ÑÏÅÖÈÔÈÊÀ

ÍÀ ÑÓÔÈÒÑÊÀÒÀ ÀÐÕÈÒÅÊÒÓÐÀ
 ÁÚËÃÀÐÈß (ÕVI ­ ÕÕ Â.)
Ëþáîìèð Ìèêîâ

Îñíîâàâàíåòî íà ñóôèòñêè àðõèòåêòóðíè êîìïëåêñè â

Áúëãàðèÿ, êîèòî âêëþ÷âàò òâúðäå âïå÷àòëÿâàùè ìîíó-
ìåíòàëíè ñãðàäè, å ñâèäåòåëñòâî çà òîëåðàíòíîòî îò-
íîøåíèå íà âúðõîâíàòà îñìàíñêà âëàñò êúì ðåëèãèîçíè-
òå ïîòðåáíîñòè íà õåòåðîäîêñíèòå ìþñþëìàíñêè îáù-
íîñòè â òàçè ÷àñò íà èìïåðèÿòà. Ñòàâà äóìà çà òþðáå-
òî íà Îòìàí áàáà â ñ. Òåêåòî, Õàñêîâñêî, íà Êàäåìëè
áàáà êðàé ñ. Ãðàôèòîâî, Íîâîçàãîðñêî, íà Àêÿçúëú áàáà â
ñ. Îáðî÷èùå, Áàë÷èøêî, íà Äåìèð áàáà êðàé ñ. Ñâåùàðè,
Èñïåðèõñêî, êàêòî è çà èìàðåòà (àñèòàíåòî, ìåéäàíåâè)
â òåêêåòî íà Êàäåìëè áàáà è íà Àêÿçúëú áàáà ­ âñè÷êèòå
ïîñòðîåíè ïðåç ïúðâàòà ïîëîâèíà íà ÕVI â. Áåç çíàíèåòî
è ñúãëàñèåòî íà âèñøàòà îñìàíñêà àäìèíèñòðàöèÿ è íà
ñúîòâåòíèòå âëàäåòåëè ïîñòðîÿâàíåòî íà òåçè ñãðà-
äè íå å áèëî âúçìîæíî. Åäèí îò âåðîÿòíèòå ìîòèâè çà
òîëåðèðàíå íà òÿõíîòî ñòðîèòåëñòâî å áëàãîñêëîííî-
òî îòíîøåíèå íà ïîëèòè÷åñêàòà âëàñò êúì áåêòàøêèÿ
îðäåí, ïîðîäåíî îò îáîñîáÿâàíåòî ìó êàòî ïîêðîâèòåë
íà åíè÷àðñêèÿ êîðïóñ.
Äðóã âåðîÿòåí ìîòèâ, áëàãîïðèÿòñòâàë èçãðàæäàíå-
òî íà ñóôèòñêèòå êóëòîâè ñãðàäè ó íàñ ïðåç ïúðâàòà ïî-
ëîâèíà íà ÕVI â. è ïîâëèÿë çà òÿõíîòî çàïàçâàíå â êðàÿ íà
20-òå ãîäèíè íà ÕIÕ â., å íåîôèöèàëíîòî çà÷èòàíå íà ìþ-
ñþëìàíñêèòå ñâåòöè îò âèñøèòå ïðåäñòàâèòåëè íà îñ-
ìàíñêàòà âëàñò. Òâúðäå ïîêàçàòåëåí ïðèìåð â òîâà îò-
íîøåíèå, êàêòî è ïî ïðèíöèï çà ïî-ñïåöèàëíîòî îòíîøå-
íèå íà âèñøàòà îñìàíñêà âëàñò êúì ìþñþëìàíñêèòå ñâåò-

187 rodoparion.blogspot.com
öè å èçâåñòíàòà çàïîâåä íà Ìàõìóä II îò 1826 ã., ïî ñèëàòà
íà êîÿòî âñè÷êè áåêòàøêè òåêêåòà ñà çàêðèòè è îáåçëþ-
äåíè, íî ïî-ñòàðèòå è ìîíóìåíòàëíè êóëòîâè ñãðàäè â òÿõ
ñà çàïàçåíè. Çàïàçâàíåòî íà òåçè ñãðàäè å áåçñïîðåí æåñò
íà óâàæåíèå êàêòî êúì ñâåòöèòå è êúì òåõíèòå ãðîáîâå,
òàêà è êúì íàñëåäñòâîòî íà îñìàíñêàòà êóëòîâà àðõè-
òåêòóðà.
Ëîêàëèçèðàíåòî íà áåêòàøêè êóëòîâè ñðåäèùà â èç-
òî÷íèòå ðàéîíè íà ñòðàíàòà íè ïðåç ïúðâàòà ïîëîâèíà
íà ÕVI â. ïîòâúðæäàâà èñòîðè÷åñêèòå ñâåäåíèÿ, ÷å èìåí-
íî òîãàâà òàçè ÷àñò íà èìïåðèÿòà ñå ïðåâðúùà â åäíî
îò îñíîâíèòå ñðåäèùà íà ìþñþëìàíèòå ñ õåòåðîäîêñíè
âúçãëåäè. Îò äðóãà ñòðàíà, èçãðàäåíàòà ìðåæà îò áåê-
òàøêè òåêêåòà â Èçòî÷íà è â Þæíà Áúëãàðèÿ âúðõó ñðàâ-
íèòåëíî ìàëêà òåðèòîðèÿ è òÿõíîòî ïðîäúëæèòåëíî ôóí-
êöèîíèðàíå ñà äîêàçàòåëñòâî çà ìàñîâîòî è òðàéíî óñ-
òàíîâÿâàíå íà òåçè ìþñþëìàíè ó íàñ.
Ñïîðåä ëåãåíäèòå èçáîðúò íà ìÿñòî çà îñíîâàâàíå íà
íÿêîè òåêêåòà ñòàâàë ñ õâúðëÿíå íà êîïèå, ñòðåëà, øèø
èëè êàìúê îò ñàìèÿ ïàòðîí íà êóëòîâîòî ìÿñòî. Ïî òîçè
ïîâîä À. ßâàøîâ ïèøå, ÷å Àëè áàáà ­ áàùàòà íà Äåìèð ñïî-
ðåä åäíî ïðåäàíèå, îïðåäåëèë ìÿñòîòî íà òåêêåòî ñè ñ
õâúðëÿíå íà êàìúê, à ñàìèÿò Äåìèð è áðàò ìó Õþñåèí îïðå-
äåëèëè ìåñòàòà íà ñâîèòå òåêêåòà ñ õâúðëÿíå íà êîïèå1 .
Ïîäîáíà ëåãåíäà ñå ðàçêàçâà ñðåä õåòåðîäîêñíèòå ìþñþë-
ìàíè îò Þãîèçòî÷íà Áúëãàðèÿ è çà îñíîâàâàíå íà òåêêå-
òî íà Îòìàí áàáà. Êúçúë Äåëè, ñìÿòàí îò áåêòàøèòå â
Õàñêîâñêî çà áàùà íà Îòìàí áàáà2 , èìà òåêêå â ñ. Ðóñàñ
(Çàïàäíà Òðàêèÿ ­ Ãúðöèÿ), êîåòî å îñíîâàíî íà ìÿñòî,
êúäåòî ñå çàáèëî êîïèå, õâúðëåíî îò ñàìèÿ Êúçúë Äåëè3 .
Ñðåä êúçúëáàøèòå îò ñ. ßáëàíîâî, Êîòëåíñêî, áèòóâà ëå-
ãåíäàòà, ÷å ìåñòàòà íà ïðèáëèçèòåëíî äåñåòòå êúñíî îñ-
íîâàíè òþðáåòà â íåãî ñà îïðåäåëåíè îò ñàìèòå èì ïàò-
ðîíè ñ õâúðëÿíå íà ñòðåëè, êîèòî âïîñëåäñòâèå ñå
ïðåâúðíàëè â äúáîâè äúðâåòà. Òåçè íà÷èíè çà îïðåäåëÿíå
íà ìÿñòî çà îñíîâàâàíå íà òåêêå è íà òþðáå ñà ïðèëàãàíè
îùå â ñàìîòî íà÷àëî íà ñúçäàâàíåòî íà èñëÿìñêàòà àðõè-

188 rodoparion.blogspot.com
òåêòóðà. Âúâ âðúçêà ñ òîâà Ê. Îòî-Äîðí ïðèâåæäà ñâå-
äåíèå, ñïîðåä êîåòî äæàìèÿòà â ãð. Êóôà (Èðàê) å ïîñò-
ðîåíà ïðåç 670 ã. íà ìÿñòî, êúäåòî ïàäíàëà ñòðåëàòà,
õâúðëåíà îò åäèí ïîÿâèë ñå íà ãðàäñêèÿ ïàçàð ñòðåëåö4 .
Ñïîðåä äðóãè ëåãåíäè è âÿðâàíèÿ íà õåòåðîäîêñíèòå
ìþñþëìàíè ñðåäíîâåêîâíèòå òåêêåòà, êàêòî è ïîâå÷å-
òî êúñíî îñíîâàíè òþðáåòà îáèêíîâåíî ñå íàìèðàò íà
ìåñòà, êúäåòî ñúîòâåòíèòå èì ïàòðîíè ñâåòöè ñà óì-
ðåëè è ïîãðåáàíè. Èìà, ðàçáèðà ñå, è èçêëþ÷åíèÿ. Íàïðè-
ìåð êåíîòàôíîòî òþðáå íà Êúç Àíà â ñ. Ìîìèíî, Òúðãî-
âèùêî, å îñíîâàíî íà ìÿñòî, ïîñî÷åíî îò ñàìàòà íåÿ.
×èôòå òþðáåñè â ãð. Íèêîïîë å ïîñòðîåíî íà ìÿñòî (â
ñòàðî ãðîáèùå), êúäåòî ïàòðîíèòå ìó ñà èç÷åçíàëè.
Ïðåäïîëàãàì, ÷å òþðáåòî Åëìàëú áàáà â ñ. Áèâîëÿíå,
Ìîì÷èëãðàäñêî, å îñíîâàíî ñ âòîðè÷íî èçïîëçâàíè ãðî-
áîâå îò ñòàðî äåðâèøêî ãðîáèùå. Çà ñèìâîëè÷íîòî
òþðáå íà Ôàòèìà òóê òîâà å ñúâñåì ñèãóðíî. Òþðáåòî
íà Ïàòè, Õàøúì è Èáðÿì â ñ. ×åðíèê, Äóëîâñêî, å ïîñòðî-
åíî â äâîðà íà ñåëñêàòà äæàìèÿ5 .
Ñèëíî âïå÷àòëÿâàù ôàêò å, ÷å íèòî ñðåäíîâåêîâíè-
òå, íèòî êúñíî ïîñòðîåíèòå ñóôèòñêè êóëòîâè ñãðàäè
ïî áúëãàðñêèòå çåìè ñå íàìèðàò íà ìåñòà, íà êîèòî å èìàëî
õðèñòèÿíñêè ñâåòèëèùà. Â òîâà îòíîøåíèå òå ñå ðàçëè-
÷àâàò ñúùåñòâåíî îò äæàìèèòå, çà íåìàëêî îò êîèòî å
äîáðå èçâåñòíî, ÷å ñà áèëè ïúðâîíà÷àëíî õðèñòèÿíñêè õðà-
ìîâå èëè ñà ïîñòðîåíè íà òåõíèòå ìåñòà.
Íà ñúâñåì äðóãî ìíåíèå ïî âúïðîñà å Ì. Ñòàéíîâà. Ðàç-
ãëåæäàéêè îñîáåíîñòèòå íà ñðåäíîâåêîâíàòà ñóôèòñêà
àðõèòåêòóðà, òÿ ñòèãà äî èçâîäà, ÷å “îñìàíñêèòå òóðöè
ñòðîÿò òåêåòàòà ñè òàì, êúäåòî íÿêîãà ñà ñúùåñòâó-
âàëè ñâåòèëèùà íà çàâàðåíîòî íàñåëåíèå ­ áèëî õðèñòè-
ÿíñêè õðàìîâå, áèëî íà äðóãè îáðåäíè ìåñòà”6 .  Áúëãàðèÿ
íàïðèìåð òàêîâà íåùî íÿìà è òî÷íî çàòîâà Ì. Ñòàéíîâà
íå äàâà íèòî åäèí ïðèìåð, ñ êîéòî äà èëþñòðèðà òåçàòà
ñè. Åäèíñòâåíî òþðáåòî íà Äåìèð áàáà å ïîñòðîåíî âúðõó
äâà êàìåííè ìàñèâà îò òðàêèéñêî ñâåòèëèùå7 . Íî, íàäÿ-
âàì ñå, ÷å èçïîëçâàéêè èçðàçà “äðóãè îáðåäíè ìåñòà”, àâ-

189 rodoparion.blogspot.com
òîðêàòà íå å èìàëà ïðåäâèä òîçè äîáðå èçâåñòåí íà ñïå-
öèàëèñòèòå ôàêò ïîðàäè îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å òðàêè-
òå âñå ïàê íå ñà ìîãëè äà áúäàò “çàâàðåíî íàñåëåíèå” çà
îñìàíñêèòå òóðöè ïî áúëãàðñêèòå çåìè. “Èçâúíðåäíî ñå-
ðèîçíèÿò äîêàçàòåëñòâåí ìàòåðèàë”, ñ êîéòî àâòîðêà-
òà ïðàâè îïèò äà çàùèòè òåçàòà ñè, å òâúðäå íåóáåäè-
òåëåí, çàùîòî ïîñî÷åíîòî îò íåÿ íàçâàíèå ­ Ñâåòè Èëèÿ
­ íà íàé-ìàëêî òðè õúëìà ïðè ñ. Ãðàôèòîâî íå äîêàçâà, ÷å
òåêêåòî íà Êàäåìëè áàáà å ïîñòðîåíî íà ìÿñòîòî íà õðè-
ñòèÿíñêè õðàì8 .
Îòíîøåíèå ïî ñúùèÿ âúïðîñ âçèìà è Ä. Ðàäèîíîâà.
Êîìåíòèðàéêè åäíî ñâåäåíèå íà Â. Êúí÷îâ îò íà÷àëîòî
íà âåêà, ñïîðåä êîãîòî â ñ. Îáðî÷èùå å èìàëî ñòàð õðèñ-
òèÿíñêè ìàíàñòèð, ïðåâúðíàò îò äåðâèøèòå â ìþñþë-
ìàíñêà îáèòåë9 , òÿ ïèøå: “Îò òîãàâà äî ñåãà ñå èçêàçâàò
íàé-ðàçëè÷íè ìíåíèÿ, ñðåä êîèòî îáà÷å ïðåîáëàäàâà ñòà-
íîâèùåòî, ÷å òåçàòà çà ïðèåìñòâåíîñòòà ìåæäó ìþñþë-
ìàíñêèÿ ìîëèòâåí äîì â Îáðî÷èùå è åâåíòóàëíî ñúùå-
ñòâóâàëèÿ ïðåäè íåãî õðèñòèÿíñêè õðàì íå ìîæå äà ñå ïðè-
åìå áåçðåçåðâíî. Òàçè òåçà íå ñðåùà êàòåãîðè÷íà ïîäêðå-
ïà è â äîñåãàøíèòå àðõåîëîãè÷åñêè ïðîó÷âàíèÿ”10 .
Òîçè âúïðîñ å ïðåäìåò íà âíèìàíèå è â åäíà ñòàòèÿ,
ïîñâåòåíà íà òþðáåòî íà Êúç Àíà è ïîäïèñàíà îò ñúùà-
òà àâòîðêà, íî ñ ïðîìåíåíî ôàìèëíî èìå. Ïðåäñòàâÿéêè
òþðáåòî êàòî äâîéíî ñâåòèëèùå, òÿ îòáåëÿçâà ñëåä-
íîòî: “Â íàøàòà èñòîðèîãðàôèÿ äâîéíèòå ñâåòèëèùà
ñå ðàçãëåæäàò îáèêíîâåíî êàòî ñëåäñòâèå îò ñèíêðå-
òèçìà íà Áåêòàøèéñêèÿ îðäåí è êðèïòîõðèñòèÿíñòâî-
òî íà íîâîïðèåëèòå ìþñþëìàíñêàòà âÿðà õðèñòèÿíè. Â
èçñëåäâàíèÿòà íå ñå ïîäëàãà íà ñúìíåíèå òåçàòà çà ïðè-
åìñòâåíîñòòà, êîÿòî ñúùåñòâóâà ìåæäó ìþñþëìàíñêè
ìîëèòâåí äîì è õðèñòèÿíñêè õðàì, êàòî ñå ïðèåìà, ÷å òå-
êåòàòà ñå ñòðîÿò íà ìåñòà, íà êîèòî ïðåäè òîâà å èìà-
ëî õðèñòèÿíñêè ìàíàñòèðè èëè öúðêâè. Ìíîãî ñà ïðåäà-
íèÿòà, êîèòî ãîâîðÿò çà òîâà, íî íèòî åäíî îò íàïðà-
âåíèòå àðõåîëîãè÷åñêè ïðîó÷âàíèÿ íå ïîäêðåïÿ òåçè ñâå-
äåíèÿ”11 .

