүсэл буюу макроэволюци, түүний дүрмүүдээр илүү тодорхой тайлбарлагдана.

Эволюцийн хугацаанд хувьсан өөрчлөгдөж тодорхой чиглэл үүсгэн хөгжсөн

бүлгүүд бүр өөр өөрийн өвөрмөц морфологи, физиологи, онцлог шинж тэр
байтугай экологийг бүрдүүлж байгальд харилцан хамааралтай оршин тогтнож
байна. Эдгээр бүгд харилцан адилгүй эволюцийн олон чиглэлээр салаалж
хөгжиж байна. Энэ нь эволюцийн явцад олон таксонуулын салааг үүсгэнэ.

Тодорхой нэг үед тухайн бүлэг эволюцийн процессийн үр дүнд үүссэн

бөгөөд цаашид ч энэ замаараа ерөнхий нэг чиглэлээр хөгжиж, улмаар
дивергенцийн процессоор дараагийн шинэ зүйлийг үүснэ . Энэ үйл явц манай
гаригийн бүх бодгальд хамааралтай.

Иш татсан бүтээлүүд

1. Георгиевский А.Б. 1985. Дарвинизм. Өнгөт од. УБ. орчуулга . х.121, 123,
141, 144, 146.
2. Яблоков А.В. Юсуфов А.Г. 1981. Эволюценние ученние. Москва. с. 228-
283.

168
 Эволюцийн чиглэл чанар ба эволюцийн хэлбэр
Б. Сумъяа Биологи 3

Оршил

Биологийн шинжлэх ухаанд эртний эрин галавт органик ертөнц ямар байсан,
өнөө хүртэл ямар чиглэл, замаар хөгжснийг авч үздэг.

Эволвюци нь ароморфоз, идиоадаптаци, дегенераци гэсэн гурван үндсэн зам

буюу чиглэл байдаг.

Эволюцийн хурдад нөлөө үзүүлдэг гадаад, дотоод гэсэн хоёр хүчин зүйл байдаг
юм.
Эволюци нь чиглэлийн ортоселекци, конвергенц, зэрэгцсэн эволюци гэсэн
хэлбэрүүдтэй.

Энэхүү сэдвийг сонгож авснаараа эволюцийн хэлбэр, чиглэл болон ангиллын

талаар мэдэж авахыг зорилоо. Үүний тулд тухайн сэдэвтэй холбогдолтой
материал уншсан.

Энэхүү бие даалт хийхдээ ихэвчлэн А.Б. Георгиевскийн Дарвинизм номыг

ашигласан.

169
Эволюцийн үндсэн чиглэл
Эволюцид дэвшил бууралтын процесс салшгүй холбоотой. Биологийн дэвшил
(прогресс), бууралт (регресс)-ын сургаалыг А.Н. Северцов боловсруулсан. Энэ
хүн үзэхдээ дээд, доод хөгжилтэй бие махбод зэрэгцэн орших шалтгааныг
тайлбарлах гол бэрхшээл нь эволюцийн биологийн дэвшлийн морфобиологийн
дэвшилттэй олонх биологич адилтгаж байсанд оршино гэж байв. Морфологийн
дэвшил гэдэг нь бие махбодын бүтэц, амьдралын үйл ажиллагааны ерөнхий
энерги энгийнээс нарийнд, нэг эсээс олон эсэд, хөврөлийн 2 давхраанаас 3
давхраанд шилжэн өөрчлөгдөхийг хэлнэ. Морфофизиологийн бууралт гэдэг нь
биеийн бүтэц энгийн зохион байгуулалтанд шилжиж зарим эрхтэн үлдэгдэл
төдий болж(жишээлбэл, бүрхүүлтэнд хөвчний үлдэгдэл хоцрох гэх мэт)
өөрчлөлтийг хэлнэ.

Биологийн дэвшил:

Биологийн дэвшил гэдэг нь нэг зүйлийн биеүүдийн орчны нөхцөлд зохилдох

зохилдлого эрс сайжирсны улмаас зүйлийн биеүүдийн тоо олширч, зүйлийн
ареал эхсэх явдал мөн.

Алив нэгэн зүйл буюу ангиллын бүлгийн биологийн дэвшлийн гурван бүлэг
байдаг.Үүнд: 1. Зүйлийн доторх бодгал биеүүдийн тоо ихсэх

2. Бодгаль биеүд ихээхэн тархснаас зүйлийн ареал өргөжих

3. Зүйлийн доторх бодгаль биеүдийн хооронд шинж тэмдэгийн

ялгаа гаравч ангиллын нэгж олшрох буюу девергенци хүчтэй явагдана. Жишээ
нь: Цэцэглэн хөгжиж байгаа анги, баг байвал зүйл дотроо олон салбар зүйл
болон задарна.

Биологийн бууралт:

Энэ нь биологийн дэвшлийн эсрэг үзэгдэл юм. Буурч, сөнөж байгаа бүлэг бие
мах бодод эхлээд биеийн тоо цөөрснөөс ареал багасаж цаашид тархалт нь
тасархай шинжтэй болдог. Үүний улмаас ангиллын бүлгүүд цөөрч, тухайн бие
махбодыг аажмаар устан сөнөхөд хүргэнэ. Жишээ нь: Биологийн бууралтын
заЖишээ нь: Биологийн бууралтын замд орсон төрөлд эхлээд нэг, дараа нь
нөгөө зүйл сөнөсөөр эцэсэцэст ньтөрөл алга болдог. Зарим сөнөж байгаа бүлэг
амьтад хуучин амьдарч байсан ареалын дотор нэг нь нөгөөгөөс хол алслагдсан
байвал реликт хэлбэрүүд үлдэж болдог. Амьтдаас 2 нутагтан, мөлхөгчид,
ургамлаас ойм хэлбэртэн биологийн бууралтын замд орсон бие махбодын
томоохон бүлгүүд болно .(А.Цэндсүрэн, К.Улыкпан, Ерөнхий биологийн
үндэс,1990).

170
 Эволюцийн гол замууд ба чиглэл
Эволюцийг А.Н. Северцов

- Ароморфоз

- Идиоадаптаци
- Дегенераци гэсэн гурван үндсэн чиглэл байдаг гэж үзжээ.

Морфологийн дэвшил буюу ароморфоз: Ароморфоз нь латинаар airo-өсөх,

дээрдэх, morphosis-бүтэц гэсэн утгатай. Бие махбодын морфофизиологийн
бүтэц ба амьдралын үйл ажиллагаа сайжрах өөрчлөлтийг хэлнэ. Эволюцийн
энэ чиглэл амьд ертөнцийн шинэ бүлгүүд ангиудын үүсэх явдлыг нөхцөлдүүлнэ.
Ароморфозийн жишээ бол уушиг сайжрах ба зүрхний дөрвөн тасалгаа үүсэн
хөгжих, загасны хос сэлүүр, хоёр нутагтны хос мөч болж өөрчлөгдөх явдал юм.
(А.Цэндсүрэн ба К.Улыкпан, Ерөнхий биологийн үндэс). Ароморфоз нь
амьдралын тэмцэлд төлөө тэмцэлд давуу талыг олж, амьдралын шинэ орчинд
шилжих боломжоор хангадаг. Ароморфоз бол популяцийн доторх үхлийн
хэмжээг багасгаж, мэнд үлдэлтийг нэмэгдүүлэх боломж бүрдүүлдэг. Мэнд үлдэх
нь их болбол популяци доторх бодгаль биесийн тоо толгой нэмэгдэж, тархах
нутаг тэлж, зүйлийн дотор шинэ шинэ бүлэглэл үүсэн сүүлдээ зүйлийн үүсэл
хурдасна.

Ургамлын хөгжилд гарсан том ароморфоз бол спороор үрждэг байснаа үрээр
үрждэг болсон явдал юм. Сээр нуруутны хөгжилд гарсан том ароморфоз бол
хэьлийд үр тогтох болж, газар дээр өндөг дотор хөврөл хөгжих хэд хэдэн
зохилдлогоо юм.

Ангилал зүйн томоохон бүлгүүд хүрээ, анги зэрэг аромофозын замаар бий
болсон.(Ерөнхий биологи 9-10, УБ 1987).

Идиоадаптаци: бие мах бодын бүтэц сайжрахгүйгээр харин тухайн зүйл

амьдралын тодорхой нөхцөлд зохилдон өөрчлөгдөхийг хэлнэ. Идиоадаптацын
жишээ бол олон зүйлийн шавж агаар, ус, тундр, ой, хээр тал, говь цөл гэх мэт
амьдралын янз бүрийн нөхцөлд зохилдохн амьдрах нөхцөл юм. (А.Цэндсүрэн
ба К.Улыкпан, Ерөнхий биологийн үндэс,1990)..

Идиоадаптацын үед ароморфозын эсрэгээр, бие бүтцийн үндсэн төрх

өөрчлөгдөхгүй, амьд биеийн үйл ажиллагааны идэвх нэмэгдэж, бүтцийн түвшин
дээшлэхгүй. Зүйл, төрөл, овог гэсэн ангилалзүйн бага бүлгүүд нь эволюцийн
явцад идиоадаптацийн замаар үүсдэг байна. (Ерөнхий биологи 9-10, УБ 1987).

Дегенерци: биеийн бүтэц энгийн болж нилээд эртний идэвхтэй үйл ажилгаа
буурах өөрчлөлт ерөнхий дегенераци юм.

171
А. Н Северцов аливаа нэгэн тусгай эрхтэн үлдэгдэлд шилжих замаар явагддаг
хэсэгчилсэн жижиг регенераци байхаас гадна амьтны удам төрлийн
холбоо(филогенез) хөгжлийн явцад ерөнхий бууралтыг нөхцөлдүүлдэг ерөнхий
дегенераци байгааг тусгайлан тэмдэглэжээ.

Ерөнхий дегенерци ихэвчлэн суумгай амьдралтай амьтад болон дотоод

паразит амьтдад тохиолдоно. Ароморфози замаар амьтны биеийн бүтэц
нарийсан хөгжиж биологийн дэшилтэд хүрдэг бол ерөнхий дегенерацийн
замаар дэвшилт хөгжилд мөн хүрнэ. Ерөнхий дегенерацийн үед амьтанд
идэвхтэй үүрэг гүйцэтгэдэг эрхтний хөгжил буурч, харин идэвх муу боловч уг
биед эрхтэн сайн хөгждөг . (А.Цэндсүрэн ба К.Улыкпан, Ерөнхий биологийн
үндэс,1990).

Шимэгч буюу суумгай амьдралд шилжих нь дегенерацитай холбоотой байдаг.

Бие бүтцийн зохион байгуулалт хялбарших нь амьдралын өвөрмөц нөхцөлд
зохилдох янз бүрийн зохилдлогоо үүсэхтэй холбоотой байдаг. Дегенераци нь
биологийн дэвшлийг үүсгэдэггүй байна.

Эволюцийн хэлбэрүүдийн солигдол ба жигд биш

байдал
Амьд биеүд үүсэх хурд нэг жигд адил биш тэдгээрийн филогенетик хөгжлийн
хурдац янз бүр байдаг. Ч.Дарвин эволюцийн өөрчлөн байгуулалтын хурд нь
зохион байгуулалтын төвшин ба амьдрах орчны өөрчлөлтөөс хамаарна гэж
тэмдэглэсэн. Тохиромжтой нөхцөлд эволюци хурдац нэмэгдэж, тохиромжгүй
нөхцөлд эволюцийн хурдац удааширдаг. Янз бүрийн амьд биесийн бүлэг
зүйлүүдийн филогенез нь харилцан адилгүй байгааг шигтгээсэн эволюци гэж
хожим нэрлэжээ.

Улиран хувьсах хөгжлийн өөрчлөлтийн хурдаас хамааруулан Дж.Симпсон

эволюцийн 3-н хэлбэрийг ялгах саналыг гаргасан.

Брадитель эволюци: Филогенетик өөрчлөлт аажим хурдацтай ася, зуун

жилээр бараг өөрчлөгдөөгүй одоо хүртэл амьдарч бий.Дж.Симпсоны үзсэнээр
250сая жилээс дээш настай одоогийн төрлүүд брадитель эволюцитэй. Гэхдээ
эволюцийн өөрчлөгдлийн хурд буюу шинэ төрөл үүсэх хурд цаг хугацааны
явцад өөрчлөгддөг.

Горотел эволюци: Филогенетик өөрчлөлт нь дундаж хурдтайгаараа онцлог.

Гэхдээ Дундаж хурд гэдэг нь харьцангуй ойлголт юм. Дж. Сипсоны тооцсоноор
2 хавтаст зөөлөн биетний оршин байсан дундаж хугацаа 78 сая жил байхад
сүүгээр бойжигч, газрын махчдын эволюцийн идиоадаптацийн чиглэлтэй тохирч

172
байдаг. Яагаад гэвэл тодорхой нөхцөлд зохицох үйл явц дундаж хурдаар
явагддаг.

Тахитель эволюци: Филогенетик өөрчлөн байгуулалтын өндөр хурдцаар

ялгардаг ба зүйл үүсэл нэг зэрэг олноороо явагдана. Хөгжлийн өндөр хурдац нь
ароморфоор үүссэн бүлэг шинэ оршинд нэвтрэн орсноор нөхцөлдөх ба түүнийг
симпсон адаптацийн бүс гэж нэрлэсэн. Адаптацийн бүсэд зөвхөн орших газар
төдийгүй түүний хоол тэжээл, амьгүй орчны нөхцөл, махчид празитууд нь бүгд
багтана. Тахитель эволюцийн дэвшилт шинж чанар хамрах хүрээ, их хурдцыг
Симпсон “Квантын эволюци” гэсэн нэрээр илэрхийлжээ. Амьд ертөнцийн
хөгжлийн явцад ихэнх тохиолдолд горотель эволюци явагдах ба зарим үедээ
нөгөө 2 хэлбэрээрээ солигддог. Гэхдээ энэ нь эволюцийн хурдацыг илэрхийлдэг
учир эволюцийн шалтгаануудаас(ароморфоз, идиоадаптаци, катаморфоз)
ялгаатай бие даасан ойлголт юм.

Улиран хувьсах хөгжлийн чиглэлт шинж

Биологийн үндсэн арга болсон ароморфоз, идиоадаптаци, катаморфозыг
улиран хувьсах хөгжлийн чиглэлүүд гэж нэрлэдэг. Улиран хувьсах хөгжлийн
чиглэлт шинж гэдэг ойлголт нь эцсийн тодорхой үр дүнд хүрэхийн төлөөх
хөгжлийн бодит хандлагыг илэрхийлж байгаа юм. Гэхдээ нэг эсээс хүн хүртэл
хөгжих юмуу адууны үүсэл хөгжил нь хөтөлбөржсөн өгөдсөн дарааллаар нэг л
үр дүнд хүрэхийн тулд явагддаг үйл явц биш. Харин эволюци хөгжил бүхэлдээ
нэгэн чиглэлтэй болсны шалтгаан нь шалгарлын онолоор тайлбарлагдах ба
тухайлбал адууны олон янз хэлбэрүүд салан холдолтоор үүсч өрсөлдөж,
шалгарч явсаар 3 төрөл 10 гаруй зүйл адууны ганц овог үүсч үлдсэн байна.

Эволюцийн хязгаарлалт
Эволюцийн үйл явц тодорхой чиглэлтэй байхад хүргэдэг нэг нөхцөл бол амьд
биеийн дотоод (генетикийн ба корреляцийн ) хязгаарлалт юм. Генетикийн
хорио байснаар мутаци ба рекомбинатын хувьсал хязгаарлагдаж аль нэгэн ген
тодорхой шинжийг өнө удаан хугацаанд тодорхойлж өөрөө өөрчлөгдөхгүйгээр
харин генийн илрэх хэлбэр нь олон янз болж байдаг. Энэ нь хөгжил нэг
чиглэлтэй явагдахад хүргэдэг. Хувьслын далайцыг хязгаарлаж байдаг энг
үзэгдэл бол репараци ( эс генетикийн гэмтлээ өөрөө сэргээн засварлах) юм.

Онтогенезийн үйл явц бүхэл бүтэн цогц шинжтэй байх ( морфогенетикийн

корреляци) нь мөн эволюци нэгэн чиглэлд явагдах нөхцөл болдог. Өөрөөр
хэлбэл нарийвчлах шалгарлын нөлөөгөөр амьд биеийн шинж гадаад орчны
өөрчлөлтөөс төдийлөн хамаарахгүй тусгаар бие даасан шинжтэй болдог.
Үүнээс гадна зүйлийн дотоод дахь популяци , жижиг бүлгүүд хоорондоо
173
морфофизиологи , экологи зан авирын тусгаарлалтанд ордог учир хоорондоо
эвцэлдэх боломжгүй байдаг нь эволюци чиглэлтэй явагдахад хүргэнэ.
Тухайлбал: өвсөн тэжээлт амьтад махан идэштэй болон дасан зохицоход
ихээхэн бэрхшээлтэй.

Эволюцийн чиглэлийн хэлбэрүүд

Эволюци нь яг нэг шугамаар явагдах үйл явц биш боловч тодорхой
хандлагуудтай байдаг. Тодорхой чиглэлтэй түүхэн хуввьсах хөгжил нь
тодорхойгүй удамших хувьсал ба шалгарлын тодорхой чиглэлт үйд явцын
харилцан үйлчлэлийн үр дүн юм.

Ортоселекци : эволюци хөгжил тодорхой нэг чиглэлээр ямар нэг шинжийг

хөгжилд хүргэхэд чиглэгдэж явагдсан нь палеонтологийн олдвороос харагддаг.
Жишээ нь: адуу биеийн хэмжээ томрох , гавал тархи томрох , хурууны тоо
цөөрөо чиглэлээр хөгжсөн шалгарлын ийм чиглэлт үйл ажиллагааг ортоселекци
гэнэ.

Мөн хошуутны багийн төлөөлөгч зааны хөгжил нь бие нь томорч , хошуу нь

уртсан, шүдний зажлах гадаргын атираа хуниас нэмэгдэх чиглэлд явагджээ.

Конвергенц: Энэ нь дивергенцийн эсрэг үзэгдэл бөгөөд удмын холбоогүй

биеүүдэд хоорондоо хамааралгүйгээр яг адил төстэй шинжүүд үүсэхийг хэлнэ.
Үүслтйн түүхийн хувьд ялгаатай бодгалиуд адил орчинд амьдарснаас болж
конвергенц үүсдэг. Жишээ нь: усны загас, хэвлээр явагч, сүүгээр бойжигчид
биеийн хэлбэрээр адилхан болсон нь үүний сонгодог жишээ юм. Мөн туйлын
амьтад бүгд цагаан өнгөтэй, цөлийн амьтад цөм шаргал байгаа нь
конвергенцийн илрэл юм. Ургамал, амьтдын аналоги эрхтнүүд ч конвергенцийн
жишээ юм. Жишээ нь: шувуу, эрвээхэй, сарьсан баавгайн далавч.

Зэрэгцсэн эволюци: Удам төрлийн холбоотой зүйлүүдэд ижил шинж үүсэхийг

хэлнэ. Жишээ нь: далайн муур, далайн морь, далайн хаванд адилхан сэлүүр
үүсэх нь зэрэгцсэн эволюци явагдсаны др дүн юм. Удам төрлийн холбоотой
амьтдын генийн бүтэц төстэй бөгөөд улмаар адил төстэйгээр хувирах нь
зэрэгцээ эволюци явагдахад хүргэнэ. Эволюцийн үндсэн чиглэл нь хоорондоо
холбоотой бөгөөд ээлжлэн явагддаг.

* Эволюцийн хурдад нөлөө үзүүлдэг дотоод ба гадаад хоёр хүчин зүйл байна.

174
Дотоод хүчин зүйл:

Эволюцийн хурдыг тодорхойлоход мутацийн эрчим шинж чанар гол үүрэгтэй.

Генофондын хувьд олон янз байх нь мутаци, рекомбинаци, эрлийзжилт
явагдах их нөөцийг бий болгодог. Гэхдээ аажим хурдтай эволюцийн дүнд
үүссэн олон зүйлд ч генетикийн хувьсал өндөр түвшинтэй байдаг. Амьдралын
үеүд нь амархан солигддог зүйлүүдэд эволюци хурдан явагдах авч энэ бол
түгээмэл зүй тогтол биш. Жш: опосум, зөөлөн биетэн богино хугацаанд явагдах
амьдралын эрэлттэй мөртөө аажим хувьсаж байхад удаан үрждэг зааны
эволюци маш хурдтайгаар явагддаг. Гэтэл үржлийн удам үүсгэх хурдаараа
ялгаатай мэрэгчид ба туурайтны эволюци хөгжил нь харин адил хурдацтай
явагдсан байна.

Гадаад хүчин зүйл:

Эволюцийн хурд гадаад орчны өөрчлөгдлийн хурдаар тодорхойлогддог. Орчин

тогтвортой бол эволюци аажим явагдана. Энэ үед тогтворжуулах шалгарлын
үйлчилгээ хүчтэй илэрдэг. Жш: опоссум халуун орны ойд, зөөлөн биетэн
тэнгист амьдардаг тул орчин бага өөрчлөгдсөн. Хэрэв орчны нөхцөл гэнэт эрс
өөрчлөгдвөл зохицон дасах боломжгүйгээс амьд биес сөнөж мөхдөг.

Эволюцийн хурд нь гадаад ба дотоод хүчин зүйлүүдийн харилцан үйлчлэл,

амьд биеийн ангилал зүйн тогиолцоонд эзлэх байр, амьдралын төлөөх тэмцэл
зэргээс хамаарна. И.И.Шмальгаузен хоол тэжээлийн суврагийн суурийг
бүтээдэг амьтдын эволюци удаан явагддаг гэж үзсэн. Учир нь тэдгээр нь их
олноороо зайчлагддаг тул түүний халгалагдан үлдэх арга болсон асар үр
төлөрхөг чанар нь морфофизиологийн бүтэц доогуур түвшинтэй байхад
хүргэдэг.

Эволюцийн хурд олон хүчин зүйлээр нөхцөлддөг боловч хамгийн гол нь тухайн
амьд биеийн амьдралын төлөө тэмцэлд орох идэвхээс хамаарна.( А.Б.
Георгиевский Дарвинизм, 2004).

Дүгнэлт
Морфологийн дэвшлийн үед бие махбодын бүтэц, амьдралын үйл ажиллагаа
энгийнээс нарийн, нэг эсээс олон эсэд, хөврөлийн хоёр давхраанаас гурван
давхраанд шилждэг байна. Харин морфофизиологийн бууралтын үед биеийн
бүтэц энгийн зохион байгуулалтанд шилжиж зарим эрхтэн үлдэгдэл болдог
байна.

Бие бүтэц боловсронгуй болох, биеийн зохион байгуулалт хялбарших зэрэг нь

биологийн дэвшилд хүргэдэг. Биологийн бууралт нь дэвшлийн эсрэг шинж
чанаруудаар тодорхойлогддог.

