Metalne konstrukcije 1 P3-1

Označavanje čelika

Označavanje čelika je visoko standardizovano.

Usvojen je Evropski sistem označavanja.
JUS EN 10027-1:2003 Sistem za označavanje čelika – Deo 1:
Označavanje, osnovne oznake;
JUS EN 10027-2:2003 Sistem za označavanje čelika – Deo 2:
Brojčani sistem;
JUS CR 10260:2003 Sistem za označavanje čelika – Dodatne
oznake;

Metalne konstrukcije 1 P3-2

 Novi sistem za označavanje čelika
Fizičke karakteristike / grupa 1
(Stanje isporuke)
G Liveni čelici Granica razvlačenja u MPa G1 Neumiren
S Konstrukcioni čelici G2 Umiren
G3 Uslovi isporuke opciono
G4 Uslovi isporuke po izboru proizvođača
S 355 J2 G3 + Z35 M Termomehaničko valjanje
Osnovna oznaka Dodatna oznaka 1 Dodatna oznaka 2 Dopunska oznaka N Normalizovano valjanje

Fizičke karakteristike / grupa 2

Mehaničke karakteristike
Energija loma prilikom udara (Charpy) L Za niske temperature

Temp C o
27J 40J 60J M Termomehaničko oblikovanje

20 JR KR LR
N Normalizovani valjani

0 J0 K0 L0
O Za ofšor konstrukcije
W Otporni na atmosferske uticaje
-20 J2 K2 L2
-30 J3 K3 L3
Specijalni zahtevi
-40 J4 K4 L4
Z15 min 15% redukcije površine
-50 J5 K5 L5
Z25 min 25% redukcije površine
-60 J6 K6 L6
Z35 min 35% redukcije površine

Metalne konstrukcije 1 P3-3

Slovni simbol osnovne oznake kod

specifičnih čelika

G za liveni čelik
S za konstrukcioni čelik (S235, S275, S355 ...)
B za betonske čelike (B500 ...)
P za čelik za opremu pod pritiskom (P265, P355 ...)
E za čelik za mehaničke konstrukcije (E295, ...)
Y za čelik za prednaprezanje betona (Y1770 ...)

Za čelične konstrukcije u građevinarstvi koriste se pretežno

konstrukcioni čelici (nelegirani, niskougljenični čelici).

Metalne konstrukcije 1 P3-4

 Veze starih i novih oznaka opštih
konstrukcionih čelika
Novi sistem označavanja čelika
Stari sistem označavanja čelika
Oznake prema Oznake prema prema JUS C.B0.002:1986
JUS EN 10027-1 JUS EN 10027-2
S 185 1.0035 Č0130
S 235 JR 1.0037 Č0370
S 235 JRG1 1.0036 Č0371
S 235 JRG2 1.0038 Č0361
S 235 J0 1.0114 Č0362
S 235 J2G3 1.0116 Č0363
S 275 JR 1.0044 Č0451
S 275 J0 1.0143 Č0452
S 275 J2G3 1.0144 Č0453
S 355 JR 1.0045 Č0561
S 355 J0 1.0553 Č0562
S 355 J2G3 1.0570 Č0563

Metalne konstrukcije 1 P3-5

Tehnički uslovi isporuke proizvoda

Obrađeni su u standardu JUS EN 10025:

“Toplovaljani proizvodi od nelegiranih konstrukcionih
čelika – Tehnički zahtevi za isporuku”

U ovom standardu se definišu:

• vrsta čelika (mehaničke karakeristike, hemijski sastav),
• kvalitet čelika (žilavost na krti lom - energija loma na
odgrovarajućoj temperaturi),
• način dezoksidacije i stanje isporuke.