190 rodoparion.blogspot.com
 Ñðåäíîâåêîâíàòà ñóôèòñêà àðõèòåêòóðà ïî áúëãàðñ-
êèòå çåìè ñå îòëè÷àâà ñ îñîáåíîñòè, íÿêîè îò êîèòî º
ïðèäàâàò óíèêàëåí õàðàêòåð. Òå ñå ñúäúðæàò êàêòî â
îòäåëíèòå ïàìåòíèöè, òàêà è âúâ âñè÷êèòå êàòî öÿëî.
Òàêàâà îñîáåíîñò å ÷åòèðèêîëîííîòî ïðåääâåðèå íà
òþðáåòî íà Îòìàí áàáà, êîåòî íå ñå ñðåùà ïðè äðóãèòå
ïîñî÷åíè òþðáåòà, âúïðåêè ÷å å â ñòèëèñòèêàòà íà îñ-
ìàíñêàòà êóëòîâà àðõèòåêòóðà îò ÕV ­ ÕVI â.12 Êîëîííî å
ïðåääâåðèåòî è íà òþðáåòî íà Õúäúð áàáà â ñ. Áîãîìèë,
Õàðìàíëèéñêî (ÕVI â.), íî òî å îñåìñòåííî è ïî âñÿêà âåðî-
ÿòíîñò íå å áèëî áåêòàøêî13 . Îñâåí òîâà íåãîâîòî ïðåä-
äâåðèå å ñ äâå êîëîíè. Äâóêîëîííè ñà ïðåääâåðèÿòà è íà
íÿêîè ñåëäæóêñêè òþðáåòà - íàïðèìåð ïðåääâåðèåòî êúì
òþðáåòî íà Ñåééèä Õàëèëè â Êîíÿ (ÕI â.)14 .
Òâúðäå îñîáåíî å àðõèòåêòóðíîòî ðåøåíèå íà òþð-
áåòî íà Êàäåìëè áàáà. Äâàòà ñëåïè êóïîëà, ñêàòíèòå èì
ïîêðèâè, ñåäìîúãúëíèÿò áàðàáàí âúðõó ãîëåìèÿ êóïîë è
îáëèöîâêàòà íà âúíøíèòå ñòåíè ñ ìðàìîðíè êâàäðè ñà
íàé-ñïåöèôè÷íèòå áåëåçè, êîèòî îòëè÷àâàò òàçè ñãðàäà
îò îñòàíàëèòå ñðåäíîâåêîâíè áåêòàøêè òþðáåòà, ñúõðà-
íåíè äî äíåñ ïî áúëãàðñêèòå çåìè15 .
Íå ïî-ìàëêî ñïåöèôè÷íî å àðõèòåêòóðíîòî ðåøåíèå
è íà òþðáåòî íà Äåìèð áàáà. Îñîáåíî âïå÷àòëÿâàùî å
íåãîâîòî ïðåääâåðèå ­ ãîëåìèòå îòêîñè íà äâàòà ÷åëíè
úãúëà è øàòðîâèäíèÿò êóïîë îò ñåëäæóêñêè òèï ïðèäà-
âàò íåïîâòîðèì îáëèê íà öÿëàòà ñãðàäà. Çà ðàçëèêà îò
øàòðîâèäíàòà êóïîëíà ôîðìà, êîÿòî â ñåëäæóêñêàòà àð-
õèòåêòóðà óâåí÷àâà øåñòîúãúëíè è îñìîúãúëíè ñãðàäè16 ,
øàòðîâèäíèÿò êóïîë â ñëó÷àÿ å âúçïðîèçâåäåí âúðõó ÷å-
òèðèúãúëíà ñãðàäà.
Ïî ìíîãî îñîáåí íà÷èí å íàïðàâåí è ãðàäåæúò íà òîâà
òþðáå. Äâåòå ìó ÷àñòè ñà ïîñòðîåíè ñ ðàçëè÷íè ïî ãîëå-
ìèíà êâàäðè, âãðàäåíè íà ðàçëè÷íè íèâà. Òàçè îñîáåíîñò
èçòúêâà çà ïúðâè ïúò Ôð. Áàáèíãåð17 . Îñâåí òîâà öåëèÿò
ãðàäåæ îò âúíøíàòà ñòðàíà èçîáèëñòâà ñ âðÿçâàíèÿ íà
êâàäðèòå. Òîçè ñòðîèòåëåí ïîõâàò å èçïîëçâàí, çà äà ñå
ïðèäàäå ïî-ãîëÿìà óñòîé÷èâîñò íà ãðàäåæà, òúé êàòî

191 rodoparion.blogspot.com
óïîòðåáåíèòå òóê êâàäðè èìàò èäåàëíî ãëàäêè ñòðàíè,
êîèòî íå òúðïÿò ñâúðçâàùà õîðîñàíîâà ïëúíêà è íàìàëÿ-
âàò ñúïðîòèâëåíèåòî (òðèåíåòî) ìåæäó òÿõ.
Òþðáåòî íà Äåìèð áàáà ñå îòëè÷àâà è ñ ïî-ðàçëè÷íî
ðàçïîëîæåíèå íà ñòåíèòå è íà âõîäîâåòå ìó ñïðÿìî õîðè-
çîíòàëíàòà îñîâà ëèíèÿ, ìàðêèðàíà îò ãðîáà. Åäèíñòâå-
íàòà ïðè÷èíà çà òîâà ñà äâàòà êàìåííè ìàñèâà, âúðõó êî-
èòî å èçãðàäåíî òþðáåòî. Çà ðàçëèêà îò äðóãèòå ñðåäíî-
âåêîâíè òþðáåòà, ÷èÿòî õîðèçîíòàëíà îñ ñâúðçâà âõîäà
ñ úãúëà ìåæäó äâå ñòåíè, òóê åäèíèÿò êðàé íà îñòà îïèðà
â çàäúíêà, ò. å. â ñòåíà, à äðóãèÿò êðàé å ïîä èçâåñòåí
úãúë ñïðÿìî âõîäà. Ïîä èçâåñòåí úãúë ñïðÿìî âõîäà íà
òþðáåòî ñå íàìèðà è âõîäúò íà ïðåääâåðèåòî, êîéòî
ñúùî íå ïîïàäà íà îñîâàòà ëèíèÿ, ìàðêèðàíà îò ðàçïîëî-
æåíèåòî íà ãðîáà.
 ñðàâíåíèå ñ òþðáåòî íà Àêÿçúëú áàáà èìàðåòúò ïðè
íåãî ïðèòåæàâà îñîáåíîñòè, êîèòî ãî îòëè÷àâàò êàêòî
îò äðóãèòå ñðåäíîâåêîâíè ñóôèòñêè ïàìåòíèöè ó íàñ, òàêà
è îò ïàìåòíèöèòå íà îñìàíñêàòà êóëòîâà àðõèòåêòóðà
ïî ïðèíöèï. Ñòàâà äóìà çà îáåìíîòî ðåøåíèå íà ïàìåòíè-
êà, ò. å. çà íåîáè÷àéíî ãîëåìèòå ïëîùè, êîèòî çàåìàò è
äâåòå ìó ÷àñòè, çà ìîíóìåíòàëíî ðàçãúðíàòàòà ïîðòàëíà
ñòåíà íà ïðåääâåðèåòî è çà îãðîìíîòî êàìåííî îãíèùå ñ
âèñîê ñåäåìñòåíåí êîìèí. Åäíîñòðàííàòà (âúíøíà) îáëè-
öîâêà íà ñòåíèòå è ìàëêàòà íèøà ïðè îãíèùåòî ñà ñúùî
îñîáåíîñòè, ïðèñúùè ñàìî íà òîçè ïàìåòíèê18 .
Èçòúêíàòàòà ñïåöèôèêà íà îòäåëíèòå ñðåäíîâåêîâ-
íè ñóôèòñêè ïàìåòíèöè ìè äàâà îñíîâàíèå äà ïðåäïîëà-
ãàì, ÷å òå ñà ñòðîåíè ïî ïðîåêòè íà ðàçëè÷íè àðõèòåêòè,
êîèòî îáà÷å ñà ñå ïðèäúðæàëè êúì åäèí àðõèòåêòóðåí
ïúðâîîáðàç ñ óíèêàëåí ñåäìîúãúëåí ïëàí.
Îáùèòå áåëåçè íà òåçè ïàìåòíèöè ñå îòíàñÿò äî
óïîòðåáåíèÿ ñòðîèòåëåí ìàòåðèàë, íà÷èíà íà ãðàäåæ, ïî-
êúñíèòå ïðèñòðîÿâàíèÿ è îñîáåíî äî ñïåöèôè÷íèÿ âèä íà
ïîëèãîíàëíèÿ èì ïëàí.
Ïðåîáëàäàâàùèÿò ñòðîèòåëåí ìàòåðèàë ñà îáðàáî-
òåíèòå êàìúíè (êâàäðè) è áåëèÿò (âàðî-ïÿñú÷åí) õîðîñàí.

192 rodoparion.blogspot.com
Â ãðàäåæà íà èìàðåòà ïðè òþðáåòî íà Êàäåìëè áàáà ñà
óïîòðåáåíè è çåëåíè íåîáðàáîòåíè êàìúíè. ×àñò îò êâàä-
ðèòå â ãðàäåæà íà èìàðåòà ïðè òþðáåòî íà Àêÿçúëú áàáà
ñà ñúùî öâåòíè. Îñâåí òîâà ãðàäåæúò îêîëî ïðîçîðöè-
òå è äâàòà âõîäà íà òþðáåòî íà Êàäåìëè áàáà å ñ òóõëè è
÷åðâåí õîðîñàí. Äîëíèòå ÷àñòè íà ñòåíèòå â òþðáåòî
íà Îòìàí áàáà ñà èçìàçàíè ñúùî ñ ÷åðâåí õîðîñàí. Ñ ÷åð-
âåí (ðîçîâ) õîðîñàí ñà èçìàçàíè íàé-íàïðåä è äâàòà êóïîëà
íà òþðáåòî íà Äåìèð áàáà19 . Èçïîëçâàíåòî íà îáàãðåí â
÷åðâåíî õîðîñàí å âúâåäåíî îò ðèìëÿíèòå ïðåç âòîðàòà
ïîëîâèíà íà III â.20 Âïîñëåäñòâèå òîé ñå âúçïðèåìà îò âè-
çàíòèéöèòå, êîèòî ïðåâðúùàò óïîòðåáàòà ìó â òðàäè-
öèÿ, óñâîåíà è îò îñìàíöèòå. Äðóãà âèçàíòèéñêà ñòðîè-
òåëíà òðàäèöèÿ, âúçïðèåòà è øèðîêî ïðèëàãàíà îò îñ-
ìàíöèòå, å âãðàæäàíåòî íà äúðâåíè ïîÿñè â çèäàðèÿòà.
Ìàñîâîòî ïðèëàãàíå íà òàçè ïðàêòèêà ñå ïîä÷åðòàâà è
îò È. Òàòàðëú21 . Òÿ ñå ñðåùà è ïðè ñóôèòñêèòå ñðåäíîâå-
êîâíè ïàìåòíèöè ­ íàïðèìåð â òþðáåòî íà Êàäåìëè áàáà
è â èìàðåòà ïðè íåãî. Íÿêîè ðàçêðèâêè â òþðáåòî íà Äå-
ìèð áàáà äàâàò îñíîâàíèå äà ñå ñìÿòà, ÷å â íåãî ñúùî å
èìàëî âãðàäåíè äúðâåíè ïîÿñè.
Çèäàðèÿòà íà ïîâå÷åòî ñðåäíîâåêîâíè ñóôèòñêè ïà-
ìåòíèöè ó íàñ å â ïðàâè ðåäîâå, íà òúíêà ôóãà è äâóëèöåâà.
Ïî-îñîáåí ñëó÷àé âúâ âðúçêà ñ äâóñòðàííàòà çèäàðèÿ å íà-
ëè÷èåòî íà òðîøëÿê â ãðàäåæà íà ïðåääâåðèåòî êúì òþð-
áåòî íà Äåìèð áàáà ­ ôàêò, êîéòî ïîñòàâÿ è âúïðîñà: äàëè
â ãðàäåæà íà ñàìîòî òþðáå ñúùî å óïîòðåáåí òðîøëÿê.
Àêî îáà÷å ñå óñòàíîâè, ÷å îòãîâîðúò ìó å îòðèöàòåëåí,
ñå ïîðàæäà îùå åäèí âúïðîñ, à èìåííî äàëè äâåòå ÷àñòè íà
ñãðàäàòà ñà ïîñòðîåíè ïî åäíî è ñúùî âðåìå.
Ïîñî÷åíèòå ñðåäíîâåêîâíè ïàìåòíèöè ñå îòëè÷àâàò
ñ íèñêî ðàçïîëîæåíèå íà äîëíèòå ïðîçîðöè, êîèòî ñà è
ïî-ãîëåìè. Òàçè îñîáåíîñò ñëåäâà åäíà óñòàíîâåíà òðà-
äèöèÿ â ñòðîèòåëñòâîòî íà âñè÷êè òèïîâå äæàìèè è å
ïðèëàãàíà çà ïî-äîáðà öèðêóëàöèÿ íà âúçäóõà, êàêòî è çà
ïî-äîáðî îñâåòÿâàíå íà ìîëèòâåíèÿ ñàëîí â ïðèçåìíàòà
ìó ÷àñò, êúäåòî ìþñþëìàíèòå ñà îáèêíîâåíî ñåäíàëè.

13. 193 rodoparion.blogspot.com

 Òâúðäå ñëîæíèòå ñèñòåìè îò âðúçêè, êàêâèòî ñà ïðåä-
ñòàâëÿâàëè äâàòà ïîêðèâà íà èìàðåòà ïðè òþðáåòî íà
Àêÿçúëú áàáà, êàêòî è èçãðàæäàíåòî íà òåçè ïîêðèâíè
êîíñòðóêöèè ñàìî âúðõó ñòåíèòå íà ñãðàäèòå, ò. å. áåç
ïîäïîðíè êîëîíè, ñà çàáåëåæèòåëíè ïðèìåðè çà îðèãèíà-
ëåí àðõèòåêòóðåí çàìèñúë è âèñîê ïðîôåñèîíàëèçúì íà
èçïúëíåíèå.
Äðóãà îñîáåíîñò, îáùà çà ïîâå÷åòî ñðåäíîâåêîâíè
òþðáåòà, ñà êúñíî äîñòðîåíèòå ïðåä ïðåääâåðèÿòà èì
íàâåñè. Ñ ïîÿâàòà íà òåçè ïðèñòðîéêè, èçïîëçâàíè ïðå-
äèìíî êàòî ìÿñòî çà ñúáóâàíå, íàñòúïâà ïðîìÿíà è âúâ
ôóíêöèÿòà íà ïðåääâåðèåòî, êîåòî îò ìÿñòî çà ñúáóâà-
íå ñå ïðåâðúùà â ïðåõîäíî ïðîñòðàíñòâî. Âñè÷êè íàâåñè
ñà ïðèñòðîåíè êúì ïîñåùàâàíè òþðáåòà. Çàòîâà òþð-
áåòî íà Êàäåìëè áàáà å áåç íàâåñ. Ïîðàäè íååñòåòè÷íèÿ
èì âèä íàâåñèòå ïðè òþðáåòî íà Îòìàí áàáà è íà Äåìèð
áàáà ñà ïðåìàõíàòè ïî âðåìå íà òÿõíàòà ðåñòàâðàöèÿ è
êîíñåðâàöèÿ. Íàâåñúò ïðè òþðáåòî íà Àêÿçúëú áàáà, äî-
êóìåíòèðàí è ïóáëèêóâàí îò Ê. Õèëøåð ïðåç 1933 ã.22 , å
ðàçðóøåí ïî-êúñíî ïî íåèçâåñòíè ïðè÷èíè.
Íàé-õàðàêòåðíèÿò îòëè÷èòåëåí áåëåã íà ïîñî÷åíèòå
ñðåäíîâåêîâíè ñóôèòñêè ñãðàäè å ñåäåìñòåííèÿò èì êîð-
ïóñ. Â îñìàíñêàòà, êàêòî è â ïðåäõîæäàùàòà ÿ ñåëäæóêñ-
êà êóëòîâà àðõèòåêòóðà ñåäåìñòåííè ñãðàäè íÿìà. Ñãðà-
äè ñ òàêàâà ôîðìà íå ñúùåñòâóâàò è â êóëòîâàòà àðõè-
òåêòóðà íà Ñðåäíà Àçèÿ23 . Ïðåç ÕIÕ â. îáà÷å ñðåä ìþñþë-
ìàíñêèòå êóëòîâè ñãðàäè â Ãúðöèÿ ñå ïîÿâÿâà è ñåäåìñòåí-
íîòî òþðáå. Òàêîâà å òþðáåòî â áåêòàøêîòî òåêêå íà
Àáäóëëàõ áàáà, ïîñòðîåíî ïðåç âòîðàòà ïîëîâèíà íà ÕIÕ
â. â Êàòåðèíè, íåäàëå÷ îò Ñîëóí24 . Âúâ âðúçêà ñ òîçè ôàêò
ìîæå äà ñå íàïðàâè èçâîäúò, ÷å ñåäåìñòåííèÿò êîðïóñ íà
ñðåäíîâåêîâíèòå ñóôèòñêè ñãðàäè ó íàñ å áåç àíàëîã â èñ-
ëÿìñêàòà êóëòîâà àðõèòåêòóðà äî ÕIÕ â.
Ñåäåìñòåííèÿò êîðïóñ íà òåçè ñãðàäè å íå ñàìî óíè-
êàëåí, íî è òâúðäå íåÿñåí ïî îòíîøåíèå íà ìîòèâà çà íå-
ãîâîòî âúâåæäàíå è ðàçïðîñòðàíåíèå. Ïðúâ Ã. Êîæóõàðîâ
ïðàâè îïèò äà îáÿñíè ñåäåìñòåííàòà ôîðìà. Òîé ñìÿòà,

