A.

È≈«¬’ ¡Â∂ «√Ò∂÷

È≈Á Ù≈‘ Á∆ Ú≈ È≈Á Ù≈‘ Á∂ «‘øÁπ√Â≈È ¿πµÂ∂ ‘ÓÒ∂ (AGCI) √ÏøË∆ È‹≈Ï Á∆ ⁄È≈
˘ Í«‘Ò∆ Ú≈∆ Í≈·’ª √≈‘Ó‰∂ Í∂Ù ’«Á¡ª ‘Ø«¬¡ª Í≥«‚ ‘∆ «’ÙÈ ’ΩÒ
(«¥Â È‹≈ÏÂ) È∂ «¬√ ˘ Ballad on Nadir Shah’s Invasion of India ¡Ê≈ ““È≈ÁÙ≈‘
Á∆ Ú≈”” «’‘≈ √∆Õ Í≥«‚ ‹∆ Á∆ √øÍ≈ÁÈ≈ ÂØ∫ Í«‘Ò∂ AI@E «Ú⁄ «¬√ ⁄È≈
Á≈ ’πfi «‘æ√≈ ““È≈Á Ù≈‘ Á∆ Í¿πÛ∆”” Á∂ «√Ò∂÷ ‘∂· Ú∆ ¤«Í¡≈ √∆Õ «¬√ ÂØ∫
Ï≈¡Á Ï≈Ú≈ ÏπæË «√øÿ È∂ «¬√ ˘ “ÏøÏ∆‘≈ ÏØÒ” «Ú⁄ √øÍ≈«Á ’«Á¡ª ‘Ø«¬¡ª
¡≈͉∂ √øÍ≈Á’∆ È؇ «Ú⁄ «Ò«÷¡≈, “Ú≈ «Ú⁄ Ú«‚¡≈¬∆ Â∂ ‹æ√ ‘πøÁ≈ ˛,
Ï‘≈Á∆ Á∆ Ù≈È ÚË≈¬∆Á∆ ˛Õ Í ’ÂÒ≈Ó «ÁæÒ∆ «Ú⁄ «¬‘ ◊æÒ È‘∆ √∆Õ ’Ú∆
‹∆. ¡ÀÒ. ÙÓ≈ È≈Á ˘ Ó≈Û≈ Â∂ ’«‘ È‘ƒ √∆ √’Á≈, ¸æÍ ’ «‘≈Õ” Ï≈Ú≈ ‹∆ Á∆ «¬√ «‡æ͉∆
ÂØ∫ Ú∆ «¬‘∆ «√æË ‘πøÁ≈ ˛ «’ ¿πÈ∑ª Á∂ «Ú⁄≈ ¡Èπ√≈ È‹≈Ï È∂ «¬√ ⁄È≈
«Ú⁄ È≈ÁÙ≈‘ Á≈ ‹æ√ ◊≈«¬¡≈ ˛, Â∂ «¬‘ ⁄È≈ «’™«’ Ú≈ Á∆ Ë≈È≈ ”Â∂
˛ «¬√ Ò¬∆ «¬‘ “È≈ÁÙ≈‘ Á∆ Ú≈” ˛Õ «¬√ «÷¡≈Ò ¡Ë∆È ‘∆ Ï≈Ú≈ ‹∆ È∂
«¬√ ⁄È≈ Á≈ «√Ò∂÷ “Ú≈ È≈ÁÙ≈‘ Á∆” «÷¡≈ √∆ ¡Â∂ «¬√ ÂØ∫ Ï≈¡Á «‹øÈ∂
Ú∆ √øÍ≈Á’ª È∂ «¬√ ⁄È≈ ˘ √øÍ≈Á ’∆Â≈ ‹ª «’√∂ ‘Ø ÍÃ√ø◊ «Ú⁄ «¬‘Á≈
‘Ú≈Ò≈ «ÁæÂ≈󫬑˘ “È≈ÁÙ≈‘ Á∆ Ú≈” Á≈ ‘∆ Ȫ «ÁæÂ≈Õ ‚≈’‡ ‹◊‹∆Â
«√øÿ Á∂ «Ú⁄≈ ¡Èπ√≈ Ú∆ «¬‘ ⁄È≈ “È≈ÁÙ≈‘ Á∆ Ú≈” ˛ Â∂ “«¬√ Á≈
È≈«¬’ «¬’ Ë≈ÛÚ∆ ˛Õ” ÍÃØÎÀ√ «’Í≈Ò «√øÿ ’√∂Ò Á≈ «ı¡≈Ò ˛ «’ “«¬√
Ú≈ Á≈ È≈«¬’ ‘∆ ’ج∆ È‘ƒÕ”
‹∂ ÒØ’ «¬√ ⁄È≈ ˘ “È≈ÁÙ¡≈‘ Á∆ Ú≈” ÓøÈÁ∂ ‘È ¿πÈ∑ª Á∂ ÌπÒ∂÷∂ ˘
Á» ’È Ò¬∆ «¬‘ Áæ√‰≈ ˜»∆ ˛ «’ «¬√ ⁄È≈ Á≈ «√Ò∂÷ «√¯ «¬√ Ò¬∆
‘∆ “È≈ÁÙ≈‘ Á∆ Ú≈” √Ófi‰≈ ⁄≈‘∆Á≈ ˛, «’™«’ «¬√ Á≈ «¬‘ Ȫ ˙È≈ ‘∆
ÍÃ⁄æÒ ‘Ø ¸æ’≈ ˛, «‹øÈ≈ “⁄æ«·¡ª Á∆ Ú≈” ˘ “Ó‘ª «√øÿ Á∆ Ú≈” ’«‘‰≈Õ
‘Ø √’Á≈ ˛ «’ «¬√ Ú≈ Á∂ Ò∂÷’ È∂ «¬√ Á≈ «√Ò∂÷ “¸◊æ«Â¡ª Á∆ Ú≈”
‹ª ¡«‹‘≈ ‘∆ ’ج∆ ‘Ø Ȫ æ«÷¡≈ ‘ØÚ∂, ¡Â∂ Ó≈√∆¡ª Á∆ ˆÒÂ∆ È≈Ò «¬‘
“È≈ÁÙ≈‘ Á∆ Í¿πÛ∆” Á∂ »Í «Ú⁄ ÓÙ‘» ‘Ø ◊¬∆ ‘ØÚ∂Õ «‹√ Â∑ª ¡æ‹’Ò∑ Ú∆
’¬∆ ¡≈ÒØ⁄’ ‡ÍÒ≈ ÷≈ ’∂ “⁄æ«·¡ª Á∆ Ú≈” ˘ “Ó‘ª «√øÿª Á∆ Ú≈” ’«‘‰
1 2
Á∆ ˆÒÂ∆ ’Á∂ ‘ÈÕ ‹∂ ÒØ’ Í∆ Óπ‘øÓÁ Á∆ ⁄È≈ ˘ “Ó‘ª «√øÿ Á∆ Ú≈”
√Ófi‰ Á≈ ÌπÒ∂÷≈ ÷ªÁ∂ ‘È ¿πÈ∑ª Á∂ ’ØÒ ¡≈͉∂ Íæ÷ ˘ ·∆’ «√æË ’È Ò¬∆
«√¯ «¬’Ø ÁÒ∆Ò ˛ «’ ⁄æ«·¡ª Â∂ Ùπæ’⁄’∆¡ª Á∂ fi◊Û∂ «Ú⁄ Ó‘ª «√øÿ
«‹æÂÁ≈ ˛ Â∂ ⁄æ·∂ ‘≈Á∂ ‘ÈÕ ¬∂√ Èπ’Â∂ ¿πµÂ∂ ‘∆ Ù≈«¬Á Ï≈Ú≈ ÏπæË «√øÿ,
‚≈’‡ ‹◊‹∆ «√øÿ ¡≈«Á Ú∆ ÌπÒ∂÷≈ ÷≈ ◊¬∂ ‘È ¡Â∂ ¿πÈ∑ª È∂ È≈ÁÙ≈‘ Á∂
«‘øÁπ√Â≈È ¿πµÂ∂ ‘ÓÒ∂ √ÏøË∆ È‹≈Ï Á∆ «¬√ ’≈«Ú-⁄È≈ ˘ “È≈ÁÙ≈‘ Á∂
«‘øÁπ√Â≈È ¿πµÂ∂ ‘ÓÒ∂ √ÏøË∆ È‹≈Ï Á∆ «¬√ ’≈«Ú-⁄È≈ “È≈Á Á∆ Ú≈”
‹ª “È≈Á Á≈ ‹æ√” √Ó«fi¡≈ ˛Õ «¬√ √ÏøË∆ √≈‚≈ «Èµ‹∆ «ÁzÙ‡∆’؉ «¬‘ ˛ «’
Ì≈Ú∂∫ «¬√ ⁄È≈ «Ú⁄ È≈ÁÙ≈‘ «‹æÂÁ≈ ˛óÍ «¬‘ ⁄È≈ È≈ÁÙ≈‘ Á∆
¿π√ÂÂ∆ È‘ƒ ’Á∆, ¿π√ Á≈ ‹æ√ È‘ƒ ◊≈™Á∆, «¬√ Ò¬∆ «¬‘ Ú≈ Á∆
Í«Ì≈Ù≈ ¡Èπ√≈ “È≈ÁÙ≈‘ Á∆ Ú≈” È‘ƒÕ
«¬√ ⁄È≈ Á≈ È≈«¬’ ’Ω‰ ˛? ‹ª «¬√ «Ú⁄ «’√ ’∂∫Á∆ Í≈Â Á∆
Ï‘≈Á∆ Á≈ ‹æ√ ◊≈«¬¡≈ «◊¡≈ ˛?󫬑 ÍÃÙÈ ¿πÁØ∫ ÂØ∫ ‘∆ ⁄⁄≈ Á≈ «ÚÙ≈
Ï«‰¡≈ ¡≈ «‘≈ ˛ ‹ÁØ∫ «¬‘ ⁄È≈ Í«‘Ò∆ Ú≈∆ Í≈·’ª Á∂ «ÁzÙ‡∆◊Ø⁄ ‘ج∆
√∆Õ ’πfi ÒØ’ ’«‘øÁ∂ ‘È «’ «¬√ «Ú⁄ «’™«’ È≈«¬’ «¬’ È‘ƒ √◊Ø∫ Ï‘πÂ∂
‘Èó«¬√ Ò¬∆ «¬‘ “«‘øÁ Á∆ Ú≈” ˛Õ ’πfi ‘Ø ÒØ’ ‘È ‹Ø «¬√ Á≈ È≈«¬’ ı≈È
ÁΩ≈ (Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á≈ √ÀÈ≈ÍÂ∆) ˘ ÓøÈÁ∂ ‘È «¬√ Ò¬∆ ¿πÈ∑ª ¡Èπ√≈ «¬‘
⁄È≈ “ı≈È ÁΩ≈ Á∆ Ú≈” ˛Õ Í ‹∂ √Óπæ⁄∆ ⁄È≈ ˘ «Ë¡≈È «Ú⁄ æ÷ ’∂ «Ú⁄≈
’∆Â≈ ‹≈¬∂ ª ı≈È ÁΩª Á∂ È≈«¬’ ‘؉ √ÏøË∆ ÌπÒ∂÷≈ Ú∆ Á» ‘Ø ‹ªÁ≈ ˛
«’™«’ ı≈È ÁΩ≈ √≈∆¡ª ÒÛ≈¬∆¡ª Á≈ ’∂∫Á∆ Í≈Â È‘ƒÕ Á»√∆ ◊æÒ «¬‘
˛ «’ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∂ ÁÏ≈ «Ú⁄ Îπæ‡ Á≈ Ï∆‹ Ï∆‹‰ Ú≈Ò≈ ÷≈È ÁΩª ‘∆ ˛,
«‹√ È∂ «È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ ˘ “Ïπæ„≈ ϪÁ Áæ÷‰∆” ’«‘ ’∂ Ó÷ΩÒ ’∆Â≈ Â∂ ¿π‘˘
¡≈͉≈ Â∂ ¡≈͉∂ Ó≈Ò’ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á≈ ˜≈Â∆ ÁπÙÓ‰ ω≈«¬¡≈Õ «¬È∑ª ÁØÙª
Á∂ ’≈È ÷≈È ÁΩª «¬√ ⁄È≈ Á≈ È≈«¬’ ¡÷Ú≈¿π‰ Á≈ ‘æ’Á≈ È‘ƒÕ
«¬√ Ú≈ Á∂ È≈«¬’ ¡Â∂ «√Ò∂÷ ˘ ·∆’ ̪ √Ófi‰ Ò¬∆ «¬‘ ‹≈‰È≈
Ò≈ÌÁ≈«¬’ ‘∂◊≈ «’ È‹≈Ï È∂ «¬‘ Ú≈ «’√ ¡≈Ù∂ ÂØ∫ «Ò÷∆ ˛? ⁄È≈ Á∂
Óπæ„ «Ú⁄ ¡≈͉∆ «’ Á≈ ÓÈØÊ Áæ√«Á¡ª ‘Ø«¬¡ª ’Ú∆ È∂ «Ò«÷¡≈ ˛
(«¬√Ò≈Ó∆ «ÚÙÚ≈√ ¡Èπ√≈ «’™«’ ÁπÈ∆¡≈ È∂ √ØÒ∑Úƒ √Á∆ «‘‹∆ «Ú⁄
ÂÏ≈‘ ‘Ø ‹≈‰≈ ˛ «¬√ Ò¬∆) Ï≈∑Úƒ √Á∆ «‘‹∆ (¡·≈∑Úƒ √Á∆ ¬∆√Ú∆) ÂØ∫ ‘∆
’π≈È Á∆¡ª ◊æÒª √æ⁄ «√æË ‘؉∆¡ª Ùπ» ‘Ø ◊¬∆¡ª ‘È «‹È∑ª ÂØ∫ Ô’∆È ÏæfiÁ≈
˛ «’ ’π≈È Á∆¡ª Ï’∆ ◊æÒª Ú∆ ˜» √æ⁄ ‘؉◊∆¡ªÕ ’Ú∆ «Ò÷Á≈ ˛ :-
3 4
√Á∆ ÈÏ∆ Á∆ Ï≈∑Úƒ, Úæ‚∂ «Î’ ͬ∂ ÷≈ÈÁ≈ȪÕ
˜πÒÓ «˜Óƒ ”Â∂ Ú«Â¡≈, ’»Û Ó’ Ï‘≈È≈Õ
Ì≈‹∆ Áˆ∂ ¯∂Ï Á∆, «Ú⁄ «Î∆ ‹‘≈ȪÕ
Óπ√≈«‘Ï Â∂ ⁄Ø ’⁄«‘∆¡ª, Ò≈ Ï«‘‰ Á∆Ú≈È≈Õ
Ò «√ÎÒ∂ ’È Ó‹Ò√ª, ¡ÁÒ «¬È√≈¯ «◊¡≈ √πÒÂ≈È≈Õ
⁄Û∑ ÿØÛ∂ ÁΩÛÈ ¡≈‹Û∆, ‹πÒ∂Ï ‡πÈ ¡√∆Ò ‹Ú≈ȪÕ
¤æ‡≈ ÍÚÈ ¡≈’∆¡ª, ÷’∂ ¡≈È ÷Ò∂ ÓÀÁ≈ȪÕ
ÓÁª ʃ «◊¡≈ ˜≈ÏÂ≈, ◊≈ÒÏ «Í¡≈ ˜È≈ȪÕ
¡Ó∆ª Șª ÏæË∆¡ª, ’ «Ò˙ È∂ ‹Ó∑ª ÷˜≈È≈Õ
⁄Û∑ ÈΩ’ ’∂∫‘Á∂ Ï≈ÁÙ≈‘, ¿πÒ‡ «Í¡≈ ˜Ó≈È≈Õ
¡≈͉∆ ⁄È≈ √ÏøË∆ «ÁæÂ∂ «¬√ Ú√» «ÈÁ∂Ù «Ú⁄ È‹≈Ï È∂ √≈Î ’«‘
«ÁæÂ≈ ˛ «’ ¿π‘ «¬√ ’≈«Ú-«’ «Ú⁄ “¿πÒ‡ «Í¡≈ ˜Ó≈È≈” «Á÷≈¿π‰≈
⁄≈‘πøÁ≈ ˛Õ «‹√ «Ú⁄ È≈ÁÙ≈‘ Á≈ ˜πÒÓ (˜πÒÓ «˜øÓƒ ”Â∂ Ú«Â¡≈), Áˆ∂
¯∂Ï Á∆ Ì≈‹∆ Á≈ ‹‘≈È «Ú⁄ ÎÀÒ‰≈ (Âπ≈È∆¡ª Á∆ ◊æÁ≈∆), ⁄Û∑ ÿØÛ∂ ÁΩÛÈ
¡≈‹Û∆ (È≈Á Ù≈‘ ¡≈‹Û∆ √∆ ‹Ø Ï≈ÁÙ≈‘ ω ÏÀ·≈ √∆) Â∂ “‹Ò∂Ï ‡πÈ
¡√∆Ò ‹Ú≈Ȫ” (Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ «‹‘∂ ÷≈ÈÁ≈È∆ Ï≈ÁÙ≈‘ª ˘ È≈Á Ù≈‘ Á∂ ÿØÛ∂
Á∆ Ò◊≈Ó ÎÛ≈ ’∂ ÈΩ’ª Úª◊ ÂπÈ≈ «Í¡≈), ÈÚ≈Ï ˜’∆¡≈ ÷ª «‹‘∂ ‚≈’Ò
√»Ï∂Á≈∆¡ª √ªÌ ÏÀ·∂ √È (÷’∂ ¡≈È ÷Ò ÓÀÁ≈Ȫ) ; «‘øÁπ√Â≈È Á∂ ÓπˆÒ
Ï≈ÁÙ≈‘ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ ¿πµÂ∂ ¿π‘Á∆ ¡«Â √Ø‘‰∆ Ï∂◊Ó ÓÒ’≈ ‹Ó≈È∆ Á≈ ÁÏÁÏ≈
(ÓÁª ʃ «◊¡≈ ˜≈ÏÂ≈, ◊≈ÒÏ «Í¡≈ ˜È≈È≈) ¡Â∂ Áæ÷‰ Á∂ √»Ï∂Á≈ «È˜≈Ó-
¿πÒ-ÓπÒ’, «ÁæÒ∆ Á∂ Ú˜∆ ’Ó Á∆È ¡Â∂ Ò≈‘Ω Á∂ √»Ï∂Á≈ ˜’∆¡≈ ÷ª
»≈È∆ ¡Ó∆ª È∂ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ ÂØ∫ ¡≈’∆ ‘Ø ’∂ ¿π‘˘ Ù’Â∆‘∆‰ ω≈ «ÁæÂ≈ √∆
(⁄Û∑ ÈΩ’ ’Ø∫‘Á∂ Ï≈ÁÙ≈‘ ¿πÒ‡ «Í¡≈ ˜Ó≈È≈)-«¬‘ √Ì ’πfi ¡Â∂ ’Ú∆ Á∂
¡≈Ò∂-Áπ¡≈Ò∂ Ú≈Í ‘∆¡ª ‘Ø ¡«‹‘∆¡ª ◊æÒª «‹È∑ª ÂØ∫ ¿π‘˘ «¬‘ Ó«‘√»√
‘πøÁ≈ √∆ «’ ÷πÁ≈¬∆ ÍøÍ≈ ÷∂»ø-÷∂»ø ‘Ø ◊¬∆ ˛, Â∂ «’¡≈Ó ¡≈¿π‰ Ï≈∂ ’π≈È
«Ú⁄ «Ò÷∆¡ª ◊æÒª √æ⁄ ‘πøÁ∆¡ª ‹≈ ‘∆¡ª ‘È, È‹≈Ï È∂ ¿π‘ √Ì ’πfi «¬√
Ú≈ «Ú⁄ «Á÷≈¿π‰ Á≈ ÔÂÈ ’∆Â≈ ˛Õ «¬√ Ò¬∆ ’Ú∆ Á∂ ’Ò≈ ÓÈØÊ ˘
«Ë¡≈È «Ú⁄ æ÷ ’∂ ‘∆ «¬√ Á∂ «√Ò∂÷ Â∂ È≈«¬’ Ï≈∂ «Ú⁄≈ ’È∆ ⁄≈‘∆Á∆
˛Õ
‹ÁØ∫ «’ È‹≈Ï È∂ ¡≈͉∆ ⁄È≈ Á≈ ÓÈØÊ Óπæ„ «Ú⁄ ‘∆ Áæ√ «ÁæÂ≈ ˛
ª «¬√ Ú≈ Á∂ È≈«¬’ Á∆ Í÷ ‹ª «¬√ Á∂ «√Ò∂÷ ˘ √Ófi‰ «Ú⁄ ’ج∆
¡Ω«÷¡≈¬∆ È‘ƒ «‘ ‹ªÁ∆Õ ÌÒ≈ È‹≈Ï Á∆ ‘ÓÁÁ∆ ¿πÈ∑ª «Ú¡’Â∆¡ª È≈Ò
«’Ú∂∫ ‘Ø √’Á∆ ˛, ‹Ø ÷πÁ≈¬∆ ÍøÍ≈ ˘ ÂØÛ ’∂ «’¡≈Ó È∂Û∂ «Ò¡≈ ‘∂ ‘È?
«¬√ Ò¬∆ ’Ú∆ È∂ ¡≈‹Û∆ ÂØ∫ Ï≈ÁÙ≈‘ ω∂ È≈ÁÙ≈‘ ˘, Â∂ ˜πÒÓ Á∂ ‘Û∑
Ú◊≈¿π‰ Ú≈Ò∂ ¿π√ Á∂ «ÈÁ¬∆ ÎΩ‹∆¡ª ˘ ‘ ʪ ”Â∂ ˜≈ÒÓ, Ò≈Ò⁄∆, ÏÁÒ∂
Á∆ Ì≈ÚÈ≈ Á∂ È≈Ò √Û ‘∂, ‹≈È∆, ÷»È∆ Â∂ ’≈ÂÒ «’‘≈ ˛Õ È≈Á∆ ÎΩ‹ Ï≈∂
¿π‘ ’«‘øÁ≈ ˛ :-
(¿) Â∂ ¤πæ‡ Í¬∂ ‘Û∑ ˜πÒÓ Á∂, ÷Ò’ ¿πµ·∆ ’πÒ≈ ’∂Õ
Ó»ø‘ ¡≈«¬¡≈ ’πfi È‘ƒ ¤æ‚Á∂, ’ÂÒ≈Ó ’∂∫Á∂ È∂ ⁄≈ ’∂Õ
(¡) ’ΩÓ ¡≈Ô»Á Ó≈Ô»Á Á∆, Úæ„ ¡≈ÁÓ ÷≈¿π‰Õ
ÓÀ∫ ÓÁ «¬’ «¬√Â∆ √ø◊ ≈ ‘ø„≈¿π‰Õ
(¬) ¿πÈ∑ª Á∂ Èæ’ Î∆È∑∂, «√ Â≈ÚÛ∂, «„æ‚ Úª◊ „Óæ’∂Õ
¿π‘ «¬æ’≈ È≈ Ú√≈™Á∂, Á≈‘ Ì≈¬∆ √æ’∂Õ
È‹≈Ï Á∂ «ÁÒ «Ú⁄ «ÈÓ’ ‘≈Ó ÈΩ’ª (È≈«√ ÷ª ¡≈«Á) ˜ÏÂ∂-’≈
¡Ó∆ª («È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’), ¡‰÷‘∆‰ ‘≈’Óª (’ÓÁ∆È ¡Â∂ «È˜≈Ó-
¿πÒ-ÓπÒ’) ¡Â∂ ’≈«¬ ¡≈◊»¡ª (ÈÚ≈Ï ˜∆¡≈ ÷ª “÷≈È Ï‘≈Á” ÍÃÂ∆ Ú∆
¡«Â Á∆ «ÿÉ≈ ˛Õ «¬‘ √Ì ¡Ó∆ ◊πæfi∂ »Í «Ú⁄ È≈ÁÙ≈‘∆ ˜πÒÓ Á∂ ‘Ó≈«¬Â∆
ω ◊¬∂ √ÈÕ «¬È∑ª ÒØ’ª È∂ ¡≈͉∂ Î˜ª ÂØ∫ ’πÂ≈‘∆ ’ ’∂ ¡≈͉∂ ÙÀÂ≈È Íæ÷∆
‘؉ Á≈ √ϻ «ÁæÂ≈ √∆Õ «¬È∑ª È∂ ¡≈͉∂ Ó≈Ò’ È≈Ò ◊æÁ≈∆ ’∆Â∆ √∆Õ «¬√
Ò¬∆ ’Ú∆ ¿πÈ∑ª ˘ ‘ ÓΩ’∂ ”Â∂ «ÈøÁÁ≈ ˛Õ «ÍÙΩ Á∂ ÓπˆÒ ‘≈’Ó È≈√ ÷≈È È∂
‹ÁØ∫ «ÁæÒ∆ È≈Ò ˆæÁ≈∆ ’’∂ È≈Á Ù≈‘ Á∆ ¬∆È ÓøÈ Ò¬∆ ª È‹≈ÏÂ
«Ò÷Á≈ ˛ :-
(¿) √æ‡ Ò∂‘≈ È≈«√ ÷≈È∆¬∂, ◊Ò «ÓÒ∂ È∂ ͇’∂ Í≈ ’∂Õ
«Î ’∂ ‘ج∂ È∂ Í∂ÙÚ≈, ¸◊æÂ∂ Á≈ «ÈÓ’ Úøfifl≈ ’∂Õ
(¡) ’≈«¬ ‘≈’Ó, Ò≈‘Ω Á∂ √»Ï∂Á≈ (÷≈È Ï‘≈Á ˜’∆¡≈ ÷ª) «ÚπæË
È‹≈Ï ˘ ¡«Â Á∆ «ÿÉ≈ ˛ «’™«’ ¿π‘È∂ È≈ «√Î ¡≈͉∂ Ó≈Ò’ Óπ‘øÓÁ
Ù≈‘ È≈Ò «ÈÓ’ ‘≈Ó∆ ’’∂ «¬’ ˆÀ Ù¬∆ ’øÓ ‘∆ ’∆Â≈ √∆, √◊Ø∫ È≈ÁÙ≈‘
˘ Úæ„∆ Á∂ ’∂ ¡≈͉∆ ◊æÁ∆ Ú∆ Ï⁄≈¬∆ √∆ Â∂ ¿π√ Á∆ ¬∆È ÓøÈ ’∂ ¡≈͉∂
ÓÁ¿»ÍÈ ˘ Ú∆ Ò≈‹ ÒÚ≈ «ÁæÂ∆ √∆Õ «¬√ ’≈«¬ ˘ «Î‡’≈ Í≈™Á≈ ‘Ø«¬¡≈
È‹≈Ï «Ò÷Á≈ ˛ :-
÷π√∂ ÏæË∆ Íæ◊Û∆, ’∆ ÓÁ √Á≈¬∂?
«‹™ ’∂‘ ÷’≈ Í’«Û¡≈, È≈ ÁπøÏ ‘Ò≈¬∂Õ
5 6
«‹™’ Ó∆∆ ÓÁ ˘, ’ È≈˜ «ÚÒ≈¬∂Õ
¿π‘Á∂ ı˜≈«È˙∫ Úæ‚∆¡ª, ¤«‘ ‹≈È Ï⁄≈¬∂Õ
Ï‘≈Á ¤ØÛ Ï‘≈Á∆, Òæ◊ ’ÁÓƒ ‹≈¬∂Õ
È‹≈Ï ˘ √Ì ÂØ∫ «˜¡≈Á≈ ÈÎ «ÈÓ’ ‘≈Ó, ˜ÏÂ∂’≈, ËØ÷∂Ï≈˜ ¡Â∂
Ï∂¡ÁÏ «È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ È≈Ò ˛ «’™«’ ¿π√ È∂ ‘∆ ¡≈͉∂ ÁπÙÓ‰ “÷≈È
ÁΩª” ÂØ∫ ÏÁÒ≈ ÒÀ‰ Ò¬∆ È≈Á Ù≈‘ ˘ «⁄æ·∆ «Ò÷ ’∂ «‘øÁπ√Â≈È ”Â∂ ‘ÓÒ≈
’Ú≈«¬¡≈ √∆Õ ’Ú∆ «Ò÷Á≈ ˛ :-
ÓÈ√» «È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ Á∆ ‹Û∑ Óπ„∂∫ ‹≈¬∂Õ
«‹È Ï≈Ò ÓÂ≈Ï∆ ‘Ø ˘ ÿ ¡≈Í «Á÷≈¬∂Õ
ܻ
«ÁæÂ≈ ’ΩÒ Âπ≈È∆¡ª, «Ú√≈‘ ’∆Â∂ È∂Õ
’»Û «÷Ò≈Î «¬Ò≈¯ ’∂, Ï≈ÁÙ≈‘ ⁄«Û∑˙ È∂Õ
‘πø‚ Áˆ∂ Î∂Ï Á≈, ⁄≈ ‹≈Ò √π«‡˙ È∂Õ
Ë∆¡ª Â∂ ÌÀ‰ª Ï∂‡∆¡ª, È≈ ÙÓ ’∆Â∂ È∂Õ
ܻ
Ïπ≈ ’∆Â≈ »≈È∆¡ª, ÓπÛ Á»‹∆ Ú≈∆Õ
¿π‘Ȫ Á√Â≈ ÓπÏ≈’ ¡≈͉∆ ⁄≈ ¡≈Í ¿πÂ≈∆Õ
¡ÁÏ ◊Ú≈«¬¡≈ ÈΩ’ª, ’ Ï∂«¬ÂÏ≈∆Õ
Á≈Û∑∆ «’√∂ È≈ Ú∂⁄∆¡≈, ‘æÊ Á∂ ÏÍ≈∆Õ
¿π‘Ȫ √æÁ ’∂ ¡ªÁ≈ È≈ÁÙ≈‘, Á∂ «ÙÚ Ì≈∆Õ
¿π√ ’≈Ò∆ ËΩÒ∆ Í’Û ’∂ «‘æ’ ¡æ◊∂ Ó≈∆Õ
’Ú∆ È∂ ¸◊æÂ∂ Ï≈ÁÙ≈‘ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∂ Ú¯≈Á≈ √»Ï∆ªó«ÁæÒ∂ Â∂ √ÀÁØ,
«Ó˜≈ ’ÒøÁ Ï∂ˆ, ̻͠È≈Ê, ¡≈«’Ò, Óπ˜æÎ, È»Ï∂◊, √æÁ≈Á ÷ª, Ó∆ √ÀÁ
◊πæ¨, ÷≈È ÁΩª ¡≈«Á Á∆ Ï‘≈Á∆ Â∂ «ÈÓ’ ‘Ò≈Ò∆ Á∆ Â≈∆Î ’∆Â∆ ˛Õ «¬√
¡≈Ë≈ ”Â∂ «¬√ ⁄È≈ ˘ ’πfi ¡≈ÒØ⁄’ “«‘øÁ Á∆ Ú≈” ’«‘‰ Á≈ ÔÂÈ ’Á∂
‘ÈÕ Í «¬‘ «√Ò∂÷ Ú∆ ·∆’ È‘ƒ „πæ’Á≈ «’™«’ «¬‘ √Ì √»Ó∂ «’√∂
≈Ù‡∆¡Â≈ ‹ª ’ΩÓ∆¡Â Á∂ ‹˜Ï∂ ¡Ë∆È √È ÒÛ∂ó√◊Ø∫ ¡≈͉∂ Ó≈Ò’ ¸◊æÂ∂
Ï≈ÁÙ≈‘óÓπ‘øÓÁ Ù≈‘ Ò¬∆ «ÈÓ’ ‘Ò≈Ò∆ «Á÷≈¿π‰ Á∆ «¬√Ò≈Ó∆ Â∂ «¬÷Ò≈’∆
Ì≈ÚÈ≈ ¡Ë∆È ÒÛ∂ √ÈÕ ¡≈͉∂ Ó≈Ò’ È≈Ò «ÈÓ’ ‘≈Ó∆ ’’∂ ¿π‘ «¬√ ÒØ’
ÚæÒØ∫ Â∂ ÍÒØ’ ÚæÒØ∫ fi»·∂ È‘ƒ √È ‘؉≈ ⁄≈‘πøÁ∂Õ ¿π‘ ÁπÈ∆¡≈ Á∆¡ª Ò≈‘Ȫ
ÂØ∫ ¡Â∂ æÏ∆ ’«‘ ÂØ∫ ‚Á∂ Ó≈∂ ÒÛ∂ √È ‹ª «Î ¿π‘ Ù‘∆Á, ÓØÓÈ, ◊≈˜∆
Ï‰È Á∆ «¬æ¤≈ È≈Ò Â∂ ‘˜ Óπ‘øÓÁ √≈«‘Ï Á∂ √Ú◊∆ «Ó‘≈‹ «Ú⁄ Á≈÷Ò
‘؉ Á∆ ¡≈√ È≈Ò ÒÛ∂ √ÈÕ «¬È∑ª «ÈÓ’ ‘Ò≈Ò ÈΩ’ª Á∆ Ú¯≈Á≈∆ Â∂
Ï‘≈Á∆ ≈‘ƒ ’Ú∆ È∂ ¸◊æÂ∂ Ï≈ÁÙ≈‘ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á≈ «¬√ Ú≈ «Ú⁄ ‹æ√ B. ⁄È≈ ’≈Ò ¡Â∂ ’Â≈ Ï≈∂
◊≈«¬¡≈ ˛ Â∂ ¿π√ Á∆ ‘∆ «¬‘ Ú≈ ˛Õ «¬√ «Ú⁄ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∂ Úæ‚∂ Ú‚∂∂
Ϙπ◊ ÂÀÓ» Á∆ Ï‘≈Á∆ Â∂ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∆ ÍÃ√ø√≈ Ú∆ ˛Õ ¿π‘ √Ì∂ «’™«’
“Ú≈ È≈Á Ù≈‘” Á≈ ’πfi «‘æ√≈ Í«‘Òª Í«‘Ò “÷≈Ò√≈ Ôø◊ ÓÀÈ” ÓÀ◊˜∆È
¸◊æÂ∂ √È «¬√ Ò¬∆ó‘Ø √’Á≈ ˛ «’ ’Ú∆ È∂ «¬√ Á≈ Ȫ “¸◊æ«Â¡ª Á∆ Ú≈”
«Ú⁄ AI@E «Ú⁄ ¤«Í¡≈Õ Í≈·’ª È∂ «¬√ Á∆ «Óæ·∆ Â∂ ·∂· ÏØÒ∆ ˘ Ï‘π Í√øÁ
‘∆ æ«÷¡≈ ‘ØÚ∂Õ «¬’ «÷¡≈Ò «¬‘ Ú∆ ωÁ≈ ˛ «’ «¬√ Ú≈ Á≈ «√Ò∂÷ ¿πÈ∑ª
’∆Â≈, «‹√ ÂØ∫ ¿πÂÙ≈«‘ ‘Ø ’∂ «¬√ ˘ “÷≈Ò√≈ ‡À’‡ √π√≈«¬‡∆” È∂ “È≈ÁÙ≈‘
Í≈Âª ˘ Óπæ÷ æ÷ ’∂ æ«÷¡≈ «◊¡≈ ‘ج∂◊≈ «‹È∑ª È∂ ¸◊æÂ∂ Ï≈ÁÙ≈‘ Á≈ «ÈÓ’
Á∆ Í¿πÛ∆” Á∂ «√Ò∂÷ ‘∂· ‡À’‡ª Á∆ Ù’Ò «Ú⁄ ¤ÍÚ≈«¬¡≈ ‹Ø Í«‘Òª
‘Ò≈Ò ’∆Â≈ √◊Ø∫ «¬√ ÂØ∫ ¿πÒ‡ «¬√ ⁄È≈ Á≈ «√Ò∂÷ «ÚØË∆ ¡Â∂ ËÃØ‘∆
ÍÃ’≈«Ù ‘Ø ¸æ’∆¡ª ⁄È≈Úª È≈ÒØ∫ Í≥‹ ◊π‰≈ √∆Õ «¬√ Ú≈ Á∆ Ì»«Ó’≈ «Ú⁄
Í≈Âª Á∆ Ìø‚∆ Á≈ √»⁄’ ‘ج∂◊≈ó«‹È∑ª Á∂ ’≈È «¬‘ √≈∆ ÂÏ≈‘∆ ‘ج∆, «‹È∑ª
≈¬∂ Ï‘≈Á ’ΩÒ √≈«‘Ï Áæ√Á∂ ‘È «’ «¬√ Ú≈ Á∆¡ª AE@ Âπ’ª ¿πÈ∑ª ˘ √
È∂ Á∆È∆ ÍøÍ≈ ˘ ÂØÛ ’∂ Ó≈Ò’ È≈Ò «ÈÓ’ ‘≈Ó∆ ’∆Â∆, ¡≈͉∆ Á≈Û∑∆
¡À‚Ú‚ ÓÀ’Ò≈◊È Í≈√Ø∫ «ÓÒ∆¡ª √È ‹Ø «’ ÓÀ’Ò≈◊È √≈«‘Ï È∂ AHIB «Ú⁄
«Ï◊≈È∂ ¡æ◊∂ Ú∂⁄∆, «‹√ ˜≈ÒÓ È∂ “’≈Ò∆ ËΩÒ∆ Í’Û ’∂ «‘æ’ ¡æ◊∂ Ó≈∆”, “«‹√
‹ÁØ∫ ¿π‘ Ï≈ «Ú⁄ Ó«‘’Ó≈ ¡≈Ï≈Á’≈∆ Á∂ ¡Î√ √È, «‘√∆Ò Óª◊‡ «Ú⁄
Á∂ √≈‘Ó‰∂ «¬√Â∆¡ª «¬ø‹ «⁄⁄Ò≈™Á∆¡ª √È «‹Ú∂∫ √æÍ Á∂ √≈‘Ó‰∂
÷≈È’≈‘ ‚Ø◊ª Á∂ «¬’ Ó≈√∆ Í≈√Ø∫ √π‰ ’∂ «Ò÷∆¡ª √ÈÕ ÓÀ’Ò≈◊È √≈«‘Ï È∂
«⁄Û∆¡ª”ó«¬√ Ò¬∆ «¬√ ⁄È≈ Á≈ «√Ò∂÷ “È≈ÁÙ≈‘ Á∆ Ú≈” ‘؉ È≈ÒØ∫
«¬√ Ú≈ Á∆ «¬«Â‘≈√’ Ó‘æÂÂ≈ ˘ √Ófi ’∂ Ú≈ ˘ ÷Ø‹ ’’∂ Í»∆ ’È Á≈
“ËÃØ‘∆ È≈Á Ù≈‘ Á∆” ‘؉≈ ÚË∂≈ „πæ’Á≈ ˛ «’™«’ «¬√ ⁄È≈ «Ú⁄ È≈ÁÙ≈‘
’øÓ Í≥«‚ ‹∆ ˘ √Ω∫«Í¡≈Õ Í≥«‚ ‹∆ È∂ √≈«‘Ï Ï‘≈Á Á∂ ‘π’Ó Á∆ Í≈Ò‰≈
Á∂ ˜πÒÓ ˘ Â∂ ¿πÈ∑ª ÒØ’ª Á∆ ◊æÁ≈∆ ˘ «‹È∑ª Á∂ ’≈È «¬‘ ˜πÒÓ ¬∂Ê∂ ¡≈«¬¡≈
Ò¬∆ ¡Â∂ ¡≈͉∆ ÷Ø‹ «ÏÂ∆ Á∆ «ÂzÍÂ∆ Ò¬∆ «¬√ «¬«Â‘≈√’ «¥Â Á∆ ÷Ø‹
«Èø«Á¡≈ «◊¡≈ ˛ ⁄È≈ Á∆¡ª ¡øÂÓ Í≥◊Â∆¡ª «ÚÙ∂Ù «Ë¡≈È Á∆ Óø◊
Ùπ» ’ «ÁæÂ∆ Â∂ ÁØ ‘Ø Ó≈√∆¡ª Í≈√Ø∫ Ú≈ √π‰ ’∂ «¬√ Á∂ Ï‘π √≈∂ ÏøÁ «¬’æ·∂
’Á∆¡ª ‘È :-
’ Ò¬∂Õ «Î ¿πÈ∑ª È∂ ÒØÛ ¡Èπ√≈ Âπ’ª ˘ ÂÂ∆Ï Á∂ ’∂, ØÓÈ ¡æ÷ª «Ú⁄
Ïπ‹ Ï≈˜∆ ÙÂø‹ Á∆, Ó≈ π’ ¿π‚≈¬∂Õ
«Ò÷ ’∂, ¡Â∂ «¬√ Á≈ ¡ø◊∂˜∆ ¡ÈπÚ≈Á ’’∂, «¬’ «ÚæÁÚÂ≈ ÌÍ» Ì»«Ó’≈
Í Ëج∆ È≈ÁÙ≈‘ Á∆ «‘øÁ √≈∆ Í≈¬∂Õ
√Ó∂ «¬√ ˘ AIAB «Ú⁄ “‹ÈÒ ¡≈Î Á∆ Í≥‹≈Ï «‘√‡≈∆’Ò ¡À√Ø√∆¬∂ÙÈ”
¡Ê≈Â, «È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ Â∂ Ú˜∆ ’ÓÁ∆È Á∂ ÓÀÁ≈È ¤æ‚‰ È≈Ò
«Ú⁄ ¤ÍÚ≈«¬¡≈Õ «¬√ Á∆ √øÍ≈ÁÈ≈ √Ó∂∫ Í≥«‚ ‹∆ È∂ «¬‘ Ú∆ «Ò«÷¡≈ «’
ÒÛ≈¬∆ ª ‘≈∆ ◊¬∆, Í È≈ÁÙ≈‘ Á≈ ˜πÒÓ √≈∂ «‘øÁπ√Â≈È ˘ √«‘‰≈
Ï‘π √≈∂ ÏøÁ ¿πÈ∑ª Í≈√ ¡«‹‘∂ Ú∆ Ï≈’∆ Ï⁄∂ ͬ∂ ‘È ‹Ø ÿ‡È≈Úª Á∂ ÍÃ√ø◊
«Í¡≈Õ ¡√ª «¬√ ⁄È≈ ˘ “È≈ÁÙ≈‘ Á∆ Ú≈” «√Î «¬√ Á∂ ÍÃ⁄æÒ ‘Ø ¸æ’∂
¡Èπ√≈ «’Â∂ ·∆’ È‘ƒ ‹πÛÁ∂, «¬√ Ò¬∆ ¿πÈ∑ª È∂ ¿π‘ ÏøÁ È≈ ¤ÍÚ≈¿π‰∂ ‘∆
Ȫ ˘ Óπæ÷ æ÷ ’∂ ‘∆ «’‘≈ó™‹ «¬‘ “Ëج∆ È≈Á Ù≈‘ Á∆” ‘∆ ‘؉≈ ⁄≈‘∆Á≈
¿π«⁄ √Ófi∂Õ «¬√ ÂØ∫ Ï≈¡Á Ï≈Ú≈ ÏπæË «√øÿ È∂ “ÏøÏ∆‘≈ ÏØÒ” «Ú⁄ ¡Â∂ ’¬∆ ‘Ø
˛Õ
√øÍ≈Á’ª È∂ Úæ÷∆¡ª Íπ√Â’ª Á∂ »Í «Ú⁄ «¬√ ˘ √øÍ≈«Á ’∆Â≈, Í «¬È∑ª
√≈«¡ª Á≈ Ú∆ Ó»Ò ¡≈Ë≈ “‹ÈÒ ¡≈¯ Á≈ Í≥‹≈Ï «‘√‡≈∆’Ò √π√≈«¬‡∆”
JJ
Ú≈Ò≈ ‘∆ ˛Õ
«‹√ »Í «Ú⁄ «¬‘ ⁄È≈ ¡æ‹ √≈‚∂ Í≈√ ÓΩ‹»Á ˛, «¬√ Á≈ «¬‘ »Í
ÍÃÓ≈«‰’ È‘ƒ «’‘≈ ‹≈ √’Á≈Õ Í≥«‚ ‘∆ «’ÙÈ ‹∆ ’ΩÒ È∂ Óø«È¡≈ ˛ «’
¿πÈ∑ª Í≈√ ’πfi ÏøÁ ¡«‹‘∂ Ï⁄∂ ͬ∂ ‘È, ‹Ø «’√∂ ÍÃ√ø◊ «Ú⁄ „π’Ú∂∫ È‘ƒ ÏÀ·Á∂,
«¬√ Ò¬∆ ¿πÈ∑ª È∂ ¿π‘ ÏøÁ ÍÃ’≈«Ù ȑƒ ’Ú≈¬∂Õ Ï‘π ⁄ø◊≈ ‘πøÁ≈ ‹∂ Í≥«‚Â
7 8
‹∆ ¿π‘ ÏøÁ Ú∆ Ò∂÷ Á∂ ¡ø «Ú⁄ ¤ÍÚ≈ «ÁøÁ∂ ª ‹Ø ¡‹Ø’≈ ÷Ø‹∆ ¿πÈ∑ª ˘ ¿πÈ∑ª
Á∆ ÔØ◊ ʪ ”Â∂ ¤≈Í √’Á≈Õ «¬√ Ú≈ Á∂ ¡Ë»∆ ‘؉ √ÏøË∆ Á»‹∆ ÁÒ∆Ò «¬‘ ˛
«’ «¬√ Á∂ ‘æÊÒ∂ »Í «Ú⁄ È≈Á Ù≈‘ Á∂ ‘ÓÒ∂ Á∆ √Ì ÂØ∫ Úæ‚∆ ÿ‡È≈ó“«ÁæÒ∆
Á∂ ’ÂÒ-¬∂-¡≈Ó” Á≈ ‘≈Ò ¡ø«’ ‘∆ È‘ƒÕ Â∆‹∆ «¬‘ «’ «¬√ Á∂ ÚÂÓ≈È
»Í «Ú⁄ ’πfi ¡«‹‘∂ ÏøÁ Ú∆ ‘È ‹Ø «Í¤Ò∂«¡ª ’Ú∆¡ª È∂ Ò≈ «ÁæÂ∂ ‘ÈÕ «¬√
ÁÒ∆Ò Á∆ ÍπÙ‡∆ «¬ÊØ∫ Ú∆ ‘Ø ‹ªÁ∆ ˛ «’ ‹ÁØ∫ «¬‘ Ú≈ “Í¿πÛ∆ È≈Á Ù≈‘” Á∂
«√Ò∂÷ ‘∂· “÷≈Ò√≈ ‡À’‡ √π√≈«¬‡∆” ÚæÒØ∫ ¤Í∆ ª «¬√ Á∂ √øÍ≈Á’ È∂ «¬ø‹
«Ò«÷¡≈ √∆ “Ó≈√∆¡ª Á∂ ‘æʪ «Ú⁄ ÍÀ ‹≈‰ ’’∂ «¬√ Á∆ ‘≈Ò ¿π‘ È‘ƒ ‘∆
‹Ø ’Â≈ Á∂ «Ò÷‰ Ú∂Ò∂ √∆Õ «¬È∑ª Ï∂√Ófiª È∂ Ú≈Ë» ÍÁ Í≈ Í≈ ’∂ Í¿πÛ∆ Á≈
Ï‘π ’πfi «Ú◊≈Û «ÁæÂ≈ ˛... «¬’ ÷À ¡æÒ≈ Ó≈√∆ «Í≥‚ ÏÀ∫’ª ⁄∆Í≈, «˜Ò∑≈
◊πæ‹ªÚ≈Ò≈ È∂ ª «¬ÂÈ∆ ÁÒ∂∆ ’∆Â∆ «’ AG Í¿πÛ∆¡ª ¡≈͉∂ ÚæÒØ∫ “’Ò Â∂