Metalne konstrukcije 1 P3-6

Mehaničke karakteristike opštih konstrukcionih čelika

Metalne konstrukcije 1 P3-7

Hemijski sastav čelika

Metalne konstrukcije 1 P3-8

 Izbor vrste i kvaliteta čelika kao osnovnog
materijala za noseću konstrukciju
Parametri koji utiču na izbor kvaliteta osnovnog materijala:
• otpornost na krti lom i zamor materijala
• otpornost na lamelarno cepanje.

Zavisi od više faktora:

• vrste i značaja konstrukcije,
• intenziteta i prirode opterećenja,
• oblikovanja konstrukcije i njenih detalja,
• minimalne radne temperature,
• ekonomskih pokazatelja.
Metalne konstrukcije 1 P3-9

Tehnička regulativa za izbor kvaliteta čelika

• JUS U.E7.010/1988: “Izbor osnovnog čeličnog

materijala” – U koliziji sa novosvojenim
standardom za označavanje čelika
• Evrokod 3 Deo 1-10: “Izbor osnovnog materijala
u pogledu otpornosti na krti lom i lamelarno
cepanje” – Nije još uvek usvojena definitivna
verzija

Metalne konstrukcije 1 P3-10

 Maksimalna debljina elementa tz obzirom na krti lom
Šarpijeva Referentna temperatura TEd [°C]
energija
Kvalitet

kvalitet
čelika

čelika
10 0 -10 -20 -30 -40 -50 10 0 -10 -20 -30 -40 -50 10 0 -10 -20 -30 -40 -50
Pod-

CVN
T
Jmin σEd = 0,75 fy (t) σEd = 0,50 fy (t) σEd = 0,25 fy (t)
[°C]
S235 JR 20 27 60 50 40 35 30 25 20 90 75 65 55 45 40 35 135 115 100 85 75 65 60
JO 0 27 90 75 60 50 40 35 30 125 105 90 75 65 55 45 175 155 135 115 100 85 75
J2 -20 27 125 105 90 75 60 50 40 170 145 125 105 90 75 65 200 200 175 155 135 115 100
S275 JR 20 27 55 45 35 30 25 20 15 80 70 55 50 40 35 30 125 110 95 80 70 60 55
JO 0 27 75 65 55 45 35 30 25 115 95 80 70 55 50 40 165 145 125 110 95 80 70
J2 -20 27 110 95 75 65 55 45 35 155 130 115 95 80 70 55 200 190 165 145 125 110 95
M,N -20 40 135 110 95 75 65 55 45 180 155 130 115 95 80 70 200 200 190 165 145 125 110
ML,NL -50 27 185 160 135 110 95 75 65 200 200 180 155 130 115 95 230 200 200 200 190 165 145
S355 JR 20 27 40 35 25 20 15 15 10 65 55 45 40 30 25 25 110 95 80 70 60 55 45
JO 0 27 60 50 40 35 25 20 15 95 80 65 55 45 40 30 150 130 110 95 80 70 60
J2 -20 27 90 75 60 50 40 35 25 135 110 95 80 65 55 45 200 175 150 130 110 95 80
K2,M,N -20 40 110 90 75 60 50 40 35 155 135 110 95 80 65 55 200 200 175 150 130 110 95
ML,NL -50 27 155 130 110 90 75 60 50 200 180 155 135 110 95 80 210 200 200 200 175 150 130
S420 M,N -20 40 95 80 65 55 45 35 30 140 120 100 85 70 60 50 200 185 160 140 120 100 85
ML,NL -50 27 135 115 95 80 65 55 45 190 165 140 120 100 85 70 200 200 200 185 160 140 120
S460 Q -20 30 70 60 50 40 30 25 20 110 95 75 65 55 45 35 175 155 130 115 95 80 70
M,N -20 40 90 70 60 50 40 30 25 130 110 95 75 65 55 45 200 175 155 130 115 95 80
QL -40 30 105 90 70 60 50 40 30 155 130 110 95 75 65 55 200 200 175 155 130 115 95
ML,NL -50 27 125 105 90 70 60 50 40 180 155 130 110 95 75 65 200 200 200 175 155 130 115
QL1 -60 30 150 125 105 90 70 60 50 200 180 155 130 110 95 75 215 200 200 200 175 155 130
S690 Q 0 40 40 30 25 20 15 10 10 65 55 45 35 30 20 20 120 100 85 75 60 50 45
Q -20 30 50 40 30 25 20 15 10 80 65 55 45 35 30 20 140 120 100 85 75 60 50
QL -20 40 60 50 40 30 25 20 15 95 80 65 55 45 35 30 165 140 120 100 85 75 60
QL -40 30 75 60 50 40 30 25 20 115 95 80 65 55 45 35 190 165 140 120 100 85 75
QL1 -40 40 90 75 60 50 40 30 25 135 115 95 80 65 55 45 200 190 165 140 120 100 85
QL1 -60 30 110 90 75 60 50 40 30 160 135 115 95 80 65 55 200 200 190 165 140 120 100