194 rodoparion.blogspot.com
÷å òÿ å âúçïðîèçâåäåíà íàé-íàïðåä îò òþðáåòî íà Äåìèð
áàáà è ñå äúëæè íà ðàçëè÷íè ôàêòîðè, êàòî íà ïúðâî ìÿñ-
òî ïîñî÷âà ñèìâîëè÷íàòà âðúçêà ñ øàõ Èñìàèë, êîéòî áèë
ñåäìèÿò âëàäåòåë îò äèíàñòèÿòà íà Ñàôàâèäèòå (1501-
1736)25 . Òîâà òúëêîâàíèå ïðåäèçâèêâà àñîöèàöèÿ ñ íà÷èíà,
ïî êîéòî ñå èíòåðïðåòèðàò ÷åòèðèòå ìèíàðåòà è òåõ-
íèòå äåñåò øåðåôåòà (áàëêîíè) íà äæàìèÿòà “Ñþëåéìà-
íèéå” â Èñòàíáóë (1550-1557). Ñïîðåä êîíöåïöèÿòà íà íåé-
íèÿ àðõèòåêò ­ íåñðàâíèìèÿ Ñèíàí, áðîÿò íà ìèíàðåòà-
òà ñúîòâåòñòâà íà èçäèãàíåòî íà Ñþëåéìàí I (1520-1566)
çà ÷åòâúðòè ñóëòàí îò ïðåâçåìàíåòî íà Öàðèãðàä (1453),
à áðîÿò íà øåðåôåòàòà ­ íà íåãîâîòî âëàñòâàíå êàòî
äåñåòè ñóëòàí îò îñíîâàâàíåòî íà Îñìàíñêàòà èìïåðèÿ
(1300)26 . Ïðåäè íÿêîëêî ãîäèíè àç ñúùî íàïðàâèõ îïèò äà
îáÿñíÿ ïðîèçõîäà íà ñåäåìñòåííèÿ êîðïóñ íà ïîñî÷åíèòå
ñðåäíîâåêîâíè ñóôèòñêè ñãðàäè ó íàñ27 . Òàêúâ îïèò íà-
ïðàâè ñúâñåì íàñêîðî è È. Ìåëèêîô28 . Ñïîðåä ìåí, êàêòî è
ñïîðåä È. Ìåëèêîô ñåäìîúãúëíàòà ôîðìà íà òåçè ñãðàäè
ñå äúëæè ïðåäèìíî íà èñìàèëèòñêè âúçãëåäè. Òðÿáâà îáà÷å
äà îòáåëåæà, ÷å â íèòî åäíà îò èíòåðïðåòàöèèòå íà òàçè
ôîðìà íå ñå äàâà çàäîâîëèòåëåí îòãîâîð íà âúïðîñà, çàùî
òÿ ñå ñðåùà ñàìî íà áúëãàðñêà òåðèòîðèÿ.
Ñú÷åòàâàíåòî íà ñåäåìñòåííèòå òþðáåòà è èìàðå-
òè ñ ÷åòèðèñòåííè è ïî÷òè êâàäðàòíè ïðåääâåðèÿ, ò. å.
ñúñ ñèìåòðè÷íè ôîðìè, å ïîðåäíàòà îñîáåíîñò, êîÿòî ïî-
ñêîðî ïîä÷åðòàâà, îòêîëêîòî äà ïðåîäîëÿâà àñèìåòðèç-
ìà íà ñãðàäèòå êàòî öÿëî. Îò äðóãà ñòðàíà îáà÷å, àñè-
ìåòðèçìúò ïðè òåçè ñãðàäè å íàïúëíî îáëàäàí îò ìîíó-
ìåíòàëíîòî èì èçëú÷âàíå. Òîé ñÿêàø ïîòúâà â î÷åðòàíè-
ÿòà íà òåõíèòå åëåãàíòíè è âåëè÷åñòâåíè ñèëóåòè.
Êîíñòðóêòèâíîòî, ìîíóìåíòàëíîòî è äåêîðàòèâíî-
òî ðåøåíèå íà ñðåäíîâåêîâíèòå ñóôèòñêè ñãðàäè ó íàñ,
ïîñòðîåíè ñ èçêëþ÷èòåëíî ïðîôåñèîíàëíî ìàéñòîðñòâî,
ñà îñíîâíèòå ïîêàçàòåëè, êîèòî ãè õàðàêòåðèçèðàò êàòî
“âèñîêà” àðõèòåêòóðà è ãè îòëè÷àâàò îò êúñíèòå ñóôèò-
ñêè ñãðàäè, ïðèòåæàâàùè êà÷åñòâàòà ïðåäèìíî íà íàðîä-
íèÿ òèï àðõèòåêòóðà. Ïîñî÷åíàòà ñïåöèôèêà êàêòî íà

195 rodoparion.blogspot.com
îòäåëíèòå ñðåäíîâåêîâíè ïàìåòíèöè, òàêà è íà âñè÷êè-
òå êàòî öÿëî å èçðàç íà åäèí ñàìîáèòåí ïðîâèíöèàëåí
ñòèë, ñúîòâåòñòâàù íà ìàðãèíàëíèÿ õàðàêòåð íà èñëÿìà
â Ðóìåëèÿ.

***
Âúâ âðúçêà ñ ðåøåíèåòî îò 8 þëè 1826 ã. è ïîñëåäâàëàòà
ãî ñóëòàíñêà çàïîâåä îò ñúùàòà ãîäèíà êúñíî ïîñòðîå-
íèòå è ïàÿíòîâè áåêòàøêè òþðáåòà ñà ðàçðóøåíè. Ïî-
âå÷åòî îò òÿõ ñà ñå íàìèðàëè â íàñåëåíè ìåñòà ­ ïðåäèì-
íî â ñåëà, êúäåòî ñà èçïúëíÿâàëè è ôóíêöèÿòà íà çíàöè çà
óñâîåíî æèçíåíî ïðîñòðàíñòâî. Çàòîâà ëèêâèäèðàíåòî
èì å îçíà÷àâàëî íå ñàìî ëèøàâàíå íà áåêòàøèòå îò òÿõ-
íîòî îñíîâíî ìÿñòî çà çàñâèäåòåëñòâàíå íà âÿðàòà, íî
è çàëè÷àâàíå íà åäèíñòâåíèÿ çíàê çà óñâîåíèòå îò òÿõ
ñåëèùíè òåðèòîðèè. Òîâà äî èçâåñòíà ñòåïåí ñå îòíàñÿ
è çà êúçúëáàøèòå, òúé êàòî ïîâå÷åòî îò òÿõ ñà çàñâèäå-
òåëñòâàëè ðåëèãèîçíèòå ñè âúçãëåäè ñúùî â áåêòàøêè-
òå òþðáåòà.
Ñ òå÷åíèå íà âðåìåòî ïðåç âòîðàòà ÷åòâúðò íà ÕIÕ â.,
êîãàòî ñèëàòà íà ñóëòàíñêàòà çàïîâåä å çàïî÷íàëà äà îò-
ñëàáâà, áåêòàøèòå è êúçúëáàøèòå ïðèñòúïâàò êúì âúçñòà-
íîâÿâàíå íà ðàçðóøåíèòå èì êóëòîâè ñãðàäè. Òîãàâà çàïî÷âà
è îñíîâàâàíåòî íà íîâè òþðáåòà, íÿêîè îò êîèòî ñå íàìè-
ðàò â êúçúëáàøêè ìàõàëè è ñåëà.
Ïîâå÷åòî îò íîâîñúçäàäåíèòå òþðáåòà ñà èìàëè
ñàìî îãðàäà. ×àñò îò ìúæêèòå òþðáåòà â Èçòî÷íèòå
Ðîäîïè ñà òàêèâà è äíåñ. Ñïîðåä õåòåðîäîêñíèòå ìþñþë-
ìàíè òóê òþðáåòî ìîæå äà å áåç ïîêðèâ, íî çàäúëæèòåë-
íî òðÿáâà äà èìà îãðàäà, íóæíà çà ñòðàíè÷íà çàùèòà íà
ãðîáà ïðåäèìíî îò æèâîòíè. Âúâ âðúçêà ñ òîâà ñå å îôîð-
ìèëî ìíåíèåòî, ÷å ãðîá íà ñâåòåö áåç îãðàäà íå ñå ñìÿòà
çà òþðáå. Ñúùîòî ñå îòíàñÿ è çà íÿêîè ãðîáîâå ñúñ ñèì-
âîëè÷íà îãðàäà. Òàêúâ å ñëó÷àÿò ñ ãðîáà íà Þðêèå áàáà,
íàìèðàù ñå âèñîêî â ïëàíèíàòà íàä ñ. ×àêìàöè (äí. Êðåìå-
íåö), Ìîì÷èëãðàäñêî. Ãðîáúò íà òàçè ñâåòèöà å òðóäíî

196 rodoparion.blogspot.com
çàáåëåæèì îò ïðúâ ïîãëåä, çàùîòî å ñàìî ìàðêèðàí ñúñ
ñúáðàíè îò ìÿñòîòî ñêàëíè êàìúíè. Ìàðêèðîâêàòà íà ãðî-
áà ñå ñìÿòà îò ìàëêîòî æèòåëè íà ñåëîòî äíåñ çà ãðîáíà
îãðàäà, êîÿòî âúïðåêè ñèìâîëè÷íèÿ ñè õàðàêòåð å ñòàíà-
ëà ïîâîä çà âúçïðèåìàíåòî íà ãðîáà êàòî òþðáå.
Ìíîãî ðÿäêî ñå ñðåùàò è ãðîáîâå áåç îãðàäà, êîèòî
ñúùî ñå ñõâàùàò çà òþðáåòà. Òàêúâ å áèë ãðîáúò íà Ñàðú
Ñàëòúê â Èçíèê äî 1963 ã. Ø. Õ. Àêàëúí èçòúêâà, ÷å òîçè
ãðîá å áèë íàïúëíî îòêðèò ñïîðåä âîëÿòà íà ñàìèÿ ñâå-
òåö, êîéòî çàâåùàë: “Íåêà ñâåòèëèùåòî äà áúäå îòêðè-
òî îò âñè÷êè ñòðàíè, çà äà âëèçà âÿòúðúò, è îòãîðå äà
áúäå îòêðèòî, çà äà âàëè áëàãîäàò.”29 Åäèíè÷íè ñëó÷àè íà
òþðáåòà áåç îãðàäà èìà è â Ñåâåðíà Ãúðöèÿ. Òàêîâà íà-
ïðèìåð å òþðáåòî íà Õàñàí áàáà â îáëàñòòà Åâðîñ30 .
Òþðáåòàòà áåç ïîêðèâ ñà åäíà ïúðâè÷íà, óñòîé÷èâà è
øèðîêî ðàçïðîñòðàíåíà àðõèòåêòóðíà êîíñòðóêöèÿ. Ñ òÿõ
ñå çàñâèäåòåëñòâà ïî÷èò ñàìî êúì ìþñþëìàíè, îáÿâåíè çà
ñâåòöè. Îñâåí â Èçòî÷íèòå Ðîäîïè òàêèâà òþðáåòà ñå
ñðåùàò è â Ñåâåðíà Áúëãàðèÿ. Òàêîâà íàïðèìåð å òþðáåòî
íà Àëè áàáà, êîåòî ñå å íàìèðàëî â ìåñòíîñòòà Ïàëàìàðà,
íåäàëå÷ îò ñ. Ï÷åëàðîâî (Êóâàíäæèëàð), Øóìåíñêî. Ñïîðåä
ìåñòíèòå ëåãåíäè ïàòðîíúò íà òîâà òþðáå áèë ïðåñåë-
íèê îò Õîðàñàí è èìàë äâàìà ñèíîâå ­ Õþñåèí áàáà è ïðî÷ó-
ëèÿ ñå ñ íåâåðîÿòíèòå ñè ïîäâèçè Äåìèð Õàñàí áàáà. Ñïî-
ðåä Ôð. Áàáèíãåð, ïîñåòèë òþðáåòî ïðåç 1930 ã., òî å èìà-
ëî ñàìî êðúãëà (?) êàìåííà îãðàäà31 . Â íÿêîè ñåëà ñ êúçúëáà-
øè â Ñåâåðîèçòî÷íà Áúëãàðèÿ ñúùî èìà òþðáåòà áåç ïî-
êðèâ. Òàêîâà íàïðèìåð å òþðáåòî íà Àëâàí áàáà è íà Ãþë
áàáà â ñ. ßáëàíîâî. Òþðáåòàòà íà Åðìèø (Êàèï) áàáà è Ìó-
ðàä áàáà â ãð. Íèêîïîë ñà ñúùî áåç ïîêðèâ.
Òþðáåòà áåç ïîêðèâ ñå ñðåùàò è ïðè ìþñþëìàíèòå â
íÿêîè ñòðàíè îò Áëèçêèÿ Èçòîê. È. Ãîëäöèåð ñúîáùàâà çà
÷åñòî ñðåùàíè òàêèâà òþðáåòà â Åãèïåò âúâ âðúçêà ñ
ïðåäñòàâàòà çà ïàòðîíèòå èì êàòî ïîñðåäíèöè ìåæäó
çåìÿòà è íåáåñíàòà âëàãà. Âÿðâàëî ñå å, ÷å îïàñíîñòòà
îò çàñóøàâàíå ùå å ïî-ìàëêà, àêî ãðîáúò íà ñâåòåöà å
îòêðèò êúì íåáåòî. Ïî ïîâîä íà ïðåäñòàâàòà çà ïàòðî-

197 rodoparion.blogspot.com
íèòå ñâåòöè àâòîðúò ïîñî÷âà è ñëåäíîòî ïðåäàíèå. Âåä-
íàãà ñëåä ïîãðåáåíèåòî íà Ìîõàìåä â Ìåäèíà íàñòúïèëà
ñóøà. Êàòî ñðåäñòâî çà íåéíîòî ïðåêðàòÿâàíå Àéøå
(âòîðàòà ñúïðóãà íà Ïðîðîêà) ïîñúâåòâàëà äà ñå íàïðàâè
îòâîð íà ãðîáà â ïîñîêà êúì íåáåòî32 . Â Ñèðèÿ ñúùî èìà
òþðáåòà áåç ïîêðèâ. Òàì òå ñå ñðåùàò ïðåäèìíî â ñåëà ñ
øèèòè è ñà îñòàâÿíè îòêðèòè, çà äà áúäå íàïîÿâàíà çàã-
ðàäåíàòà ïëîù ñ äúæäîâíà âîäà, ñ êîÿòî ñïîðåä ìåñòíè-
òå âÿðâàíèÿ ñâåòöèòå óòîëÿâàëè æàæäàòà ñè 33 .
Íÿêîè îò îòêðèòèòå òþðáåòà â Èçòî÷íèòå Ðîäîïè
ñà è áåç âõîä, çà äà íå âëèçàò æèâîòíè. Âëèçàíåòî â òÿõ
ñòàâà ïî 3-4 ñòúïàëà, íàïðàâåíè îò äâåòå ñòðàíè íà åäíà
îò ñòåíèòå. Íåâèíàãè îáà÷å ïîñòðîÿâàíåòî íà òþðáå
áåç âõîä å ïðèêëþ÷âàëî óñïåøíî. Òàêúâ å ñëó÷àÿò â ñ. Ëàëå,
Ìîì÷èëãðàäñêî. Êîãàòî ñòðîèòåëèòå íàïðàâèëè îãðàäà-
òà áåç âõîä, íà äðóãèÿ äåí ÿ íàìåðèëè ïàäíàëà äî îñíîâè-
òå. Ïúðâîíà÷àëíî òå íå ðàçáðàëè êàêâà å ïðè÷èíàòà çà
òîâà è íà íÿêîëêî ïúòè ïðàâèëè îïèò äà âúçñòàíîâÿò
îãðàäàòà, íî òÿ âñå ïàäàëà. Íàêðàÿ ðåøèëè äà ïîñòðîÿò
îãðàäàòà ñ âõîä, ñëåä êîåòî òÿ íå ñå ðàçðóøèëà. Ìåñòíè-
òå ñåëÿíè îáÿñíÿâàò òîçè ñëó÷àé ñ âîëÿòà íà ñâåòåöà
òþðáåòî ìó äà èìà âõîä. Çà òÿõ òîé å çíàê è çà ñèëàòà íà
ñâåòåöà.
Ïðåç ÕÕ â. çàïî÷âà ïðîöåñ íà ïðåóñòðîéñòâî íà òþð-
áåòàòà áåç ïîêðèâ: ïðåìàõâàò ñå îãðàäèòå èì è íà òÿõíî
ìÿñòî ñå ñòðîÿò ñãðàäè. Â ñ. Ãîðíà êðåïîñò, Êúðäæàëèé-
ñêî, èìà òþðáå íà Õúçúð áàáà, êîåòî å ïîêðèòî ïðåç 1939
ã. 34 Ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îò òþðáåòàòà ñà ïîêðèòè ïðåç
âòîðàòà ïîëîâèíà íà âåêà. Îñîáåíî èíòåíçèâåí å òîçè
ïðîöåñ ïðåç ïîñëåäíîòî äåñåòèëåòèå: ñàìî â ñ. ßáëàíîâî
íàïðèìåð ñà ïðåóñòðîåíè â ñãðàäè òðè òþðáåòà ­ íà Õà-
ñàí áàáà (1994), íà Òîïóç áàáà (1995) è íà Êî÷ëó áàáà (1998).
Ïîñòðîÿâàíåòî íà ñãðàäè íà ìåñòàòà ñ îãðàäåíè ãðî-
áîâå å ïðåõîä îò ÷àñòè÷íà êúì öÿëîñòíà çàùèòà íà ãðî-
áîâåòå. Íåãîâîòî îñúùåñòâÿâàíå îáà÷å íå å ñâúðçàíî
ñàìî ñ ðàçðóøàâàíå èëè ïîäìÿíà íà îãðàäè.  íÿêîè ñëó÷àè
ñå å íàëàãàëî è èçêîðåíÿâàíå íà äúðâåòàòà, êîèòî ñà ñå

198 rodoparion.blogspot.com
íàìèðàëè äî ãðîáîâåòå è ñà áèëè ñõâàùàíè çà ñâåùåíè. Òàçè
ïðàêòèêà, íàðóøàâàùà íåïðèêîñíîâåíîñòòà íà ñâåùåíè-
òå äúðâåòà, ñå âúâåæäà ñ ìîòèâà, ÷å ñå îñèãóðÿâà ïî-äîá-
ðà âúçìîæíîñò çà çàñâèäåòåëñòâàíå íà êóëòà êúì ñâåò-
öèòå, êàêòî è íà âÿðàòà ïî ïðèíöèï â òþðáå ñ ïîêðèâ.
Îò äðóãà ñòðàíà, ïðàâè âïå÷àòëåíèå, ÷å äúðâåòàòà ïðè
ïîâå÷åòî ñãðàäè, ïîñòðîåíè íà ìåñòàòà íà îãðàäåíè ãðî-
áîâå, ñà çàïàçåíè. Òîâà ñå äúëæè ïðåäè âñè÷êî íà øèðîêî
ðàçïðîñòðàíåíîòî ñõâàùàíå è çà òåçè äúðâåòà êàòî ñâå-
ùåíè. Äðóãà îñîáåíîñò å, ÷å ïðåóñòðîåíèòå òþðáåòà ñå
íàìèðàò ïðåäèìíî â íàñåëåíè ìåñòà, êîåòî óëåñíÿâà ðå-
ëèãèîçíàòà ïðàêòèêà, à îáçàâåæäàíåòî íà òþðáåòàòà ñå
îïàçâà ïî-ñèãóðíî.
Ïðåç ïîñëåäíèòå äåñåòèëåòèÿ êúçúëáàøèòå â íÿêîè
ñåëà äîðè ñòðîÿò òþðáåòà çà íîâè ïàòðîíè. Òàêîâà å
æåíñêîòî òþðáå ñ àíîíèìåí ïàòðîí â ñ. ßáëàíîâî35 . Òà-
êîâà òþðáå èìà è â åäíà îò êúçúëáàøêèòå ìàõàëè íà ñ.
Øèðîêà ïîëÿíà, Õàñêîâñêî. Òî å ñåäåìñòåííî, íàðå÷åíî å
Õîø ãåëäè áàáà (Äîáðå äîøúë, áàáà) è å ñ êåíîòàôåí ãðîá.
Ìîòèâúò çà ïîñòðîÿâàíåòî ìó å èíñïèðèðàí îò ñúíÿ íà
ìåñòåí ó÷èòåë. Íîâè ñà è ïàòðîíèòå íà òþðáåòî â ñ.
×åðíèê, ïîñòðîåíî ïðåç 1994 ã.
Ïîâå÷åòî îò ïðåóñòðîåíèòå òþðáåòà ñà îñíîâàíè
ïðè ãðîáèùå ­ ìàõëåíñêî, ñåëñêî, äåðâèøêî (äâåòå òþðáå-
òà â ñ. Áèâîëÿíå) èëè íåóñòàíîâåíî. Èìà è ñëó÷àè íà îñíîâà-
âàíå íà òþðáå â ìþñþëìàíñêî ãðîáèùå íà óìðåëè îò ÷óìà.
 òàêîâà ãðîáèùå å ïîñòðîåíî òþðáåòî íà Çåêèå áàáà ïðè
ñ. Äåâèíöè, Ìîì÷èëãðàäñêî. Çà äåðâèøêîòî ãðîáèùå â ñ.
Áèâîëÿíå ñúùî ñå ñìÿòà, ÷å å íà óìðåëè îò ÷óìà. Îò äðóãà
ñòðàíà, ÷àñòè îò òåðèòîðèÿòà íà ñàìèòå òåêêåòà ñà ïðå-
âðúùàíè íÿêîãà â äåðâèøêè ãðîáèùà. Òàêîâà çàïàçåíî äî
äíåñ ãðîáèùå èìà ïðè òþðáåòî íà Äåìèð áàáà è íà Àêÿçúëú
áàáà. Äâà äåðâèøêè ãðîáà èìà è â äâîðà íà òþðáåòî íà
Îòìàí áàáà. Ñïîðåä åäíî áåêòàøêî âÿðâàíå, êîãàòî ãðî-
áîâåòå òóê ñòàíàò ñåäåì, ùÿëî äà ñå ïîÿâè ÷óäî.
Ñèìâîë íà âðúçêàòà ìåæäó òþðáåòàòà è ãðîáèùàòà
ñà äúðâåòàòà, òúé êàòî òå ñà îñíîâíàòà ðàñòèòåëíîñò