È≈Á Á∂ fi◊Û∂” Á∆¡ª ‹ØÛ ’∂ «Ú⁄ Ò≈ «ÁæÂ∆¡ª, ‹Ø ¡æ‹ Â∆’ Ò∆¡ª
¡≈™Á∆¡ª ‘ÈÕ” ⁄ΩÊ∆ ◊æÒ «¬‘ «’ «¬‘ Ú≈ «’™«’ ¡‰-«Ò÷Â∆ »Í «Ú⁄
Ó≈√∆¡ª Á∂ Í≈√ ˜Ï≈È∆ √∆È≈-Ï-√∆È≈ ⁄æÒÁ∆ ‘∆ √∆, «¬√ Ò¬∆ ¿π‘ Á»«‹¡ª
˘ √π‰≈¿π‰ √Ó∂∫ ÒÀ¡ ˘ ’≈«¬Ó æ÷Á∂ ‘ج∂ ÙÏÁª Á∆ ’ª‡-¤ª‡, ÌπæÒ∂ ‘ج∂ ¡√Ò
ÙÏÁª Á∆ ʪ ¿π‘Ø «‹‘∂ ÒÁ∂-«ÓÒÁ∂ ÈÚ∂∫ ÙÏÁ ‹ª Âπ’ª ¡≈͉∂ ’ØÒØ∫ Ú∆ ˜»
‹ØÛ ÒÀ∫Á∂ ‘؉◊∂Õ
Ú≈ Á∂ ’Â≈ ¡Â∂ «¬√ Á∂ ⁄È≈ ’≈Ò Á∂ ÍÃÙÈ Ú∆ ¿πÁØ∫ ÂØ∫ ‘∆ ⁄⁄≈ Á≈
«ÚÙ≈ ω∂ ¡≈ ‘∂ ‘È, ‹ÁØ∫ «¬‘ ⁄È≈ Í«‘Ò∆ Ú≈∆ Í≈·’ª Á∂ √≈‘Ó‰∂ ¡≈¬∆Õ
«¬√ Á∂ ’Â≈ Ï≈∂ «È‰≈ Á∂∫Á∂ ‘ج∂ Í≥«‚ ‘∆ «’ÙÈ ’ΩÒ “¡≈͉∆
¿πÊ≈È’Â≈” «Ú⁄ «Ò÷Á∂ ‘È «’ «¬‘ Ú∆ ÒØ’ ¡≈÷Á∂ È∂ «’ «¬√ Ú≈ Á≈ ¡√Ò
’Â≈ √æÔÁ Ù≈‘ ⁄≈◊, «Í≥‚∆ Ù≈‘ ⁄≈◊ (¡æ‹’Ò∑ Á∆ ≈ÚÒ«Í≥‚∆) Á≈ Ú√‰
Ú≈Ò≈ √∆ ¡Â∂ «¬√ Á∂ «Íæ¤Ø∫ «¬√ Á∂ ⁄∂Ò∂ È‹≈Ï È∂ Ú≈ ˘ Óª‹ ’∂ √Ø‘‰∆ ω≈
Ò∆Â≈Õ Í «¬√ «÷¡≈Ò ˘ Í≥«‚ ‹∆ Óøȉ ÔØ◊ È‘ƒ √ÓfiÁ∂ «’™«’ Ù≈‘
⁄≈◊ √æÔ≈Á ‘؉ ’’∂, «‘øÁ»¡ª Á∂ «÷¡≈Òª ˘ ‹Ø Ú≈ «Ú⁄ ’¬∆ Ê≈¬∆∫ «ÓÒÁ∂
‘È, Ú≈ «Ú⁄ ◊πøÁ È‘ƒ √∆ √’Á≈Õ” ¡æ‹ Âæ’ √Ì √øÍ≈Á’ √Ó∂ Ï≈Ú≈ ÏπæË
«√øÿ Á∂ ¬∂√ ◊æÒ È≈Ò √«‘Ó ‘∂ ‘È ¡Â∂ Ú≈ «Ú⁄Ò∂ «‘øÁ» «Ó«Ê‘≈√’
‘Ú≈«Ò¡ª Á∂ ¡≈Ë≈ ”Â∂ √æÔÁ Ù≈‘⁄≈◊ ˘ «¬√ Ú≈ Á≈ ’Â≈ ‘؉ ÂØ∫
¡√Ú∆’≈ ’Á∂ ‘∂ ‘ÈÕ Í ‹∂ “ı≈Ò√≈ ‡À’‡ √π√≈«¬‡∆” ÚæÒØ∫ ¤Í∆ “Í¿πÛ∆
È≈Á Ù≈‘” Á∂ √øÍ≈Á’ Á∂ «Ú⁄≈ª ˘ «¬øÈ-«ÏøÈ √‘∆ ÓøÈ «Ò¡≈ ‹≈¬∂ ª «¬√
Ú≈ «Ú⁄Ò≈ ’Ò-È≈Á Á≈ fi◊Û≈ Â∂ «‘øÁ» «Ó«Ê‘≈√’ ‘Ú≈Ò∂ ÷À ¡æÒ Ó≈√∆
9 10
Á∂ ˜πøÓ∂ ‹≈ ÍÀ∫Á∂ ‘È ÂÁ ¡≈ÒØ⁄’ª Á∂ Í≈√ Ù≈‘ ⁄≈◊ ˘ «¬√ Ú≈ Á≈ ’Â≈
‘؉ Á∆ Ú≈«¬Â ˘ æÁ ’È Ò¬∆ ‘Ø ’ج∆ ÁÒ∆Ò È‘ƒ «‘ ‹ªÁ∆Õ
‘π‰ ¡√ƒ «¬√ «ÚÚ≈Á ˘ «Ú⁄∂ ¤æ‚Á∂ ‘ª Â∂ «‹øÈ∆ Á∂ Âæ’ Ù≈‘ ⁄≈◊ Á∂
«¬√ Ú≈ Á≈ ’Â≈ ‘؉ Ï≈∂ ’ج∆ ·Ø√ ÍÃÓ≈‰ È‘ƒ «ÓÒ ‹ªÁ≈, «¬√ Ú≈ ˘
È‹≈Ï Á∆ ⁄È≈ ‘∆ ÓøÈÁ∂ ‘ª «’™«’ ¿π√ Á≈ Ȫ «¬√ ⁄È≈ «Ú⁄ ÁØ Ê≈Úª
”Â∂ ¡≈™Á≈ ˛ :-
(¿) ˜ÏÂ∂’≈ ¡Ó∆ “È‹≈Ï”, Ó≈ ÿæ‰ Ï≈ÁÙ≈‘ªÕ
(¡) “È‹≈Ï” ◊æÒª ¡◊Ò∆¡ª, Úæ‚∆ ◊∂‡ Ó≈∆ ÙÂø‹ Á∆Õ
’Ú∆ È‹≈Ï Ï≈∂ ‘π‰ Âæ’ «ÓÒ∆ Ú≈’¯∆¡Â «√¯ ¬∂È∆ ’π ‘∆ ˛ «’ ¿π‘
Ó‡∆Ò≈ ‘Òª «˜Ò∑≈ Ù≈‘Íπ Á≈ «‘‰ ÚÒ≈ √∆, ‹≈ Á≈ ≈‹Í»Â √∆ Â∂
È≈ÁÙ≈‘ Á∂ ‘ÓÒ∂ Á∆ ÿ‡È≈ ÂØ∫ Ò◊Í◊ √Ω ’π √≈Ò Ï≈¡Á ‘Ø«¬¡≈Õ «¬√ √ÏøË
«Ú⁄ Í≥«‚ ‘∆ «’ÙÈ ’ΩÒ Á≈ «÷¡≈Ò ˛ «’ “È‹≈Ï ¿πÈ∑∆Úƒ √Á∆ Á∂ Óπæ„
«Ú⁄ ÍÀÁ≈ ‘Ø«¬¡≈Õ” Ï≈Ú≈ ÏπæË «√øÿ ‹∆ ’«‘øÁ∂ ‘È «’ È‹≈Ï Á≈ √Óª ¿π‘ ‘∆
˛ “‹Á Ó‘≈≈‹ ‰‹∆ «√øÿ Í≥‹≈Ï ”Â∂ ¡≈͉≈ «√æ’≈ ‹ÓªÁ≈ √∆Õ” ‚≈’‡
ÓØ‘È «√øÿ Á∆Ú≈È≈ Á∂ «÷¡≈Ò ¡Èπ√≈ È‹≈Ï ÓπˆÒ ≈‹ Á∆ „«‘øÁ∆ ÁÙ≈
Á∂ √Ó∂∫ Á≈ ’Ú∆ √∆Õ ◊æÒ ’∆ «¬‘ «ÂøÈ∂ ÷Ø‹’≈ «¬√ ◊æÒ È≈Ò √«‘Ó ‘È «’
È‹≈Ï AIÚƒ √Á∆ Á∂ Óπæ„ «Ú⁄ ‘Ø«¬¡≈Õ
Ú≈ Á∂ ⁄È≈-’≈Ò Â∂ «¬√ Á∂ ’Â≈ Á∂ «È‰À Á∂ «Ú«Ù¡ª ¿πµÂ∂ «Ú⁄≈
’Á∂ ‘ج∂ Í≥«‚ ‘∆ «’ÙÈ ’ΩÒ «¬√ ⁄È≈ «Ú⁄Ò∂ «¬«Â‘≈√’ Âæʪ Á∂ Ú∂Ú∂
˘ Óπæ÷ æ÷«Á¡ª ‘Ø«¬¡ª «¬‘ «√æ‡≈ ’æ„Á∂ ‘È «’ “«¬√ Ú≈ Á≈ ’Â≈ ˜» «¬√
‘æÒ∂ Á∂ √Ó∂∫ ‹∆™Á≈ √∆Õ” Á»‹∆ ◊æÒ ¿π‘ «¬‘ ’«‘øÁ∂ ‘È «’ “«¬√ Ú≈ «Ú⁄
«ÁæÒ∆ Á∆ ’ÂÒ-¬∂-¡≈Ó Á∂ √≈’∂ Á≈ ‘≈Ò È≈ ‘؉, √≈˘ «¬√ ÈÂ∆‹∂ ”Â∂ Íπ⁄ªÁ≈
˛ «’ «¬‘ Ú≈ «ÁæÒ∆ Á∂ √≈’∂ ÂØ∫ Í«‘ÒØ∫ «Ò÷∆ ◊¬∆ √∆Õ” Í √≈‚≈ «÷¡≈Ò ˛
«’ «√¯ «ÁæÒ∆ Á∂ ’ÂÒ-¬∂-¡≈Ó Á≈ Úȉ È≈ ‘؉ ÂØ∫ «¬‘ ¡ÈπÓ≈È Ò◊≈
ÒÀ‰≈ «’ «¬‘ Ú≈ «ÁæÒ∆ Á∂ √≈’∂ ÂØ∫ Í«‘Òª «Ò÷∆ ◊¬∆ ‘ج∂◊∆ ˆÒÂ∆ ˛
«’™«’ «¬’ ª «¬‘ È‹≈Ï È∂ Óπ◊Ò √ÀÈ≈ Á∂ È≈«¬’ “÷≈È ÁΩª Á∆ ÓΩ ‘Ø
‹≈‰ ÂØ∫ Ï≈¡Á ’πfi ‘Ø «Ò÷‰≈ ÓπÈ≈√Ï ‘∆ È‘ƒ √Ó«fi¡≈ ‘؉≈Õ Á»‹≈ «¬‘ «’
Ú≈ «’™«’ √≈‚∂ Í≈√ Í»È »Í «Ú⁄ È‘ƒ Í‘πø⁄∆, «¬√ Ò¬∆ ‘Ø √’Á≈ ˛ «’
È‹≈Ï È∂ ’ÂÒ-¬∂-¡≈Ó Á∆ ÿ‡È≈ Ú∆ ’«ÚÂ≈¬∆ ‘ØÚ∂ ‹Ø √Ó∂∫ Á∂ ◊∂Û È≈Ò
Ó≈√∆¡ª Í≈√Ø∫ ÷πøfi ◊¬∆ ‘؉∆ ¬∂∫Õ” Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∂ ≈‹ √Ó∂∫ ‘ج∂ È≈Á Ù≈‘ Á∂
‘ÓÒ∂ È≈Ò ÓπˆÒ ≈‹ Á∂ Ú’≈ ˘ Ï‘π Úæ‚≈ Ëæ’≈ Òæ◊≈ √∆Õ Í ¿π√ ÂØ∫ Ï≈¡Á
¡«‘ÓÁ Ù≈‘ ¡ÏÁ≈Ò∆ Á∂ ‘Ó«Ò¡ª √Ó∂∫ ª √≈∂ Á∂Ù «Ú⁄ ÏÁ-¡ÓÈ∆ ‘∆ ÎÀÒ
◊¬∆ √∆Õ ’Ú∆ È‹≈Ï È∂ ¿π‘ ‹π◊-◊Á∆ ˜» Á∂÷∆ ‘ج∂◊∆ ª ‘∆ ¿π√ È∂ ’Ò
Á∂ Ó»ø‘Ø∫ «¬‘ ÙÏÁ ¡÷Ú≈¬∂ ‘È :-
Â∂∂ «Íæ¤∂ Ï≈ÁÙ≈‘, ÓÀ∫ ‘Ø È≈ ÚÁ∆Õ
Í ÂπæË∂ «Íæ¤Ø∫ Ï≈ÁÙ≈‘, ÍÀ ‹≈‰∆ ¬∂ø ◊Á∆Õ
«¬√ ÂØ∫ «¬‘ ¡ÈπÓ≈È Òæ◊Á≈ ˛ «’ «¬‘ ⁄È≈ «√æ÷-«Ó√Òª Á∆ √Ê≈ÍÈ≈
Á∂ √Ó∂∫ «Ò÷∆ ◊¬∆ ‘ج∂◊∆Õ Í≥«‚ ‘∆ «’ÙÈ Á∂ ’ÊÈ √ÏøË∆ «’ Ú≈ «Ú⁄Ò≈
Ú∂Ú≈ Â∂ «¬«Â‘≈√’ Âæʪ Á∆ ÍÃÓ≈«‰’Â≈ Áæ√Á∆ ˛ «’ Ú≈ Á≈ ⁄‰‘≈≈
È≈Á Ù≈‘ Á∂ ‘ÓÒ∂ Á≈ √Ó’≈Ò∆ √∆ Â∂ ¿π√ È∂ «¬‘ √≈≈ ‘≈Ò ¡≈͉∆ ¡æ÷ƒ
«‚æ·≈-«¬√ ÁÒ∆Ò È≈Ò √≈‚≈ Í»≈ ÓæÂÌ∂Á ˛Õ Ú≈ «Ú⁄ «ÁæÂ≈ «◊¡≈
«¬«Â‘≈√’ Ú∂Ú≈ «√¯ Ó؇∆¡ª-Ó؇∆¡ª ÿ‡È≈Úª Â’ ‘∆ ·∆’ ˛ó™‹ «¬√
«Ú⁄ Ú∆ ¬∂È∆¡ª Âπ‡∆¡ª ‘È «’ «¬‘ ˆÒÂ∆¡ª ’ج∆ ¡«‹‘≈ Ò∂÷’ È‘ƒ ’
√’Á≈ «‹√ È∂ «¬‘ √≈’≈ ¡≈͉∆ ¡æ÷ƒ Á∂«÷¡≈ ‘ØÚ∂ ‹ª ‹ØØ ‘ÓÒ∂ Á∂ √Ó∂∫ ‹ƒÁ≈
‘ØÚ∂Õ «¬√ ÁÒ∆Ò Á∆ ÍÃØÛ∑Â≈ Ò¬∆ ¡√ƒ ¬∂√∂ ⁄È≈ «Ú⁄Ø∫ ’πfi ‘Ú≈Ò∂ «ÁøÁ∂ ‘ª :-
(A) È‹≈Ï ˘ Áæ÷‰ Á∂ √»Ï∂Á≈ «È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ Á∂ ·∆’ Ȫ Á≈ ÍÂ≈
È‘ƒÕ ¿π√ Á≈ Ȫ «⁄øÈ-’«Ò⁄ ÷ª √∆, Í È‹≈Ï ¿π‘˘ ÓÈ√» ¡Ò∆ ’«‘øÁ≈
˛Õ «¬«Â‘≈√’ Íπ√Â’ª ÂØ∫ «’√∂ ÓÈ√» ¡Ò∆ Ȫ Ú≈Ò∂ √»Ï∂Á≈ ‹ª Ú˜∆ Á∆
‘Ø∫Á Â√Á∆’ È‘ƒ ‘πøÁ∆Õ √ÍæÙ‡ ˛ «’ ’Ú∆ Á≈ «¬√ Ú≈ «Ú⁄ «ÁæÂ≈ ‘Ø«¬¡≈
‘≈Ò «√¯ √π‰∆¡ª-√π‰≈¬∆¡ª ◊æÒª ¿πµÂ∂ ‘∆ ¡≈Ë≈« ˛ó¡æ÷ƒ «‚æ·≈ È‘ƒÕ
(B) È‹≈Ï ’«‘øÁ≈ ˛ «’ È≈Á Ù≈‘ È∂ ’øË≈ ÂØ∫ Ù≈‘Ï≈˜ ÷ª ˘ √øÁ∂Ù’
ω≈ ’∂ «ÁæÒ∆ Ì∂«‹¡≈ √∆Õ Í «’√∂ «¬«Â‘≈√’ Íπ√Â’ ‹ª ‹’≈ ÂØ∫ «¬√ Ȫ
Ú≈Ò∂ ¬∂Ò⁄∆ Á∂ ¡≈¿π‰ Á∆ Â√Á∆’ È‘ƒ ‘πøÁ∆Õ Ù≈‘Ï≈˜ ÷ª Á∆ «⁄æ·∆ Á≈ Ó˜Ó»È
ÏÛ≈ ËÓ’∆ Ì«¡≈ ˛Õ Í ’øË≈ ÂØ∫ È≈ÁÙ≈‘ È∂ «‹øÈ∆¡ª Ú∆ «⁄æ·∆¡ª
«Ò÷∆¡ª √È ¿π‘ ÈÓ∆ Ì∆¡ª √È ¡Â∂ ’≈ÏÒ Á∆ «‹æ ÂØ∫ Ï≈¡Á Á∆¡ª
«⁄æ·∆¡ª ËÓ’∆ Ì∆¡ª √ÈÕ
(C) ˜’∆¡≈ ÷ª √»Ï∂Á≈ Ò≈‘Ω Á∆ ÓÁÁ Ò¬∆ ¡˜∆˜ Ï∂◊ Á∆ ¡◊Ú≈¬∆
‘∂· ¡≈¬∆ ÎΩ‹ ˘ È‹≈Ï χ≈Ò∂ Á∆ «¬ÓÁ≈Á∆ ÎΩ‹ Áæ√Á≈ ˛Õ Í «¬«Â‘≈√’≈
ÒΩ’‘≈‡ ¡Èπ√≈ ¡˜∆˜ Ï∂◊ ¡Á∆È≈ È◊ (¡æ‹’Ò∑ Á∆È≈ È◊) Á≈ ‘≈’Ó
√∆Õ
(D) √«È¡≈√∆¡ª È≈Ò È≈Á Ù≈‘ Á∆ ÒÛ≈¬∆ ‘؉ Á≈ ’ج∆ «¬«Â‘≈√’
√ϻ ȑƒ «ÓÒÁ≈Õ
11
(E) ‹∂ ’È≈Ò Á∆ ÒÛ≈¬∆ È‹≈Ï È∂ ¡≈͉∆ ¡æ÷ƒ Á∂÷∆ ‘πøÁ∆ ª ¿π‘
¡ÚË Á∂ √»Ï∂Á≈ √π¡≈Á ÷ª Á≈ «˜’ ˜» ’Á≈ «‹√ È∂ È≈Á Ù≈‘ ¿πµÂ∂
ÓπˆÒ √ÀÈ≈ ÚæÒØ∫ √Ì ÂØ∫ Í«‘Ò≈ ‘ÓÒ≈ ’∆Â≈ √∆Õ ¡≈Ó «Ú⁄≈ «¬‘ ˛ «’
«È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ Úª◊ √π¡≈Á ÷ª Ï‘≈È-¿πÒ-ÓπÒ’ Ú∆ È≈Á Ù≈‘ È≈Ò
«Ó«Ò¡≈ ‘Ø«¬¡≈ √∆ Â∂ ÓπˆÒ ÎΩ‹ª Á∆ ‘≈ Á≈ √Ì ÂØ∫ Úæ‚≈ ’≈È √π¡≈Á ÷ª
√∆Õ È‹≈Ï È∂ √π¡≈Á ÷ª Á≈ «˜’ Âæ’ Ú∆ È‘ƒ ’∆Â≈Õ
(F) «¬«Â‘≈√’ ÍÃÓ≈‰ª ¡Èπ√≈ ÷≈È ÁΩ≈ Í«‘Òª ÓÁ≈ ˛ Â∂ ¿π√ Á≈
Ì≈ Óπ˜æÎ «Í¤Ø∫Õ Í È‹≈Ï “Óπ˜æÎ” Á∆ ÓΩ ͫ‘Òª ’Ú≈™Á≈ ˛Õ
«¬È∑ª √Ì ÌπæÒª ÂØ∫ ¡√ƒ «¬‘ «√æ‡≈ ’æ„ √’Á∂ ‘ª «’ Ú≈ Á∂ ⁄‰‘≈ È∂
«¬√ «Ú⁄Ò≈ ‘≈Ò ¡æ÷ƒ Á∂÷ ’∂ È‘ƒ «Ò«÷¡≈ √◊Ø∫ √π‰∆¡ª-√π‰≈¬∆¡ª ◊æÒª Á∂
¡≈Ë≈ ”Â∂ ⁄È≈ ’ Ó≈∆ ˛Õ «¬√ √ÏøË «Ú⁄ Ï≈Ú≈ ÏπæË «√øÿ Á≈ «¬‘ ’«‘‰≈
«ÏÒ’πÒ ·∆’ ˛ «’ “È≈Á Á∂ ‘ÓÒ∂ Á∆ ’‘≈‰∆ ÍÃ⁄æÒ √∆, È‹≈Ï È∂ Ú≈
¸æ’ ω≈¬∆Õ”
Ú≈ È≈Á Ù≈‘ Á∂ ’Â≈ Á∂ «Ú¡’«ÂæÂÚ Á≈ ¡ÈπÓ≈È Ò◊≈¿π‰ Ò¬∆
√≈‚∂ ’ØÒ ¿π√ Á∆ ‘æÊÒ∆ ⁄È≈ ÂØ∫ ¤πæ‡ ’ج∆ ‘Ø ¡≈Ë≈ ÍÃÓ≈‰ ÓΩ‹»Á È‘ƒÕ «¬√
⁄È≈ Á∂ ¡≈Ë≈ ”Â∂ È‹≈Ï Á∆ Ùı√∆¡Â Á≈ √Ì ÂØ∫ ˜ØÁ≈ Ò椉 «¬‘ ˛
«’ ¿π‘ Íæ’≈ Á∆È∆ Óπ√ÒÓ≈È √∆Õ æÏ, √»Ò (‘˜ Óπ‘øÓÁ √≈«‘Ï), ‘˜Â
¡Ò∆, ’ÒÓ≈, »‘, Ϋ٫¡ª, ÓΩÂ, ’Ï, «’¡≈ÓÂ, ؘ-¬∂-‘√, Áؘ÷,
Ï«‘ÙÂ, Â’Á∆, Áπ¡≈ ¡≈«Á ’π≈È∆ ÎÒ√Î∂ ¿πµÂ∂ ¿π√ Á≈ Í»≈ Ô’∆È √∆Õ
¿πÍÓ≈Úª «ÁøÁ≈ ‘Ø«¬¡≈ ¿π‘ Ï≈-Ï≈ ÈÓ≈˜, ’»‘, √¯ª, ‘˜ ¡Ò∆,
«¬Ï≈‘∆Ó ¡≈«Á Á≈ «˜’ ’Á≈ ˛Õ ¿π√ Á≈ »≈È∆ ◊æÁ≈ª ˘ «ÈøÁ‰ª Â∂
«ÈÓ’ ‘Ò≈Òª ˘ √Ò≈‘π‰≈ Ú∆ «¬√Ò≈Ó∆ ¡’∆Á∂ Á∂ ÎÒ√»Í ˛Õ ’π≈È «Ú⁄
«ÚÙÚ≈√ æ÷Á≈ ‘؉ ’’∂ ¿π‘ ˜≈ÒÓª ˘ «Âz√’≈Á≈ ˛ Â∂ ˜πÒÓ Á≈ ‡≈’≈
’’∂ ÓÈ Ú≈«Ò¡ª ˘ “Ù‘∆Á” ’«‘øÁ≈ ˛Õ Ú≈ Á∂ Óπæ„ «Ú⁄ ¿π√ È∂ √æÔÁ
Ì≈Úª Á∂ ˜πÒÓ ˘ «Èø«Á¡≈ √∆ Â∂ Ú≈ Á∂ Ï≈’∆ «‘æ√∂ «Ú⁄ È≈Á Ù≈‘ Á∂ ˜πÒÓ
˘ ʪ-ʪ ”Â∂ Ìø«‚¡≈ ˛ :-
(¿) ⁄Û∑∂ ’øË≈Ø∫ È≈Á Ù≈‘, ÁÓ≈Ó∂ ÂÏÒ’ Ú≈ ’∂Õ
Â∂ ¤πæ‡ Í¬∂ ‘Û∑ ˜πÒÓ Á∂, ’πÒ ÷Ò’ ¿π·∆ ’πÒ≈ ’∂Õ
Ó»ø‘ ¡≈«¬¡≈ ’πfi È‘ƒ ¤æ‚Á∂, ’ÂÒ ’∂∫Á∂ È∂ ⁄≈ ’∂Õ
◊˜È∆ Â∂ ’≈ÏÒ ´«‡¡≈, ’πæÒ Ê≈È∂ «‹Ï‘ ’≈ ’∂Õ
(¡) ’ΩÓ ¡≈Ô»Á Ó≈Ô»Á Á∆, Úæ„ ¡≈ÁÓ ÷≈¿π‰Õ
12
 √Ω ÓÁ «¬’ «¬√Â∆, √ø◊ ≈ ‘ø„≈¿π‰Õ
(¬) ¿π‘Ȫ Ó≈Úª ÂØ∫ Ïæ⁄∂ Í’Û ’∂, ¸æ’ «˜Ï‘ ’≈¬∂Õ
(√) ¡æ◊∂ Ș ÚË≈¬∆ √∆ √æÔÁ≈, ÒÀ ÓπÒ’ «¬È≈Ó∆Õ
˙‘Ȫ ’πæ·≈ √∆ δ’ Ù∂, ’ ˜πÒÓ ÂÓ≈Ó∆Õ
¿π‘ ¡≈͉≈ ’∆Â≈ ÒÀ Óπ¬∂, Ó≈ Ò¬∂ «‘√≈È∆Õ
È‹≈Ï Á∆ Ș «Ú⁄ Á≈‘Û∆ Â∂ Á√Â≈ «¬’ √≈¿» Íπ÷ Á∆ «ÈÙ≈È∆
˛Õ ¿π√ ¡Èπ√≈ √≈¿» Á≈ Î˜ ωÁ≈ ˛ «’ ¿π‘ ¡≈͉∆¡ª Ë∆¡ª ÌÀ‰ª Á∆
«¬æ˜Â Ï⁄≈¬∂Õ ’πfi ¡≈ÒØ⁄’ ’«‘øÁ∂ ‘È «’ È‹≈Ï È∂ ‹ø◊ «Ú⁄ ‚‡ ’∂ ÒÛÈ
ÓÈ Ú≈Ò∂ ¬∆≈È∆ ¡Ó∆ª Á∆ Â≈∆Î ¡Â∂ È≈Á Ù≈‘ È≈Ò Ò∂ ‘ج∂ ˆÁ≈
»≈È∆¡ª Á∆ «Èø«Á¡≈ “Á∂Ù Ì◊Â∆ Á∆ Ì≈ÚÈ≈ Á∂ ¡Ë∆È ‘Ø ’∆Â∆ ˛Õ” Í √≈‚≈
«÷¡≈Ò ˛ «’ È‹≈Ï Á≈ «ÁzÙ‡∆’؉ «¬’ ÓæË-’≈Ò∆È √æ⁄∂ Óπ√ÒÓ≈È Ú≈Ò≈
˛Õ «Ó˜≈ ’ÒøÁ Ï∂◊ Á∆ «ÈÓ’ ‘Ò≈Ò∆ Á∆ ÍÃ√ø√≈ «Ú⁄ ¿π‘ ’«‘øÁ≈ ˛ :-
«Ó˜∂ «ÈÓ’ ‘Ò≈Ò Á≈, √π‰ ≈Ó ’‘≈‰≈Õ
Í ¡≈ÒÓ◊∆∆ ËÛ∆ È≈Ò, ⁄Û∑ Â∂Ò «Ú’≈‰≈Õ
χ≈Ò∂ Á∆ «¬ÓÁ≈Á∆ ÎΩ‹ Á∂ ¡≈◊» ¡˜∆˜ ÷ª Á∆ √π¡≈Ó∆-Ì◊Â∆ Á∆
Â≈∆Î «Ú⁄ ¿π‘ «Ò÷ÁÀ :-
Ú∂÷ ÙÓ∑≈ Á∆ ØÙÈ∆, «‹™ Óج∂ ÍÚ≈È∂Õ
’ «ÈÓ’ ‘Ò≈Ò Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á≈, È≈Ò ◊¬∂ ¬∆Ó≈È∂Õ
È‹≈Ï È∂ ÷≈È ÁΩª Á∂ Ì≈ Óπ˜æÎ Á∂ ÔπæË ’È Á∂ ‘≈Ò ˘ ÏÛ∂ «Ú√Ê≈
È≈Ò ¿πÒ∆«’¡≈ ˛ ¡Â∂ ¡ø «Ú⁄ ‹ÁØ∫ Óπ‹æÎ ‹ø◊ «Ú⁄ Ó≈«¡≈ ‹ªÁ≈ ˛ ª
È‹≈Ï Á≈ «‘Á≈ ¿π√ Á∆ Ï‘≈Á∆ Â∂ «ÈÓ’ ‘Ò≈Ò∆ Ò¬∆ Ï∂Óπ‘≈≈ ’«‘
¿πµ·Á≈ ˛ :-
¿π‘ ’’∂ «ÈÓ’ ‘Ò≈Ò∆, «◊¡≈ ¸◊æ«Â¡ªÕ
Í √Ó Ù‘∆Áª Ú≈Ò∆, ÷Û≈ Ï«‘Ù «Ú⁄Õ
ÓπˆÒ ÎΩ‹ Á∂ √ÀÈ≈ÍÂ∆ ÷≈È ÁΩª Á∂ «¬’ √À«È’ “¡≈«’Ò” ˘ ÔπæË «Ú⁄
¡≈͉∆ √π¡≈Ó∆-Ì◊Â∆ Á≈ √ϻ Á∂∫«Á¡ª Á∂÷ ’∂ ÷πÙ ‘Ø ’∂ ’Ú∆ «Ò÷Á≈ ˛ :-
¡æ◊ ÊØÛ∑∆ ÊØÛ∑∆ √πÒ◊Á∆, «Î ¡≈«’Ò Ï≈Ò∆Õ
Í ı≈È ÁΩª Á≈ «ÈÓ’ √∆, ’ «◊¡≈ ‘Ò≈Ò∆Õ
«¬√ Ú≈ Á∆ “Úæ‚∆ ◊؇” Óπ◊Ò √ÀÈ≈ Á≈ √ÀÈ≈ÍÂ∆ ¡≈͉∂ «√Í≈‘∆¡ª ˘
Ï≈ÁÙ≈‘ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á≈ ÷≈Ë≈ ‘Ø«¬¡≈ «ÈÓ’ ‘Ò≈Ò ’È Á∆ ÍÃ∂È≈ «ÁøÁ≈ ˛:-
«’¡≈ ‘Ø«¬¡≈ «¬’ √≈Ò ’∆ Ï≈’∆ ‹∆Ú‰≈Õ
13
Í ’«˙ «ÈÓ’ ‘Ò≈Ò, Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á≈Õ
«¬√ Á∂ ¿πµÂ «Ú⁄ «√Í≈‘∆ ¡≈͉∆ «ÈÓ’ ‘Ò≈Ò∆ Á≈ Ô’∆È «ÁÚ≈™Á∂
‘ج∂ ’«‘øÁ∂ ‘È :-
ÏæË∂ ‘æÊ «√Í≈‘∆¡ª, ÏøÈ∑ ¡˜ª ’∆¡ªÕ
«ÈÓ’ ‘Ò≈Ò ‘ª ¡≈«Á ’Á∆Ó Á∂, ÷»Ï ÂÒϪ Â∆¡ªÕ
Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∂ ¨‰ ‘≈Ó ¡Ó∆ª È≈«√ ÷ª («ÍÙΩ Á≈ ‘≈’Ó), ˜’∆¡≈
÷ª (Ò≈‘Ω Á∂ √»Ï∂Á≈), «È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ (Áæ÷‰ Á∂ √»Ï∂Á≈) ¡Â∂ ’ÓÁ∆È
(Ú˜∆) Á∆ «Èø«Á¡≈ ¿π‘ «¬√ Ò¬∆ ’Á≈ ˛ «’™«’ ¿π‘ ¡≈͉∂ ¡øÈ-Á≈Â≈
Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á≈ ÷≈Ë≈ ‘Ø«¬¡≈ ¨‰ ‘≈Ó ’ ◊¬∂ √ÈÕ «ÍÙ≈Ú Á∂ ¨‰ ‘≈Ó∆
‘≈’Ó È≈«√ ÷ª Ï≈∂ ¿π‘ «Ò÷Á≈ ˛ :-
√æ⁄ ÒØ‘≈ È≈«√ ÷≈È∆¬∂∫, ◊Ò «ÓÒ∂ È∂ ͇’∂ Í≈ ’∂Õ
«Î ’∂ ‘ج∂ È∂ Í∂ÙÚ≈, ¸◊æÂ∂ Á≈ «ÈÓ’ Úø‹≈ ’∂Õ
Âπ≈È∆¡ª ˘ Ò≈‘È Í≈™Á≈ ‘Ø«¬¡≈ ¿π‘ ¿πÈ∑ª Á∆ «ÈÓ’ ‘≈Ó∆ ˘
Èø«◊¡ª ’Á≈ ˛ :-
È≈ ’∆Â∆ «ÈÓ’ ‘Ò≈Ò∆, ‹»¯ Âπ≈È∆¡ªÕ
¿πÈ∑ª ÿ ¸◊æÂ∂ Á∂ Ï≈Ò∆, ¡≈«ÂÙ ¡≈‰ ’∂Õ
«ÈÓ’ ‘Ò≈Ò ÈΩ’ª Á∆ Â≈∆¯ Â∂ «È’Ó ‘≈Ó Á∆ «Èø«Á¡≈ Á∆ √Ø⁄ ÓæË-
’≈Ò∆È Ë≈«Ó’ √Ø⁄ ˛-«¬√ ˘ ≈Ù‡∆ Ì≈ÚÈ≈ Á≈ Ȫ Á∂‰≈ ˆÒÂ∆ ˛Õ ÒÛ≈¬∆
«Ú⁄ ‹∂ √»Ó∂ Íæ◊ Á≈Û∑∆ Á∆ ÙÓ Ò¬∆ Â∂ Óª-Ï≈Í Á∆ «¬æ˜Â Ò¬∆ ‹≈Ȫ Ú≈Á∂
‘È ¿π‘ È‹≈Ï Á∂ «Ú⁄≈ ¡Èπ√≈ √æ⁄∂ Óπ√ÒÓ≈È ‘È, Á∆È ¬∆Ó≈È Á∂ Ó«‘Ó
‘È, ¿π‘ ◊≈˜∆ Á≈ πÂÏ≈ Í≈™Á∂ ‘È Â∂ Ï«‘Ù «Ú⁄ ‹ªÁ∂ ‘È :-
«‹È∑ª ˘ Íæ◊ Á≈Û∑∆ Á∆ ÙÓ ˛, Ò‹ Ó≈ «ÍÂ≈ Á∆Õ
¿π‘ Ó«‘Ó Á∆È «¬√Ò≈Ó Á∂, ˛È Í≈’ «ÈÓ≈‹∆Õ
«‹È∑ª ˘ «ÁæÂ≈ ◊π√Ò Î«٫¡ª, ÍÛ∑ √» √Ï≈Ï∆Õ
«√ «ÁøÁ∂ Ï Á∂ Ú≈√Â∂, ¡≈Í ÊƒÁ∂ ◊≈˜∆Õ
¿πÈ∑ª Á∂ ‘»ª «Ò¡≈¬∆¡ª ’ÍÛ∂ ÍØÙ≈’ ◊πÒ≈Ï∆Õ
⁄≈Á, «‘Ó Â∂ ’πÒ≈‘, Í«‘È √» Îπ’≈ Á∆Õ
¿πÈ∑ª Á∆¡ª ’∆Â∆¡ª √¯ª ÍÀ◊øÏª, Ìæ‹ Ò∂ ‹È≈˜∆Õ
¿πÈ∑ª ‹≈ ’∂ Í≈¬∆ Ï«‘Ù «Ú⁄, Ù‘≈Á Ù≈Á∆Õ
¿π‘ ‹≈ ‘˜» √»Ò Á∂, ‘ج∂ Ó∂≈‹∆Õ
JJJ
14

C. (¿) «¬«Â‘≈√’Â≈óÿ‡È≈Úª Á∂ Íæ÷ ÂØ∫
«¬«Â‘≈√ ¡Â∂ «¬«Â‘≈√’ √Óæ◊∆ ¿πµÂ∂ ¡≈Ë≈« √≈«‘Â’ ⁄È≈
(È≈ÚÒ, Ú≈, ‹ø◊È≈Ó≈ ¡≈«Á) «Ú⁄ Î’ ‘πøÁ≈ ˛Õ «¬«Â‘≈√ «Ú⁄ «√¯ ’ΩÓ∆
È≈«¬’ Á∆¡ª ≈Ù‡∆ ÍæË Á∆¡ª «√¡≈√∆ ◊æÒª, ¡ø’Û∂, Ú∂Ú∂ ¡≈«Á Áæ√∂ ‘πøÁ∂
‘È, Í «¬«Â‘≈√’ √Óæ◊∆ ¿πµÂ∂ ¡≈Ë≈« Ú≈ «¬’ ’Ò≈ «’ ‘πøÁ∆ ˛Õ «¬√
«Ú⁄ Ú≈’≈ ¡≈͉∆ ’ÒÍÈ≈ Ù’Â∆ È≈Ò «¬«Â‘≈√ Á∆ ÍπÈ-«√‹‰≈ ’Á≈
˛Õ «¬ø‹ ’«Á¡ª ‘Ø«¬¡ª ¿π‘Á∆ ÚæË ÂØ∫ ÚæË ’Ø«ÙÙ «¬‘ ‘πøÁ∆ ˛ «’ ¿π‘
«¬«Â‘≈√’ ÿ‡È≈Úª Á∂ Ú≈ÍÈ Á∂ ’≈Ȫ, Ú∂«Ú¡ª ¡Â∂ «√櫇¡ª «Ú⁄ ’ج∆
ÂÏÁ∆Ò∆ È≈ ’∂ : ’ج∆ ¡‰-«¬«Â‘≈√’ Í≈Â ‹ª ÿ‡È≈ ⁄È≈ «Ú⁄ È≈
«Ò¡≈Ú∂ ¡Â∂ «¬«Â‘≈√’ Ó≈‘ΩÒ Á∆ «√‹‰≈ «¬ø‹ ’∂ «’ Í≈·’ ¡≈͉∂ ¡≈Í
˘ «¬«Â‘≈«√’ Ó≈‘ΩÒ «Ú⁄ «Ú⁄ «‘≈ Ó«‘√»√ ’∂Õ ¬∂√ ’√Ω‡∆ ¿πµÂ∂ Í«÷¡ª
“È≈ÁÙ≈‘ Á∆ Ú≈” Í≥‹≈Ï∆ √≈«‘ Á∆¡ª Ï≈’∆ √≈∆¡ª «¬«Â‘≈√’ Ú≈ª «Ú⁄Ø∫
ÚæË √Ò≈‘π‰ÔØ◊ ˛Õ «¬√ «Ú⁄Ò∆ «¬«Â‘≈√’Â≈ Á∆ Í÷ ¡√ƒ «¬√ «Ú⁄ ¡ø«’Â
ÿ‡È≈Úª Á∂ ¡≈Ë≈ ”Â∂ ’Á∂ ‘ªÕ
√æÔÁ Ì≈Úª ≈‘ƒ Îı√∆¡ Á≈ ’ÂÒó√øÈ AGAB «Ú⁄ «ÁæÒ∆ Á∂ Â÷Â
”Â∂ ¡Ωø◊˜∂Ï Á≈ «¬’ ÍØÂ≈ ‹‘≈ÈÁ≈ Ù≈‘ ≈‹ ’ «‘≈ √∆Õ ¿π√ Á∆ «ÚÒ≈√∆
«˜øÁ◊∆ ˘ Ï‘≈È≈ ω≈ ’∂ ÁØ √æÔÁ Ì≈Úª ‘π√ÀÈ ¡Ò∆ ÷ª √»Ï∂Á≈ ͇È≈ Â∂
√æÔÁ ¡ÏÁπæÒ≈ ÷ª √»Ï∂Á≈ ¡Ò≈‘≈Ï≈Á È∂ ¿π√ Á∂ ÌÂ∆‹∂ ¯÷√∆¡ Í≈√Ø∫
ψ≈Ú ’Ú≈ ’∂ ≈‹ ÷Ø‘ «Ò¡≈ Â∂ ◊æÁ∆ ”Â∂ Î÷√∆¡ ˘ «Ï·≈ «ÁæÂ≈Õ ¡≈͉∂
‘æʃ ◊æÁ∆ ”Â∂ «Ï·≈¬∂ «¬√ Ï≈ÁÙ≈‘ Á∂ ≈‹ «Ú⁄ √æÔÁ Ì≈Úª Á≈ ÁÏ≈¡ Ï‘πÂ
ÚË «◊¡≈ Â∂ ¿πÈ∑ª ı»Ï ´æ‡ Ó⁄≈¬∆Õ ¿π‘ Ï‘π √≈∂ Ó≈Ò ÷˜≈È∂ ¿πµÂ∂ È‹≈«¬˜
’Ϙ≈ ’È ÂØ∫ ¤πæ‡ Ù≈‘∆ ‘Óª Á∆¡ª ’¬∆ √πøÁ «¬√Â∆¡ª Ú∆ ¡≈͉∂ ‘Óª
«Ú⁄ ÒÀ ◊¬∂Õ Ï≈ÁÙ≈‘ Ï÷√∆¡ È∂ «¬È∑ª ÂØ∫ ‹≈È ÷Ò≈√∆ ’≈¿π‰ Ò¬∆ ÷Ú≈‹≈
¡≈«√Ó ‹≈‘, “÷≈È∂ ÁΩª” Á∆ √‘≈«¬Â≈ È≈Ò ‹Ø «’ Á≈Ø◊≈-¬∂‹∆Ú≈È∂ ÷≈√ √∆,
’¬∆ √≈«˜Ùª ⁄∆¡ªÕ Í ÷≈È ÁΩª «’™«’ «È≈ √π≈‘∆ Â∂ ‹≈Ó Á≈ ‘∆ √»Ó≈
√∆, «¬√ Ò¬∆ Ï≈ÁÙ≈‘ Á∆ ’ج∆ √≈«˜Ù «√∂ È≈ ⁄Û∑ √’∆Õ ‹ÁØ∫ √æÔÁ Ì≈Úª ˘
Ï≈ÁÙ≈‘ Á∆ È∆¡Â ¿πµÂ∂ Ùæ’ «Í¡≈ ª ¿πÈ∑ª È∂ ψ≈Ú ’’∂ Ï≈ÁÙ≈‘ ˘ ’ÀÁ
15
«Ú⁄ Í≈ «ÁæÂ≈ Â∂ «Íæ¤Ø∫ ’¬∆ Â√∆‘∂ Á∂ ’∂ ÓÚ≈ «ÁæÂ≈Õ √æÔÁ Ì≈Úª Á∂ Ò≈Ò⁄∆
√πÌ≈¡ Â∂ Î÷√∆¡ Á∂ ˜≈ÒÓ≈È≈ ’ÂÒ Á≈ ‘≈Ò È‹≈Ï È∂ «¬ø‹ «Ï¡≈È ’∆Â≈
˛ :-
¡æ◊∂ Ș ÚË≈¬∆ √∆ √æÔÁª, ÒÀ ÓπÒ’ «¬È≈Ó∆Õ
¿π‘Ȫ ’πæ·≈ √∆ ÎÒ’ Ù∂, ’ ˜πÒÓ ÂÓ≈Ó∆Õ
«¬√ ÂØ∫ Ï≈¡Á √æÔÁ Ì≈Úª È∂ AF Ó¬∆ AGAI ˘ Î÷√∆¡ Á∂ ⁄≈⁄∂ Á∂
Íπæ Î∆-¿πÒ-Á≈‹≈ ˘ ◊æÁ∆ ”Â∂ «Ï·≈«¬¡≈ ‹Ø ÂÍ«Á’ Á≈ Ó∆˜ ‘؉ ’’∂
«ÂøÈ Ó‘∆«È¡ª Ï≈¡Á ‘∆ Ó «◊¡≈Õ «Î ¿π√∂ Á∂ ¤Ø‡∂ Ì≈ Î∆-¿πÒ-ÁΩÒ≈ ˘
(Ù≈‘ ‹‘≈È Á»‹∂ Á∂ Ȫ ‘∂·) ◊æÁ∆ ”Â∂ «Ï·≈«¬¡≈Õ Í ¿π‘ Ú∆ «ÂøÈ Ó‘∆È∂ Á∆
È≈Ó «È‘≈Á ‘’»Ó ’È «Íæ¤Ø∫ Í∂⁄√ È≈Ò Ó «◊¡≈Õ
Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á≈ ◊æÁ∆ ”Â∂ ÏÀ·‰≈ó√æÔÁ Ì≈Úª È∂ ¡Ωø◊˜∂Ï Á∂ «¬’ ‘Ø
ÍÛÍØÂ∂ ØÙÈ ¡÷Â ˘ “Óπ‘øÓÁ Ù≈‘” Á∂ Ȫ ‘∂· ◊æÁ∆ ”Â∂ «Ï·≈«¬¡≈Õ ¡≈͉∂
⁄≈⁄∂ ‹‘≈ÈÁ≈ Ù≈‘ Á∆ ÓΩ ÂØ∫ ÒÀ ’∂ «¬‘ Ù«‘˜≈Á≈ «ÁæÒ∆ Á∂ «’Ò∑∂ «Ú⁄ ’ÀÁ
«‘≈ √∆Õ Âı ¿πµÂ∂ ÏÀ·‰ √Ó∂∫ ¿π‘Á∆ ¿πÓ «√¯ ¡·≈ª √≈Ò Á∆ √∆Õ Óπ‘øÓÁ
Ù≈‘ ≈‹ √øÌ≈Ò‰ ÂØ∫ Ï≈¡Á ’πfi Á∂ ª √æÔÁ Ì≈Úª Á≈ ÁÏÀÒ Ï«‰¡≈ «‘≈:
Í AGB@ «Ú⁄ ¿π√ È∂ «¬’ √≈«˜Ù ⁄ ’∂ ÁØ‘ª √æÔÁ Ì≈Úª ˘ ÓÚ≈ «ÁæÂ≈Õ
BC ÈÚøÏ AGB@ Ú≈Ò∂ «ÁÈ ¿π‘ «¬’ ‹∂» Á∂ »Í «Ú⁄ «ÁæÒ∆ Í‘πø«⁄¡≈Õ «ÁæÒ∆
Á∆ Í‹≈ È∂ ˜≈ÒÓ √æÔÁ Ì≈Úª ÂØ∫ ¤π‡’≈≈ «ÓÒ‰ ”Â∂ ÏÛ∆¡ª ÷πÙ∆¡ª
ÓÈ≈¬∆¡ª Â∂ Ï≈ÁÙ≈‘ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∂ ‘æ’ «Ú⁄ Áπ¡≈Úª ÍÛ∑∆¡ªÕ ’Ú∆ È‹≈ÏÂ
È∂ ˜≈ÒÓ √æÔÁ Ì≈Úª Á∆ ÓΩ Á∆ ÿ‡È≈ Á≈ Úȉ «¬ø‹ ’∆Â≈ ˛ :-
¿π‘ ¡≈͉≈ ’∆Â≈ ÒÀ Óπ¬∂, Ó≈ Ò¬∂ «‘√≈È∆
«‹øÈ, ΫÙÂ∂ Â∂ ¡≈ÁÓ∆ ’πÒ ¡≈÷‰ “¡≈Ó∆!”