Metalne konstrukcije 1 P3-11

Izbor kvalieta materijala u pogledu lamelarnog cepanja

Z = Za + Zb + Zc + Zd

Parametar Z zavisi od:

• debljine šavova,
• oblika i položaja šavova,
• efekata debljine šavova...
Potrebna Seizmičko
Zgrade M ostovi
vrednost Z opterećenje
<10 - - Z15
11 do 20 - Z15 Z25
21 do 30 Z15 Z25 Z35
>30 Z25 Z35 Z45

Metalne konstrukcije 1 P3-12

 Osnove proračuna čeličnih konstrukcija

Osnovni kriterijum je pouzdanost koja se ogleda kroz:

• sigurnost – konstrukcija sa odgovarajućim stepenom
sigurnosti mora da bude sposobna da prihvati sva opterećenja
koja će se javiti tokom njenog veka (kontrola napona,
stabilnosti,...);
• funkcionalost – konstrukcija mora da omogući normalno
funkcionisanje objekta shodno njegovoj nameni (kontrola
deformacija i vibracija);
• trajnost - faktori od uticaja su izbor i kvalitet materijala,
kvalitet izvođačkih radova, konstrukcijsko oblikovanje, nivo
održavanja objekta (korozija, zamor matrijala,)

Metalne konstrukcije 1 P3-13

Metode proračuna

Prema teoriji dopuštenih napona

• deterministički pristup;
• zastupljen u domaćim propisima;
Prema teoriji graničih stanja
• poluprobabilistički pristup;
• zastupljen u većini savremenih propisa (Evrokod);

Metalne konstrukcije 1 P3-14

Proračun prema teoriji dopuštenih napona

• Standardom se definišu (propisuju) određeni slučajevi

(kombinacije) opterećenja i odgovarjući dopušteni naponi
koji ne smeju biti prekoračeni!
• Kriterijum za iscrpljenje nosivosti je dostizanje granice
razvlačenja (fy).
• Dopušteni naponi se određuju (determinišu) na osnovu
jedinstvenih koeficijenata sigurnosti (ν) kojima se deli
napon na granici razvlačenja (fy).
• Zasniva se na Teoriji elastičnosti i u pogledu proračuna
uticaja u elementima konstrukcije (globalna analiza) i u
pogledu dimenzionisanja preseka i elemenata (lokalna
analiza).
• Pored kontrole napona obavezna je i kontrola deformacija.
Metalne konstrukcije 1 P3-15

Slučajevi opterećenja

• I slučaj opterećenja – osnovno opterećenje

(sopstvena težina, stalno opterećenje, sneg,
korisno opterećenje, saobraćajno opterećenje,...)
• II slučaj opterećenja – osnovno + dopunsko
opterećenje (dopunska opterećenja su: vetar,
temperatura, sile kočenja, bočni udari,...)
• III slučaj opterećenja – osnovno + dopunsko +
izuzetno opterećenje (izuzetna opterećenja su:
udar vozila, seizmički uticaju, požar...)