199 rodoparion.blogspot.com
è íà äâåòå ìåñòà. Äúðâåòàòà ïðåä òþðáåòî íà Êúç Àíà
ñà äîðè ñåäåì. Íàé-õàðàêòåðíàòà îñîáåíîñò íà îòêðèòè-
òå òþðáåòà â Èçòî÷íèòå Ðîäîïè ñà èìåííî äúðâåòàòà
äî ãðîáà, ñðåä êîèòî îáèêíîâåíî èìà è äúá. Ïîâå÷åòî îò
äúðâåòàòà â ãðîáèùàòà ñà ñúùî äúáîâè. Ïðè âåêîâíè
äúáîâè äúðâåòà å îñíîâàíî òþðáåòî íà Èáðàõèì áàáà â ñ.
Ðàâåí, Ìîì÷èëãðàäñêî. Ñðåä êúçúëáàøèòå îò Ñåâåðîèç-
òî÷íà Áúëãàðèÿ èìà âÿðâàíå, ÷å ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îò âëî-
æåíèÿ ñòðîèòåëåí ìàòåðèàë â òþðáåòî íà Àëè Äåíèç áàáà
â ñ. Âàðíåíöè, Òóòðàêàíñêî, å äúðâåíà è ÷å å èçïîëçâàí ñàìî
åäèí äúá. Õåòåðîäîêñíèòå ìþñþëìàíè ó íàñ ñìÿòàò äúáà
çà ñâåùåíî äúðâî, òúé êàòî âÿðâàò, ÷å òîé èìà äúëãè è
ïðàâè êîðåíè, êîèòî “ñòèãàò äî ìúðòâèòå”, ò. å. êîðåñ-
ïîíäèðàò ñúñ ñâåòà íà ìúðòâèòå. Òîâà óíèâåðñàëíî ñõâà-
ùàíå çà äúáà å åäíî îò îáÿñíåíèÿòà çà ÷åñòîòî ìó ñðå-
ùàíå è ïðè ãðîáîâåòå íà ñâåòöèòå.
Ñúâìåñòÿâàíåòî íà äúðâîòî ñ ãðîáà â òþðáåòàòà
ñå äúëæè è íà ôàêòà, ÷å â ðåëèãèîçíèòå òðàäèöèè íà õå-
òåðîäîêñíèòå ìþñþëìàíè äúðâîòî ñúùî å ñõâàùàíî êàòî
ìÿñòî çà ìîëèòâà. Âúâ âðúçêà ñ òîâà Â. À. Ãîðäëåâñêè ïîä-
÷åðòàâà, ÷å êúçúëáàøèòå â Ìàëà Àçèÿ èçáèðàò çà ìîëèò-
âåíî ìÿñòî ñòàðî äúðâî, ãðóïà îò ÷åòèðèäåñåò äúðâåòà
èëè öÿëà ãîðà. “Íà äúðâîòî, ïèøå àâòîðúò, êúçúëáàøèòå
ñå êëàíÿò, íà äúðâåòàòà ñå ïîñòàâÿò âîòèâíè äàðîâå
(ïîäêîâè). Åäèí äåí â ãîäèíàòà êúçúëáàøèòå ïðàâÿò òàì
ìîëèòâà è ïðèíàñÿò æåðòâà.”36  ïîäîáåí ïëàí å îñìèñëÿ-
íî è åäíî ñòàðî äúðâî, êîåòî ñå å íàìèðàëî íåäàëå÷ îò
òþðáåòî íà Êúç Àíà. Ïðè íåãî êúçúëáàøèòå îò Ñåâåðîèç-
òî÷íà Áúëãàðèÿ ñà êëàëè êóðáàíèòå ñè. Òå ñà ãî èçïîëçâàëè
è êàòî ñðåäñòâî çà èçïèòàíèå ­ ïðîâèðàëè ñà ñå ïðåç õðàëó-
ïàòà ìó ñàìî òåçè, êîèòî íå ñà ïðèäîáèëè ãðåõîâå. Ñïî-
ðåä ëåãåíäèòå çà Êúç Àíà ìÿñòîòî ïðè íåãî å ïðåâúðíàòî
â óñâîåíî îò íåÿ ïðîñòðàíñòâî.
Äðóãî ìÿñòî çà çàñâèäåòåëñòâàíå íà âÿðàòà ïðè õå-
òåðîäîêñíèòå ìþñþëìàíè ñà ãðîáîâåòå â òþðáåòàòà.
Çà áåêòàøèòå è êúçúëáàøèòå â Áúëãàðèÿ òå ñà îñíîâíî
ìÿñòî çà ìîëèòâà. Òâúðäå ïîêàçàòåëíî âúâ âðúçêà ñ òîâà

200 rodoparion.blogspot.com
å èçÿâëåíèåòî íà Ìóñòàôà Àëè (ðîä. 1938 ã.) ­ áåêòàø îò
ñ. Âðåëî, Ìîì÷èëãðàäñêî: “Ãðîáúò å íàøàòà âÿðà ­ â íåãî
âÿðâàìå è ïðè íåãî ñå ìîëèì.”
 ïîâå÷åòî ñëó÷àè ïàòðîíèòå íà ñóôèòñêèòå òþð-
áåòà ñà îáåêò íà ñïåöèôè÷íà ìèòîëîãèçàöèÿ. Íàé-òèïè-
÷åí ïðèìåð â òîâà îòíîøåíèå ñà íåîáè÷àéíî ãîëåìèòå
ðàçìåðè íà ãðîáîâåòå, ÷èÿòî äúëæèíà ñòèãà äî 5.25 ì ­
òîëêîâà å äúëúã ãðîáúò íà Õúçúð áàáà â ñ. Ãîðíà êðåïîñò.
Ñ ïîäîáíà äúëæèíà ñå îòëè÷àâà è ãðîáúò íà Àêÿçúëú áàáà
(4.45 ì). Íàä 3 ì äúëãè ñà ãðîáîâåòå íà Äåìèð áàáà (3.74 ),
íà Îòìàí áàáà (3.55) è íà íÿêîè äðóãè ñâåòöè, êàòî ßìóð
áàáà (3.60), Íàçúð áàáà (3.56), Èñìàí áàáà (3.35). Îáÿñíåíè-
åòî íà êúçúëáàøèòå îò ñ. Ãîðíà êðåïîñò çà äúëæèíàòà íà
ãðîáà â òÿõíîòî òþðáå å, ÷å õîðàòà íÿêîãà áèëè âèñîêè
70 àðøèíà. Âÿðâàëî ñå å, ÷å òîëêîâà áèëè âèñîêè ïðåäèìíî
äîøëèòå â ðàéîíà ðåëèãèîçíè ìèñèîíåðè è âîåíà÷àëíèöè
îò Õîðàñàí. Ïîäîáíî å îáÿñíåíèåòî è çà äúëæèíàòà íà
ãðîáà íà Äåìèð áàáà. Òî ñå ñúäúðæà â åäíà èíôîðìàöèÿ,
êîÿòî â ñïåöèàëèçèðàíàòà ëèòåðàòóðà ñå ñïîìåíàâà ñàìî
îò Á. Íîÿí. Òîé ïèøå, ÷å âúâ âðúçêà ñúñ ñïîðà ìåæäó áúëãà-
ðèòå è òóðöèòå áåêòàøè çà ïðîèçõîäà è ïðèíàäëåæíîñò-
òà íà òþðáåòî íà Äåìèð áàáà áèëè âçåòè êîñòè îò ãðîáà
â òþðáåòî, êîèòî èçñëåäâàëè â Ñîôèéñêèÿ óíèâåðñèòåò.
“Óñòàíîâèëî ñå, èçòúêâà àâòîðúò, ÷å òå ïðèíàäëåæàò íà
íÿêîãî ñ ïî-ãîëÿì îò îáèêíîâåíèÿ ÷îâåøêè ðúñò. Ïðèçíà-
âàíåòî íà òîçè ôàêò èçèãðàëî ðîëÿ ïðè âçåìàíåòî íà
ñúäåáíî ðåøåíèå”37 ïðè ñïîðà.
Íåîáè÷àéíàòà äúëæèíà íà òåçè ãðîáîâå å åäèí îò ñïå-
öèôè÷íèòå íà÷èíè, ñ êîéòî õåòåðîäîêñíèòå ìþñþëìàíè
ñà èçðàçèëè êóëòîâàòà ñè ïî÷èò êúì ñâåòöèòå. Êîëè÷å-
ñòâåíîòî èçìåðåíèå íà òÿõíàòà ïî÷èò å íàìåðèëî èçðàç
è â íåîáè÷àéíàòà âèñî÷èíà íà íÿêîè êàìåííè íàäãðîáèÿ.
Òàêèâà ñà íàïðèìåð òðè îò íàäãðîáèÿòà ïðè ãëàâàòà â
òþðáåòî Åëìàëú áàáà, êîèòî ñà âèñîêè ñúîòâåòíî 1.15,
1.50 è 1.60 ì.
Äðóã ñïåöèôè÷åí íà÷èí çà èçðàçÿâàíå íà êóëòîâî îò-
íîøåíèå êúì îòäåëíè ïàòðîíè å ëåãåíäàðíàòà èíôîðìà-

201 rodoparion.blogspot.com
öèÿ, ñúäúðæàùà ñå â íÿêîè åïèãðàôñêè òåêñòîâå. Òàêúâ å
ñëó÷àÿò ñ íàäïèñà âúðõó íàäãðîáíàòà ïëî÷à íà Õúçúð áàáà
è ñ íàäïèñà âúðõó ôàñàäíàòà ñòåíà íà ïðåääâåðèåòî êúì
íåãîâîòî òþðáå â ñ. Ãîðíà êðåïîñò. Ñïîðåä ïúðâèÿ íàä-
ïèñ Õúçúð áàáà óìðÿë ïðåç 550/1155 ã. Ñïîðåä âòîðèÿ íàä-
ïèñ òîé äîøúë îò Õîðàñàí ïðåç 474/1081-82 ã., èëè 73-74
ãîäèíè ïðåäè ïîñî÷åíàòà äàòà â íàäãðîáíàòà ïëî÷à çà
ñìúðòòà ìó. È äâåòå äàòè ñà ñâúðçàíè ñúñ ñúáèòèÿ, êîè-
òî èñòîðè÷åñêàòà ðåàëíîñò êàòåãîðè÷íî èçêëþ÷âà îò
ïðåäåëèòå íà áúëãàðñêèòå çåìè. Òåçè äàòè äîðè ïðåäõîæ-
äàò ãîäèíàòà, çà êîÿòî ñå ïðåäïîëàãà, ÷å Ñàðú Ñàëòúê å
ïðåìèíàë â Ðóìåëèÿ, ò. å. 662/1263-64 ã. Åäíà îò äâåòå
äàòè, ñïîìåíàòè â òåêñòà âúðõó êàìåííîòî íàäãðîáèå íà
Îòìàí áàáà, ñúùî å ìíîãî ñúìíèòåëíà. Íà 10-è ðåä îò
òîçè òåêñò å êàçàíî, ÷å Îòìàí áàáà íàïóñíàë Õîðàñàí ïðåç
1388 ã. Íà ïîñëåäíèÿ, 15-è ðåä, å ïîñî÷åíà ãîäèíàòà íà
ñìúðòòà ìó ­ 1478. 38 Ðàçëèêàòà ìåæäó äâåòå äàòè å 90
ãîäèíè. Àêî ñå ïðèåìå, ÷å òîé å íàïóñíàë Õîðàñàí, êîãàòî
å áèë ïðèìåðíî íà 20 ãîäèíè, òîâà îçíà÷àâà, ÷å Îòìàí áàáà
å æèâÿë íàé-ìàëêî 110 ãîäèíè. Íî òîâà äúëãîëåòèå å
òâúðäå ïîäîçðèòåëíî è íàé-âåðîÿòíî ïðîèçòè÷à îò
ïúðâàòà äàòà â òåêñòà ­ 1388 ã.
Èçíåñåíèòå íàçàä âúâ âðåìåòî äàòè îò ïîñî÷åíèòå
åïèãðàôñêè ïàìåòíèöè ïðèäàâàò íà ñïîìåíàòèòå â òÿõ
ïàòðîíè ëåãåíäàðåí õàðàêòåð. Íî ïàðàëåëíî ñ òîâà òå
ïîñòàâÿò ïîä âúïðîñ èñòîðè÷åñêàòà äîñòîâåðíîñò íà
÷àñò îò èíôîðìàöèÿòà â ñàìèòå ïàìåòíèöè. Äîðè íåùî
ïîâå÷å ­ äàòèòå â íàäïèñèòå ïðè òþðáåòî íà Õúçúð áàáà
ñà èçîáùî áåç èñòîðè÷åñêà ñòîéíîñò.
Ëåãåíäàòà çà äîøëèòå îò Õîðàñàí ìèñèîíåðè è âîå-
íà÷àëíèöè, îáÿâåíè ñëåä ñìúðòòà èì çà åâëèè (ñâåòöè), å
øèðîêî ðàçïðîñòðàíåíà ñðåä áåêòàøèòå è êúçúëáàøèòå
â Áúëãàðèÿ. Çà òåçè ìþñþëìàíè Õîðàñàí å ïðåäè âñè÷êî
ñâÿòî ìÿñòî, çàùîòî ñå âúçïðèåìà íå êàòî ãåîãðàôñêà
ðåàëèÿ, à êàòî “çåìÿ”, îò êîÿòî ñà äîøëè êàêòî ðàçïðîñ-
òðàíèòåëèòå íà âÿðàòà èì, òàêà è òåõíèòå ãàçèè (áîéöè
çà âÿðàòà, ãåðîè â áèòêè ñðåùó íåìþñþëìàíèòå). Ñïîðåä

202 rodoparion.blogspot.com
ëåãåíäèòå ìèñèîíåðèòå è îñîáåíî âîåíà÷àëíèöèòå ñà óì-
ðåëè ïî åäíî è ñúùî âðåìå íà ìåñòàòà, êúäåòî ñà ïîãðå-
áàíè. Ëîáíèòå èì ìåñòà ñà ïðåâúðíàòè â òþðáåòà, ñ êîè-
òî õåòåðîäîêñíèòå ìþñþëìàíè ñà ñàêðàëèçèðàëè íàñåëå-
íèòå îò òÿõ òåðèòîðèè ïî áúëãàðñêèòå çåìè.
Ìèòîëîãèçèðàíåòî íà ïîâå÷åòî ïàòðîíè íà ñóôèòñêè
òþðáåòà å ïîä âëèÿíèå è íà ìèòà çà Õúçúð (àë-Õàäèð)39 . Åäèí
îò íàé-ïîïóëÿðíèòå îáðàçè â ìþñþëìàíñêàòà ìèòîëîãèÿ,
òîé îáèêíîâåíî å îòúæäåñòâÿâàí èëè ñâúðçâàí ñ Èëÿñ (áèá-
ëåéñêèÿ Èëèÿ). Âúïðåêè ÷å â íÿêîè ñëó÷àè Õúçúð è Èëÿñ ìîæå
äà áúäàò òðåòèðàíè êàòî áëèçíà÷íà äâîéêà, êóëòúò êúì
Õúçúð çàåìà ïî-ãîëÿìî ìÿñòî â êóëòóðíîòî ïðîñòðàíñòâî
íà ìþñþëìàíèòå. “Â èñëÿìñêèÿ ñâÿò, èçòúêâà Ò. Å. Òåíèøå-
âà, êóëòúò êúì Õúçúð å ìíîãî ãîëÿì è ìîæå áåç ïðåóâåëè÷å-
íèå äà ñå êàæå, ÷å ïîïóëÿðíîñòòà íà òîçè ñâåòåö îòñòúïâà
ñàìî íà Ìîõàìåä è Àëè.”40 Èìåòî íà ñâåòåöà íå ñå ñïîìåíà-
âà â Êîðàíà, íî ñå ñìÿòà, ÷å â ñóðà 18 (Ïåùåðàòà, àéÿòè 60-
82) å ïðåäñòàâåí íåãîâèÿò ïðîòîòèï ­ åäèí äàðåí ñúñ çíà-
íèå “ðàá îò ðàáèòå” íà Àëëàõ, ó÷èòåë è íàñòàâíèê íà ïðî-
ðîêà Ìóñà (Ìîéñåé).  õàäèñíàòà ëèòåðàòóðà îáà÷å òîçè
“ðàá íà Àëëàõ” å íàðå÷åí Õúçúð41 .
Ñïîðåä íàðîäíèòå ëåãåíäè Õúçúð å ïîêðîâèòåë íà ïúòå-
øåñòâåíèöèòå â íàé-øèðîêèÿ ñìèñúë íà äóìàòà è å îðãà-
íè÷íî ñâúðçàí ñ ðàñòèòåëíèÿ ñâÿò, òúé êàòî Õúçúð (Õà-
äèð) â ïðåâîä îò àðàáñêè îçíà÷àâà ‘çåëåí’, ò. å. çåëåíèíà,
ðàñòèòåëíîñò. Íàé-âàæíîòî â ëåãåíäàðíàòà ìó õàðàêòå-
ðèñòèêà å, ÷å ñå ñìÿòà çà áåçñìúðòåí è ÷óäîòâîðåö. Ïðàç-
íèêúò â íåãîâà ÷åñò ­ Õúäðåëëåç (5-7 ìàé), ñå ïðîâåæäà çàäú-
ëæèòåëíî íà îòêðèòè ìåñòà (ïîëÿíè, ëèâàäè). Ñïîðåä èñ-
ëÿìîâåäèòå ïðîòîòèïúò íà Õúçúð â Êîðàíà êîðåñïîíäèðà
ñ íÿêîè ãåðîè îò äðåâíèòå åïè÷åñêè öèêëè, êîèòî ñúçäà-
âàò èëè íàìèðàò èçòî÷íèöè íà “æèâà âîäà”42 . Îñîáåíî ïî-
êàçàòåëíà âúâ âðúçêà ñ òîâà å èäåéíàòà îñíîâà íà ïðàçíè-
êà Õúäðåëëåç, ÷åñòâàí îò õåòåðîäîêñíèòå ìþñþëìàíè â
Èçòî÷íèòå Ðîäîïè ïðè ëå÷åáíèÿ èçâîð Äàìáàëà â åäíîèìåí-
íèÿ ïëàíèíñêè ìàñèâ, êúäåòî ñå íàìèðàò è áåêòàøêèòå
òþðáåòà íà Àê÷à÷ áàáà, ßðàí áàáà è Áàëúì áàáà43 .