ÁÏ≈ Á∆ ‘≈ÒÂó¡≈Ó «¬«Â‘≈√’≈ Áæ√Á∂ ‘È «’ Ï≈ÁÙ≈‘ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘
Á∂ ÁÏ≈ Á∂ ¡Ó∆ Ú˜∆ Á∂ Ë«Û¡ª «Ú⁄ Úø‚∂ ‘ج∂ √Èó¬∆≈È∆ (¬∆≈È ÂØ∫
¡≈ ’∂ Úæ√∂ ‘ج∂) Â∂ »≈È∆ (»≈È ÂØ∫ ¡≈ ’∂ «‘øÁπ√Â≈È «Ú⁄ Ú√∂ ‘ج∂ Âπ’
(Â≈Â≈∆) È√Ò Á∂ ¡Ó∆)Õ «¬È∑ª ÁØ Ë«Û¡ª Á∆ ¡≈Í√ «Ú⁄ ÏÛ∆ «÷æ⁄Ó-«÷æ⁄∆
√∆Õ ÒΩ’‘≈‡ ’«‘øÁ≈ ˛ «’ ÁÏ≈ «Ú⁄ ÁØ È‘ƒ √◊Ø∫ «ÂøÈ ËÛ∂ √Èó»≈È∆,
¬∆≈È∆ Â∂ «‘øÁπ√Â≈È∆Õ Â»≈È∆ ËÛ∂ Á≈ ¡≈◊» «È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ («⁄øÈ ’«Ò⁄
÷ª) Áæ÷‰ Á≈ √»Ï∂Á≈ √∆ ; ¬∆≈È∆ ËÛ∂ Á≈ ¡≈◊» Ï‘≈È ¿πÒ-ÓπÒ’ (√π¡≈ÁÂ
÷ª) ¡ÚË Á≈ ÈÚ≈Ï √∆ : ¡Â∂ «‘øÁπ√Â≈È∆ ËÛ∂ Á≈ ¡≈◊» ÷Ú≈‹≈ ¡≈«√Ó ‹≈‘,
÷≈È-¬∂-ÁΩª, √ÀÈ≈ÍÂ∆ √∆Õ «¬È∑ª Ë«Û¡ª Á∆ ¡≈Í√∆ «÷æ⁄Ó «÷æ⁄∆ Á∂ ’≈È
16
ÁÏ≈ Á≈ √≈≈ ’øÓ ·æÍ ‘Ø«¬¡≈ «Í¡≈ √∆Õ
¡Ó∆ª Á∆ ¡≈Í√∆ «÷æ⁄ØÂ≈‰, √»Ï∂Á≈ª Á∆ √πÂøÂ Ï‰È Á∆ ’Ø«ÙÙ,
Ï≈ÁÙ≈‘ Á∆ Ï∂Úæ√∆ Â∂ Í‹≈ Á∆ ÓøÁ‘≈Ò∆ Á∆ ≈‹È∆Â’ ÁÙ≈ ˘ È‹≈Ï ⁄ø◊∆
Â∑ª ‹≈‰Á≈ √∆ Â∂ ¿π√ È∂ «¬√ Á≈ Úȉ «¬ø‹ ’∆Â≈ ˛ :-
¬∆≈È∆¡ª Â∂ »≈È∆¡ª, ÓÈ√»Ï∂ ‘æÒ∂Õ
¡Ó∆ª ¡≈ÍØ ¡≈͉∂, ⁄≈ √»Ï∂ ÓæÒ∂Õ
’ Ó≈ ϑ≈«¬˙ Ï≈ÁÙ≈‘ ˘, ‘æÊ ‘π’Ó È≈ ⁄æÒ∂Õ
÷Ò’ «ÈÓ≈‰∆ ´‡∆¡À, ‘æ’ ÍÚÀ È≈ ÍæÒ∂Õ
√æÔÁ ‘π√ÀÈ ¡Ò∆ ÷ª Á∆ ÓΩ ÂØ∫ Ï≈¡Á Ï≈ÁÙ≈‘ È∂ »≈È∆ ¡Ó∆ Óπ‘øÓÁ
¡Ó∆È ÷ª ˘ ¡≈͉≈ Ú˜∆ Ê≈«Í¡≈ √∆Õ Í ¿π‘Á∆ ÓΩ ‘Ø ‹≈‰ Á∂ ’≈È C@
‹ÈÚ∆ AGBA ˘ «⁄øÈ ’«Ò⁄ ÷ª («È˜≈ÓπÒ-ÓπÒ’) ˘ Áæ÷‰ ÂØ∫ ÏπÒ≈«¬¡≈ ª
‹Ø ¿π‘ ¡≈ ’∂ Ú˜≈ Á≈ ’øÓ √øÌ≈Ò∂Õ «È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ Í»≈ «¬’ √≈Ò ‡≈Ò-
Ó‡ØÒ ’È ÂØ∫ Ï≈¡Á BI ‹ÈÚ∆ AGBB ˘ «ÁæÒ∆ Í‘πø«⁄¡≈ Â∂ BA ÎÚ∆ ÂØ∫
¿π‘È∂ Ú˜∆∆ Á≈ ’øÓ Ï≈’≈«¬Á≈ ÂΩ ”Â∂ ’È≈ ¡≈øÌ ’ «ÁæÂ≈Õ Í ¿π‘
«’™«’ ¡Ωø◊˜∂Ï Á∂ √Ó∂∫ Á≈ Íπ≈‰≈ ¡≈ÁÓ∆ √∆ Â∂ √ı ¡ÈπÙ≈√È Á≈ ‘≈Ó∆ √∆,
«¬√ Ò¬∆ ¿π‘Á∆ Ï≈ÁÙ≈‘ È≈Ò Â∂ ¿π‘Á∂ ÈΩ‹Ú≈È √≈Ê∆¡ª È≈Ò «ÈÌ È≈ √’∆Õ
¿π√ √Ó∂∫ Á∂ √Ó’≈Ò∆ «¬«Â‘≈√’≈ ‹∂. Î∂˜ ¡Èπ√≈ “ÁÏ≈ Á∂ ¡Ó∆ È≈
«√Î ¿π‘Á≈ ¡≈Á ’È ÚæÒØ∫ Ï∂ÍÃÚ≈‘ √È, √◊Ø∫ ‘ ÓΩ’∂ ”Â∂ ¿π‘Á∂ È≈Ò ‡æ’
ÒÀ‰ ˘ «Â¡≈ «‘øÁ∂ √ÈÕ ‹ÁØ∫ ¿π‘ ÁÏ≈ «Ú⁄ ¡ÁÏ-¡≈Á≈Ï Ò¬∆ ‘≈˜
‘πøÁ≈ √∆ ª ÷≈√ ÂΩ ”Â∂ ÷≈È ÁΩª Â∂ ¿π‘Á∂ ‘æÊ·Ø’∂ ¡≈Í√ «Ú⁄ ◊æÒª ’Á∂ ‘ج∂
¿π‘˘ «¬‘ ’«‘ ’∂ ¡ÍÓ≈È ’Á∂ √È, “Á∂÷Ø, Áæ÷‰∆ ϪÁ «’Ú∂∫ È≈⁄ Èæ⁄Á≈
˛Õ”
È‹≈Ï È∂ ÷≈È ÁΩª ÚæÒØ∫ «È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ ˘ “Áæ÷‰∆ ϪÁ” ’«‘‰
Á≈ «˜’ «ÚÙ∂Ù ÂΩ ”Â∂ ’∆Â≈ ˛ :-
Ó˜≈Ï «È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ ˘, ÷≈È ÁΩª Ò≈¬∂Õ
“«’ÏÒ≈! Ïπæ„≈ ϪÁ Áæ÷‰∆, Óπ‹∂ ’∂ ¡≈¬∂Õ”
«È˜≈Ó-¿πÒ √π«‰¡≈ ’øȃ ¡≈͉∆, Áπ÷ «ÁÒ «Ú⁄ Ò≈¬∂Õ
¿π‘˘ Â∆ ’Ò∂‹∂ ÚÓ Á≈, «ÁÈ ≈ ‘ø„≈¬∂Õ
«È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ ˘ ÁÏ≈ Á∆ ¡«‹‘∆ ¡ÓØÛ ‘≈Ò ¡Â∂ Ï≈ÁÙ≈‘ Á∆
«¬√ ÚæÒØ∫ Ò≈ÍÃÚ≈‘∆ ÂØ∫ ÏÛ∆ «⁄Û ¡≈¬∆ ¡Â∂ ¿π‘ ÁØ ’π √≈Ò Ï≈¡Á È≈≈˜ ‘Ø ’∂
Áæ÷‰ Ú≈Í√ ⁄Ò≈ «◊¡≈ Â∂ ÓπÛ ¿πÊØ∫ Á∆ √»Ï∂Á≈∆ √øÌ≈Ò Ò¬∆Õ ¿π‘Á∂ ‹≈‰ ÂØ∫
17
Ï≈¡Á √π¡≈Á ÷ª Ú∆ ¡ÚË ⁄Ò≈ «◊¡≈ Â∂ ¿πÊ∂ ‹≈ ’∂ «È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’
Úª◊ È∆Ó-√πÂøÂ »Í «Ú⁄ ≈‹ ’È Òæ◊≈Õ Í, Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ ¡Ó∆ª Á∂ «¬È∑ª
fi◊«Û¡ª ÚæÒØ∫ ¡æ÷ª Ó∆‡ ’∂ ¡ÀÙÍÃ√Â∆ «Ú⁄ «Í¡≈ «‘≈Õ ¿π√ Á∂ ‘Ó «Ú⁄
¡È∂’ª √πøÁ «¬√Â∆¡ª √ÈÕ Ï≈ÁÙ≈‘ Á∆ Ï∂◊Ó Á≈ Ȫ “ÓÒ’≈ ˜Ó≈È∆” √∆Õ
«¬√ «¬√Â∆ Á≈ √’≈∆ ’øÓ ’≈‹ «Ú⁄ ÏÛ≈ π‘Ï ⁄ÒÁ≈ √∆Õ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ˛
«’ ÷≈È ÁΩª ¿πµÂ∂ «¬√ Á∆ ÷≈√ «Ó‘ √∆Õ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∆ «¬’ ÷∂Ò ‹≈È
Óπ‘øÓÁ ÁÚ∂Ù Á∆ Ë∆, “’Ø’∆” √∆Õ Ï≈ÁÙ≈‘ ¿πµÂ∂ «¬√ «¬√Â∆ Á≈ ¬∂È≈ π‘Ï
⁄ÒÁ≈ √∆ «’ Ï≈ÁÙ≈‘ ¡≈͉∆ √’≈∆ Óπ‘ Ú∆ «¬‘Á∂ ‘Ú≈Ò∂ ’ ¤æ‚Á≈ √∆
¡Â∂ ¿π‘ «¬‘˘ ¡≈͉∆ Ó˜∆ ¡Èπ√≈ ÚÂÁ∆ √∆Õ Ï≈ÁÙ≈‘ Á∆ «¬’ ‘Ø Íë√æË
÷∂Ò «¬’ «‘øÁ» È≈⁄∆ «¬√Â∆ “¿»ËÓ Ï≈¬∆” √∆Õ ‹ÁØ∫ «¬√ Á∂ ÿ Ïæ⁄≈ ‘Ø «◊¡≈
ª «¬√ ˘ ÈÚ≈Ï ’πÁÙ∆¡≈ Ï∂ˆÓ Á≈ «÷Â≈Ï «ÓÒ «◊¡≈ ¡Â∂ ÁÏ≈ «Ú⁄
«¬‘Á≈ ÏÛ≈ π‘Ï Á≈Ï ÚË «◊¡≈ «’™«’ «¬√ ÒÛ’∂ ÂØ∫ ¤π‡ Ï≈ÁÙ≈‘ Á≈ ‘Ø
’ج∆ ÒÛ’≈ È‘ƒ √∆Õ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∆ ¡æÔ≈Ù «˜øÁ◊∆, ÓÒ’≈ ˜Ó≈È∆ Â∂ ¿π√
Á∆¡ª √‘∂Ò∆¡ª È≈Ò ‘ √Ó∂∫ ø◊-ø◊Ò∆¡ª ÓÈ≈™Á∂ «‘‰ Á∆ ¡≈Á ¡Â∂
≈‹-’≈Ò ÚæÒØ∫ ¡Ú∂√Ò∂ÍÈ Á≈ ‘≈Ò “È‹≈Ï” È∂ ’Ò ÚæÒØ∫ È≈ÁÙ≈‘ ˘ Áæ√∂
‘ج∂ «‘øÁπ√Â≈È Á∂ ‘≈Ò≈ «Ú⁄ «Ï¡≈È ’∆Â≈ ˛ :-
Â∂ Í«‘Á≈ √≈‚∂ Í≈ÂÙ≈‘, «÷’≈ È≈Á≈È∆Õ
Ô≈ ø◊ Ó‘æÒ √‘∂Ò∆¡ª, ÓÒ’≈ ‹≈Ó≈È∆Õ
¿π√ Ó»Ò È≈ Íπæ¤∆ ÓπÒ’ Á∆, ÚæËÁ∆ Ú∆≈È∆
Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∂ ≈‹-’≈Ò Á∆ ¡≈‹’Â≈ ¡Â∂ Ï≈ÁÙ≈‘ Á∆ ¡‰◊«‘Ò∆ Á≈
«˜’ È‹≈Ï È∂ «ÁæÒ∆ ÂØ∫ È≈Á Ù≈‘ ÚæÒ «Ò÷∆ ‘ج∆ È≈Á∆ √øÁ∂Ù’ Ù≈‘Ï≈˜
÷ª Á∆ «⁄æ·∆ «Ú⁄ «¬ø‹ «Ï¡≈È ’∆Â≈ ˛ :-
Â∂ ¬∂‘Á≈ È≈ ’ج∆ ¡≈’Ò, Ú˜∆ ˛, È≈ ÓÁ «√Í≈‘Õ
¬∂Ê∂ ÿ≈‡≈ Ú≈Ë≈ ’πfi È≈, È≈ „æ’∆ „≈‘Õ
√Ø «¬È∑ª «Èæÿ∂ ‘ج∂ ‘≈Ò≈ «Ú⁄ ¬∆≈È Á∂ Ï≈ÁÙ≈‘ È≈Á Ù≈‘ È∂ AGCH-
CI «Ú⁄ Ì≈ ¿πµÂ∂ ‘ÓÒ≈ ’È Á≈ «Ú⁄≈ ω≈«¬¡≈ Â∂ ◊˜È∆ ÂØ∫ «‹æÂÁ≈
‘Ø«¬¡≈ ’È≈Ò Âæ’ ¡≈ Í‘πø«⁄¡≈Õ
Óπ‘øÓÁÙ≈‘ Á∂ ¡Ó∆ª ÚæÒØ∫ È≈ÁÙ≈‘ ˘ «⁄æ·∆¡ªóÈ≈ÁÙ≈‘ «¬’ ¬∆≈È∆
«√Í≈‘∆ √∆ «‹√ È∂ Í«‘Òª ¡≈͉∂ Á∂Ù ˘ ¡¯◊≈Ȫ Í≈√Ø∫ ¡≈˜≈Á ’Ú≈«¬¡≈ Â∂
Ï≈¡Á «Ú⁄ ¡≈Í ≈‹ Âı √øÌ≈Ò «Ò¡≈Õ ¡¯◊≈Ȫ ˘ Á∂Ù «Ú⁄Ø∫ ’æ„ ’∂ ¿πÈ∑ª
˘ ÚË∂∆ √˜≈ Á∂‰ Ò¬∆ ¿π‘È∂ ÈÚøÏ AGCF «Ú⁄ ’øË≈ Á≈ ÿ∂≈ ¡≈øÌ ’∆Â≈,
18
‹Ø ¡·≈ª Ó‘∆È∂ ⁄ÒÁ≈ «‘≈Õ ÿ∂∂ Á∂ ÁΩ≈È Ï‘π √≈∂ ¡¯◊≈È ’øË≈Ø∫ Èæ√ ’∂
◊˜È∆ Â∂ ’≈ÏÒ Á∂ «‘øÁπ√Â≈È∆ «¬Ò≈«’¡ª «Ú⁄ ¡≈ ◊¬∂Õ ’øË≈ Á≈ ÿ∂≈ ¡≈øÌ
’È ÂØ∫ Í«‘Òª È≈Á Ù≈‘ È∂ ¡Ò∆ ÓÁ≈È ÷ª ÙÓ¨ ˘ Á»Â ω≈ ’∂ Óπ‘øÓÁ
Ù≈‘ ÚæÒ √πÈ∂‘≈ Ì∂«‹¡≈ «’ ÿ∂≈ Ùπ» ‘Ø ‹≈‰ √Ó∂∫ ¿π‘ ¡≈͉∂ «¬Ò≈’∂ «Ú⁄
¡¯◊≈Ȫ ˘ ÙÈ È≈ ÒÀ‰ Á∂Ú∂Õ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ È∂ Á»Â Á∆ ◊æÒ Í»∂ √«Â’≈ È≈Ò
√π‰∆ Â∂ ¿π‘˘ «¬‘ «ÚÙÚ≈√ «ÁÚ≈ ’∂ ÓØ«Û¡≈ «’ Ù«‘ÈÙ≈‘-¬∂-¬∆≈È Á∆ «¬æ¤≈
Í»Â∆ ˜» ’∆Â∆ ‹≈Ú∂◊∆Õ «Î È≈Á Ù≈‘ È∂ «ÁæÒ∆ ÁÏ≈ ÚæÒ Óπ‘øÓÁ ¡Ò∆
÷ª Ȫ Ú≈Ò≈ «¬’ Á»‹≈ Á»Â Ì∂«‹¡≈Õ «¬√ Á≈ Ú∆ «ÁæÒ∆ ÁÏ≈ È∂ Í«‘Òª Ú◊≈
‘∆ ¡≈Á √«Â’≈ ’∆Â≈ ¡Â∂ «¬‘˘ Ú∆ Ô’∆È «ÁÚ≈ ’∂ ÂØ«¡≈Õ Í ‹ÁØ∫
È≈Á Ù≈‘ È∂ ¡ÓÒ∆ ÂΩ ”Â∂ ’øË≈ Á≈ ÿ∂≈ ¡≈øÌ ’ «ÁæÂ≈ ª ‡Ø«Ò¡ª Á∂
‡ØÒ∂ ¡¯◊≈È Ì◊ΩÛ∂ ◊˜È∆ Â∂ ’≈ÏÒ «Ú⁄ ¡≈‰ ´’∂ ¡Â∂ «‘øÁπ√Â≈È∆ ‘’»ÓÂ
ÚæÒØ∫ ’ج∆ π’≈Ú‡ È≈ Í≈¬∆ ◊¬∆Õ È≈Á Ù≈‘ ˘ «‘øÁπ√Â≈È Á∂ «¬√ ÚÂ∆∂ ¿πµÂ∂
ÏÛ≈ ◊πæ√≈ ¡≈«¬¡≈ Â∂ ¿π‘È∂ «¬’ Â∆‹∂ Á»Â Óπ‘øÓÁ ¡Ò∆ ÷ª Âπ’Ó≈È ˘ «√øË
Á∂ ≈‘ «ÁæÒ∆ Ì∂«‹¡≈ ‹Ø C@ ¡ÍÃÀÒ, AGCG ˘ «ÁæÒ∆ Í‘πø«⁄¡≈Õ «¬√ Á»Â ˘
‘Á≈«¬Â √∆ «’ ¿π‘ ⁄≈Ò∆ «ÁȪ ÂØ∫ ÚæË «ÁæÒ∆ È≈ ·«‘∂, Í «ÁæÒ∆ √’≈ È∂
«„æÒ Óæ· ’’∂ «¬‘˘ «¬’ √≈Ò Âæ’ ¡‡’≈¬∆ æ«÷¡≈ ¡Â∂ ‹Ú≈Ï ’πfi Ú∆ È≈
«ÁæÂ≈Õ ¡√Ò «Ú⁄ «ÁæÒ∆ √’≈ È≈Á Ù≈‘ Á∂ ’øË≈ Á∂ ÿ∂∂ Á≈ «√æ‡≈ ¿π‚∆’
‘∆ √∆ ‹Ú≈Ï È≈ Á∂‰ Á≈ Á»‹≈ ’≈È «ÁæÒ∆ ÁÏ≈ Á∆ ¡≈Í√∆ Îπæ‡ √∆Õ Â∆‹≈
’≈È «¬‘ √∆ «’ Ù«‘ÈÙ≈‘-¬∂-«‘øÁπ√Â≈È (Óπ‘øÓÁ Ù≈‘) È≈Á Ù≈‘ ˘ ¬∆≈È
Á∆ ◊æÁ∆ Á≈ ‹≈«¬˜ ‘æ’Á≈ È‘ƒ √∆ ÓøÈÁ≈Õ ⁄ΩÊ≈ ’≈È Ù≈«¬Á «¬‘ Ú∆ ‘ØÚ∂
«’ Ï≈ÁÙ≈‘ Á∆ √≈∆ Â≈’ Ó‘櫇¡ª ˘ √Øˉ ”Â∂ Òæ◊∆ ‘ج∆ √∆ Â∂ ¿π‘
¡≈͉∆¡ª Íæ¤Ó∆ √‘æÁª Á∆ ≈÷∆ Ò¬∆ ÎΩ‹ Ì∂‹ √’‰Ø∫ ¡√ÓÊ √∆Õ «¬√ Ò¬∆
Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ È∂ ‡≈Ò-Ó‡ØÒ ’È «Ú⁄ ‘∆ ¡≈͉≈ Î≈«¬Á≈ √Ó«fi¡≈Õ È≈Á Ù≈‘
Ù«‘ÈÙ≈‘∂ «‘øÁ Á∆ Ú«‘Á≈-«÷Ò≈¯∆ ÂØ∫ «⁄Û «◊¡≈ Â∂ ¿π‘È∂ «ÁæÒ∆ √’≈ ˘
«¬√ «È≈Á Ì∂ «Ú‘≈ Á≈ Ó˜≈ ⁄÷≈¿π‰ Á≈ «È√⁄≈ ’ «Ò¡≈Õ ·∆’ ¬∂√ √Ó∂∫
Áæ÷‰ Á∂ √»Ï∂Á≈ «È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ «⁄øÈ ’«Ò⁄ ÷ª Â∂ ¡ÚË Á∂ √»Ï∂Á≈
Ï‘≈È-¿πÒ-ÓπÒ’ √π¡≈Á ÷ª Á∆¡ª «⁄æ·∆¡ª È≈Á Ù≈‘ ˘ ’øË≈ «Ú⁄
Í‘πø⁄∆¡ª «’ ¿π‘ Ì≈ ”Â∂ ‘ÓÒ≈ ’∂Õ È‹≈Ï È∂ »≈È∆¡ª Á∆ «⁄æ·∆ Á≈
«˜’ «¬ø‹ ’∆Â≈ ˛ :-
È≈ ’∆Â∆ «ÈÓ’ ‘Ò≈Ò∆, ˜»Î »≈È∆¡ªÕ
¿π‘Ȫ ÿ ¸◊æÂ∂ Á∂ Ï≈Ò∆, ¡≈ÂÙ ¡≈‰ ’∂Õ
19
¿π‘Ȫ πæ’≈ «Ò÷ ‹Ú≈Ò∆, Ì∂«‹¡≈ È≈Á Ù≈‘
“ÓÀÁ≈È «ÁæÒ∆ Á≈ ÷≈Ò∆, ÏØÁª Ï≈ÁÙ≈‘Õ
¬∂‘Á∆ ’≈¬∆ È≈ ⁄Ò∂ ⁄≈Ò∆, √Ó ¸◊æ«Â¡ªÕ
«¬‘Á∆ æÔ È≈ √π÷≈Ò∆, ’»’∂ ≈ «ÁÈÕ
»ø ⁄Û∑ ’∂ Á∂ «Ú÷¡≈Ò∆, Â÷ ÓπÏ≈’Ø∫Õ
Í «ÿøÈ ÷˜≈«È™ Ó≈Ò∆, «‹øÈ∆ ⁄≈«‘ÈÀ∫Õ”
È≈Á Ù≈‘ ÚæÒØ∫ ËÓ’∆ Ì«¡≈ ÷ÂóÈ≈Á Ù≈‘ È∂ BD Ó≈⁄, AGCH ˘
’øË≈ «‹æ «Ò¡≈ Â∂ ’øË≈ «‹æÂÁ∂ √≈ ¡≈͉∂ «ÁæÒ∆ ◊¬∂ ‘ج∂ Á»Â ˘ Ú≈Í√
ÏπÒ≈ «Ò¡≈Õ È≈Á Ù≈‘ Á∂ «ÁÒ «Ú⁄ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ ¸◊æÂ∂ Á∂ Ϙπ◊ ÂÀÓ» Ù≈‘
ÚæÒØ∫ √øÈ ACIF «Ú⁄ ’∆Â∆ ¬∆≈È∆ Á∆ ÂÏ≈‘∆ Á∆ «⁄‰◊ √πÒ◊ ‘∆ √∆Õ
«‘øÁπ√Â≈È∆ ¡Ó∆ª Á∂ √æÁ∂ ÍæÂª ÂØ∫ ¿πÂÙ≈«‘ ‘Ø ’∂, ¡≈͉∆ Ï≈ÁÙ≈‘∆ Á∂
Ú’≈ ˘ ¿π«⁄¡ª ’È Ò¬∆ Â∂ ÂÀÓ» ÚøÙ∆ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ ¸◊æÂ∂ ’ØÒØ∫ ÏÁÒ≈ ÒÀ‰
Ò¬∆ ¿π‘ Ó¬∆ AGCH ˘ ’øË≈ ÂØ∫ «‘øÁπ√Â≈È ÚæÒ Âπ «Í¡≈Õ
«¬«Â‘≈√’≈ √æÔÁ Óπ‘øÓÁ ÒÂ∆¯ «Ò÷Á≈ ˛ «’ ◊˜È∆ Á∂ √»Ï∂Á≈ È∂
¡≈͉∂ ¡≈Í ˘ È≈Á∆ ÎΩ‹ Á∂ ‡≈’∂ ”Â∂ ’Ó˜Ø √Ófi ’∂ AA ‹»È, AGCH ˘ ¬∆È
ÓøÈ Ò¬∆Õ ¬∂ÊØ∫ ¡æ◊∂ È≈Á Ù≈‘ ’≈ÏÒ ÚæÒ Ú«Ë¡≈Õ ¿π√ √Ó∂∫ ’≈ÏÒ≈ Á≈ Óπ◊Ò
◊ÚÈ Ù∂Á∆ ÷ª «¬’ √æÂ √≈Ò Á≈ Ïπæ„≈ ¡Ó∆ √∆Õ ¿π‘Á≈ È≈«¬Ï È≈√ ÷ª
È≈Á∆ ÎΩ‹ Á∂ ’≈ÏÒ Í‘πø⁄‰ ÂØ∫ Í«‘Òª ‘∆ «ÍÙ≈Ú ¡≈ «◊¡≈ √∆Õ È≈Á Ù≈‘
BA ‹»È, AGCH ˘ ’≈ÏÒ Í‘πø«⁄¡≈Õ Ó‘∆È∂ ’π Á∂ Ò◊≈Â≈ ÿ∂∂ ÂØ∫ Ï≈¡Á È≈Á
Ù≈‘ È∂ «¬’ ËØ÷∂ Á∆ ⁄≈Ò È≈Ò Ù∂Á∆ ÷ª ˘ ÎÛ «Ò¡≈ Â∂ ¿π‘˘ ÏÛ∆ Ï∂‘Ó∆
È≈Ò ÓÚ≈ «ÁæÂ≈Õ È≈Á Ù≈‘ ¬∂Ê∂ ’πfi Á∂ ·«‘ ’∂ «‘øÁπ√Â≈È ¿πµÂ∂ ‘ÓÒ∂ Á∆¡ª
«Ú˙∫ª Í’≈™Á≈ «‘≈Õ ¬∂√ ÁΩ≈È ¿π‘È∂ ¡≈͉≈ ⁄ΩÊ≈ √Î∆ Ï‘π √≈∂ ’≈ÏÒ
Á∂ ¡Ó∆ª √Ó∂ «ÁæÒ∆ ÚæÒ Ì∂«‹¡≈Õ «¬‘Á∂ ≈‘ƒ È≈Á Ù≈‘ È∂ «ÁæÒ∆ ÁÏ≈ ˘
¡Ò‡∆Ó∂‡Ó Ì∂«‹¡≈ √∆Õ Í «¬√ √¯∆ ˘ ‹Ò≈Ò≈Ï≈Á Á∂ ◊ÚÈ Ó∆ ¡æÏ≈√
È∂ ÓÚ≈ «ÁæÂ≈ Â∂ √Î≈Â∆ ‹Ê∂ Á∂ Ï≈’∆ √Á≈ ’≈ÏÒ ÚæÒ Ú≈Í√ ÓπÛÈ Ò¬∆
Ó‹Ï» ‘Ø ◊¬∂Õ ¬∂√ ¡ÍÓ≈È ÂØ∫ «⁄Û ’∂ È≈Á Ù≈‘ È∂ ‹Ò≈Ò≈Ï≈Á ¿πµÂ∂ ‘ÓÒ≈
’ «ÁæÂ≈ Â∂ Ó∆ ¡æÏ≈√ ˘ √Ó∂ ¿π‘Á∂ «‘øÁπ√Â≈È∆ √≈Ê∆¡ª Á∂ ’ÂÒ ’Ú≈
«ÁæÂ≈Õ «Î ¿π‘ Ï≈Ó∆¡≈È, ÿØÏøÁ («¬‘ ¡¯◊≈È√Â≈È∆ √»Ï∂, ¿πÁØ∫ «‘øÁπ√Â≈È∆
≈‹ «Ú⁄ √È) ¡≈«Á «‹æ‰ ÂØ∫ Ï≈¡Á AI √ÂøÏ, AGCH ˘ «ÍÙ≈Ú ÚæÒ
Ú«Ë¡≈Õ È≈Á Ù≈‘ Á∂ ‘ÓÒ∂ Á≈ «¬’ √Ó’≈Ò∆ «¬«Â‘≈√’≈ Î∂˜ «Ò÷Á≈ ˛
«’ “¡◊√ AGCH Á∂ ¡øÂÓ «ÁȪ «Ú⁄ È≈Á Á∂ √¯∆ È∂ «¬’ ‘Ø ÷ «ÁæÒ∆
20
ÁÏ≈ ˘ «ÁæÂ≈ «‹√ ≈‘ƒ È≈Á Ù≈‘ È∂ «ÁæÒ∆ √’≈ Í≈√Ø∫ Ú≈¡Á≈ ÂØÛÈ Á∂
‚øÈ Ú‹Ø∫ ⁄≈ ’ØÛ πͬ∆¡≈ ‹πÓ≈È≈ Â∂ ⁄≈ √»Ï∂ «¬Ò≈’≈ Óø«◊¡≈Õ”
È‹≈Ï È∂ ¡≈͉∆ ⁄È≈ «Ú⁄ «¬’Ø √Î∆ Á≈ Ì∂«‹¡≈ ‹≈‰≈ Áæ«√¡≈ ˛Õ
«¬√ Á≈ Ȫ Ù«‘Ï≈˜ ÷ª ˛Õ È‹≈Ï ¡Èπ√≈ È≈Á Ù≈‘ È∂ ¡≈͉≈ √Î∆
»≈È∆ √Á≈ª Á∆ «⁄æ·∆ «ÓÒ‰ ”Â∂ ’øË≈Ø∫ Ì∂«‹¡≈ √∆Õ Í «¬«Â‘≈√’ ÍÃÓ≈‰ª
ÂØ∫ Ù«‘Ï≈˜ ÷ª Ȫ Ú≈Ò∂ √Î∆ Á∂ Ì∂‹∂ ‹≈‰ Á≈ ÍÂ≈ È‘ƒ Òæ◊Á≈Õ ‘Ø √’Á≈ ˛
«’ √Î∆ ¿π‘∆ ‘ØÚ∂ «‹√ Á∂ Í‘πø⁄‰ Á≈ √Óª Î∂˜ ¡◊√ AGCH Á∂ ¡øÂÓ «ÁÈ
Áæ√Á≈ ˛ «’™«’ Ù«‘Ï≈˜ ÷ª Á∆ «⁄æ·∆ Á≈ Ó˜Ó»È Ú∆ ¡Ò‡∆Ó∂‡Ó Ú≈Ò≈ ˛ :-
“‹ª Â∂ ÷ø‚≈ ¸’ ÒÀ, Í∂Ù≈ √πÒÂ≈È∆Õ
È‘ƒ ◊Ò Â√Ï∆‘, «√ ’πæÒ‘ Ë, ¿π· ‘Ø √ÀÒ≈È∆Õ”
Í «¬«Â‘≈√’ ÍÃÓ≈‰ª ¡Èπ√≈ È≈Á Ù≈‘ Á∆ «√¯ Í≥‹Úƒ «⁄æ·∆ ‘∆
¡Ò‡∆Ó∂‡Ó Ú≈Ò∆ √∆ ¡Â∂ «¬‘ ’øË≈ ÂØ∫ È‘ƒ √◊Ø∫ ’≈ÏÒ Á∆ «‹æ ÂØ∫ Ï≈¡Á
«Ò÷∆ ◊¬∆ √∆Õ «¬ø‹ Ú≈ «Ú⁄Ò≈ ’≈√Á Ù«‘Ï≈˜ ÷ª Â∂ ’øË≈ ÂØ∫ «Ò¡ªÁ≈
‘Ø«¬¡≈ ¿π‘Á≈ ¡Ò‡∆Ó∂‡Ó Á≈ √πÈ∂‘≈ ÁØÚ∂∫ «¬«Â‘≈√’ ÂΩ ”Â∂ ◊Ò ‘ÈÕ Â∆‹∆
◊æÒ «¬‘ «’ È≈Á Ù≈‘ È∂ ‹Ø ¡Ò‡∆Ó∂‡Ó ¡≈͉∆ ’≈ÏÒ Á∆ «‹æ ÂØ∫ Ï≈¡Á
«ÁæÂ≈ √∆ ¿π√ «Ú⁄ ⁄≈ √»Ï∂ Â∂ ⁄≈ ’ØÛ Â≈Ú≈È Óø«◊¡≈ √∆, «√‘Ò∆ ‡ØÍ∆ Â∂
ÂÒÚ≈ Ì∂‹‰ Á∆ Â√Á∆’ «’√∂ «⁄æ·∆ ÂØ∫ È‘ƒ ‘πøÁ∆Õ «¬‘ «È∆ ’Ú∆ Á∆ ’ÒÍÈ≈
˛Õ
ÍÃÂ∆ ‘πøÁ≈ ˛ «’ È‹≈Ï È∂ «⁄æ·∆¡ª Á∆ «◊‰Â∆ Í≥‹ ÂØ∫ ÿ‡≈ ’∂ ‹≈‰-
Ïπæfi ’∂ «¬’ ’ «ÁæÂ∆ ˛Õ Ï‘πÂ∆¡ª «⁄æ·∆¡ª Á∂ ¡≈¿π‰ È≈Ò «Ï¡≈È ¡’≈¿» ‘Ø
‹≈‰≈ √∆ ¡Â∂ È≈Á Ù≈‘ Á∆¡ª ÈÓ∆ Ì∆¡ª Í«‘Ò∆¡ª ⁄≈ «⁄æ·∆¡ª Á∂‰
È≈Ò È≈Á Ù≈‘ Á≈ «‘øÁ ¿πµÂ∂ ‘ÓÒ≈ ‹≈«¬˜ ω ‹≈‰≈ √∆ ‹Ø È‹≈Ï Á∂
¸◊æÂ∂-ÍÃ√ø√’ «ÁÒ ˘ ÓȘ» È‘ƒ √∆Õ «¬√ Ò¬∆ ¿π‘È∂ È≈Á Ù≈‘ Á∆¡ª
Í«‘Ò∆¡ª ⁄≈ «⁄æ·∆¡ª Á∂ Ì∂‹∂ ‹≈‰ ; Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ ÚæÒØ∫ ‹Ú≈Ï È≈ «ÁæÂ∂ ‹≈‰
‹ª «ÁæÒ∆ ÁÏ≈ ÚæÒØ∫ Ú≈¡Á≈-«÷Ò≈Î∆ ’È Á∆¡ª ÿ‡È≈Úª ÚæÒØ∫ ¿πµ’∆ ¸æÍ
√≈Ë∆ æ÷∆ ˛ ¡Â∂ ’øË≈Ø∫ ¡≈¬∆ Í«‘Ò∆ «⁄æ·∆ «Ú⁄ ‘∆ ’≈ÏÒ Á∆ «‹æ ÂØ∫ Ï≈¡Á
Ì∂‹∆ ◊¬∆ Í≥‹Úƒ «⁄æ·∆ È≈Ò √ÛÁ≈, ´æ‡ Á≈ Ò≈Ò⁄∆ Â∂ Ùπ‘ Á≈ Ìπæ÷≈ «Á÷≈
’∂ ¿π‘Á∂ ‘ÓÒ∂ ˘ È‹≈«¬˜ ω≈¿π‰ Á≈ ÔÂÈ ’∆Â≈ ˛Õ
È≈Á Ù≈‘ Á∆ ËÓ’∆ Ì∆ «⁄æ·∆ «’™«’ ¡◊√ AGCH Á∂ ¡øÂÓ «ÁȪ
«Ú⁄ Í‘πø⁄∆ √∆ ‹ÁØ∫ Âæ’ ¿π‘ «ÁæÒ∆ √’≈ Á≈ ◊˜È∆, ’≈ÏÒ Â∂ ‘Ø Ï‘π √≈≈
«¬Ò≈’≈ Ú∆ ‘ÛæÍ ’ ¸æ’≈ ‘Ø«¬¡≈ √∆, «¬√ Ò¬∆ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á≈ ◊πæ√∂ È≈Ò
21
Ù«‘Ï≈˜ ÷ª È≈ÁÙ≈‘ Á∂ √¯∆ ˘ «¬‘ ’«‘‰≈ ·∆’ ωÁ≈ ˛ :-
“Ô≈Ø! «¬‘ ’Ω‰ ’Ó∆È≈ ¡≈ÁÓ∆, ÏØÒ∂ Ï≈ÁÙ≈‘ªÕ
«¬‘˘ «Á˙ ‹Ú≈Ï Ú’∆Ò ˘, ÓπÛ ‹≈¬∂ «Í¤≈‘ªÕ
¬∂‘ Ò¬∂ √π ’øË≈ Á∆, ‘Ø ’≈ÏÒ Á∆ ≈‘ªÕ
¬∂‘Á∆ Ó√‘æÁ Â∂ «‘≈√ ˘, ÿæ Â∂◊ƒ ◊≈‘ªÕ
«‹‘Û∆ ’∆Â∆ √∆ ÂÀÓ» È∂, ’ÂÒ≈Ó «√Í≈‘ªÕ
ÓÀ∫ ª ⁄Û∑ ’∂ «’Ò∑≈ ’øË≈ Á≈, √‰∂ Ïπ‹∆¡ª „≈‘ªÕ
¿π‘Á∂ Ëª ÏÈ∂∂ «˜Óƒ ”Â∂, Óπ«È¡≈Á ¿πÂ≈‘ªÕ
«¬‘Á∆ √≈Ûª Ï≈Ò≈√≈, ÓÀ∫ Á∂ ¡æ◊∆ Ì≈‘ªÕ
’≈ÏÒ ؉ Í·≈‰∆¡ª, ’ ÷Ò∆¡ª Ï≈‘ªÕ”
«ÍÙ≈Ú Á∆ «‹æÂóAI √ÂøÏ, AGCH ˘ È≈Á Ù≈‘ ’≈ÏÒ ÂØ∫ «ÍÙ≈Ú
ÚæÒ Âπ «Í¡≈Õ √æÔÁ Óπ‘øÓÁ ÒÂ∆Î “«‘√‡∆ ¡≈¯ Á∆ Í≥‹≈Ï” «Ú⁄ «Ò÷Á≈ ˛
«’ ¿π√ √Ó∂∫ «ÍÙ≈Ú Á≈ ÓπˆÒ ◊ÚÈ È≈«√ ÷ª √∆Õ «¬‘ ÏÛ≈ Ë≈«Ó’
«÷¡≈Òª Á≈ «Ú¡’Â∆ √∆ Â∂ ¡≈͉≈ Ï‘πÂ≈ √Óª «Ù’≈ ÷∂‚‰, æÏ∆ Ì◊Â∆
’È Â∂ ’π≈È Ù∆Î Á∂ ÍÛ∑È «Ú⁄ Ò≈™Á≈ √∆Õ ¿π‘È∂ «ÍÙ≈Ú Á∂ Ï⁄≈¡ Ò¬∆
’¬∆ «⁄æ·∆¡ª «ÁæÒ∆ Ì∂‹∆¡ª √È «’ ¿π√ Á∆ √‘≈«¬Â≈ Ò¬∆ ‘Ø ÎΩ‹ Ì∂‹∆ ‹≈¬∂,
Í «ÁæÒ∆ ÁÏ≈ Á∂ ’øȪ ”Â∂ ‹»ø Âæ’ Ú∆ È‘ƒ √∆ ƒÿ∆Õ ¡ø «È≈Ù ‘Ø ’∂ È≈«√
÷ª È∂ ¡≈͉∂ √æ ‘˜≈ «√Í≈‘∆¡ª È≈Ò Áæ≈ ÷ÀÏ ˘ ÏøÁ ’’∂ È≈Á Ù≈‘ Á≈
≈‘ Ø’ «ÁæÂ≈Õ Í È≈Á Ù≈‘ È∂ «¬’ ÷πÎ∆¡≈ √Â∂ Ê≈‰ƒ ÷ÀÏ Í≈ ’’∂
È≈«√ ÷ª Á∆¡ª ÎΩ‹ª ”Â∂ ¡⁄≈È’ ‘ÓÒ≈ ÏØÒ «ÁæÂ≈Õ «‘øÁπ√Â≈È∆ √À«È’ «¬√
Ï∂«’¡≈√∆ Óπ√∆Ï ÂØ∫ ÿÏ≈ ’∂ È≈«√ ÷ª Á≈ √≈Ê ¤æ‚ ◊¬∂ Â∂ È≈«√ ÷ª ˘
Ó‹Ï» ‘Ø ’∂ B@ ÈÚøÏ, AGCH ˘ ‘≈ Óøȉ∆ ͬ∆Õ Í È≈Á Ù≈‘ È∂ È≈«√
÷ª ”Â∂ «Ó‘Ï≈È∆ ’’∂ ¿π‘˘ ’ÀÁ «Ú⁄Ø∫ ¤æ‚ «ÁæÂ≈ Â∂ ¿π‘˘ ¡≈͉∂ ÁÏ≈ «Ú⁄
ÈΩ’ æ÷ «Ò¡≈Õ È≈«√ ÷ª Á∂ ¬∆È Óøȉ Â∂ È≈Á Ù≈‘ Á∆ ÈΩ’∆ ’Ï»Ò ’È
Á∂ ’Ó ˘ È‹≈Ï ◊æÁ≈∆ ’«‘øÁ≈ ˛ :-
√æ‡ ÒØ‘≈ È≈√÷≈È∆¬∂∫, ◊Ò «ÓÒ∂ È∂ ͇’∂ Í≈ ’∂Õ
«Î ’∂ ‘ج∂ È∂ Í∂ÙÚ≈, ¸◊æÂ∂ Á≈ «ÈÓ’ Úøfi≈ ’∂Õ
BG Á√øÏ, AGCH ˘ ¡‡’ Í≈ ’È ÂØ∫ Ï≈¡Á È≈Á Ù≈‘ È∂ «¬’ ‘Ø
÷ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ ˘ «Ò«÷¡≈ «’ ¿π√ Á≈ ¡‡’ Â’ Í‘πø⁄‰ Á≈ ÓÈØÊ «√Î
«¬√Ò≈Ó Á∆ «Ï‘Â∆ Â∂ «‘øÁπ√Â≈È∆ Ù«‘ÈÙ≈‘ È≈Ò ÁØ√Â∆ ÚË≈¿π‰≈ ‘∆ √∆Õ
È≈Á Ù≈‘ ÚæÒØ∫ Í≥‹≈Ï Á∆ ÂÏ≈‘∆ Ùπ»ó√æÔÁ Óπ‘øÓÁ ÒÂ∆¯ ¡Èπ√≈
22
“Í≥‹≈Ï «Ú⁄ Á≈÷Ò ‘πøÁ∂ √≈ È≈Á Ù≈‘ È∂ ¡≈͉∆ ÎΩ‹ ˘ ‘π’Ó «ÁæÂ≈ «’ ¿π‘
ÂÒÚ≈ Â∂ ¡æ◊ Á∆ ÷πæÒ∑∆ ÚÂØ∫ ’’∂ «¬Ò≈’∂ ˘ Í»∆ Â∑ª ÂÏ≈‘ ’ Á∂Ú∂Õ ¿π√
Á∆ ÎΩ‹ Á∂ Ó⁄≈¬∂ ’ÂÒ≈Ó ¡Â∂ √≈Û Î»’ Á∆¡ª ıÏª √≈∂ Í≥‹≈Ï «Ú⁄ Â∂ ¿π√
ÂØ∫ ¡æ◊∂ √Óπæ⁄∂ «‘øÁπ√Â≈È «Ú⁄ Í‘πø⁄ ◊¬∆¡ªÕ «¬‘ √π‰ ’∂ ÒØ’ ¡«Â ÌÀ-Ì∆ ‘Ø
¿π·∂Õ”
È‹≈Ï È∂ È≈Á∆ ’ÂÒ∂-◊≈ ÂØ∫ ÌÀ-Ì∆ Í≥‹≈Ï Á≈ Úȉ «¬ø‹ ’∆Â≈
˛ :-
ÁΩÒÂÚøÁ ¡Ó∆ ; √Ì ’≈√Á ÁΩÛ≈Ú‰Õ
«¬’ ⁄Ï ‘¨‰∂ ÷≈ ’∂, «ÁÈ ≈ƒ Ë≈Ú‰Õ
¡◊Ò∂ «Í¤Ò∂ Í«‘ Á∆, ÒÀ ÷Ï Í‘πø⁄≈¿π‰Õ
Â∂ ÷Ò’ª ‘؉ «¬’æ·∆¡ª, Ó˜’» √πÈ≈Ú‰ :
“’ΩÓ ¡≈Ô»Á Ó≈Ô»Á Á∆, Úæ„ ¡≈ÁÓ ÷≈¿π‰Õ
√Ω ÓÁ «¬’ «¬√Â∆, √ø◊ ≈ ‘ø„≈¿π‰Õ
«‹‘Û∆¡ª «Á‘πø ⁄øÈ Ó»Ò È≈ «‚æ·∆¡ª, ’„ Ï≈‘ Ï‘≈¿π‰Õ”
«Ó˜≈ ’ÒøÁ Ï∂◊ ÚæÒØ∫ ≈‘ Ø’‰ Á≈ ¡√ÎÒ ÔÂÈó«¬√ ÂØ∫ Ï≈¡Á
È≈Á Ù≈‘ È∂ Í«‘Òª «‹‘ÒÓ Í≈ ’∆Â≈Õ «Î Ù≈‘ ÁΩÒ≈ Ȫ Á∂ √Ê≈È ÂØ∫ ⁄È≈Ï
Í≈ ’∆Â≈Õ «¬√ ÂØ∫ ¡æ◊∂ ¿π‘Á≈ ‡≈’≈ «Ó˜≈ ’ÒøÁ Ï∂◊ È≈Ò ‘Ø«¬¡≈Õ
«¬«Â‘≈√’≈ ÒΩ’‘≈‡ ¡Èπ√≈ «Ó˜≈ ’ÒøÁ Ï∂◊ Á≈ «’Ò∑≈ Ú˜∆≈Ï≈Á ÂØ∫
Ï≈ª ’π Ó∆Ò ¿πµÂ-Íæ¤Ó ÚæÒ “’æ⁄≈ «Ó˜≈” (’æ⁄≈ √≈¬∂) ‹ª “’πø‹ Ó≈‹≈” Ȫ
Á∂ √Ê≈È ”Â∂ √∆Õ È‹≈Ï «¬√ √Ê≈È Á≈ Ȫ “’æ¤∆” Áæ√Á≈ ˛ :-
«Ó˜≈ ’ÒøÁ Ï∂◊ Á≈, «Úæ⁄ ’æ¤∆ Á∂ Ê≈‰≈Õ
“ÒΩ’‘≈‡” ¡Èπ√≈ «Ó˜≈ ’ÒøÁ Ï∂◊ Á∂ Í≈√ Í≥‹ ‹ª ¤∂ ‘˜≈ ÿØÛ
√Ú≈ √È «‹È∑ª È≈Ò ¿π√ È∂ È≈Á Ù≈‘ Á∆ («¬’ Òæ÷) ÎΩ‹ È≈Ò Óπ’≈ÏÒ≈
’∆Â≈Õ Óπ‘øÓÁ ÒÂ∆Î È≈Á Ù≈‘ Á∂ «√Í≈‘∆¡ª Á∆ «◊‰Â∆ √æ· ‘˜≈ Â∂ «Ó˜≈
’ÒøÁ Ï∂◊ Á∆ Á√ ‘˜≈ Óøȉ≈ ˛Õ È‹≈Ï Ú∆ ¬∂√ Ï∂‹ØÛ Óπ’≈ÏÒ∂ Á∆ Â√Á∆’