Metalne konstrukcije 1 P3-16

 Koeficijenti sigurnosti
Slučaj opterećenja Koeficijent sigurnosti
1 I slučaj opterećenja (osnovno) ν I = 1,50
2 II slučaj opterećenja (osnovno+dopunsko) ν II = 1,33
3 III slučaj opterećenja (osnovno+dopunsko+izuzetno) ν III = 1,20

Dopušteni naponi [MPa]

Oznaka I slučaj opterećenja II slučaj opterećenja III slučaj opterećenja
čelika σdop τdop σdop τdop σdop τdop
S235 160 90 180 100 200 115
S275 185 105 205 120 235 130
S355 240 140 265 155 300 175

Metalne konstrukcije 1 P3-17

Optere}enja:
- stalno (G) Osnovni
- korisno (P) materijal
- sneg (S)
- vetar (W)
- temperatura (T)
- seizmika (E) Koeficijent
sigurnosti
Analiza optere}enja

Prora~unski model Dopu{teni

naponi
Kombinacije
Geometrijski
Sile u presecima: podaci Prora~un napona: Kontrola
σ max ≤ σ dop
Uticaji u
N, Vy, Vz, My, Mz, Mt σ, τ, σu napona
elementima
konstrukcije Deformacije:
τ max ≤ τ dop
u, v, w, ...

Kontrola Dopu{tene
deformacija deformacije

δ max ≤ δ dop
Metalne konstrukcije 1 P3-18
 Poluprobabilistički koncept proračuna

• Stohastička priroda glavnih parametara za proračun

(dejstva, svojstva materijala, geometrijski podaci);
• Slučajno promenljive veličine se uvode u proračun preko
odgovarajuće krive raspodele;
• Proverava se da li je postignut zahtevani stepen sigurnosti;
• Pojednostavljenje – Gausova kriva raspodele usvojena za
sve slučajne promenljive;
• Svi parametri od uticaja (npr. opterećenja, nosivost,...) se
uvode u proračun preko karakterističnih vrednosti;
• Ovakav pristup se naziva poluprobabilistički koncept
proračuna;
Metalne konstrukcije 1 P3-19

Teorija graničnih stanja

• Konstrukcija treba sa prihvatljivom verovatnoćom da
ostane pogodna za upotrebu za koju je namenjena;
• Stepen verovatnoće kojim se garantuje sigurnosti zavisi
od posledica koje lom konstrukcije može da
prouzrokuje;
• Uvodi se u proračun i postelastična (plastična) nosivost
čelika;
• Posebni parcijalni koeficijenti sigurnosti za dejstva i
nosivost;
• Granična stanja se dele na granična stanja nosivosti
(ULS) i granična stanja upotrebljivosti (SLS);
Metalne konstrukcije 1 P3-20
 Proračun statičkih Proračun nosivosti
uticaja poprečnog preseka

Metode analize (globalna analiza)

elastična analiza
(lokalna analiza)
elastična analiza
elastična analiza plastična analiza
plastična analiza plastična analiza

Proračun presečnih sila Proračun nosivosti

Elastičan
Plastičan

Metalne konstrukcije 1 P3-21

Granična stanja nosivosti

• Gubitak statičke ravnoteže konstrukcije kao

krutog tela,
• Lom konstrukcije ili njenog dela usled
prekoračenja nosivosti poprečnog preseka, ili
veze,
• Gubitak stabilnosti elementa ili konstrukcije kao
celine usled efekata drugog reda,
• Prelazak sistema u potpuni ili delimični
mehanizam formiranjem plastičnih zglobova, i
• Zamor materijala.
Metalne konstrukcije 1 P3-22
 Granična stanja upotrebljivosti
Vezana su za funkcionalnost objekta;
Uglavnom se odnose na:
• deformacije konstrukcije ili njenog dela (elementa);
• vibracije

Vrednosti dopuštenih deformacija zavise od namene

konstrukcije, odnosno posmatranog elementa;
Pod deformacijama prvenstveno se misli na ugibe (kod
nosača), horizontalna pomeranja (kod stubova) i obrtanja.
Parcijalni koeficijenti sigurnosti se razlikuju za ULS i SLS.