175
 Иш татсан бүтээл
6. А.Гүрбадам, Биологи 1998 он

7. А.Б. Георгиевский, Дарвинизм 2004 он

8. Ерөнхий биологи 9-10 1987 он

9. А.Цэндсүрэн, К. Улыкпан, Ерөнхий биологийн үндэс 1990 он

10. Н.П.Соколовой, Биология 1987 он

176
 Эрхтнүүдийн бүтэц, үйл ажиллагааны эволюци
О. Анимандал Биологи 3

Оршил

Түүхэн хувьсах хөгжлийн нэг чухал хэсэг бол амьд организмын эрхтэн
түүний бүтэц үйл ажиллагааны өөрчлөлт хувьсал юм. Аливаа организм түүхэн
хувьслынхаа үед орчны янз бүрийн нөхцөл, шалгарлуудад дасан зохицож,
цаашид үр удмаа үлдээхийн тулд гадаад дүр байдлын хувьд ч бие бүтцийн
хувьд ч хувьсах шаардлагатай болдог. Үүнийг даган тэдгээрийн эрхтэн ба
эрхтэн системд янз бүрийн өөрчлөлт гарч байдаг. Зарим эрхтэн түүхэн хувьсах
өөрчлөлтийн үед үлдэгдэл болон үйл ажиллагаагаа алдаж байхад зарим хэсэг
эрхтэн нэгдэн нийлж, шинээр цогц үйл ажиллагаа явуулах, бүр зарим нэг эрхтэн
дангаараа олон үйл ажиллагаа гүйцэтгэх жишээтэй.

Бүдүүлэг хэлбэрээс нарийн зохион байгуулалттай эрхтэн тогтолцоо

хөгжихөд чухам ямар нөхцөл, хүчин зүйлүүд нөлөөлж байгааг танин мэдэх нь
миний хувьд чухал ач холбогдолтой юм.

Энэ сэдвийн хүрээнд би эрхтэн эволюцийн учир холбогдлыг танин мэдэх

зорилго тавьсан. Зорилгодоо хүрэхийн тулд би эхлээд оновчтой материалуудыг
сонгох хэрэгтэй байсан. Тодорхой мэдээлэл зааварчлагааг багшаас асуун,
лавласан.

177
 1. Эрхтэн түүний үйл ажиллагааны эволюцийн гол
онцлогууд
Эрхтэн бүр өөр өөрийн тусгай мультифункциональ (олон талт үйл
ажиллагаа) үүрэг гүйцэтгэдэг ба үйл ажиллагаа нь тооны хувьд өөрчлөгдөх
чадвартай. Эдгээр эрхтэн, түүний үйл ажиллагааны эволюцийн өөрчлөлтийн
үндсэн бүх зарчим нь болдог.

1.1. Мультифункциональ эрхтэнүүд

Өнөө үед нэг ч монофункциональ (нэг талт үйл ажиллагаа) эрхтэн

мэдэгдээгүй байна. Харин бидэнд мэдэгдэж байгаагаар ямар нэг эрхтэн юм уу
түүний бүтцийн элементийн үйл ажиллагаа ихсэх хандлагатай байна. Сарьсан
багваахайны далавч зэрэг өвөрмөц эрхтэн нисэхээс гадна өөр бусад үүргийг
гүйцэтгэнэ. Жишээлбэл, өнөө үеийн сарьсан багваахайд далавч нь хоол
тэжээлээ шүүрэн барих, дулаан зохицуулах, түүний арьсан бүрхүүлд Д витамин
үүсгэх, мэдрэх зэрэг олон үүрэг гүйцэтгэнэ. Зарим буганд сүүлний доод талын
цагаан хэсэг нь шигүү ойд бусад буганыхаа араас дагаж гүйхэд нь
чиглүүлэгчийн үүрэг гүйцэтгэдэг байна. Судлаачдын сүүлд хийсэн судалгаагаар
сүүлээ годогнуулах үед нь сүүлэнд байх булчирхайн шүүрэл ялгаран эргэн
тойронд тархсанаар бусаддаа дохио өгдөг байна. Морины туурай эрт үед
гүйхэд тийм ч сайн дасан зохицоогүй байсан бол орчин үед морины туурай
махчин амьтдаас өөрийгөө хамгаалах, малтах болон зарим этологийн үүрэг
гүйцэтгэнэ.

Ургамлын мультифункциональ эрхтэн бүтцийн жишээ гэвэл навчны

фотосинтезийн үүрэг. Навч түүнчлэн ус ууршуулах болон шингээх, мөн
нөөцлөгч эрхтэн бөгөөд зарим хэлбэрийн ургамалд үржлийн эрхтэн болдог.
Мөн залаат ургамлын түрүүхэйн хайрс болон сор нь хамгаалах, фотосинтезын,
ялгаруулах, хийн солилцооны зэрэг олон үүрэг гүйцэтгэнэ. Мультифункциональ
хэлбэр молекулын түвшинд байх бөгөөд зарим уураг болон гормоны молекул
полифункциональ байдаг байна.

Ерөнхийдөө мультифункциональ эрхтнүүдийг эктосоматик ба эндосоматик

эрхтэн гэж хооронд нь ялгаж авч үздэг. Сүүн тэжээлтний дэлүү нь цус

178
төлжүүлэгчээс гадна дотоод шүүрлийн булчирхайнуудын чухал бүрэлдэхүүн
юм.

Түүнчлэн өвөрмөц үйл ажиллагаатай булчирхайнуудад бэлгийн булчирхай,

бөөрний дээд булчирхай, элэг, нойр булчирхай ордог. Хоол боловсруулах зам
бол зөвхөн хоол боловсруулах рэхтний бус, мөн дотоод шүүрлийн эрхтнүүдийн
замд чухал бүрэлдэхүүн болдог ба лимфатик болон цусны системийн чухал
хэсэг нь болдог байна. Ургамлын долонгийн багц дамжуулах замаас гадна,
ургамлыг тодорхой хэлбэртэй байлгах бүтцийн чухал элементийн зэрэг олон
үүрэгтэй. Мультифункциональ эрхтэн бүтэц нь дэлхий дээрх амьд биесийн
чухал онцлогийн нэг юм.

1.2. Үүргийн (үйл ажиллагаа) тооны өөрчлөлт

Амьдралын үйл ажиллагааны ямарваа нэг хэлбэр зөвхөн чанарын хувьд

биш тооны хувьд ч онцлогтойгоор илэрнэ. Аливаа эрхтэн үүрэгтэй болох нь
ямар нэг үйл ажиллагааны их бага эрчимжилтээс хамаарч болно. Тухайлбал,
байгаль дээр түгээмэл тохиолддог бидний мэдэх үйл ажиллагаа гүйх үйл явц
сүүн тэжээлтнүүдэд илүү хүчтэй, бусдад нь сул хөгжсөн байдаг бол
фотосинтезын үйл ажиллагаа ургамлын зарим хэлбэрт өндөр түвшинд, бусдад
нь арай доогуур түвшинд хөгжих зэргээр хоорондоо ялгаатай байдаг. Түүнчлэн
нэг зүйлийн бодгалуудад шинж чанарын ямар нэг тооны ялгаа (хурц хараа,
бусдаас илүү хүчтэй байх, дулааны зохицуулгатай г.м. амьдралын үйл
ажиллагааны өргөн утгаар илэрхийлэгдэнэ) дандаа гарч ирж байдаг.

Үүргийн тооны өөрчлөлт нь урьд нь байсан тухайн үүргийн тооны юм уу

хэмжээний цөөрлөт, нэмэгдэлтээр нөхцөлддөг. Тухайлбал, эсийн амьсгалын
эрчим митохондрийн тооноос хамаарна. Фотосинтезын эрчим хлоропласт
болон хлорофиллын агууламжийн тооноос, сээр нуруутан амьтны амьсгалын
эрчим уушигны багтаамжаас тус тус хамаарах жишээтэй. Эцэстээ ямар ч
организмын үйл ажиллагааны тооны өөрчлөлт амьтан бүрийн бодгал хөгжлийн
явцад явагддаг.

Эрхтнүүдийн мультифункциональ болон үүргийн тооны өөрчлөлтийн чадавхи

гэсэн гол хоёр онцлог бол эрхтнүүдийн филогенетик өөрчлөлтийн үндсэн
зарчим болдог.

179
2. Эрхтэн түүний үүргийн хувиран өөрчлөгдөх дүрмүүд

Өнөө үед эрхтэн үйл ажиллагааны эволюцид үйл ажиллагаа эрчимжих

болон идэвхигүйжих, үүргийн тооны цөөрөлт ба нэмэгдэлт, үүргийн хувиарлалт,
завсрын үеийн бэхжилт, олигомержих зэрэг зарчмууд хамаарна.

2.1. Гол үүрэг эрчимжих

Энэ зарчим зарим эрхтний эволюцийн явцад их тохиолддог. Энэ нь хоёр

замаар явагддаг.

2.1.1. Нэг ба хэд хэдэн үүрэг гүйцэтгэдэг нэг төрлийн

бүрэлдэхүүнүүдийн тооны нэмэгдэлт

Органеллын хөгжил сайжирснаар эсийн үйл ажиллагааны эрчим нэмэгдэнэ,

мөн хлоропластын ламеллын тоо нэмэгдсэнээр түүний үйл ажиллагаа
сайжирна, сүүн тэжээлтний сүүний булчирхайн тодорхой цулцангийн тоо
нилээд нэмэгдэж цогц үлэмж хүчирхэг булчирхайг бий болгосон байна. Мөн өөр
нэгэн жишээ дурьдвал филогенезийн процессын дүнд хуурай газрын сээр
нуруутан амьтдад гадаргуугийн амьсгалалт нэмэгдсэнээр альвеолын тоо ихээр
нэмэгдсэн байна. Үүнтэй холбоотойгоор түүний эдэд өөрчлөлт орж, улмаар
эдийн бүтэц өөрчлөгдөж бүрэлдэхүүний тоо нэмэгдсэн. Эдгээр цогц
өөрчлөлтүүд нь (эрхтний бүтэц, бүрэлдэхүүний тооны өөрчлөлт) ерөнхийдөө
филогенезийн гол үүрэг эрчимжих процессд хамаарна.

2.1.2. Эрхтэний бүтцийн өөрчлөлт

Булчингийн агших ажиллагаа сайжирснаар гөлгөр булчин хөндлөн судалт

булчин болон солигдож, эсийн мембранаас органеллын мембран руу электрон
зөөвөрлөх үүрэг сайжирсан. Түүнчлэн фотосинтезын үйл ажиллагаа
эрчимжсэнээр баганан эдийн үүсч, хөгжил нь сайжирсан байна.

180
 Хоёр нутагтан
Загас

Хөхтөн
Мөлхөгч

Зураг 1. Сээр нуруутан амьтдын зүрхний эволюцийн схем

181
 2.2. Гол үүрэг идэвхгүйжих

Энэ нь эрчимжихтэй адил эволюцийн голлох процесс юм. Халимны өвөг

дээдэсд үсэн бүрхүүлийн дулааны зохицуулах үйл ажиллагаа усны амьдралын
хэлбэрт шилжих үед доройтож эхэлсэн (орчин үеийн халиманд үсэн бүрхүүл
алга болсон). Ингээд биеийн гадаргуугийн үсэн бүрхүүлийн хэмжээ аажмаар
багассан. Энэ процессын зарим үе шатыг экологи-анатомийн харьцуулсан
эгнээний тусламжтайгаар мэдэж болно. Чононы (Canis lupus) өтгөн ноос түүний
дулаан зохицуулалтад оролцдог. Эгэ далайн хавд (Phoca vitulina) дулаан
зохицуулалтанд бүрхүүлийн гүйцэтгэх үүрэг огцом суларч, сийрэг үстэй болсон,
далайн моринд (Odobenus rosmarus) үсэн бүрхүүл нь бараг устсан, халим
хэлбэртэнд бүхэлдээ алга болсон. Энэ нь усны сүүн тэжээлтний хувьд хавтаг
хөлт амьтдын эмбриологийн эгнээнд байрласан байдаг. Гренландын шинэхэн
төрсөн зулзаганд маш дулаан, сайн ялгаран хөгжсөн үсэн бүрхүүл байдаг ба
нас бие гүйцэж эхлэхэд ээлж дараалласан гуужилтын дүнд үсэн бүрхүүл нь
огцом шингэрч, дулаан зохицуулалтын эрхтэний үүргээ алддаг.

Ургамлын ертөнцөд гол үүргийн идэвхгүйжилтийн жишээ

фотосинтез юм. Хагаспаразит ба паразит ургамлын эволюцийн жишээгээр
тайлбарлагдаж болно. Усны цэцэгт ургамалд энгийн хялбарчилсан дамжуулах
системтэй болох үүднээс ишний дамжуулах үүрэг сулардаг байна.

2.3. Эрхтэн ба түүний бүтцийн элементүүдийн полимержилт

Полимержилтын үед нэг төрлийн эрхтэн бүтцийн тоо нэмэгдэнэ.

Тухайлбал, урт сүүлт сүүн тэжээлтнүүдэд олон тооны сүүлний нугаламуудын
тоо нэмэгдсэнээр сүүлний шаламгай байдал сайжирсан. Мөн шавьж үргээх,
чиглүүлэх, сэтгэл хөдлөлөө илэрхийлэх зэрэг бусад олон талын үйл
ажиллагаанд оролцож болдог. Бүтцийн полимержилт зарим халим хэлбэртний
сарвуунд хурууны тооо нэмэгдэх байдлаар илэрсэн байдаг (сэрвээний хэмжээ
томорч, бат бөх болсноор түүний гүн шумбах, эргэх хөдөлгөөнд дэмжлэг
болсон). Эрхтэнүүдийн полимержилт ялангуяа сээр нуруугүй амьтдад илүү сайн
ажилладаг. Жишээ нь: ихэнх нэг төрлийн амьтдын биеийн бүтэц зохион
байгуулалт тодорхой давтамжтай байдаг (цагираг ба хавтгай хорхой, үе хөлтөн
г.м.) ба ургамлын олон бүлэгт бас илэрдэг (цэцгийн дэлбэ юм уу дохиурын тоо
ихэссэн г.м.).

182
 2.4. Эрхтэн ба түүний бүтцийн элементүүдийн олигомержилт

Нэг төрлийн эрхтэн, түүний бүтцийн элементүүдийн эволюцийн үед

тооны цөөрөлт өргөн ажиглагддаг. Энэхүү цөөрөлт нэг төрлийн бүтэц нэгдэх
үзэгдэл дээр тулгуурлаж болдог байна. Жишээ нь: сээр нуруугүй амьтдын
мэдрэх эрхтнүүдийн эволюцийн үед янз бүрийн газар хол хол тархсан
мэдрэлийн эсүүд интеграцид (нэгдэх үзэгдэл) орж, ялгаатай эсүүдийн дахин
нэгдлийн дүнд тусгай эрхтнийг үүсгэсэн байдаг. Сээр нуруутан амьтдад салнгид
ууцны нугаламууд аарцагны ястай нийлж тогтвортой хөдөлгөөнгүй блок бий
болгох ба энэ нь арын мөчдийн төв хэлхээний тулгуурын үүргий сайжруулсан.
Олонх зүйлийн халим хэлбэртний хүзүүний нугалам олигомержилтын дүнд
хүчирхэг ясан блок болон хувирсан ба энэ нь их бие-толгойн булчингийн бат
бөх байдлыг нөхцөлдүүлдэг. Нурууны нугаламын хүзүүний хэсгийн бүх
нугаламууд толгойг тулах дэмжихэд чиглэдэг.

Олигомержилт нь эсрэг тэсрэг процессын үр дүн болох

гомодинамик эрхтэнүүдийн үлдэгдэл байж болдог (шавьжны хэвлийн
зангилааны үлдэгдэл). В.А.Догель- “Олигомержилт нь редукцын замаар
түгээмэл тархсан байх ба ялгарал, өвөрмөц чиглэлийн хөгжил, гомологи ба
гомодинамик эрхтэнүүдийн хэсгийн салалт зэрэг замуудаар явагдаж болно”
гэжээ. Турбеллярын лийр хэлбэрийн тэмтрүүл хөгжсөн гэх мэтчилэн
олигомержилт бол эрхтэн үйл ажиллагааны морфологи, физиологийн
процесстой нягт уялдаатай явагддаг процесс юм.

2.5. Үүрийн тоо цөөрөх

Энэ нь эволюцийн процессд гол төлөв аль нэг эрхтэн бүтцийн

өвөрмөц чиглэлийн хөгжлийн (специализаци) үед ажиглагддаг. Халим
хэлбэртний өвгийн мөчид нь субстрат дээр тулах, малтах, дайснаас хамгаалах
зэрэг олон үүрэг гүйцэтгэдэг байсан. Мөчид нь сэлүүр болон хувирснаар дээрх
үүргүүдийн ихэнх нь алга болсон.

Ургамалд эрхтний өөрчлөн хувиралтын мөн адил үүргий тооны

цөөрөлт болсон. Тухайлбал, найлзуурын метаморфозын дүнд төмс булцуу,
өргөс зэрэг үүсэн бий болсон. Энэхүү функцын тооны бууралт болсноор

183
эдгээрээс зөвхөн нэг үүрэг илүү хүчирхэгжин хөгждөг(хамгаалах, нөөцлөх,
нөхөн төлжих зэрэг).

2.6. Үүргийн тоо нэмэгдэх

Эрхтэнд шинэ үүрэг бий болох үзэгдэл юм. Ксерофит хэлбэрийн

ургамал усыг иш юм уу навчны эдэдээ нөөцлөх чадавхи үүсэн бий болсноор
төлөөлүүлэн авч үзэж болно(кактус, алоэ г.м.). Зарим ургамалд үрийн
бүрхүүлийн гадаргуу нэмэгдэн өвөрмөц нисгүүрийг үүсгэн үрийг агаарын
хөдөлгөөнөөр тарах чадвартай болгосон.

Үүргийн тооны өөрчлөлтийн үед гол үүрэг өөрчлөгдөхгүй, харин өөр

замаар нэмэгддэг. Тухайлбал, ялтсан-заламгайт нялаахайн заламгайн үндсэн
үүрэг бол амьсгалалт. Зөвхөн энэ хэлбэртэнд заламгайн эволюцийн явцад усны
урсгалаар орж ирсэн хоол тэжээлийн үлдэгдлийг амны сүв рүү дамжуулах
нэмэлт үүргийг гүйцэтгэдэг бөгөөд эмэгчинд нь авгалдайн хөгжил явагдах
хөндий болж өгсөн.

2.7. Эрхтэн ба үүргийн салалт

А.Н.Северцов –“эрхтэнүүд нь бие даасан үүрэг гүйцэтгэдэг болж

ялгаваржихыг оруулна” гэжээ (Геогивский, 2004). Бүх загасны холын өвгийн
онцлог болох хос биш сэлүүрүүд нурууны ялгаруулах сүвийн сүүлийн сэлүүрүүд
болж өөр өөр үүрэг гүйцэтгэх болжээ. Салангид сэлүүрүүд болох-өмнөд ба
хэвлийн сэлүүрүүд шумбах, эргэх хөдөлгөөний үндсэн чиглүүлэгч болдог.

Завсрын үеийн бэхжилт бол энэ зарчмын үндсэн хэсэг юм.

Жишээлбэл: бидний мэдэх тавхайгаар явагч амьтад гүйж байхдаа үргэлж
хурууныхаа үзүүрт тулдаг. Зуун метрийн гүйлтэнд тамирчин бараг өлмий дээрээ
гүйдэг, баавгай хурдан гүйж байхдаа хөлнийхөө дисталь хэсэгт ачаалал авдаг.
Туурайтан сүүн тэжээлтэнд хурууныхаа үзүүрээр тулах тэр агшны шинж нь
бэхжин туруу үүсч хөгжихөд хүргэсэн байна.

2.8. Үүрэг солигдох

Гол үүргийн солигдолт бол эрхтний эволюцийн үндсэн зарчмуудын

түгээмэл тохиолдох хэлбэр болдог. Зарим шавьжинд өндөглөгч эрхтэн нь
хатгуур болсон байдаг ба анхандаа гол үүрэг нь үржилтэй холбоотой байсан

184
бол дараа нь хамгаалах үүрэгтэй болсон. Үүргийн солигдолтын тод жишээ бол
арван хөлтний (Decapoda) мөчдийн ялгарал мөн болно. Эхэн үед бүх мөчдийн
голлох үүрэг нь сэлэх байсан бол хоёрдох шатнаас эхлэн явах болон барих
(хавчих) үүрэг нэмэгдсэн. Энэ үед зарим хөлний хэсэгт голлох үүрэг солигдож,
толгой ба цээжний өмнөд хос хөл барих, хивэх үүрэгтэй болсон. Эхний хоёр хос
толгойны хөл нь онцгойлон явах үүрэгтэй, хэвлийн мөчид нь сэлэх үүргээ
гүйцэтгэнэ, мөн түрсээ бойжуулах, заламгай руу ус зөөвөрлөх амьсгалын
эрхтний үүрэг гүйцэтгэдэг байна.

Ургамалд үүргийн солигдолтын олон жишээ байдаг. Шавьжны

анхаарал татах зорилгоор фотосинтезын үйл ажиллагаагаар навч хувиран
өөрчлөгдөж цэцгийн дэлбэ болсон(тоос хүртэлттэй холбоотой үйл ажиллагаа).
Ургамалд булцуу үүсэх нь ургамлын зохих хэсгийн үйл ажиллагааны
хувиралтай холбоотойгоор явагдана. Ингэхдээ иш юм уу үндэсний тодорхой
хэсэгт хөрснөөс шим тэжээлийн бодис зөөвөрлөх, авахтай нягт уялдаатай
булцуу үүсдэг. Дараа нь тэжээлийн бодис түр зуурын хадгалалтаас байнгын
тогтмол хэлбэрт шилжинэ(төмсний столон, Иерусалим булцуут цэцэг г.м.). Ийм
жишээг завсрын үеийн бэхжилтийн жишээнээс харжи болно. Олон төрлийн
эрхтэн үйл ажиллагааны эволюцийн зарчим бий. Гэхдээ одоогоор
морфофункциональ өөрчлөлтийн бүх зарчмын ангилалыг бүрэн тодорхойлж
чадаагүй байгаа бөгөөд цаашид бүх зарчмыг мэдэх эсэх нь тодорхойгүй байна.

Үүргийн солигдолтын зарчим өргөн утгыг хамаарах (ямар нэг

эрхтэний үйл ажиллагааны чанарын өөрчлөлтийг хамааруулж болно) ба тооны
өөрчлөлтийн зарчим үүргийн илрэлд байна (үүргийн тооны өөрчлөлтийг
хамааруулж болно). Биологийн шинжлэх ухаанд эволюцийн хэлбэр ба үүргийн
хоорондын хамаарлыг цугт нь авч үзэх нь зүйтэй. Морфофизиологийн
өөрлчлөлтийн энгийн зарчмуудыг зарим эрхтэнүүдийн харилцан бие биеэсээ
хамаарсан өөрчлөлттэй харьцуулан илүү нарийн авч үзэх хэрэгтэй.