’Á≈ ˛ :-
«Ó˜∂ «ÈÓ’ ‘Ò≈Ò Á≈, √π‰ ≈Ó ’‘≈‰≈Õ
Í ¡≈ÒÓ◊∆∆ ËÛ∆ È≈Ò, ⁄Û∑ Â∂Ò «Ú’≈‰≈Õ
’Ú∆ ¡Èπ√≈ «ÁÈ Ú∂Ò∂ ÏÛ∆ √÷ ÒÛ≈¬∆ ‘ج∆ «‹√ «Ú⁄ È≈Á Ù≈‘ Á∆
ÎΩ‹ Í»∆ «‹æ È≈ ÍÃ≈Í ’ √’∆Õ Í ≈ √Ó∂∫ «Ó˜∂ È∂ Ó«‘√»√ ’∆Â≈ «’
È≈Á Ù≈‘ Á∆ ¡Ê≈‘ ÎΩ‹ Á∂ Óπ’≈ÏÒ∂ ”Â∂ ¿π‘Á∆ æÂ∆ ’π Ì ÎΩ‹ Ï‘π Á∂ È‘ƒ
23
’æ‡ √’∂◊∆Õ «¬√ Ò¬∆ ¿π√ È∂ ¡≈͉∂ ‘≈’Ó ÈÚ≈Ï ˜’∆¡≈ ÷ª √»Ï∂Á≈ Ò≈‘Ω
ÚæÒ «⁄æ·∆ Ì∂‹∆ «’ ¿π‘ ¤∂Â∆ ÂØ∫ ¤∂Â∆ ‘Ø ’πÓ’ Ì∂‹∂Õ È≈Ò ¿π√ È∂ ‹ø◊ Á≈ ‘≈Ò
«Ò÷ Ì∂«‹¡≈ «’ ¿π√ Á≈ Í≥‹ √Ω ÏøÁ≈ Ó ¸æ’≈ ˛ ¡Â∂ ¿π‘ ¬∆È Óøȉ È≈ÒØ∫ √æ⁄∂
√Ú≈Ó∆-Ì◊ ÈΩ’ª Úª◊ ‹ø◊ ’’∂ Ù‘∆Á ‘؉ ˘ ¡≈͉≈ √æ⁄≈ ¬∆Ó≈È √ÓfiÁ≈
˛ :-
¡√ƒ Íø‹ √Ω ÏøÁ∂ ¡≈͉∂, √Ì ¡øÓ≈ ‹≈¬∂Õ
È≈Ó ¡Ò∆ Á∂ Ïæ’∂, Á∂ Òæ ’π‘≈¬∂Õ
¬∂√ ÓπÒ’ Í≥‹≈Ï «Ú⁄, ⁄Û∑ ‘π’Ó ’Ó≈¬∂Õ
˜∆ Ï≈ÁÒ Í«‘È ’∂, Ï≈˜ ˜π ¿π‚≈¬∂Õ
Â∂ ¬∂ÊØ∫ Ì拪 ’ø‚ ’∂, ‹æ◊ Ò≈‘È Í≈¬∂Õ
Í «√ Á∂‰≈ ÓȘ» ˛, ‹∂ «‘øÁ È≈ ‹≈¬∂Õ
«Ó˜≈ ’ÒøÁ Ï∂◊ ˘ Ò≈‘Ω ÂØ∫ Ú∂Ò∂ «√ ’πÓ’ È≈ Í‘πø⁄ √’∆ ¡Â∂
‹ÈÚ∆ AGCI Á∆ «¬’ ≈ ˘ «ÍÙΩ Á∂ ◊æÁ≈ √Á≈ È≈«√ ÷ª, ‹Ø È≈Á
Ù≈‘ Á∆ ¡Ë∆È◊∆ Óøȉ ÂØ∫ Ï≈¡Á È≈Á Ù≈‘∆ ÎΩ‹ Á∂ È≈Ò È≈Ò ‘∆ ¡≈ «‘≈
√∆, Á∂ «¬’ √Á≈ ¡Ó∆ ÷ª È∂ ’πfi ’˜ÒÏ≈Ù∆¡ª ˘ È≈Ò ÒÀ ’∂ ‘ÓÒ≈ ’∆Â≈,
«‹√ «Ú⁄ «Ó˜≈ ’ÒøÁ Ï∂◊ Ó≈«¡≈ «◊¡≈ Â∂ ¡Ó∆ ÷ª È∂ «’Ò∑∂ «Ú⁄ ¡≈͉∆
ÎΩ‹ Á∂ ‚∂∂ Í≈ Ò¬∂Õ
È≈Á Ù≈‘ Á∆ ÎΩ‹ ÚæÒØ∫ √≈Û-λ’, ÂÏ≈‘∆ Â∂ ´æ‡ªó«¬√ ÂØ∫ Ï≈¡Á √≈Û Î»’
’Á∆ ‘ج∆ ¡Â∂ ´æ‡ Ó⁄≈™Á∆ ‘ج∆ È≈Á Ù≈‘∆ ÎΩ‹ ¡æ◊∂ ÚË∆Õ √Â∂ «Ú⁄ ¿πÈ∑ª
˘ ‹Ø Ú∆ ÚÍ≈’ ’∂∫Á, ⁄ø◊∆ «¬Ó≈ ¡Â∂ «‘øÁ» Ë≈Ó’ √Ê≈È «Ó«Ò¡≈ ¿π‘
¿πÈ∑ª È∂ ´æ«‡¡≈ Â∂ „≈‘ „∂∆ ’∆Â≈Õ È‹≈Ï È∂ «¬√ «¬«Â‘≈√’ √æ⁄≈¬∆ Á≈
Úȉ «¬ø‹ ’∆Â≈ ˛ :-
¿πÈ∑ª ´æ‡ Ò¬∆ √∆ Óø‚∆ ¡ÀÓÈ≈Ï≈Á Á∆
¿πÈ∑ª È≈ ¤æ‚∆ ⁄Ω÷ø‚∆, È≈ ’ج∆ ËÓÙ≈ÒÕ
«Ó˜≈ ¡˜∆˜ Ï∂◊ ÚæÒØ∫ ≈‘ Ø’‰ Á≈ ¡√ÎÒ ÔÂÈ󫬫‘≈√’≈ª
¡Èπ√≈ Ò≈‘Ω Á≈ √»Ï∂Á≈ ÈÚ≈Ï ˜’∆¡≈ ÷ª “÷≈È Ï‘≈Á” ‹Ø ’ÒøÁ Ï∂◊
≈‘ƒ ‘ÓÒ∂ Á∆ ıÏ «ÓÒ‰ ”Â∂ È≈Á Ù≈‘ Á∂ ‡≈’∂ Ò¬∆ Ò≈‘Ω ÂØ∫ Á√ ’Ø‘ Á»
ÚË ¸æ’≈ √∆ ¡ÀÓÈ≈Ï≈Á Á∆ ‘≈ Á∆ ıÏ √π‰ ’∂ ÎΩ‹ ˘ Ú≈Í√ ÓØÛ «Ò¡≈«¬¡≈
¡Â∂ Ò≈‘Ω ¡≈ ’∂ ÒÛ≈¬∆ Ò¬∆ Í»∆ ÓØ⁄∂ÏøÁ∆ ’ Ò¬∆Õ ÒΩ’‘≈‡ ¡≈͉∆
Íπ√Â’ “È≈Á Ù≈‘” «Ú⁄ ’«‘øÁ≈ ˛ «’ “È≈Á Ù≈‘ ˘ ˜’∆¡≈ ÷ª Á∆ ≈Ú∆ Á∂
’ø„∂ ”Â∂ ÷Û∆ ’∆Â∆ ‘ج∆ ÎΩ‹ Á∆ ıÏ ¡ÀÓÈ≈Ï≈Á «Ú⁄ ‘∆ «ÓÒ ◊¬∆ √∆Õ «¬√
24
Ò¬∆ ¿π‘ Ò≈‘Ω ÚæÒ «√æË≈ Úˉ Á∆ ʪ ÊØÛ∑∂ ’π √Ó∂∫ Ò¬∆ Í»Ï ÚæÒ ÓπÛ «◊¡≈
ª ‹Ø ≈Ú∆ Á∂ ’ø„∂ ”Â∂ ω≈¬∆¡ª ‘ج∆¡ª «‘øÁπ√Â≈È∆ ÓØ⁄∂ÏøÁ∆¡ª Á∆ «√æË∆
‡æ’ ÂØ∫ Ï⁄ ’∂ Úæ÷∆ ÂØ∫ Ó≈ ’ √’∂Õ “ÓÒ’Íπ” Á∂ √Ê≈È ”Â∂ ¬∆≈È∆¡ª È∂
Á∂«÷¡≈ «’ Á∆È≈ È◊ (¿πÁØ∫ ¡Á∆È≈ È◊) Á∂ ˜Ó∆ÈÁ≈ Á∆ ¡◊Ú≈¬∆ ‘∂·
«¬’ Ï‘π Úæ‚∆ ÎΩ‹ ÈÚ≈Ï ˜’∆¡≈ ÷ª Á∆ ÓÁÁ Ò¬∆ ‹≈ ‘∆ √∆Õ «¬√ Ò¬∆
È≈Á Ù≈‘ È∂ «¬√ ÎΩ‹ ”Â∂ ‘ÓÒ≈ ’’∂ «¬‘˘ ÂÏ≈‘ ’È Á≈ ÔÂÈ ’∆Â≈Õ Í
Î∂ Ú∆ Ï‘π √≈∆ ÎΩ‹ Ò≈‘Ω Í‘πø⁄ ‘∆ ◊¬∆Õ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ˛ «’ «¬√ ÒÛ≈¬∆ «Ú⁄
«¬’ Ïπæ„∂ «‘øÁπ√Â≈È∆ √»Ó∂ «Ó˜≈ ¡˜∆˜ Ï∂◊ È∂ ÏÛ∂ Ï‘≈Á∆ Á∂ ‹Ω‘ «Á÷≈¬∂Õ”
È‹≈Ï «Ó˜≈ ¡˜∆˜ Ï∂◊ Á∆ «¬√ «¬ÓÁ≈Á∆ ÎΩ‹ ˘ Á∆È≈ È◊ Á∆ ʪ
χ≈Ò∂ Á∆ «¬ÓÁ≈Á∆ ÎΩ‹ ’«‘øÁ≈ ˛Õ χ≈Ò≈ Á∆È≈ È◊ ÂØ∫ AE ’π Ó∆Ò ¿π∂∑ Ò≈‘Ω
Ú≈Ò∂ Í≈√∂ ˛ :-
Î∂ Òæ◊∆ ¡æ◊ ¡˜∆˜ ˘ «‚·∂ ÍÚ≈È∂Õ
Â∂ ÿØ«Û¡ª ”Â∂ Í≈˙ Í≈÷Ûª, √æ‡ ÈΩÏ ÷≈È∂Õ
¿π‘ ⁄Û∑∂ ø◊∆Ò∂ ◊æÌ», √»∂ ÓÁ≈È∂Õ
¿π‘ ¡≈¬∂ ÁØ Óø˜Òª ’æ‡ ’∂, «Ú⁄ «ÓÒ∂ ÓÀÁ≈È∂Õ
¡æ◊∂ ÒÙ’ È≈˜ Ù≈‘ Á≈, Ú∂÷ ˻Ӫ Ë≈Ó∂Õ
Ú∂÷ ÙÓ∑≈ Á∆ ΩÙÈ∆, «‹™ Óج∂ ÍÚ≈È∂Õ
’’∂ «ÈÓ’ ‘Ò≈Ò Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á≈, È≈Ò ◊¬∂ ¬∆Ó≈È∂
Ò≈‘Ω Á∂ ÈÚ≈Ï È∂ ‘≈ ÓøÈ Ò¬∆ó¬∆≈È∆ ÎΩ‹ È∂ ≈Ú∆ ˘ Ò≈’Ø«Á«‘
(Lakodehir) Á∂ √Ê≈È ÂØ∫ Í≈ ’∆Â≈Õ ÁØ‘ª ÎΩ‹ª «Ú⁄’≈ BA ‹ÈÚ∆, AGCI
˘ ÒÛ≈¬∆ ‘ج∆Õ «¬√ ÔπæË «Ú⁄ ÈÚ≈Ï ˜’∆¡≈ ÷ª Á∆ Ï∂«◊‰Â ÎΩ‹ Ó≈∆ ◊¬∆
Â∂ ¿π‘È∂ ¬∆È ÓøÈ Ò¬∆Õ ¡≈͉∆ ◊æÁ∆ Ï⁄≈¿π‰ Ò¬∆ ¿π‘È∂ Ú∆‘ Òæ÷ πͬ∆¡≈
‹πÓ≈È≈ Á∂‰≈ √Ú∆’≈ ’ «Ò¡≈Õ È‹≈Ï “÷≈È Ï‘≈Á ˜’∆¡≈ ÷ª” Á∂ ¬∆È
Óøȉ Á∂ ’Ó ˘ Ò≈‘È Í≈™Á≈ ‘Ø«¬¡≈ «Ò÷Á≈ ˛ :-
ÈÚ≈Ï ÷≈È Ï‘≈Á ÓØ⁄∂ ’æ„ ¡æ◊Ø∫ Ò≈¬∂Õ
⁄«Û∑¡≈ ÒÙ’ Ú∂÷ ’∂, ¿πµ‚ ˛ ‹≈¬∂Õ
÷π√∂ ÏæË∆ Íæ◊Û∆, ’∆ ÓÁ √Á≈¬∂?
«‹˙∫ ’∂‘ ÷’≈ Í’«Û¡≈, È≈ ÁπøÏ «‘Ò≈¬∂Õ
«‹˙∫’ Ó∆∆ ÓÁ ˘, ’ È≈˜ «ÚÒ≈¬∂Õ
˙‘ Á∂ ÷˜≈È∂ Úæ„∆¡ª ¤«‘ ‹≈È Ï⁄≈¬∂Õ
Ï‘≈Á ¤ØÛ Ï‘≈Á∆, Òæ◊ ’ÁÓ∆ ‹≈¬∂Õ
25
Í ‚∂∂ «Ú⁄ Ò≈‘Ω Á∂, ¡≈‰ ’懒ª Í≈¬∂Õ
’È≈Ò Á∂ ÓÀÁ≈È «Ú⁄ ÁØ‘ª ÎΩ‹ª Á≈ Í‘πø⁄‰≈óF ÎÚ∆, AGCI ˘ È≈Á
Ù≈‘ È∂ Ò≈‘Ω ¤«‚¡≈ Â∂ ’È≈Ò ÚæÒ Âπ «Í¡≈Õ √«‘øÁ ’ØÒ Í‘πø⁄ ’∂ ¿π‘È∂
¡≈͉∂ ÎΩ‹∆¡ª Á∂ ‘Óª ˘ ¡øÏ≈Ò∂ ·«‘≈«¬¡≈ ¡Â∂ ¡≈Í Ù≈‘≈Ï≈Á ÚæÒ π÷
’’∂ «Â≈ÚÛ∆ √≈¬∂ ¡˜∆Ó≈Ï≈Á ‘πøÁ≈ ‘Ø«¬¡≈ BB ÎÚ∆, AGCI ˘ ’È≈Ò
Í‘πø⁄ «◊¡≈Õ
¬∂Ê∂ «¬‘ Áæ√‰≈ ˜»∆ ˛ «’ ¬∂√ ÁΩ≈È ÓπˆÒ ÁÏ≈ «Ú⁄ ’∆ ’πfi
Ú≈ÍÁ≈ «‘≈Õ «¬«Â‘≈√’≈ ÒΩ’‘≈‡ «Ò÷Á≈ ˛ «’ “‹ÁØ∫ È≈Á Ù≈‘ Á∂ ’≈ÏÒ
Í‘πø⁄‰ Á∆ ıÏ «ÁæÒ∆ Í‘πø⁄∆ ª ¿πÁØ∫ «’√∂ È∂ «¬√ ıÏ ˘ ‹ª ª √π«‰¡≈ ‘∆
È≈ Â∂ ‹∂ «’√∂ È∂ √π«‰¡≈ Ú∆ ª ¿π‘˘ «¬√ Á∆ ’πfi √Ófi È≈ ¡≈¬∆Õ Í «‹™-
«‹™ È≈Á Á∆ Ò◊≈Â≈ Í∂Ù’ÁÓ∆ Á∆¡ª ıÏª «ÓÒÁ∆¡ª ◊¬∆¡ª «Â™-«Â™
«ÁæÒ∆ ÁÏ≈ Á∆ ÿÏ≈‘‡ ÚËÁ∆ ◊¬∆ Â∂ Ù«‘ÈÙ≈‘ È∂ Áæ÷‰ ÂØ∫ «È˜≈Ó-¿πÒ-
ÓπÒ’ ˘ √Ò≈‘-ÓÙÚ∂ Ò¬∆ «ÁæÒ∆ ÏπÒ≈«¬¡≈Õ ‹ÁØ∫ ¿π‘ «ÁæÒ∆ Í‘πø«⁄¡≈ ª
¿π‘È∂ Á∂«÷¡≈ «’ «‘øÁπ√Â≈È∆ Í≈‡∆ Á≈ Ò∆‚ ÷≈È ÁΩ≈ Í»∆ Â≈’ √øÌ≈Ò∆
ÏÀ·≈ √∆, «’™«’ ’Ó˜Ø «ÁÒ Ï≈ÁÙ≈‘ ¿πµÂ∂ ¿π‘Á≈ Í»≈ ¤æÍ≈ «Í¡≈ ‘Ø«¬¡≈ √∆
¡Â∂ Á»‹∂ ¿π‘ Óπæ÷ √ÀÈ≈ÍÂ∆ Ú∆ √∆Õ «√æ‡∂ Ú‹Ø∫ ‹Ø Ú∆ √Ò≈‘ «È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’
È∂ «ÁæÂ∆ ¿π√ ¿πµÂ∂ ’ج∆ «Ë¡≈È È≈ «ÁæÂ≈ «◊¡≈, ¡Â∂ ¿π√ Á∆¡ª ˜Ú∆˜ª ”Â∂
ÏÛ≈ ÊØÛ∑≈ ‹ª ¿πµ’≈ ‘∆ ’ج∆ ¡ÓÒ È≈ ’∆Â≈ «◊¡≈Õ” ... «ÁæÒ∆ ÁÏ≈ «Ú⁄
‘ÓÒ≈Ú ˘ Ï≈‘ ’愉 Ò¬∆ ¡≈͉∆¡ª ÎΩ‹ª ˘ ÂØÈ Á∆ ˜Ï≈È∆ ⁄⁄≈ ª
Ï‘π √∆, Í ˜’∆¡≈ ÷ª ˘ «¬ÓÁ≈Á∆ ÎΩ‹ Ì∂‹‰ Ò¬∆ ’ج∆ Ú∆ ¿πÍ≈Ò≈ È≈
’∆Â≈ «◊¡≈Õ”
È≈Á Ù≈‘ Á∂ Ò≈‘Ω ÂØ∫ ⁄æÒ ’∂ ’È≈Ò Í‘πø⁄‰ Âæ’ √«‘øÁ Á∂ ÈÚ≈Ï ÚæÒØ∫
Ó≈Û∆ «‹‘∆ π’≈Ú‡ Í≈¿π‰ ÂØ∫ ¤π‡ Óπ◊Ò ≈‹ È∂ ‘Ø ’ج∆ π’≈Ú‡ È‘ƒ √∆ Í≈¬∆Õ
Í È‹≈Ï È∂ ’È≈Ò Á∆ Úæ‚∆ ÒÛ≈¬∆ Áæ√‰ ÂØ∫ Í«‘Òª √«È¡≈√∆¡ª Á∆
È≈Á Ù≈‘ È≈Ò Óπæ· Ì∂Û ÒÛ≈¬∆ ‘؉ Á≈ Ú∆ «Ï¡≈È ’∆Â≈ ˛Õ È‹≈Ï ¡Èπ√≈
È≈Á Ù≈‘ È∂ √«È¡≈√∆¡ª ”Â∂ «¬’ «Ú¡ø◊ ’æ«√¡≈ √∆, “Âπ√ƒ «‘øÁπ√Â≈È Á∂
‹æÁ∆ ÍπÙÂ∆ Óø◊Â∂ ‘Ø ’∂ «⁄ª ÂØ∫ «¬‘Á∂ ‡πæ’«Û¡ª ”Â∂ ÍÒÁ∂ ¡≈ ‘∂ ‘ØÕ ‘π‰ Á∂Ù-
æ«÷¡≈ ÚæÒØ∫ «’™ Èæ√Á∂ ‘Ø? ‹∂ Èæ√ ’∂ ‹≈¿π◊∂ ª Âπ‘≈˘ ‘ ʪ ÂØ∫ Ò≈‘Ȫ
ÍÀ‰◊∆¡ªÕ” «’√∂ È∂ È≈Á Ù≈‘ Á∆ «¬‘ ◊æÒ √«È¡≈√∆¡ª Á∂ ¡≈◊» ̻͠È≈Ê
˘ ‹≈ Áæ√∆Õ «¬‘ Â≈‘È≈ √π‰ ’∂ ¿π‘˘ ÏÛ≈ ◊πæ√≈ ¡≈«¬¡≈ Â∂ ¿π‘È∂ ¡≈͉∂ Í≥Ê
˘ Úø◊≈«¡≈Õ «√æ‡∂ Ú‹Ø∫ √Ì √ø«È¡≈√∆ ¤π∆, ’π‘≈Û∆ ’ªÂ∆, ¡≈«Á ‘«Ê¡≈ ÒÀ
26
’∂ È≈Á Ù≈‘ Á∆ ÎΩ‹ ¿πµÂ∂ ‡πæ‡ Í¬∂ Â∂ ¿πÈ∑ª È∂ ¬∆≈È∆ ÎΩ‹ Á∂ Í≥‹ ‘˜≈ ¸≈√∆
◊π«‹√Â≈È∆ (◊π‹∆) «√Í≈‘∆ Ó≈ «ÁæÂ∂Õ ¬∂È≈ Èπ’√≈È Í‘πø⁄≈¿π‰ ÂØ∫ Ï≈¡Á
‹ÁØ∫ ¿π‘ Í‘≈Û ÚæÒ ⁄Ò∂ ◊¬∂ ª È≈Á∆ ÎΩ‹ Á∆ ÷Ò≈√∆ ‘ج∆Õ
È≈Á Ù≈‘ AD ÎÚ∆, AGCI ˘ ’È≈Ò Í‘πø«⁄¡≈Õ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Ú∆ ¿π√
ÂØ∫ ’πfi «ÁÈ Í«‘Òª ¡≈ ’∂ ¡Ò∆ ÓÁ≈È ÷ª È«‘ Á∂ ’ø„∂ ÓØ⁄∂ ◊æ‚∆ ÏÀ·≈ √∆Õ
È‹≈Ï «¬√ √Ê≈È ˘ “ÈÁ∆ Á≈ «’È≈≈” ’«‘øÁ≈ ˛ :-
⁄Û∑∆¡ª ÁØ Ï≈ÁÙ≈‘∆¡ª, Ó∂Ò ◊πæ·ª ⁄≈∂Õ
«‹™ Ï√∂≈ Óæ’Û∆, ÿÈ Ï∂ÙπÓ≈∂Õ
‚∂∂ ÿæÂ∂ ¸◊æ«Â¡ª, ¡≈È ÈÁ∆ «’È≈∂Õ
«¬«Â‘≈√’ √Óæ◊∆ ¡Â∂ ’Ú∆-’ÒÍÈ≈󫬫‘≈√ ¡Èπ√≈ ’È≈Ò Á∆
ÒÛ≈¬∆ BD ÎÚ∆, AGCI ¬∆: ˘ ‘ج∆Õ «¬√ ÒÛ≈¬∆ «Ú⁄ Í«‘Ò≈ ‘æÒ≈
«‘øÁπ√Â≈È∆ ÎΩ‹ ÚæÒØ∫ ¡ÚË Á∂ √»Ï∂Á≈ √π¡≈Á ÷ª Ï‘≈È-¿πÒ-ÓπÒ’ È∂
’∆Â≈Õ Í È‹≈Ï È∂ ÒÛ≈¬∆ Á≈ Ú∂Ú≈ «Áø«Á¡ª ‘Ø«¬¡ª ¿π√ Á≈ Ȫ Âæ’ Ú∆
È‘ƒ «Ò¡≈Õ È‹≈Ï È∂ Úæ‚∆¡ª ÂØͪ, ‹øÏ»ª (¿»·ª ¿πµÂ∂ ÒæÁ∆¡ª ÂØͪ), ÂπÏ’ª
(ÏøÁ»’ª), ËøÈπÚª (’Ó≈Ȫ) È∂«˜¡ª, ‹ÓËÛª, ÂÒÚ≈ª ¡≈«Á ‹ø◊∆ ‘«Ê¡≈ª Á∂
⁄æÒ‰ Â∂ ‘≈Ê∆¡ª, ÿØ«Û¡ª, ¿»·ª, ¡≈ÁÓ∆¡ª Á∂ ÓÈ Á≈ Ú∂Ú≈ ÏÛ∂ «Ú√Ê≈
È≈Ò «ÁæÂ≈ ˛Õ ¿π√ È∂ Í»∆¡ª ÎΩ‹ª Á∆ «¬’æ·∆ ÒÛ≈¬∆ «Á÷≈¿π‰ ÂØ∫ ¤πæ‡ «¬’æÒ∂
«¬’æÒ∂ ‹ØË∂ Á∆ ÒÛ≈¬∆ Ú∆ «Á÷≈¬∆ ‘ÀÕ ¿πÁ≈‘‰ Ú‹Ø∫ Óπ˜æÎ Â∂ ’≈ÂÒ ’πÒ∆,
Óπ˜æÎ Â∂ Ù≈‘ ÂÚ≈⁄≈, Óπ˜Î Â∂ Ù≈‘ «◊˜≈Ò∆, ¡≈«’Ò Â∂ Ù≈‘ «◊˜≈Ò∆,
¡≈«’Ò Â∂ ¡˜∆˜ ÷ª ’øË≈∆, ¡≈«’Ò Â∂ ÏÁ Ï∂◊, È» Ï∂◊ (¬∆≈È∆ ÓπˆÒ)
Â∂ ÏÁ Ï∂◊, È» Ï∂◊ Â∂ ¡Î˜Ò ’πÒ∆, ÙæÁ≈Á ÷ª Â∂ ’Û’ Ï∂◊, Ó∆ √ÀÁ ◊πæ¨
Â∂ ’Û’ Ï∂◊, ÷≈È ÁΩª Á∂ È≈Á Ù≈‘ «Ú⁄’≈ ‹πæ‡-ÔπæË ‘πøÁ∂ «Á÷≈¬∂ ‘È, ‹Ø
«¬«Â‘≈√’ ÂΩ ”Â∂ «¬ø‹ Ì≈Ú∂∫ È≈ ‘ج∂ ‘؉ Í Ú≈ ÍøÍ≈ ¡Èπ√≈ «’™«’
‹πæ‡-ÔπæË «Á÷≈¿π‰∂ ˜»∆ √È, «¬√ Ò¬∆ ¿π‘È∂ «¬‘ ÔπæË ¡≈͉∆ ’ÒÍÈ≈ ÂØ∫
ÿÛ∂ ‘ÈÕ
È‹≈Ï Á≈ «¬«Â‘≈√ ÍÃÂ∆ «ÁzÙ‡∆’؉󫬫‘≈√’ √Óæ◊∆ ˘ “È≈Á Ù≈‘
Á∆ Ú≈” «Ú⁄ Ú‰ √ÏøË∆ È‹≈Ï Á∆ ‹≈‰’≈∆ Ï≈∂ ‹Ø «√æ‡∂ «ÈË≈« ’∆Â∂
‹≈ √’Á∂ ‘È ¿π‘ «¬‘ ‘È :-È‹≈Ï ˘ «È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ «⁄øÈ ’«Òæ⁄ ÷ª,
Áæ÷‰ Á∂ √»Ï∂Á≈ Á∂ ¡√Ò Èª Á≈ ÍÂ≈ È‘ƒó¿π‘ ¿π√ ˘ ‘ Ú≈ ÓÈ√» ¡Ò∆
’«‘ ’∂ Ô≈Á ’Á≈ ˛Õ ¿π‘ Á∆È≈ È◊ ÂØ∫ ÈÚ≈Ï ˜’∆¡≈ ÷ª Á∆ ÓÁÁ Ò¬∆
¡˜∆˜ ÷ª Á∆ ¡◊Ú≈¬∆ ‘∂· ¡≈¬∆ ÎΩ‹ ˘ ˆÒÂ∆ È≈Ò Ï‡≈Ò∂ Á∆ «¬ÓÁ≈Á∆ ÎΩ‹
27
’«‘øÁ≈ ˛Õ È‹≈Ï ’«‘øÁ≈ ˛ «’ È≈Á Ù≈‘ È∂ ’øË≈ ÂØ∫ ¡≈͉∂ ÌÂ∆‹∂ Ù«‘Ï≈˜
÷ª ˘ «¬’ ¡Ò‡∆Ó∂‡Ó Ì«¡≈ ÷ Á∂ ’∂ «ÁæÒ∆ Ì∂«‹¡≈ √∆, Í «¬«Â‘≈√ «Ú⁄Ø∫
«¬‘ ◊æÒ «√æË È‘ƒ ‘πøÁ∆Õ È≈ ’ج∆ Ù«‘Ï≈˜ ÷ª Ȫ Ú≈Ò≈ √Î∆ ‘∆ ¡≈«¬¡≈ √∆
¡Â∂ «‹‘Û∂ √Î∆ ’øË≈ Á∆ «‹æ ÂØ∫ Í«‘Òª Ì∂‹∂ ◊¬∂ √È ¿πÈ∑ª Á∂ «Ò¡ªÁ∂ ‘ج∂
ı ËÓ’∆ Ì∂ È‘ƒ √È, √◊Ø∫ È≈Á È∂ ËÓ’∆ Ì∂ ı ’≈ÏÒ Á∆ «‹æ ÂØ∫ Ï≈¡Á
Ì∂‹∂ √ÈÕ √«È¡≈√∆¡ª ÚæÒØ∫ È≈Á Ù≈‘ Á≈ ‡≈’≈ ’∆Â∂ ‹≈‰ Á∆ Ú∆ «’√∂
«¬«Â‘≈√’ Íπ√Â’ «Ú⁄Ø∫ ÍπÙ‡∆ È‘ƒ ‘πøÁ∆Õ «¬«Â‘≈√’≈ ‚≈: ¬∂. ¡ÀÒ.
√Ã∆Ú≈√ÂÚ≈ Á∂ ’ÊÈ ¡Èπ√≈ ’È≈Ò Á∆ ÒÛ≈¬∆ ‘؉ √Ó∂∫ ¡ÚË Á∂ ÈÚ≈Ï
√π¡≈Á ÷ª Ï‘≈È-¿πÒ-ÓπÒ’ Â∂ ÷≈È ÁΩª Á∆¡ª ÎΩ‹ª Óπ◊Ò ÎΩ‹ª Á∂ √Ì ÂØ∫
¡æ◊∂ √ÈÕ «¬È∑ª ÂØ∫ «Íæ¤∂ Ï≈ÁÙ≈‘ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Â∂ «⁄øÈ ’«Òæ⁄ ÷ª Á∆¡ª ÎΩ‹ª
√ÈÕ Í È‹≈Ï ÓπˆÒ ÎΩ‹ Á∆ ÓØ⁄∂ÏøÁ∆ Á≈ È’Ù≈ «¬√ ÂØ∫ ¿πÒ‡ Áæ√Á≈ ˛ :-
«È˜≈ÓøÁ ı ÌÒ∂≈ Ú≈⁄∂ È≈˜ Ù≈‘,
¡æ◊∂ ÒÙ’ Ó∂≈, «Íæ¤∂ ¬∆≈È∆¡ª,
Á«Ó¡≈È Á𑪠Á∂ ‚∂≈, Óπ‘øÓÁÙ≈‘ Á≈Õ
È‹≈Ï Á∆ ‘ÓÁÁ∆ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∂ √Ú≈Ó∆-Ì◊ ¡Ó∆ª È≈Ò ˛Õ ¿π√
È∂ ’ÒøÁ Ï∂◊ (¡ÀÓÈ≈Ï≈Á Á∂ ‘≈’Ó) Ô≈’»Ï ÷ª (Ò≈‘Ω Á∆ ÎΩ‹ Á∂ √ÀÈ≈ÍÂ∆)
¡˜∆˜ ÷ª (Á∆È≈ È◊ Á∂ ‹≈◊∆Á≈ «‹√ ˘ È‹≈Ï ˆÒÂ∆ È≈Ò Ï‡≈Ò∂ Á≈
‘≈’Ó ’«‘øÁ≈ ˛) ¡≈«Á √Á≈ª Á∆ Ú¯≈Á≈∆ Â∂ Ï‘≈Á∆ ˘ ÏÛ∂ «Í¡≈ È≈Ò
¿πÒ∆«’¡≈ ˛Õ ’È≈Ò Á∆ ÒÛ≈¬∆ Á≈ ‘≈Ò Áæ√«Á¡ª ‘Ø«¬¡ª ¿π‘È∂ Óπ‹æÎ,
¡≈«’Ò, È»Ï∂◊ (¬∆≈È∆ ÓπˆÒ), ÙæÁ≈Á ÷ª, Ó∆ √ÀÁ ◊πæ¨ Â∂ ÷≈È ÁΩª Á∂
ÒÛÈ Á∆ ÏÛ∆ ÙÒ≈ÿ≈ ’∆Â∆ ˛ «’™«’ ¿πÈ∑ª È∂ ¡≈͉∆ √Ú≈Ó∆-Ì◊Â∆ Â∂
«ÈÓ’ ‘Ò≈Ò∆ Á≈ Í»≈ √ϻ «ÁæÂ≈ √∆Õ «¬√ ÂØ∫ ¿πÒ‡ È‹≈Ï Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∂
»≈È∆ ¡Ó∆ª ˘ ÏÛ∆ «ÿÉ≈ ’Á≈ ˛ «’™«’ ¿π‘ √Ú≈Ê∆, Ò≈Ò⁄∆ Â∂ ◊æÁ≈
√È, «‹È∑ª È∂ È≈Á ˘ ı «Ò÷ ’∂ ¡≈Í ÏπÒ≈«¬¡≈ √∆ Â∂ ¿π‘Á∂ ¡≈¿π‰ ”Â∂
¿π‘˘ Úæ„∆¡ª Á∂ ’∂ ¡≈͉∆¡ª ÈÚ≈Ï∆¡ª Ï⁄≈ Ò¬∆¡ª √ÈÕ ¿πÁ≈‘‰ Ú‹Ø∫
«ÍÙ≈Ú Á≈ ‘≈’Ó È≈«√ ÷ª È≈ÁÙ≈‘ È≈Ò Ò «◊¡≈ √∆ Â∂ «Ó˜≈ ’ÒøÁ
Ï∂◊ ˘ ‘≈¿π‰ «Ú⁄ È≈«√ ÷ª Á∂ «√Í≈‘∆¡ª Á≈ ÷≈√ ‘æÊ √∆ : »≈È∆ ¡Ó∆
ÈÚ≈Ï ’Ó Á∆È Ú˜∆-¬∂-¡≈˜Ó Ú∆ È≈ÁÙ≈‘ È≈Ò «Ó«Ò¡≈ ‘Ø«¬¡≈ √∆Õ
¿π√ Á≈ Ì≈ «È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ «⁄øÈ ’«Òæ⁄ ÷ª, Áæ÷‰ Á≈ √»Ï∂Á≈, È≈Á Ù≈‘
˘ ÏπÒ≈¿π‰ Ú≈Ò∆ √≈«˜Ù Á≈ ‹ÈÓÁ≈Â≈ Â∂ ¡≈◊» √∆Õ ¿π‘ ÎΩ‹ ÒÀ ’∂ ÒÛ≈¬∆ «Ú⁄
Ù≈ÓÒ ‘Ø«¬¡≈ ª √∆ Í Ò«Û¡≈ È‘ƒ √∆Õ ’Ó Á∆È Ú˜∆ Á∂ ÌÂ∆‹∂ ÈÚ≈Ï
28
˜’∆¡≈ ÷ª, “÷≈È Ï‘≈Á”, √»Ï∂Á≈ Ò≈‘Ω È∂ È≈Á Ù≈‘ ˘ Í≥‹≈‘ Òæ÷
πͬ∆¡≈ Á∂ ’∂ ¡≈͉∆ ◊æÁ∆ Ï⁄≈ Ò¬∆ √∆Õ «¬√ Ò¬∆ È‹≈Ï Á∂ «ÁÒ «Ú⁄
»≈È∆ ◊æÁ≈ª ÍÃÂ∆ ÏÛ∆ «ÿÉ≈ √∆Õ ’È≈Ò Á∆ ÒÛ≈¬∆ «Ú⁄ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∂
«ÈÓ’ ‘Ò≈Ò √∂Ú’ ÷≈È ÁΩª Á∆ ÓΩ ‘Ø ‹≈‰ ÂØ∫ Ï≈¡Á ‹ÁØ∫ È‹≈Ï Ú≈ ˘
Óπ’≈™Á≈ ˛ ª ÁØ Úæ‚∂ »≈È∆ «ÈÓ’-‘≈Ó∆¡ª ˘ «Î‡’≈ Í≈™Á≈ ‘Ø«¬¡≈
«Ò÷Á≈ ˛ :-
È≈˜ Ù≈‘ Ú≈‹∂ Ϋ‘ Á∂, Ù≈«Á¡≈È∂ Ú≈‘∂Õ
ÓÈ√» ¡Ò∆ Â∂ ’Ó Á∆È Ù∂ ¤æ‚ ¡≈¬∂Õ
«¬√ √≈∆ «Ú⁄≈ ⁄⁄≈ Á≈ «√æ‡≈ «¬‘ ˛ «’ “È≈Á Ù≈‘ Á∆ Ú≈” «Ú⁄
È‹≈Ï È∂ √øÈ AGCI Á∂ «¬«Â‘≈√’ √≈’∂ È≈Ò √øÏø«Ë ¿πµÿ∆¡ª ÿ‡È≈Úª
Á∆¡ª Ï≈‘-Ò’∆ª ª ·∆’ «Ï¡≈È ’∆Â∆¡ª ‘È Í ÿ‡È≈Úª Á∆¡ª
Ï≈∆’∆¡ª ˘ «Ï¡≈È ’Á≈ ‘Ø«¬¡≈ ¿π‘ ’πfi Ê≈Úª ”Â∂ ¿π’≈¬∆ ÷≈ «◊¡≈ ˛Õ ¿πÈ∑ª
Ê≈Úª ”Â∂ ¿π√ Á≈ «Ï¡≈È √π‰∆¡ª √π‰≈¬∆¡ª ◊æÒª ¿πµÂ∂ ¡≈Ë≈« ˛Õ ¿π√ Á∆
‘ÓÁÁ∆ «‘øÁπ√Â≈È∆ Ï≈ÁÙ≈‘ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ ¸◊æÂ∂ Á∂ «ÈÓ’ ‘Ò≈Ò ÈΩ’ª È≈Ò
˛ó«ÈÓ’ ‘≈Óª ˘ ¿π‘ «ÿÉ≈ ’Á≈ ˛ Â∂ ¿πÈ∑ª ˘ ¤π«‡¡≈ ’∂ «ÈøÁ≈ÂÓ’ Ò«‘‹∂
«Ú⁄ «Ï¡≈È ’Á≈ ˛Õ ¿π√ Á≈ «ÁzÙ‡∆’؉ «¬’ ÓØÓÈ Óπ√ÒÓ≈È Ú≈Ò≈ ˛ «‹√
Á∆ Ș «Ú⁄ Ë∆¡ª ÌÀ‰ª Á∆ «¬æ˜Â Ï⁄≈¿π‰ Ò¬∆ ÒÛÈ ÓÈ Ú≈Ò∂, Ó≈Ò’
Ò¬∆ ‹≈Ȫ Ú≈ Á∂‰ Ú≈Ò∂, Â∂ Ó˜¨Óª Á∆ æ«÷¡≈ Ò¬∆ ˜≈ÒÓ È≈Ò ÒÛ ’∂
¡≈͉≈ ¡≈Í≈ ’πÏ≈È ’È Ú≈Ò∂ “ÓØÓÈ”, “Ù‘∆Á” Â∂ “◊≈˜∆” ‘Èó¡Â∂ Ó≈Ò’
È≈Ò «ÈÓ’ ‘≈Ó∆ ’È Ú≈Ò∂ “Ò≈‘È” Á∂ ‘æ’Á≈ ‘ÈÕ ¿π‘ «¬’ √æ⁄∂
Óπ√ÒÓ≈È Úª◊ È≈Á Ù≈‘ Á∂ «‘øÁπ√Â≈È ¿πµÂ∂ ‘ÓÒ∂ ˘ «ÈøÁÁ≈ ˛ ¡Â∂ ¿π‘Á∂
˜≈ÒÓ «√Í≈‘∆¡ª ˘ ¡≈Ô»Á-¡≈Ô»Á Á∆ √øÂ≈È («‹È∑ª Á∂ √≈‘Ó‰∂ «¬√Â∆¡ª
√«‘Ó ’∂ Ó ‹ªÁ∆¡ª ‘È, Â∂ ¡≈ÁÓ∆ «⁄Û∆¡ª Úª◊ «⁄⁄Ò≈™Á∂ ‘È) ’«‘ ’∂
«ÈøÁÁ≈ ˛Õ «¬’ √æ⁄∂ Óπ√ÒÓ≈È Úª◊ ¿π‘ È≈Á Ù≈‘ Á∂ ’Ú≈¬∂ ʪ-ʪ ’ÂÒª,
«¬√Â∆¡ª Á∂ ¡ÍÓ≈È, «¬Ó≈ª Á∂ „≈‘π‰, Î√Òª Á∂ √≈ÛÈ Î»’‰ Â∂ ÚÍ≈’
Óø‚∆¡ª Á∂ ´æ‡‰ Á∆¡ª ÿ‡È≈Úª ˘ «ÈøÁÁ≈ ˛Õ ¿π‘ √≈Ë≈È «ÈÍæ÷ ˜’≈-
ÈÚ∆√ Úª◊ «¬«Â‘≈√’ ÿ‡È≈Úª ˘ ™‹ Á∆¡ª ™‹ ‘∆ È‘ƒ «Ï¡≈È ’∆ ‹ªÁ≈
√◊Ø∫ Ó≈ÈÚÚ≈Á∆ ’√Ω‡∆ ”Â∂ Í÷ ’∂ «Ï¡≈È ’Á≈ ˛Õ
JJ
29
D. (¡) «¬«Â‘≈√’Â≈óÍ≈Âª Á∂ Íæ÷ ÂØ∫
“È≈Á Ù≈‘ Á∆ Ú≈” «¬’ «¬«Â‘≈√’ ⁄È≈ ˛Õ «¬√ «Ú⁄Ò∂ Úæ‚∂ Í≈Â
È≈Á Ù≈‘, Ï≈’∆ ÷ª, «Ó˜≈ ’ÒøÁ Ï∂◊, Ô≈’»Ï ÷ª, ¡˜∆˜ Ï∂◊, ÈÚ≈Ï
˜’∆¡≈ ÷ª, «È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’, Óπ˜æÎ, ÷≈È ÁΩª, Ù«‘ÈÙ≈‘ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘,
ÓÒ’≈ ˜Ó≈È∆, Ó∆ √ÀÁ, ◊πæ¨ Â∂ √æÁ≈Á ÷ª ¡≈«Á Íë√æË «¬«Â‘≈√’ «Ú¡’Â∆
‘ÈÕ Í «¬È∑ª ÂØ∫ ¤πæ‡ Ú≈’≈ È∂ ’πfi ’Ò«Í Í≈Â Ú∆ ÒÀ ¡ªÁ∂ ‘ÈÕ
¿πÁ≈‘‰ Ú‹Ø∫ Ù«‘Ï≈˜ ÷ª (¬∂Ò⁄∆), «ÁæÒØ Â∂ √ÀÁØ, ̻͠È≈Ê ¡≈«Á ’Ú∆ Á∆
’ÒÍÈ≈ Á≈ «√æ‡≈ ‘ÈÕ È‹≈Ï È∂ «¬«Â‘≈√’ Í≈Âª Á∂ ¿πµÿ∂ Ò椉ª ˘ ÏÛ∂
ÔÊ≈Ê’ „ø◊ È≈Ò Í∂Ù ’∆Â≈ ˛Õ ¿π‘ ‘ Í≈Â Á∂ √πÌ≈¡ ˘ ¿πÿ≈ÛÈ Ò¬∆
¡«Â √ø÷∂ÍÂ≈ ÂØ∫ ’øÓ ÒÀ∫Á≈ ˛ Â∂ Ï‘πÂ∂ «Ú√Ê≈ «Ú⁄ È‘ƒ ‹ªÁ≈Õ
Ù«‘ÈÙ≈‘ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘
¡Ωø◊˜∂Ï Á∂ ÍØÂ∂, Ï≈ÁÙ≈‘ ‹‘≈ÈÁ≈ Ù≈‘ «ÚπæË Ïˆ≈Ú ’’∂ ¿π‘Á∂
ÌÂ∆‹∂ Îı√∆¡ È∂ ≈‹ ÷Ø‘ «Ò¡≈ √∆Õ «¬√ ψ≈Ú «Ú⁄ Î÷√∆¡ Á∆
ÓÁÁ ÁØ √æÔÁ Ì≈Úª È∂ ’∆Â∆ √∆Õ ¿π‘˘ ‘≈ «ÁÚ≈¿π‰ ÂØ∫ Ï≈¡Á √æÔÁ Ì≈
¬∂È∂ Â≈’ÂÚ ‘Ø ◊¬∂ √È «’ Ï≈ÁÙ≈‘ Í≈√Ø∫ ‘ ’øÓ ¡≈͉∆ ËΩ∫√ È≈Ò ’Ú≈
ÒÀ∫Á∂ √ÈÕ Îı√∆¡ È∂ «¬È∑ª ˘ ◊ÒØ∫ Ò≈‘π‰ Ò¬∆ ’¬∆ Ú≈ √≈«˜Ù ⁄∆ Í
√¯Ò È≈ ‘Ø √«’¡≈Õ ¡ø √æÔÁ Ì≈Úª È∂ ψ≈Ú ’’∂ Î÷√∆¡ ˘ ’ÀÁ ’
«Ò¡≈ Â∂ ÊØÛ∑∆ Á∂ Ï≈¡Á AF Ó¬∆, AGAI ˘ ÓÚ≈ «ÁæÂ≈Õ «Î ¿πÈ∑ª È∂ Ú≈∆-
Ú≈∆ ÁØ ‘Ø Ï≈ÁÙ≈‘ª ˘ ◊æÁ∆ ”Â∂ «Ï·≈«¬¡≈ ‹Ø Ó√ª «ÂøÈ-«ÂøÈ Ó‘∆È∂ ≈‹
’’∂ Ó ◊¬∂Õ ¡ø ¡’»Ï, AGAI ˘ ¿πÈ∑ª È∂ ¡Ωø◊˜∂Ï Á∂ «¬’ ‘Ø ÍÛÍØÂ∂
ØÙÈ ¡ıÂ ˘ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∂ Ȫ ‘∂· ◊æÁ∆ ”Â∂ «Ï·≈«¬¡≈Õ
Ù«‘˜≈Á≈ ØÙÈ ¡ıÂ ¡≈͉∂ ⁄≈⁄∂ Ï≈ÁÙ≈‘ ‹‘≈ÈÁ≈ Ù≈‘ Á∆ ÓΩ ÂØ∫
Ï≈¡Á «ÁæÒ∆ Á∂ «’Ò∑∂ «Ú⁄ ’ÀÁ∆ Á∆ ˛√∆¡Â «Ú⁄ «‘øÁ≈ «‘≈ √∆Õ Â÷ ¿πµÂ∂
ÏÀ·‰ √Ó∂∫ «¬‘Á∆ ¿πÓ «√¯ ¡·≈ª √≈Ò Á∆ √∆Õ Ï≈ÁÙ≈‘ ω≈«¬¡≈ ‹≈‰ ÂØ∫
«Íæ¤Ø∫, ¿π‘ ’πfi Á∂ ª √æÔÁ Ì≈Úª Á∂ ’‘∂ ¡Èπ√≈ √Ì ’øÓ ’Á≈ «‘≈, Í
AGB@ «Ú⁄ ¿π‘È∂ ÁØ‘ª √æÔÁ Ì≈Úª ˘ ÓÚ≈ «ÁæÂ≈Õ ˜≈ÒÓ √æÔÁ Ì≈Úª Á∂
‹≈Ò ”⁄Ø∫ ¤π‡’≈≈ «ÓÒ‰ ”Â∂ «ÁæÒ∆ Á∆ Í‹≈ ÏÛ∆ ÷πÙ ‘ج∆ Â∂ Ï≈ÁÙ≈‘ ˘ ‘
Í≈«√˙∫ ÚË≈¬∆¡ª «ÓÒ∆¡ªÕ «¬«Â‘≈√’≈ √æÔÁ Óπ‘øÓÁ ÒÂ∆¯ ’«‘øÁ≈ ˛ «’
30
“‹ÁØ∫ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ «¬’ Í»È √πÂøÂ Ù≈√’ Á∆ ˛√∆¡Â È≈Ò ≈‹Ë≈È∆ «Ú⁄
Á≈÷Ò ‘Ø«¬¡≈ ª ÒØ’ ÷πÙ∆ Á∂ È≈¡∂ Ò≈ ‘∂ √ÈÕ” ‹≈ÒÓ √æÔÁ Ì≈Úª ˘ Ó≈
Óπ’≈¿π‰ Á∆ ıÏ √π‰ ’∂ ÒØ’ª ÚæÒØ∫ ’∆Â∂ ◊¬∂ Ï≈ÁÙ≈‘ Á∂ √Ú≈◊ Á≈ Úȉ
’Ú∆ Ș≈Ï «¬ø‹ ’Á≈ ˛ :-
¿π‘ ¡≈͉≈ ’∆Â≈ ÒÀ Óπ¬∂, Ó≈ Ò¬∂ «‘æ√≈È∆
«‹øÈ, ΫÙÂ∂ Â∂ ¡≈ÁÓ∆, ’πÒ ¡≈÷‰ : “¡≈Ó∆È!”