Metalne konstrukcije 1 P3-23

Karakteristične vrednosti
• Određuju se na osnovu Gausove krive raspodele;
• Za karakteristične vrednosti dejstava na konstrukciju usvajaju
se 95% fraktili;
• Za karakteristične vrednosti nosivosti usvajaju se 5% fraktili;

Metalne konstrukcije 1 P3-24

 Funkcija ponašanja g i indeks sigurnosti β

xg ϕ(xg )
ϕ(x E)
ϕ(xR ) β σg

σg σg
σE σE σR σR

xE xR x xg x
Otkaz Konstrukcija je
konstrukcije pouzdana
g=R-E
xg xR − xE
g > 0 pouzdana konstrukcija
β = =
σg σ R2 + σ E2
g < 0 otkaz (lom) konstrukcije
Metalne konstrukcije 1 P3-25

Globalni i normirani koeficijenti sigurnosti

ϕ(x R)
ϕ(x E)
ϕ(xR )

ϕ(xE )

95% 5%
xE Ek Rk xR x
Rk
γ = Normirani
Rk = γ E k Ek

xR = γ0 xE xR
γ0 = Globalni
xE
Metalne konstrukcije 1 P3-26
 Parcijalni koeficijenti sigurnosti

γ = γF ⋅γM
Nepouzdanost reprezentativnih vrednosti dejstava
(Uncertainty in representative values of actions) f

Nepouzdanost modela dejstava i uticaja od dejstava

Sd
(Model uncertainty in actions and action effects)

Nepouzdanost modela nosivosti konstrukcije

(Model uncertainty in structural resistance) Rd

M
Nepouzdanost svojstava materijala
(Uncertainty in material properties) m

Metalne konstrukcije 1 P3-27

Osnove proračuna prema Evrokodu

Proračunske situacije:
• Stalne i povremene
• Incidentne
• Seizmičke
Karakteristične vrednosti stalnih (Gk) i promenljivih (Qk) dejstava
Reprezentativne vrednosti promenljivih dejstava:
• vrednosti za kombinovanje ψ0 Qk
• česte vrednosti ψ1 Qk
• kvazistalne vrednosti ψ2 Qk
Metalne konstrukcije 1 P3-28
 Kombinacije dejstava za ULS

∑γj
G, j ⋅ Gk , j + γ Q,1 ⋅ Qk ,1 + ∑ γ Q ,i ⋅ψ 0,i ⋅ Qk ,i
i >1
Stalne i prolazne

Gk , j + Ad + ψ 1,1 ⋅ Qk ,1 + ψ 2,i ⋅ Qk ,i
j i >1
Incidentne

∑Gj
k, j + γ I ⋅ AEk + ∑ψ 2,i ⋅ Qk ,i
i ≥1
Seizmičke

Metalne konstrukcije 1 P3-29

Za stalne i prolazne proračunske situacije

Stalne i Ostala promenljiva
Stalna dejstva
prolazne Dominantno dejstva
proračunske promenljivo glavno
situacije nepovoljna povoljna dejstvo1) (ako ostala
postoji)
γGj,supGkj,sup γGj,infGkj,inf γQ,1Qk,1 γQ,i ψ0,iQk,i
γGj,sup = 1,35
γGj,inf = 1,00
γQ,1 = 1,50 (kada je nepovoljno) γQ,1 = 0 (kada je povoljno)
γQ,i = 1,50 (kada je nepovoljno) γQ,i = 0 (kada je povoljno)
Promenljiva dejstva su:
- korisno opterećenje,
- sneg,
- vetar i
- temperatura.
Metalne konstrukcije 1 P3-30
 Za incidentne proračunske situacije