203 rodoparion.blogspot.com
 Âëèÿíèåòî íà ìèòà çà Õúçúð íàìèðà èçðàç êàêòî ïðè
èçáîðà íà ìÿñòî çà îñíîâàâàíå íà òþðáåòà, òàêà è â
òÿõíîòî óñòðîéñòâî. Ïî-ãîðå èçòúêíàõ, ÷å ïîâå÷åòî
òþðáåòà ñà îñíîâàíè íà ìåñòà ñ äúðâåòà, êîèòî ìíî-
ãî ÷åñòî ñà ñå íàìèðàëè è ïðè ãðîáîâåòå. Òîâà ñå äúëæè
ïðåäè âñè÷êî íà îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å õåòåðîäîêñíè-
òå ìþñþëìàíè âúçïðèåìàò äúðâåòàòà êàòî ñèìâîëè íà
ñàìèòå ñâåòöè ­ ïðåäñòàâà, êîðåñïîíäèðàùà ñ ðàñòè-
òåëíèÿ àñïåêò íà ìèòè÷íèÿ Õúçúð. Íà òàçè îñíîâà å
ôîðìèðàíî è ñõâàùàíåòî íà äúðâåòàòà çà ñâåùåíè,
êîåòî îò ñâîÿ ñòðàíà å âúâåëî çàáðàíà çà ïîñåãàòåë-
ñòâî âúðõó òÿõ.
Ñúçäàâàíåòî èëè îòêðèâàíåòî íà âîäîèçòî÷íèöè,
âêëþ÷åíî â ÷óäîòâîðíèÿ ðåãèñòúð íà ìèòè÷íî-êîðàíè÷-
íèÿ Õúçúð, ñúùî å íàìåðèëî îòðàæåíèå â óñòðîéñòâîòî
íà íÿêîè ñàêðàëíè ìåñòà. Îñâåí öèòèðàíèÿ êîìïëåêñ ïðè
Äàìáàëà äðóã òèïè÷åí ïðèìåð å èçâîðúò Áåø ïàðìàê
(Ïåòòå ïðúñòà) ïðè òåêêåòî íà Äåìèð áàáà. Ñïîðåä ëå-
ãåíäàòà òîçè èçâîð ñå ïîÿâèë íà ìÿñòî, êúäåòî ñâå-
òåöúò ñå ïîäïðÿë ñ äÿñíàòà ñè ðúêà. Ïîäîáåí ïðèìåð å è
èçâîðúò, êîéòî ñïîðåä ëåãåíäàòà Êúç Àíà ñúçäàëà ïðè
òþðáåòî ñè. Èçâîð èìà è ïðè òþðáåòî íà Àëè áàáà â ñ.
ßáëàíîâî, çà êîéòî ñå âÿðâà, ÷å ñúùî å ñúçäàäåí îò ñâå-
òåöà.
Äðóã ñïîñîá çà ìèòîëîãèçàöèÿ íà ñâåòöèòå ñà ñúíè-
ùàòà, êîèòî â Êîðàíà è îñîáåíî â ìþñþëìàíñêàòà íàðîä-
íà êóëòóðà ñà ïîïóëÿðíî ñðåäñòâî çà ïðåäñêàçâàíå íà ñúáè-
òèÿ è ôîðìèðàíå íà ïðåäñòàâè. Õàðàêòåðåí ïðèìåð âúâ
âðúçêà ñ òîâà å ìèòîëîãèçàöèÿòà íà Íàçúð áàáà â
êúçúëáàøêîòî ñåëî Çâåçäåëèíà, Êúðäæàëèéñêî, êúäåòî âúç
îñíîâà íà ñúíèùà îáðàçúò íà ñâåòåöà ñå ñõâàùà åäíîâðå-
ìåííî êàòî ñòàðåö, æåíà è îãúí. Ïðåâðúùàíåòî íà òåçè
ñúíèùà âúâ âñåîáùà ïðåäñòàâà íà õîðàòà îò ñåëîòî çà
ñâåòåöà âåðîÿòíî íå å ñëó÷àéíî, àêî ñå âçåìå ïðåäâèä îá-
ñòîÿòåëñòâîòî, ÷å æåíàòà è îãúíÿò ñà ïðåäìåò íà îñî-
áåíà ïî÷èò ñðåä êúçúëáàøèòå è áåêòàøèòå 44 .

204 rodoparion.blogspot.com
 ***
Ñðåä âúçñòàíîâåíèòå è íîâîñúçäàäåíèòå òþðáåòà ó íàñ
èìà è æåíñêè. Íàëè÷èåòî èì ïðè õåòåðîäîêñíèòå ìþñþë-
ìàíè ñå îñíîâàâà íà ñóôèòñêè âúçãëåäè, óñâîÿâàíè è ïðî-
ïîâÿäâàíè êàêòî îò ìúæå, òàêà è îò æåíè. “Ìèñòè-
öèçìúò, ïèøå Äæ. Ñ. Òðèìèíãúì, å áèë åäèíñòâåíàòà ðå-
ëèãèîçíà ñôåðà, êúäåòî æåíàòà å ìîãëà äà ñå èçÿâè.” 45
Ðàçãëåæäàéêè âúïðîñà çà ñòàòóòà íà æåíñêèÿ ïîë â àãèî-
ëîãèÿòà íà èñëÿìà, È. Ãîëäöèåð èçòúêâà, ÷å ïî îòíîøåíèå
íà ñâåòîñòòà ïðè ìþñþëìàíèòå ñúùåñòâóâà ïúëåí ïà-
ðèòåò ìåæäó äâàòà ïîëà 46 .
 èñòîðèÿòà íà èñëÿìà èìà íåìàëêî æåíè ñóôèè.  ïîä-
ðîáíîòî ïðåäñòàâÿíå íà “æåíñêèÿ åëåìåíò â ñóôèçìà” À.
Øèìåë ïîä÷åðòàâà, ÷å “èìåíà íà æåíè ñâåòèöè ñå ñðåùàò
ïî öåëèÿ ìþñþëìàíñêè ñâÿò, íî ñàìî ìàëêà ÷àñò îò òÿõ ñà
âêëþ÷åíè â îôèöèàëíèòå àíàëè”47 . Íàé-èçâåñòíà ñðåä æå-
íèòå ñâåòèöè â èñëÿìà å Ðàáè’à àë-Àäàâèééà (óì. 801 ã.). Òÿ
å áèëà åäíà îò ìíîãîòî ïîñëåäîâàòåëêè (ó÷åíè÷êè) íà àë-
Õàñàí àë-Áàñðè è âèäíà ïðåäñòàâèòåëêà íà áàñðèéñêàòà
àñêåòè÷åñêà øêîëà. À. Øèìåë äîðè ÿ îïðåäåëÿ êàòî “ïúðâè-
ÿò èñòèíñêè ñâåòåö â èñëÿìà”48 . Ðàáè’à àë-Àäàâèééà å ïðî-
ïîâÿäâàëà êðàåí àñêåòèçúì. Íåéíèòå âúçãëåäè ñà ïîëó÷è-
ëè øèðîêà èçâåñòíîñò ñðåä ñëåäâàùèòå ïîêîëåíèÿ ñóôèè.
Ñïîðåä ëåãåíäèòå òÿ ïðèòåæàâàëà ñâðúõåñòåñòâåíè ñïî-
ñîáíîñòè è âúðøèëà ðàçëè÷íè ÷óäåñà49 . Ð. Íèêúëñúí êâàëè-
ôèöèðà íåéíîòî äåëî êàòî “çàáåëåæèòåëåí ïðèìåð íà èñ-
òèíñêî ìèñòè÷íî ñàìîïîæåðòâóâàíèå” 50 .
Ïîâå÷åòî æåíè ñóôèè ñà áèëè öåëèáàòíè.  ðàííèÿ
èñëÿì íÿêîè îò òÿõ äîðè ñà îñíîâàâàëè æåíñêè ñóôèòñêè
“ìàíàñòèðè”, èçâåñòíè ñ íàçâàíèåòî ðèáàò (àðàá., ïúðâî-
íà÷àëíî çíà÷åíèå ‘ïîãðàíè÷íî âîåííî óêðåïëåíèå’)51 . Êúç Àíà
ñúùî å áåçáðà÷íà, çàùîòî ñå îáðåêëà äà îñòàíå çàâèíàãè
äåâèöà. Áåçáðà÷íè ñà áèëè è äðóãè æåíè ïàòðîíè íà òþð-
áåòà ïðè õåòåðîäîêñíèòå ìþñþëìàíè ó íàñ, êàòî Þðêèå
áàáà, Çåêèå áàáà è Ïàòè. Çà ìîìè÷å ñå ñìÿòà è ïàòðîíúò
íà æåíñêîòî òþðáå â ñ. ßáëàíîâî. Íÿêîè îò æåíèòå ïàò-
ðîíè áèëè ãîäåíè, íî èç÷åçâàëè èëè óìèðàëè ïðåäè ñâàòáà-

205 rodoparion.blogspot.com
òà ñè. Òàêàâà å ëåãåíäàòà çà ïàòðîíèòå íà ×èôòå òþð-
áåñè è çà Èñìàí áàáà, ÷èåòî òþðáå ñå íàìèðà â ñ. Âðåëî,
Ìîì÷èëãðàäñêî52 .
Âúâåäåíè îò ñóôèçìà, ñâåòöèòå â èñëÿìà ïðîíèêâàò
è â äåðâèøêèòå îðäåíè, êúäåòî òÿõíîòî ïî÷èòàíå ñå
ïðåâðúùà â êóëò. Ïî òîçè ïîâîä Ð. Íèêúëñúí ïîä÷åðòàâà,
÷å “÷óäîòâîðíèÿò åëåìåíò â äðåâíèÿ ñóôèçúì íå å èìàë
òàêàâà çíà÷èìîñò, êàêâàòî ïðèäîáèâà âïîñëåäñòâèå ïðè
íàïúëíî óòâúðäåíîòî ïî÷èòàíå íà ñâåòöè, ñâúðçàíî ñ
äåðâèøêèòå îðäåíè”53 . Ïðèìåðèòå â òîâà îòíîøåíèå ñà
íåèçáðîèìè. À. Ïîïîâè÷ ïðåäñòàâÿ ÷àñò îò òÿõ â èçñëåä-
âàíåòî ñè âúðõó íÿêîè âÿðâàíèÿ çà ñìúðòòà ïðè äåðâèøè-
òå íà Áàëêàíèòå ­ ïðåäèìíî â ãðàíèöèòå íà áèâøà Þãî-
ñëàâèÿ 54 . Îñîáåíî âïå÷àòëÿâàùè ñà ïðèìåðèòå, êîèòî
àâòîðúò äàâà â ÷àñòòà çà ñâåòöèòå áåç ãëàâè è çà ñâåò-
öèòå, êîèòî èìàò òþðáåòà áåç ïîêðèâ, çàùîòî íå
òúðïÿò äà ñà ïîêðèòè55 . Äàííè çà òàêèâà ñâåòöè èìà è â
Áúëãàðèÿ. Ñðåä òóðöèòå â Êðóìîâãðàä íàïðèìåð å èçâåñ-
òåí ëåãåíäàðíèÿò ôàêò, ÷å áåêòàøêèÿò ñâåòåö Ñåééèä
áàáà âîäèë áèòêà îáåçãëàâåí. Ñëåä òîâà òîé ñàì çàíåñúë
ãëàâàòà ñè íà ìÿñòî, êúäåòî ìó å íàïðàâåíî òþðáå, êîå-
òî äíåñ ñå íàìèðà â ãðîáèùåòî íà ãðàäà56 . Ñïîðåä êúçúëáà-
øèòå îò ñ. Çâåçäåëèíà òþðáåòî íà Íàçúð áàáà å áåç ïî-
êðèâ, çàùîòî ñâåòåöúò íå òúðïÿë ïîêðèâ íàä ñåáå ñè. Íå
ïî-ìàëêî âïå÷àòëÿâàùè ñà è ÷óäåñàòà, èçâúðøåíè îò Êúç
Àíà. Ïîäîáíè ïðèìåðè, óòâúðæäàâàùè ÷óäîòâîðíèÿ åëå-
ìåíò â èäåîëîãèÿòà íà õåòåðîäîêñíèòå ìþñþëìàíè ó íàñ,
ñå ñðåùàò è â áèîãðàôèÿòà íà Ïàòè è íà Èñìàí áàáà ­
ïúðâàòà ïðåäñêàçâàëà ñ ïîâåäåíèåòî ñè îáðå÷åíîñòòà íà
áîëåí ÷îâåê, à âòîðàòà ïðåâúðíàëà òðèãúðáà êàìèëà â
êàìúê, ñ êîéòî îáîçíà÷èëà ìÿñòîòî íà ñâîÿòà ñìúðò.
Ðàçãëåæäàéêè ïðîáëåìà çà êóëòà êúì ñâåòöèòå â èñëÿ-
ìà, È. Ãîëäöèåð ïîñî÷âà ïðèìåðè çà ïî÷òè âñè÷êè ïî-èçâå-
ñòíè ÷óäåñà, èçâúðøâàíè êàêòî îò ñâåòöè, òàêà è îò
ñâåòèöè. Âúâ âðúçêà ñ òîâà òîé ïèøå: “Ùî ñå îòíàñÿ äî
÷óäåñàòà, êîèòî ñå ïðèïèñâàò íà ñâåòèèòå, òå ñà ïðî-
äóêò íà íåóäúðæèìàòà ôàíòàçèÿ íà èçòî÷íèÿ ÷îâåê, íà

206 rodoparion.blogspot.com
íåãîâàòà ñêëîííîñò êúì íåáèâàëèöè, íà íåãîâèÿ ñòðåìåæ
êúì âúçõèùåíèå îò íåâúçìîæíîòî”57 .
Åäèí îò íàé-ãîëåìèòå ìèñòè÷íè îðäåíè, ìàñîâî èç-
ëú÷âàù ñâåòöè, â ò. ÷. è òâúðäå ìíîãî æåíè ñâåòèöè, å
áåêòàøêèÿò. “Íàé-ãîëåìè âúçìîæíîñòè íà æåíèòå, ïèøå
âúâ âðúçêà ñ òîâà À. Øèìåë, å ïðåäîñòàâèë îðäåíúò íà
áåêòàøèòå â îñìàíñêà Òóðöèÿ. Òóê òå ñå ïîëçâàëè ñ àáñî-
ëþòíî ðàâåíñòâî ïðåä ìúæåòå: ïðåìèíàâàëè ñà ïðåç ñúùè-
òå ïîñâåòèòåëíè öåðåìîíèè, ïðèñúåäèíÿâàëè ñà ñå êúì
îáùèòå ïðàçíè÷íè òðàïåçè è ñúáèðàíèÿ ­ îáè÷àé, êîéòî å
äîâåë äî îáâèíÿâàíå íà áåêòàøèòå â àìîðàëíîñò.” 58
Ñïîðåä Äæ. Ê. Áúðäæ áåêòàøèòå äîðè óïîòðåáÿâàò
äóìàòà åðëåð (åä. ÷. åð) êàòî ñèíîíèì íà ñâåòöè 59 . Âúâ
âðúçêà ñúñ ñâåòöè ­ ìúæå è æåíè, êâàëèôèêàöèÿòà åð ñå
ñðåùà è ïðè õåòåðîäîêñíèòå ìþñþëìàíè â Áúëãàðèÿ. Ïî
îòíîøåíèå íà ìúæå òÿ å óïîòðåáåíà â íàäïèñà âúðõó ïðåä-
äâåðèåòî íà òþðáåòî íà Õúçúð áàáà â ñ. Ãîðíà êðåïîñò.
Çà åð, ò. å. þíà÷íà äåâîéêà, ñå ñìÿòà è Èñìàí áàáà. Îñâåí
òîâà òóðöèòå îò ìàõàëàòà Êàÿ áàøú (Øàõ Ìåëåê) â ãð.
Íèêîïîë íàðè÷àò ïàòðîíèòå íà âñè÷êè òþðáåòà â íåÿ
åðìèø (ïðè÷àñòèå îò ãë. ermek ‘äîñòèãàì, ïîñòèãàì, óç-
ðÿâàì’). Ñìèñúëúò íà òàçè êâàëèôèêàöèÿ ïî îòíîøåíèå íà
ïàòðîíèòå íå ñå çíàå îò ìåñòíîòî íàñåëåíèå. Òÿ ïî âñÿ-
êà âåðîÿòíîñò å âúâåäåíà ïîä áåêòàøêî âëèÿíèå, òúé
êàòî æèòåëèòå íà ìàõàëàòà èçïîâÿäâàò ñóôèòñêè âúçãëå-
äè, óíàñëåäåíè îò íÿêîãàøíî áåêòàøêî ïðèñúñòâèå â ñå-
ëèùåòî, âúïðåêè ÷å ñå ñìÿòàò çà ñóíèòè. Îò ãëåäíà òî÷-
êà íà ñóôèçìà, êàêòî è íà áåêòàøèçìà êâàëèôèêàöèÿòà
åðìèø ìîæå äà îçíà÷àâà ïðèçíàíèå çà äóõîâíà (ðåëèãèîçíà)
èçâèñåíîñò è ñâðúõåñòåñòâåíè ñïîñîáíîñòè.
Äðóãà ïðåäïîñòàâêà çà íàëè÷èåòî íà æåíñêè òþðáå-
òà ïðè áåêòàøèòå å êóëòúò êúì Ôàòèìà è ïðåäèìíî êúì
Êàäúíäæúê Àíà ­ ïúðâàòà æåíà ñâåòèöà â áåêòàøêèÿ îð-
äåí, ÷èåòî “æèëèùå” ñå íàìèðà â ìóçåéíèÿ êîìïëåêñ “Õàä-
æè Áåêòàø Âåëè” êðàé ãð. Êúðøåõèð â Êàïàäîêèÿ è å îáåêò
íà èçêëþ÷èòåëíà ïî÷èò. Êàäúíäæúê Àíà å áèëà ó÷èòåëêà
íà îñíîâàòåëÿ íà îðäåíà ­ Àáäàë Ìóñà60 . Òÿ å áèëà è ïúðâè-