185
 3. Эрхтэнүүдийн өөрчлөлт хувиралтын филогенетик
харилцан хамаарал

Бидний мэддэгээр организм гэдэг бол цогц зохицуулалт

(координаци) бөгөөд түүнд нарийн нэгдмэл зохицуулалттай хоорондоо уялдаа
холбоотой тусгай хэсгүүд байдаг. Зарим бүтцийн харилцан хамаарал
онтогенезын процессын шатанд сайн судлагдсан. Корроляци нь филогенетик
процессын үед илэрдэг ба зохицуулалттай адил утгаар ерөнхийдөө
тэмдэглэгддэг.

Эрхтэн системийн эволюцийн харилцан хамаарлын нарийн төвөгтэй

байдал нь солигдох, гетерообатм ба нөхөх үйл ажиллагааны зарчмын задлан
шинжилгээний үеэр харагддаг.

3.1. Эрхтэн солигдох

Энэ нь эволюцийн явцад нэг эрхтэн устаж алга болоход түүний

үүргийг үр удамд нь өөр нэг эрхтэн бүтэц гүйцэтгэж эхлэх үзэгдэл юм. Үүний
жишээ нь хөвч эхлээд мөгөөрсжиж, дараа нь ясаждаг. Ургамалд эрхтний
субституцын (солигдох) зарчим кактус хэлбэрийн ургамалд навчны бариулын
болон ишнээс филлод ба филлокладыг үүсэх үед ажиглагдсан байна.

Түүний фотосинтезын процесс навчнаас иш рүү дамжин явагдсан.

Өөр нэгэн жишээ бол уушиггүй саламандрын (Plethodontidae) хурууных нь
цусны судасны тор амьсгалын өвөрмөц хэлбэрийг үүсгэж болдог байна. Эдгээр
амьтдын цусанд хүчилтөрөгч орон хадгалагдах ба уушиг, заламгай, бусад
анатомийн бүтцээр дамждаггүй байна.

3.2. Гетеробатмийн дүрэм

Эрхтэн ба эрхтэнүүдийн системийн эволюцийн жигд бус давтамж

байгаль дээр өргөн тохиолдох ба организмын ямар нэг хэсгийн хөгжлийн
эволюцийн ялгаатай түвшинд илэрнэ. Организм үйл ажиллагааны хувьд
хоорондоо харьцангуй сул холбоотой эрхтэн ба эрхтэн системийг агуулна
(хөдөлгөөний ба хоол боловсруулах эрхтэний систем г.м.).

186
 Амьтны эволюцид хөдөлгөөний эрхтэнүүд тулгуур эрхтэнтэй
холбоотой байдаг бөгөөд жишээлбэл, хөдөлгөөний эрхтэн илүү дотоо шүүрлийн
эрхтэнтэй илүү нягт холбоотой, харин ургамалд споронги ба гаметангийн
хувьслын хооронд иш ба цэцэгний дамжуулах систем, дохиур ба жимсний үйл
ажиллагааны харилцан хамаарал тийм ч сайн илрээгүй. Эрхтэнүүдийн эдгээр
системүүд эволюцийн янз бүрийн зохицуулалтын хэлхээнд хамаарах ба тус
тусдаа ялгаран хөгжиж чаддаг.

Нэг зохицуулалтын хэлхээнд байгаа ямар ч гишүүн эволюцийн

морфофизиологийн өөрчлөлтөд ороход хэлхээний үлдсэн бүх салаанууд
гарцаагүй солигддог. Тухайн хэлхээний зохицуулалтад хамааралгүй эрхтэнүүд
ба организмын хэсэг харьцангуй бага өөрчлөгддөг. Ерөнхийдөө энэ нөхцөл
байдал нь организмын эрхтэн системийг янз бүрийн давтамжтай өвөрмөц
чиглэлийн хөгжилд хөтлөх боломжтой байдаг. Энэхүү нөхцөлийг үүсэхэд
чиглэсэн эволюцийн процессыг мокаик эволюци (цоохор, шигтгэмэл) гэж
нэрлэх ба энэ эволюцийн үр дүнг нь гетеробатм (“батмос” –шат, үе гэсэн
утгатай грек үг) гэж нэрлэдэг.

Эрхтэнүүд ба тэдгээрийн ямар нэг хэсэг хоорондоо хэдий чинээ нягт

холбоотой байна, төдий чинээ тэдгээрийн хоорондох ялгаа эволюцийн
давтамжинд сул байна. Мозаик хэлбэр нэг талаас үндэс, иш, навчны эволюцид,
нөгөө талаас цэцэг, жимс, үрний эволюцид тод илэрсэн байдаг. Мөн тэнхлэг
эрхтний дамжуулах системд навчны бүтцэд, цэцгийн зарим хэсэгт мозаик
хэлбэр бага зэрэг үзэгддэг. Гетеробатм нь организмын томоохон бүлгүүдийн
эртний төлөөлөгчдөд харьцангуй тод илэрдэг. Анхдагч хэлбэрийн бүлгүүдийн
дэвшилт нь зохицуулалт нэмэгдсэнээс шалтгаалан зарим хэсгийн өвөрмөц
чиглэлийн түвшинд хүчтэй болох үзэгдэл ажиглагдаж болох ба тухайлбал, хагас
паразит ба паразит ургамлын эволюцийн үеүдэд ажиглагдсан.

3.3. Нөхөх дүрэм (компенсаци)

Гетеробатмийн зарчим эволюцийг янз бүрийн эрхтэнүүдийн

системийн зохицуулалтад хамаарагддаг. Томоохон эрхтэний системүүдийн
эволюцид зарчмын хувьд төстэй үзэгдэл нь ижил эрхтэнүүдийн түргэн
хугацааны өөрчлөлт бусад эрхтэний өөрчлөлтийн хурдны удаан хугацааны
хоцрогдлыг нөхөж болдог нь ажиглагдсан. Жишээлбэл, амьдралын өөр хэлбэрт

187
зохицохын тулд мэрэгч амьтдын хоол боловсруулах системийн өвөрмөц
чиглэлийн хөгжил нь ходоодны бүтцийн ерөнхий онцлог, шүдний бүтцийг
өөрчлөхөд хүрсэн байна. Сүүн тэжээлтний энэ бүлгийн бусад зүйлүүдэд энэ
зохицол шүдний системийн өөрчлөлттэй холбоотой явагдаж болно.

Макроэволюцийн онцлогийг ойлгоход гетеробатм ба нөхөх зарчим

маш чухал. Эдгээр зарчмууд нь ямар нэг бүлгийн филогенезын замын энгийн
шинэчлэлийг тусгай эрхтэн юум уу эрхтэн системийн бүтэцтэй жиших үндэс
болдог бөгөөд ингэснээрээ янз бүрийн эрхтэн ба системийн эволюцийн
дэвшлийн өөр өөр зургийг байгуулах боломжтой болдог. Ямар ч амьд организм
бүдэг ба тод шинж тэмдгийн , их ба бага өвөрмөц чиглэлийн хөгжлийн онцлог
зэрэг мозаизыг үзүүлж болдог. Энэхүү байдал нь зайлшгүй болдог янз бүрийн
өрсөлдөөний дүнд эрхтэн систем ба зарим бүтцэд үүсдэг. Хүнд хүртэл олон
бүдэг шинж тэмдгүүд илэрдэг. Эдгээр зарчмын өргөн ач холбогдол нь янз бүрий
чиглэлтэй зохион байгуулалтын эволюцийн өөрчлөлтийн боломжийг үзүүлэхэд
оршино.

Хамгийн чухал нь орчны тодорхой нөхцөлд ямар нэг зүйлийн

харьцангуй гүнзгий өвөрмөц чиглэлийн хөгжил явагдахад эрхтэний систем
болон бүхэл организмд нөөц үлддэг ба үүнийг байгалийн шалгарлын чиглэлийн
оролцоотой өөрчлөлтийн үед бүтцийн өвөрмөц чиглэлийн хөгжилд орж
чадаагүй хэсэг нь ашигладаг.

Түүнчлэн энэ процесс эрхтний субституцийн тусламжтай явагдаж

болно. Эцэст нь дүгнэхэд субституц, гетеробатм, компенсацийн зарчмууд
эрхтний мультифункционалийн үндэс болохоос гадна ямар нэг тооны үйл
ажиллагааны илрэлийг өөрчлөх чадвартай.

188
 4. Хэлэлцүүлэг

Эрхтэн түүний бүтэц үйл ажиллагааны эволюци хэмээх сэдвийн

хүрээнд миний голлон барьсан ном бол А.В.Яблоков, А.Г.Юсуфов нарын
“Эволюционное учение” бөгөөд 15-р бүлэг болох “Эволюция органов и
функций”-ийг уншиж, энэ сэдвийнхээ гол материал болгосон. Мөн
А.В.Константинов зохиогчтой “Основы эволюционной теории” номыг эх
материалтайгаа харьцуулан жиших материал болгон авсан. А.В.Яблоков
номондоо эрхтэний эволюцийг:

1. Эрхтэн түүний үйл ажиллагааны гол онцлогууд –мультифункциональ

эрхтэн, үүргийн тооны өөрчлөлт
2. Эрхтэн түүний үүргийн өөрчлөгдөн хувирах дүрмүүд-үүрэг эрчимжих,
үүрэг идэвхигүйжих
3. Полимержилх ба олигомержих, үүрэг цөөрөх ба нэмэгдэх
4. Эрхтэн ба түүний үүрэг салх, үүрэг солигдох
5. Эрхтэнүүдийн хувиран өөрчлөгдөх филогенетик хамаарал –
гетеробатмийн дүрэм, компенсаци буюу нөхөх дүрэм гэж хуваасан байна.

Харин А.В.Константиновын номонд үүнээс арай өөрөөр ангилсан.

Эрхтэнүүдийн филогенетик ялгааг тогтоохдоо дараах байдлаар ерөнхийд нь
хувааж үзсэн. Үүнд:

1. Үүргийн солигдолт
2. Үүргийн нэмэгдэлт
3. Үүрэг цөөрөх
4. Үүрэг эрчимжих
5. Үүрэг идэвхижих буюу активаци
6. Үүрэг идэвхигүйжих буюу иммобилжих
7. Үүрэг салах
8. Үүрэг ижилсэх буюу симиляци
9. Эрхтэний субституц буюу солигдолт гэж хуваагаад мультифунциональ
эрхтэн, олигомержих, полимержих, нөхөх зэрэг дүрмүүдийг тусад нь
тодорхойлон бичсэн байна.

189
 Энэ 2 номноос авсан материалаа харьцуулахад А.В.Яблоковын
номонд эрхтэний үүрэг идэвхижих буюу ижилсэх үзэгдэл байгаагүй.
А.В.Константиновын номонд “үүрэг идэвхижих” гэдэг нь идэвхигүй эрхтэн юм уу
биеийн хэсэг үйл ажиллагаанд орох үзэгдэл юм” гэж тодорхойлсон. Үүргийн
симиляцийг тодорхойлохдоо:

- Өмнө нь хэлбэр, үүргээгээ өөр байсан эрхтэнүүд бие биетэйгээ төстэй

болдог байна. Жишээлбэл, хөлгүй гүрвэлд цээжний хавиргууд нь
өвчүүний хавиргатай ижилссэн, могойны биеийн сегментүүд нь
симиляцийн дүнд үүссэн гэж үздэг байна.
- Миний бодлоор А.В.Яблоков эрхтэний эволюцийн дүрмийг ерөнхийд нь
голлох зарчим дээр тулгуурлан хувааж үзсэн байх. А.В.Константинов
илүү нарийн задлан шинжилсэн, мөн ерөнхий филогенетик өөрчлөлт
гэдэгт эрхтэн тэдгээрийн үүргийн янз бүрийн өөрчлөлт зүй тогтлыг
хамааруулсан байна.

5. Үр дүн

Эрхтэн ба түүний бүтэц үйл ажиллагааны талаа судлахдаа би

онцлон А.В.Яблоков, А.Г.Юсуфов нарын “Эволюционное учение” номыг
ашигласан. Харин жишээ баримтуудыг шинжлэх ухаан, танин мэдэхүйн
сайтуудаас авсан болно.

6. Дүгнэлт

Хэлбэр бүтэц, үйл ажиллагаа түүхэн урт хугацаанд өөрчлөгдсөнтэй

холбоотой филогенезэд өөрчлөлт ордог байна. Эрхтэн түүний бүтэц үйл
ажиллагааны түүхэн хувьсах өөрчлөлтийг судлаж мэдсэнээр амьд
организмын үүсэл гарал, хөгжлийн үе шатуудыг мэдэх боломжтой болно.

7. Иш татсан бүтээлийн жагсаалт

1. Геогивский А.Б. Дарвинизм. УБ., 2004 он /х.130-133/
2. Константинов А.В. Основы эволюционной теории. Издательство
“Вышейшая школа”. Минск, 1979 /стр. 275-281/
3. Яблоков А.В., Юсуфов А.Г. 1981. Эволюционное учение. 2-е изд.,
Москва /стр. 232-243/

190
 Эволюцийн шинэ хэлбэр үүсэх арга замууд
Б. Дэлгэр Биологи 3

Оршил
Эволюцийн шинэ хэлбэр үүсэх арга замууд гэсэн энэхүү бие даалт нь
зүйлийн бүтэц тдорхойлолт ба түүний үсэх зам, шалтгааны тухай товч өгүүлэх
болно.

Байгал дээр шинэ зүйл үүсэх нь эволюцийн явц дахь чухал үе шат учир
зүйлийн үүсэлийг онцгойлон судлах нь эволюцийн үйл явцыг ойлгоход хялбар
болно. Бие даалтаа хийхдээ

1.Гомбобаатар.С., Сумъяа.Д. Микроэволюци. УБ.2002

2. Георговский А.Б., Дарвинизм. УБ.2004

3. Жамсран.Ц., Жанчив.Ц ба бусад. УБ. 1987 гсэн номуудыг түлхүү

хэрэглэв.

191
 Зүйлийн бүтэц
Линнейн үеийн сонгодог ангилал зүйд хэрэглэж байсан зүйлийн тухай
ойлголт өөрчлөгдөж зүйл нийлмэл бүтэцтэй гэж үзэх болсон зүйлийн бүтцийн
тухай асуудлыг төгс шийдээгүйхэвээр байна.

Орос-Зөвлөлтийн эрдэмтэн К.М.Завадский “Зүйл ба зүйл үүсэх”

номондоо зүйлийг 4 бүлэг болгож хуваасан байдаг. Үүнд:

1. Хагас зүйл: зүйлийн залуу хэлбэр бөгөөд газарзүй, экологийн хувьд

ялгаатай.
2. Салбар зүйл: гадаад байдал, газарзүйн хувьд ялгаатай ба тодорхой
газар нутагт амьдрахад зохицсон.
3. Экотип:янз бүрийн орчинд амьдрах ба экологийн хувьд ялгаатай.
4. Популяци: тодорхой газар нутагт амьдрах чадвартай, амьдралын
байдлаараа ижил, хоорондоо чөлөөтэй үржих чадвартай,нэг зүйл
амьтдын бөөгнөрөл юм(Гүрбадам.А.,1998).

Зүйлийн бүтцийг талаарах үзлээрээ эрдэмтэд 2 үндсэн бүлэг болно.

Нэг хэсэг зүйл нь тархац нутгийнхаа хүрээнд тасралтгүй өөрчлөгдөж байгаа

харилцан холбоотой популяциудаас тогтдог гэж үзэж байхад нөгөө хэсэг
эрдэмтэд нь зүйлүүд тусгаарлагдмал популяциуд (изолетүүд)-аас тогтоно гэж
үздэг. Мөн холимог эрлийз популяциудыг ч зүйлд оруулна гэсэн 3 дахь хэсэг ч
байдаг.

Хоёр дахь хандлага нь зүйлийн эзлэн орших газар нутгийг голлон анхаарсан
бөгөөд энэ шинжээр нь зүйлийг аллопатрик (өөр өөр газар нутаг дээр амьдрах
зүйлийн дотоод дахь хэлбэрүүд) ба симпатрик (нэг ерөнхий газар нутаг дээр
амьдардаг хэлбэрүүд )бүлгүүд хэмээн ялгаж болдог.

Аллопатрик хэлбэрүүд. Аллопатрик бүлэгт популяци, экологийн рас,

газарзүйн рас гэсэн зүйлийн дотоод дахь 3 хэлбэр хамаарагдана.

Популяци нь аллопатрик хэлбэрийн хамгийн анхны бүлэг бөгөөд зүйлийн

ареалын тодорхой хэсгийг эзэлдэг ба бусад популяциудаасаа харьцангуй
тусгаарлагдмал байна.

Экологийн рас буюу экотип нь зүйлийн ареалын хязгаар дахь тодорхой

экологийн нөхцлүүдэд нарийн дасан зохилдсон тэр шинж нь удамшиж
хадгалагдаж буй популяци юмуу бүлэг популяци юм. Экотипийн ачаар 1
зүйлийн ерөнхий тэсвэрлэх чанар тогтвортой байдал дээшилж орчны янз
бүрийн нөхцлийг ашиглаж аль нэг мөхсөн ч нөгөө экотипүүд нь үлддэг.
Экологийн рас гэдэг нь зүйлийн дотоод дахь биеэ даасан нэгж бөгөөд өөрийн
гэсэн ареальтай шинэ зүйл болон хөгжих боломжтой байдаг.

192
 Газар зүйн рас буюу салбар зүйл нь уур амьсгал, хөрсний болон орчны адил
бүсэд физи, биологи, газарзүйн онцлогоороо адил нутагт амьдрах супер
популяци буюу популяциудын нийлбэр юм. Газарзүйн рас нь бие даасан зүйл
үүсэхийн босгон дээр байгаа бүтэц юм.

Симпатрик хэлбэрүүд. Популяци нь дотроо ямар бүтэц хэсгүүдээс тогтсон

болохыг ургамал дээр харьцангуй сайн судалсан боловч амьтны популяци дээр
хангалттай судалж боловсруулаагүй хэвээр байна.

Дээд ургамлын популяци дахь симпатрик бүлгүүдэд экоэлемент, изореагент

ба биотип гэсэн 3 хэлбэр хамаарагдана.

Экоэлемент гэдэг нь хязгаарлагдмал тархалттай амьдрах газрынхаа

экологийн нөхцлийн онцлогтой зохилдсон морфофзиологийн шинжээрээ
ялгаатай популяцийн нэгж юм. Экоэлемент үүсэхийн тулд эхлээд дасан зохицох
модификаци хувьсал явагддаг. Энэ нь шалгарлын явцад удамшиж
хадгалагдсанаар тухайн өвөрмөц оршин байх нөхцөлд л зохицсон генетикийн
шинж чанаруудын тогтвортой иж бүрдлүүдийг үүсгэдэг. Экоэлемент нь
популяцийн гадна үүсч болох ба улиран хувьсах хөгжлийн дүнд эх
популяциасаа бие даан тусгаар хөгжиж шинэ популяци үүсгэж болно.

Изореагент . гадаад орчны нөлөөнд адилхан хариу урвал үзүүлдэг гадаад

хэлбэрээрээ төстэй амьд биеийн бүлгийг хэлнэ. Тухайлбал хөрсний найрлага
ба хүчиллэгээс хамаарсан, өрсөлдөх чадвараас хамаарсан, үржлийн хугацаа
хэмнэлээс хамаарсан изореагентүүдийг ялгаж болно. Изореагент нь
популяциас гадна бие даан өрсөлдөн амьдарч чадахгүй тул байгалийн
шалгарлын нөлөөн дор цаашдаа бие даасан экоэлемент болж хөгжих
популяцийн дотоод нэгж юм.

Биотип. В.Иоганнсений сонгодог тодорхойлтоор биотип гэдэг нь ижил

генотиптэй генетикийн хувьд ялгагдахгүй бодгалиудын бүлэг юм. Тухайн биотип
нөгөөгөөсөө нэг мутациар ялгагддаг. Биотип нь популяцийн хамгийн нэгж
юм(Георгивский., 1980).

193
 Шинэ зүйл үүсэх арга замууд
Урьд өмнө байсан нэг, эсвэл хэд хэдэн эх зүйлээс шинээр нэг эсвэл
түнээс дээш тоотой зүйл үүсэн хөгжих түүхэн процессыг зүйлийн үүсэл гэнэ.
Байгалийн шалгарлын хяналт доор нэг зүйлээс шинэ зүйлүүд үүсэхийг зүйл
доторхи зүйлийн үүсэл, харин хоёр өөр зүйлээс нэг зүйл үүсэхийг зүйл
хоорондын эрлийзжилтээр зүйл үүсэх гэж нэрлэдэг.

Зүйлийн үүслийн процесс үндснэдээ зарчмын 2 өөр арга замаар

явагдана. Зүйлийн үүслийн байгал дээрх хамгийн түгээмэл хэлбэр бол нэг эх
зүйлээс шинж тэмдэг салах замаар хоёр, эсвэл түүнээс дээш тооны төл зүйл
үүсэх түүхэн процесс буюу дивергенци бөгөөд үүнийг сегрегациогенез (segrego-
таслах, хуваах genus-төрөх үүсгэх гэсэн латин үг) гэнэ. Зүйлийн үүсэлийн нөгөө
нэг арга зам бол хоёр зүйлийн эрлийзжилтийн дүнд хоёр өөр генотипүүд нэг
хэлбэрт нэгдэх үзэгдэл юм(Гомбобаатар.С.,2002).

Анхны зүйлээс эх авсан бүхэл бүтэн багц олон хэбэр, тэр бүхэн цааш
хөгждөггүй. Шинж тэмдгээрээ ихээхэн ялгаатай хэлбэрүүд л байгалийн
шалгарлын явцад мэнд үлдэж, үр төлтэй үр удам үлдээх өргөн боломжтой
байдаг. Учир нь тэд завсрын хэлбэрүүдээ бодвол өөр хоорондоо өрсөлдөх нь
цөөн, харин завсрын хэлбэрүүд нь аажимдаа цөөрч устдаг(Жамсран.Ц ба
бусад.,1987).

Хэрвээ шинэхэн үүссэн эрлийз хэлбэр нь цаашид өрсөлдөх, үржих, үр

удмаа өгөх чадвартай бол байгалийн шалгарлын үйлчлэлийн хяналт доор бие
дааасан зүйл болон хувирна. Зүйлийн үүслийн энэ арга замыг синтезогенез
гэнэ. Зүйлийн үүслийн энэ арга зам нь өмнөх хэлбэрээсээ харьцангуй бага
тохиолдоно. Учир нь зүйлүүдийн хооронд генетикийн изоляци их тул тэр бүр
хоорондоо эрлийзждэггүй, эрлийзжиж гарсан үр удам нь амьдрах чадвар
муутай, эсвэл үр удамгүй байдаг.

Зүйлийн үүслийн арга замуудыг зарим судлаачид дараахи бадлаар

бүдүүвчилж үздэг.