√æÔÁ Ì≈Úª Á≈ ‹»Ò≈ Ò≈‘ √π應 ÂØ∫ Ï≈¡Á Ï≈ÁÙ≈‘ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘
¡ÀÙÍÃ√Â∆ «Ú⁄ ÍÀ «◊¡≈Õ ¿π√ Á∂ ‘Ó «Ú⁄ ¡È∂’ª √πøÁ «¬√Â∆¡ª √ÈÕ
Ï≈ÁÙ≈‘ Á∆ Ï∂◊Ó Á≈ Ȫ “ÓÒ’≈ ˜Ó≈È∆” √∆ ‹Ø Î÷√∆¡ Á∆ Ë∆ √∆Õ Ï≈ÁÙ≈‘
Á∆¡ª ’¬∆ ÷∂Òª Ú∆ √È «‹È∑ª «Ú⁄Ø∫ «¬’ «‘øÁ» «¬√Â∆ “¿»ËÓ Ï≈¬∆” È«Â’∆
(È≈⁄∆) Ú∆ √∆Õ ‹ÁØ∫ «¬√ Á∂ ÿ Ïæ⁄≈ ‘Ø «◊¡≈ ª «¬√ ˘ ÈÚ≈Ï ’πÁÙ∆¡≈ Ï∂◊Ó
Á≈ «÷Â≈Ï «ÁæÂ≈ «◊¡≈Õ («¬‘ ÒÛ’≈ ‘∆ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∆ ÓΩ ÂØ∫ Ï≈¡Á ◊æÁ∆
”Â∂ ÏÀ·≈Õ «¬√ ÂØ∫ ¤πæ‡ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∆ «’√∂ ‘Ø Ï∂◊Ó ‹ª ÷∂Ò Á∂ ÿ ÒÛ’≈
È‘ƒ √∆ ÍÀÁ≈ ‘Ø«¬¡≈) Ï≈ÁÙ≈‘ Á∆ «¬’ ‘Ø ÷∂Ò ‹≈È Óπ‘øÓÁ ÁÚ∂Ù Á∆ Ë∆
“’Ω’∆” √∆Õ «¬√ «¬√Â∆ Á≈ Ï≈ÁÙ≈‘ ¿πµÂ∂ ¬∂È≈ Ø‘Ï «Í¡≈ ‘Ø«¬¡≈ √∆ «’ ¿π‘
¡≈͉∆ √’≈∆ ÓØ‘ Ú∆ ¿π‘Á∂ ‘Ú≈Ò∂ ‘∆ ’ ¤æ‚Á≈ √∆ «‹√ ˘ «’ ¿π‘ ¡≈͉∆
Ó˜∆ È≈Ò ÚÂÁ∆ √∆Õ Ï≈ÁÙ≈‘ Á∆ ¡ÀÙÍÃ√ «˜øÁ◊∆ ÚæÒ √ø’∂ ’Á≈ ‘Ø«¬¡≈
È‹≈Ï «Ò÷Á≈ ˛ :-
Â∂ Í«‘Á≈ √≈‚∂ Ï≈ÁÙ≈‘, «÷’≈ È≈Á≈È∆Õ
Ô≈ ø◊ Ó‘æÒ √‘∂Ò∆¡ª, ÓÒ’≈ ˜≈ÓÈ∆Õ
¿π√ Ó»Ò È≈ Íπæ¤∆ ÓπÒ’ Á∆, ÚËÁ∆ Ú∆≈È∆Õ
Ï≈ÁÙ≈‘ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∂ ÁÏ≈ «Ú⁄ ÏÛ∆ ËÛ∂Ï≈˜∆ ÍÀÁ≈ ‘Ø ◊¬∆ √∆Õ
ÒΩ’‘≈‡ ¡Èπ√≈ ÁÏ≈ Á∂ «ÂøÈ ËÛ∂ √Èó¬∆≈È∆, »≈È∆ Â∂ «‘øÁπ√Â≈È∆Õ
»≈È∆ ËÛ∂ Á≈ ¡≈◊» «⁄øÈ ’«Òæ⁄ ÷ª «È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ Áæ÷‰ Á≈ √»Ï∂Á≈ √∆Õ
¬∆≈È∆ ËÛ∂ Á≈ ¡≈◊» √π¡≈Á ÷ª, Ï‘≈È-¿πÒ-ÓπÒ’ ¡ÚË Á≈ ÈÚ≈Ï √∆ ¡Â∂
«‘øÁπ√Â≈È∆ ËÛ∂ Á≈ ¡≈◊» ÷Ú≈‹≈ ¡≈«√Ó, ÷≈È-¬∂-ÁΩ≈, √ÀÈ≈ÍÂ∆ √∆Õ Ï≈ÁÙ≈‘
¡Â∂ ÓÒ’≈ ˜Ó≈È∆ Á∆ ‘ÓÁÁ∆ «‘øÁπ√Â≈È∆ ËÛ∂ È≈Ò √∆ ¡Â∂ «¬√ Á≈ ¡≈◊»
÷≈È ÁΩª Ì∂ ÁÏ≈ «Ú⁄ «È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ ˘ Ó÷ΩÒ ’ ’∂ ‘≈√≈ Í≈ Á∂∫Á≈
‘πøÁ≈ √∆Õ Ï≈ÁÙ≈‘ Á∆ ¡æÔ≈Ù ¡≈ÁÂ, ¡ÈπÙ≈√È Á∆ «Èæÿ∆ ‘ج∆ ‘≈Ò Â∂
¡≈͉∂ ÚæÒØ∫ «ÁæÂ∆¡ª ‘≈ª ”Â∂ ¡ÓÒ È≈ ‘πøÁ≈ Á∂÷ ’∂ «È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ «‹√
˘ «’ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ È∂ Ú˜∆ Óπ‘øÓÁ ¡Ó∆È ÷ª Á∆ ÓΩ ÂØ∫ Ï≈¡Á ¿πµ⁄∂⁄≈ ˜Ø Á∂
31
’∂ Áæ÷‰ ÂØ∫ ÏπÒ≈ ’∂ Ú˜∆∆ Á≈ ¡‘πÁ≈ √Ω∫«Í¡≈ √∆, È≈≈˜ ‘Ø ’∂ Áæ÷‰ ⁄Ò≈
«◊¡≈ Â∂ ¿πµÊ∂ ‹≈ ’∂ Ò◊Í◊ √πÂøÂ »Í «Ú⁄ ≈‹ ’È Òæ◊ «Í¡≈Õ ¿π√ Á∂
‹≈‰ ÂØ∫ ¤∂Â∆ ‘∆ Ï≈¡Á √π¡≈Á ÷ª Ú∆ ¡ÚË ⁄Ò≈ «◊¡≈ Â∂ «È˜≈Ó Úª◊
√πÂøÂ ‘Ø «◊¡≈Õ √»Ï∂Á≈ Á∆ ÷πÁÓπ÷Â≈∆ Â∂ Ï≈ÁÙ≈‘ ÂØ∫ ¡≈’∆ ‘؉ Á∆ ÁÙ≈ ˘
È‹≈Ï È∂ “’Ò” Á∂ ÙÏÁª «Ú⁄ «¬ø‹ «Ï¡≈È ’∆Â≈ ˛ :-
˙Ê∂ ÁØÚ∂∫ «Ëª ¡‹∂Û∆¡ª, ¬∆≈È∆ »≈È∆Õ
¿πÈ∑ª Á∆¡ª Ù«‘∆ ‘∆¡ª È∂ ‘πø‚∆¡ª, ‘æÊ ÍÚ∂ ÷˜≈È∆Õ
√»Ï∂Á≈ª √ªÌ∆¡ª √Ì «ÁÓ≈ Á≈Ó∆Õ
√ÒÂÈ Á∂ ‡Ø‡∂ ‘πøÁ∂ ‹≈ ‘∂ √È, Í Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ ¬∂√ ÌπÒ∂÷∂ «Ú⁄ ‘∆ Ï∂-
«Î’ ÏÀ·≈ √∆ «’ ¿π‘ ¡Ωø◊˜∂Ï «‹‘∂ Ó‘≈È ÓπˆÒ Ù«‘ÈÙ≈‘ Á≈ ÍÛÍØÂ≈ ˛
«‹√ Á∂ Ø¡Ï ÂØ∫ √≈≈ «‘øÁπ√Â≈È Ê-Ê ’øÏÁ≈ √∆Õ ¿π‘Á∂ «ÁÒ «Ú⁄ ÷≈ÈÁ≈È∆
≈‹≈ ‘؉ Á≈ ÏÛ≈ Ó≈‰ √∆ Â∂ ¿π‘È∂ È≈ÁÙ≈‘ ˘ ¬∆≈È Á≈ ‹≈«¬˜ Ï≈ÁÙ≈‘
√Ú∆’≈ È‘ƒ √∆ ’∆Â≈Õ ¬∂√∂ ’’∂ ¿π‘È∂ È≈Á Ù≈‘ Á∂ ◊æÁ∆ ¿πµÂ∂ ÏÀ·‰ √Ó∂∫
¿π‘˘ √π◊≈ ڋØ∫ ’ج∆ ÂØ‘¯≈ ¡≈«Á Ú∆ È‘ƒ √∆ Ì∂«‹¡≈Õ ‹ÁØ∫ ¡≈‹Û∆ Ï≈ÁÙ≈‘
È≈ÁÙ≈‘ Á∆ «⁄æ·∆ Á≈ ‹Ú≈Ï Á∂‰ Á≈ ÓΩ’≈ ¡≈«¬¡≈ ª «ÁæÒ∆ ÁÏ≈ «¬’
√≈Ò «¬‘ ÎÀ√Ò≈ ‘∆ È≈ ’ √«’¡≈ «’ È≈ÁÙ≈‘ ˘ «’È∑ª ÙÏÁª È≈Ò √øÏØËÈ
’’∂ ¿π‘Á∆ «⁄æ·∆ Á≈ ‹Ú≈Ï «ÁæÂ≈ ‹≈¬∂Õ ’øË≈ Á∂ ÿ∂∂ √Ó∂∫ Ù«‘ÈÙ≈‘-¬∂-
«‘øÁπ√Â≈È È∂ È≈Á Ù≈‘ È≈Ò Ú≈¡Á≈ ’∆Â≈ √∆ «’ ¿π‘ ’øË≈ Á∂ ¡¯◊≈È
Ì◊Ω«Û¡ª ˘ ¡≈͉∂ «¬Ò≈’∂ «Ú⁄ È‘ƒ ÚÛÈ Á∂Ú∂◊≈, Í ÁÏ≈∆¡ª Á∆ ¡≈Í√∆
Îπæ‡, Ú˜∆ Â∂ √ÀÈ≈ÍÂ∆ Á∂ ¡≈Ò√∆ √πÌ≈¡ ¡Â∂ Áæ÷‰ «Ú⁄ Ó‘櫇¡ª Á∂ ˜Ø ÎÛ
‹≈‰ Á∂ ’≈È «ÁæÒ∆ √’≈ ¡≈͉∂ ¡¯◊≈È∆ «¬Ò≈«’¡ª Á∆ ≈÷∆ Ò¬∆ ÎΩ‹
Ì∂‹ √’‰Ø∫ ¡√ÓÊ √∆ «‹√ Á∂ ’≈È Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ ¡≈͉≈ Ú≈¡Á≈ È≈ «ÈÌ≈
√«’¡≈ ¡Â∂ È≈Á Ù≈‘ È∂ ◊˜È∆ Â∂ ’≈ÏÒ ¡≈«Á «¬Ò≈’∂ «‹æ‰ ÂØ∫ Ï≈¡Á
«¬‘˘ «¬’ ËÓ’∆ Ì∆ «⁄æ·∆ «Ò÷∆Õ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ˛ «’ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ È∂ È≈Á Ù≈‘
Á∆ «⁄æ·∆ ˘ Ù≈Ï Á∂ «Í¡≈Ò∂ «Ú⁄ √πæ‡ ’∂ «’‘≈ √∆ “‘È»˜ «ÁæÒ∆ Á» ¡√ÂÕ”
È‹≈Ï È∂ È≈Á Ù≈‘ Á∆ Úø◊≈ Ì∆ «⁄æ·∆ Á≈ ‹Ø ‹Ú≈Ï Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ ÚæÒØ∫
Ù«‘Ï≈˜ ÷ª ¬∂Ò⁄∆ ˘ «ÁÚ≈«¬¡≈ ˛, ¿π√ Á≈ Ì≈Ú «¬«Â‘≈√’ √æ⁄ È≈Ò «ÓÒÁ≈
‹πÒÁ≈ ˛ :-
“Ô≈Ø «¬‘ ’Ω‰ ’Ó∆È≈ ¡≈ÁÓ∆, ÏØÒ∂ Ï≈ÁÙ≈‘ªÕ
«¬‘˘ «Á˙ ‹Ú≈Ï Ú’∆Ò ˘, ÓπÛ ‹≈¬∂ «Í¤≈‘ªÕ
«¬‘ Ò¬∂ √π ’øË≈ Á∆, ‘Ø ’≈ÏÒ Á∆ ≈‘ª
32
 «¬‘Á∆ ÓÙ‘æÁ Â∂ «‘≈ ˘, ÿæ Â∂◊ƒ ◊≈‘ªÕ
«‹‘Û∆ ’∆Â∆ √∆ ÂÀÓ» È∂, ’ÂÒ≈Ó «√Í≈‘ªÕ
ÓÀ∫ Â∂ ⁄Û∑ ’∂ «’Ò∑≈ ’øË≈ Á≈, √‰∂ Ïπ‹∆¡ª „≈‘ªÕ
¿π‘Á∂ Ëª ÏÈ∂∂ «˜Óƒ Â∂, Óπ«È¡≈Á ¿πª‘ªÕ
«¬‘Á∆ √≈Ûª Ï≈Ò≈√≈ ÓÀ∫, Á∂ ¡æ◊ƒ Ì≈‘ªÕ
’≈ÏÒ ؉ Í·≈‰∆¡ª, ’ ÷Ò∆¡ª Ï≈‘ªÕ”
«¬«Â‘≈√’≈ ‹≈Á» È≈Ê √’≈ ’«‘øÁ≈ ˛ «’ “Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ ˘ ¿π‘Á≈
ÍÃË≈È ÓøÂ∆ ‹ª ¤Ø‡≈ Ú˜∆ ‹∂ ’ج∆ √Ò≈‘ «ÁøÁ≈ √∆ ª ¿π‘ ÓøÈ Âª ‹ªÁ≈ √∆,
Í ¿π√ √Ò≈‘ ¿πµÂ∂ ¡ÓÒ ’È Ò¬∆ ¿π‘ ’Á∆ ÒØÛƒÁ≈ ‘Ω√Ò≈ È‘ƒ √∆ «Á÷≈
√’Á≈Õ ¡≈Ó ’Ó˜Ø «ÁÒ ¡≈ÁÓ∆¡ª Úª◊ ¿π‘ ’øÓ ˘ «ÁÈØ∫ «ÁÈ ‡≈Ò‰ «Ú⁄
‘∆ «√¡≈‰Í √ÓfiÁ≈ √∆ ¡Â∂ ¬∂È∂ «⁄ «Ú⁄ Óπ√∆Ï ¬∂È∆ ÚË ‹ªÁ∆ √∆ «’
‘≈Ò≈ Úæ√Ø∫ Ï≈‘ ‘Ø ‹ªÁ∂ √ÈÕ” È≈ÁÙ≈‘ Á∂ «‘øÁπ√Â≈È ¿πµÂ∂ ‘ÓÒ∂ √Ó∂∫
«È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ È∂ ¿π‘˘ ’¬∆ ⁄ø◊∆¡ª √Ò≈‘ª «ÁæÂ∆¡ª √ÈÕ ‹∂ Ï≈ÁÙ≈‘
«¬È∑ª √Ò≈‘ª ”Â∂ ·∆’ Â∑ª ¡ÓÒ ’Á≈ ª È≈ÁÙ≈‘ ’≈ÏÒ ÂØ∫ ÚË ’∂
«‘øÁπ√Â≈È ÚæÒ ¡≈¿π‰ Á∆ ’Á∆ «‘øÓ È≈ ’Á≈Õ Í Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ ¬∂È≈ ‚≈’Ò
√∆ «’ ¿π‘ ¡≈͉∂ √ÀÈ≈ÍÂ∆ ÷≈È ÁΩª ¿πµÂ∂ ˜Ø Í≈ ’∂ «¬È∑ª √Ò≈‘ª ¿πµÂ∂ ¡ÓÒ
È≈ ’Ú≈ √«’¡≈Õ «√æ‡∂ Ú‹Ø∫ È≈Á Ù≈‘ ˆ˜È∆, ’≈ÏÒ, «ÍÙ≈Ú, ‹Ò≈Ò≈Ï≈Á,
¡ÀÓÈ≈Ï≈Á Â∂ Ò≈‘Ω Â’ ÚË ¡≈«¬¡≈ ¡Â∂ ¡ø ¿π‘È∂ «ÁæÒ∆ Ú∆ «‹æ Ҭ∆Õ
È‹≈Ï È∂ «¬‘ Ú≈ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Ò¬∆ ÙË≈ Ì≈Ú È≈Ò ¿π‘Á∂ √Ú≈Ó∆-Ì◊Â
¡Ó∆ª («Ó˜≈ ’ÒøÁ Ï∂◊, «Ó˜≈ ¡˜∆˜ Ï∂◊, Óπ˜æÎ, ÷≈È ÁΩª, Ó∆ ◊πæ¨
¡≈«Á) Á∆ ÍÃ√ø√≈ Ú‹Ø∫ «Ò÷∆ ˛Õ «¬√ Ò¬∆ ¿π‘È∂ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∆¡ª ’Ó˜Ø∆¡ª
Á≈ ÌÍ» «Ï¡≈È È‘ƒ ’∆Â≈, Ó≈Ó»Ò∆ √ø’∂ ‘∆ ’∆Â≈ ˛Õ È≈Á Ù≈‘ Á≈ ‡≈’≈
’È Ò¬∆ ¸◊æÂ∂ Ï≈ÁÙ≈‘ Á∆ ÎΩ‹∆ ⁄Û∑≈¬∆ Á≈ «Áz٠ª ÏÛ≈ ÍÃ√ø√≈ Ì«¡≈
«÷æ«⁄¡≈ ˛Õ Í Ï≈ÁÙ≈‘ ˘ ¬∂√ ÒÛ≈¬∆ «Ú⁄ ‘≈ ÂØ∫ Ï≈¡Á ‹Ø Ï∂«¬æ˜Â∆ √«‘‰∆
ͬ∆ ¿π‘ «‘æ√≈ ‹≈‰-Ïπfi ’∂ ¤æ‚ «ÁæÂ≈ ˛Õ
È≈Á Ù≈‘
È≈Á Ù≈‘, «‹√ Á≈ ¡√Ò Èª “È≈Á ’πÒ∆” √∆ ¬∆≈È Á≈ «¬’ √≈Ë≈È
«Ú¡’Â∆ √∆Õ ÎΩ‹ «Ú⁄ ÌÂ∆ ‘؉ ÂØ∫ Ï≈¡Á Úæ÷-Úæ÷ Óπ«‘øÓª «Ú⁄ Ï‘≈Á∆
«Á÷≈¿π‰ Á∂ ’≈È ¿π‘ Í«‘Òª ¬∆≈È Á≈ √ÀÈ≈ÍÂ∆ Ï«‰¡≈ ¡Â∂ ¡ø AGCF
«Ú⁄ ¬∆≈È Á∆ ≈‹ ◊æÁ∆ √øÌ≈Ò ’∂ “È≈Á Ù≈‘” ω ÏÀ·≈Õ ’øË≈ Á∂ ¡¯◊≈Ȫ
È∂ «’™«’ ¿π√ ÂØ∫ Í«‘Òª ¿π‘Á∂ Á∂Ù ¬∆≈È ˘ ’¬∆ Ú≈ ÂÏ≈‘ ’∆Â≈ √∆, «¬√
33
Ò¬∆ ¿π‘ ¿πÈ∑ª ÂØ∫ ÏÁÒ≈ ÒÀ‰≈ ⁄≈‘πøÁ≈ √∆Õ ¬∂√∂ «¬æ¤≈ È≈Ò ¿π‘ ¡¯◊≈«È√Â≈È
ÚæÒ Ú«Ë¡≈Õ ’øË≈ Á≈ ÿ∂≈ Í≈¿π‰ ÂØ∫ Í«‘Òª ¿π‘È∂ «ÁæÒ∆ Á∂ Ù«‘ÈÙ≈‘ Óπ‘øÓÁ
Ù≈‘ ˘ «¬’ √πÈ∂‘≈ Ì∂«‹¡≈ «’ ¿π‘ ¡≈͉∂ ’≈ÏÒ Á∂ ◊ÚÈ ˘ Íæ’∆ ’ Á∂Ú∂
«’ ¿π‘ ’øË≈ ”⁄Ø∫ Èæ√‰ Ú≈Ò∂ ¡¯◊≈Ȫ ˘ ¡≈͉∂ «¬Ò≈’∂ «Ú⁄ ÙÈ È≈ ÒÀ‰
Á∂Ú∂Õ
Ù«‘ÈÙ≈‘-¬∂-«‘øÁ È∂ ¬∆≈È∆ √¯∆ ˘ Í»≈ Ô’∆È «ÁÚ≈ ’∂ ÂØ«¡≈ «’
¿πÈ∑ª Á∂ ’‘∂ ¡Èπ√≈ ¡ÓÒ ‘ج∂◊≈Õ Í ‹ÁØ∫ ’øË≈ Á≈ ÿ∂≈ ¡≈øÌ ‘Ø «◊¡≈ ª
«‘øÁ √’≈ È∂ ’øË≈Ø∫ Èæ√‰ Ú≈Ò∂ ÙÈ≈Ê∆¡ª ˘ ¡≈͉∂ «¬Ò≈’∂ «Ú⁄ Á≈÷Ò
‘؉Ø∫ «ÏÒ’πÒ È≈ Ø«’¡≈Õ ’πfi È≈≈˜◊∆ ˜≈‘ ’«Á¡ª ‘Ø«¬¡ª È≈Á Ù≈‘ È∂
«ÁæÒ∆ √’≈ Í≈√Ø∫ Ú≈¡Á≈ «÷Ò≈¯∆ Á≈ ’≈È Íπ櫤¡≈Õ Í «ÁæÒ∆ ÁÏ≈ Á∆
¡≈Í√∆ Îπæ‡, Úæ‚∂ ¡Î√ª Á∆ ’øÓ ’È ÚæÒØ∫ Ò≈-ÍÃÚ≈‘∆, √»Ï∂Á≈ª Á∆ ¡≈Í≈
Ë≈Í∆ Â∂ Áæ÷‰ Á∂ Ó‘櫇¡ª Á∆¡ª ψ≈Úª È∂ ÓπˆÒ Ù«‘ÈÙ≈‘ ˘ ’≈ÏÒ «Ú÷∂
ÎΩ‹ Ì∂‹ √’‰Ø∫ ¡√ÓÊ ’∆Â≈ ‘Ø«¬¡≈ √∆Õ «‘øÁπ√Â≈È Á∆ ‘’»Ó ÚæÒØ∫ ¡≈͉∆
«⁄æ·∆ Á≈ ’ج∆ ‹Ú≈Ï È≈ «ÓÒ‰ ”Â∂ ¿π‘ «⁄Û «◊¡≈ Â∂ ¿π‘È∂ ¡≈͉∂ È≈Ò ’∆Â∂
◊¬∂ «¬√ ¡ÍÓ≈È Á≈ ÏÁÒ≈ ÒÀ‰ Ò¬∆ «‘øÁπ√Â≈È ¿πµÂ∂ ‘ÓÒ≈ ’ «ÁæÂ≈Õ
È‹≈Ï Á∂ «Ú⁄≈ ¡Èπ√≈ È≈Á Ù≈‘ Á∂ «ÁæÒ∆ ¿πµÂ∂ ‘ÓÒ≈ ’È Á∂
«ÈÓÈ «Ò÷ ’≈È √È : Ï≈’∆ ÷ª Ú˜∆ ˘ ’Ò «Ó‘‰≈ Ó≈Á∆ ˛ «’ “¸◊æÂ≈
ÂÀÓ» Âπ‘≈‚≈ Á∂Ù ÂÏ≈‘ ’ «◊¡≈ √∆ ¡Â∂ Âπ√ƒ ‘π‰ Â’ ÂÀÓ» ÚæÒØ∫ ÓÈ≈¬∆¡ª
‘ج∆¡ª ¬∆Ȫ ¿πµÂ∂ ¡ÓÒ ’ ‘∂ ‘ØÕ”
Ïæ’∆ ÷ª Á∂ «ÁÒ «Ú⁄ ’ΩÓ∆ ¡‰÷ ‹≈◊ ÍÀ∫Á∆ ˛Õ ¿π‘ ’Ò Á∆ ¿π’√≈‘‡
«Ú⁄ ¡≈ ’∂ ¡≈͉∂ Ϙπ◊ª ¿πµÂ∂ ¸◊æ«Â¡ª Á∂ ˜πÒÓ Á≈ ÏÁÒ≈ ÒÀ‰ Ò¬∆ «Â¡≈
‘Ø ‹ªÁ≈ ˛Õ Ïæ’∆ ÷ª Á∂ ’Ò ˘ ’‘∂ ‘ج∂ ÙÏÁ È≈Á Ù≈‘ Á≈ √πÌ≈-«⁄Â ‘∆ ‘È,
«’™«’ Ú˜∆ Ï≈ÁÙ≈‘ Á≈ ÏπÒ≈≈ ‘∆ ‘πøÁ≈ ˛ :-
“¡√ª √Í «ÁæÒ∆ Ó≈È∆, ÿæ ˜Ø ÂÒÚ≈∂Õ
¡√ª ´‡‰∂ √Ì ‹Ú≈‘∆¬∂, ¡ Ù≈‘ Ú‰‹≈∂Õ
¡√ª ¿πÛÁ» fiø‚∂ ´‡‰∂, ¡ √ Ϙ≈∂Õ
√Âª «Ú⁄Ø∫ Ï∆Ï∆¡ª, ’æ„ «Á˙ «’È≈∂Õ
ÏÁÒ≈ ¿π√ Á√Â≈ Á≈, æÏ ¡æ‹ ¿πÂ≈∂Õ”
È≈Á Ù≈‘ ‹ÁØ∫ «‘øÁπ√Â≈È ÚæÒ Úˉ ÂØ∫ Í«‘Òª ¡≈͉∂ ÁÏ≈ Á∂
¡Ó∆ª ˘ ‘ÓÒ∂ Á∆ «Â¡≈∆ Á≈ ‘π’Ó «ÁøÁ≈ ˛ ª ¿π‘ Áæ√Á≈ ˛ «’ ¿π‘
«‘øÁπ√Â≈È ¿πµÂ∂ ‘ÓÒ≈ ’’∂ ¿π√ ’ΩÓ∆ ¡ÍÓ≈È Á≈ ÏÁÒ≈ ÒÀ‰≈ ⁄≈‘πøÁ≈ ˛ ‹Ø
34
Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∂ Úæ‚∂ Ú‚∂∂ ÂÀÓ» È∂ ’∆Â≈ √∆ :-
“Ô≈Ø! Â∆ ’Ò∂‹∂ ÚÓ Á≈, «Á‘πø ≈ƒ ‘æÒ∂Õ
ÓÀ∫ «ÁæÒ∆ ˘ Ó≈ª ÌÀ∫ ÌÀ∫, Úæ„ «√ ËÛ ◊æÒ∂Õ
Í Âı Ҭ∆¬∂ Â∂ ’πÒ Â∂, È‘ƒ ÂıÂ∂ ÌæÒ∂Õ”
«¬ø‹ È≈Á Ù≈‘ Á∂ ‘æÒ∂ Á∂ «Íæ¤∂ ÂÀÓ» ÚøÙ∆ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Í≈√Ø∫ Íπ≈‰∆
Ï∂«¬æ˜Â∆ Á≈ ÏÁÒ≈ Ò≈‘π‰ Á∆ √æË, «‘øÁπ√Â≈È Á∂ ¡Ó∆ª ˘ ´æ‡‰≈, √π‘‰∆¡ª
«¬√Â∆¡ª ˘ ‘Óª ”⁄Ø∫ ’æ„ «Ò‹≈‰≈ ¡≈«Á √∆Õ «ÁæÒ∆ Á∂ ¡Ó∆ª Á∂ √æÁ∂-ÍæÂ
ÂØ∫ ¿π‘ ‘Ø ÚË∂∂ ¿πÂÙ≈«‘ ‘Ø «◊¡≈Õ È≈Á Ù≈‘ È∂ «ÁæÒ∆ ¿πµÂ∂ ⁄Û∑≈¬∆ ’
«ÁæÂ∆Õ ¿π‘È∂ ◊˜È∆ AA ‹»È, AGCH, ’≈ÏÒ BA ‹πÒ≈¬∆ AGCH, ‹Ò≈Ò≈Ï≈Á,
ÿ∂ ÏøÁ ¡≈«Á ¡◊√ AGCH ˘ Â∂ «ÍÙ≈Ú B@ ÈÚøÏ AGCH ˘ «‹æ Ҭ∂Õ
«ÍÙ≈Ú Á∂ ◊ÚÈ È≈«√ ÷ª ˘ ¡≈͉∂ ’øÓ Á≈ ÏøÁ≈ √Ófi ’∂ ¡≈͉∂ ÁÏ≈
«Ú⁄ ‘∆ æ÷ «Ò¡≈ Â∂ ¿π‘˘ ’≈ÏÒ Á∆ √»Ï∂Á≈∆ Ú∆ √Ω∫Í∆Õ
BG Á√øÏ, AGCH ˘ ¡‡’ Í≈ ’’∂ È≈Á Ù≈‘ È∂ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ ˘ «¬’
‘Ø ÷ «Ò«÷¡≈, «‹√ «Ú⁄ Áæ«√¡≈ «’ ¿π√ Á≈ ¡‡’ Âæ’ Í‘πø⁄‰ Á≈ ÓÈØÊ
«¬√Ò≈Ó Á∆ «Ï‘Â∆ Â∂ «‘øÁπ√Â≈È∆ Ù«‘ÈÙ≈‘ Á∂ È≈Ò ÁØ√Â∆ ÚË≈¿π‰≈ ‘∆ ˛ó
«¬√ ÂØ∫ ÚæË ‘Ø ’πfi È‘ƒÕ «‘øÁπ√Â≈È∆ «¬Ò≈’∂ «Ú⁄ ÍÀ ËÁ∂ √≈ ¿π‘È∂ ¡≈͉∂
«√Í≈‘∆¡ª ˘ ‘π’Ó «ÁæÂ≈ «’ ¿π‘ ¡æ◊ Â∂ ÂÒÚ≈ Á∆ ÷»Ï ÚÂØ∫ ’ÈÕ «¬√
’ÂÒ≈Ó Â∂ √≈Û Î»’ Á∆¡ª ıÏª √≈∂ Á∂Ù «Ú⁄ ÎÀÒ ◊¬∆¡ª «‹√ È≈Ò ÒØ’
¡«Â ÌÀ Ì∆ ‘Ø ◊¬∂Õ È≈Á Ù≈‘ Á∂ «¬√ ˜≈ÒÓ √πÌ≈¡ Á≈ Úȉ È‹≈Ï È∂
«¬ø‹ ’∆Â≈ ˛ :-
«¬’ ⁄Û∑∂ Í·≈‰ ÚÒ≈«¬Â∆, ÒØ‘» Â‘≈¬∂Õ
¿π‘Ȫ Ó≈Úª ÂØ∫ Ïæ⁄∂ Í’Û ’∂, ¸’ «˜Ï‘ ’≈¬∂Õ
⁄Û∑∂ ’øË≈Ø∫ Ș Ù≈‘, ÁÓ≈Ó∂ ÂÏÒ’ Ú≈ ’∂Õ
Â∂ ¤π‡ ͬ∂ ‘Û∑ ˜πÒÓ Á∂, ’πÒ ÷Ò’ ¿π·∆ ’πÒ≈ ’∂Õ
Ó»ø‘ ¡≈«¬¡≈ ’πfi È‘ƒ ¤æ‚Á∂, ’ÂÒ≈Ó ’∂∫Á∂ È∂ ⁄≈ ’∂Õ
◊˜È∆ Â∂ ’≈ÏÒ ´æ«‡¡≈, ’πÒ Ê≈‰∂ «˜Ï‘ ’≈ ’∂Õ
¿π√ Á∆ ÎΩ‹ È∂ «¬√Â∆¡ª Á∆ Ï∂«¬æ˜Â∆ Ú∆ æ‹ ’∂ ’∆Â∆Õ È‹≈Ï Á∂
ÙÏÁª «Ú⁄ :-
√Ω ÓÁ «¬’ «¬√Â∆ √ø◊, ≈ ‘ø„≈Ú‰Õ
«‹‘Û∆¡ª «Á‘πø ⁄øÈ Ó»Ò È≈ «‚æ·∆¡ª, ’æ„ Ï≈‘ Ï‘≈Ú‰Õ
Â∂ √π‰ √π‰ ◊æÒª Ï∆Ï∆¡ª, Óπ‘∂ √πæ’ ‹≈Ú‰Õ
35
¿π√ È∂ ‹ÈÚ∆ AGCI Á∆ «¬’ ≈ ¡ÀÓÈ≈Ï≈Á Á∂ ‘≈’Ó «Ó˜≈ ’ÒøË
Ï∂◊ ˘ «‹æ«Â¡≈Õ BA ‹ÈÚ∆ AGCI ˘ ≈Ú∆ Á∂ ’ø„∂ √»Ï∂Á≈ ˜’∆¡≈ ÷ª Á∆
ÎΩ‹ ˘ ‘≈ «ÁæÂ∆Õ «¬√ ÒÛ≈¬∆ ÂØ∫ ’πfi √Óª Í«‘Òª ÈÚ≈Ï Ò≈‘Ω Á∆ ÓÁÁ Ò¬∆
¡≈ ‘∆ (¡Á∆È≈ È◊) χ≈Ò∂ Á∆ ’πÓ’ ˘ ÂÏ≈‘ ’∆Â≈Õ AD ÎÚ∆ AGCI ˘
È≈Á Ù≈‘ ’È≈Ò Á∂ ÓÀÁ≈È «Ú⁄ Í‘πø«⁄¡≈ «‹Ê∂ «ÁæÒ∆ Á∆¡ª ÎΩ‹ª ¿π‘Á≈ ≈‘
Ø’ ’∂ ÷Û∑∆¡ª √ÈÕ Óπ◊Ò ÎΩ‹ Á∂ ‹Ú≈Ȫ Á∆ «◊‰Â∆ Â∂ ‘«Ê¡≈ª Á∆ √ø«÷¡≈
Ì≈Ú∂∫ È≈Á Á∆ ÎΩ‹ ÂØ∫ «’Â∂ «˜¡≈Á≈ √∆, Í ¿π‘ È≈Á Ù≈‘ Á∂ ÷»ø÷≈ Â∂
√π«√«÷¡Â √À«È’ª Á∂ √≈‘Ó‰∂ ÁØ ÿÛ∆¡ª Ú∆ È≈ ·«‘ √’∆ Â∂ ÓÀÁ≈È È≈Á
Ù≈‘ Á∂ ‘æÊ ¡≈ «◊¡≈Õ «‹æ ÂØ∫ Ï≈¡Á ¿π‘È∂ «ÁæÒ∆ Í‘πø⁄ ’∂ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Í≈√Ø∫
Â≈Ú≈È Ú‹Ø∫ Ú∆‘ ’ØÛ πͬ∆¡≈ Ú√»Ò ’∆Â≈Õ
È≈Á Ù≈‘ Ò◊Í◊ ÁØ Ó‘∆È∂ «ÁæÒ∆ «Ú⁄ «‡«’¡≈ «‘≈Õ √≈≈ √Óª ·∆’
·≈’ ÒøÿÁ≈ «◊¡≈Õ Í «¬’ «ÁÈ «’√∂ «‘øÁπ√Â≈È∆ È∂ ¿π‘Á∂ ”Â∂ ◊ØÒ∆ ⁄Ò≈
«ÁæÂ∆Õ ¿π‘ ¡≈Í Âª Ï⁄ «◊¡≈ Í ¿π√ Á≈ «¬’ ¡ø◊-æ«÷¡’ Ó≈«¡≈ «◊¡≈Õ
«¬√ ÂØ∫ «⁄Û ’∂ È≈Á Ù≈‘ È∂ «ÁæÒ∆ Á∂ ’ÂÒ-¬∂-¡≈Ó Á≈ ‘π’Ó «ÁæÂ≈Õ «ÁæÒ∆
«Ú⁄ ’ÂÒ≈Ó Â∂ √≈Û Î»’ Á≈ ’øÓ ÁØ «ÁÈ Â’ ‹≈∆ «‘≈Õ È‹≈Ï È∂ ¬∂√
’ÂÒ∂¡≈Ó Á≈ Úȉ ¿πµ’≈ ‘∆ ¤æ‚ «ÁæÂ≈ ˛Õ
«È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’
«È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ Á≈ ¡√Ò Èª «⁄øÈ ’«Òæ⁄ ÷ª √∆Õ Í È‹≈Ï ˘
«¬‘Á∂ Ȫ Ï≈∂ ÌπÒ∂÷≈ ˛ Â∂ ¿π‘ ʪ-ʪ ”Â∂ «¬‘˘ ÓÈ√» ¡Ò∆ ’«‘øÁ≈ ˛Õ «⁄øÈ
’«Òæ⁄ ÷ª AG@G «Ú⁄ Ï≈ÁÙ≈‘ Ï‘≈Á Ù≈‘ Á∂ ◊æÁ∆ ¿πµÂ∂ ÏÀ·‰ √Ó∂∫ ¡≈͉∂
«ÍÂ≈ ◊≈˜∆-¿πÒ-Á∆È «Îؘ ‹ø◊ Á∂ È≈Ò Â»≈ÈØ∫ ¡≈«¬¡≈ √∆Õ Ï‘≈Á Ù≈‘ È∂
«¬√ ˘ ‹Ò∆Ò-¿πÒ-’Á Á≈ «÷Â≈Ï Á∂ ’∂ Ú’∆Ò-¿πÒ-¿πÓ≈ Á∆ ÍÁÚ∆
«ÁæÂ∆Õ Ï‘≈Á Ù≈‘ ÂØ∫ «Íæ¤Ø∫ “Ï≈ÁÙ≈‘ ‹‘≈ÈÁ≈ Ù≈‘ Á∂ ≈‹ √Ó∂∫ ‹ÁØ∫ √æÔÁ
‘π√ÀÈ ¡Ò∆ Â∂ √æÔÁ ¡ÏÁπæÒ≈ ÷ª È∂ Ù«‘ÈÙ≈‘ Á∂ ÌÂ∆‹∂ Î÷√∆¡ Í≈√Ø∫
Ï◊≈Ú ’Ú≈¬∆ ª ¿πÈ∑ª È∂ «⁄øÈ ’«Òæ⁄ ÷ª ˘ Ú∆ ¡≈͉∂ È≈Ò ◊ø„ «Ò¡≈
√∆Õ” ‹ÁØ∫ ψ≈Ú √ÎÒ ‘Ø ◊¬∆ ª Î÷√∆¡ È∂ ◊æÁ∆ ¿πµÂ∂ ÏÀ· ’∂ «¬‘˘
“«È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ Ï‘≈Á Ϋ‘ ‹ø◊” Á∆ ¿πÍ≈Ë∆ «ÁæÂ∆ Â∂ Áæ÷‰ Á∂ ¤∂ √»«Ï¡ª
Á∆ √»Ï∂Á≈∆ Á≈ ’øÓ √Ω∫«Í¡≈Õ Í «Íæ¤Ø∫ ¡ÍÃÀÒ AGAE «Ú⁄ √æÔÁ Ì≈Úª ˘ ÷πÙ
’È Ò¬∆ «¬‘˘ ‘‡≈ ’∂ Áæ÷‰ Á∆ √»Ï∂Á≈∆ √æÔÁ ‘π√ÀÈ ¡Ò∆ ÷ª ˘ Á∂ «ÁæÂ∆Õ
’πfi «⁄ Ï≈¡Á √æÔÁ Ì≈Úª ÂØ∫ ¤π‡’≈≈ Í≈¿π‰ Ò¬∆ Ï≈ÁÙ≈‘ Î÷√∆¡ È∂
«⁄øÈ ’«Òæ⁄ ÷ª ˘ ‹Ø ¿π√ √Ó∂∫ Ó∆ Ï÷Ù∆ (√ÀÈ≈ÍÂ∆) √∆ Ú‰≈ ⁄≈«‘¡≈Õ Í
36
¿π‘ Ï≈ÁÙ≈‘ Á∂ «¬≈Á∂ Á∆ ’«⁄¡≈¬∆ ÂØ∫ Âø◊ ¡≈ ’∂ ÁØ √≈Ò Ï≈¡Á ¡≈͉∆
ÍÁÚ∆ ¤æ‚ ’∂ Áæ÷‰ ⁄Ò≈ «◊¡≈Õ ’πfi √Óª Ï≈¡Á Ù«‘ÈÙ≈‘ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∂ ≈‹
Á∂ Óπæ„Ò∂ «ÁȪ «Ú⁄ C Ó≈⁄ AGB@ ˘ ¿π‘˘ Ó≈ÒÚ≈ Á≈ √»Ï∂Á≈ ω≈ ’∂ Ì∂«‹¡≈
«◊¡≈, Í ¿π‘È∂ Í‘πø⁄«Á¡ª √≈ ¡≈͉∂ «¬Ò≈’∂ ˘ ÚË≈¿π‰≈ Ùπ» ’ «ÁæÂ≈ Â∂
Áæ÷‰ ”⁄Ø∫ Ï‘π √≈≈ «¬Ò≈’≈ ‹Ø √æÔÁ ‘π√ÀÈ ¡Ò∆ Á∂ ¡«Ë’≈ «Ú⁄ √∆ ¡≈͉∂
«¬Ò≈’∂ «Ú⁄ Ò≈ «Ò¡≈Õ «¬‘˘ ÁÏ≈¿π‰ Ò¬∆ √æÔÁ ‘π√ÀÈ ¡Ò∆ ÎΩ‹ ÒÀ ’∂ ‹≈
«‘≈ √∆ «’ Ï≈ÁÙ≈‘ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ È∂ ¿π‘˘ ÓÚ≈ «ÁæÂ≈ Â∂ ¿π√ ÂØ∫ Ï≈¡Á ¿π‘Á∂
Ì≈ √æÔÁ ¡ÏÁπæÒ≈ ˘ Ú∆ ’ÀÁ ’ «Ò¡≈ Â∂ «Íæ¤Ø∫ ÓÚ≈ «ÁæÂ≈Õ Í Ù«‘ÈÙ≈‘
È∂ «⁄øÈ ’«Òæ⁄ ÷ª ˘ ’πfi È≈ «’‘≈ √◊Ø∫ ¿π√ ÂØ∫ ‚«Á¡ª ‘Ø«¬¡ª ¿π‘˘ Áæ÷‰
Á≈ √»Ï∂Á≈ («È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’) Ê≈Í «ÁæÂ≈Õ
AGBA «Ú⁄ Ï≈ÁÙ≈‘ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ È∂ ¡≈͉∂ Ú˜∆ ¡≈Ó∆È ÷ª Á∆ ÓΩ ‘Ø
‹≈‰ Á∂ ’≈È «È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ («⁄øÈ ’«Òæ⁄ ÷ª) ˘ Áæ÷‰ ÂØ∫ «ÁæÒ∆ ÏπÒ≈
Ì∂«‹¡≈ «’™«’ ¿π‘ ¿π√ ˘ Ú˜∆∆ Á≈ ’øÓ √Ω∫͉≈ ⁄≈‘πøÁ≈ √∆Õ «È˜≈Ó-¿πÒ-
ÓπÒ’ Í»≈ «¬’ √≈Ò ‡≈ÒÓ‡ØÒ ’È ÂØ∫ Ï≈¡Á BI ‹ÈÚ∆, AGBB ˘ «ÁæÒ∆
Í‘πø«⁄¡≈ Â∂ BA ÎÚ∆ ÂØ∫ Ú˜≈ Á≈ ’øÓ ’≈ ’È≈ Ùπ» ’ «ÁæÂ≈Õ ’Ú∆
È‹≈Ï È∂ «È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ Á∂ «¬È∑ª Óπæ„Ò∂ ‘≈Ò≈ ˘ ˆÀ-˜»∆ √Ófi ’∂
¡≈͉∆ ⁄È≈ «Ú⁄ √ø’∂ Ó≈Â Ú∆ «Ï¡≈È È‘ƒ ’∆Â≈Õ
«È˜≈Ó Á∂ Ú˜≈ ’È Á∂ √Ó∂∫ Á≈ ‘≈Ò Áæ√Á∂ ‘ج∂ «¬«Â‘≈√’≈ «Ò÷Á∂
‘È «’ “¿π‘ ¡Ωø◊∂˜∂Ï Á∂ √Ó∂∫ Á≈ Íπ≈‰≈ ¡≈ÁÓ∆ ˛ Â∂ √÷ ¡ÈπÙ≈√È Á≈ ‘≈Ó∆
√∆Õ «¬√ Ò¬∆ Ï≈ÁÙ≈‘ Â∂ ¿π‘ ÈΩ‹Ú≈È √≈Ê∆¡ª È≈Ò ¿π‘Á∆ È≈ ω √’∆Õ
ÈΩ‹Ú≈È √Á≈ ¿π‘Á∆¡ª ’æ‡Û ¡ÈπÙ≈√È-Í√øÁ ¡≈Áª, Áæ÷‰∆ «ÒÏ≈√ Â∂
Ó≈·∆ ¡ÁÏ-¡Á≈Ï Á≈ Ó÷ΩÒ ¿π‚≈™Á∂ «‘øÁ∂ √ÈÕ” Î∂˜ «Ò÷Á≈ ˛ «’
“ÁÏ≈ Á∂ ¡Ó∆ È≈ «√Î ¿π‘˘ ¡≈Á Á∂‰Ø∫ ‘∆ «¬È’≈∆ √È √◊Ø∫ ‘ ÓΩ’∂ ”Â∂
¿π‘Á∂ È≈Ò ¡≈„≈ ÒÀ‰ ˘ «Â¡≈ «‘øÁ∂ √ÈÕ ÷≈√ ÂΩ ”Â∂ ÷≈È ÁΩª Â∂ ¿π‘Á∂
‘æÊ-·Ø’∂ ª ‹ÁØ∫ ¿π‘ ÁÏ≈ «Ú⁄ ¡ÁÏ-¡Á≈Ï Ò¬∆ ‘≈˜ ‘πøÁ≈ √∆, ¡≈Í√
«Ú⁄ «¬‘ ’«‘ ’∂ ¿π‘˘ ¡ÍÓ≈È ’Á∂ √È «’, Á∂÷Ø, Áæ÷‰∆ ϪÁ «’Ú∂∫ È≈⁄
Èæ⁄Á≈ ˛?” È≈Á Ù≈‘ Á∂ «‘øÁπ√Â≈È ¿πµÂ∂ ‘æÒ≈ ’È Á∂ ‘Ø ’≈Ȫ «Ú⁄ «’™«’
«È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ Â∂ ÷≈È ÁΩª Á∆ ˜≈Â∆ ÁπÙÓ‰∆ Á≈ Ú∆ ÏÛ≈ «‘æ√≈ √∆, «¬√
Ò¬∆ Ș≈Ï È∂ «¬√ ÿ‡È≈ ˘ ¿π⁄∂⁄∂ ÂΩ ”Â∂ «Ï¡≈È ’∆Â≈ ˛, √◊Ø∫ È≈Á Á∂
‘æÒ∂ Á≈ Ó»Ò ’≈È ‘∆ «¬√ ˘ ω≈ ’∂ Í∂Ù ’∆Â≈ ˛ :-
Ó˜≈÷ «È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’, ˘ ÷≈È ÁΩª Ò≈¬∂ :
37
“«’ÏÒ≈! Ïπæ„≈ ϪÁ Áæ÷‰∆, Óπ‹∂ ’Ø ¡≈¬∂Õ”
¿π‘ √∂ ’⁄«‘∆ Ï≈ÁÙ≈‘, ’ ‡Ø’ ‘√≈¬∂Õ
«È˜≈Ó-¿πÒ √π«‰¡≈ ’øȃ ¡≈͉∆, Áπ÷ «ÁÒ «Ú⁄ Ò≈¬∂Õ
¿π‘˘ Â∆ ’Ò∂‹∂ ÚÓ Á≈, «Á‘πø ≈ ‘ø„≈¬∂Õ
«¬«Â‘≈√’≈ ÒΩ’‘≈‡ ¡Èπ√≈ «È˜≈Ó È∂ ‹ÁØ∫ ÁÏ≈ Á∆ «¬‘
¡ÈπÙ≈√È‘∆‰ √«ÊÂ∆ Á∂÷∆ ª ¿π‘ Áπ÷∆ ‘Ø ’∂ AI Á√øÏ, AGBC ˘ «Ù’≈
÷∂‚‰ Á∂ Ï‘≈È∂ «ÁæÒ∆˙∫ «È’«Ò¡≈ Â∂ Ú≈Í√ Áæ÷‰ ⁄Ò≈ «◊¡≈Õ «¬√ ÂØ∫ ¡◊Ò∂
√≈Òª «Ú⁄ «È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ È∂ ˛Á≈Ï≈Á ˘ ’∂∫Á ω≈ ’∂ È∆Ó √πÂøÂ »Í
«Ú⁄ ≈‹ ’È≈ Ùπ» ’ «ÁæÂ≈Õ «ÁæÒ∆ ÁÏ≈ «Ú⁄ √ÀÈ≈ÍÂ∆ (Ó∆ Ï÷Ù∆) ÷≈È
ÁΩª Á≈ ËÛ≈ √Á≈ ¬∂√ ÔÂÈ «Ú⁄ «‘øÁ≈ √∆ «’ «È˜≈Ó Á∆ Â≈’ Úˉ ÂØ∫
Ø’∆ ‹≈¬∂Õ Í «È˜≈Ó ¬∂√ ’Ø«ÙÙ «Ú⁄ «‘øÁ≈ √∆ «’ ¿π√ Á∂ ◊Úª„ «Ú⁄ Ó‘æ‡∂
‹Ø «ÁÈØ∫ «ÁÈ Â≈’ÂÚ ‘Ø ’∂ ¿π‘Á∂ È∆Ó-√πÂøÂ ≈‹ Ò¬∆ ıÂ≈ ωÁ∂ ‹≈ ‘∂
‘È, ¿πÈ∑ª ˘ ’∂∫Á∆ √’≈ Á∂ ◊Ò ÍÚ≈ ’∂ Ù≈‘∆ Â≈’ ˘ ’Ó˜Ø ’∆Â≈ ‹≈¬∂,
«’™«’ ’∂∫Á∆ √’≈ Á∂ ’Ó˜Ø ‘؉ È≈Ò ‘∆ ¿π‘˘ ¡≈͉≈ ≈‹ √πæ«÷¡Â
Ș ¡≈™Á≈ √∆Õ ¬∂√ «ÈÙ≈È∂ È≈Ò ‘∆ ¿π‘È∂ È≈Á Ù≈‘ ˘, ¿π‘Á∂ ’øË≈ Á∂ ÿ∂∂
√Ó∂∫ «‘øÁ ¿πµÂ∂ ‘ÓÒ≈ ’È Ò¬∆ √æÁ≈-ÍæÂ Ì∂«‹¡≈ √∆Õ È‹≈Ï È∂ ¬∂√ «ÈÓ’
‘≈Ó∆ ÚæÒØ∫ È≈Á Ù≈‘ ÚæÒ Ì∂‹∆ ‘ج∆ «⁄æ·∆ «¬ø‹ «Ï¡≈È ’∆Â∆ ˛ :-
“Â∂ «¬√Αª «Á¡≈ Í∆≈! »ø √π‰ È≈˜ Ù≈‘!