Stalna dejstva Dominantno Ostala promenljiva dejstva

Proračunska incidentno
situacija ili seizmičko glavno
nepovoljna povoljna ostala
dejstvo (ako postoji)

Incidentna1) Gkj,sup Gkj,inf Ad (ψ1,1 ili ψ2,1) Qk,1 ψ2,i Qk,i

Seizmička
Gkj,sup Gkj,inf AEd ili γΙAEk ψ2,i Qk,i
1)Za slučaj incidentnih proračunskih situacija, glavno promenljivo dejstvo, može da
bude uzeto sa svojom čestom vrednošću, ili, kao u seizmičkim kombinacijama dejstava,
sa svojom kvazistalnom vrednošću.

Metalne konstrukcije 1 P3-31

Koeficijenti za reprezentativne vrednosti

ψ 0 , ψ1 i ψ2
Dejstva ψ0 ψ1 ψ2
Kategorija A: Prostorije za boravak i stanovanje 0,7 0,5 0,3
opterećenja

Kategorija B: Kancelarije 0,7 0,5 0,3

Korisna

Kategorija C: Prostorije za okupljanje ljudi 0,7 0,7 0,6

Kategorija D: Trgovačke prostorije 0,7 0,7 0,6
Kategorija E: Prostorije za skladištenje 1,0 0,9 0,8
Saobraćajna
opterećenja

Kategorija F: Vozila težine ≤30 kN 0,7 0,7 0,6

Kategorija G: Vozila težine >30 kN, ali ≤160 kN 0,7 0,5 0,3
Kategorija H: Krovovi 0,0 0,0 0,0
Opterećenja od snega h>1000 m.n.m 0,7 0,5 0,2
h<1000 m.n.m 0,5 0,2 0,0
Opterećenja od vetra 0,6 0,2 0,0
Operećenja usled temperaturnih promena 0,6 0,5 0,0

Metalne konstrukcije 1 P3-32

 Kombinacije dejstava za SLS

Karakteristična ∑G k, j + Qk ,1 + ∑ψ 0,i ⋅ Qk ,i
i >1
kombinacija: j

Česta kombinacija: ∑Gj

k, j + ψ 1,1 ⋅ Qk ,1 + ∑ψ 2,i ⋅ Qk ,i
i >1

Kvazistalna kombinacija: ∑Gj

k, j + ∑ψ 2,i ⋅ Qk ,i
i ≥1

Metalne konstrukcije 1 P3-33

Kontrole graničnih stanja

Granična stanja nosivosti

∑γ
j
G, j ⋅ Gk , j + γ Q ,1 ⋅ Qk ,1 + ∑ γ Q , j ⋅ Qk ,i = E d ≤ Rd = Rk / γ M
i >1

Granična stanja upotrebljivosti

E d ,ser ≤ Cd

Metalne konstrukcije 1 P3-34

 Osnovni
materijal

Dejstva:
- stalno (Gk) Koeficijent
- korisno (Pk) sigurnosti
- sneg (Sk) Karakteristi~ne
- vetar (Wk) vrednosti
- temperatura (Tk)
- seizmika (Ek) Geometrijski
podaci
Analiza optere}enja

Prora~unski model Prora~un

nosivosti - Rd
Parcijalni koeficijenti
sigurnosti
Sile u presecima: Prora~unske vrednosti Kontrola
Uticaji u
N, Vy, Vz, My, Mz, Mt dejstava - Ed nosivosti E d ≤ Rd
elementima
konstrukcije Deformacije:
u, v, w, ...

Parcijalni koeficijenti Parcijalni koeficijenti Kontrola Dopu{tene

sigurnosti sigurnosti deformacija deformacije

E d ,ser ≤ Cd
Metalne konstrukcije 1 P3-35

Označavanje

Indeksi:
f (flange) - nožica
w (web) - rebro

Metalne konstrukcije 1 P3-36