194
 Зүйлийн үүслийн үндсэн ба дэд Зүйлийн үүслийн арга зам ба
Бүлэг
хэлбэр нөлөөлөх хүчин зүйл

Нэг зүйлийн 1-1А. Мутаци ба шалгарлаар

1-1. Аутоген
хувиралт шинэ зүйл үүсэх
трансформаци
1 өөрчлөлтөөрзүйл 1-2А. Интрогресс ба бусад
1-2. Аллоген
үүсэх /Филетик гадаад хүчин зүйлийн үйлчлэлээр
трансформаци
зүйлийн үүсэл/ шинэ зүйл үүсэх

2-1А. Хромсом өөрчлөн

байрласнааршинэ зүйл
2-1. Тогтмол үүсэх/катастрофын аргаар шинэ
бус зүйлийн зүйл үүсэх/
үүсэл 2-1Б. Полиплойдын дүнд шинэ
зүйл үүсэх/үүнийг ихэвчлэн
Зүйлийн тоо
симпатрик арга замд оруулдаг/
нэмэгдэх замаар
2 зүйл үүсэх
/Жинхэнэ
зүйлийн үүсэл/

2-2А. Аллопатрик зүйлийн үүсэл

2-2. Тогтмол
2-2Б. Симпатрик зүйлийн үүсэл
зүйлийн үүсэл
2-2В. Парапатрик зүилийн үүсэл

Байгалийн шалгарлын үйлчлэлээр нэг эх зүйлийн тасралтгүй хувирлын

дүнд уг зүйл өөр зүйл болон хувирах түүхэн үйл явц бол филетик зүйлийн үүсэл
юм(дивергенцийн замаар бус).

“Зүйлийн үүслийн арга зам ба нөлөөлөгч хүчин зүйл” хүснэгтэд дурьдсан

1-р бүлэг зүйлийн арг азам нь байгал дээр ховор ажиглагдана.

Зүйлийн үүслийн 2-р бүлэг арга замын онцлог бол эх буюу өвөг зүйл нь
бие даасан тогтвортой байдлаа алдсаны улмаас нэг, эсвэл хэд хэдэн төл
зүйлийг үүсгэхэд оршино. Энэхүү түүхэн процессыг зүйлийн тоо нэмэгдэх
замаар зүйл үүсэх буюу жинхэнэ зүйлийн үүсэл гэнэ. Байгалд энэ хэлбэрийн
зүйлийн үүсэл түгээмэл бөгөөд онол практикийн ач холбогдол ихтэй.

195
 Тогтмол бус зүйлийн үүсэл
Зүйлийн үүслийн энэ арга замыг “зүйлийн гэнэтийн үүсэл” гэж заримдаа
нэрлэдэг. Энэ хэлбэрийн зүйлийн үүсэл нь ихэвчлэн тогтмол бус гэнэтийн
шинжтэй. Тогтмол бус зүйлийн үүслийн арга зам хромсомын тоо олшрох, эсвэл
катастрофын шалгарлын дүнд явагдана.

“Катастрофын шалгарал”-ын дүнд шинэ зүйл үүсэх

Байгал дээр заримдаа полиплоидын үзэгдэлтэй огтын холбоогүй,
морфологийн өчүүхэн өөрчлөлт ялгаагаар, эсвэл морфологийн өчүүхэн ч ялгаа
гаралгүй генетикийн изоляци давамгайлах замаар зүйлийн үүсэл харьцангуй
хурдан явагдаж болдог. Зүйлийн үүслийн энэ процесс нь “катастрофын
шалгарал” нэрээр кларкиа(Clarkia) төрлийн ургамал дээр сайн судлагджээ.
Кларкиа төрлийн ургамал АНУ-ын Калифорнид ургадаг ба сүүлийн 20 гаруй
жилийн турш түүний ангилал зүйн асуудлыг АНУ-ын эрдэмтэн Харлан Льюис,
түүний хамтран зүтгэгч нар судалсан юм. Тэд энэ төрлийн ургамлын ихэнх
зүйлүүдийн хооронд зүйл хоорондын эвцэлдлэг явуулж, гарган авсан эрлийз
удмууддаа эс судлалын шинжилгээ хийхэд олонх зүйлүүд нь хромосом дээрх
генийн дарааллаараа ялгаатай байв. Энэ ялгаа Clarkia franciscana-д тод
илэрсэн ба энэ зүйл морфологийн хувьд нэн төсөөтэй Clarkia rubricunda, Clarkia
amoena гэх хоёр зүйлтэй нэг орчинд ургадаг. Харлан Льюис хамтран
зүтгэгчдийнхээ хамт эдгээр гурван зүйлээс гарах боломжит бүх эрлийз удмыг
гарган авч, мейоз хуваагдал дахь хромосомын бүтцийн өөрчлөлт, ялгаа болон
үржих чадварыг судалжээ. Үржих чадвартай тоос нэг тохиолдолд 2%-аас
хэтрээгүй. Эрлийзүүдийн хромосомд хийсэн шинжилгээний дүнд энэ гурван
зүйл нь хромосомын гомолог хэсгийн байрлалаараа эрс ялгаатайг тэд тогтоов.
Ойр гарал үүсэлтэй хоёр зүйл, эсвэл ойр хоёр популяцийн хромосом дахь
генийн байрлал ялгаатай байгаа нь эдгээр бүлгийн нэгд, эсвэл хоёулангийнх нь
хромосомын бүтцэд өөрчлөлт орсон гэж үзэж болно. Хромосомын бүтцэд ийм
өөрчлөлт хэрхэн үүсэх вэ? Гсэн асуулт зүй ёсоор гарч ирнэ. Дурын бодгалийн
хувьд бусдаас илүү шинж чанар, шинж тэмдэгтэй зохилдолгооны багаахан
өөрчлөлт үүсчээ гэж төсөөлөв. Тэгвэл энэ үеээс хэлэн тухайн популяцийн бусад
бодгалиуд шинэ үүссэн багахан өөрчлөлтийг олж авна. Энэ үзэгдлийн
давталтын дүнд тухайн популяци мэдэгдэхүйц ялгаа(дээрх багаахан өөрчлөлт
тухайн популяцийн хүрээнд хэрвээ тухайн популяцид, бодгальд ашигтай бол
хурдан тархана)үүснэ. Clarkia franciscana, Clarkia rubricunda, Clarkia amoena гэх
гурван зүйлийн хромосом дахь генийн дараалалд байх ялгаа нь морфологийн
өөрчлөлтөөр илрэх үү? Уг гурван зүйл генетикийн маш жижиг өөрчлөлтийг
хуримтлуулах замаар, эсвэл өөр замаар үүссэн үү? Зэрэг олон асуулт гарч
ирнэ.

Харлан Льюис хамтран зүтгэгчдийнхээ хамт эдгээр гурван зүйлийн

хромосом дахь генийн дараалал нь бага өөрчлөлтүүд тогтмол хуримтлагдсаны

196
дүнд бүрэлдсэн. Хромосомын маш бага өөрчлөлтүүд олон дахин үүсэх нь тэр
болгон морфологийн өөрчлөлтийг үүсгэдэггүй ч зарим амьд биеийн хувьд
үүсгэж болдгийг дээрх жишээнээс харж болно. Х.Льюис “Катастрофын
шалгарал гэж нэрлэсний учир нь өвөг зүйлээс төл зүйл үүсгэгч генетик
өөрчлөлтийн хүчин зүйл нь бүрэн тодорхойгүй, гэтэл хромосомд өөрчлөлт
үүсэж шинэ зүйлийг харьцангуй богино хугацаанд үүсэгсэнтэй холбоотой.

Тогтмол зүйлийн үүсэл

Тогтмол зүйлийн үүсэл нь жинхэнэ зүйлийн үүсэл буюу зүйлийн тоо
олшрох процессын нэгэн хэлбэр юм.

Тогтмол зүйлийн үүсэл нь дараах үндсэн гурван замтай.

Үүнд:

 Аллопатрик
 Симпатрик
 Парапатрик болно.

Зүйл үүсэх аллопатрик зам

Газарзүйн хувьд бие биеээсээ тусгаарлагдах замаар зүйлийн доторхи
хэлбэрээс шинэ зүйл үүсхийг “аллопатрик зүйлийн үүсэл” гэнэ. Иймээс
заримдаа аллопатрик зүйлийн үүслийг “газарзүйн зүйлийн үүсэл”
гэдэг(Гомбобаатар.С.,2002).

Түгээмэл тохиолдох энэ арга нилээд сайн судлагдсан. Энэ нь анхны

зүйлийн тархалтын нутаг өргөжих, эсвэл тэр нутаг нь газарзүйн түүхэн
өөрчлөлтөөс болж тусгаарлагдмал хэд хэдэн хэсэгт хуваагдах үзэгдэлтэй
холбоотой байдаг. Тархалтын нутаг тэлж өргөжихөд зүйлийн популяциуд хөрс
цаг уурын шинэ нөхцөл, ургамал, амьтан, бичил биетний өөр шинэ
бүлгэмдэлтэй учирдаг. Жишээлбэл, Уралаас Байгал нуур хүртэл тархаж байсан
сибирь шинэсийн тархалт дорно зүгрүү тэлж уг зүйл өөрчлөгдөн дагуурын
шинэс бий болсон байна.

Янз бүрийн өөрчлөлт хаалтаас болж нилэнхийн ареал тусгаарлагдсан

хэсгүүдэд хуваагдаж тасрахад популяци, дэд зүйлүүд хоорондоо
тусгаарлагдана. Мөстлөг болохоос өмнө ойн хонхлойн цэцгийн тархалтын нутаг
жигд нилэнхий байсан бол мөстлөгийн дараа тэр нь хэд хэдэн тусгай хэсэгт
хуваагдаж тасарсан юм(Жамсран.Ц ба бусад.,1987).

197
 Немецийн биологич М.Вагнер “Зүйлийн үүслийн газар зүйн онол”-ыг 1868
онд боловсруулсан. Энэ онолын зарчим ёсоор зүйлийн үүсэл дараахи үндсэн 2
үе шаттай.

1-р үе шат. Тархац нутаг нь тусгаарлагдан салснаар үүсэн буй болох

үржлийн тусгай байдал.

2-р үе шат. Үржлийн хувьд тусгаарлашдсан популяциуд бие биеээс үл

хамаарах эволюцитэй.

Тусгаарлагдсан, бие биеээс үл хамаарах эволюцитэй хоёр популяцийн

тархац нутаг нь хожим нэгдэх тохиолдолд үржлийг тусгаарлах
механизм(үржлийн изоляци) хадгалагдсаар байгаа бол үйл үүсэл явагдаж
дууссан (хоёр шинэ зүйл үүссэн) гэж үзнэ.

Орчин үед М.Вагнерийн “Зүйлийн үүслийн газар зүйн онол”-ыг баяжуулан

аллопатрик зүйлийн үүсэл нь үндсэн 4 үе шатаас тогтдог хэмээн эрдэмтэд үзэж
байна.

1-Р ҮЕ ШАТ: анхны буюу эх зүйлд генетик өөрчлөлт явагдаж хоёр буюу
түүнээс дээш тоотой тусгаарлагдсан бүлгүүд үүсэх. Бие биеээсээ
тусгаарлагдсан бүлгүүд үүсэхэд изоляцийн үүрэг их юм. Изоляци бол “панмикс
популяци”-ын хоёр буюу түүнээс дээш тусгаарлагдсан бүлэгт хуваагдах үндсэн
шалтгаан болдог. Хоёр популяци тусгаарлан салахын гарцаагүй нөхцөл бол
тухайн популяциудын хооронд генетикийн изоляци үүсэж, генийн солилцоо
зогсох явдал юм. Хэрвээ генетикийн изоляци урт удаан хугацааны туршид
хадгалагдаж байх үед салбар зүйлүүд тухайн нутагтаа дахин тохиолдож
эвцэлдэн үржиж байвал тэдгээр салбар зүйлийн төвшинд хэвээрээ байна гэсэн
үг. Өөрөөр хэлбэл, тусгаарлагдсан популяцийн бодгалиуд хоорондоо эвцэлдэн
удам өгөх чадвартай үр төл төрүүлж байвал тухайн салбар зүйлүүдийг нэг
зүйлд хамааруулна. Харин эвцэлдэхгүй байвал тэдгээр нь бие даасан зүйл
болжээ гэж үзнэ.

2-Р ҮЕ ШАТ: үүссэн 2 популяци бие биеээс үл хэмээрэн хөгжих.

Тусгаарлагдсан хоёр популяцийн нэг нь нөгөөгөөсөө харьцангуй бага
хамааралтай орших ба морфо-физиологийн ялгаа хоёр популяцийн хооронд
гүнзгийрдэг. Аливаа популяци зөвхөн тодорхой орчинд амьдрах ахрьцангуй
зохилдолгоотой. Популяцийн хэвийн төлөвийг өөрчлөгч мутаци, рекомбинаци,
шалгарал зэрэг хүчин зүйлийн нөлөөгөөр популяцийн бодгалиуд орчиндоо янз
бүрийн чиглэлд зохилдоно. Амьд биеийн морфо-физиологийн олон янз
зохилдолгоо нь популяцийн амьдрах орчны ялгаатай байдал, хоёр популяцийн
хооронд явагдах генийн солилцоо зэргээс хамаарах ба нэг зүйийн
популяциудыг морфлоги, физологи. Генетикийн шинж чанараараа өчүүхэн
ялгаатай болоход нөлөөлдөг. Тухайн хоёр популяцийн хооронд гехийх
солилцоо хэдий их байна, тэдгээр популяциуд хоорондоо төдий чинээ ижил

198
байна, харин хоёр популяцийн хооронд генетикийн солилцоо бага байвал
тэдгээр нь генетик бүтцээрээ ялгаатай болж хөгжинө.

3-Р ҮЕ ШАТ: тусгаарлагдсан хоёр популяцийн тархац нутаг дахин нэгдэх.

Нэгэнт тусгаарлагдчихсан хоёр популяцийн тархац нутаг салахтай зарчимын
хувьд ижил. Өөрөөөр хэлбэл, тусгаарлагч хүчин зүйлийн үйлчлэл зогсмогц
экологи, газар зүйн ижил шаардлагатай популяциудын тархац нутаг нэгдэнэ.
Нэгдэж буй популяциуд экологийн янз бүрийн шаардлагатай байвал физиологи,
генетикийн ялгаа гарч, тэдгээрийн бэлгийн эсүүд хоорондоо нийлэхгүй, нийлсэн
ч амьдрах чадваргүй эс үүсгэх тул зүйл үүсгэх явц төгссөн гэж үзнэ.

Нэгдэж буй популяциуд экологийн нэгэн ижил шаардлагатай, эрлийзжих

чадвартай бол тэдгээр нь бие биетэйгээ өвөрмөц харилцан үйлчлэлд орно.
Энэхүү харилцан үйлчлэл доор дурьдсан 3 үр дүнгийн аль нэгэнд хүрнэ. Үүнд:

 Өмнө байсан тархац нутаг дахин сэргэх. Өөрөөр хэлбэл өмнөх

буюу өвөг зүйл дахин сэргэнэ.
 Хоёр популяци нэгдэн эрлийзжиж, эрлийз популяци үүснэ.
 Шалгарлын дүнд популяци хоёр хэлбэр болон хуваагдсан тул
эрлийз удам төзүүлэхгүй. Энэ тохиолдолд салсан 2 популяци бие
даасан зүйлийн төвшинд хүрсэн байна.

4-р ҮЕ ШАТ: Өрсөлдөөн. Хэрэв тухайн хоёр популяци бүрэн

тусгаарлагдан салсан бол өрсөлдөөн бага явагдана. Харин бүрэн
тусгаарлагдан салаагүй бол өрсөлдөөн ширүүн явагдах ба тухайн орчинд
илүүтэй дасан зохилдсон, генетик бүтцийн олон янз байдал ихтэй нь багатайгаа
шахах нь зайлшгүй. Хэрэв хоёр эрлийзжиж чадаж байвал өрсөлдөөн төдий л
хурц биш.

Аллопатрик зүйлийн үүслийн жишээг их хонхорцог(Canvallaria majalis)

цэцэг дээр авч үзье. Еропын ойн бүс, Кавказ, Өвөр Кавказ, Өвөр Байгал, Алс
Дорнодод энэ зүйлийн 5 рас ургадаг. Эдгээрийн эх зүйл нь Кайнозойн эриний
гуравдагчийн үе буюу одоогоос 50 орчим сая жилийн өмнө үүсжээ.
Дөрөвдөгчийн үед уг зүйлд морфо-физиологийн шинж тэмдэгийн мэдэгдэхүйц
ялгаа гарч, тухайн нутаг бүрт ийм олон рас болон салж
хөгжжээ(Гомбобаатар.С.,2002).

199
 Зүйл үүсэх симпатрик зам
Эх популяцийн ареал дотор шинэ хэлбэр үүсдэгт симпатрик замын мөн
чанар оршино. Гэхдээ цаашид байгалийн шалгарлаар шинэ хэлбэр нь эх
популяцаас салж холдон өөр эзэмшил нутагтай болох юмуу эх популяци нь
түрэгдэн мөхөлд хүрч болох юм. Энэ үйл явц нь популяцийн дотоод
полиморфизм дээр тулгуурлан явагддаг. Жишээ нь Үйлдвэрийн меланизмаар
хусны цагаан эрвээхэй сөнөж хар эрвээхэй үлдэх. Симпатрик зүйлийн үед
шалгарлын хэлбэрүүд нэг чиглэлд ээлжлэн үйлчилдэг байна. Эхлээд салгах
шалгарлаар популяцийн дотор полиморфизм үүсч дараа нь түүнийг салгах
юмуу өөрчлөн зохион байгуулах шилжих шалгарал үйлчилж улмаар нэг юмуу
цөөн хэлбэрүүд нь шалгарч хадгалагдан үлдэнэ(Георгивский., 1980).

Симпатрик замын үүсэл нь гурван үндсэн замтай. Үүнд:

СИМПАТРИК ЗҮЙЛИЙН ҮҮСЛИЙН 1-Р АРГА ЗАМ БОЛ КАРИОТИПЫН

ХУРДАН ӨӨРЧЛӨЛТИЙН ДҮНД ШИНЭ ЗҮЙЛ ҮҮСЭХ

Зүйлийн кариотип ын өөрчлөлтийг үүсгэгч хүчин зүйлийн нэг бол

автополиплоид юм. Ургамлын ойр гарал үүсэлтэй зарим зүйлүүдэд
хромосомын тоо олон янз байдаг нь автополиплоидын үр дүн мөн. Нэг төрөлд
багтах зүйлүүдэд хромосомын тоо олширсонүзэгдлийг зүйл үүслийн
аутополиплоид замаар тайлбарлана. Өөрөөр хэлбэл, эх буюу өвөг зүйлийн
хромосомын үндсэн бүрдлээс төл зүйлийх нь 2,3,4 дахин олширчээ. Хромосмын
бүрдэл ийнхүү өөрөө олшрох үзэгдлийг автополиплоид гэдэг. Морфологи,
физиологи, генетикийн шинж тэмдгээрээ автополиплоидоор үүсэж буй
бодгалийн бүлгүүд эх зүйлээсээ ихээхэн ялгаатай бөгөөд аажимдаа эх зүйлээс
тусгаарлан салдаг. Гэхдээ полиплоид бодгаль бүхэн шинэ зүйлийг үүсгэхгүй.
Полиплоидууд нь газарзүйн харьцангуй ширүүн нөхцөлд амьдрах чадвартай.

СИМПАТРИК ЗҮЙЛИЙН ҮҮСЛИЙН 2-Р АРГА ЗАМ БОЛЭРЛИЙЗЖИХ

ЗАМААР ХРОМОСОМЫН ТОО ОЛШРОХ ҮЗЭГДЭЛ

Байгал дээр эрлийзжилтийн замаар шинэ зүйл үүсдэг.зүйл хоорондын

эрлийзжилтээр шинэ популяци, салбар зүйл улмаар бие даасан зүйл үүсч
болно.

Байгалд эрлийз бие бага үүсдэг нь зүйлүүд хоорондоо морфологи,

физологи, биохими, генетикийн изоляцита йэрлийз удам нь амьдрах чадвараар
муу, үр төлгүй зэрэгтэ йхолбоотой хэмээн ихэнх биологчид тайлбарладаг.

200
 СИМПАТРИК ЗҮЙЛИЙН ҮҮСЛИЙН 3-Р АРГА ЗАМ БОЛ
УЛИРАЛЫН ИЗОЛЯЦИЙН ДҮНД ШИНЭ ЗҮЙЛ ҮҮСЭХ

Байгалд шинэ зүйл үүсэхэд улиралын изоляци тодорхой үүрэгийг

гүйцэтгэж болно. Үржлийн цаг хугацааны изоляци нь тухайн хоёр раст удаан
хугацаанд тогтвортой хадгалагдсаар байвал аажимдаа дээрх хоёр рас нь
генетикийн төдийгүй морфологи, физиологи, биохимийн шинжээрээ ихээхэн
ялгаатай болж улмаар бие даасан зүйлийг үүсгэнэ. Симпатрик зүйлийн үүслийн
арга замын онцлог нь шинээр үүсэж буй зүйлүүд анхны буюу эх зүйлтэйгээ
морфологи, физиологийн шинжээрээ төсөөтэй байдагт оршино.

ПАРАПАТРИК ЗҮЙЛИЙН ҮҮСЭЛ

Аллопатрик ба симпатрик зүйлийн үүслийн арга замууд бол хурдан

хөдөлгөөнтэй, богино хугацаанд шинэ газар нутгийг эзлэх, тархац нутгийхаа
хүрээнд богино хугацаанд тархан байрлах чадвартай амьтдад илүү их
тохиолдоно.

Парапатрик нь харьцангуй удаан хөдөлгөөнтэй буюу хөдлөх чадвар

багатай эсвэл хөдөлгөөнгүй суумал, агуй, нүхэнд амьдардаг амьтан, зарим
ургамлын зүйл үүсэх зам юм. Парапатрик нь аллопатрик зүйлийн үүсэлтэй адил
байгал дээр үргэлж тохиолдоно(Гомбобаатар.С.,2002).

ДЭД ЗҮЙЛИЙН ҮҮСЭЛ: Дэд зүйлүүдийн хоорондох тусгаарлалт хүчтэй

болсноор бодгалийн эвцэл бэрхшээлд учирч тасарна. Цаашдын шалгарал
дивергенцийн нөлөөгөөр дэд зүйл шинэ зүйлийг үүсэгж болно. Шинж
тэмдгээрээ завсрын байдалтай дэд зүйлүүд цагийн эрхээр мөхөж сөнөх болоьч
эрс ялгаатай, зарим нь бие биетэйгээ эвцэлдэх чадвараа алдаж, биеэ даасан
залуу зүйл болдог өайна.

Хар хөөндэйн гэх шувууны нэг зүйл одоо гадаад байдлаараа үл ялгагдах
хоёр бүлэгт хуваагдаж байна. Тэдгээрийн нэг нь гүн ой модонд, хүний орон
байрны ойролцоо амьдардаг. Энэ бол хоёр дэд зүйл үүсэхийн эхлэл юм

Зүйлийн үүслийн тухай Дарвины онолын гол заалтууд нь зүйл, зүйлийн

үүслийн тухай сургаалийн үндэс суурь болж байна.