207 rodoparion.blogspot.com
ÿò äóõîâåí ïðèåìíèê íà Õàäæè Áåêòàø ­ ïàòðîí íà îðäå-
íà. Âúâ âðúçêà ñ òîâà Äæ. Ê. Áúðäæ ïîñî÷âà ëåãåíäà, ñïî-
ðåä êîÿòî Êàäúíäæúê Àíà èçïèëà âîäàòà îò àïòåçà íà
Õàäæè Áåêòàø è çàáðåìåíÿëà, çàùîòî âúâ âîäàòà èìàëî è
êàïêè êðúâ îò íîñà íà ñâåòåöà. Âÿðâà ñå, ÷å îò òàçè áðå-
ìåííîñò òÿ ðîäèëà äâå äåöà61 , ÷èèòî ñëåäè âïîñëåäñòâèå
ñå ãóáÿò, òúé êàòî ñå çíàå ñúñ ñèãóðíîñò, ÷å Õàäæè Áåê-
òàø íå å èìàë ïîòîìñòâî 62 . Îò äðóãà ñòðàíà îáà÷å,
âúçíèêâàíåòî íà òå÷åíèåòî íà ÷åëåáèèòå â áåêòàøèçìà
ñå ñâúðçâà èìåííî ñ òåçè äåöà è òåõíèòå ïîòîìöè.
Ñúñ çàñëóãèòå ñè êúì îðäåíà è ñúñ ñâðúõåñòåñòâåíè-
òå ñè ñïîñîáíîñòè Êàäúíäæúê Àíà ñòàâà îáðàçåö íà ïî-
âåäåíèå çà æåíèòå ñâåòèöè ïðè áåêòàøèòå, âåëèêîëåïíà
èëþñòðàöèÿ íà êîåòî ñà ëåãåíäèòå çà Êúç Àíà ó íàñ. Îò
äðóãà ñòðàíà, Êúç Àíà ïðèòåæàâà ÷óäåñíèòå êà÷åñòâà äà
å íåâèäèìà, äà ñå ïðåíàñÿ íåâèäèìî, äà å áåçñìúðòíà è âå÷-
íî ìëàäà. Íÿêîè îò òåçè êà÷åñòâà ïðèòåæàâàò è ïàòðî-
íèòå íà ×èôòå òþðáåñè. Èíà÷å êàçàíî, êàêòî Êúç Àíà,
òàêà è òåçè ïàòðîíè ìàíèôåñòèðàò êà÷åñòâàòà íà
Êúðêëàð (×åòèðèäåñåòòå íåâèäèìè è âå÷íî æèâè ïàçè-
òåëè íà ñâåòà è âîèíè çà âÿðàòà), êóëòúò êúì êîèòî å
ìíîãî ïîïóëÿðåí â ìèñòè÷íèÿ èñëÿì è ïî-êîíêðåòíî ñðåä
õåòåðîäîêñíèòå ìþñþëìàíè. Îñâåí òîâà Êúç Àíà ñå ïðå-
âðúùà â ïòèöà ­ åäíî îò íàé-èçâåñòíèòå ÷óäåñà, èçïúëíÿ-
âàíî îò ñâåòöèòå íà õåòåðîäîêñíèòå ìþñþëìàíñêè îá-
ùíîñòè. Òÿ îáà÷å èçâúðøèëà è åäíî îò ïî-ðÿäêî ñðåùà-
ùèòå ñå ÷óäåñà ­ ïðåäñêàçàëà â ñúíÿ íà áåçäåòíî ñåìåé-
ñòâî ñîáñòâåíîòî ñè ðàæäàíå.
Òðàäèöèÿòà çà ñòðîåæ íà æåíñêè òþðáåòà è ðàçêðå-
ïîñòåíèÿò ñòàòóñ íà æåíàòà ïðè õåòåðîäîêñíèòå ìþ-
ñþëìàíè ñòàâàò ïîâîä çà âúçíèêâàíå è íà ñìåñåíè òþð-
áåòà, ñòðîåíè ó íàñ ãëàâíî îò êúçúëáàøè.
Êúçúëáàøèòå â Áúëãàðèÿ âúâåæäàò ïðàêòèêàòà çà
ñòðîåæ íà òþðáåòà, ñëåä êàòî óñâîÿâàò íÿêîè áåêòàøêè
òþðáåòà ïðåç âòîðàòà ÷åòâúðò íà ÕIÕ â. Òîãàâà å óñâîå-
íî òþðáåòî íà Äåìèð áàáà, à íàé-âåðîÿòíî è íà Àêÿçúëú
áàáà63 . Ïðåäïîëàãàì, ÷å òþðáåòî íà ßìóð áàáà â ñ. Äúæäîâ-

208 rodoparion.blogspot.com
íèê, Êðóìîâãðàäñêî, å ïîñòðîåíî ñúùî îò êúçúëáàøè, êîè-
òî ïðåäè òîâà ñà óñâîèëè çàâèéåòî íà ñâåòåöà. Òàêúâ ìîæå
áè å ñëó÷àÿò è ñ òþðáåòî íà Êúç Àíà. Âïîñëåäñòâèå êúçúëáà-
øèòå âúçïðèåìàò òðàäèöèÿòà íà áåêòàøèòå è èçãðàæäàò
ïî ìåñòà ñîáñòâåíè òþðáåòà. Îñíîâíèòå èì ìîòèâè ñà
ñúùèòå, êàêòî è íà áåêòàøèòå ­ çàñâèäåòåëñòâàíå íà
âÿðàòà è ïîëàãàíå íà çíàöè çà óñâîåíà ñåëèùíà òåðèòîðèÿ.
Çà áåêòàøèòå âòîðèÿò ìîòèâ å èìàë ïî-ãîëÿìî çíà-
÷åíèå â ìèíàëîòî, çàùîòî òÿõíîòî çàñåëâàíå ìíîãî ÷åñ-
òî å áèëî íå ñàìî ïðîáëåìàòè÷íî, íî è ñâúðçàíî ñúñ ñòðî-
åæ íà òþðáå.  ïîâå÷åòî ñëó÷àè òå ñà ñå çàñåëâàëè â ñåëà
íà òóðöè ñóíèòè, êîèòî ñà ãè ïîñðåùàëè âðàæäåáíî è äîðè
ñà ñå îïèòâàëè äà ãè ïðîãîíÿò. Çàòîâà îáèêíîâåíî åäíî
îò ïúðâèòå çàäúëæåíèÿ íà áåêòàøèòå ïðè çàñåëâàíåòî
èì â òàêèâà ñåëà å áèëî äà ïîñòðîÿò òþðáå, ñ êîåòî äà
îáîçíà÷àò íàñòàíÿâàíåòî ñè è óñâîåíàòà îò òÿõ ñåëèù-
íà òåðèòîðèÿ. Èäåÿòà çà ìàðêèðàíå íà óñâîåíî æèçíåíî
ïðîñòðàíñòâî îò íàé-ðàíî çàñåëèëèòå ñå â Ðóìåëèÿ õå-
òåðîäîêñíè ìþñþëìàíè ñå ñúäúðæà è â ëåãåíäèòå çà îñíî-
âàâàíå íà ñèìâîëè÷íèòå òþðáåòà íà Ñàðú Ñàëòúê â òàçè
÷àñò íà Îñìàíñêàòà èìïåðèÿ64 .
Åäèí îò øèðîêî ðàçïðîñòðàíåíèòå íà÷èíè çà ïî÷è-
òàíå íà îñíîâíèòå øèèòñêè êóëòîâå ñðåä õåòåðîäîêñíè-
òå ìþñþëìàíè å îñíîâàâàíåòî íà òþðáåòà ñúñ ñèìâîëè÷-
íè èëè âúçïîìåíàòåëíè ãðîáîâå. Òàêèâà ñà íàïðèìåð ãðîáúò
â òþðáåòî íà Ôàòèìà ïðè ñ. Áèâîëÿíå, îáùèÿò ãðîá (íà
Õàñàí è Õþñåèí) â òþðáåòî, ïîñòðîåíî èçòî÷íî îò îãðà-
äàòà íà òþðáåòî íà Îòìàí áàáà, êàêòî è òðèòå ãðîáà
(íà Õàçðåòè Àëè è ñèíîâåòå ìó Õàñàí è Õþñåèí) â òþðáå-
òî ïðè ñ. Âàðíåíöè. Íàé-íîâàòà èñòîðèÿ íà òîâà òþðáå
å äîñòà ñòðàííà. Ïðåç 1962 ã. áåêòàøèòå îò ñ. Ñâåùàðè
ñà ïîãðåáàëè â íåãî Õàéäåð áàáà ­ åäèí ìíîãî ïîïóëÿðåí â
Ñåâåðîèçòî÷íà Áúëãàðèÿ áåêòàø îò àëáàíñêè ïðîèçõîä è
ñúñ ñúìíèòåëíà ðåïóòàöèÿ. Îòòîãàâà îáà÷å êúçúëáàøè-
òå îò ðàéîíà ïðåñòàíàëè äà ïîñåùàâàò òþðáåòî, òúé
êàòî ñïîðåä òÿõ ãðîáúò íà áåêòàøêèÿ äåðâèø å îñêâåð-
íèë ñâåòîñòòà íà äðóãèòå òðè ãðîáà 65 .

14. 209 rodoparion.blogspot.com

 Ïî-ñïåöèàëíîòî îòíîøåíèå íà õåòåðîäîêñíèòå ìþ-
ñþëìàíè êúì äæàìèÿòà å ïîâîä äà ñå ñïðà è íà âúïðîñà çà
íåéíîòî íàëè÷èå ïðè íÿêîè îò òåõíèòå êóëòîâè ìåñòà. Â
îïèñàíèåòî íà òåêêåòî íà Îòìàí áàáà Åâëèÿ ×åëåáè èç-
òúêâà, ÷å òîâà “ãíåçäî íà äîñòîéíèòå äåðâèøè” å “áëà-
ãîóñòðîåíî ñ äæàìèÿ”66 . Î. Êåñêèîãëó, Ô. Êàíèö è Ñ. Ñ.
Áîá÷åâ äàâàò ñâåäåíèÿ çà äæàìèÿ è ïðè òåêêåòî íà Äåìèð
áàáà67 . Òàçè äæàìèÿ å ðàçðóøåíà âåðîÿòíî ïðåç 20-òå ãî-
äèíè íà ÕÕ â. ïî íåèçâåñòíè ïðè÷èíè.  îïèñàíèåòî íà
òåêêåòî, íàïðàâåíî îò À. ßâàøîâ, òÿ íå ñå ñïîìåíàâà, íî
ñïîðåä íÿêîè ñâåäåíèÿ îñíîâèòå º ñà áèëè âñå îùå âèäíè
äî 1956 ã.68
Ïðè òþðáåòî Åëìàëú áàáà â ñ. Áèâîëÿíå ñúùî èìà
äæàìèÿ, à íîâîîñíîâàíîòî òþðáå â ñ. ×åðíèê äîðè å ïî-
ñòðîåíî â äâîð íà äæàìèÿ. Äæàìèÿ èìà è â ñ. ßáëàíîâî.
Äæàìèèòå â òåçè ñåëà ñà äåéñòâàùè, à æèòåëèòå èì ñà
ñàìî õåòåðîäîêñíè ìþñþëìàíè ­ áåêòàøè â Áèâîëÿíå è
êúçúëáàøè â ×åðíèê è ßáëàíîâî. Íàëè÷èåòî íà äæàìèè â
òàêèâà ñåëà å òâúðäå ñòðàííî íà ïðúâ ïîãëåä, çàùîòî
áåêòàøèòå è êúçúëáàøèòå íå ïî÷èòàò äæàìèÿòà, íå ÿ
ïîëçâàò êàòî ìîëèòâåí äîì è èìàò ïî ïðèíöèï îòðèöà-
òåëíî îòíîøåíèå êúì íåÿ. Ïðè÷èíàòà çà òîâà å ñìúðòî-
íîñíîòî ðàíÿâàíå íà îáîæåñòâÿâàíèÿ îò òÿõ Àëè èáí Àáó
Òàëèá, èçâúðøåíî îò õàðèäæèòà Èáí Ìóëäæàì íà 19 ÿíóà-
ðè 661 ã. ïðè âõîäà íà äæàìèÿòà â Êóôà. Äâà äíè ïî-êúñíî
Àëè óìðÿë. Ïðåäèçâèêàíàòà ìó ñìúðò ïðè âõîäà íà äæàìèÿ-
òà â Êóôà ñòàâà ïîâîä çà ïîðàæäàíå íà êðàåí íåãàòèâèçúì
êúì äæàìèÿòà ïðåäèìíî ñðåä áåêòàøêèòå è êúçúëáàøêè-
òå îáùíîñòè. Òîâà òÿõíî îòíîøåíèå äàâà ìíîãî ñåðèîç-
íî îñíîâàíèå çà íåçà÷èòàíåòî èì êàòî ìþñþëìàíè îò ñó-
íèòèòå, êîåòî îò ñâîÿ ñòðàíà ñå ïðåâðúùà â ïåðìàíåí-
òíî äåéñòâàùà ïðåäïîñòàâêà çà íàïðåæåíèå è êîíôëèê-
òè ìåæäó òÿõ. Êàòî ðåàêöèÿ ñðåùó ïîäîáíî îáâèíåíèå è â
ñòðåìåæà ñè çà ñàìîäîêàçâàíå êàòî ìþñþëìàíè íÿêîè áåê-
òàøêè è êúçúëáàøêè îáùíîñòè ó íàñ ïðàâÿò êîìïðîìèñ è
äîïóñêàò èçãðàæäàíå íà äæàìèÿ â ñâîèòå ñåëèùà. Íî îò-
íîøåíèåòî èì êúì íåÿ å â íàé-ãîëÿìà ñòåïåí ôîðìàëíî è

210 rodoparion.blogspot.com
ñëóæè ïðåäèìíî êàòî ôàñàäà ïðåä äîìèíèðàùèòå â êîëè-
÷åñòâåíî îòíîøåíèå ñóíèòè çà áëàãîðàçóìíî ñêðèâàíå íà
âÿðàòà èëè îòêàçâàíå îò íåÿ ­ åäèí øèðîêî ðàçïðîñòðà-
íåí ïðèíöèï ñðåä áåêòàøèòå è êúçúëáàøèòå, èçâåñòåí ñ
íàçâàíèåòî òàêèééà (àðàá., áóêâ. ‘ïðåäïàçëèâîñò’). Ñëåä-
âàíåòî íà òîçè ïðèíöèï êàòî ñðåäñòâî çà ìíèìî ïðèîá-
ùàâàíå êúì ìíîçèíñòâîòî íà ñóíèòèòå äîðè ñå ïðèçíàâà
îò íÿêîè ïðåäñòàâèòåëè íà õåòåðîäîêñíèòå îáùíîñòè.
Íàïðèìåð Õàñàí Àõìåä (ðîä. 1942 ã.) - êúçúëáàø îò ñ. Øè-
ðîêà ïîëÿíà, ñïîäåëè: “Òå, ñóíèòèòå, ñà ñòî ïúòè ïîâå÷å
îò íàñ, ïî-êàëàáàëúê [ñà]. Ùåì, íå ùåì, òðÿáâà äà ñå ïîä-
÷èíÿâàìå íà òîà [êàëàáàëúê].” Ñïîðåä íåãî êúçúëáàøèòå è
áåêòàøèòå áèëè ïî-ìàëêî, çàùîòî õàëèôèòå ïðåäè Õàç-
ðåòè Àëè ­ Àáó Áàêð, Îìàð è Îñìàí, ïðèâëåêëè ïî-ãîëÿìà-
òà ÷àñò îò ìþñþëìàíèòå çà ñâîè ïîñëåäîâàòåëè, ò. å. çà
ïðèâúðæåíèöè íà ñóíèçìà.
Òâúðäå âïå÷àòëÿâàùî ïî ïîâîä íà äæàìèÿòà å èçÿâ-
ëåíèåòî íà Åáàäóëà Åþá (ðîä. 1935 ã.) - êúçúëáàø îò ñ.
×åðíèê. “Äæàìèÿòà, èçòúêíà òîé, å êúì ìîõàìåäàíèòå, à
òåêêåòàòà ­ ïîâå÷å îòèâàò êúçúëáàøèòå òàì. Ìîõàìå-
äàíèòå íå ïîñåùàâàò òåêêåòà. Òå íå îáåùàâàò òàêèâà
äàðîâå èëè, äà êàæåì, äà êîëÿò àãíåòà. Òå íå îáåùàâàò è
çàòîâà êàçâàò, ÷å òðÿáâà äà áúäå îòäåëíî [òþðáåòî].
Íî íÿìàëî êúäå äà [ãî] íàïðàâÿò ­ è â äâîðà íà äæàìèÿòà.
Ñåãà ñìÿòàò äà ïðåìåñòÿò äæàìèÿòà îòòàì... Äæàìèÿ-
òà èñêàò äà ïðåìåñòÿò íà äðóãî ìÿñòî ­ êúì ñòàðîòî
ó÷èëèùå. Èìà åäíà ñòàðà ñãðàäà ­ òàì ðàáîòèëíèöà áåøå
­ è îáåùàëè äà ÿ ïðåâúðíàò íà äæàìèÿ. Íî íÿìàò ñðåä-
ñòâà...  äæàìèÿ òå ­ êúçúëáàøèòå, íå õîäÿò, îáà÷å ïðåäè
­ òå ñåãà âå÷å íå ñå ñòðàõóâàò, ­ îáà÷å ïðåäè ìîõàìåäàíè-
òå ìíîãî íàïàäàëè, ìíîãî íàïàäàëè è ðàçëè÷íè ïðåäàíèÿ,
ðàçëè÷íè ïðèêàçêè, ðàçëè÷íè èçìèñëèöè. Ùîì ñå ñúáèðàò
æåíè è ìúæå íà åäíî ìÿñòî, íàé-ðàçëè÷íè ðàáîòè ðàçêàç-
âàëè, íàëè, óãàñâàò ñâåùè, æåíèòå ñå ñúáëè÷àëè ãîëè, íå
çíàì êàêâè ñè, åé òàêèâà. È çàòîâà ñå ïàçåëè è àêî íÿìà
äæàìèÿ, òå êàçâàëè: Åòî, âèå íà äæàìèÿ íå õîäèòå, Êîðà-
íà íå ïî÷èòàòå, õâúðëÿòå Êîðàíà â êëîçåòà ­ ïðèïèñâàò