√≈ÊØ∫ ‘Ø«¬¡≈ ◊∆≈, √≈‚≈ Ï≈ÁÙ≈‘Õ
»ø Â∆ È≈ ÿæ ÷Ò∑∆≈, ⁄Û∑ ’∂ ¡≈ »øÕ
¬∂Ê∂ ÁΩÒ ϑπ ˜÷∆≈, ‘ج∆ ⁄Ø’‰∆Õ
ÓØÂ∆, Í≥È≈ Â∂ ‘∆≈, Ï‘π Ï∂-’∆ÓÂ≈Õ
Í≈‡≈ ‘Ø«¬¡≈ ⁄∆≈, ¿π‘ Ú∆ Òæ÷ Á≈Õ”
È‹≈Ï Á∆ Ș «Ú⁄ «È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ Â∂ ¿π‘Á∂ »≈È∆ ‡ØÒ∂ Á∂
√≈Ê∆¡ª È∂ ¡≈͉∂ Ó≈Ò’ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ È≈Ò ◊æÁ≈∆ ’∆Â∆ √∆ «¬√ Ò¬∆ ’Ú∆
ʪ-ʪ ”Â∂ ¿πÈ∑ª ˘ Ìø‚Á≈ ˛ «’™«’ È≈Á∆ ‘ÓÒ∂ √Ó∂∫ ‹Ø ’ÂÒ≈Ó ‘Ø«¬¡≈, ‹Ø
√≈Û Î»’ ‘ج∆, «¬√Â∆¡ª Â∂ Ïπæ«„¡ª Á∆ Ï∂‘πÓÂ∆ ‘ج∆ ¿π‘ «È˜≈Ó Â∂ ¿π‘Á∂
√≈Ê∆¡ª Á∆ ÈÓ’ ‘≈Ó∆ Á∂ ’≈È ‘∆ ‘ج∆ √∆Õ ¡ÀÓÈ≈Ï≈Á Á∂ ‘≈’Ó «Ó˜≈
’Ò∂Á Ï∂◊ Á∂ Ó»ø‘Ø∫ ˆæÁ≈ «È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ Á∂ «ÚπæË «ÈÓÈ«Ò«÷ ÙÏÁ
¡÷Ú≈ ’∂ È‹≈Ï È∂ ¡≈͉∂ «ÁÒ Á∆ ‘∆ ÌÛ≈√ ’æ„∆ ˛ :-
ÓÈ√» «È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ Á∆, ‹Û∑ Óπ„Ø∫ ‹≈¬∂;
38
 «‹È∑ª Ï≈Ò ÓÂ≈Ï∆ ⁄Ø ˘, ÿ ¡≈Í «Ú÷≈¬∂Õ
«Î ‹ÁØ∫ È‹≈Ï «È˜≈Ó Â∂ ¿π‘Á∂ ‡ØÒ∂ Á∆ ◊æÁ≈∆ Ì∆ «⁄æ·∆ ¿πµÂ∂ ¡≈͉∂
ÚæÒØ∫ «√æË∆ «‡æ͉∆ ’Á≈ ˛ ª ¿π‘Á≈ ◊πæ√≈ ‘Ø Ú∆ Â∂˜ ‘Ø ‹ªÁ≈ ˛ :-
Ïπ≈ ’∆Â≈ »≈È∆¡ª, ÓπÛ Á»‹∆ Ú≈∆Õ
¿π‘Ȫ Á√Â≈ ÓπÏ≈’ ¡≈͉∆, ⁄≈ ¡≈Í ¿πÂ≈∆Õ
¡ÁÏ ◊Ú≈«¬¡≈ ÈΩ’ª, ’ Ï∂«¬ÂÏ≈∆Õ
Á≈Û∑∆ «’√∂ È≈ Ú∂⁄∆¡≈, ‘æÊ Á∂ «ÏÍ≈∆Õ
¿πÈ∑ª √æÁ ’∂ ¡ªÁ≈ È≈˜ Ù≈‘, Á∂ «ÙÚ Ì≈∆Õ
¿π√ ’≈Ò∆ ËΩÒ∆ Í’Û ’∂, «‘æ’ ¡æ◊∂ Ó≈∆Õ
«¬«Â‘≈√’≈ª Á≈ ’«‘‰≈ ˛ «’ «È˜≈Ó È∂ ’≈ÏÒ Â∂ «ÍÙ≈Ú Á∂ ‘≈’Óª
˘ Ú∆ «Ò«÷¡≈ ‘Ø«¬¡≈ √∆ «’ ¿π‘ È≈Á Ù≈‘ Á≈ ≈‘ Ø’‰ Á≈ ÔÂÈ È≈ ’ÈÕ
«È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ È∂ («ÙÂ∂Á≈∆ ”⁄Ø∫) ¡≈͉∂ ÌÂ∆‹∂ ˜’∆¡≈ ÷ª √»Ï∂Á≈
Ò≈‘Ω Â∂ ¡≈͉∂ ⁄≈⁄∂ Á∂ Íπæ Ì≈ ÈÚ≈Ï ’Ó-¿π-Á∆È ÷ª Ú˜∆-¬∂-¡≈˜Ó
«ÁæÒ∆ ˘ Ú∆ ¡≈͉∂ È≈Ò ◊ø«„¡≈ ‘Ø«¬¡≈ √∆Õ
«È˜≈Ó Á∂ ‹∆ÚÈ Á∆ «¬’ ‘Ø ÿ‡È≈ Ú∆ ÷≈√ ÚȉÔØ◊ ˛Õ «¬«Â‘≈√’≈
ÒΩ’‘≈‡ ¡Èπ√≈ “‹ÁØ∫ È≈Á Ù≈‘ È∂ ◊˜È∆ «‹æ ’∂ ’≈ÏÒ ÚæÒ Úˉ≈ Ùπ»
’∆Â≈ ª Ù«‘ÈÙ≈‘-¬∂-«ÁæÒ∆ È∂ ¡≈͉∂ ≈‹ ˘ ıÂ≈ Ó«‘√»√ ’«Á¡ª ‘Ø«¬¡ª
«È˜≈Ó ˘ Áæ÷‰ ÂØ∫ ÏπÒ≈ Ì∂«‹¡≈Õ «È˜≈Ó È∂ ¡≈ ’∂ Ï‘π √≈∆¡ª √Ò≈‘ª
«ÁæÂ∆¡ªÕ Í ÷≈È ÁΩª È∂ ¿π‘Á∆ ˜≈ Í∂Ù È≈ ⁄æÒ‰ «ÁæÂ∆Õ «√æ‡∂ Ú‹Ø∫ ¿π‘È∂ ◊πæ√∂
«Ú⁄ ¡≈ ’∂ ¸æÍ √≈Ë Ò¬∆Õ ’È≈Ò Á∂ ÓÀÁ≈È «Ú⁄ ‹ÁØ∫ «‘øÁπ√Â≈È∆ ÎΩ‹ª È∂
È≈ÁÙ≈‘ Á∂ ‡≈’∂ Ò¬∆ ‚∂∂ Ò≈¬∂ ª «È˜≈Ó Ú∆ Ì«¡≈ Í∆Â≈ ¡≈͉∆ ÎΩ‹ ÒÀ
’∂ ÓÀÁ≈È «Ú⁄ Í‘πø«⁄¡≈Õ ‹ÁØ∫ ¡ÚË Á∂ √»Ï∂Á≈ ÈÚ≈Ï √π¡≈Á ÷ª «Ï‘≈È-
¿πÒ-ÓπÒ’ Â∂ ÷≈È ÁΩª Á∆¡ª ÎΩ‹ª È≈ÁÙ≈‘ È≈Ò ÒÛ ‘∆¡ª √È ¡Â∂
ÒÛ≈¬∆ ◊«‘ ◊æ⁄ Ó⁄∆ ‘ج∆ √∆ ª Ù«‘ÈÙ≈‘ È∂ ÷≈È ÁΩª Á∆ ÎΩ‹ ˘ Óπ√∆ÏÂ
«Ú⁄ Î√∆ Á∂÷ ’∂ “«È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ ˘ ÷≈È ÁΩª Á∆ ÓÁÁ Ò¬∆ ¡æ◊∂ ‹≈‰
Ú≈√Â∂ «’‘≈Õ Í ¿π‘ «’™«’ ÷≈È ÁΩª ÂØ∫ «Èæ‹∆ «’Û ’愉∆ ⁄≈‘πøÁ≈ √∆, «¬√
Ò¬∆ ‡æ√ ÂØ∫ Óæ√ È≈ ‘Ø«¬¡≈ Â∂ ‘≈Ê∆ ”Â∂ ÏÀ·≈ Ó˜∂ È≈Ò ’≈¯∆ ̓Á≈ «‘≈Õ” «¬√
ÒÛ≈¬∆ «Ú⁄ «‘øÁπ√Â≈È∆ ÎΩ‹ª Á∆ ‘≈ Â∂ È≈Á Ù≈‘ Á∆ «‹æ ‘ج∆Õ È‹≈Ï ˘
«‘øÁ∆ ÎΩ‹ Á∆ ‘≈ Á≈ Â∂ È≈Á Á∆ «‹æ Á≈ Ï‘π ¡Î√Ø√ ˛Õ ¿π‘ «¬√ ‘≈ Á∆
«˜øÓ∂Ú≈∆ »≈È∆ Ú˜∆ ’Ó-¿πÒ-Á∆È Á∂ È≈Ò «⁄øÈ ’«Ò⁄ ÷ª («È˜≈Ó-
¿πÒ-ÓπÒ’) ”Â∂ Ú∆ √πæ‡Á≈ ˛Õ (È‹≈Ï ˆÒÂ∆ È≈Ò «⁄øÈ ’«Ò⁄ ÷ª ˘ ÓÈ√»
39
¡Ò∆ ’«‘øÁ≈ ˛) :-
È≈Á Ù≈‘ Ú≈‹∂ ¯«Â‘ Á∂, Ù≈«Á¡≈È∂ Ú≈‘∂Õ
ÓÈ√» ¡Ò∆ Â∂ ’Ó Á∆È, Ù∂ ¤‚ ¡≈¬∂Õ
ÂπÏ’ª, Âدª, «‘’Ò∂, ÂæÏ Ó≈√∂ Ò≈‘∂Õ
Ïπ‹ Ï≈˜∆ ÙÂø‹ Á∆, Ó≈ π’ ¿π‚≈¬∂Õ
Í ËØ‘∆ È≈Á Ù≈‘ Á∆, «‘øÁ √≈∆ Í≈¬∂Õ
÷≈È ÁΩª
“÷≈È ÁΩª Á≈ ¡√Ò Èª ÷Ú≈‹≈ ¡≈«√Ó √∆ ; √Ó√Á-¿πÒ-ÁΩÒ≈ Â∂ ÷≈È∂
ÁΩª ¿π√ Á∂ «÷Â≈Ï √ÈÕ «¬√ ˘ Ï≈ÁÙ≈‘ Î÷√∆¡ È∂ ÷≈√ «Ó‘Ï≈È∆ ’’∂
Á≈Ø◊≈-¬∂-Á∆Ú≈È-¬∂-÷≈√ (Superintndent of the Audience Hall) «ÈÔπ’Â
’∆Â≈ √∆Õ Ï≈ÁÙ≈‘ Î÷√∆¡ È∂, ‹Ø √æÔÁ Ì≈Úª Á∂ ‘æÊØ∫ ÏÛ≈ Âø◊ ¡≈«¬¡≈
‘Ø«¬¡≈ √∆, «¬‘Á∆ √‘≈«¬Â≈ È≈Ò ’¬∆ Ú≈ √æÔÁ Ì≈Úª ˘ ÓÚ≈¿π‰ Á≈
ÔÂÈ ’∆Â≈, Í «¬‘ «’™«’ «È≈ √π≈‘∆ Â∂ ‹≈Ó Á≈ √»Ó≈ (Carpet Knight)
‘∆ √∆Õ «¬√ Ò¬∆ Ï≈ÁÙ≈‘ Á∆ ’ج∆ √≈«˜Ù Ú∆ «√∂ È≈ ⁄Û∑∆Õ” «¬«Â‘≈√’≈ ‹≈Á»
È≈Ê √’≈ ’«‘øÁ≈ ˛ «’ “Ï≈ÁÙ≈‘ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ È∂ ‹ÁØ∫ √æÔÁ Ì≈Úª ˘ Ó≈
«Ò¡≈ ª Ó∆ Ï÷Ù∆ (√ÀÈ≈ÍÂ∆) ÷≈È ÁΩª «ÁÈØ-«ÁÈ ÏÛ∆ ÷πæÒ∑ ÒÀ∫Á≈ «◊¡≈Õ
AGBB ÂØ∫ Ï≈¡Á ¿π‘È∂ Â∂ ¿π‘Á∂ Ì≈ Óπ‹æ¯ È∂ Ï≈ÁÙ≈‘ ˘ ¬∂È≈ ‘æʪ ”Â∂ Í≈
«Ò¡≈ ‘Ø«¬¡≈ √∆ «’ Ï≈ÁÙ≈‘ ’ج∆ Ú∆ ’øÓ «¬È∑ª ÁØ‘ª Ì≈Úª Á∆ √Ò≈‘ ÂØ∫ ¿πÒ‡
È‘ƒ √∆ ’Á≈Õ” Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∂ ≈‹ Á∂ Í«‘Ò∂ «ÁȪ «Ú⁄ ‘∆ ÓÒ’≈ ˜Ó≈È∆ Á∆
÷≈È ÁΩª ”Â∂ «Ó‘ Á∆ «ÁzÙ‡∆ ‘Ø ◊¬∆ √∆Õ È‹≈Ï È∂ ÷≈È ÁΩª Á∂ «¬√ Óπæ„Ò∂
‹∆ÚÈ Á≈ Â∂ ¿π√ ¿πµÂ∂ Ï≈ÁÙ≈‘ Â∂ ÓÒ’≈ ˜Ó≈È∆ Á∆ ÷≈√ «Ó‘ ‘؉ Á≈ ’ج∆
«˜’ È‘ƒ ’∆Â≈Õ ÓÒ’≈ ¡Â∂ Ï≈ÁÙ≈‘ Á∆ Ù«‘ ‘؉ ’’∂ ÷≈È ÁΩª ¬∂È≈ ⁄ªÌÒ
«◊¡≈ √∆ «’ ‹ÁØ∫ AGBB «Ú⁄ Ï≈ÁÙ≈‘ È∂ ¿π⁄∂⁄∂ √æÁ∂ ”Â∂ «È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’
(«⁄øÈ ’«Òæ⁄ ÷ª) ˘ Áæ÷‰ Á∆ √»Ï∂Á≈∆ ÂØ∫ ÏπÒ≈ ’∂ «ÁæÒ∆ «Ú÷∂ Ú˜∆ Á≈ ’øÓ
√Ω∫«Í¡≈ ª «¬‘ ¿π√ Íπ≈‰∂ Â∂ ‘ø„∂ ‘ج∂ »≈È∆ (¡Ó∆ Á∆ Ú∆ Ì∆ ’⁄«‘∆ «Ú⁄
Ï∂«¬æ˜Â∆ ’ «ÁøÁ≈ ‘πøÁ≈ √∆Õ ÷≈È ÁΩª («‘øÁπ√Â≈È∆ ËÛ∂ Á≈ Ò∆‚ √∆ ¡Â∂
«È˜≈Ó-¿πÒ ÓπÒ’ »≈È∆ ËÛ∂ Á≈)Õ «È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ «ÁæÒ∆ ÁÏ≈ «Ú⁄
¡Ωø◊˜∂Ï Á∂ √Ó∂∫ Ú≈Ò≈ ’æ‡Û ¡ÈπÙ≈√È √Ê≈«Í ’È≈ ⁄≈‘πøÁ≈ √∆Õ Í ÷≈È
ÁΩª Â∂ ¿π‘Á∂ √≈Ê∆ «È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ «ÁæÒ∆ ÁÏ≈ «Ú⁄ ¡Ωø◊˜∂Ï Á∂ √Ó∂∫
Ú≈Ò≈ ’æ‡Û ¡ÈπÙ≈√È √Ê≈«Í ’È≈ ⁄≈‘πøÁ≈ √∆Õ Í ÷≈È ÁΩª Â∂ ¿π‘Á∂ √≈Ê∆
«È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ Á∆¡ª ’æ‡Û ¡ÈπÙ≈√È-«Íá≈ ¡≈Áª, Áæ÷‰∆ «ÒÏ≈√ Â∂
40
Ó≈·∆ ¡ÁÏ-¡≈Á≈Ï Á≈ Ó÷ΩÒ ¿π‚≈¿π‰ Ò¬∆ «Â¡≈ «‘øÁ∂ √ÈÕ ‹ÁØ∫ «È˜≈Ó
ÁÏ≈ «Ú⁄ Ó≈·∆ «ÒÏ≈√ «Ú⁄ ‘≈˜ ‘Ø ’∂ ¡ÁÏ-¡≈Á≈Ï ’Á≈ ª ÷≈È ÁΩª
«¬‘ ’«‘ ’∂ ‘≈√≈ Í≈ «ÁøÁ≈ √∆ : “Á∂÷Ø! Áæ÷‰∆ ϪÁ «’Ú∂∫ È≈⁄ Èæ⁄Á≈ ˛?” ’Ú∆
È‹≈Ï È∂ ÷≈È ÁΩª Á∂ «¬√ «¬«Â‘≈√’ ÂæÊ Á≈ Úȉ «¬ø‹ ’∆Â≈ ˛ :-
Ó˜≈÷ «È˜≈Ó-¿πÒ-¿πÒ-ÓπÒ’ ˘, ÷≈È ÁΩª Ò≈¬∂ :
“«’ÏÒ≈! Ïπæ„≈ ϪÁ Áæ÷‰∆, Óπ‹∂ ’Ø ¡≈¬∂Õ”
¿π‘ √≈∂ ’⁄«‘∆ Ï≈ÁÙ≈‘, ’ ‡Ø’ ‘√≈¬∂Õ
È≈Á Ù≈‘ Á∂ Ì≈ ¿πµÂ∂ ‘æÒ∂ (AGCI) √Ó∂∫ ÷≈È ÁΩª √ÀÈ≈ÍÂ∆ √∆ ¡Â∂
¿π√ Á∆ «˜øÓ∂Ú≈∆ √∆ «’ ¿π‘ È≈Á Ù≈‘ Á≈ ‘ÓÒ≈ Ø’‰ Ò¬∆ ¡≈͉∂ ◊˜È∆,
’≈ÏÒ ¡Â∂ «ÍÙ≈Ú ¡≈«Á √‘æÁ∆ «¬Ò≈«’¡ª Á∆ ÎΩ‹∆ ÓÁÁ ’Á≈, Í «¬‘
¬∂È≈ «„æÒ≈ √∆ «’ È≈Á Ù≈‘ ˘ ◊˜È∆ ‹ª ’≈ÏÒ «Ú⁄ ª ’∆ Ø’‰≈ √∆, ‹ÁØ∫
È≈Á Ù≈‘ ÓπˆÒ «¬Ò≈«’¡ª ˘ «ÒÂ≈ÛÁ≈ ‘Ø«¬¡≈ Ò≈‘Ω ¡≈‰ Í‘πø⁄≈ ª Ú∆
÷≈È ÁΩª Ò≈‘Ω Á∂ ÓπˆÒ ◊ÚÈ ˜’∆¡≈ ÷ª Á∆ ÓÁÁ Ò¬∆ ÎΩ‹ È≈ Ì∂‹
√«’¡≈Õ «¬«Â‘≈√’≈ ◊πÒ≈Ó ‘π√ÀÈ È∂ ’≈ÏÒ «Ú⁄ ÓπˆÒ ÎΩ‹ Á∆ ‘≈ Á≈ ’≈È
Áæ√«Á¡ª ‘Ø«¬¡ª ·∆’ ‘∆ «√æ‡≈ ’æ«„¡≈ ˛ «’ : “’≈ÏÒ Á∆ ‘≈ Á∆ Óπæ„Ò∆
«˜øÓ∂Ú≈∆ ÓπˆÒ ÎΩ‹ Á∂ ¡Ó∆-¿πÒ-¿πÓ≈ ÷≈È ÁΩª ”Â∂ ‹ªÁ∆ ˛ «‹√ È∂ √»Ï≈
’≈ÏÒ Á∆ ÓØ⁄∂ÏøÁ∆ ÚæÒØ∫ ¡«Â Á∆ ¡‰◊«‘Ò∆ ÚÂ∆ æ÷∆Õ ‹∂ ¿π‘È∂ ¡≈͉∂
¡‘πÁ∂ Á∂ Î˜ª ˘ Í»∆ Â∑ª «ÈÌ≈«¬¡≈ ‘πøÁ≈, ª È≈Á Á∂ «ÁÒ «Ú⁄ «‘øÁπ√Â≈È
ÚæÒ ¡≈¿π‰ Á∆ «¬æ¤≈ ’Á∆ È‘ƒ √∆ ‹≈◊‰∆, ‹ª ÿæ‡Ø-ÿæ‡ ¿π‘˘ ¬∂Ê∂ ¡≈¿π‰
Ò¬∆ ¬∂È∆ «˜¡≈Á≈ √‘»Ò ȑƒ √∆ «ÓÒ‰∆Õ”
’Ú∆ È‹≈Ï È∂ ÷≈È ÁΩª Á∆ «¬‘ ¡‰◊«‘Ò∆ «Ï¡≈È ’È ÚæÒ ’ج∆
«Ë¡≈È È‘ƒ «ÁæÂ≈Õ È‹≈Ï ˘ Óπ◊Ò Ù«‘ÈÙ≈‘ Á∆ ‘≈ Á∂ «Íæ¤∂ «¬’Ø-«¬’
’≈È «Á√Á≈ ˛ ¡Â∂ ¿π‘ ˛ »≈È∆¡ª Á∆ ˆæÁ≈∆Õ «’™«’ »≈È∆ ¡Ó∆
È≈Á Ù≈‘ È≈Ò ÒÛ ’∂ ¡≈͉≈ ¡≈Í≈ È‘ƒ √È Ú≈ √’∂, √◊Ø∫ ¡øÁØ∫-¡øÁ∆
¿π‘Á∂ È≈Ò «ÓÒ∂ ‘ج∂ Ú∆ √ÈÕ
‹ÁØ∫ È≈Á Ù≈‘ Á∆ ÎΩ‹ «ÏÒ’πÒ ‘∆ «√ ¿πµÂ∂ ¡≈‰ ⁄Û∑∆ ª ÓπˆÒ ÎΩ‹
«ÁæÒ∆ ”⁄Ø∫ Ï≈‘ «È’Ò∆ Â∂ ’È≈Ò Á∂ ÓÀÁ≈È «Ú⁄ ‚∂≈ Ò≈ ’∂ ÓØ⁄∂ ÏøÁ∆¡ª ’
Ò¬∆¡ªÕ ¿π√ √Ó∂∫ √ÀÈ≈ÍÂ∆ ÷≈È ÁΩª √∆Õ «¬«Â‘≈√’≈ª ¡Èπ√≈ ÷≈È ÁΩª È∂
«¬√ ÒÛ≈¬∆ «Ú⁄ ¡≈͉∂ Ó≈Ò’ ¸◊æÂ∂ Ï≈ÁÙ≈‘ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Ò¬∆ ¡«Â Á∆
√Ú≈Ó∆ Ì◊Â∆ Á≈ √ϻ «ÁæÂ≈Õ ’Ú∆ È‹≈Ï È∂ ÷≈È ÁΩª Á∂ √πÌ≈¡ Á∂ ¬∂√ Íæ÷
˘ Ï‘π ⁄Ó’≈ ’∂ «Ï¡≈È ’∆Â≈ ˛Õ ¡≈͉∂ «√Í≈‘∆¡ª ˘ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∆ «ÈÓ’
41
‘Ò≈Ò∆ ’È Ò¬∆ ÍÃ∂Á≈ ‘Ø«¬¡≈ ÷≈È ÁΩª ’«‘øÁ≈ ˛ :-
“Ô≈Ø, Ï«‰¡≈ ‘Ù ‹Ú≈Ò, «ÁæÒ∆ Á∂ Âı ˘Õ
ÓÈ√»Ï≈ ¡À ’Ó≈Ò, «√ ”Â∂ ’Û«’¡≈Õ
‹È, Î‹øÁ, Â∂ Ó≈Ò, È≈ ÚÀ√π◊ È≈Ò ’πfiÕ
«’¡≈ ‘Ø«¬¡≈ «¬’ √≈Ò, Ï≈’∆ ‹∆Ú‰≈?
Í ’«˙ «ÈÓ’ ‘Ò≈Ò, Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á≈Õ”
È‹≈Ï È∂ ÔπæË Á∂ ÓÀÁ≈È «Ú⁄ ÷≈È ÁΩª Á∆ √∆’ Ï‘≈Á∆ «Á÷≈¿π‰
Á≈ ÔÂÈ Ú∆ ’∆Â≈ ˛Õ ’Ú∆ Áæ√Á≈ ˛ «’ ÷≈È ÁΩª ÷ø‚∂ È≈Ò Ò«Û¡≈, ¿π‘È∂
È≈Á Ù≈‘ ¿πµÂ∂ ¿πµÂØÛæÂ∆ ÂÒÚ≈ Á∂ √æ Ú≈ ’∆Â∂ ¡Â∂ ¬∂È∆ Â∂˜∆ È≈Ò «’
È≈Á Ù≈‘ ˘ ÓØÛÚª Ú≈ ’È Á≈ ÓΩ’≈ ‘∆ È≈ «Ó«Ò¡≈Õ È≈Á Ù≈‘ Ï⁄ ª
«◊¡≈ Í ¡≈͉∂ Ï≈‘»ÏÒ È≈Ò ‹ª ÒÛÈ Á∆ ÍÀ∫ÂÛ∂Ï≈˜∆ È≈Ò È‘ƒ, √◊Ø∫ √∆
¿πµÂ∂ √ø‹Ø¡ Á≈ ˙‘Ò≈ «Í¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘؉ ’’∂Õ ’Ú∆ ’«‘øÁ≈ ˛ «’ ÷≈È ÁΩª Á∂
‘æÊØ∫ ‹≈È Ï⁄‰ Á∆ ÷πÙ∆ «Ú⁄ È≈Á Ù≈‘ È∂ æÏ Á≈ Ùπ’≈È≈ Í«Û∑¡≈ :ó
÷≈È ÁΩª ÿØÛ≈ ¤∂«Û¡≈, fi≈◊ ÒÙ’ Ú«Û¡≈Õ
Â∂ ÷ø‚≈ Ë»‘ «Ó¡≈È ÂØ∫, ‘æÊ √æ‹∂ Ϋۡ≈Õ
¿π√ ◊Ó∆ ÷≈Ë∆ ¡«‘‰Ø∫, æ Óø◊∂ √«Û¡≈Õ
¡æ◊∂ ¡≈‘≈ È≈Á Ù≈‘, ÒØ‘ Ï÷Â ‹«Û¡≈Õ
¿π√ √æ «√Ø «√ Ó≈∆¡ª, È≈ «‘øÁ≈ ¡«Û¡≈Õ
ÒØ‘∂ È∂ ÒØ‘≈ fiæ«Ò¡≈, Îæ‡ ’∂ È≈ √«Û¡≈Õ
Í Ú≈‘ ‘æÔ≈Â∆ Ù≈‘ Á∆, Ùπ’≈È≈ Í«Û∑¡≈Õ
«¬«Â‘≈√ ¡Èπ√≈ ÷≈È ÁΩª Â∂ È≈Á Ù≈‘ Á∆ «√æË∆ ÒÛ≈¬∆ ‘؉∆ Ì≈Ú∂∫
·∆’ È≈ ‘∆ ‘ØÚ∂, Í «’™«’ Ú≈ Á∂ «ÈÔÓª ¡Èπ√≈ ¡Â∂ È≈‡’∆ √ ÍÀÁ≈ ’È
Ò¬∆ «¬È∑ª ÁØ Óπæ÷ ¡≈◊»¡ª Á≈ «√æË≈ Óπ’≈ÏÒ≈ «Á÷≈¿π‰≈ ˜»∆ √∆, «¬√ Ò¬∆
È‹≈Ï È∂ Ú≈ Á∆ «¬‘ ÍøÍ≈ Ú∆ «ÈÌ≈¬∆ ˛Õ «¬«Â‘≈√ ¡Èπ√≈ “«¬√ ÒÛ≈¬∆
«Ú⁄ ÷≈È ÁΩª Ïπ∆ Â∑ª ˜÷Ó∆ ‘؉ ÂØ∫ Ï≈¡Á ¡≈͉∂ ’À∫Í «Ú⁄ Ú≈Í√ «Ò¡ªÁ≈
«◊¡≈ √∆, «‹æÊ∂ ¿π‘ ¡◊Ò∂ «ÁÈ Ó«¡≈ √∆Õ” Í È‹≈Ï ˘ ¡≈͉∂ È≈«¬’ Á∆
ÓΩ ÓÀÁ≈È-¬∂-‹ø◊ «Ú⁄ «Á÷≈¿π‰ «Ú⁄ ‘∆ Ù≈È «Á√Á∆ ˛ Â∂ ¿π‘ Ú∆ «’√∂
Ó≈Ó»Ò∆ «√Í≈‘∆ Á∂ ‘æÊØ∫ È‘ƒ, √ø√≈-‹∂» È≈Á Ù≈‘ Á∆ ◊ØÒ∆ È≈Ò :-
È≈Á ÂπÏ’ Ú‹π«Â¡≈, √≈ Á≈È∂ ÿÛ∆ Îø◊ Á∆Õ
¿π‘Á∆ Óª ’Ò Â∂ «Í˙ È≈Á, ¿π‘ √æ’∆ ˛ ÌÀ‰ Ìπ‹ø◊ Á∆Õ
¿π‘ ¡Û∂ È≈ «˜≈ Ï’Âª, æ ̓Á∆ Ó»Ò È≈ √ø◊Á∆Õ
42
 ¿π√ Ë ÂÒ∆ ”Â∂ ¤æ«‚¡≈, ¤ØÛ «Í· «◊¡≈ Âπø‹ Á∆Õ
È‹≈Ï ◊æÒª ¡◊Ò∆¡ª, Úæ‚∆ ◊؇∆ Ó≈∆ ÙÂø‹ Á∆Õ
«¬ø‹ È‹≈Ï È∂ ÷≈È ÁΩª Á≈ √πÌ≈¡ ÏÛ∆ ‘ÓÁÁ∆ È≈Ò «⁄«¡≈ ˛
«’™«’ È≈Á Ù≈‘ Á∂ ‘æÒ∂ √Ó∂∫ «¬√ ÔØË∂ È∂ Ï≈’∆ ¡«Ë’≈∆¡ª È≈Ò «Èæ‹∆ «ÚØË
¤æ‚ ’∂ ¡≈͉∂ Ó≈Ò’ È≈Ò «ÈÓ’ ‘Ò≈Ò∆ «Á÷≈¬∆ √∆ : ‹≈È Á∂ «ÁæÂ∆ √∆, Í
ÓÀÁ≈È È‘ƒ √∆ ¤æ«‚¡≈Õ
«Ó˜≈ ’ÒøÁ Ï∂◊
«¬«Â‘≈√’≈ √æÔÁ Óπ‘øÓÁ ÒÂ∆Î ¡Èπ√≈ “’ÒøÁ Ï∂◊ ¡ÀÓÈ≈Ï≈Á Á≈
ÓπˆÒ ‘≈’Ó √∆Õ ¿π‘ Ò≈‘Ω Á∂ √»Ï∂Á≈ Á∂ ¡Ë∆È È≈«¬Ï-√»Ï∂Á≈ √∆ Â∂ ¿π‘Á∆
ÎΩ‹ «Ú⁄ Á√ ‘˜≈ ÿØÛ √Ú≈ √ÈÕ” ÒΩ’‘≈‡ «Ò÷Á≈ ˛ «’ ¿π√ Á∂ Í≈√ Í≥‹
‹ª ¤∂ ‘˜≈ ÿØÛ √Ú≈ √È ¡Â∂ ¿π‘Á≈ «’Ò∑≈ Ú˜∆≈Ï≈Á ÂØ∫ Ï≈ª ’π Ó∆Ò
¿πµÂ-Íæ¤Ó ÚæÒ ’æ⁄≈-«Ó˜≈ (’æ⁄≈ √≈¬∂) ‹ª “’πø‹ Ó≈‹≈” √∆Õ È‹≈Ï «¬√
ʪ ˘ “’æ¤∆” ’«‘øÁ≈ ˛ :-
«Ó˜≈ ’ÒøÁ Ï∂◊ Á≈, «Ú⁄ ’æ¤∆ Á∂ Ê≈‰≈Õ
‹ÁØ∫ È≈ÁÙ≈‘ Á∆ ÎΩ‹ ◊π‹≈ ÂØ∫ ¡æ◊∂ ÚË∆ ª ¡⁄≈È’ ’ÒøÁ Ï∂◊ Á∂
«¬’ Í«‘∂Á≈ È∂ √æ· ‘˜≈ Í·≈‰ª Á∂ ⁄Û∑≈¬∆ ’ ¡≈¿π‰ Á∆ ıÏ «Ó˜∂ ˘
«ÁæÂ∆. È‹≈Ï È∂ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∂ √≈∂ «ÈÓ’-‘Ò≈Ò ÈΩ’ª Á∆ Â≈∆Î ’∆Â∆ ˛
¡Â∂ «Ó˜≈ ’ÒøÁ Ï∂◊ ˘ Ú∆ ÏÛ≈ Ú«‚¡≈ ’∂ Í∂Ù ’∆Â≈ ˛Õ ¿π‘ «Ò÷Á≈ ˛ «’
«Ó˜∂ È∂ ‹ÁØ∫ È≈Á Ù≈‘ Á∆ ÎΩ‹ ¡≈͉∆ ÎΩ‹ È≈ÒØ∫ Ï‘π ’Û∆ Á∂÷∆ ª ¿π‘
ÿÏ≈«¬¡≈ È‘ƒ, È≈ ‘∆ ¿π√ È∂ ¬∆È ÓøÈ ’∂ ◊æÁ∆ Ï⁄≈¿π‰∆ ‘∆ ⁄ø◊∆ √Ófi∆Õ √◊Ø∫
¿π√ È∂ ¡≈͉∆ ÎΩ‹ ˘ ˜≈ÒÓ ‘ÓÒ≈Ú Á≈ ‡≈’≈ ’’∂ ÒÛ ÓÈ Ò¬∆
ÍÃ∂«¡≈:-
Â∂ «Ó˜≈ ’‘∂ «√Í≈‘ ˘, «¬’ √π÷È «√¡≈‰≈ ;
“Ô≈Ø! «¬‘≈ «‹ «√Π¡√∆Ò Á∆, «ÍÛ ¤æ‚ È‘ƒ ‹≈‰≈Õ
¡√ª √π«‰¡≈ È≈Ò ◊Ú≈‘∆¡ª, «Ú⁄ Ùæ’ È≈ ¡≈‰≈Õ
√»Ó∂ Â∂ √÷∆, Ù‘∆Á Á≈, «Ú⁄ Ï«‘Ù «‡’≈‰≈Õ”
¡≈͉∂ Ó≈Ò’ Á∆ Úø◊≈ √π‰ ’∂ ¿π√ Á∆ ÎΩ‹ «Â¡≈ Ï «Â¡≈ ‘Ø ◊¬∆
Â∂ ÏÛ∆ ÁÒ∂∆ È≈Ò ÓÀÁ≈È «Ú⁄ Í‘πø⁄∆ :-
Ù√Â Í«‘Á∂ √»«Ó¡ª, Ù‘∆Á∆ Ï≈‰≈Õ
√≈‹ «˜∂ Â∂ Ï÷Â Í«‘«Á¡≈, ‘æÊ Í’Û ’Ó≈‰≈Õ
¿π‘ ‹≈ ÷Ò∂ ÓÀÁ≈È «Ú⁄, ‘∆¡≈¿π √Á≈È≈Õ
43
Â∂ ¤π‡‰ Â∆ Óƒ‘ ¿πÈ≈‰ Úª◊, √≈Û ÿæÂ∆ Ï≈‰≈Õ
¿πÊ∂ ¤π‡‰ ÏøÁ»’ª ’≈Û-’≈Û, ’‘Ø «’ ¡‚≈‰≈Õ
«‹Ú∂∫ ¡æ◊∂ Òæ◊∆ √∆ È≈Û ˘, «ÂÚ∂∫ Ìπ拉 Ë≈‰ªÕ
«Ó˜∂ «ÈÓ’ ‘Ò≈Ò Á≈, √π‰ ≈Ó ’‘≈‰≈Õ
Í ¡≈ÒÓ◊∆∆ ËÛ∆ È≈Ò ⁄Û∑ ÂØÒ «Ú’≈‰≈Õ
√≈≈ «ÁÈ ÒÛ≈¬∆ ‘πøÁ∆ ‘∆Õ Ù≈Ó √Ó∂∫ «Ó˜≈ ’ÒøÁ Ï∂◊ È∂ Ó«‘√»√ ’∆Â≈
«’ ¿π√ Á∆ ÎΩ‹ È≈Á Ù≈‘ Á∆ ÎΩ‹ Á∂ ‡≈’∂ ”Â∂ Ï‘π ÊØÛ∑∆ ˛Õ «¬√ Ò¬∆ ¿π√ È∂
¡≈͉∂ ‘≈’Ó, ÈÚ≈Ï ˜’∆¡≈ ÷ª, ÷≈È Ï‘≈Á, √»Ï∂Á≈ Ò≈‘Ω Í≈√Ø∫ ÓÁÁ
Óø◊Ú≈¿π‰ Ò¬∆ ’≈√Á Ì∂‹‰≈ ˜»∆ √Ó«fi¡≈Õ È‹≈Ï «Ò÷Á≈ ˛ :-
«Ó˜≈ ‚∂∂ ¡≈‰ ’∂, ÁÒ∆Ò ÁπÛ≈¬∂Õ
Â∂ ¿π‘˘ ‹Ó≈ È≈ «Á√∂ ¡≈͉∆, ’Ω‰ ‹∆ ·«‘≈¬∂?