Орчин үеийн судалга эволюци үзэгдлийн хамгийн анхны

микроэволюцийн үе шатыг тодруулж байна. Зүйлийн доторхи эдгээр үзэгдэл нь
зүйлийн дотор хэд хэдэн бүлэг бий болж салахад хүргэдэг. Зүйлийн дотор
явагдаж, түүнийг хувиргах эволюцийн үзэгдэлийг микроэволюци гэнэ. Тэр нь
түүхэн богино хугацаанд явагдаж, шууд ажиглах , судлахад хүртээмжтэй байдаг
(Жамсран.Ц ба бусад.,1987).

201
 МАКРОЭВОЛЮЦИ

Зүйлээс дээшхи таксонууд болох төрөл, бага, анги, хүрээний үүслийг

макроэволюци гэдэг ойлголтоор илэрхийлдэг.

МАКРОЭВОЛЮЦИЙН ҮНДСЭН ЧИГЛЭЛ ХУУЛЬ, ЗҮЙ ТОГТОЛ

Энд эволюцийн үйл явцын чиглэл, замууд, онтогенез филогенезийн

хоорондын харьцаа филогенетик хөгжлийн ерөнхий хууль зүй тогтолыг
хамааруулна.

МАКРОЭВОЛЮЦИЙН ЗАМУУД

Зүйл үүсэх тухай үзэхдээ эволюцийн сегрегациогенез ба синтезогенез

гэсэн 2 эсрэг арга байдаг тухай дээр дурьдсан.

1-р арга. Девергенцийн үндсэн дээр хэрэгжиж янз бүрийн экологийн

нөхцөлд дасан зохицсон хэлбэрүүд үүсэхэд хүргэдэг.

2-р арга. 2 өөр хэлбэрүүд нэгдэж нэг шинэ хэлбэр үүсгэх ба торон
эволюцийн зам ч гэдэг(Георгивский., 1980).

Дивергенци: Шалгарлын замаар бие махбодын шинж дэмдэгүүд

салж холдох процессыг дивергенци гэнэ. Эволюцийн явцад, амьдралын янз
бүрийн нөхцөлд тархаж зохилдохтой холбогдсон ургамал амьтдын зүйлийн
доторх салбар хуваагдал дивергенцид чухал нөлөө үзүүлдэг. Их хэмжээгээр
тархан дэлгэрч байгаа зүйлүүдэд, тухайн газар орны болон экологийн нөхцөлд
зохилдох замаар үүсэж бий болсон анхны жижиг хуваагдал бие махбодын шинэ
шинэ бүлгийг үүсгэх эх үүсвэр болдог. Дивергенци зүйлд биш мөн төрөл, овог,
багт ч хамаарагдана. Энэ нь байгалийн шалгаралын замаар бүлэгрэн шалгарах
замаар явагдана(Цэндсүрэн.А., Улыпкан.К., 1990).

Дивергенцийн үр дүнд үүсэл нэгтэй ч үүрэг нь өөр гомологиэрхтнүүд

үүсдэг. Ингэж үүсэл нэгтэй ч янз бүрийн орчинд зохицсон зүйлийн олон
хэлбэрүүд амьдрах нөхцөлийн төлөө өрсөлдөх явцад үүсдэг.

Дивергенци явагдахадхүргэдэг гадаад хүчин зүйл нь экологийн нөхцөл

авч дивергенцийн зам гадаад ба дотоод хүчин зүйлээс аль алинаас нь
хамаарна(Георгивский., 1980).

Конвергенци: Олон хэлбэрийн бие махбод орчны ижил төсөөтэй

нөхцөлд амьдрах явдал бий. Амьдралын ижил нөхцөлд олон хэлбэрийн биеүд
амьдарч хоорондоо гадаад байдал болон амьдралын хэлбэрээр төсөөтэй
болохыг конвергенци гэнэ.

202
 Ангилалзүйн хувьд өөр амьтад конвергенци мөэ ажиглагдана. Тухайлбал
шувуу, шавжид далавч байдаг. Шувууны далавч бол нисэхэд зохилдсон дүрс
хувирсан өмнөд мөч юм. Харин шавьжийн далавч биеийн хажуугаас урган
гарсан дэлбэн, мөч бихш.

Конвергенци ихээхэн өнгөн байдаг. Учир нь тэрхүү төсөө орчны

нөхцөлтэй ихээхэн хэмжээгэээр шууд холбоотой зарим эрхтэн болон биеийн
гадаад хэлбэрийг хөнддөг.

Параллелизм : Идиоадаптацийн нөгөө хэлбэр бол параллелизм юм. Бие

махбодууд нэгэн ерөнхий өвгөөс үүсэхэд янз бүрийн нөхцөлд амьдарч олон
чиглэлээр салж холдоод дахин ижил төсөөтэй нөхцөлд амьдрах болсноос
параллелизм үүснэ(Цэндсүрэн.А., Улыпкан.К., 1990).

Дээрх макро ба микроэволюцийн арга замаас гадна хоёр бодгаль

хариллцан бие биендээ ашигтайгаар хамтран амьдрах буюу симбиоз үүсэх
замаар шинэ зүйл үүсч болно. Жишээ нь бактериофаг, хаг.

БАКТЕРИОФАГ: Бактерийн геномд вурусын геном нэвтэрч бактерийн

тусламжтай амьдралаа үргэлжлүүлж вирус болон бактерийг бактериофаг гэнэ.
Өөрөөр хэлбэл бактерофаг нь бактер ба вирусын хамтын амьдрал юм. Нилээд
сайн судлагдсан бактериофагийн дийлэнх нь E.Coli Salmonella typhimurium
зэрэг гэдэсний бактерт халдварлана(Галт.Л.2009).

ХАГ: хаг бол замаг ба мөөгөөс тогтсон симбиоз ургамал юм. Хагийн
бүрэлдэхүүнд ихэвчлэн уутат мөөг, цөөн тохиолдолд базидат мөөг, протококк,
плеврококкийн төрлийн ногоон замаг ба хөх замгууд оролцдог.

1867 онд А.Фаминцин, И.Баранецкий нар хагаас ялгаж авсан замаг нь

чөлөөтэй амьдарч байгаа замагаас ялгаагүйг тогтоожээ. Өөрөөр хэлбэл замаг
хагийн дотор орохоороо өвөрмөц биологийн чанартай болох ба симбиозоос нь
салгахад уг шинж чанараа алддаг.

Хагийн үүсэл хөгжилийн талаар хоёр үндсэн үзэл баримтлал бий. Нэг
хэсэг эрдэмтэд хаг гэдэг бол ургамлын ертөнцийн хөгжлийн явцад гарсан
дэвшил гэж үзэдэг. Өөрөөр хэлбэл замаг, мөөг, бактерийн аль нь ч амьдарч
чадахгүй уур амьсгал, орчны хамгийн тохиромжгүй нөхцөлд хаг зохицон
амьдарч чаддаг. Ийм ч учраас хөрсөнд хамгийн түрүүнд ургах ба шил, металл,
мод, чулу юун дээр ч ургах чадвартай. Хагийн морфологи нь утаслагаас эхлээд
бутлаг хүртэл маш олон янз.

Хоёр дахь чиглэлийн эрдэмтэд нь хагийг биеэ даасан жинхэнэ бөөмт

доод ургамлын бүлэг биш гэж үздэг. Эдгээр эрдэмтэдийн үзэж байгаагаар 1-рт
хаг нь гетероген бүтэцтэй симбиоз бүлэг, 2-рт удам гарлын хувьд мөөгтэй шууд
холбоотой. Иймээс хагийн ангилалын бүлгүүдийг мөөгийн хүрээний тохирох
анги багуудад нэгтгэж үзэх хэрэгтэй гэж үздэг.

203
 Хаг хөгжлийн урт удаан хугацааг туулах явцдаа өвөрмөц бүтэц, онцгой
физиологи-биохимийн шинжтэй болжээ(Оюунчимэг.Д.2002).

Дүгнэлт
Эволюцийн хөдөлгөгч болон тусгаарлагч хүчин зүйлийн үр дүнд түүхэн
хугацааны турш байгал дээр шинэ үүсдэг ба анхны зүйлээс эх авсан олон
хэлбэрүүд бүгд цааш хөгжихгүй ба зарим нь өөрчлөгдөн үлдэж бусад нь мөхнө.

Ном зүй
1. Галт.Л. Микробиологи.УБ.2009
2. Гомбобаатар.С., Сумъяа.Д. Микроэволюци. УБ.2002
3. Георговский А.Б., Дарвинизм. УБ.2004
4. Дуламцэрэн.С., Жамсран.Ц ба бусад. Ерөнхий биологн.УБ. 1999
5. Жамсран.Ц., Жанчив.Ц ба бусад. УБ. 1987
6. Оюунчимэг.Д. Ургамлын ангилалзүй-1. Ховд. 2002
7. Цэндсүрэн.А., Улыпкан.А. Ерөнхий биологийн үндэс. УБ. 1990

204
 Үхэл, мөхөл
Î.Ëõàãâàáàçàð Биологи 3

Îðøèë

¯õýë ìºõºë ãýäýã íü ìàø ºðãºí õ¿ðýýòýé îéëãîëò þì ãýõäýý ýíý óäàà áèîëîãèéí
¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çýõ áîëíî. Þóíû óëìààñ àìüä áèå ¿õýëä õ¿ð÷ áàéãàà òóõàé ìýäýõèéí
òóëä èë¿¿ äýëãýðýíã¿é ñóäëúÿ ãýñýí þì. Áèå ìàõ áîäü òºðæ, ºñºæ, õºãæèæ, ¿ð óäàìàà
¿ëäýýæ, õºãøèðººä îíòîãåíåç ¿õýëýýð òºãñºíº. Èéìýýñ òóõàéí áîäãàëèéí ¿õýë áà
ìºõºëèéí ÿëãàà áîëîí ÿìàð øàëòãààíû óëìààñ ¿õýëä õ¿ð÷ áàéãààã ýíýõ¿¿ áèå
äààëòàíäàà òóñãàõûã çîðèëîî.

205
̺õºëèéí òóõàé

Ç¿éë áîëîí á¿ëýã ç¿éëèéí ìºõºëèéí òóõàé îäîîõîíäîî öóõàñ ºã¿¿ëüå.

Áàéãàëèéí øàëãàðàëûí îíîëûí ¸ñîîð õóó÷èí õýëáýð ìºõºõ,øèíý òºãºëäºð õýëáýð ãàð÷
èðýõ õî¸ð íü õîîðîíäîî íÿãò õîëáîîòîé. Äàðààëàëñàí ãàëàâóóäàä äàâòàãäàí
òîõèîëäñîí ñ¿éðýëä ãàçàð äýëõèéí á¿õ îðøèí íóòàãëàã÷èä ñºíºñºí ãýæ áàéñàí óðüäûí
ñóðãààëèéã áàðàã á¿õ ãåîëîãè÷èä ,òýð ÷ áàéòóãàé åðºíõèé ¿çýë íü ç¿é ¸ñîîð òèéì
ä¿ãíýëòýíä õ¿ðýõ áàéñàí Ýëè äý Áîìîí, Ìóð÷èñîí, Áàððàíä áîëîí áóñàä ãåîëîãè÷èä
îäîî îðõèæýý. Õàðèí ò¿¿íèéã áîëèîä ãóðàâäàã÷ ãàëàâûí äàâõàðãàäñûã ñóäàëñàí
òóëãóóëàæ, ç¿éë áîëîí á¿ëýã ç¿éë ýõëýýä íýã ãàçàðò, äàðàà íü îíäîî ãàçàðò, ýöýñò á¿õ
ãàçàð õàÿàã¿é õîéíî õîéíîîñîî àëãóóðõàí àëãà áîëæýý ãýæ áîäîõ õýðýãòýé þì. Òýãýõäýý
çàðèì íü öººí óäààí æèøýý íü ãàçðûí õ¿ç¿¿â÷ òàñàð÷ ¿¿íèé äàðààãààð ¿é îëîí øèíý
îðøèí àìüäðàã÷èä çýðãýëäýý òýíãèñò íýâòðýí îðîõ þìóó àëü íýãýí àðàë óñàí äîòîð á¿ð
ìºñºí îðõîä ìºõºëèéí ¿éë ÿâö ò¿ðãýí ÿâàãäñàí áàéæ áîëíî. Òóñ òóñäàà ç¿éë áîëîí
á¿õýë á¿ëýã ç¿éëèéí îðøèí àìüäðàõ õóãàöàà òóí àäèë òýãø áóñ áàéäàã. Áèäíèé
¿çñýí÷ëýí, îëîí á¿ëýã, áèäýíä ìýäýãäýõ àìüäðàëûí àíõíû çóðâàñ ãàð÷ èðñýí öàãààñ
ºíºº áîëòîë îðøèæ áàéõàä ººð çàðèì íü ýðò òºðìºëèéí ýðýí äóóñàõààñ ºìíº àëãà
áîëæýý. Á¿õýë á¿ëýã ç¿éëèéí ìºõºë ò¿¿íèé áèé áîëîõîîñ èõ ààæèìààð ÿâàãääàã ãýæ
áîäîõ ¿íäýñ áèé. Òýãýõäýý çàðèì óäààä á¿õýë á¿ëýã ç¿éëèéí àëãà áîëñîí íü
æèøýýëáýë õî¸ðäîã÷ ãàëâûí ýöñýýð òîëãîé õºëòíèé àëãà áîëñîí íü õà÷èí ò¿ðãýí
ÿâàãäæýý. Îäîîãîîðîî ÷ áàéãàà ëàâòàé íýãýí ¿åä ãåîëîãèéí ñàÿõíû íýãýí ãàëàâò
á¿ãäýýðýý îðøèæ áàéñàí ìàñòàäîíò, ìåãàòåðè òîêñîäîíò áîëîí áóñàä ìºõñºí àâàðãà
àìüòäûí ¿ëäýãäýëòýé àäóóíû ø¿ä íýã õóðäàñ äîòîð öóã áàéñíûã îëîîä áè òóí ë èõ
ãàéõàæ áèëýý. Ó÷èð þó íü âý ãýâýë àäóó íü ªìíºä Àìåðèêò ñïàíè÷óóä àâàà÷ñàí òýð
öàãààñ òýíäýý çýðëýãøèæ, åð áóñ èõ ¿ðæñýíèéã ìýäýõ áºãººä àìüäàðëûã íü ¿çòýë èéì
òààëàìæòàé íºõöºëä óðüäûí àäóóã òóí ñàÿõàí àëãà áîëîõîä õ¿ðãýäýã øàëòãààí íü:

Óã ø¿ä íü îäîîãûí àäóóíû ø¿äòýé ìàø òºñòýé áîëîâ÷ ìºõñºí ç¿éëèéíõ áîëîõûã
ïðîô.Îóýí äàðààõàí íü òýìäýãëýâ. Õýðýâ òýä àäóó îäîî õ¿ðòýë îðøèæ áàéñàí áîë èõ
õîâîð áàéæ, ýíý ÿâäàë íýã ÷ áàéãàëü ñóäëàà÷èä õà÷èí ñàíàãäàõã¿é. Ó÷èð íü á¿õ îðîíä
á¿õ àíãèéí àñàð îëîí ç¿éë õîâîð þìíû òîîíä áàãòàõ àæ. Ýíý çàâñàð ìàëòìàë àäóó
õîâîðäîí õîâîðäñîîð ýöýñò íü àëãà áîëæ, ò¿¿íèé áàéðûã ÿìàð íýãýí àçòàé ºðñºëäºã÷
ýçëýõñýí áèëýý.Àìüä áèåä á¿ðèéí ¿ðæèëèéí ¿ë àíçààðàãäàõ äàéñàãíàñàí îëîí
øàëòãààí áàéíãà ñààòóóëäàã áºãººä ç¿éë õîâîðäîæ ýöýñò íü á¿ð ìºñºí ìºõºõºä
òýäãýýð øàëòãààí ýëáýã õ¿ðýëöýýòýé ýíý áàéäàëûã ¿ðãýëæ ñàíàõàä õýö¿¿ áèëýý. Ýäãýýð
àñóóäàëä õàðààõàí áàãà òàéëáàðëàãäñàí áºãººä ìàñòîäîíò áîëîí á¿ð èõ ýðòíèé ¿ëýã
ã¿ðâýë àâàðãà òîì àìüòäûí çºâõºí áèåèéí áºõ áàò íü àìüäàðëûí òºëºº òýìöýëä ÿëàëò
õàíãàæ ÷àäàõ þì øèãýýð òýäãýýðèéí ìºõñºíèéã ãàéõàæ áàéõûã öººí áóñ ñîíññîí þì.
Ãýòýë õàðèí òîì áèåä èë¿¿ èõ õýìæýýíèé õîîë øàâõàãäñàí ó÷èðààñ Îóýíèé

206
òýìäýãëýñýí÷ëýí çàðèì ¿åä áèåèéí òîì õýìæýý íü èë¿¿ õóðäàí àëãà áîëîõûã
íºõöºëä¿¿ëæýý. Ýíýòõýã áîëîí Àôðèêò õ¿íèé áèé áîëîõîîñ ºìíº îäîîãèéí çààíû
çîãñîëòã¿é ¿ðæèí îëøèðõûã ñààòóóëñàí ÿìàð íýãýí øàëòãààí áàéñàí áîëîëòîé.

Ç¿éë ìºõºõèéíõºº ºìíº öººðäºã íü íèëýýä øèíýõýí ãóðàâäàã÷ ¿åèéí õóðäàñûã

ñóäëàõàä îëîíòàà ìýäýãäýõ áºãººä õ¿íèé ¿éë àæèëãààãààð õýñýã áóñàã áóþó á¿ð ìºñºí
óñòñàí àìüòäûí òóõàéä ÷ èéì áàéäàë àæèãëàãääàãèéã áèä ìýäíý. Øèíý ÿíç ç¿éë
á¿ð,ýöýñèéí ýöýñò øèíý ç¿éë á¿ð ìºðãºë人íä òóëãóóðëàí ó÷èð÷ áàéãàà íºãººãººñ
ÿìàð íýã äàâóó òàëòàé áàéãààãèéíõàà à÷ààð ¿¿ñýæ, òýñýí òîãòîæ áàéäàã ãýñýí
áàðèìòëàëä áàéãàëûí øàëãàðàëûí îíîëä òóëãóóëàäàã. ßìàð íýãýí ç¿éëèéí õóâüñàí
òºãºëäºðæñºí ¿ð ñàä óã ýõ ç¿éëèéã ìºõºëä ó÷èðóóëàõ áºãººä õýðâýý ÿìàð íýãýí ãàíö
ç¿éëýýñ íèéëýýä íèëýýä îëîí øèíý õýëáýð õºãæñºí áîë óã ç¿éë õàìãèéí èõ õýìæýýíèé
õºíººëä ºðòºíº. ßìàð íýãýí á¿ëãèéí á¿ðìºñºí óñòàõ ÿâäàë ò¿¿íèé áèé áîëîõîîñ
åðºíõèé人 èõýýõýí ààæèì ÿâàãääàã íü õàðàãäàæ áàéíà. Á¿õýë á¿òýí îâîã áóþó áàã,
æèøýýëáýë ýðò òºðìºëèéí ãàëâûí ýöýñò ãóðâàëäàé, õî¸ðäàõü ãàëàâûí òîëãîé õºëòºí
ãýíýò àëãà áîëñîí áàéãààãèéí òóõàéä ãýâýë äàðààëñàí äàâõàðãàñûã çààãëàí ñàëãàã÷ èõ
çàâñàðäëàãà áàéæ áîëîõ òóõàé íýãýíò äýýð ºã¿¿ëñíýý ýíä äàõèí ñàíàõ ¸ñòîé .

̺õñºí ç¿éë¿¿ä áîëîí õîîðîíäîî áîëîí

îäîî áàéãàà õýëáýð¿¿äòýé òºðëèéí õýëõýýòýé òóõàé

Îäîî ìºõñºí áîëîîä îäîî áàéãàà ç¿éëèéí õàðèëöàí õîëáîîíû àñóóäàëä

àíõààðëàà ÷èãë¿¿ëüå. Óóë á¿õ ç¿éëèéã öººõºí òîì àíãè áîëãîæ á¿ëýãëýõ áºãººä ýíý
áàðèìò íü õºãæèëèéí îíîëòîé õîëáîîòîé. Àëü íýã õýëáýð õýäèé ÷èíýý ýðò öàãèéíõ
áîëîõ òóñìàà, îäîîãèéí àìüä áàéãààãààñ åðºíõèé人 òºäèé ÷èíýý èõ ÿëãààòàé. Ãýâ÷
Áîêëýíäèéí àëü ýðò òýìäýãëýñýí÷ëýí, ìºõñºí ç¿éë¿¿ä ýñâýë îäîî áàéãàà á¿ëãèéí
äîòîð ýñâýë òýäíèé çàâñàð õîîðîíä á¿ãä áàãòàæ áîëíî. ̺õñºí ÿìàð íýã ç¿éë áîëîí
á¿ëýã ç¿éëèéã îäîî áàéãàà õî¸ð ç¿éë áîëîí á¿ëýã ç¿éëèéí çàâñàðûíõ ãýæ ¿çýõ
áîëîëöîîã çàðèì çîõèîã÷ ¿ã¿éñãýñýí þì. Õýðâýý ìºõñºí õýëáýð íü ººðèéí á¿õ øèíæ
òýìäýãýýð, îäîî áàéãàà õî¸ð õýëáýð áîëîí á¿ëãèéí õîîðîíä ÿã çàâñàðûí áàéð ýçýëæ
áàéãààãààð ¿¿íèéã îéëãîâîë òèéíõ¿¿ ¿ã¿éñãýõ íü ¿íäýñëýëòýé áàéëã¿é äýý. Ãýòýë
áàéãàëèéí àíãèëàëä ìàëòìàë çºí人 ç¿éë îäîîãèéí ç¿éë¿¿äèéí õîîðîíä, ìºõñºí
òºðºë¿¿ä íü îäîî áàéãàà òºðëèéí õîîðîíä, òýð ÷ áàéòóãàé ººð ººð îâîãò õàìààðàõ
òºðºë¿¿ä õîîðîíäîî ýðãýëçýýã¿é îðøäîã. (À.Á.Ãåîðãèåâñêèé,2004îí),

Êàéíîçîé ýðèíä:Ïàëåîãåí ãàëàâò: ̺ëõºã÷ òîì àìüòàä ñºíºñººð áàéñàí

207
Ìåçîçîé ýðèíä: Öýðäèéí ãàëàâûí äóíä ¿åð íàðíû ãýðëèéí õóðö íýìýãäýæ, óóð àìüñãàë
õóóðàéññàíòàé õîëáîãäîæ í¿öãýí ¿ðò óðãàìàë õóðäàí ìºõºõ áîëîâ.