211 rodoparion.blogspot.com
íà êúçúëáàøèòå íàé-ðàçëè÷íè ìðúñîòèè. È çàòîâà ïîñò-
ðîèëè äæàìèÿòà, ÷å äà ñå ñìÿòà, ÷å ñå îòèâà íà äæàìèÿ,
îáà÷å 5-6 ÷îâåêà ­ ïåòúê ñàìî îòèâàò, è â Áàéðàìà, 5-6
÷îâåêà, âúçðàñòíè õîðà, è òî äà íå êàçâàò, ÷å êúçúëáàøè-
òå íå îòèâàò íà äæàìèÿ... Ïðåäàíèÿòà ðàçêàçâàò, ÷å
êúçúëáàøèòå ïîâå÷å âÿðâàò íà Àëè ­ çåòÿ íà Ìîõàìåä. Àëè
ãî ñìÿòàò, íàëè, ãëàâà íà, ñúçäàòåë íà êúçúëáàøêàòà ñåê-
òà. È íàèñòèíà å òàêà... Òîé áèë óáèò â äæàìèÿòà è çàòî-
âà ìíîãî-ìíîãî íå ïî÷èòàò äæàìèÿòà ­ íàëè òîé å áèë
óáèò â äæàìèÿòà, 63-ãîäèøåí çàãèíàë â äæàìèÿòà.”
Ïîäîáíî å áèëî îòíîøåíèåòî êúì äæàìèÿòà è íà
êúçúëáàøèòå â Ìàëà Àçèÿ. Ïî òîçè ïîâîä Â. À. Ãîðäëåâñêè
ïèøå: “Ñòðîãî íàáëþäàâàéêè èçïîâÿäâàíåòî íà ñóíèçìà,
îñìàíñêàòà äúðæàâà å ïðåñëåäâàëà êúçúëáàøèòå. Òÿ å èçèñ-
êâàëà íàñåëåíèåòî º äà èçïúëíÿâà ðåëèãèîçíèòå îáðåäè
íåçàâèñèìî îò ðàçáèðàíåòî, ÷å ïðîâåæäàíåòî íà ïåòú÷-
íèòå ìîëèòâè å áèëî çàòðóäíåíî îò ëèïñàòà íà äæàìèè.
Íî è òàì, êúäåòî å èìàëî äæàìèè, êàêòî íàïðèìåð â êàçà
Õþñåéíàáàò, æèòåëèòå ñà èçáÿãâàëè îáùàòà ìîëèòâà, à
àêî ñà ÿ èçïúëíÿâàëè, òî ñà ïðîïóñêàëè õóòáàòà, èëè èìå-
íàòà íà “÷åòèðèìàòà ïðèÿòåëè”, ò. å. ïðàâåäíèòå õàëè-
ôè.”69 Âúâ âðúçêà ñ òîâà ñúùèÿò àâòîð ñúîáùàâà, ÷å ñïî-
ðåä óêàç ¹ 33 îò 1568 ã. èìàìèòå èçáÿãâàëè äà ïðîèçíàñÿò
èìåíàòà íà ïúðâèòå òðèìà õàëèôè. Òîé ñúîáùàâà è çà óêàç
¹ 53 îò 1583 ã., îò êîéòî ñå ðàçáèðà, ÷å êúçúëáàøèòå â
Àìàñèÿ ñà íåíàâèæäàëè èìåíàòà Àáó Áàêð, Îìàð è Îñìàí,
êîåòî ñïîðåä àâòîðà å ïðèçíàê çà øèèçúì70 .
Îñíîâíèÿò ñòðîèòåëåí ìàòåðèàë, èçïîëçâàí çà êúñíî
ïîñòðîåíèòå òþðáåòà, ñå îïðåäåëÿ ïðåäèìíî îò õàðàê-
òåðà íà îêîëíàòà ïðèðîäíà ñðåäà. Òèïè÷åí ïðèìåð ñà êà-
ìåííèòå òþðáåòà â Èçòî÷íèòå Ðîäîïè. Íåâèíàãè îáà÷å
òîçè ïðèíöèï å âàëèäåí è òîâà ñå îòíàñÿ ãëàâíî çà ñòðî-
åæà íà íàé-íîâèòå òþðáåòà.
Ïðåîáëàäàâàùàòà ÷àñò îò êúñíî ïîñòðîåíèòå òþð-
áåòà ñà ÷åòèðèñòåííè. Ñðåùàò ñå îáà÷å è ìíîãîñòåííè,
ïðåäèìíî ñåäåìñòåííè. Òå ñà áåç èçêëþ÷åíèå ìúæêè. Òàêîâà
ñðåä ïî-ñòàðèòå îò òÿõ å òþðáåòî íà Àëè áàáà â ñ. Øèðî-

212 rodoparion.blogspot.com
êà ïîëÿíà, êúäåòî ïî ïîäîáèå íà íåãî è íà òþðáåòî íà
Îòìàí áàáà å íàïðàâåíî è òþðáåòî Õîø ãåëäè áàáà. Ñúâñåì
íîâèòå òþðáåòà íà Õàñàí áàáà è íà Òîïóç áàáà â ñ. ßáëàíî-
âî ñà ñúùî ñåäåìñòåííè. Æåëàíèåòî íà êúçúëáàøèòå îò ñ.
Ãîðíà êðåïîñò å áèëî è òÿõíîòî òþðáå äà áúäå ïîñòðîåíî
êàòî òþðáåòî íà Îòìàí áàáà, ò. å. äà å ñåäåìñòåííî, íî
ïî òåõíè÷åñêà ïðè÷èíà òî å íàïðàâåíî ñ îñåì ñòåíè. Ïî-
ñòðîåíè ïî àíàëîãèÿ íà âúâåäåíàòà â íà÷àëîòî íà ÕVI â. ó
íàñ ñåäåìñòåííà ôîðìà íà áåêòàøêèòå òþðáåòà, ïîñî÷å-
íèòå ñãðàäè ñà èçðàç íà ïðèåìñòâåíîñò è çíàê çà óòâúðæ-
äàâàíå íà òàçè ôîðìà, êîÿòî ñå ñðåùà ìíîãî ðÿäêî â îñ-
ìàíñêàòà êóëòîâà àðõèòåêòóðà íà Áàëêàíèòå è å ïî ïðèí-
öèï íåòèïè÷íà â èñëÿìñêàòà àðõèòåêòóðà.
Ñðåä êúñíî ïîñòðîåíèòå òþðáåòà èìà åäíî øåñò-
ñòåííî ­ íà Àëè Êî÷ áàáà â ãð. Íèêîïîë71 , è åäíî ïåòñòåí-
íî ­ íîâîïîñòðîåíîòî òþðáå íà íåãîâèÿ ñèí Êî÷ëó áàáà â
ñ. ßáëàíîâî. Âúâ âòîðîòî òþðáå ñå íàìèðàò è ãðîáîâå-
òå íà äâàìàòà ìó ñèíîâå Õàñàí è Õþñåèí.
Ðàçëèêàòà â áðîÿ íà ñòåíèòå íà êúñíî ïîñòðîåíèòå
òþðáåòà å èíäèêàöèÿ çà ïðèäúðæàíå íà ñòðîèòåëèòå èì
êúì äâå àðõèòåêòóðíè òðàäèöèè ­ íà íàðîäíàòà àðõèòåê-
òóðà (òþðáåòà ñ ÷åòèðè ñòåíè) è íà êóëòîâàòà àðõèòåê-
òóðà (òþðáåòà ñ ïîâå÷å îò ÷åòèðè ñòåíè).
Îñíîâíèòå ôîðìè, ñ êîèòî õåòåðîäîêñíèòå ìþñþë-
ìàíè çàñâèäåòåëñòâàò âÿðàòà ñè ïðè ïîñåùåíèå íà êóë-
òîâèòå èì ìåñòà, ñà: ïàëåíå íà ñâåùè äî ãðîáîâåòå â
òþðáåòàòà; èíäèâèäóàëíè è êîëåêòèâíè èçïúëíåíèÿ íà
ìîëèòâàòà íèéàç ­ ñúùî äî ãðîáîâåòå; äàðÿâàíå íà ïàðè
è ïðåäìåòè çà ïîääúðæàíå è îáçàâåæäàíå íà òþðáåòàòà;
ïðîâåæäàíå íà ïðàçíèöè (â Èçòî÷íèòå Ðîäîïè ìàåòà, äèàë.
îò àðàá. ìà‘ ‘âîäà’72 ), íà êîèòî êîëåíåòî íà îáùè êóðáàíè
ïðè òþðáåòàòà å çàäúëæèòåëíî.
Äàâàíåòî íà èíäèâèäóàëíè êóðáàíè ïî íàé-ðàçëè÷íè ïî-
âîäè ïðè òþðáå ñúùî å øèðîêî ðàçïðîñòðàíåíà ïðàêòèêà
ñðåä êúçúëáàøèòå è áåêòàøèòå. Âúâ âðúçêà ñ òîâà òþðáå-
òàòà íà Äåìèð áàáà è íà Îòìàí áàáà ñà ñå óòâúðäèëè êàòî
ñâîåîáðàçíè öåíòðîâå ­ ïúðâîòî çà Ñåâåðîèçòî÷íà, à âòî-

213 rodoparion.blogspot.com
ðîòî çà Þãîèçòî÷íà Áúëãàðèÿ. Ñ ïîä÷åðòàíà àêòèâíîñò ñå
äàâàò èíäèâèäóàëíè êóðáàíè ïðè òþðáåòî íà Îòìàí áàáà.
Òóê äàâàíåòî íà òàêèâà êóðáàíè ñå ïðàâè ïî âñÿêî âðåìå íà
ãîäèíàòà, ïî÷òè âñåêè äåí, à ñúùî è ïî íÿêîëêî ïúòè íà äåí.
 òðè îò êúñíî ïîñòðîåíèòå òþðáåòà èìà åëåìåíòè,
êîèòî ñà òâúðäå ñïåöèôè÷íè ñàìè ïî ñåáå ñè, à íÿêîè îò
òÿõ ñà è áåç àíàëîã â êóëòîâàòà àðõèòåêòóðà íà õåòåðî-
äîêñíèòå ìþñþëìàíè. Ñòàâà äóìà çà ìèõðàáíàòà íèøà â
òþðáåòî íà Êúç Àíà, çà ñëåïèÿ äúðâåí êóïîë îò îñåì ÷àñòè
â òþðáåòî Åëìàëú áàáà è çà ñêàëíèÿ êàìúê â òþðáåòî íà
Èñìàí áàáà, ñèìâîëèçèðàù ëåãíàëà òðèãúðáà êàìèëà.
Èíòåðèîðúò íà òþðáåòàòà âêëþ÷âà êàêòî áèòîâè
ïðåäìåòè, òàêà è äåêîðàòèâíè åëåìåíòè, ïîâå÷åòî îò êîè-
òî âúçïðîèçâåæäàò îïðåäåëåíè ðåëèãèîçíè âúçãëåäè è ñèì-
âîëè. Îñâåí ñ ðîãîçêè, ÷åðãè, äþøåöè, êîæè è âúçãëàâíèöè çà
ñÿäàíå ðåäèöà òþðáåòà ñà îáçàâåäåíè è ñ èçêóñòâåíè öâåòÿ
â ñàêñèè, âåçàíè êúðïè è êîâüîðè, ìàëîôîðìàòíè ãîáëåíè è
ïëþøåíè êèëèìè, êàðòèíè è ùàìïè ñ îáðàçè íà øèèòñêè ñâåò-
öè è ðåëèãèîçíè ñþæåòè, íàäïèñè ñúñ ñâåùåíè òåêñòîâå,
äîðè è ñ ôîòîãðàôèè íà íÿêîè ïàòðîíè. Òîâà îçíà÷àâà, ÷å â
ñàêðàëíèÿ èíòåðèîð íà òþðáåòàòà ïðîòè÷àò äâà ïàðàëåë-
íè ïðîöåñà ­ íà õóìàíèçàöèÿ è íà åñòåòèçàöèÿ.
Ñúîòíîøåíèåòî ìåæäó áèòîâèòå è äåêîðàòèâíî-ðå-
ëèãèîçíèòå åëåìåíòè çàâèñè îò ìÿñòîòî, êúäåòî å ïî-
ñòðîåíî òþðáåòî. Àêî òî íå ñå íàìèðà áëèçî äî íàñåëåíî
ìÿñòî, â íåãî ïðåîáëàäàâà áèòîâîòî îáçàâåæäàíå. È îá-
ðàòíî ­ àêî òþðáåòî å â íàñåëåíî ìÿñòî, èíòåðèîðíîòî
ìó ïðîñòðàíñòâî å èçïúëíåíî ïðåäèìíî ñ äåêîðàòèâíî-
ðåëèãèîçíè åëåìåíòè.
Èìà îáà÷å è åëåìåíòè, êîèòî íå ñà çàâèñèìè îò õà-
ðàêòåðà íà ìÿñòîòî. Òàêèâà ñà êàêòî ñâåùèòå è ñâåù-
íèöèòå êàòî êóëòîâè ïðåäìåòè, òàêà è ðàçëè÷íèòå ðå-
ëèêâè, êàêâèòî å èìàëî â íÿêîè ñðåäíîâåêîâíè òþðáåòà.
Íî çà ðàçëèêà îò ðåëèêâèòå, êîèòî ñå ñðåùàò ñïîðàäè÷-
íî, êóëòîâèòå ïðåäìåòè ñà ïîñòîÿííè è àáñîëþòíî çàäú-
ëæèòåëíè, çàùîòî áåç òÿõ íå ìîæå äà ñå ïðîâåäå ðèòó-
àëúò çà çàñâèäåòåëñòâàíå íà âÿðàòà.

214 rodoparion.blogspot.com
 Îáèêíîâåíî òþðáåòàòà â íàñåëåíèòå ìåñòà ñà çàê-
ëþ÷âàíè, êàòî îñíîâíèÿò ìîòèâ çà òîâà å îïàçâàíå íà
ïî-áîãàòîòî èì îáçàâåæäàíå. Ïî ïðèíöèï îáà÷å òþðáå-
òàòà íå áèâà äà ñå çàêëþ÷âàò, çà äà ìîæå äà ñå ïîñåùà-
âàò ïî âñÿêî âðåìå è ãëàâíî ïðè âíåçàïíî âúçíèêíàëî îá-
ñòîÿòåëñòâî. Âúâ âðúçêà ñ òîâà È. Ãîëäöèåð èçòúêâà,
÷å âðàòèòå íà òþðáåòàòà â ïîãðàíè÷íàòà îáëàñò ìåæ-
äó Åãèïåò è Ñèðèÿ íèêîãà íå ñå çàêëþ÷âàò, çàùîòî ñïî-
ðåä âÿðâàíèÿòà íà ìåñòíèòå áåäóèíè òþðáåòî å çàùè-
òåíî ìÿñòî îò ïàòðîíà ìó çà âñåêè ïðåñëåäâàí æèòåë
íà ïóñòèíÿòà. Îñâåí òîâà àâòîðúò ïîä÷åðòàâà, ÷å
ñòðàõúò îò ïðîêëÿòèåòî íà ñâåòöèòå å áèë íåïðåîäî-
ëèìà ïðåãðàäà çà îãðàáâàíå íà èìóùåñòâîòî â òåõíèòå
“æèëèùà”73 .
 çàêëþ÷åíèå íà èçòúêíàòîòî äîòóê çà êúñíàòà êóë-
òîâà àðõèòåêòóðà íà õåòåðîäîêñíèòå ìþñþëìàíè â Áúëãà-
ðèÿ ñå íàëàãàò äâà îñíîâíè èçâîäà. Ïúðâî, ïðåîáðàçóâàíå-
òî íà ðåäèöà òþðáåòà îò îòêðèòè â çàêðèòè ñàêðàëíè
ïðîñòðàíñòâà å ïîâðàòåí ìîìåíò â òÿõíîòî ïðåîñìèñ-
ëÿíå êàòî êóëòîâè ìåñòà. Âòîðî, ñòðîåæúò íà íîâè òþð-
áåòà, êàêòî è íà òþðáåòà çà íîâè ïàòðîíè (ñâåòöè) å
ñâèäåòåëñòâî çà æèçíåíîñòòà íà ñóôèòñêàòà àðõèòåê-
òóðà â Áúëãàðèÿ è íà îðãàíè÷íî ñâúðçàíàòà ñ íåÿ òðàäè-
öèÿ çà èçëú÷âàíå íà ñâåòöè â õåòåðîäîêñíèÿ èñëÿì.