«ÁÈ ⁄ΩÍ«‘≈ ’«‡¡≈, ’Ω‰ ≈ Òøÿ≈¬∂?
«Ó˜∂ ’≈√Á √æ«Á¡≈, «Ò«÷¡≈ Í‘πø⁄≈¬∂Õ
’≈√Á ¡æ◊∂ ÈÚ≈Ï Á∂, Ϋ¡≈Á √π‰≈¬∂Õ
¿π‘ ’πÒ ‘’∆’ ‹ø◊ Á∆ ’ ¡≈÷ √π‰≈¬∂Õ
«¬√ «⁄æ·∆ «Ú⁄ «Ó˜∂ È∂ «Ò÷ Ì∂«‹¡≈ «’ ¿π√ Á∂ Í≥‹ √Ω √À«È’ª È∂
¡≈͉∆¡ª ‹≈Ȫ Ú≈ ’∂ ¡≈͉≈ Î˜ «ÈÌ≈ «ÁæÂ≈ ˛ ¡Â∂ ¿π‘ ¡≈Í ¬∆È Óøȉ
È≈ÒØ∫ ‹ø◊ «Ú⁄ Ù‘∆Á ‘Ø ’∂ √»Ó∂ Á∆ ÓΩ ÓÈ≈ ¡≈͉≈ ¬∆Ó≈È √ÓfiÁ≈ ˛ :-
“¡√ƒ Í≥‹ √Ω ÏøÁ∂ ¡≈͉∂, √Ì ¡øÓª ‹≈¬∂Õ
È≈Ó ¡Ò∆ Á∂ Ïæ’∂, Á∂ Òæ ’π‘≈¬∂Õ
¬∂√ ÓπÒ’ Í≥‹≈Ï «Ú⁄, ⁄Û∑ ‘π’Ó ’Ó≈¬∂Õ
˜∆-Ï≈˜Ò∂ Í«‘È ’∂, Ï≈˜ ˜π∂ ¿π‚≈¬∂Õ
Â∂ «¬ÊØ∫ Ì拪 ’ø‚ Á∂ ‹æ◊ Ò≈È∑ Í≈¬∂Õ
Í «√ Á∂‰≈ ÓȘ» ˛, ‹∂ «‘øÁ È≈ ‹≈¬∂Õ”
¡¯√Ø√! «’ √Ú≈Ó∆ Ì◊Â, «ÈÓ’ ‘Ò≈Ò, ¡‰÷∆Ò∂ «Ó˜≈ ’ÒøÁ Ï∂◊ ˘
Ò≈‘Ω ÂØ∫ Ú∂Ò∂ «√ ’πÓ’ È≈ Í‘πø⁄∆Õ “‹ÈÚ∆ AGCI Á∆ «¬’ ≈ «ÍÙ≈Ú Á∂
‘≈’Ó È≈√ ÷ª (‹Ø È≈Á Ù≈‘ Á∆ ¡Ë∆È◊∆ ÓøÈ ÒÀ‰ ÂØ∫ Ï≈¡Á ¡≈͉∆ Í»∆
ÎΩ‹ √Ó∂ È≈Á Á∂ È≈Ò ‘∆ ¡≈«¬¡≈ √∆) Á∂ «¬’ Ó≈«‘ √Á≈ ¡Ó∆ ÷ª È∂
’πfi ÎΩ‹ ÒÀ ’∂ ‘ÓÒ≈ ’∆Â≈Õ «¬√ ÒÛ≈¬∆ «Ú⁄ «Ó˜≈ ’ÒøÁ Ï∂◊ Ó≈«¡≈
«◊¡≈Õ” È‹≈Ï È∂ ’ÒøÁ Ï∂◊ Á∆ ÓΩ Á∆ ÿ‡È≈ Á≈ «¬‘ Ú∂Ú≈ È‘ƒ «ÁæÂ≈,
√◊Ø∫ ◊æÒ ¡√æÍÙ‡ ‘∆ ¤æ‚ «ÁæÂ∆ ˛Õ
44
˜’∆¡≈ ÷ª (÷≈È Ï‘≈Á)
˜’∆¡≈ ÷ª, “÷≈È Ï‘≈Á” Ò≈‘Ω Á≈ √»Ï∂Á≈ “»≈È∆” È√Ò ”⁄Ø∫ √∆Õ
«ÁæÒ∆ Á≈ Ú˜∆ ÈÚ≈Ï ’Ó-¿πÁ-Á∆È ÷ª «¬√ Á≈ √’≈ ⁄≈⁄≈ √∆ Â∂ «È˜≈Ó-
¿πÒ-ÓπÒ’ «⁄øÈ ’«Òæ⁄ ÷ª Áæ÷‰ Á≈ √»Ï∂Á≈ Ú∆ «ÙÂ∂Á≈∆ ”⁄Ø∫ «¬‘Á≈ ⁄≈⁄≈
Òæ◊Á≈ √∆Õ «¬«Â‘≈√’≈ª Á≈ «÷¡≈Ò ˛ «’ ¡ÚË Á∂ ÈÚ≈Ï √π¡≈Á ÷ª
«Ï‘≈È-¿πÒ-ÓπÒ’ È∂ «¬‘˘ «⁄æ·∆ «Ò÷∆ ‘ج∆ √∆ «’ ¿π‘ È≈Á Ù≈‘ Á∂ ‘ÓÒ∂
√Ó∂∫ Ï‘πÂ∆ Ø’ π’≈Ú‡ È≈ Í≈¬∂Õ È‹≈Ï «Ò÷Á≈ ˛ «’ ‹ÁØ∫ ¡ÀÓÈ≈Ï≈Á Á∂ ‘≈’Ó
«Ó˜≈ ’ÒøÁ Ï∂◊ Á≈ ’≈√Á È≈Á Ù≈‘ Á∂ Í‘πø⁄‰ Á≈ Â∂ ’ÂÒ-¬∂-¡≈Ó
Ó⁄≈¿π‰ Á≈ √πÈ∂‘≈ ÒÀ ’∂ Ò≈‘Ω Í‘πø«⁄¡≈ ª ÈÚ≈Ï ˜’∆¡≈ ÷≈È È∂ ÎΩÈ
Ô≈’»Ï ÷ª ˘ ÎΩ‹ Á∂ ’∂ ‡≈’∂ Ò¬∆ Ì∂«‹¡≈Õ «¬√ ÎΩ‹ «Ú⁄ Ô≈’»Ï ÷ª Á∆ ¡≈͉∆
ÎΩ‹ ÂØ∫ ¤πæ‡ «¬’ ‘˜≈ ÏøÁ»’⁄∆ «√Í≈‘∆, Í≥‹ √Ω ÓπˆÒ ÿØÛ √Ú≈ ¡Â∂ Í≥‹ √Ω
≈‹Í»Â ÿØÛ √Ú≈ √È :-
ÿæÂ∆ «Ú⁄ Ò≈‘Ω Á∂, ‘Ò’≈∂ ’»’Õ
√π«‰¡≈ «Ú⁄ ÁÏ≈ Á∂, ÷Ø‹∂ Ô≈’»ÏÕ
¿π√ ÒÀ ¡Ù≈Á ÈÚ≈Ï ÂØ∫, ’Ú≈«¬¡≈ ’»⁄Õ
¿π‘Á∂ È≈Ò ‹Ó∆¡Â ¡≈͉∆, ‘˜≈ ÏøÁ»’Õ
Í≥‹ √Ω ÿØÛ≈ Óπ◊Ò∆, Í≥‹ √Ω ≈‹Í»ÂÕ
Â∂ ÍπÒ Â∂ Ó∂Ò≈ ÁØ‘ª Á≈, ’‘π «’Â √¨’Õ
ÈÚ≈Ï ˜’∆¡≈ ÷ª È∂ ¡≈͉∂ ¡Ë∆È-¡«Ë’≈∆ χ≈Ò∂ Á∂ ‘≈’Ó ÚæÒ
«⁄æ·∆ Ì∂‹ ’∂ ’πÓ’ Óø◊Ú≈¬∆Õ «¬‘ «⁄æ·∆ ÏÛ∆ √≈¯ «ÁÒ∆ È≈Ò «Ò÷∆ ‘ج∆ ˛ Â∂
«¬√ ÂØ∫ ÈÚ≈Ï Á∆ ÷؇∆ È∆ Ï≈∂ ’ج∆ Ùæ’ È‘ƒ ÍÀ∫Á≈Õ È‹≈Ï Á∂ ÙÏÁª «Ú⁄
ÈÚ≈Ï ˜’∆¡≈ ÷ª È∂ χ≈Ò∂ Á∂ ÎΩ‹Á≈ ¡˜∆˜ ÷ª ÚæÒ «¬‘ «Ò÷ ’∂ Ì∂«‹¡≈
√∆ :-
“Â∂ «Ò«÷¡≈ «ÁæÂ≈, ’≈√Á≈! »ø ‹≈ χ≈Ò∂Õ
Â∂ Ó»ø‘Ø∫ ‘’∆’ Á√‰∆, ÍÚ≈È≈ È≈Ò∂Õ”
Â∂ ¡≈÷ƒ, “Âπ√ƒ Ï∂ıÏ∂ ÓπÒ’ ÂØ∫, ÏÀ·∂ ÓÂÚ≈Ò∂Õ
«’æÊØ∫ Ì≈ÒØ◊∂ æÔª «‹‘Û∆¡ª ÌÁ∆¡ª √È ‘≈Ò∂?
«’æÊØ∫ Í≈¿π◊∂ ’∆Ó÷≈Ï, ˙‘ ˜∆ ÁπÙ≈Ò∂?
ÊÀÒ∂ æ÷∂ Â≈’⁄∂, ÌøÈ ÁΩ «Í¡≈Ò∂Õ
’ÒøÁ Â∂ Ô≈’»Ï ÷ª, ‹ø◊ «’‘≈ ’π ÿ≈Ò∂Õ
Í ¡æ‹ «ÁÈ ‘æÊ È≈ ¡≈Ú√∆, «‹‘Û≈ ÌÒ’∂ Ì≈Ò∂Õ”
45
«¬«Â‘≈√’≈ ÒΩ’‘≈‡ ¡Èπ√≈ ÈÚ≈Ï ˜’∆¡≈ ÷ª Á∆ ÓÁÁ Ò¬∆ Á∆È≈
È◊ (¿πÁØ∫ ¡Á∆È≈ È◊) Á∆ ÎΩ‹ «Ó˜≈ ¡˜∆˜ Ï∂◊ Á∆ ¡◊Ú≈¬∆ ‘∂· ¡≈ ‘∆
√∆ «‹√ ¿πµÂ∂ ‘ÓÒ≈ ’’∂ È≈Á Ù≈‘ È∂ «¬√ ˘ ÂÏ≈‘ ’È Á≈ ÔÂÈ ’∆Â≈,
Í Î∂ Ú∆ ’πfi ÎΩ‹ Ò≈‘Ω Í‘πø⁄ ‘∆ ◊¬∆Õ È‹≈Ï «¬√ ÎΩ‹ ˘ ˆÒÂ∆ È≈Ò
χ≈Ò∂ ÂØ∫ ¡≈¬∆ ‘ج∆ ’πÓ’ ’«‘øÁ≈ ˛Õ
È≈Á Ù≈‘ Á∂ ¡ÀÓÈ≈Ï≈Á Í‘πø⁄‰ Á∆ ÷Ï «ÓÒ‰ ÂØ∫ Ï≈¡Á ÈÚ≈Ï
˜’∆¡≈ ÷ª Ú∆‘ ‘˜≈ ÎΩ‹ ÒÀ ’∂ È≈Á Ù≈‘ Á∂ ‡≈’∂ Ò¬∆ Ò≈‘Ω ÂØ∫ ⁄«Ò¡≈
√∆Õ Í Á√ Ó∆Ò ¡æ◊∂ ‹≈ ’∂ ¿π√ ˘ ¡ÀÓÈ≈Ï≈Á Á∂ È≈«¬Ï √»Ï∂Á≈ ’ÒøÁ Ï∂ˆ
Á∆ ‘≈ Á∆ ıÏ «ÓÒ∆ ª ¿π‘ ¡≈͉∆ ÎΩ‹ ˘ Ú≈Í√ ÓØÛ «Ò¡≈«¬¡≈Õ Ò≈‘Ω
Ú≈Í√ Í‘πø⁄ ’∂ ¿π‘È∂ ≈Ú∆ Á∂ ’ø„∂ ”Â∂ ÓØ⁄≈ÏøÁ∆ ’ Ò¬∆Õ «‹æÊ∂ «’ BA ‹ÈÚ∆,
AGCI ˘ ÏÛ∆ √÷ ÒÛ≈¬∆ ‘ج∆ Â∂ ÈÚ≈Ï ˘ Ïπ∆ Â∑ª ‘≈ ‘ج∆Õ «¬√ ÒÛ≈¬∆
«Ú⁄ ¿π√ Á∆ Ï‘π √≈∆ ÎΩ‹ Ó≈∆ ◊¬∆Õ
‘≈ ÂØ∫ Ï≈¡Á ÈÚ≈Ï È∂ ¬∆È ÓøÈ Ò¬∆ Â∂ Ú∆‘ Òæ÷ πͬ∆¡≈ Â≈Ú≈È Á∂‰≈
ÓøÈ ’∂ ¡≈͉∆ ◊æÁ∆ Ï⁄≈ Ò¬∆Õ È‹≈Ï È∂ ÷≈È Ï‘≈Á Á∂ «¬√ ¡‰÷‘∆‰ ’Ó
˘ ÏÛ≈ «Èø«Á¡≈ ˛Õ ¿π‘ «Ò÷Á≈ ˛ «’ ÷≈È Ï‘≈Á ÓÁ È‘ƒ √∆, «È≈ ÷π√≈
√∆, ‹Ø «√¯ Íæ◊ ÏøÈ∑ ’∂ ‘∆ ÓÁ Ï«‰¡≈ «ÎÁ≈ √∆ : ¿π‘ ÷ØÂ≈ √∆ ‹Ø Ù∂ Á∂
fiæ͇∂ ¡æ◊∂ ¬∂È≈ ‚ «◊¡≈ «’ Í»¤ Ú∆ È≈ ÷Û∑∆ ’ √«’¡≈, ¿π‘ ¡≈ÁÓ∆ È‘ƒ
√∆, «È∆ «¬√Â∆ √∆ «‹√ È∂ ÓÁ ˘ È≈˜ È÷∂ ’’∂ ÌÓ≈ «Ò¡≈ «’™«’
¿π‘È∂ ¡≈͉∆ ‹≈È Ï⁄≈¿π‰ Ò¬∆ È≈Á Ù≈‘ Á∂ √≈‘Ó‰∂ ¡≈͉∂ ÷˜≈«È¡ª Á∂
Ó»ø‘ ÷ØÒ∑ «ÁæÂ∂ √È :-
÷π√∂ ÏæË∆ Í◊Û∆, ’∆ ÓÁ √Á≈¬∂?
«‹˙∫ ’∂‘ ÷’≈ Í’«Û¡≈, È≈ ÁπøÏ ‘Ò≈¬∂Õ
«‹™ ’ «Ó‘∆ ÓÁ ˘, ’ È≈˜ ÚÒ≈¬∂Õ
¿π‘ Á∂«¬ ÷˜≈È∂ Úæ„∆¡ª, ¤«‘ ‹≈È Ï⁄≈¬∂Õ
˜’∆¡≈ ÷ª Á∆ ◊æÁ≈∆ Á∆ Â√Á∆’ ’Á≈ ‘Ø«¬¡≈ ÒΩ’‘≈‡ «Ò÷Á≈ ˛
«’ “˜’∆¡≈ ÷ª Á∆ «È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ È≈Ò √π «ÓÒ∆ ‘ج∆ √∆ «¬√ Ò¬∆ ¿π‘È∂
È≈Á Ù≈‘ Á∆ Í∂Ù’ÁÓ∆ Ø’‰ Ò¬∆ √ø‹∆Á◊∆ È≈Ò «Ë¡≈È È≈ «ÁæÂ≈Õ” È≈Á
Ù≈‘ Á∂ ‘ÓÒ∂ Á≈ «¬’ ˜’≈ ÈÚ∆√ √≈«’ ÷ª Ú∆ ÈÚ≈Ï ˜’∆¡≈ ÷ª ¿πµÂ∂
«¬‘∆ «¬Ò˜≈Ó Ò≈™Á≈ ˛ «’ “«È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ Úª◊ √π¡≈Á ÷ª (¡ÚË Á∂
ÈÚ≈Ï) È∂ Ú∆ ÈÚ≈Ï ˜’∆¡≈ ÷ª ˘ ‘Á≈«¬Â Ì∂‹∆ ‘ج∆ √∆ «’ ¿π‘ È≈Á Ù≈‘
Á≈ Óπ’≈ÏÒ≈ È≈ ’∂Õ”
46
’Ó-¿πÁ-Á∆È
Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ È∂ ◊æÁ∆ ”Â∂ ÏÀ·‰ ÂØ∫ «¬’ √≈Ò Ï≈¡Á »≈È∆ ‡ØÒ∂ Á∂ Ò∆‚
Óπ‘øÓÁ ¡Ó∆È ÷ª ˘ ¡≈͉≈ Ú˜∆ Ê≈«Í¡≈ √∆ «’™«’ ¿π‘È∂ √æÔÁ ‘π√ÀÈ ¡Ò∆
÷ª Í«‘Ò∂ Ú˜∆ Á∂ «ÚπË √≈«˜Ù ⁄ ’∂ ¿π‘Á≈ ÷≈ÂÓ≈ ’È √Ó∂∫ Ï≈ÁÙ≈‘ Á∆
√Ì ÂØ∫ ÚæË ÓÁÁ ’∆Â∆ √∆Õ Í ¿π√ Á∆ ¤∂Â∆ ‘∆ ÓΩ ‘Ø ‹≈‰ ’’∂ Ï≈ÁÙ≈‘ È∂
Áæ÷‰ Á∂ √»Ï∂Á≈ «⁄øÈ ’«Òæ⁄ ÷ª («È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’) ˘ «ÁæÒ∆ ÏπÒ≈ ’∂ Ú˜∆∆
Á∆ ÍÁÚ∆ √Ω∫Í∆Õ «¬’ √≈Ò Ú˜≈ Á≈ ’øÓ ’È ÂØ∫ Ï≈¡Á «È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’
«‘øÁπ√Â≈È∆ ËÛ∂ Á∂ ¡Ó∆ª Á∂ Úæ¬∆¬∂ ÂØ∫ πæ√ ’∂ Ú≈Í√ Áæ÷‰ ⁄Ò≈ «◊¡≈Õ ¿π√
Á∂ ‹≈‰ ÂØ∫ Ï≈¡Á Ú˜∆∆ Á∆ ÍÁÚ∆ Óπ‘øÓÁ ¡Ó∆È ÷ª Á∂ ÍπæÂ ’Ó-¿πÁ-Á∆È
˘ «ÁæÂ∆ ◊¬∆Õ ’Ó-¿πÁ-Á∆È Ò≈‘Ω Á∂ √»Ï∂Á≈ ˜’∆¡≈ ÷ª Á≈ ⁄≈⁄≈ √∆Õ
«È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ «⁄øÈ ’«Òæ⁄ ÷ª «ÙÂ∂Á≈∆ ”⁄Ø∫ «¬‘Á≈ Ì≈ Òæ◊Á≈ √∆
«’™«’ «¬‘ ÁØÚ∂∫, Úæ÷-Úæ÷ Í∆Û∑∆¡ª ≈‘ƒ «¬’Ø ÍÛÁ≈Á∂ Á∂ ÍÛÍØÂ∂ √ÈÕ
’Ó-¿πÁ-Á∆È Á∂ √πÌ≈¡ Ï≈∂ «¬«Â‘≈√’≈ ‹≈Á» È≈Ê √’≈ ’«‘øÁ≈ ˛
«’ «¬‘ “¡«Â Á≈ Ù≈Ï∆ √∆, ¡Â∂ ÒØ’ª Á∆ ÷πÙ«’√ÓÂ∆ Ú‹Ø∫ ¡«Â Á≈ ¡≈Ò√∆
Ú∆ √∆Õ √Á∆ Á≈ ⁄ΩÊ≈ «‘æ√≈ (AGBD-DH) «¬‘ «Ú¡’Â∆ ≈‹ Á∆ √Ì ÂØ∫ Úæ‚∆
ÍÁÚ∆ ¿πµÂ∂ «ÈÔπ’ «‘≈Õ Í ¬∂√ ‘≈È∆-«‘Â, «Ó‘Ï≈È Ïπæ„∂ «Ú¡’Â∆ Á∂
¡Ë∆È √’≈∆ ’øÓ-’≈ Á∆ ‘≈Ò «ÁÈØ∫-«ÁÈ «ÈæÿÁ∆ ‘∆ ◊¬∆Õ ¿π‘ Í«‘Òª
‘∆ √Ófi ÒÀ∫Á≈ √∆ «’ ¡◊Ò∂ ‘≈Ò≈ «’√ Í≈√∂ ÓØÛ≈ ÷≈‰◊∂ ¡Â∂ ¿π‘ «’√∂ ’≈˘È
Á≈ ¡≈◊≈Ó∆ ÍÃÌ≈Ú Ú∆ ·∆’ Â∑ª ‹≈‰ ÒÀ∫Á≈ √∆, Í «¬√ ¡≈ÁÓ∆ «Ú⁄ ’Á∆
¬∂È≈ ‘Ω√Ò≈ È‘ƒ √∆ ¡≈«¬¡≈ «’ ¡≈͉∂ Ó≈Ò’ ˘ ¬∆Ó≈ÈÁ≈∆ È≈Ò √æ⁄ ÂØ∫ ‹≈‰»
’Ú≈ √’∂, ‹ª Ó≈Ò’ ˘ «’√∂ ˆÒ ’øÓ ÂØ∫, «‹√ Á∂ ’È Ò¬∆ ¿π‘È∂ ÓÈ Ï‰≈
«Ò¡≈ ‘ØÚ∂, Ø’ √’∂Õ ¡√Ò «Ú⁄ ¿π‘ ⁄ø◊∆ «√¡≈‰Í ¬∂√ ◊æÒ «Ú⁄ ‘∆ √ÓfiÁ≈
√∆ «’ ¿π‘ ¡≈͉∆ ÈΩ’∆ ω≈¬∆ æ÷∂ ¡Â∂ ÿæ‡ ÂØ∫ ÿæ‡ ’øÓ ’∂Õ” «¬√ Á∂ ¡«‹‘∂
√πÌ≈¡ Ï≈∂ È‹≈Ï È∂ È≈Á Ù≈‘ Á∂ ¬∂Ò⁄∆ ÚæÒØ∫ «ÁæÒ∆ Á∂ ‘≈Ò≈ Ï≈∂ È≈Á
Ù≈‘ ˘ Ì∂‹∆ ‘ج∆ «⁄æ·∆ «Ú⁄ «¬ø‹ √ø’∂ ’∆Â≈ ˛ :-
Â∂ «¬‘Á≈ È≈ ’ج∆ ¡≈’Ò Ú˜∆ ˛, È≈ ÓÁ «√Í≈‘Õ
’Ó-¿πÁ-Á∆È È≈Á Ù≈‘ Á∂ ‘ÓÒ∂ √Ó∂∫ (¡Â∂ ¿π√ ÂØ∫ Ï≈¡Á ¡«‘ÓÁ
Ù≈‘ ¡ÏÁ≈Ò∆ Á∂ Í«‘Ò∂ ‘ÓÒ∂ √Ó∂∫ Ú∆) ÓπˆÒ Ù«‘ÈÙ≈‘ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á≈ Ú˜∆
√∆Õ «¬‘ «’™«’ »≈È∆ ËÛ∂ «Ú⁄Ø∫ √∆, «¬√ Ò¬∆ È‹≈Ï ˘ Ùæ’ ˛ «’ «¬‘ Ú∆
¡øÁØ∫ ¡øÁ∆ È≈Á Ù≈‘ È≈Ò «Ó«Ò¡≈ ‘Ø«¬¡≈ √∆Õ ’È≈Ò Á∆ ÒÛ≈¬∆ «Ú⁄
‹ÁØ∫ È≈Á Ù≈‘ Á∆ «‹æ ‘Ø ◊¬∆ ª È‹≈Ï «È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ Â∂ ’Ó-¿πÁ-
47
Á∆È Â»≈È∆ ¡Ó∆ª ˘ «Î‡’≈ Í≈™Á≈ ‘Ø«¬¡≈ «Ò÷Á≈ ˛ :-
È≈Á Ù≈‘ Ú≈‹∂ Α Á∂, Ù≈Á∆¡≈È∂ Ú≈‘∂Õ
ÓÈ√» ¡Ò∆ Â∂ ’Ó Á∆È, Ù∂ ¤«‚ ¡≈¬∂Õ
Ù≈‘Ï≈˜ ÷ª (¬∂Ò⁄∆)
È‹≈Ï ¡Èπ√≈ Ù≈‘Ï≈˜ ÷ª È≈Á Ù≈‘ Á≈ ÌÂ∆‹≈ √∆Õ ‹ÁØ∫ ’øË≈ Á≈
ÿ∂≈ Í≈¬∆ ÏÀ·∂ È≈ÁÙ≈‘ ˘ «ÁæÒ∆ Á∂ »≈È∆ ¡Ó∆ª («È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’
¡≈«Á) Á∆¡ª «⁄æ·∆¡ª «ÓÒ∆¡ª ª ¿π‘È∂ ¡≈͉∂ ÍÃË≈È ÓøÂ∆ ¡ÏÁπÒ Ï≈’∆ ÷ª
Á∆ √Ò≈‘ È≈Ò «¬√ ˘ √øÁ∂Ù’ ω≈ ’∂ «ÁæÒ∆ Ì∂«‹¡≈Õ «¬«Â‘≈√’≈ ¡≈Ó ÂΩ
”Â∂ «ÂøȪ √øÁ∂Ù’ª Ï≈∂ «¬’ Ó ‘ÈÕ «¬È∑ª «Ú⁄Ø∫ Í«‘Ò∂ ÁØ ¡Ò∆ ÓÁ≈È ÷ª Â∂
Óπ‘øÓÁ ÷ª ’øË≈ Á≈ ÿ∂≈ Í≈¿π‰ ÂØ∫ Í«‘Òª Ì∂‹∂ ◊¬∂ √È ¡Â∂ Â∆‹≈, ‹Ø «¬’
¬∆≈È∆ √Á≈ √∆ ¿π√ ˘ ’øË≈ Á∂ ÿ∂∂ Á∂ «ÁȪ «Ú⁄ Ì∂«‹¡≈ «◊¡≈ √∆Õ «¬√
Â∆‹∂ ¬∂Ò⁄∆ ˘ ‘π’Ó √∆ «’ ¿π‘ «ÁæÒ∆ √’≈ ˘ Ú≈¡Á≈ ÂØÛÈ Á≈ ’≈È Íπæ¤
’∂ ¤∂Â∆ Ú≈Í√ ÓπÛ∂ Â∂ ⁄≈Ò∆ «ÁȪ ÂØ∫ ÚæË «ÁæÒ∆ «Ú⁄ È≈ ‘∂Õ Í «ÁæÒ∆ √’≈
È∂ ’¬∆ ‡≈ÒÓ‡ØÒ ’’∂ «¬√ ˘ «¬’ √≈Ò Ò¬∆ ¡‡’≈¬∆ «÷¡≈Õ «¬È∑ª «ÁȪ
«Ú⁄ ‘∆ «ÁæÒ∆ ÁÏ≈ ÂØ∫ πæ√∂ ‘ج∂ √Á≈ª «È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ (Áæ÷‰ Á∂
√»Ï∂Á≈) Â∂ √π¡≈Á ÷ª (¡ÚË Á∂ √»Ï∂Á≈) Á∆¡ª «⁄æ·∆¡ª È≈Á Ù≈‘ ˘ ’øË≈
«Ú⁄ Í‘πø⁄∆¡ªÕ ¿π‘È∂ ‹ÁØ∫ BD Ó≈⁄, AGCH ˘ ’øË≈ «‹æ «Ò¡≈ ª ¡≈͉∂
«ÁæÒ∆ ◊¬∂ ‘ج∂ Á»Â ˘ ÎΩÈ Ú≈Í√ ¡≈¿π‰ Ò¬∆ ‘π’Ó Ì∂«‹¡≈Õ È≈Á Ù≈‘ È∂
AA ‹»È, AGCH ˘ ◊˜È∆ Â∂ AI ‹πÒ≈¬∆, AGCH ˘ ’≈ÏÒ «‹«Â¡≈Õ
«¬«Â‘≈√’≈ √æÔÁ Óπ‘øÓÁ ÒÂ∆Î «Ò÷Á≈ ˛ «’ È≈Á Ù≈‘ È∂ ’≈ÏÒ ÂØ∫ «¬’
⁄ΩÊ≈ ¬∂Ò⁄∆ «ÁæÒ∆ Ì∂«‹¡≈ √∆ «‹√ ˘ ‹Ò≈Ò≈Ï≈Á Á∂ √»Ï∂Á≈ È∂ ≈‘ «Ú⁄ ‘∆
ÓÚ≈ «ÁæÂ≈ √∆Õ È≈Á Ù≈‘ Á∂ ‘ÓÒ∂ Á∂ √Ó’≈Ò∆ «¬«Â‘≈√’≈ Î∂˜ ¡Èπ√≈,
“¡◊√ AGCH Á∂ ¡øÂÓ «ÁȪ «Ú⁄ È≈Á Á∂ √Î∆ È∂ «¬’ ‘Ø ÷ «ÁæÒ∆
ÁÏ≈ ˘ «ÁæÂ≈ «‹√ ≈‘ƒ È≈Á Ù≈‘ È∂ «‘øÁπ√Â≈È Á∆ √’≈ Í≈√Ø∫ ⁄≈ ’ØÛ
πͬ∆¡≈ ‹πÓ≈È≈ Â∂ ⁄≈ √»Ï∂ «¬Ò≈’≈ Óø«◊¡≈ √∆Õ” ‘Ø √’Á≈ ˛ «’ «¬‘ √øÁ∂Ù’
Ù«‘Ï≈˜ ÷ª ‘∆ ‘ØÚ∂ «‹√ ˘ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ È∂ ÏÛ∂ ◊πæ√∂ Ì«¡≈ ‹Ú≈Ï «ÁæÂ≈ √∆ ¡Â∂
È≈Á Ù≈‘ Á≈ Ì∂«‹¡≈ ÷ Ù≈Ï Á∂ «Í¡≈Ò∂ «Ú⁄ √πæ‡ ’∂ “‘È»˜ «ÁæÒ∆ Á» ¡√”
«’‘≈ √∆Õ È‹≈Ï È∂ Ù«‘Ï≈˜ ÷ª Á∆ ËÓ’∆ Ì∆ «⁄æ·∆ Á∂ ‹Ú≈Ï «Ú⁄ Óπ‘øÓÁ
Ù≈‘ Í≈√Ø∫ «¬‘ ÙÏÁ ¡÷Ú≈¬∂ ‘È :-
“ÓÀ∫ ª ⁄Û∑ ’∂ «’Ò∑≈ ’øË≈ Á≈, √‰∂ Ïπ‹∆¡ª „≈‘ªÕ
¿π‘Á∂ Ëª ÏÈ∂∂ ˜Ó∆È ”Â∂, Óπ«È¡≈Á ¿πÂ≈‘ªÕ
48
 ¿π‘Á∆ √≈Ûª Ï≈Ò √≈ ÓÀ∫, Á∂ ¡◊ƒ Ì≈‘ªÕ ÍÃÂ∆ ‘πøÁ≈ ˛ «’ È‹≈Ï È∂ ˆÒÂ∆ È≈Ò «¬È∑ª «√æ÷ª ◊π∆«Ò¡ª ˘ ‘∆
’≈ÏÒ ؉ Í·≈‰∆¡ª, ’ ÷Ò∆¡ª Ï≈‘ªÕ” √«È¡≈√∆ √Ófi «Ò¡≈ ˛ Â∂ «¬È∑ª Á≈ ¡≈◊» ̻͠È≈Ê ¡≈͉∆ ’ÒÍÈ≈ ÂØ∫ ÿÛ
Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á≈ «¬‘ ÁÒ∂∆ Ì«¡≈ ¿πµÂ √π‰ ’∂ Ù«‘Ï≈˜ ÷ª Áø◊ «‘ «Ò¡≈ ˛Õ
‹ªÁ≈ ˛Õ ¿π‘ Ó«‘√»√ ’Á≈ ˛ «’ «‘øÁπ√Â≈È∆¡ª ÚæÒØ∫ Ì∂‹∆ ◊¬∆ «⁄æ·∆ ˜» È‹≈Ï ’«‘øÁ≈ ˛ «’ È≈Á Ù≈‘ È∂ √«È¡≈√∆¡ª ˘ «‘øÁπ√Â≈È Á∂ “‡π’Û
fi»·∆ ‘ج∂◊∆Õ Í ‹ÁØ∫ ¿π‘ «È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ ˘ «ÓÒ ¸æ’Á≈ ˛ ª ¿π‘˘ ÓπÛ ◊πÁ≈¬∆” ‘؉ Á≈ «Ó‘‰≈ Ó≈«¡≈ √∆Õ «¬‘ ıÏ «’√∂ Â∑ª √«È¡≈√∆¡ª Á∂ ¡≈◊»
Ô’∆È ‘Ø ‹ªÁ≈ ˛ «’ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ «È∆¡ª ÎØ’∆¡ª ÎÛ∑ª ‘∆ Ó≈Á≈ ˛Õ «Î ¿π‘ ̻͠È≈Ê Á∂ Í≈√ ‹≈ Í‘πø⁄∆Õ ¿π‘È∂ È≈Á Ù≈‘ Á∆ «¬√ ÏØÒ∆ Á≈ «Ó‘‰≈ Ò≈‘π‰
¡≈͉∂ Ó≈Ò’ È≈Á Ù≈‘ ˘ ÏÛ≈ ‘Ω√Ò∂ Ì«¡≈ ÷ «Ò÷ ’∂ ‘ÓÒ∂ Ò¬∆ √æÁ≈ Ò¬∆ ¡≈͉∂ Í≥Ê ˘ Úø◊≈«¡≈ Â∂ ¿πÈ∑ª ˘ «’‘≈ ¿π‘ ¡≈͉∂ Ȫ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∂
Ì∂‹Á≈ ˛ :- ‘Ó≈«¬Â∆¡ª «Ú⁄ «Ò÷Ú≈ ’∂ È≈Á Ù≈‘ ˘ «¬√ ÏØÒ∆ Á≈ Ó˜≈ ⁄÷≈¿π‰ :-
⁄Û∑ ’∂ ¡≈ «ÈÙø◊ »ø, ‘Ø Ï∂ÍÚ≈‘Õ ≈¬∂ ̻͠÷Ò≈ Úø◊≈∂, √≈∂ Í≥Ê ˘ :
«¬‘Á≈ È≈ ’ج∆ ¡≈’Ò Ú˜∆ ˛, È≈ ÓÁ «√Í≈‘Õ “ÁπÈ∆¡≈ ‹∂ ⁄≈ «Á‘≈Û∂, «’⁄ ’π ‹∆Ú‰≈Õ
Ù«‘Ï≈˜ ÷ª Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ ˘ ÷ «ÁøÁ≈ ‘Ø«¬¡≈ È≈Ò «√‘Ò∆ ‡ØÍ∆ Â∂ ÂÒÚ≈ ‹Ø «Ò«÷¡≈ ’Â≈∂, √ج∆˙ ÚÂ√∆Õ
Ú∆ «ÁøÁ≈ ˛óÍ «¬È∑ª ⁄∆˜ª Á∂ ¡≈¿π‰ Á≈ ’ج∆ Ú∆ «¬«Â‘≈√’ ÍÃÓ≈‰ È‘ƒ Âπ√ƒ ‘Ø ÏÒÚø ’≈∂, √≈∂ ÒÛ ÓØÕ”
«ÓÒÁ≈Õ ¯∂˜ ¡Èπ√≈ È≈Á Ù≈‘ Á∂ √Î∆ È∂ ⁄≈ ’ØÛ πͬ∆¡≈ Â≈Ú≈È Â∂ ’È Î’∆ «Â¡≈∂, ¡≈¿π‰ ‹ø◊ ”Â∂Õ
⁄≈ √»Ï∂ «¬Ò≈’∂ Á∆ Óø◊ ’∆Â∆ √∆Õ «‹™ Ù∂ Ó≈È ÌÏ’≈∂, Í‘πø⁄‰ Ó≈ ”Â∂Õ
«¬√ √≈∆ «Ú⁄≈ «Ú⁄Ø∫ ‘∂· «Ò÷∂ «√æ‡∂ «È’ÒÁ∂ ‘È :- «‹™ ÏøÈ∑‰ Ï≈‹ Â≈∂, Ú∂÷ «Ù’≈ ˘Õ
(¿) «¬«Â‘≈√’ ÂΩ ”Â∂ Ù«‘Ï≈˜ ÷ª (È≈Á Ù≈‘ Á∂ ÌÂ∆‹∂) ˘ √øÁ∂Ù’ ω≈ ‘Ø Èæ·‰ ÒÙ’ √≈∂, Úª◊ ¨øÏÛªÕ
’∂ «ÁæÒ∆ Ì∂‹∂ ‹≈‰ Á∆ Â√Á∆’ È‘ƒ ‘πøÁ∆Õ Â∂ ȪÚ∂ ÁÎÂ ⁄≈Û∑∂, Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∂Õ
(¡) È‹≈Ï ’«‘øÁ≈ ˛ «’ Ù≈‘Ï≈˜ ÷ª ˘ È≈Á Ù≈‘ È∂ ’øË≈ ÂØ∫ ËÓ’∆ √«È¡≈√∆¡ª È∂ ¡≈͉∂ ¡≈◊» Á∂ ‘π’Ó Á≈ Í≈Ò‰ ’∆Â≈Õ «¬È∑ª Í≈√ √≈Á∂
Ì«¡≈ ÷ Á∂ ’∂ Ì∂«‹¡≈ √∆ Í «¬«Â‘≈√’ ÍÃÓ≈‰ ¡Èπ√≈ ’øË≈ ÂØ∫ ¡≈¿π‰ «‹‘∂ ‘«Ê¡≈-¤π∆, ’π‘≈Û∆ Â∂ ’≈Â∆ √ÈÕ Í «¬È∑ª «Ú⁄ ‘Ω√Ò≈ ¡Ê≈‘ √∆Õ «¬√
Ú≈Ò∂ ÷ ÏÛ∂ ÈÓ∆ Ì∂ √È ¡Â∂ «¬È∑ª ÂØ∫ ¿πÒ‡ ’≈ÏÒ Á∆ «‹æ ÂØ∫ Ï≈¡Á Á∂ ‘Ω√Ò∂ Á∂ «√ ”Â∂ √«È¡≈√∆ È≈Á Ù≈‘ Á∆ ÎΩ‹ È≈Ò ÒÛ∂Õ Í≥‹ ‘˜≈ ¸≈√∆
÷ ËÓ’∆ Ì∂ √ÈÕ ◊π‹∆ (◊π«‹√Â≈È∆) «√Í≈‘∆ Ó≈È ÂØ∫ Ï≈¡Á √«È¡≈√∆ Í‘≈Û ÚæÒ Âπ ͬ∂Õ
(¬) È‹≈Ï ’«‘øÁ≈ ˛ «’ Ù«‘Ï≈˜ ÷ª È∂ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ ˘ «√‘Ò∆ ‡ØÍ∆ Â∂ È‹≈Ï «Ò÷Á≈ ˛ :-
ÂÒÚ≈ «ÁæÂ∆ √∆Õ Í «¬«Â‘≈√’ ÂΩ ”Â∂ È≈Á Ù≈‘ Á≈ ¡Ò‡∆Ó∂‡Ó «Ò¡≈¿π‰ «¬‘ æÏ «ÂøȪ Á≈ √≈Ê∆, ¡≈¬∂ √≈‘Ó‰∂Õ
Ú≈Ò∂ √øÁ∂Ù’ È∂ ⁄≈ ’ØÛ πͬ∆¡≈ Â≈Ú≈È Â∂ ⁄≈ √»Ï∂ «¬Ò≈’∂ Á∆ Óø◊ ’∆Â∆ ¿πÈ∑ª ’ØÒ ¤π∆, ’π‘≈Û∆, ’ªÂ∆, «¬‘ ‘«Ê¡≈ √ÈÕ
√∆Õ ¿π‘ Ì拉 Úª◊ «¬≈’∆, Â∂◊ª Ú≈‘πøÁ∂Õ
̻͠È≈Ê ¿π‘ ÷ªÁ∂ Ó≈√ ◊π‡≈’∆, Úæ◊‰ È≈Ú’ªÕ
“̻͠È≈Ê” «‹√ ˘ È‹≈Ï √«È¡≈√∆¡ª Á≈ ¡≈◊» ’«‘øÁ≈ ˛ «¬«Â‘≈√’ ¿πÈ∑ª Í≥‹ ‘˜≈ ¸≈√∆, ◊π‹∆ Ó≈«¡≈Õ
Í≈Â ÍÃÂ∆ ȑƒ ‘πøÁ≈󫬑 Í≈Â È‹≈Ï È∂ «ÈØÒ ¡≈͉∆ ’ÒÍÈ≈ ÂØ∫ Í ’ ’∂ ◊¬∂ ÷Ò≈√∆, ⁄Û∑ Í‘≈Û ˘Õ
ÿ«Û¡≈ ‹≈ÍÁ≈ ˛Õ «‘øÁπ√Â≈È∆ ‹ÈÂ≈ ÚæÒØ∫ È≈Á Ù≈‘ Á≈ ‘«Ê¡≈ÏøÁ È≈«√ ÷ª
Óπ’≈ÏÒ≈ «√¯ «√æ÷ ◊π∆Ò≈ ‹«Ê¡ª È∂ ‘∆ ’∆Â≈ √∆, «‹È∑ª «ÁæÒ∆ ÂØ∫ Ú≈Í√ È≈«√ ÷ª «ÍÙ≈Ú Á≈ È≈«¬Ï-√»Ï∂Á≈ √∆Õ «¬‘ ÏÛ≈ Ë≈«Ó’ «÷¡≈Òª
ÓπÛÁ∂ ‘ج∂ È≈Á Ù≈‘ Á∆ ÎΩ‹ Á∂ «Í¤Ò∂ «‘æ√∂ Í≈√Ø∫ ´æ‡ Á≈ Ó≈Ò ÷Ø‘ «Ò¡≈ √∆Õ Á≈ «Ú¡’Â∆ √∆ Â∂ ¡≈͉≈ Ï‘πÂ≈ √Óª «Ù’≈ ÷∂‚‰, æÏ∆ Ì◊Â∆ ’È Â∂

49 50
’π≈È Ù∆Î Á∂ ÍÛ∑È «Ú⁄ Ò≈™Á≈ √∆Õ “¿π‘ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∂ ¡«Â Ú¯≈Á≈
ÓπÒ≈˜Óª «Ú⁄Ø∫ «¬’ √∆Õ” ¿π‘È∂ «ÍÙ≈Ú Á∂ Ï⁄≈¡ Ò¬∆ «ÁæÒ∆ ’¬∆ «⁄æ·∆¡ª
Ì∂‹∆¡ª √È «’ ¿π‘Á∆ ÓÁÁ Ò¬∆ ‘Ø ÎΩ‹ Ì∂‹∆ ‹≈¬∂, Í ’ج∆ ‹Ú≈Ï È≈
¡≈«¬¡≈Õ ¡ø «È≈Ù ‘Ø ’∂ ¿π‘È∂ ¡≈͉∂ √æ ‘˜≈ «√Í≈‘∆¡ª È≈Ò Áæ≈ ıÀÏ
˘ ÏøÁ ’’∂ È≈Á Ù≈‘ Á≈ ≈‘ Ø’ «ÁæÂ≈Õ Í È≈Á Ù≈‘ È∂ «¬’ ÷πÎ∆¡≈ √Â∂
≈‘ƒ Áæ∂ ˘ Í≈ ’’∂ È≈«√ ÷ª Á∆¡ª ÎΩ‹ª ¿πµÂ∂ ¡⁄≈È’ ‘ÓÒ≈ ’ «ÁæÂ≈Õ
«‘øÁπ√Â≈È∆ «√Í≈‘∆ «¬√ Ï∂«’¡≈√∆ ¡≈¬∆ Óπ√∆Ï ÂØ∫ ÿÏ≈ ’∂ È≈«√ ÷ª Á≈
√≈Ê ¤æ‚ ◊¬∂ Â∂ Ó‹Ï» ‘Ø ’∂ È≈«√ ÷ª ˘ B@ ÈÚøÏ AGCH ˘ ‘≈ Óøȉ∆ ͬ∆Õ