Ïàëåîçîé ýðèíä: ×óëóó í¿¿ðñíèé äàðààõ ïåðìèéí ãàëàâò óóë ¿¿ñëèéí ÿâö ýð÷èìòýé
ºðíºæ á¿õ äýëõèéã íýëýíõèé õàìàðñàíààñ ÷èéãëýã óóð àìüñãàë áàðàã ãàçàð á¿õýíä
õóóðàé óóð àìüñãàëààð ñîëèãäîâ èíãýýä ìîä õýëáýðèéí îéì õýëáýðòýí òýð äàðóé
ìºõñºí. ¯ðò óðãàìàë á¿ðýí óñòæýý.(Ö.Æàâñðàí áà áóñàä,1984îí)

Æèøýý íü: Áàéãàëèéí øàëãàðëààð òóóðàéòíû õýâèéí ºñºæ, ¿ðæèõèéã íÿçãààðëàæ

óëìààð òýäãýýð íü èõ õýìæýýãýýð ¿õýõ øàëòãààí áîëíî.

¯õýë

Áèîëîãè÷èä îðãàíçèìóóä ÿàãààä ¿õäýãèéã çºâõºí ñîíèðõîîä çîãñîõã¿é ìºí

òýäãýýðèéã ÿàãààä òîäîðõîé íàñàíä õ¿ðýýä ¿õäýãèéã áàñ ñîíèðõîäîã. ¯õýë ýñâýë ¿¿íèé
ýñðýã îéëãîëò áîëîõ ìýíä ¿ëäýëòèéã õýä õýäýí ºíöºãººñ õàðæ áîëíî. Ïîïóëÿöè äàõü
áîäãàëèéí ¿õýë, íàñàí äýýð àìüäðàëûí ¿ðãýëæèëýõ õóãàöàà ¿íäýñëýãääýã. Àìüäðàëûí
áîëîìæèò ¿ðãýëæèëýõ õóãàöàà áà àìüäðàëûí áîäèò ¿ðãýëæèëýõ õóãàöàà ãýæ 2 õýëáýðò
ÿëãàíà.

Áîëîìæèò: Òîäîðõîé ç¿éëèéí áîäãàëèéí àìüäðàëûí õóâüä õ¿ð÷ áîëîõ õàìãèéí

äýýä õóãàöàà áºãººä ýíý íü õºãøèðñºí îðãàíèçì àìàðõàí ¿õýõ áàéäëààð èëðýõ
îðãàíèçìóóäûí ôèçèîëîãîîð õÿçãààðëàãääàã. Õàìãèéí òààòàé íºõöºëä àìüäàð÷ áóé
áîäãàëèéí àìüäðàë ¿ðãýëæèëýõ äóíäàæ õóãàöàà õýìýýí òîäîðõîéëäîã. Ãýâ÷ áàéãàëü
äàõü îðãàíèçìóóä õàìãèéí òîõèðîìæòîé íºõöºëä àìüäðàõ íü õîâîð áàéäàã. Èõýíõ
óðãàìàë àìüòàä ºâ÷èíººð ¿õýõ, ìàõ÷èíû èäýø áîëîõ ýñâýë îëîí ÿíçûí áàéãàëèéí
ãàìøèã ýðõøýýëä îðæ ¿õäýã.

Îðãàíèçìûí àìüäðàëûí áîäèò õóãàöàà: Àìüäðàë æèíõýíý ¿ðãýëæèëñýí öàã

õóãàöàà. Àìüäðàëûí ¿ðãýëæèëæ áàéãàà áîäèò õóãàöàà íü àìüäðàë æèíõýíý
¿ðãýëæèëñýí õóãàöàà þì. Àìüäðàëûí ¿ðãýëæèëýõ áîäèò õóãàöàà íü îðãàíèçìûí áîäèò
íºõöºëä àìüäàð÷ áàéãàà ïîïóëÿöè äàõü á¿õ áîäãàëèéí õóâüä äóíäóæëàãäàõ áàéäàëààð
¿íýëýãäýæ áîëíî. Àìüäðàë ¿ðãýëæèëýõ áîëîìæèò õóãàöàà çºâõºí ëàáðàòîðè þìóó
àìüòíû õ¿ðýýëýí óðãàìàëûí öýöýðëýãò õýìæèãääýã áàéõàä àìüäðàëûí ¿ðãýëæèëýõ
áîäèò äóíäàæ õóãàöàà íü áàéãàëèéí íºõöºëä õýìæèãääýã. (×àðëç Æ.Êðåáñ,2005îí),

Ôèçèîëîãèéí ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çõýä ¿õýë íü óã ÷àíàðòàà àìüäàðëûí äîòîð

àãóóëàãäàæ áàéäàã.ººðººð õýëáýë àìüäàð÷ áàéãàà õóãàöààíä ÷ àìüäðàëûí õàìãèéí
áàãà íýãæ ãýæ íýðëýõ ýñèéí ¿õýë ÿâàãäñààð ë áàéäàã.¯õýë áîë ààæèì äýñ äàðààëàëòàé
òîäîðõîé ç¿é òîãòîëûí äàãóó ÿâàãäàæ äóóñàõ ïðîöåññ ãýäãèéã áèîëîãèéí øèíæëýõ
óõààíû ¿¿äíýýñ òîãòîîñîí.

208
 ¯õýë íü: áèå ìàõ áîäèéí àìüäðàëûí ¿éë àæèëëàãàà èäýâõèòýé áàéäàëààñ
¿õýëèéí áàéäàëðóó øèëæèæ íàñ áàðíà.

Õºãøðºëò: Á¿õ ýä¿¿äèéã á¿ðä¿¿ëýã÷ ¿íäñýí íýãæ íü ýñ áºãººä òýäãýýðèéã õºãøèðõºä

ººð÷ëºëò ÿâàãääàã.Ý ñ¿¿ä õýäèé ÷èíýý ººð÷ëºëòºíä îðíî òýð õóãàöààãààð õ¿ì¿¿ñèéí
àìüäðàë áîãèíîñäîã. Õºãøðºëòèéí ¿åä áèå ìàõ áîäèéí àìüäðàëûí ¿éë àæèëëàãààíû
õÿìðàë ¿¿ñ÷ ¿õýëýýð òºãñºíº. Õºãøðºëòèéí ïðîöåññ íü àìüä áèå ìàõ áîäèéí òºðºëººñ
õàìààð÷ õàðèëöàí àäèëã¿é ººð ººð ÿâàãäàíà. Òóõàéí áîäãàëü íü áèîëîãèéí íàñàà
íàñàëæ óëìààð ôèçèîëîãèéí íººö íü øàâõàãäàæ òóéëäàí íàñ áàðàõ ¸ñòîé áàéòàë
ãýíýòèéí ¿õýëýýð íàñ áàðäàã. Îíòîãåíåç áîë òóõàéí áîäãàëèéí íýãýí áèåèéí õºãæèë,
ººðººð õýëáýë, ¿ð òîãòñîí ºíäãºí ýñíýýñ ¿õýõ õ¿ðòýëõ á¿õ õºãæèëèéã áàãòààñàí îéëãîëò
áèëýý.Õºâºðëèéí äàðààõ õºãæèëèéí áàðàã ñ¿¿ëèéí õýñýã áîë õºãøèðºëò ¿õýë þì.
Õºãøðºëò áîë îíòîãåíåçèéí òºðºëõèéí òºãñãºë øàò áºãººä áèå áîëîâñîð÷ ã¿éöýõ áóþó
ººðèéí àìüäðàëèéí áóñàä àëü ÷ ¿åä øèëæäýãèéí àäèëààð áèå ìàõ áîäü çàéëøã¿é
õºãøèðíº. Åðºíõèé áèîëîãèéí ¿çëèéí ¿¿äíýýñ á¿õ àìüä áèåèéí îíòîãåíåç õºãøèðºëò
èëýðäýã.Èéì èëðýë íü áîäèñèéí ñîëèëöîîíû óäààøèðàëò áîëîí ñýðýõ ÷àíàðûí
áóóðàëò þì. ªìíº íü ýðõòýí¿¿ä ºñºæ õºãæèæ ýñ õóâààãäàí òºëæèæ áàéñàí áîë
õºãøèðºõ ¿åä ¿¿íèé ýñðýãýýð ýðõòí¿¿äèéí õàòàëò áóþó èíâîëþöè ÿâàãäàí á¿òöèéí
ã¿íçãèé ººð÷ëºëòºíä îðäîã. ßëàíãóÿà ìýäðýëèéí ýñ¿¿ä ¿õýæ ýõýëäýã. ßàãààä ãýâýë
ìýäðýëèéí ýñ íºõºí òºëæäºãã¿é.

Ìýäðýëèéí ýñèéí íºõºí òºëæèëò: Çàõûí ìýäðýëèéí øèðõýã äàðàãäñàí ýñâýë

õýñýã÷ëýí òàéðàãäñàí òîõèîëäîëä ýñèéí èõ áèå ãýìòýýã¿é áàéâàë àëãóóð áîëîí íºõºí
òºëæäºã. Ãýìòñýí õýñýã òýæýýëã¿é áîëæ ¿õäýã áºãººä ò¿¿íèé ìåéëèí á¿ðõ¿¿ë õîîñîðäîã.
Ãýìòýýã¿é ¿ëäñýí ìýäðýëèéí øèðõýã ºäºðò 1-2 ìì õóðäòàéãààð á¿ðõ¿¿ëèéí õîîñîí
çàìðóó óðãàäàã. Òàðõè áîëîí íóãàñíû ìýäðýëèéí øèðõýã áàéãàëèéí íºõºí òºëæèëò íü
ìàø õîâîð ìýäðýëèéí ýñ¿¿ä íü íàðèéí ÿëãàðàí õºãæñºí áàéäàã òóë ººðºº íºõºí
òºëæèæ, õîîðîíäûí õîëáîî íü äýýä çýðãýýð ñýðãýæ ÷àäàõã¿é. ( Ñìèâ Ïàðêàð 2005îí )

¯õýëèéã 2õóâààæ ¿çäýã. ¯¿íä:

• Áàéãàëèéí ¿õýë
• Çóóðäûí ¿õýë

Îðãàíèçìä ¿õýë íü òîäîðõîé ¿å øàòóóäûã äàìæäàã.

1.Àìü òýìöýõèéí ºìíºõ ¿å

2.Àìü òýìöýõ ¿å

3.Êëèíèê ¿õëèéí ¿å

209
4.Áèîëîãèéí ¿õëèéí ¿å

Êëèíèê ¿õýë: Ç¿ðõíèé àãøèëò àìüñãàëèéí çîãñîëò ðåôëåêñèéí óðâàëóóäûã ¿ã¿é

áîëîõûã òîäîðõîéëäîã. Ýíý íü àíõíû ýðãýõ øàò áà êëèíèê ¿õýëèéí ¿åä á¿õ ýä ýðõòýí
àìüä áàéõ áºãººä òýäãýýðèéí áîäãàëèéí ñîëèëöîî ÷ ýìõ öýãöòýé õýâýýð áàéäàã.
Áîäãàëèéí ¿õýë õîæóó ýõëýõ áà ýä¿¿äèéí äîòîð õèìèéí ýìõ çàìáàðààã¿é õóâèðëóóä
àâòîëèç áîëîí ýä¿¿äèéí çàäàðëààð òîäîðõîéëîãääîã. Æèøýý íü: öàéð äóòàãäñàíààñ
áîëæ ºñºëò íü õýâèéí õýìæýýíä ÿâàãääàãã¿é èéì ó÷èðààñ ¿õýëä õ¿ðíý. ̺í ýñýä
õýòýðõèé èõ öàéð áàéãàà òîõèîëäîëä ýñ¿¿ä íü õýâèéí õýìæýýíä àæèëæ ÷àäàõã¿é õýò èõ
öàéðààñ áîëæ ¿õýëä õ¿ðíý.Ýñèéí òºâøèíä öàéð íü ìàø ãîë ¿¿ðýãòýé. Ýíý íü ýñèéí
íèéëýãæèëòýíä îðîëöîíî. Íèéò óóðãóóäûí 1/3 íü öàéðûí á¿òýöòýé. ̺í öàéð íü ìºí
îëîí òîîíû ôåðìåíòèéí ñèñòåìä îðîëöäîã. Õýðâýý àìüòàä ìàø èõ õýìæýýíèé öàéðûã
ýñèéí ìåõàíèçìäàà àâñàí òîõèîëäîëä ýñ¿¿ä íü õýâèéí àæèëëàãààãàà àëäàæ àìüòàä
ºâ÷èëíº. Çàãàñ öàéðä èë¿¿ ìýäðýã áàéäàã áà óñàíä öàéðûí õýìæýý èõýñâýë ¿õíý. Á¿õ
àìüòäûí áèå áàñ íýã ÷óõàë ¿¿ðýã íü èäýø òýæýýëèéí áîäèñîîñ õýðýãòýé áîäèñîî
àâàõàä îðøèíî. Öàéðûí äóòàãäàë ¿¿ñýõ íü ýíý ôåðìåíò ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýõã¿é ýñâýë
çîõèõ õýìæýýíä ÿëãàðàõã¿é áàéõ íü àìüòíû àìòëàõ áîëîí ¿íýðëýõ ÷àäâàðàà àëäàíà.
Àìüòíû èäýõèéã çîõèöóóëäàã ýíý ìåõàíèçì íü èäýõ õ¿ñýëã¿é áîëãîæ ¿õýëä õ¿ðãýäýã,
òýãýýä õîîë òýæýýë áàãàññàíààð ¿õýëä õ¿ðãýäýã.

http://www.tasteandsmell.com/feb05.htm

http://biomedme.com/general/i-travelled-in-hope-to-stem-cell-clinic_17875.html

210
 ¯ð ä¿í

̺õºë ¿õýëèéí ÿëãàà:

̺õºë áîë ¿õýëèéã áîäâîë õàðüöàíãóé ààæèì óäààíààð ÿâàãääàã. ßàãààä ãýâýë
ýíý íü á¿õýë á¿òýí îâîã,áàã ç¿éë ¿ã¿é áîëîõ íü áàéãàëèéí øàëãàðàëòàé õîëáîîòîéãîîð
òàéëáàðëàæ áîëíî.

¯õýë íü ýñ õºãøèðººä ýñ íü õºãøèðºëò ÿâàãäàæ áàéíà ãýýä ººðºº ººðèé㺺

óñòãàäàã.¯õýë íü òóõàéí îðãàíèçìèéí ýñèéí òºâøèí ÿâàãäàæ áàéãàà ó÷èð ìºõºëºº
áîäâîë ìàø õóðäàöòàéãààð ÿâàãäàíà.

Çîðèëãî: ßàãààä ÿìàð íýã á¿ëãèéí áîäãàëü á¿ð ìºñºí ìºõºæ áàéãààã ìýäýõ þì.

Çîðèëò : ßìàð øàëòãààíû óëìààñ òóõàéí áîäãàëü ¿õýëä õ¿ð÷ áàéíà âý ãýäýãèéã ìýäýõ
þì.

Õýëýëö¿¿ëýã

Àëèâàà íýãýí áîäãàëü íü áèé áîëîîä äàðàà íü ¿õäýã æàìòàé. Äýýðõè ¿õýë áà
ìºõºëèéí øàëòãààíû òóõàé ýðäýìòýäèéí òàìàãëàë áîëîí ãàð÷ áóé ¿ð ä¿í áà
áàòëàãäñàí áàðèìòóóäòàé ñàíàë íèéëæ áàéíà.

Òóõàéí áîäãàëü ÿàãààä ¿õýëä õ¿ð÷ áàéíà âý? ßàãààä ãýâýë ìýäðýëèéí ýñ ýä¿¿ä
äàõèí íºõºí òºëæäºãã¿é ó÷èðààñ áàéõ ¸ñòîé ýñèéí òîî íü áàãàñ÷ óëìààð áîäãàëü ¿õýëä
õ¿ðäýã. ̺í ãýíýòèéí áàéãàëèéí ãàìøèã ìºí îíòîãåíåç ¿õýë ãýýä äóðäâàë îëîí ¿õýëèéí
õýëáýð áèé. ¯¿íýýñ áîëæ òóõàéí áîäãàëèéí òîî òîëãîé áàãàñ÷ ìºõºëä õ¿ð÷ á¿ð ìºñºí
óñòàæ ¿ã¿é áîëíî.

Ä¿ãíýëò

Ýíý áèå äààëòààð ¿õýë ìºõºë ¿¿ñýõ øàëòãààí áîëîí þóíû óëìààñ óñòàæ ¿ã¿é
áîëæ áàéãàà áîëîí ¿õýë ìºõºëèéí ÿëãààã ÿëãàæ ñàëãàæ àâëàà. ¯õýëèéí øàëòãààí íü
ãýíýòèéí ãàìøèã áîëîí áàéãàëèéí øàëãàðàëûí óëìààñ ¿õýæ áîëíî.

̺í îíòîãåíåç ¿õýë íü òóõàéí áîäãàëèéã ¿õýëä õ¿ðãýäýã. ¯¿íýýñ àâ÷ ¿çâýë ¿õýë
íü õóðäàí õóãàöààíä óñòàæ ¿ã¿é áîëæ áàéõàä ìºõºë íü ¿õýæ ¿ðýãäñýí àìüòäûí òîî
òîëãîé áàãàññàíààñ áîëæ ààæèìààð óñòàæ ¿ã¿é áîëäîã áàéíà.

211
Èø òàòñàí á¿òýýë¿¿ä

1. Äîê Ö. Æàâñðàí áà äîêòîð Ö.Æàí÷èâ 1984îí (Åðºíõèé áèîëîãè 9-10àíãè).

15äàõü õýâëýëýýñ.

2. À.Á.Ãåîðãèåâñêèé,2004îí, (Äàðâèíèçì).

3. Ñìèâ Ïàðêàð, 2005îí, (Õ¿íèé áèå),ªìíºõ ¿ãèéã ïðîôåññîð,”Ðîáåðò Âèíñòîí”.

4. ×àðëç Æ.Êðåáñ,2005îí. (Ýêîëîãè).

5. http://www.tasteandsmell.com/feb05.htm

212
 Эволюцийн онолын онол, практик холбогдлууд
М.Галсандорж Биологи 3

Оршил
Энэхүү “эволюцийн онолын онол, практик холбогдлууд” сэдвээр дараах 2
системийн дагуу боловсруулав:

• Эволюцийн онол сургааль гарахаас өмнөх үеийн хүмүүсийн амьд

байгальтайгаа харьцах харьцаа, аж төрөх ёсон ямар байсан..?
• Эволюцийн онол сургааль гарснаас хойших хүн ба амьд байгаль хоёрын
холбоос, мөн эволюцийн онол гарснаар ямар ямар шинжлэх ухаан
хөгжих эхлэл суурь тавигдаж хүн төрөлхтний аж ахуй, амьдралд хэрхэн
биелэлээ олж байгааг мэдүүлэх..

213
Эволюцийн онолын онол практикийн холбогдол
Эволюцийн онол, сургаалийг боловсруулснаар шинжлэх ухааны олон салбарт
тэр дундаа биологийн салбарт том дэвшил гарч цаашдын хөгжил болоод хүн
төрөлхтөний үзэл санааг үндсээр нь өөрчилсөн.

Биологийн эволюцийн онол сургаалийн үндэс суурийг тавьж түүний цаашдын

хөгжлийн эхийг тавьсан эрдэмтэн нь Ч.Дарвин юм.

Эволюци, биологийн эволюци бол: амьд байгалийн түүхэн хөгжлийн чиглэл,

популяцийн генетик өөрчлөлт, орчны зохилдлогоо үүсэх хэлбэрших, зүйлээс
шинэ зүйл үүсэх экосистем, биосферийн хувиралт өөрчлөлтийн эргэж
буцалтгүй түүхэн үйл явц юм.

Эволюцийн онолын судалгаа шинжилгээний обьект нь нүдэнд үл үзэгдэх

молекулаас эхлээд экосистем, биосферийг хамардаг.

Дэлхий ертөнц амьд амьтан түүний амьдрал үүссэн тэр цагаас хойш бүх амьд
организм эволюцийн онолын дагуу хөгжин хувьссаар ирсэн. Амьд байгаль
түүний хөгжил нь доод хэлбэрээс дээдэд, энгийнээс нарийн төвөгтэй рүү
шилжих замаар ирсэн.

Эволюцийн чиглэл ба замууд:

• Ароморфоз- Дэвшил
• Идиоадаптази- Зохилдох
• Дегенераци- Ухрах

Байгаль болоод түүнтэй харилцан шүтэлцээтэй бодгаль болон түүний

бүлгэмдлүүд өөр хоорондоо харилцан хамааралтай амьдарж хөгждөг. Хүний
хязгааргүй хэрэгцээ, хязгаарлагдмал материаллаг баялаг нь экологийн сүйрэлд
хүргэдэг. Эволюцийн онол сургааль боловсруулагдсанаар амьд байгалийн
талаарх хүмүүсийн ойлголт мэдлэг тодорхой хэмжээгээр өссөн.

Эволюцийн сургааль гарах тэр үе нь хүмүүс шинэ газар шинэ тивийг эзэмших
эрэл хайгуулийн эрин зуун байлаа. Хүмүүс шинэ газар суурьшин амьдарж
өөрсдийн аж ахуй, газар тариалан зэрэгт зохицуулан амьтан болоод ургамалыг

214
гаршуулж шинэ зүйл ургамал тэжээмэл амьтдыг бий болгосон. Тэжээмэл
хөхтөн нь хүний янз бүрийн хэрэгцээг хангах зорилгын үүднээс хүнд
тэжээгддэж, арчлагдаж байдаг амьтан юм. Тэжээмэл хөхтөнд хагас зэрлэг
байдлаас бүрэн тэжээмэл байдал хүртэл гэрийн нөхцөлд янз бүрийн дассан
хөхтнүүд багтана.(3.101)

Шинэ газар нутагт ирсэн амьтан нь байгалийн шалгарал, өрсөлдөгч амьтан

байхгүй тохиромжтой нөхцөлд маш хурдацтай үржсэнээр тухайн уугуул нутгийн
экосистемийн тэнцвэрт байдлыг алдагдуулж байв. Шинэ газарт ирсэн амьтан
болоод түүний оршин байх байр болох байгаль хоёр нэгдмэл нэг популяци
болтлоо маш олон жил урт хугацааг туулан өнгөрүүлдэг. Хүний оролцоо
байгальд ихсэх тутам экологи болон түүний тэнцвэрт байдал улам алдагдаж
байдаг. Жишээ нь: нестор тотийн салбар овгоос гаралтай зөвхөн Шинэ
Зеландад амьдардаг кеа тотийн тухай өгүүлье. Энэ тотийн гайхалтай төрхөөс
болж тухайн арал дээрх фермийн эзэд уг шувууг үзэн яддаг болжээ. Хэргийн
учир нь: Англичууд тав дахь тив рүү нэвтрэн ормогц тус тивийг уламжлалт
европ заншлаараа эзэмшиж эхэлсэн ажээ. Тэд англи саксон хүний ихэд
эрхэмлэдэг хонийг зөөн аваачсан юм. Учир нь Өмнөд Австрали, Шинэ
Зеландын нөхцөл хонины аж ахуйд таарч тохирсон байжээ. Одоо кеагийн тухай
өгүүлье. Европчуудыг ирэхээс өмнө кеа бусад тотийн адил тайван, өгөөмөр
сэтгэлтэй, янз бүрийн жимс, үр самраар хооллодог ургамал хоолтон байжээ.
Эцсийн эцэст Шинэ Зеланд хонь, кеа хоёр учирчээ. Санаанд оромгүй явдал
болж ямарч хоргүй тоть маань махчин болон хувирсан байна. Түүнд тарган
залуухан хонины махнаас өөр амттай хоол байхгүй болжээ. Энэхүү гайхамшигт
өөрчлөлт нь шууд болоогүй юм. Кеа маань борц, арьс зэргийг тоншсоор байгад
махчин болсон бөгөөд амьд хонины нуруун дээр сугаад ноосийг нь зулгааж
нуруунаас нь эхэлж тоншиж иддэг байна. Хонь булгихад тоохгүй
байдаг.(4.267.268)

Энэ нь хүний оролцоо орсноор хэрхэн богино хугацаанд эволюци явагддаг

болохын нэг баримт юм.