ÁÅËÅÆÊÈ

1
ßâàøîâ, À. Òåêåòî Äåìèð áàáà. Ðàçãðàä, 1934, ñ. 8.
2
Àëåêñèåâ, Á. Îòìàí áàáà â ïèñìåíàòà è óñòíàòà òðàäèöèÿ íà
õåòåðîäîêñíèòå ìþñþëìàíè. ­ Ìèíàëî, 1999, ¹ 2, ñ. 26.
3
Ζεγκινη, Ε. Ο Μπεκτασισµος στη ∆. Θρακη. Θεσσαλονικη, 1988,
180-181.
4
Oto-Dorn, K. Islamska umetnost. Novi Sad, 1971, s. 17.
5
Ïî-ïîäðîáíè ñâåäåíèÿ çà ïîñî÷åíèòå òþðáåòà è òåõíèòå ïàò-
ðîíè âæ. ó Ìèêîâ, Ë. Àëèàíñêè ãðîáíèöè â Èçòî÷íèòå Ðîäîïè. ­ Áúëãàð-
ñêè ôîëêëîð, 1996, ¹ 3­4, 38-61; Ñúùèÿò. Êúñíà êóëòîâà àðõèòåêòóðà
íà õåòåðîäîêñíèòå ìþñþëìàíè â Áúëãàðèÿ (æåíñêè è ñìåñåíè òþðáåòà

215 rodoparion.blogspot.com
îò ÕIÕ ­ ÕÕ â.). ­ Â: Ñúäáàòà íà ìþñþëìàíñêèòå îáùíîñòè íà Áàëêàíè-
òå. Ò. 4. Èñëÿì è êóëòóðà. Ñ., 1999, 52-91.
6
Ñòàéíîâà, Ì. Îñìàíñêè èçêóñòâà íà Áàëêàíèòå ÕV ­ ÕVIII âåê. Ñ.,
1995, ñ. 23. Ïîäîáíî ìíåíèå èçêàçâàò ñúùî Ñòð. Äèìèòðîâ è Ò. Èâ.
Æèâêîâ: Äèìèòðîâ, Ñòð. Êúì èñòîðèÿòà íà äîáðóäæàíñêèòå äâóîá-
ðåäíè ñâåòèëèùà. ­ Äîáðóäæà, 11, 1994, ñ. 95; Æèâêîâ, Ò. Èâ. Åòíè÷íè-
ÿò ñèíäðîì. Ñ., 1994, ñ. 154.
7
Áàëêàíñêà, À. Òðàêèéñêîòî ñâåòèëèùå ïðè “Äåìèð áàáà òåêå”
(âòîðàòà ïîëîâèíà íà ïúðâîòî õèëÿäîëåòèå ïð. Õð.). Ñ., 1998.
8
Ñòàéíîâà, Ì. Öèò. ñú÷., ñ. 24.
9
Êúí÷îâ, Â. Èç áúëãàðñêà Äîáðóäæà. Ïúòíè áåëåæêè. Ñ., 1901, ñ. 12.
10
Ðàäèîíîâà, Ä. Òåêåòî íà Àê ÿçúëú áàáà ïðè ñ. Îáðî÷èùå. ­ Äîá-
ðóäæà, 11, 1994, ñ. 70.
11
Èâàíîâà, Ä. Çà åäíî äâîéíî ñâåòèëèùå â Ñåâåðîèçòî÷íà Áúëãà-
ðèÿ. ­ Åïîõè, II, 1994, ¹ 2, ñ. 99.
12
Ìèêîâ, Ë. Ãðîáíèöàòà (òþðáåòî) íà Îòìàí áàáà â ñ. Òåêåòî,
Õàñêîâñêî. ­ Áúëãàðñêè ôîëêëîð, 2000, ¹ 2, 80-87.
13
Ìèêîâ, Ë. Ìþñþëìàíñêàòà ãðîáíèöà â ñ. Áîãîìèë, Õàðìàíëèéñêî
(èñòîðèÿ è ëåãåíäè). ­ Áúëãàðñêè ôîëêëîð, 1999, ¹ 1-2, 113-121.
14
Arseven, C. E. L’art turc depuis son origine jusqu’à nos jours. Istanbul,
1939, p. 81, fig. 141.
15
Ìèêîâ, Ë. Òþðáåòî (ãðîáíèöàòà) íà Êàäåìëè áàáà êðàé ñ. Ãðà-
ôèòîâî, Íîâîçàãîðñêî. ­ Ìèíàëî, 1999, ¹ 3, 25-30. Çà òîâà òþðáå
âæ. ñúùî Äåòåâ, Ï. Ñòàðèíèòå â ðèäà Ñâ. Èëèÿ. ­ ÈÍÌ­Áóðãàñ, I,
1950, 92-95; Kiel, M. Bulgaristan’da eski osmanlý mimarisinin bir yapýtý.
Kalugerovo ­ Nova Zagora’daki Kýdemli Baba Sultan bektaþi tekkesi/A
Monument of Early Ottoman Architecture in Bulgaria. The Bektaþi Tekke of
Kýdemli Baba Sultan at Kalugerovo ­ Nova Zagora. ­ Belleten TTK, ¹ 137,
Ocak 1971, 45-60; Idem. Studies on the Ottoman Architecture of the
Balkans. Aldershot, 1990, 53-60.
16
Arseven, C. E. Öèò. ñú÷., ñ. 192, ôèã. 355-2.
17
Babinger, Fr. Das Bektaschi-Kloster Demir Baba. ­ In: Rumelische
Streifen. Berlin, 1938, S. 50.
18
Ìèêîâ, Ë. Òåêåòî íà Àêÿçúëú áàáà â ñ. Îáðî÷èùå, Áàë÷èøêî ­
êóëòîâà àðõèêòåêòóðà. ­ Ïðîáëåìè íà èçêóñòâîòî, 2001, ¹1, 43-50. Ïî-
ïîäðîáíî çà òþðáåòî íà Àêÿçúëú áàáà è çà èìàðåòà (àñèòàíåòî) ïðè
íåãî âæ. Eyice, S. Varna ile Balçýk arasýnda Akyazýlý Sultan Tekkesi. ­ Belleten
TTK, C. 31, Ekim 1967, ¹ 124, 551-600; Ìàðãîñ, À. Òåêåòî “Àê ÿçúëú áàáà”
ïðè ñ. Îáðî÷èùå, Áàë÷èøêî. ­ Ìóçåè è ïàìåòíèöè íà êóëòóðàòà, 1973,
¹ 2, 20-24; Ðàäèîíîâà, Ä. Öèò. ñú÷., 61-75.
19
Êîéíîâà, Ñ. Ðåçóëòàòè îò ïðîó÷âàíå íà äåêîðàöèÿòà â ãðîáíè-
öàòà íà Äåìèð áàáà. ­ Áúëãàðñêè ôîëêëîð, 1996, ¹ 3­4, ñ. 94.
20
Ïî ñâåäåíèå íà ïðîô. Ñòåôàí Áîÿäæèåâ, çà êîåòî ìó áëàãîäàðÿ.

216 rodoparion.blogspot.com
 21
Òàòàðëú, È. Òóðñêè êóëòîâè ñãðàäè è íàäïèñè â Áúëãàðèÿ. ­ ÃÑÓ
ÔÇÔ, LX, 1966, ñ. 605.
22
Hielscher, K. Roumanie, son paysage, ses monuments et son peuple.
Leipzig, 1933, ill. 143.
23
Áóëàòîâ, Ì. Ñ. Ãåîìåòðè÷åñêàÿ ãàðìîíèçàöèÿ â àðõèòåêòóðå
Ñðåäíåé Àçèè IÕ ­ ÕV ââ. Ìîñêâà, 1978; Ìàíüêîâñêàÿ, Ë. Þ. Òèïîëîãè÷åñ-
êèå îñíîâû çîä÷åñòâà Ñðåäíåé Àçèè (IÕ ­ íà÷àëî ÕÕ â.). Òàøêåíò, 1980.
24
Ïî ñâåäåíèå íà Ì. Áàõà Òàíìúí, öèòèðàíî îò Íîðèñ, Õ. Ò. Àñïåê-
òè íà ñóôèçìà íà Ðèôàèÿ â Áúëãàðèÿ è Ìàêåäîíèÿ â ñâåòëèíàòà íà ïðî-
ó÷âàíåòî, ïóáëèêóâàíî îò Êåíúí Ãàðäíúð, ïðèÿòåë íà Èãíàö Ãîëäöèåð è
Ëóè Ìàñèíüîí. ­ Â: Ñúäáàòà íà ìþñþëìàíñêèòå îáùíîñòè íà Áàëêàíè-
òå. Ò. 2. Ìþñþëìàíñêàòà êóëòóðà ïî áúëãàðñêèòå çåìè. Ñ., 1998, ñ. 344.
25
Êîæóõàðîâ, Ã. Òåêåòî “Äåìèð áîáà” (1979 ã., íåïóáëèêóâàíî èç-
ñëåäâàíå, ñúõðàíÿâàíî â ÈÌ­ Ðàçãðàä, èíâ. ¹ 300, ñ. 41).
26
Arseven, C. E. Öèò. ñú÷., ñ. 164.
27
Ìèêîâ, Ë. Ñèìâîëèêà íà ÷èñëàòà â èçêóñòâîòî íà áúëãàðñêèòå
àëèàíè. ­ Ïðîáëåìè íà èçêóñòâîòî, 1996, ¹ 3, 45-48.
28
Ìåëèêîô, È. Ðàçìèñëè ïî ïðîáëåìà áåêòàøè-àëåâè. ­ Â: Ñúäáàòà
íà ìþñþëìàíñêèòå îáùíîñòè íà Áàëêàíèòå. Ò. 4. Èñëÿì è êóëòóðà, ñ.
15, 18-19.
29
Àêàëúí, Ø. Õ. Ñëåäèòå íà Ñàðú Ñàëòóê â Ðóìåëèÿ è ñâåòàòà îáè-
òåë íà ñâåòè Íàóì/Ñàðú Ñàëòóê â Îõðèä. ­ Â: Ñúäáàòà íà ìþñþëìàíñ-
êèòå îáùíîñòè íà Áàëêàíèòå. Ò. 4. Èñëÿì è êóëòóðà, ñ. 38.
30
Ζεγκινη, Ε. Öèò. ñú÷., ñ. 305, èë. 53.
31
Babinger, Fr. Öèò. ñú÷., 48-49, èíä. 3. Ïîñî÷åíàòà ôîðìà íà îãðà-
äàòà å âåðîÿòíî ãðåøêà â íàáëþäåíèåòî íà àâòîðà.
32
Ãîëüäöèýð, È. Êóëüò ñâÿòûõ â èñëàìå. Ìîñêâà, 1938, 105-106.
33
Ïî ñâåäåíèå íà ïðîô. Òàòÿíà Õ. Ñòàðîäóá îò Ìîñêâà, çà êîåòî º
áëàãîäàðÿ.
34
Ïî-ïîäðîáíî çà òîâà òþðáå è íåãîâèÿ ïàòðîí âæ. Ìèêîâ, Ë.
Àëèàíñêè ãðîáíèöè â Èçòî÷íèòå Ðîäîïè, 42-45.
35
Ìèêîâ, Ë. Êúñíà êóëòîâà àðõèòåêòóðà, 72-73.
36
Ãîðäëåâñêèé, Â. À. Èç ðåëèãèîçíûõ èñêàíèé â Ìàëîé Àçèè. Êûçûë-
áàøè. ­ Â: Èçáðàííûå ñî÷èíåíèÿ. Ò. 1. Èñòîðè÷åñêèå ðàáîòû. Ìîñêâà,
1960, ñ. 245.
37
Noyan, B. Bektaþîlik Alevîlik Nedir? Istanbul, 1995, 610-611.
38
Äîáðåâ, Èâ. Õàñêîâî â ìèíàëîòî. Õàñêîâî, 1992, ñ. 196.
39
Gökalp, A. Têtes rouges et bouches noires. Paris, 1980, 188-201; Ìèôû
íàðîäîâ ìèðà. Ýíöèêëîïåäèÿ. Ò. 2. Ìîñêâà, 1982, ñ. 576; Ocak, A. Y. Islam-
Türk inançlarýnda Hýzýr yahut Hýzýr-Ilyas kültü. Ankara, 1990; Èñëàì. Ýíöèêëî-
ïåäè÷åñêèé ñëîâàðü. Ìîñêâà, 1991, ñ. 262.
40
Òåíèøåâà, À. Ý. Ïðàçäíîâàíèå Íåâðóçà è Õûäûðåëëåçà â Òóðöèè. ­
Ñîâåòñêàÿ ýòíîãðàôèÿ, 1991, ¹ 6, ñ. 76.

217 rodoparion.blogspot.com
 41
Ocak, A. Y. Öèò. ñú÷., ñ. 47.
42
Ìèôû íàðîäîâ ìèðà, 2, ñ. 576; Èñëàì. Ýíöèêëîïåäè÷åñêèé ñëî-
âàðü, ñ. 262.
43
Òîäîðîâà, Ñ., Ì. Íèêîë÷îâñêà. Îáðåäíè ïðàêòèêè è ïðåäñòàâè,
ñâúðçàíè ñ Ðîäîïñêèÿ ìàñèâ Äàìáàëà. ­ Áúëãàðñêè ôîëêëîð, 1995, ¹ 5,
134-145. Çà îòíîøåíèåòî Õúçúð ­ âîäà âæ. ñúùî Áîÿäæèåâà, Ñ. Èç ôîë-
êëîðà íà áúëãàðèòå ìîõàìåäàíè: ðàçêàçè è ëåãåíäè çà Õúçúð. ­ Áúëãàðñêè
ôîëêëîð, 1992, ¹ 2, 47-48.
44
Ìèêîâ, Ë. Êóëòúò êúì îãúíÿ ó àëèàíèòå îò Ñåâåðîèçòî÷íà Áúëãà-
ðèÿ. ­ Áúëãàðñêè ôîëêëîð, 1992, ¹ 2, 13-25. Çà òþðêñêèÿ ïðîèçõîä íà
èìåòî Õúçúð, ñúäúðæàùî è çíà÷åíèå íà îãúí, âæ. Ñåéèäîâ, Ì. Õûçûð ­
ïðîäóêò òþðêñêîãî ìèôîëîãè÷åñêîãî ìûøëåíèÿ. ­ Èçâ. ÀÍ ÀçÑÑÐ (Áàêó),
ñåðèÿ ëèò., ÿç. è èñê., 1984, ¹ 4, ñ. 14.
45
Òðèìèíãýì, Äæ. Ñ. Ñóôèéñêèå îðäåíû â èñëàìå. Ì., 1989, ñ. 28.
46
Ãîëüäöèýð, È. Öèò. ñú÷., ñ. 39.
47
Øèììåëü, À. Ìèð èñëàìñêîãî ìèñòèöèçìà. Ìîñêâà, 1999, ñ. 337.
48
Ïàê òàì, ñ. 330.
49
Èñëàì. Ýíöèêëîïåäè÷åñêèé ñëîâàðü, 195-196.
50
Íèêúëñúí, Ð. Ìèñòèöèòå íà èñëÿìà. Ñ., 1996, ñ. 4.
51
Ãîëüäöèýð, È. Öèò. ñú÷., ñ. 41; Òðèìèíãýì, Äæ. Ñ. Öèò. ñú÷., ñ. 28;
Øèììåëü, À. Öèò. ñú÷., ñ. 184.
52
Ïî-ïîäðîáíî çà òîâà òþðáå è íåãîâèÿ ïàòðîí âæ. Ìèêîâ, Ë.
Êúñíà êóëòîâà àðõèòåêòóðà, 53-56.
53
Íèêúëñúí, Ð. Öèò. ñú÷., ñ. 91.
54
Popovic, Al. Les derviches et la mort (Sur quelques croyances liées à la
mort chez les derviches des Balkans). ­ In: Idem. Les derviches balkaniques
hier et aujourd’hui. Istanbul, 1994, 355-371.
55
Ïàê òàì, 367-368.
56
Äåðèáååâ, Á. Àõðèäà. Ïëîâäèâ, 1986, ñ. 172, è ïî ñâåäåíèå íà Á.
Àëåêñèåâ, çà êîåòî ìó áëàãîäàðÿ.
57
Ãîëüäöèýð, È. Öèò. ñú÷., ñ. 33.
58
Øèììåëü, À. Öèò. ñú÷., ñ. 336.
59
Birge, J. K. The Bektashi Order of Dervishes. London, 1937, p. 75,
ind. 1.
60
Mélikoff, I. Le problème kýzýlbaþ. ­ Turcica, VI, 1975, p. 53; Ïååâ, É.
Èñëÿìúò: äîêòðèíàëíî åäèíñòâî è ðàçíîëèêîñò. Ñ., 1982, ñ. 178.
61
Birge, J. K. Öèò. ñú÷., ñ. 38.
62
Ñðâ. ó Noyan, B. Öèò. ñú÷., ñ. 26.
63
Ðàäèîíîâà, Ä. Öèò. ñú÷., ñ. 68.
64
Ïî-ïîäðîáíî çà òåçè ëåãåíäè âæ. Àëåêñèåâ, Á. Ôîëêëîðíè ïðîôè-
ëè íà øèèòñêè ñâåòöè â Áúëãàðèÿ. Äèñåðòàöèÿ. Ñ., 2000, 48-53.
65
Ñðâ. è ó Áèñåðîâà, Ñ. Åòíîãðàôñêè ìàòåðèàëè çà ñ. Áèñåðöè. ­ Â:
Áúëãàðñêèòå àëèàíè. Ñ., 1991, ñ. 67.

218 rodoparion.blogspot.com
 66
Åâëèÿ ×åëåáè. Ïúòåïèñ. Ïðåâ. îò îñì.-òóð., ñúñòàâ. è ðåä. Ñòð.
Äèìèòðîâ. Ñ., 1972, ñ. 290.
67
Keskioðlu, O. Bulgaristan’da türk vakýflarý ve Bâlî Efendi’nin vakýf paralar
hakkýnda bir mektubu. ­ Vakýflar dergisi, IX, 1971, s. 89; Kanitz, F. La Bulgarie
Danubienne et le Balkan. Etudes de voyage (1860 ­ 1880). Paris, 1882, p. 536;
ÁÈÀ, ô. 255, à. å. II 6049 (1906), á. ñ.
68
Ñåâåðíÿê, Ñ., Í. Èíäæîâ. Äåí äíåøåí. Ñ., 1971, ñ. 97.
69
Ãîðäëåâñêèé, Â. À. Êûçûëáàøè. ­ Â: Ñúùèÿò. Èçáðàííûå ñî÷èíå-
íèÿ. Ò. 3. Èñòîðèÿ è êóëüòóðà. Ì., 1962, ñ. 202.
70
Ïàê òàì.
71
Ìèêîâ, Ë. Ãðîáíèöàòà íà Àëè Êî÷ áàáà â ãð. Íèêîïîë. ­ Ìèíàëî,
2000, ¹ 1, 43-47.
72
Ñðåä òóðöèòå îò Èçòî÷íèòå Ðîäîïè äóìàòà ìàå (ìàõå, ìàéõå)
ñå óïîòðåáÿâà â ìîëèòâè çà äúæä, ñëåä êîèòî ñå ïðàâè îáùà òðàïåçà.
Âåðîÿòíî ñ òàçè êîíîòàöèÿ è ïîä âëèÿíèå íà “âîäíèÿ” àñïåêò íà ìèòà
çà Õúçúð òÿ å ñòàíàëà íàçâàíèå è íà ïðàçíèöèòå íà áåêòàøêèòå òþð-
áåòà â ðàéîíà.
73
Ãîëüäöèýð, È. Öèò. ñú÷., 55-57.

219 rodoparion.blogspot.com