215
Анагаах ухааны салбартай эволюци холбогдох нь:

Манай дэлхийн хөгжлийн сүүлийн зуунуудад амьтан ургамал болон бусад

шинжлэх ухаануудад үсрэнгүй ололтуудыг нээн илрүүлсэн билээ. Шинэ шинэ
нээлтүүд ар араасаа гарж тэдгээрийг хүмүүс сашааж амьдрал дээрээ шууд
хэрэгжүүлэх болсон. Жишээ нь: ХХ-р зуунд пинцлин гэх чухал ач холбогдолтой
антибиотекыг гаргаж авсан явдал юм. Эволюцийн олон зуун жилийн турш
бичил биетнүүд хоорондоо өрсөлдөхдөө хэрэглэдэг байсан юм. Энэ зэвсгийг
хүн эзэмших болсоноор өвчин үүсгэгч бичил организмтай тэмцэж хөнөөж чадаж
байсан боловч өвчин үүсгэгч бичил организмууд тухайн бодисонд тэсвэртэй
болсон. Иим учир шинжлэх ухаан техник технологи хэдий хөгжсөн ч зарим
өвчинг анагааж чадахгүй л байна.

Эволюцийн түүхэн урт хугацааны явцад амьд организм энгийнээс нарийн

төвөгтэй рүү шилждэг боловч ихэнх паразит(туузан хорхой) буюу шимэгч
хорхой нь улам энгийншиж дегенерацид орж байдаг. Оросын нэрт эрдэмтэн,
академич В.А.Догелийн үзэж байгаагаар 60-65 мянган зүйл буюу манай дэлхий
дээр оршин амьдарч байгаа бүх амьтадын 6-7% нь паразит амьдралын
хэлбэртэй байна гэж байсан.(5.10)

Шимэгч хорхой нь түүхэн хөгжлийн явцад харьцангуй олон зүйл амьтдыг

багтаасан учир анагаах ухаанд тусдаа биеэ даасан шимэгч судлал гэсэн
салбартай болсон байдаг. Паразит судлалын салбарууд эрт цагаас эхлэн
хөгжсөн түүхэн баримтууд байдаг боловч хөгжлийн оргил үе нь ХҮIII зуун гэж
болно. Шимэгч судлал бол шимэгчлэх үзэгдэл, шимэгчдийн биологи, экологи,
тэдгээрийн үүсгэж байгаа өвчин, түүнтэй тэмцэх аргыг иж бүрэн судалдаг
биологийн шинжлэх ухааны нэг гол салбар юм.(5.10) Орчин үед хүнд
шимэгчилдэг 500 орчим зүилийн гадаад дотоод шимэгчид мэдэгдээд байгаа
бөгөөд сүүлийн жилүүдэд анагаах ухааны шимэгч судлал бие даан хөгжсөөр
ирсэн.

216
Анагаах ухааны шимэгч судлал бол хүний шимэгчдийн тархалт, биологи,
тэдгээрийг оношлох, эмчлэх, урьдчилан сэргийлэх болон тэдгээртэй тэмцэх
шинжлэх ухааны үндэслэлийг боловсруулдаг. Шимэгч амьдралын хэлбэрийн
үед нэг амьд бие нөгөөдөө түр буюу тогтмол хугацаагаар байрлаж, түүний эд
эсийн шингэнд агуулагдаж байгаа хоол тэжээлийн зүйлээр хооллож, улмаар
байга хор хөнөөл учруулдаг бөгөөд хоёр амьд биеийн харилцан нөхцөлдсөн
шинжээр илэрч байдаг. Шимэгчлэлийн хэлбэрүүд маш олон янзаар илрэнэ.
Шимэгчид шимэгчлэн амьдарч байгаа эзнийхээ янз бүрийн эрхтэнд очин
байрлан,түүний хоол тэжээлийг ашиглан байнга буюу түр хугацаагаар оршин
байдаг. Шимэгчдийн үндсэн шинж болох эмгэг үйлчилгээ нь тухайн шимэгчдийн
зүйлийн бүрдэл, эзэн ба шимэгчдийн харилцан холбоо, гадаад орчноос
хамаарч тэр бүр байнга илэрдгүй.(5.10)

Эзэн-шимэгчдийн холбоон дахь тэдгээрийн хоорондын харилцан үйлчлэлийг

судлана.шимэгчдийн харш үйлчилгээг мэдсэний үндсэнд дээр шимэгчээр үүсэх
өвчнийг оношлох, эмчлэх, шимэгчид ба дамжуулагчтай тэмцэх, түүнээс
урьдчилан сэргийлэх шинжлэх ухааны үндэслэлийг боловсруулдаг.(5.12)

Дээр дурьдаж байгаа зүйлүүд нь анагаах ухааны шимэгч судлалын үндсэн

зорилт болон тодорхойлогдож байгаа бөгөөд шимэгчээр үүсэх өвчнүүдээс
урьдчилан сэргийлэх, түүнийг бүрэн устгах, шинжлжх ухааны үхдэслэлийг
боловсруулахад чиглэгдсэн иж бүрэн арга хэмжээ юм.

Ирээдүйд эмч мэргэжилтэй болох хүмүүст шимэгчдийн биологи, тархалт,

амьдралын мөчлөг, түүний гадаад байдлыг мэдэх нь ахлах дамжаанд дэвшин
суралцах үед шимэгчдээр үүсэж байгаа өвчний тодорхой шинж тэмдгийг мэдэх
онош тавих, тухайн эмгэгийг эмчлэх арга боловсруулхад зайлшгүй онолын
үндэс суурь болж өгдөг.

217
Хөдөө аж ахуйн салбартай эволюци холбогдох нь:

Хүн анх зэрлэг амьтадыг гаршуулан хүнс тэжээл, арьс ясаар нь хувцас, гоёл
чимэглэл зэрэгийг хииж өмсөж амьтадыг дасан зохицуулснаар өөрийн
амьдралийн бүтээмжиндээ маш том ололтыг нээсэн байдаг. Энэ цагаас эхлэн
хөдөө аж ахуй салбарийн хөгжлийн эхлэл гэж хэлж болно.

Амьтадыг өөрийн хэрэгцээндээ зориулж өсгөн, үржүүлж, хамгаалснаар

тэдгээрийн нэг хамгийн сайн үйлдвэр угсаа шинж чанараараа бусдаас давамгай
нэг амьтанг сонгож аван хээлтүүлэгт оруулснаар өөрт ашигтай нөхцөлийг авдаг
байгаа. Энэ нь тал талийн ашигтай бөгөөд аж үйлдвэр, гар урлал, хөнгөн
үйлдмэрт их хэмжээний түүхий эдийг өгдөг.

Бүх тэжээмэл буюу хүний гараар гаршсан амьтад нь зэрлэг өвөгтэйгөө төстэй
байдаг боловч тэднээс гарах үр өгөөж гэвэл зэрлэг өвгөөсөө хэдээс хэдэн арав
дахин их байна. Тахианы зэрлэг унаган байгаль байгаа нь жилд дунджаар 8-25
өндөгийг гаргадаг байна түүнийгээ дарж бойжуулдаг ба энэ зан нь үе дамжин
ирэх ёстой авч одоогоос 4000 жилийн тэртээгээс хүний гарт орсон тахианы зан
араншин, дадал нь өөрчлөгдсөн.тэжээмэл тахиа нь жилд дунджаар 200-300
ширхэг өндгийг гаргадаг ба энэ нь зориудын шалгарлын үр дүн юм.

Дүгнэлт
Эволюци (түүхэн хувьсах хөгжил) нь шинжлэх ухаантай салшгүй, нягт, хамтдаа
хөгжиж, өөрчлөлт хувьслын маш олон жилийн турш цуг байсаар ирсэн. Ийм
учраас аль ч шинжлэх ухаан нь өөрийн түүхэн замнал, нэг хэвэндээ баригдаж
зогсох биш байнга хувьсан өөрчлөгдөж, өөрчлөгдсөн шинж тэмдэг нь практик
амьдрал дээр бидний бие эрхтэн(паразит хорхой, рудемент эрхтэн,... г.м ) , ан
амьтан, хүрээлэн байгаа орчиноор маань дамжуулагдан бидэнд илэрсээр
байна.

218
 Ном зүй

1. С.Гомбобаатар. Микроэволюци. I-р боть.

2. Ганболд. Эволюцийн сургааль
3. А.Б.Глогебский. Дарвинизм
4. И.Акимушкин Байгалийн сонин хачин (1990)
5. А.Гүрбадам. Хүний шимэгчид (1996)
6. Г.Данзан Паразит судлалын үндэс (2000)
7. А.Гүрбадам Биологи I-р хэвлэл (1997)

219
 Онтогенез ба Филогенез
Ж.Дэлгэрцэцэг

Оршил

Онтогенез (нэгэн биеийн хөгжил) ба филогенез (түүхэн хувьсах хөгжил) нь

Макроэволюцийн үндсэн чиглэл хууль, зүй тогтолд хамаардаг. Макроэволюци
нь зүйлийн гадна болдгоороо зүйл дотор юмуу популяцид болдог
микроэволюциас ялгарна. Гэхдээ макроэволюци нь микроэволюцийн
үргэлжлэл учраас энэ хоёр үйл явц нь зарчмийн ялгаагүй. Онтогенез- зигот
үүссэн цагаас тухайн бие насны эцэс хүртэл үргэлжилнэ. Филогенез-биологийн
зүйлийн үүсэж хөгжиж ирсэн түүхийг хэлнэ. Энэ сэдвийг өөрийн мэдлэгийн
хүрээгээ тэлэх, нэмэгдүүлэх зорилготойгоор эмх цэгцтэй, системтэй, ангилж,
бүлэглэж ойлгох зорилт тавьлаа.

220
Онтогенез ба филогенезийн харьцаа
Нэг амьд биед гарч байгаа шинж чанарын өөрчлөлт зүйлийнх болох
онтогенезийн өөрчлөлт нь яаж филогенезийн өөрчлөлт болдогийг тайлбарлах
нь филогенетикчдийн зорилго юм. Эрхтний бүтэц өөрчлөгдсөнөөр үүрэг
өөрчлөгддөг шиг онтогенезид гарсан өөрчлөлттэй филогенетик өөрчлөлт
салшгүй холбоотой. Онтогенез филогенезийн харилцан холбоог анх К.Бэр нээж
түүнийг нь Ч.Дарвин нэгтгэн хөврөлийн ижил төстэй байх хууль хэмээн
нэрлэсэн.

Биогенетикийн хууль

Немцийн эрдэмтэн Э.Геккель, Ф.Мюллер хоёр XIX зууны сүүлийн хагаст

Бодгаль бүхэн биеийн хөгжлийн явцаар зүйлийн түүхэн хөгжлийг давтдаг
буюу Онтогенез нь Филогенезийн хураангуй давтал гэсэн онтогенезийн
харьцааны хууль гаргасныг Биогенетикийн хууль гэж нэрлэсэн. ( Жамсран.Ц.
Жанчив.Ц ба бусад, УБ 1999)

1864 онд Ф.Мюллер онтогенез ба филогенезийн хоорондын холбоо 2 замаар

илэрдэг гэж үзсэн.

1. Үр төлийн биеийн бүтцэд өөрчлөлт гарсан байдаг тул өвгийнхөө шинжийг

ерөнхий байдлаар давтдаг.
2. Өвгийн бүх шинжээ давтаад эмбриогенезийн төгсгөлд шинэ шат
нэмэгдсэнээр уг амьтдын эмбриогенез улам нарийн нийлмэл болдог.

Ф.Мюллер Үр төл амьтан эмбриогенездээ бие гүйцсэн өвгийн шинжээ

давтахыг рекапитуляци гэж нэрлэсэн. Түүний энэ ажил нь Э.Геккелийг
Онтогенез бол филогенезийн хурдасгасан товч давталт гэсэн биогенетикийн
хуулиа томьёолоход хүргэсэн байна. Э.Геккель Нас гүйцсэн өвгийн шинж нь үр
төлийнхөө эмбриогенезэд давтагдахыг палингенез гэж нэрлэсэн.

Онтогенезэд гарсан өөрчлөлт филогенезэд нөлөөлж болно. Үүнээс үзэхэд

онтогенез нь филогенезийн үр дүн төдийгүй, түүний үндэс суурь нь юм.
Онтогенез нь үе шатаа өөрчлөх, шинэ шат нэмэгдэх зэргээр өөрчлөгдөж
байдаг. Филогенез нь бие гүйцсэн бодгалиудын түүх төдий биш, үйл явц нь
өөрчлөгдөн зохион байгууладсан онтогенезүүдийн түүхийн гинжин хэлхээ юм.

Тодорхой хүрээний амьтдын хөврөл хөгжлийн бүр эртний үедээ хоорондоо

болон өвгийнхөө хөврөлийн шинжтэй төстэй байдаг.

221
Онтогенезийн эволюци

а. Хөврөл ба авгалдай нь орчиндоо зохилдох (хөврөлийн дасан зохилдлого)

б. Бие гүйцсэн бодгалиудын зохилдлогоор эмбриогенезэд дэвшилт өөрчлөлт

гарах (филоэмбриогенез)

в. Хөгжлийн дотоод хүчин зүйлүүд боловсронгуй болсонтой холбоотой

онтогенез өөрчлөн байгуулагдах (онтогенезийн автонамизаци) гэсэн үйл
явцуудаас бүрэлддэг.

а.Хөврөлийн дасан зохилдлого.

Онтогенез нь дараалсан үе шатуудаас тогтох ба үе шат бүр нь орчны

тодорхой нөхцөлд явагддаг. Хөврөлийн, авгалдайн, хүүхэлдэйн, залуу
бодгалийн гэсэн шатууд байж болдог. Байгалийн шалгарлын хяналтан доор
энэ үе шатууд хоорондоо холбоо, дараалалтай явагддаг нэгдмэл үйл явц юм.
Онтогенезийн явцад бий болсон тусгай дасан зохилдлогууд нь залуу насанд
ашиглагдаад дараа нь арилж алга болдог. Энэ шинжүүдийг ценогенез гэж
нэрлэдэг. Нэг талаас шатуудын хөгжил нь генотипэд хөтөлбөржсөн байх ба
морфогенезийн харилцан холбоотой нарийн дэс дараатай үйл явцаар илэрдэг.
Нөгөө талаас морфогенезийн үйл явцад гадаад орчны нөхцөл нөлөөлнө.
Онтогенезийн хөтөлбөржилт ба орчны өөрчлөлтөд зохицох шаардлага хоёрын
хоорондын зөрчил нь онтогенезийг хөврөлийн авгалдайн бие гүйцсэн гэсэн
шатуудад хуваагдахад хүргэдэг бөгөөд шат бүрд нь өвөрмөц дасан зохилдлого
бий болдог.

б.Филоэмбриогенез

Бие гүйцсэн амьд биеийн дасан зохилдлоготой холбоотойгоор морфогенезийн

үйл явц өөрчлөгдөх явдал юм. Энэ өөрчлөлтийг А.Н.Северцов
филоэмбриогенез гэж нэрлэсэн. Эмбриогенезийн аль шатанд хувьсал,
өөрчлөгдөл явагдаж байгаагаас Северцов филоэмбриогенезийн 3 хэв шинжийг
ялгасан.

1. Архаллаксис .Эмбриогенезийн эрт шатны өөрчлөлтүүд бөгөөд

үүсгэвэр эдийн ялгаваржилт өөрчлөгдөх,
үүсгэвэр эдүүдийн анхны жин хэмжээ өөрчлөгдөх,
эрхтний үүсвэрүүдийн байрлал өөрчлөгдөх (гетеротоп)
эрхтнүүдийн үүсвэр бий болох хугацаа өөрчлөгдөх (гетерохрони)
гэсэн байдлуудаар илэрдэг.

222
Архаллаксисүүд амьдралын эволюцийн эртний шатанд үүссэн бөгөөд энэ
үзэгдлийн ачаар колон зохион байгуулалтын шатанд биеийн эсээс бэлгийн
эсүүд салж ялгаваржсан. Дээд зэргийн хөндий хэвлийтнүүдэд архаллаксисийн
замаар мезодерм хэлбэржсэн байна. Эмбриогенезийн эрт шатанд хувьсал
өөрчлөгдөл явагдсаны дүнд дараах шинжүүд үүссэн байна. Ингэж онтогенезийн
эхний шатанд гарсан өөрчлөлтөд бие гүйцсэн амьд биед дэвшилт эволюци
явагдах үндсэн эх булаг болдог.

2. Девиаци. Анхны чиглэлээсээ эрс зайлж хазайснаас болж шинж

чанаруудын хөгжилд өөрчлөлт гарахыг хэлнэ.

Жишээ нь: Мөлхөгчдөд эвэрлэг хайрс бий болох явдал юм. Эхэндээ энэ үйл явц
нь загасны плакойд хайрс хөгжихтэй адилхан байдаг. Эпидермисийн давхраа
нь нягтарсны дараа хэвлээр явагчдын хайрсны хөгжил нь загасны хайрс хөгжих
замаас эрс өөр болж хөгжин эпидермсийн хэсэг нь жинхэнэ эвэрлэг хайрс болж
хувирдаг. Ингэхлээр хэвлээр явагчдын эвэрлэг хайрс хөгжихөд эмбриогенезийн
эхний үедээ өвгийн шинжээ давтаад цаашид плакойд хайрс хөгжихөөс өөр
замаар хөгжсөн байна.

Девиацын үндсэн дээр явагддаг онтогенезийн эволюци нь ургамлын амьдралд

түгээмэл ажиглагддаг. А.Л.Тахтаджяны хэлснээр энэ аргаар нахианаас булцуу
ба сонгинолог иш үүсчээ. Нахианы гол хэсэг хүчтэй нийлж ургаснаас навчны
үүсвэрүүд хөгжиж чадалгүй төмсний булцуу үүссэн бол нахианы гол хэсэг нь
дутуу хөгжиж навчны үүсгэврүүд ялгаваржин хөгжсөний үр дүнд сонгинолог иш
үүсчээ. Харин хос талт урт ургамлын хажуугийн хоёр ургах шовгор оройн нэг
ургах шовгороор солигдсоны үр дүнд нэг талт хөврөл үүсчээ. Девиацийн үндсэн
дээр явагддаг ийм мэтчилэнгийн өөрчлөлтүүд нь архаллаксистай адил дэвших
эволюцийн чухал уг сурвалж болдог.

3. Аноболи бол онтогенезийн эцсийн шат өөрчлөгдөх үйл явц юм.

Тэнгисийн дайн (Trigla) гэдэг загасны цээжний сэлүүрийн эволюци нь

анаболийн замаар явагджээ. Энэ загасны эмбриогенезийн эхэнд хэвийн
сэлүүртэй жараахай үүсч өсч томрох тусам сэлүүрийн өмнөд 3 цацраг нь салж
бие гүйцэх үед 3 хуруу хэлбэрийн дагавар болж сэлүүрийн үлдсэн хэсэг нь урт
нарийвтар хэлбэртэй болдог. Навч нь нахиан дотор байхдаа бүтэн байснаа
онтогенезийн сүүлийн шатанд салж өдлөг дэвүүр хэлбэртэй болдог. Ургамлын
ассиметр навч, зигоморф цэцэг, үр жимсний олон бүтэцтэй нийлмэл навч
үүссэн.

Анаболийн үед өвгийнхөө шинжүүдийн ихэнх хэсгийг хөгжлийнхөө явцад давтан

харуулдаг (рекапитуляци)-aapaа девиацаас ялгаатай. Энэ нь морфогенезийн
үйл явц бүхэлдээ тогтвортой шинжтэй бөгөөд түүнд гарсан эрс өөрчлөлт нь
амьд биеийг үхэлд хүргэх юмуу амьдрах чадварыг нь бууруулахад хүргэдгээр
тайлбарлана. Ийм учраас анаболи нь девиаци ба архаллаксисаас харьцангүй
илүү түгээмэл тохиолдоно.

223
Онтогенезийн эволюцийн дээрх 3 аргын явагдах байдлыг генетикийн үүднээс
тайлбарлавал- Мутаци нь:

- эрхтний хөгжлийн хамгийн эхний шатны өөрчлөлтийг хариуцсан генийг

хамарч байвал хөгжил архаллаксисийн замаар явагдана.

- морфогенезийн дунд юмуу хожуу шатны хөгжлийн хариуцсан генүүдийг

хамаарч байвал өөрчлөгдөл нь девиаци ба анаболийн хэв шинжээр явагддаг.

в.Онтогенезийн автонамизаци

Орчны гэнэтийн өөрчлөлтийн үед нэгэн биеийн хөгжил маш тогтвортоий байхыг
хэлнэ. Энэ үед морфогенезийн гадаад хүчин зүйлүүд нь дотоод хүчин зүйл
болж өөрчлөгдсөн байдаг. И.И.Шмальгаузен “Амьд биеийн харьцангуй хувьсал
өөрчлөлтийг судлаад орчны нөлөөллөөс үл хамаарах бие даасан шинж бий
болох чиглэлд амьд биеийн онтогенезийн түүхэн хувьсах хөгжил явагдсан” гэж
үзжээ. Тэрээр онтогенезийг:

• Геномын харьцангуй хувьслын

• Морфогенетикийн харьцангуй хувьслын
• Эргонтик харьцангуй хувьслын гэсэн 3 хэв шинжээр ялгасан.

Геномын харьцангуй хувьсал нь ген ба тэдгээрийн иж бүрдлүүдийн харилцан

холбоогоор нөхцөлддөг. Геномын корреляци нь генотипийн бүхэл бүтэн цогц
шинжийг бүрдүүлдэг. Харьцангуй хувьсал нь хоорондоо холбоотой олон
шинжүүдийг шууд ашигтай өөрчлөлтөнд хүргэж чадахгүй. Геномын харьцангуй
хувьслын хортой үр дагавар тусгай өөрчлөгч генүүдийн үйлчиллээр
дарангуйлагдана. Тэдгээр генийн үйлчилгээ бүр хөврөлийн хөгжлийн эхний
шатанд л илэрч болох юм.

Морфогенетикийн харьцангуй хувьсал нь олон шатаар явагдах ба аль ч

шатны нэг л өөрчлөлт нь бусад олон шинжүүдээсээ хамаарч хэлбэрждэг.
Хөврөлийн тодорхой хэсгүүд шууд хүрэлцэх (индуктор ба реактор) замаар юмуу
мэдрэл шингэний зохицуулалтын нөлөөгөөр дамжин харилцан үйлчлэлцэх
замаар эмбриогенезийн үйл явц бүхэлдээ зохицуулагддаг.

Эргонтик харьцангуй хувьсал нь амьд биед аль хэдийн бий болсон шинж
өөрчлөгдөхөд хүргэдэг. Үйл ажиллагааны явцад биеийн хэсэг ба харилцан
холбоотой эрхтнүүд өөрчлөгддөг. Энэ хувьсал нь буцах шинж чанартай байдаг.
Уг бодгальд хадгалагдаж байгаа генүүдийн модификаци хувьсал явагдана гэсэн
үг. Ингэж улиран хувьсах хөгжлийн явцад харьцангуй хувьслууд болон
удамших хувьсал явагдсанаар онтогенезэд гарсан өөрчлөлтүүд нь
филогенезийн явцад хадгалагдан хөгжиж байдаг.

224
Неотения. Онтогенезийн эволюцийн өвөрмөц аргын нэг нь нэгэн биеийн
хөгжил сүүлчийн шат буюу бие гүйцсэн шатгүй болдог явдал юм. Жишээ нь:
амьтны хөгжил авгалдайн шатандаа зогсч авгалдай нь бэлэг боловсрон үржих
чадвартай болдог. (Хавтгай хорхой, хавч, шавьж, зарим 2 нутагтан гэх мэт)
Неотинийн арга замаар модноос өвслөг ургамалд шилжих шилжилт явагдсан
байна. Мөн амьтны ба ургамлын аймгийн томоохон бүлгүүдийн хооронд
шилжилтийн хэлбэр байхгүй байгааг неотенийн үзэгдэлтэй холбон
тайлбарладаг. Ингэхлээр неотени гэдэг нь онтогенезийн эволюцийн өвөрмөц
арга юм.

Онтогенезийн эволюци нь филогенетик хөгжил явагдах гол зам нь болдог.

А.Н.Северцов “ Онтогенезийн эволюци (улиран хувьсах хөгжил нь) шинэ илүү
боловсронгуй амьдралын халбэрт хүргэдэг гол арга хэрэгсэл ” хэмээн нэрлэсэн
байна.

Үр дүн
• Онтогенез- Нэгэн биеийн хөгжил (зигот үүссэн цагаас тухайн бие насны
эцэс хүртэл үргэлжилнэ)
• Филогенез- Түүхэн хөгжил (биологийн зүйлийн үүсэж хөгжиж ирсэн
түүхийг хэлнэ)
• Макроэволюци- Зүйлүүдээс шинэ төрөл, төрлүүдээс шинэ овог үүсэх гэх
мэт үйл явцыг хэлнэ.
• Дивергенци- Шинж тэмдэг салах үзэгдэл
• Эмбриологи- Хөврөл судлал
• Эмбриогенез-
• Ценогенез- Хөврөлийн болон авгалдайн шатанд гарсан зохилдох чанар
юм.
• Девиаци- анхны чиглэлээсээ эрс зайлж хазайснаас болж шинж
чанаруудын хөгжилд өөрчлөлт гарахыг хэлнэ.

Дүгнэлт
Ихэнх амьд биеийн хөгжил үр тогтсон эвсэл эсээс эхэлнэ. Сээр нуруутан
амьтдын үр хөврөл нь хөврөлийн хөгжлийнхөө эхний үед хоорондоо маш
төстэй. Хөгжлийн явцад энэ төстэй байдал алдагдаж зөвхөн өөрийн ангийн
шинж тэмдгийг тодорхой харуулдаг онцлогтой.

Онтогенез бол филогенезийн товч давталт мөн. Үүнийг БИОГЕНЕТИКИЙН

ХУУЛЬ гэнэ. Энэ нь онтогенез филогенезийн нягт холбоог илэрхийлдэгээрээ
амьд биеийн ураг төрлийн холбоог тогтооход чухал ач холбогдолтой.
Онтогенезийн явцад тухайн өвгийн бие гүйцсэн бүтэц бус зөвхөн хөврөлийн
бүтэц давтагдана. Үүнийг онтогенез ба филогенезийн харьцаа гэнэ.

225
 Иш татсан бүтээлийн жагсаалт

1. Гүрбадам.А. УБ1998. Биологи . VII бүлэг. ху.175-176

2. Георгиевский.А.Б. УБ 2004. Дарвинизм. III хэсэг. X бүлэг. ху. 121-133
3. Жамсран.Ц. Жанчив.Ц ба бусад. Ерөнхий биологи. II бүлэг. ху. 73-75
4. Георгиевский.А.Б. Москва 1985. Дарвинизм. ри. 176-183

226
 Чөлөөт сэдэв – Динозаврын мөхөл
Б. Энхболд Биологи 3

Оршил

Эрт галавын цагт энэ дэлхий маань өөр эзэдтэй байжээ. Тэд бол үлэг гүрвэлүүд
(динозаврууд) юм. Эдгээр нууцлаг амьтад одоогоос хэдэн арван сая жилийн
өмнө хуурай газар болон далай тэнгис, агаар мандлыг тэр аяар нь эзэгнэж
байв. Тэднээс өнөөдрийг хүртэл хадгалагдаж үлдсэн нь зөвхөн чулуужсан яс,
өндөг гэх мэт зүйлс боловч ийм олдворууд дэлхийн өнцөг булан бүрээс олддог .
Эрдэмтэд динозаврууд хэмээх энэ агуй амьтдыг хэрхэн яаж устан үгүй болвоо
гэсэн зүйл маань мөн олон таамаг хэвээр өдийг хүртэл ирсэн .Динозаврын
мөхлийн шалтгааны олон таамгуудыг харьцуулан дүгнэлт хийхийн тул энэ
сэдвийг сонгон авлаа.

Зорилго: Динозаврын мөхлийн шалтгааны олон таамгуудыг харьцуулан

дүгнэлт хийх.

Зорилт: Ном сурах бичиг, интернетээс материал , ашиглан зорилгодоо хүрэх.

227
 Динозавр гэдэг үгний утга учир

XIX зууны дунд vеэс эрдэмтэд энд тэнд олдох аврага ясыг сонирхож эхэлсэн
байна. Динозавр гэдэг нэрийг 1842 онд нэрт амьтан судлаач Ричард Овэн
өгчээ. Тэрээр дэйнос буюу "аймшигтай", саурос буюу "гурвэл" гэсэн грек хэлний
хоёр vгийг холбож ийм нэр зохиосон байна. Vvнээс өмнө1825 онд хожим
игнодус гэж нэрлэгдсэн нисдэг гvрвэлийн бvтэн ясыг Английн эрдэмтэд олж
1854 онд тvvнээ хэлхээтэй араг яс болгон динозаврын анхны vзмэр болгожээ

Үлэг гүрвэлийн эрин үе

Үлэг гүрвэлүүд Дэлхий дээр амьдарч байсан цаг үеийг геологийн шинжлэх
ухаанд Дундад Төрмөлийн Эрин (Mesozoic Era) хэмээн нэрийддэг байна.
Дундад Төрмөлийн Эрин нь 250 шахам сая жилийн өмнөөс эхэлж, 180 гаруй сая
жилийн туршид үргэлжилж 65 сая жилийн өмнө төгсгөл болжээ. Энэ эринийг
дотор нь гурван үед хуваан авч үздэг байна. Эхний 40 гаруй сая жилийг
Триасын галав (Triassic period) хэмээн нэрийднэ. Триасын галавын дунд үеэр
үлэг гүрвэлүүд болон анхны сүүн тэжээлт амьтад бий болжээ. Дараачийн 60
сая жилийг Юрийн галав (Jurassic period) хэмээн нэрийднэ. Анхны шувуу энэ
үед бий болсон байна. Үлдсэн 80 сая жилийг Цэрдийн галав (Cretaceous period)
хэмээн нэрийнэ. Цэрдийн галавын төгсгөл нь үлэг гүрвэлүүд мөхсөн тэр цаг
үетэй давхацна.

Динозаврын мөхлийн шалтгаан

160 сая жил үргэлжилсэн үлэг гүрвэлийн эрин үе Цэрдийн галавын эцэст, 65

228
сая жилийн өмнө төгсгөл болсон байна. Чухам юунаас болж үлэг гүрвэлүүд
мөхсний нууц нь одоо болтол тайлагдаагүй. Энэ талаар олон янзын онол,
таамаг бий.
Эрдэмтдийн судалгаагаар үнэнд хамгийн ойрхон байх гурван таамаг яригддаг.

1. Гэнэтийн хүйтэрлийн үе эхэлж үс, өд, өөх гэх мэт хүйтнээс хамгаалах
өнөөгийн амьтдын адил хамгаалалт тэдэнд байгаагүй.

2. Агаарын хүчилтөрөгчийн агууламж огцом өөрчлөгдсөнөөс болж их

хэмжээгээр хүчилтөрөгч хэрэглэж байсан үлэг гүрвэл дутагдалд орсон байх.

3. Сансарын цацараг идэвхжил хүчтэй болж амьтдыг сүйрэлд ороход

нөлөөлсөн байна.

Түүний нэг нь Дэлхий дээр астероид унаж, түүнээс шалтгаалан уур амьсгалын
маш их өөрчлөлт гарсан, үлэг гүрвэлүүд энэ өөрчлөлтөд дасан зохицож
чадаагүй учраас мөхсөн гэсэн онол юм. Энэ таамаглалыг 1980-аад онд АНУ-ын
нобелийн шагналт физикч Луис Альварес (Luis Alvarez) болон түүний хүү
геологич Уолтер Альварес

(Walter Alvarez) нар анх дэвшүүлжээ.

Луис Альварес ( Chicxulu) –хэмээх тогоо

Тэдний тооцоогоор Дэлхийтэй мөргөлдсөн астероидын диаметр 6-15 км байсан
гэнэ. Хэрэв тийм бол мөргөлдөөн болсон газарт асар том хонхор үлдэж
хоцорсон байх ёстой. Эрдэмтэд хоёр боломжит газрыг онцлоод байна. Нэг нь
одоогийн Мексик улсын Юкатаны хойгийн төгсгөлд орших 180 км өргөн, 1.6 км
гүнзгий Чикчулуб (Chicxulub) хэмээх тогоо. Нөгөө нь Аравийн тэнгисийн ёроолд
байрлах Шива (Shiva) хэмээх тогоо. Тэнгисийн ёроолын онцлогоос шалтгаалан
өнөөдөр тогооны хэлбэр дүрс өөрчлөгдсөн ч гэсэн анхны байдлаар нь сэргээж
загварчилбал хааш хаашаа бараг 600 км ба 450 км үргэлжилсэн хэмжээтэй, 12

229
км гүн хонхор байх ёстой ажээ. Ийм “оромыг” 40 км-ын диаметртай бие л
үлдээнэ.
Судалгаагаар: "Шаварт иризия хэмээх металлын агууламж их байсан нь
сансарын уудамаас дээрхи маш ховор металлын агууламжтай солир дэлхий
дээр унаж дэлбэрсэн бөгөөд их хэмжээний тоос үүсгэж хэд хэдэн жилийн турш
нарны гэрлийг хааж , газар дэлхий харанхуйтаж фотосинтезийн үйл явц
тасалдан ертөнцийн өлсгөлөн эхэлж улмаар 20-30кг-с дээш жинтэй бүх сээр
нуруутан өлсгөлөнгөөр мөхсөн байх таамаг" дэвшигдсэн байна.

Мөн Европ, АНУ, Мексик, Канад, Япон зэрэг орны тэргүүлэх 41 эрдэмтэн үлэг
гүрвэл хэрхэн сүйрсэн байж болох тухай палентологи, геохими, цаг уур,
геофизик, газарзүйн шинжлэх ухааны баримтуудад 20 гаруй жил задлан
шинжилгээ хийсний эцэст үлэг гүрвэлүүд 65 сая жилийн өмнө дэлхий дээр
унасан асар том солирын дэлбэрлтийн улмаас мөхсөн гэсэн дүгнэлт хийлээ.
“Science” сэтгүүлд бичсэн дүгнэлтээс үзэхэд 15 км орчим өргөнтэй солир 65 сая
жилийн өмнө одоогийн Мексик улсын Чиксулуб хавьцаа унасны улмаас асар
хүчтэй дэлбэрэлт болсны улмаас рихтерийн шаталбараар 10 гаруй баллын
хүчтэй газар хөдөлж, түүнээс улбаатай цунамид тухайн үед дэлхий дээр байсан
амьтдын тал хувь нь устсан гэжээ.
Солирын цохилтын хүч 1945 онд Японы Хирошимад хаясан цөмийн
бөмбөгнөөөс дор хаяж нэг тэрбум дахин хүчтэй байсан тул дэлхийг агшин зуур
халуун там болгон хувиргасан хэмээн дүгнэсэн байна. Үлэг гүрвэлийн мөхлийн
талаар сүүлчийн олон арван жилийн турш мэргэжилтнүүд талцан маргалдаж
байгаа юм. Энэ удаа тэд өөрсдийн хийсэн дүгнэлтээ энэхүү маргаанд сүүлчийн
цэгийг тавьсан хэмээн үзэж байгаа аж.
Зарим эрдэмтийн таамаглаж буйгаар үлэг гүрвэлүүд болон аварга том хэвлээр
явагчид өнөөгийн Энэтхэг орчимд болсон галт уулын цуврал дэлбэрэлтийн
улмаас сүйрсэн. Галт уулын дэлбэрэлтээс оргилон гарсан лав нь Хар далайг
хоёр удаа дүүргэхээр их хэмжээтэй байсан агаад үүний улмаас агаар мандал
эгшин зуур хөрч, дэлхий даяар солирын бороо орсноос үлэг гүрвэл сүйрсэн гэж
таамагладаг.
Харин тэргүүлэх эрдэмтдийн “Science” сэтгүүлд гаргасан дүгнэлтэд энэ
таамаглалыг няцаагаад “Баримтаас үзэхэд далайн болон хуурай газрын
экосистем солирын цохилтоос эгшин зуур сүйдсэн нь нотлогдож байгаа тул

230
Энэтхэгийн Деккан Трапст болсон галт уулын дэлбэрэлт үүнд хамаагүй.
Компьютерийг загвар дээр хийсэн туршилт, ажиглалтаас үзэхэд галт уулын
дэлбэрэлтээс үүсдэг сульфур зэрэг бусад хийн үзүүлэх нөлөө удаан
үргэлжилдэггүй. Тийм учраас далайн болон хуурай газарт нэлэнхүйд нь
нөлөөлж чадаагүй. Деккан Трапст болсон газар хөдлөлт солир унахаас 500
мянга орчим жилийн өмнө болсон. Тухайн үедээ ойр орчимдоо нөлөө үзүүлсэн
нь гарцаагүй ч бүх экосистемд хохирол учруулах боломжгүй юм” гэсэн байна.
Мөн Жеймс Кастл, Жон Рожерс нар "динозаврын аллага"-д үүрэг гүйцэтгэсэн
дуран авайн токсин замаг гэж өөр нэг нэр дэвшигч байгаа гэж үзэж буй юм
байна. Ийм замаг бараг бүх усанд байдаг. Гэхдээ тэр нь бусад организмд
нөлөөлөхүйц их хэмжээтэй байдаггүй ч гэсэн усны дулаан нэмэгдэж, усанд тоос
шороо орсны улмаас нэн эрчимтэйгээр өсөн үржиж түүний улмаас загас,
нальхан хорхой, тэр ч бүү хэл хүнийг үхэлд хүргэдэг байна. Кастл, Рожерс нар
Амеркийн геологийн хүрээлэнд илтгэл тавьж таван удаа амьтад бөөнөөр устаж
үгүй болоход чухамдаа тийм л юм болсон гэсэн дүгнэлт хийсэн байна.
Чингэхдээ энэ хоёр эрдэмтэн тэрхүү үйл явдал нь строматолит гэж нэрлэдэг
замгийн чулуужсан сүлжмэл энд тэнд цацагдах байдлаар маш их өсч үржсэн
үетэй давхцаж байгааг тэмдэглэжээ.
Амьтад бөөнөөр устаж алга болсон тухай өнөөгийн онол бүх асуултын хариу
болохгүй юм гэж Кастл тэмдэглэсэн байна. Жижиг гарагууд унасан, галт уул
дэлбэрсэн, цаг агаар өөрчлөгдсөн зэрэг бүх боломжтой шалтгаан тэр олон
төрлийн амьтныг үхэлд хараахан хүргэж чадахгүй юм гэдгийг тэрбээр
тэмдэглэжээ. Гэвч сүйрлийн улмаас далай тэнгисийн усыг сэлбэн орсон асар их
азоттой бороо замгийн хоол хүнс болсон байхыг үгүйсгэх аргагүй. Үүний улмаас
замгийн тоо зүйрлэшгүй ихээр нэмэгдэж түүнээс ялгардаг арьсыг цочроохоос
авахуулаад төв мэдрэлийн системийг хордуулах хүртэл хамгийн янз бүрийн
үйлчилгээтэй токсины тоо эрс өсдөг байна.
Ургамал хөрсний усны токсиноор "хооллож" уг токсин тэндээс өвсөн тэжээлтний
биед ордог байна. Түүнээс гадна замаг маш эрчимтэй өсч үржиж, дараа нь тийм
замагтай уснаас хүчилтөрөгч "сорсон" далайн амьтдыг үхэлд хүргэдэг байна.
"Бидний судалгааны ажлын үр дүн зөвхөн Дэлхийн амьдралын түүхэнд бус,
ирээдүйд хамаатай гэдгийг цохон тэмдэглэж байна. Одоо ажиглаглагдаж буй
дэлхий нийтийг хамарсан цаг агаарын дулаарал, далайн ус улам бүр бүлээсч
байгаа нь замаг тэсрэлтийн байдалтай өсч үржин улмаар шинэ "дэлхий дахины
231
хордлого"-д хүргэж ч магадгүй юм. Цаг агаарын дулаарал замаг өсч үржихэд
хүргэж байна" гэж Кастл тэмдэглээд энэхүү явц бодисын солилцоог түргэсгэж,
эдгээр организмууд өсч үржсэнээр токсин ихээр боловсруулдаг цэнхэр-ногоон
замаг өргөн тархахад хүргэдэг гэж нэмж хэлжэ

Хэлэлцүүлэг

Үлэг гүрвэлүүд сүүлт одны унаснаас бус хүйтэн цаг уурын улмаас устаж мөхсөн
гэсэн шинэ онолыг Британийн мэргэжилтнүүд дэвшүүлжээ. Одоогоос 137 сая
жилийн өмнө далайн усны температур Цельсийн 9 градус хүртэл буурсан нь
үлэг гүрвэлийн төрөл зүйл устаж мөхөх эхлэлийг тавьсан гэж мэргэжилтнүүд
үзэж байгаа юм.
Мэргэжилтнүүд үлэг гүрвэлийн олдвор болон Норвегийн хойд нутагт багтдаг
Хойд туйлын Свальбард арлын цэвэр усанд хийсэн шинжилгээний үр дүнд
дээрх дүгнэлтийг хийсэн байна. Урьд нь мэргэжилтнүүд 65 сая жилийн өмнө
дэлхийд унасан солир болон сүүлт одны дэлбэрэлтийн улмаас үлэг гүрвэл
устаж мөхсөн гэсэн онол гаргаж байсан. Харин шинэ судалгаагаар үлэг
гүрвэлүүд байгаль орчны хэдэн өөрчлөлтийн улмаас буюу цаг уурын
хүйтрэлийн эхэн үеэс мөхөж эхэлжээ.
“Үлэг гүрвэл нь хүйтэн цустай амьтны төрөл зүйлийн нэг байсан бөгөөд тэд
үржин өсөхөд дулаан уур амьсгал шаардлагатай байсан гэдэг таамаг
дэвшүүлсэн. Үлэг гүрвэлүүд хэрэв дэлхийн бөмбөрцгийн өмнөд хэсэг рүү
нүүдэлж чадаагүй байсан бол тэд бүрмөсөн мөхөх байсан. Энэ үетэй одоогийн
цаг уурын өөрчлөлт ихээхэн төстэй байгаа” гэж Плимот их сургуулийн
мэргэжилтэн Григорий Прайс мэдэгджээ.
Агаар мандалд их хэмжээний нүүрсхүчлийн хий хуримтлагдан дэлхийн агаарын
температурыг нэмэгдүүлснээр туйлын мөсийг хайлуулан улмаар тэнгисийн
усны температур багасгахад нөлөөлдөг байна.

Мөн бибилд үзэж байгаагаар Ноягийн усан үерийн шүүлтийн үед ноягийн усан
онгоцонд орж чадаагүйн улмаас динозаврууд усанд живэн мөхсөн гэж үздэг юм
байна.Энэ зүйлээ палеонтелогийн судалганаас олдож буй олдворуудыг шавар
шавхайтаа барицалдан үхсэн байна гэж дүгэндэг байна.

232
 Дүгнэлт

Ном сурах бичиг, интернетээс материал ашиглан олон таамгуудыг цуглуулан

бие даалтаа хийлээ.Эдгээр олон тамгуудаас миний бодлоор хамгийн үнэнд
ойрхон нь Альварес (Luis Alvarez) болон түүний хүү геологич Уолтер Альварес
(Walter Alvarez) нарын дэвшүүлсэн дэлхий дээр астероид унаж, түүнээс
шалтгаалан уур амьсгалын маш их өөрчлөлт гарсан, үлэг гүрвэлүүд энэ
өөрчлөлтөд дасан зохицож чадаагүй учраас мөхсөн гэсэн онол юм. Яагаад
гэвэл зарчимын хүчнээс зарчимын бус хүч нөлөөлвөл байх ёстой зүйл
голидорлоо алддаг гэж бодож байна.Эцэст нь үлэг гүрвэл шууд л хэдхэн
жилийн дотор мөхсөн үү гэдэг бас л сонирхолтой байх. Дэлхий ертөнц хувьсан
өөрчлөгдөхийн сацуу эдгээр аваргууд өөр өөр төрөл болон, мянга мянган
жилээр хувьсан өөрчлөгдсөөр ямар нэгэн төрөл зүйл нь өнөөгийн бидний дунд
байхыг хэн ч үгүүсгэхгүй ээ.

Иш татсан бүтээл

1. Шинэ гэрээ.,2004.Ариун бичээс Библиин Ниигэмлэг.x.

2. Чөлөөт нэвтэрхий толь Википеди (http://en.wikipedia.org)
3. Сонирхолтой танин мэдэхүй (http://www.enchantedlearning.com)
4. www.geos.mn/index.php

233