È‹≈Ï «¬√ Á∂ ¬∆È Óøȉ Á∂ ’Ó ˘ “«ÈÓ’ ‘≈Ó∆ ’«‘ ’∂ «ÈøÁÁ≈ ˛:-
√æ‡ ÒØ‘≈ È≈«√ ÷≈È∆¬∂, ◊Ò «ÓÒ∂ È∂ ͇’∂ Í≈ ’∂Õ
«Î’∂ ‘ج∂ È∂ Í∂ÙÚ≈, ¸◊æÂ∂ Á≈ «ÈÓ’ Úøfi≈ ’∂Õ
Óπ˜æÎ
Óπ˜æÎ Á≈ ¤Ø‡≈ Ì≈ ÷≈È ÁΩª Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∆¡ª ÎΩ‹ª Á≈ √ÀÈ≈ÍÂ∆ √∆Õ
«¬«Â‘≈√’≈ √ ‹≈Á» È≈Ê √’≈ Á∂ ’«‘‰ ¡Èπ√≈ AGCB ÂØ∫ Ï≈¡Á «¬√ Á≈
Â∂ «¬√ Á∂ Ì≈ Á≈ Ï≈ÁÙ≈‘ ¿πµÂ∂ ¬∂È≈ ¤æÍ≈ ÍÀ «◊¡≈ √∆ «’ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ ’ج∆ Ú∆
’øÓ «¬È∑ª ÁØ Ì≈Úª Á∆ Ó˜∆ ÂØ∫ ¿πÒ‡ È‘ƒ √∆ ’Á≈Õ ÓÒ’≈ ˜Ó≈È∆ Á∆ Ú∆
«¬√ ¿πµÂ∂ ÷≈√ «Ó‘Ï≈È∆ √∆Õ È‹≈Ï È∂ Óπ˜æÎ Á∂ ‹∆ÚÈ √øÏøË∆ «¬È∑ª ◊æÒª
Á≈ Úȉ ª È‘ƒ ’∆Â≈ Í ¿π√ È∂ ’È≈Ò Á∆ ÒÛ≈¬∆ «Ú⁄ Óπ˜æÎ Á∆
«Á÷≈¬∆ ‘ج∆ Ï‘≈Á∆ ÏÛ∆ Ú«‚¡≈ ’∂ Í∂Ù ’∆Â∆ ˛Õ
Óπ‹æ¯ Á∆ Í«‘Òª È≈Á Ù≈‘ Á∆ ÎΩ‹ Á∂ Í≥‹≈‘ ‘˜≈∆ ¡¯√ ’≈ÂÒ ’πÒ∆
È≈Ò ÒÛ≈¬∆ ‘πøÁ∆ ˛, «Î √æ ‘˜≈∆ √Á≈ Ù≈‘ ÂÚ≈˜≈ È≈Ò, «‹È∑ª «Ú⁄
Óπ˜æÎ «‹æÂÁ≈ ˛Õ Í È≈Á Ù≈‘ Á∂ «¬’ √»Ï∆ Ù≈‘ «◊˜≈Ò∆ Á∂ ‘æÊØ∫ Óπ˜æÎ
Ó≈«¡≈ ‹ªÁ≈ ˛Õ Óπ˜æÎ ¡Â∂ ’≈ÂÒ ’πÒ∆ Á≈ ‹π‡-ÔπæË, «‹√ «Ú⁄ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘
Á≈ «¬‘ «ÈÓ’ ‘Ò≈Ò ‹ÈÀÒ È≈Á Ù≈‘ Á∂ Í≥‹≈‘ ‘˜≈∆ √Á≈ ’≈ÂÒ ’πÒ∆
˘ Ó≈Á≈ ˛, È‹≈Ï È∂ «¬ø‹ «Ï¡≈È ’∆Â≈ ˛ :-
Óπ˜æÎ ÿØÛ≈ ¤∂«Û¡≈, ‰ Ù∂ Ú«æË≈Õ
¿π√ Ï¤≈ Í◊Û √øÌ≈«Ò¡≈, ÂÍ ◊πæ√∂ «◊æË≈Õ
¿π√ Ó≈«¡≈ ’≈ÂÒ ’πÒ∆ ˘, Â’ √∆È∂ «√æË≈Õ
ÌøÈ ‘ª ’Ò∂‹≈ Ï÷∆¡ª, ÒÀ ´’Ó≈ «ÊæË≈Õ
Óπ◊ «‹Ú∂∫ ’Ï≈Ï∆¡ª, ⁄≈ √∆÷ƒ «ÚæË≈Õ
«√ ÎΩ‹ Í≥‹≈‘ ‘˜≈ Á≈, Óπ˜æÎ «◊æË≈Õ
51
¬∂√∂ Â∑ª ‹ÁØ∫ Óπ˜æÎ È≈Á Ù≈‘ Á∂ √æ ‘˜≈∆ ‹ÈÀÒ Ù≈‘ ÂÚ≈⁄≈ ˘
Ó≈Á≈ ˛ ª Ú∆ È‹≈Ï «¬’ ¡◊øÓ∆ ÷πÙ∆ Ó«‘√»√ ’Á≈ ˛Õ Óπ˜æÎ Á∆ Ï‘≈Á∆
Á∂ ÎÒ√»Í Ó≈∂ ◊¬∂ Ù≈‘ ÂÚ≈⁄≈ Á∆ Úæ„∆ ‘ج∆ ÷ØÍ∆ Á≈ Ó˜≈’ ¿π‚≈™Á≈
‘Ø«¬¡≈ ’Ú∆ «Ò÷Á≈ ˛ :-
¿π√ ‹πÁ≈ ’∆Â∆ Ú„ ÷ØÍ∆, √‰ Ó◊˜ ¿π‚≈∆Õ
«‹Ú∂∫ ‘≈‚∆ ‡πæ‡∆ ÷∆ Á∆, «‚æ◊ ‘æÊØ∫ Ì≈∆Õ
«‹Ú∂∫ Ó‡’∆ ÌøÈ∆ ◊π‹∆, ⁄≈ Á‘ƒ ÷Ò≈∆Õ
ÁØÚ∂∫ Á∆Ú∂ «ÚfiÚ∂∫, Ù‘π ͬ∆ ◊πÏ≈∆Õ
Í Ó≈ «Ò¡≈ Óπ˜æÎ ÷ª, ¿πÓª ‘Π‘˜≈∆Õ
È‹≈Ï È∂ ¡≈͉∆ ⁄È≈ «Ú⁄ «√Î ¿πÈ∑ª «Ú¡’Â∆¡ª ˘ ‘∆
Ú«‚¡≈«¬¡≈ ˛ ‹Ø ¡≈͉∂ Ó≈Ò’ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∂ Ú¯≈Á≈ Â∂ «ÈÓ’ ‘Ò≈Ò √∂Ú’
«√æË ‘ج∂ √ÈÕ È‹≈Ï «¬’ ÓØÓÈ Óπ√ÒÓ≈È ˛Õ ¿π‘ √ÓfiÁ≈ ˛ «’ Ó≈Ò’ Ò¬∆
‹≈È ’πÏ≈È ’È Ú≈Ò∂ ˘ Ï«‘Ù «Ú⁄ ʪ «ÓÒÁ∆ ˛Õ Óπ‹æÎ Á∂ Ù≈‘ «◊˜≈Ò∆
‘æÊØ∫ Ó≈∂ ‹≈‰ √Ó∂∫ ¿π‘ Í»∂ ÌØ√∂ Â∂ ¯ı È≈Ò ’«‘øÁ≈ ˛ «’ «¬‘ ÈÓ’ ‘Ò≈Ò
√»Ó≈ ˜» √Ú◊ «Ú⁄ «◊¡≈ ‘ج∂◊≈Õ ¿π‘ «Ò÷Á≈ ˛ :-
Óπ˜æÎ ¡≈√ÈØ∫ ÷≈Ò∆, fi«Û¡≈ ÿØ«Û˙∫
Óæ¤ «Í¡≈ «Ú⁄ ‹≈Ò∆, ÂÛÎ∂ √»Ó≈Õ
¿π‘ ’’∂ «ÈÓ’ ‘Ò≈Ò∆, «◊¡≈ ¸◊æ«Â¡ªÕ
Í √Ó Ù‘∆Áª Ú≈Ò∆, ÷Û≈ Ï«‘Ù «Ú⁄Õ
ÏÁ Ï∂◊
È‹≈Ï ¡Èπ√≈ ÏÁ Ï∂◊ È≈Á Ù≈‘ Á∆ ÎΩ‹ Á≈ «¬’ ‹ÈÀÒ √∆Õ «¬‘
ÓÚ≈‰∆ ’Ï∆Ò∂ Á≈ √∆ Â∂ È≈Á Ù≈‘ Á∆ ÎΩ‹ Á∂ ÓØ‘Ò∂ Á√Â∂ «Ú⁄ √∆Õ ‹ÁØ∫
È≈Á Ù≈‘∆ ÎΩ‹ ◊π‹≈ ÂØ∫ ⁄æÒ∆ ª «¬È∑∫ Ï≈’∆ ÎΩ‹ ÂØ∫ ¡æ◊∂ ¡≈ ’∂ Í«‘Òª
ÂÒÚø‚∆ ´æ‡∆ Â∂ √Ì ËÓÙ≈Òª Â∂ ⁄ΩÓø˜Ò∂ Ó’≈È „≈‘ „∂∆ ’∆Â∂ :-
◊π‹≈ÂØ∫ ¤πæ‡∆ Óø◊∆, «Ó˜∂ ÏÁ Ï∂◊Õ
Óπ‘ª Í‘πø⁄ ◊¬∆¡ª ÂÒÚø‚∆, ‚∂≈ Ù≈‘Á≈Õ
¿π‘Ȫ ´æ‡ Ò¬∆ √∆ Óø‚∆, ¡ÀÓÈ≈Ï≈Á Á∆Õ
¿πÈ∑ª È≈ ¤æ‚∆ ⁄Ø÷ø‚∆, È≈ ’ج∆ ËÓ√≈ÒÕ
’È≈Ò Á∆ ÒÛ≈¬∆ √Ó∂∫ Ú∆ È≈Á Ù≈‘ Á≈ «¬‘ ‹ÈÀÒ ÏÛ∆ Ï‘≈Á∆ È≈Ò
Ò«Û¡≈ Â∂ «¬√ È∂ ÷≈È ÁΩª Á∂ ¡«Â √»Ï∆ «√Í≈‘∆ ¡≈«’Ò ˘ Ó≈«¡≈ «‹√
È∂ «’ È≈Á Ù≈‘ Á∂ Ù≈‘ «◊˜≈Ò∆ Â∂ ¡˜∆˜ ÷ª ’øË≈∆ ‘¯Â ‘˜≈∆ ˘ Ó≈ ’∂
52
È≈Á∆ ÎΩ‹ «Ú⁄ ÂÊæÒ∆ Ó⁄≈¬∆ ‘ج∆ √∆Õ ‹ÁØ∫ «¬‘ ¡≈«’Ò ˘ Ó≈Á≈ ˛ ª Âπ√ƒ ÁØÚ∂∫ ÒØ‘∂ √≈ Á∆, ’ Â «Ó˜Ó≈È∆Õ”
«¬√ Á∆ Â≈’ Á∆ Â≈∆Î ’Á≈ ‘Ø«¬¡≈ È‹≈Ï «Ò÷Á≈ ˛ :- “È≈Á Ù≈‘ Á∆ Ú≈” Á∂ ’¬∆ √øÍ≈Á’ª È∂ ÓÒ’≈ ˜Ó≈È∆ ˘ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∂
¡≈«¬¡≈ «¬’ ÓÚ≈‰∆, Ȫ √» ÏÁ Ï∂◊Õ ‘Ó Á∆¡ª ‘Ø «¬√Â∆¡ª È≈Ò «ÓÒ≈¿π‰ Á≈ ÌπÒ∂÷≈ ÷≈Ë≈ ˛Õ ’πfi √øÍ≈Á’
˙‘ ’愉‘≈≈ ‹≈È∆, Úª◊ ≈Ù’ªÕ ÓÒ’≈ ˜Ó≈È∆ ˘ Â∂ “’Ø’∆” ˘ «¬’Ø «¬√Â∆ √ÓfiÁ∂ ‘ÈÕ Í «¬«Â‘≈√’≈
¿π√ Ë»‘ Ò¬∆ ’Í≈È∆, √πæË∂ √≈ Á∆Õ Óπ‘øÓÁ ÒÂ∆Î Á∂ ‘Ú≈Ò∂ ÂØ∫ «¬‘ ÌπÒ∂÷≈ Á» ’∆Â≈ ‹≈ √’Á≈ ˛Õ ÒÂ∆Î ¡Èπ√≈
¿π√ ’’∂ «Î’ «¬È√≈È∆, ¡≈«’Ò ˘ ¤ø«‚¡≈Õ “’Ø’∆” Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∆ ÷∂Ò √∆ Â∂ ‹≈È Óπ‘øÓÁ ÁÚ∂Ù Á∆ Ë∆ √∆Õ («‘√‡∆ ¡≈Î
¿π√ ÍÒ «Ú⁄ ’∆Â≈ Î≈È∆, ¬∂√ ‹‘≈È ÂØ∫Õ Í≥‹≈Ï √¯≈ AID)Õ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∆ «¬’ ‘Ø Íë√æË ÷∂Ò∆, «¬’ «‘øÁ» È≈⁄∆
¡ø ‹ÁØ∫ «¬√ ˘ ÓπˆÒ ÎΩ‹ Á∂ «Ó˜≈ È» Ï∂◊ È∂ ‹æÎ≈ Ó≈ ’∂ ÊæÒ∂ √πæ‡ «¬√Â∆ ¿»ËÓ Ï≈¬∆ Ú∆ √∆Õ ‹ÁØ∫ «¬√ Á∂ ÿ Ïæ⁄≈ (Ù«‘˜≈Á≈ ¡«‘ÓÁ, ‹Ø Ï≈¡Á
«Ò¡≈ ¡Â∂ Òæ ‘∂· Á∂ ’∂ ’π櫇¡≈ ª «¬√ È∂ ’¬∆ Ú≈ “ÂΩÏ≈” ’∆Â∆, ¡Â∂ «Ú⁄ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∆ ◊æÁ∆ Á≈ Ú≈√ Ï«‰¡≈) ÍÀÁ≈ ‘Ø«¬¡≈ ª «¬√ ˘ ÈÚ≈Ï
Ó≈«¡≈ «◊¡≈ :- ’πÁÙ∆¡≈ Ï∂◊Ó Á≈ «÷Â≈Ï «Ó«Ò¡≈Õ Ù«‘˜≈Á≈ ¡«‘ÓÁ Á∂ ◊æÁ∆ ”Â∂ ÏÀ·‰ √Ó∂∫
’ Ù∂ ’Ò≈⁄≈ Í◊«Û˙√π, ÏÁ Ï∂◊ ÓÚ≈È∆Õ «¬‘ ¿π√ Á∆ √Ï≈‘ ω∆Õ (“«‘√‡∆ ¡≈¯ Á∆ Í≥‹≈Ï” √¯≈-BB@, Óπ‘øÓÁ
¿π‘˘ ÁæÏ ’∂ ’π«‡¿π √π Òæ ‘∂·, ’‘π «’æ «ÈÙ≈È∆Õ ÒÂ∆Î)Õ
¿π‘ ÂΩÏ≈ ’∂ ‘˜≈ Ú≈, Íπ’≈ ˜Ï≈È∆Õ
«‹™ «ÁæÂ≈ ‘˜ «¬Ï≈‘∆Ó È∂, ÁπøÏ≈ ’πÏ≈È∆Õ JJ
ÓÒ’≈ ˜Ó≈È∆
“«¬‘ Ï≈ÁÙ≈‘ Îı√∆¡ Á∆ ¡«Â √π‘‰∆ Ë∆ √∆ Â∂ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∆ Ï∂◊Ó
√∆Õ” Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ «¬√ ˘ Ï‘π «Í¡≈ ’Á≈ √∆ Â∂ «¬√ Á∂ «Í¡≈ Á∂ √≈‘Ó‰∂
≈‹-’≈‹ Á∂ ’øÓª ”Â∂ Ú∆ Òæ Ó≈ «ÁøÁ≈ √∆Õ È‹≈Ï Ú∆ «¬√ Ú≈ «Ú⁄ ÓÒ’≈
˜Ó≈È∆ Á∆ ¬∂È∆ ’Á-’∆Ó Á≈ Úȉ ’Á≈ ˛ :-
Ô≈ ø◊ Ó‘æÒ √‘∂Ò∆¡ª, ÓÒ’≈ ˜Ó≈È∆Õ
¿π√ Ó»Ò È≈ Íπæ¤∆ ÓπÒ’ Á∆, ÚæËÁ∆ Ú∆≈È∆Õ
È≈Á Ù≈‘ Á∂ ‘ÓÒ∂ Á∆ ıÏ «ÓÒ‰ ”Â∂ «¬‘ Ú∆ ¡≈͉∂ ≈‹ ˘ Ï⁄≈¿π‰
Ò¬∆ Í»≈ ÔÂÈ ’Á∆ ˛ Â∂ »≈È∆ √Á≈ª ˘ ¿πÈ∑ª Á∆ «ÍÂ≈ Íπ÷∆ Ï‘≈Á∆
⁄∂Â∂ ’≈ ’∂ «ÈÓ’ ‘Ò≈Ò∆ Á≈ √ϻ Á∂‰ Ò¬∆ ÍÃ∂Á∆ ˛ :-
Â∂ √æÁ ¡Ó∆ª ˘ ¡≈÷Á∆, ÓÒ’≈ ˜Ó≈È∆ :
“Âπ√ƒ Ó≈»Î∆ ˙ ‹æÁ Á∂, ¿πÓ≈ »≈È∆Õ
ÒÀ ÓÈ√Ï Âπ∂ ‘ø„ªÚÁ∂, Ú ‘π√È ‹Ú≈È∆Õ
«¬’Ø «‹æ‚∂, «¬’ ‘≈‰, ÏÒ π√ÂÓ √≈È∆Õ
Á≈‘Û∆ Â∂ Á√Â≈ Á∆, «¬‘ ÓÁ «ÈÙ≈È∆Õ
ÓÀ∫ «’‘Û∆ Á∂÷ª Α Á∆, «Ú⁄ Â◊Ù Á∂ ’≈È∆?
¡æ‹ ⁄Û∑ ’∂ „πæ’≈ ˛ È≈Á Ù≈‘, ‘æÊ Í≈Ú∂ ÷˜≈È∆Õ

53 54

E. Ú≈ Â∂ È≈Á Ù≈‘ Á∆ Ú≈
“È≈Á Ù≈‘ Á∆ Ú≈” «¬’ ¡Ë»∆ ⁄È≈ ˛ ¡Â∂ «¬√ Á∂ Ï‘π √≈∂ ÏøÁ ≈¬∂
Ï‘≈Á ‘∆ «’ÙÈ ’ΩÒ È∂ Ú≈Ë» √Ófi ’∂ ’æ‡ «ÁæÂ∂ √È ‹Ø ‘≈Ò∆ Âæ’ ÍÃ≈Í ȑƒ
‘Ø √’∂Õ «‹√ »Í «Ú⁄ ¡æ‹ «¬‘ √≈‚∂ Í≈√ ÓΩ‹»Á ˛ «¬‘ ωÂ-ÍÃÏøË «¬√ Á∂
È‹≈Ï Á≈ «ÁæÂ≈ ‘Ø«¬¡≈ ÓΩ«Ò’ È‘ƒ, «’™«’ Ó≈√∆¡ª Á∂ ÿ≈«‰¡ª «Ú⁄
’¬∆ √≈Ò √∆È≈-Ï-√∆È≈ ⁄ÒÁ∆ «‘‰ ’’∂ «‹æÊ∂ «¬√ «Ú⁄ ’¬∆ ÍÃ’≈ Á∆
Ú≈Ë» «Óæ√ ¡≈‰ Ò∆ ˛ ‹ª «¤æÒ Âz≈Ù ‘Ø ◊¬∆ ˛, ¿πÊ∂ «¬√ Á∂ Í«‘Ò∂ √øÍ≈Á’ ≈¬∂
Ï‘≈Á ‘∆ «’ÙÈ ’ΩÒ È∂ Úæ÷-Úæ÷ Ó≈√∆¡ª Í≈√Ø∫ «¬√ Á∂ «¬’æ·∂ ’∆Â∂ ‘ج∂
Í≈·ªÂª ˘ ‹ØÛÈ Òæ«◊¡ª “ÍÀ≈ Úø‚” ÂØ∫ “ÂÂ∆Ï” ¡≈͉∂ ÚæÒØ∫ ω≈ «ÁæÂ∆ ˛Õ
√ÍæÙ‡ ˛ «’ «‹øÈ∆ Á∂ Âæ’ «¬√ Ú≈ Á≈ ÍÃÓ≈«‰’ »Í È≈ «ÓÒ ‹≈¬∂ ˙È∆ Á∂
Âæ’ «¬√ Ú≈ Á∂ ÚÂÓ≈È ¡Ë»∂ ¡Â∂ «ÓÒ≈Ú‡ Ì∂ »Í Á∂ ¡≈Ë≈ ”Â∂ ‘∆ ’Â≈
Á∆ Â’È∆’∆ ’≈∆◊∆ Á≈ ÓπÒª’‰ ’È≈ ͬ∂◊≈, Ì≈Ú∂∫ «¬‘ ÓπÒª’‰ ’Â≈ Á∆
ωÂ-ÂÂ∆Ï √ÏøË∆ Í»≈ «¬È√≈¯ È‘ƒ ’ √’Á≈Õ
«¬√ ⁄È≈ ˘ “Ú≈” Á∂ »Í’∆ ¡Â∂ ωÂ∆ Ò椉ª ”Â∂ Í÷‰ Ò¬∆ √Ì ÂØ∫
Í«‘Òª «¬√ ’≈«Ú-ÚøÈ◊∆ Â∂ ¿πÈ∑ª »Í’∆ Ò椉ª ˘ √≈‘Ó‰∂ æ÷‰≈ ͬ∂◊≈, ‹Ø
«¬√ ⁄È≈ Á∂ «Ò÷∂ ‹≈‰ √Ó∂∫ Âæ’, ‘Ø Ï≈‘»ÏÒ ÍÃË≈È Ú≈ª ≈‘ƒ ÚÂ∂ ‹≈‰
’’∂ ÍÃÓ≈«‰’ ω ¸æ’∂ √ÈÕ “ËπÈ∆¡ª Ú≈Ò∆¡ª Ú≈ª”, “⁄ø‚∆ Á∆ Ú≈”, “ÒÚ-
’πÙ Á∆ Ú≈”, “’≈È∑ Ì◊Ú≈È Á∆ Ú≈”, “Ò¿»-’πÙ» Á∆ Ú≈”, “√Ï ÒØ‘ Á∆ Ú≈”
¡≈«Á ⁄È≈Úª Á∆ »Í’∆ ωÂ Á∂ ¡«Ë¡ÀÈ ÂØ∫ ‹Ø «√æ‡∂ «È’ÒÁ∂ ‘È, ¿πÈ∑ª Á∂
¡≈Ë≈ ”Â∂ «¬‘ «’‘≈ ‹≈ √’Á≈ ˛ «’ “Ú≈ ¿π‘ ’≈«Ú-Ì∂Á ˛ «‹√ «Ú⁄ ’Ú∆
«’√∂ √»Ó∂ Á∆ Ï‘≈Á∆ ÂØ∫ ’πÏ≈È ‘Ø ’∂ ¿π√ Á≈ ‹æ√ ◊≈™Á≈ ˛ ¡Â∂ Ú≈ «Ú⁄
√»Ó∂, ÒÛ≈¬∆, Ï‘≈Á∆, ‹æ√ Â∂ ÒÀ¡ Á∂ Âæª Á≈ ‘؉≈ ÏÛ≈ ˜»∆ ˛Õ” Ú≈ «Ú⁄
«¬È∑ª Âæª Á∂ ‘؉ ˘ Ï≈’∆ «ÁÚ≈Ȫ È∂ Ú∆ ¡≈ÚæÙ’ Óø«È¡≈ ˛Õ ‚≈: ⁄È «√øÿ
’«‘øÁ∂ ‘È «’ “√»«Ó¡ª Á∂ ÔπæË-‹ø◊ª Á≈ ‘≈Ò, ¿πÈ∑ª Á∂ ‹æ√ ’ÊÈ «Ú⁄ ⁄ ’∂
„≈‚∆ ◊≈«‰¡ª Â∂ ¿π√ ˘ Ú≈ «’‘≈ ’Á∂ √ÈÕ” ‚≈: ’≈Ò≈ «√øÿ Ï∂Á∆ ¡Èπ√≈
Ú≈ “¿π‘ Ï∆ √∆ ’«ÚÂ≈ ˛ «‹√ «Ú⁄ ‹Ø«Ë¡ª Â∂ √»Ï∆ª Á∂ ’≈È≈Ó∂
¿πÂÙ≈‘-Ì∂ „ø◊ È≈Ò «Ï¡≈È ’∆Â∂ ◊¬∂ ‘؉Ք «Í¡≈≈ «√øÿ ÍÁÓ È∂ ˜≈
Úæ÷∆ ÙÏÁ≈ÚÒ∆ «Ú⁄ ‚≈: Ï∂Á∆ Á∂ ’ÊÈ ˘ ‘∆ Áπ‘≈«¬¡≈ ˛Õ ¿π√ Á≈ ’«‘‰≈
55
˛ “⁄»ø«’ „≈‚∆ ‹ª Ìæ‡ ÒØ’ √»«Ó¡ª Á∂ (Ï≈) ÁÚ≈˜∂ ”Â∂ ÷ÒØ ’∂ Ï∆ ◊∆ª Á≈
¿π⁄≈‰ ’Á∂ √È, «¬√ Ò¬∆ «¬√ Á≈ Ȫ Ú≈ ‘Ø«¬¡≈Õ” ‚≈: ◊Ø«ÏøÁ «√øÿ ÒªÏ≈
Á∆ Í«Ì≈Ù≈ Á∆ «Ú⁄≈ Á∆ Óø◊ ’Á∆ ˛ «’™«’ «¬√ «Ú⁄ ¿πÍØ’Â
Í«Ì≈Ù≈Úª ÂØ∫ Úæ÷∂ Ò椉ª ÚæÒ Ú∆ «Ë¡≈È «ÁÚ≈«¬¡≈ «◊¡≈ ˛ : “Í¿πÛ∆ ¤øÁ
«Ú⁄ «Ò÷∆ ◊¬∆ ’ج∆ Ú≈Â≈ «‹√ «Ú⁄ ÔπæË Úȉ ‘ج∂ Â∂ È≈«¬’ Á≈ ‹æ√ Â∂
Ú«‚¡≈¬∆ ’ ’∂ ÒØ’ª ˘ ¿πÂÙ≈«‘ ’∆Â≈ «◊¡≈ ‘ØÚ∂ Ú≈ ¡÷Ú≈™Á∆ ˛Õ”
Ú≈ Á∂ ¿πÍ Áæ√∂ ◊¬∂ ◊π‰ª ÂØ∫ Ú∆ «˜¡≈Á≈ ˜»∆ Âæ Ú≈ Á≈ ÍÃÏøË ˛Õ
⁄ø◊≈ Ú≈’≈ ’Ú∆ Ú≈ Á∂ ÍÃÏøË «Ú⁄ “»Í’ ÍÃÏøË” Â∂ “Ú√» ÍÃÏøË” ÁØ‘ª Ò椉ª
˘ Ù≈«ÓÒ ’Á≈ ˛Õ Ú√» ÍÃÏøË ’È Òæ◊≈ ’Ú∆ √Ø⁄Á≈ ˛ «’ ’∆ ¿π‘È∂
ÿ‡È≈Úª Á∆ ÒÛ∆ ˘ «’√∂ «ÚÙ∂Ù ÓÈØÊ È≈Ò Í∂Ù ’È≈ ˛ ‹ª ÿ‡È≈Úª ˘ ¿πÈ∑ª
Á∆ √πÌ≈«Ú’ ⁄≈Ò ¿πµÂ∂ ‘∆ ¤æ‚ Á∂‰≈ ˛Õ Á»‹∆ ◊æÒ ’‘≈‰∆ ˘ Óøȉ-ÔØ◊
ω≈¿π‰ ¡Â∂ √≈ÂÓ’ ‡Ø«‡¡ª Á∂ «Ï¡≈È ’È Á∆ ‘πøÁ∆ ˛Õ ⁄ø◊∆ √≈«‘Â’ Ú≈
«Ú⁄ ’‘≈‰∆ ˘ Ì≈◊ª «Ú⁄ Úø‚ ’∂ Í∂Ù ’∆Â≈ ‹ªÁ≈ ˛ ¡Â∂ ÔπæË Á∂ ’≈Ȫ,
ÒÛ≈¬∆ Á∆ «Â¡≈∆, ÎΩ‹ª Á∆ ⁄Û∑≈¬∆, Ì∂Û Á∂ Ó⁄‰ ¡Â∂ ÔπæË ÂØ∫ «Íæ¤Ø∫ Á∂ «ÁzÙ
ÏÛ∂ √≈ÂÓ’ „ø◊ È≈Ò Í∂Ù ’∆Â∂ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ ⁄È≈ ˘ ’Ò≈ÂÓ’ ω≈¿π‰ Ò¬∆
¡Â∂ ¿π‘Á∂ √≈«‘Â’ ÓπæÒ ˘ ÚË≈¿π‰ Ò¬∆ Ú≈’≈ ’Ú∆ ¡≈͉∂ «Èæ‹∆ fiπ’≈¿π ˘
Á» æ÷ ÁØ‘ª Ë«Û¡ª Á∂ √»«Ó¡ª Á∆ Ï‘≈Á∆ Á≈ «Ï¡≈È ’Á≈ ˛Õ
«¬‘ ˜»∆ È‘ƒ «’ Ú≈ √Á≈ √∆’ «‹æ ÍÃ≈Í ’È Ú≈Ò∂ ÔØË∂ Á∆ ‘πøÁ∆
˛Õ ÓæË Ôπæ◊ «Ú⁄ Ï‘≈Á∆ ⁄≈ «’√Ó Á∆ ÓøÈ∆ ‹ªÁ∆ √∆ :-ÔπæË Ú∆Â≈, Á≈È
Ú∆Â≈, Á«¬¡≈ Ú∆Â≈ ¡Â∂ ËÓ Ú∆Â≈Õ ÒÛ≈¬∆ «Ú⁄ ‹»fi‰ Ú≈Ò∂ ÔØ«Ë¡ª ÂØ∫
«¬‘ ¡≈√ æ÷∆ ‹ªÁ∆ √∆ «’ ¿π‘ «‹æ ‘≈√Ò ’È Ò¬∆ √»Ï∆Â≈ Á≈ √≈ËÈ ‘∆
¡Í‰≈¿π‰ : ¡≈ÁÙ ˘ ÊæÒ∂ ‚∂◊‰ Ú≈Ò≈ ‹ª √»Ï∆Â≈ √ÏøË∆ ÍøÍ≈◊Â
Ó≈ÈÂ≈Úª ˘ ÂØÛÈ Ú≈Ò≈ ’ج∆ √≈ËÈ È≈ ¡Í‰≈¿π‰Õ “⁄æ«·¡ª Á∆ Ú≈” «Ú⁄
⁄æ·∂ Ì≈Ú∂∫ √Á≈ Ó‘ª «√øÿ Í≈√Ø∫ ‘≈ ’∂ Ó≈∂ ‹ªÁ∂ ‘È, Í ’Ú∆ Í∆ Óπ‘øÓÁ
È∂ ¿πÈ∑ª Á∆ Ï‘≈Á∆ Á≈ ‹æ√ ¬∂√ ’’∂ ◊≈«¬¡≈ ˛ «’™«’ ’Ú∆ Á∂ «Ú⁄≈
¡Èπ√≈ ⁄æ·∂ ¡√»Ò ¿πµÂ∂ ’≈«¬Ó «‘ ’∂ ÒÛ∂ √ÈÕ “‘’∆’ ≈¬∂ Á∆ Ú≈” «Ú⁄
È≈«¬’ «¬’ ËÓ-Ú∆ ÔØË≈ ˛Õ ¬∂√∂ Â∑ª √≈«‘Ϙ≈«Á¡ª Á∆ Ú≈ «Ú⁄ √∆’
«‹æ Ì≈Ú∂∫ Á»‹∂ ËÛ∂ Á∆ ‘πøÁ∆ ˛ Í ¡√»Ò∆ «‹æ √≈«‘Ϙ≈«Á¡ª Á∆ ˛, «¬√ Ò¬∆
¿π‘ Ú≈ Á∂ È≈«¬’ ‘ÈÕ
ωÂ ÍÃÏøË Á∂ Íæ÷ ÂØ∫ √≈«‘Â’ Ï∆-√∆ Ú≈ª Á∆ ÍøÍ≈ «¬‘ ‘∆ ˛
«’ ’Ú∆ Í«‘Òª “Óø◊Ò≈⁄‰” (¬∆ÙÚ ¿π√«Â; ◊π» ¿π√« ¡≈«Á) ’Á∂ √È:
56
Î∂ Ú√» «ÈÁ∂Ù, Ú√» «Ú√Ê≈ ¡Â∂ Ú√» √Ó≈ÍÂ∆ ’∆Â∆ ‹ªÁ∆ √∆Õ ¡øÂ
«Ú⁄ ¿πÍ√ø‘≈, Ó‘≈ ‹ª «√æ«÷¡≈ «ÁæÂ∆ ‹ªÁ∆ √∆Õ Ú≈ ¡≈Ó ’’∂ «√÷ø‚∆
¤øÁ «Ú⁄ «Ò÷∆ ‹ªÁ∆ ‘∆ ˛, Í ’πfi ’Ú∆¡ª È∂ «√÷ø‚∆ ÂØ∫ ¤πæ‡ ÁØ‘ª, √Ø·≈,
«‚˙„ ¡≈«Á ¤øÁ Ú∆ ÚÂ∂ ‘ÈÕ ⁄È≈ ˘ ÒØ’-√≈«‘ Á≈ «‘æ√≈ ω≈¿π‰ Á∂
¿πÁ∂Ù ˘ «Ë¡≈È «Ú⁄ æ÷«Á¡ª ‘Ø«¬¡ª ’Ú∆ “Ú≈” Á∆ ÏØÒ∆ ÏÛ∆ √Ò Â∂
’Û≈’∂Á≈ æ÷Á≈ √∆Õ
‚≈: ◊ø‚≈ «√øÿ ’«‘øÁ∂ ‘È «’ “È‹≈Ï Á∆ ⁄È≈ Í≥‹≈Ï∆ Ú≈ Á≈ «¬’
ÏÛ≈ ÚË∆¡≈ ÈÓ»È≈ ˛Õ” ¡Â∂ ‚≈: ÂÈ «√øÿ ‹æ◊∆ Á∆ ≈¬∂ ¡Èπ√≈ «¬‘ ⁄È≈
Í≥‹≈Ï∆ Á∆¡ª Ú≈ª «Ú⁄ «¬’ ÷≈√ Ó‘æÂÚ æ÷Á∆ ˛Õ”
Ú≈ Á∂ »Í’ Â∂ ωÂ∆ Ò椉ª Á∆ »Í-∂÷≈ «ÈË≈« ’ ÒÀ‰ ÂØ∫
Ï≈¡Á ‘π‰ «¬‘ Á∂÷‰≈ ’≈¯∆ √Ò ‘Ø ‹ªÁ≈ ˛ «’ “È≈Á Ù≈‘ Á∆ Ú≈” «’æÊØ∫
Âæ’ √¯Ò Ú≈ ˛Õ
«√Ò∂÷ Â∂ È≈«¬’óÈ≈Á Ù≈‘ Á∂ «‘øÁπ√Â≈È ¿πµÂ∂ ‘ÓÒ∂ √øÏøË∆ «Ò÷∆ ‘ج∆
È‹≈Ï Á∆ ’≈«Ú-⁄È≈ Á≈ Ȫ “È≈ÁÙ≈‘ Á∆ Ú≈” ’Ú∆ Á≈ ¡≈͉≈ «ÁæÂ≈
‘Ø«¬¡≈ Ȫ È‘ƒÕ” √◊Ø∫ «¬√ ⁄È≈ Á∂ Í«‘Ò∂ √øÍ≈Á’ ≈¬∂ Ï‘≈Á ‘∆ «’ÙÈ
’ΩÒ Á∂ ¡ø◊∂˜∆ «Ú⁄ «ÁæÂ∂ «√Ò∂÷ “ÏÀÒ∂‚ ¡≈È È≈«ÁÙ≈‘” Á≈ ÍÃ⁄æ«Ò ‘Ø ¸æ’≈
Í≥‹≈Ï∆ ¡ÈπÚ≈Á ˛Õ ’πfi «ÚÁÚ≈È «¬√ ˘ “È‹≈Ï Á∆ Ú≈” ’«‘øÁ∂ ‘È ¡Â∂
’πfi ‘Ø «ÚÁÚ≈È «¬√ Á≈ Ȫ “«‘øÁ Á∆ Ú≈” æ÷‰≈ ⁄≈‘πøÁ∂ ‘ÈÕ «¬√ Ò¬∆ «¬‘Á∂
«√Ò∂÷ ”Â∂ «Ú⁄≈ ’È≈ ¡«Â ˜»∆ ˛Õ Ú≈ Á≈ Ȫ¡ ¡≈Ó ’’∂ È≈«¬’ Á∂
Ȫ¡ ”Â∂ æ«÷¡≈ ‹ªÁ≈ ˛ «’™«’ ⁄È≈ «Ú⁄ È≈«¬’ Á≈ ‹æ√ ◊≈«¬¡≈ ‘Ø«¬¡≈
‘πøÁ≈ ˛Õ È‹≈Ï «’™«’ «¬√ ⁄È≈ Á≈ È≈«¬’ È‘ƒ; «¬√ Ò¬∆ «¬√ ˘ È‹≈ÏÂ
Á∆ Ú≈ ’«‘‰≈ ˆÒ ˛Õ
’Ú∆ È‹≈Ï È∂ «Ó˜≈ ’ÒøÁ Ï∂◊ Á∆ Ï‘≈Á∆ ˘ ÏÛ∂ ÍÃ√ø√≈Ó¬∆ Ò«‘‹∂
«Ú⁄ ¡Â∂ «Ú√Ê≈ È≈Ò «Ï¡≈È ’∆Â≈ ˛Õ ’ÒøÁ Ï∂◊ Á∂ Ó»ø‘Ø∫ ¿π‘È∂ «¬‘ ÙÏÁ
Ú∆ ¡÷Ú≈¬∂ ‘È :-
“«√ Á∂‰≈ ÓȘ» ˛, ‹∂ «‘øÁ È≈ ‹≈¬∂Õ”
«¬È∑ª ÙÏÁª Á∂ ¡≈Ë≈ ”Â∂ ’πfi «ÚÁÚ≈È «¬√ ⁄È≈ Á≈ Ȫ “«‘øÁ Á∆ Ú≈”
æ÷‰ Á∆ √Ò≈‘ «ÁøÁ∂ ‘ÈÕ ’Ú∆ È∂ «Ó˜≈ ’ÒøÁ Ï∂◊ ÂØ∫ ¤πæ‡ ‘Ø ’¬∆
«‘øÁπ√Â≈È∆ ÔØ«Ë¡ªó«ÁæÒØ∫ Â∂ √ÀÁØ, Ô≈’»Ï ÷ª, ¡˜∆˜ Ï∂ˆ, ̻͠È≈Ê, Óπ˜æÎ,
È»Ï∂◊, ÙæÁ≈Á ÷ª, Ó∆ √ÀÁ ◊πæ¨, ÷≈È ÁΩª ¡≈«Á Á∆ Ú∆ Â≈∆Î ’∆Â∆ ˛Õ ¿πÈ∑ª
Á∂ Ó»ø‘Ø∫ «¬‘ È‘ƒ ¡÷Ú≈«¬¡≈ «’ ¿π‘ «’√∂ ≈Ù‡∆ Ì≈ÚÈ≈ È≈Ò ÒÛ ‘∂ ‘ÈÕ
57
¿π‘ ¡≈͉∂ Ó≈Ò’ Ò¬∆ ¡≈͉≈ Î˜ Í»≈ ’È Á∆ Ì≈ÚÈ≈ È≈Ò ÒÛÁ∂ ‘ÈÕ
«¬√ Ò¬∆ «¬√ ⁄È≈ Á≈ «√Ò∂÷ “«‘øÁ Á∆ Ú≈” ‘؉≈ Ú∆ ·∆’ È‘ƒ „πæ’Á≈Õ
√≈‚∂ «÷¡≈Ò «Ú⁄ «¬√ ⁄È≈ Á≈ «√Ò∂÷ “¸◊æÂ∂ Á∆ Ú≈” ‘؉≈ ⁄≈‘∆Á≈
˛Õ ÔπæË «Ú⁄ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ ¸◊æÂ∂ Á∆ Ì≈Ú∂∫ ‘≈ ‘πøÁ∆ ˛, Í ‘ÓÒ≈Ú È≈ÁÙ≈‘
È∂ «’™«’ «¬‘ ‹ø◊ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∂ ÈΩ’ª ÂØ∫ «ÈÓ’-‘≈Ó∆ ’Ú≈ ’∂ ¡Â∂
«ÈÁØÙ Í‹≈ ¿πµÂ∂ ’ÂÒª, √≈Û Î»’, Ë≈«Ó’ Â∂ √Ó≈«‹’ ÚÂØ∫ Á∆¡ª
«¬Ó≈ª ˘ „≈‘ „∂∆ ’È, ´æ‡ª-Ó≈ª, «¬√Â∆¡ª ¿πµÂ∂ ˜πÒÓª Á∆ «’¡≈ÓÂ
«Ò¡≈ ’∂ «‹æÂ∆ √∆, «¬√ Ò¬∆ È≈ÁÙ≈‘ ÍÃÂ∆È≈«¬’ ˛, ÙÀÂ≈È ˛ ¿π√ ÂØ∫ ¿πÒ‡
Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ ¸◊æÂ≈, ÷≈ÈÁ≈È∆ Ï≈ÁÙ≈‘ª Ú≈Ò∆ ÔπæË-ÓÔ≈Á≈ ˘ ’≈«¬Ó æ÷‰
’’∂ ¡Â∂ ¡≈ÁÙ Á≈ ÍæÒ≈ È≈ ¤æ‚‰ Á∂ ’≈È È≈«¬’ ˛Õ
‘ÓÁ (Óø◊Ò≈⁄‰)
¡≈Ó Í≥‹≈Ï∆ Ú≈ª Óø◊Ò≈⁄‰ È≈Ò Ùπ» ‘πøÁ∆¡ª ‘È «‹√ «Ú⁄ ’Ú∆ æÏ
Á∆ ¿π√ Â∂ ◊π»-¿π√ ’Á∂ ‘ÈÕ È‹≈Ï È∂ Ú∆ “È≈Á Ù≈‘ Á∆ Ú≈” Á∂
Óπæ„ «Ú⁄ «¬√ Â’È∆’∆ Ú≈«¬Â ˘ «ÈÌ≈«¬¡≈ ˛Õ ¿π√ È∂ Ú≈ Á∆¡ª Í«‘Ò∆¡ª
ÁØ Âπ’ª «Ú⁄ √Ï-Ù’Â∆Ó≈È ÷πÁ≈ Á∆ Â≈∆Î ’∆Â∆ ˛, ’π≈È ˘ æÏ∆ «’Â≈Ï
Óø«È¡≈ ˛ ¡Â∂ «ÚÙÚ≈√ ÍÃ◊‡ ’∆Â≈ ˛ «’ √ø√≈ Á≈ ‘ ’øÓ ’π≈È Á∂ «Ò÷∂
¡Èπ√≈ ‘πøÁ≈ ⁄Ò≈ ‹≈¬∂◊≈ :-
√‘∆ √æ⁄ ÷πÁ≈ÚøÁ Ï≈ÁÙ≈‘, √æ⁄∂ ’øÓ Â∂∂ √πÏ‘≈È≈Õ
√Í ¿»¡≈ ‘Ø√∆¡≈, «‹‘Û∆ «Ò÷∆ ¬∂ «Ú⁄ ’π≈È≈Õ
⁄È≈ Á≈ ÓÈØÊó¡≈Ó Óπ√ÒÓ≈Ȫ «Ú⁄ «¬‘ «ÚÙÚ≈√ ˛ «’ «‘‹∆ √øÈ
Á∆ √ØÒ∑Úƒ √Á∆ «Ú⁄ ‹≈ ’∂ √Ì ÁπÈ∆¡≈ ◊’ ‘Ø ‹≈Ú∂◊∆ ¡Â∂ «’¡≈Ó ¡≈¿π‰
ÂØ∫ Í«‘Òª ÁπÈ∆¡≈ «Ú⁄ «¬‘ «ÈÙ≈È∆¡ª ˜≈‘ ‘؉◊∆¡ª :-“‹ÁØ∫ ÁπÈ∆¡≈ «Ú⁄
Í≈Í «˜¡≈Á≈ ‘؉ Òæ◊ ÍÀ‰ ¡Â∂ ÒØ’ ¡≈͉∂ Ó≈«Í¡ª Á∆ ¡≈«◊¡≈ ÂØ∫ Ï≈‘ ‘Ø
‹≈‰ ¿πÈ∑ª ”Â∂ √ıÂ∆ ’È Òæ◊ ÍÀ‰, ¡Ó≈È «Ú⁄ «÷¡≈È ‘؉ Òæ◊ ͬ∂,
≈◊ ø◊ ¡Â∂ È≈⁄ ◊≈‰∂ ‘æÁØ∫ ÚË ‹≈‰, ÈÚƒ Í∆Û∑∆ ¡≈͉∂ Ϙπ◊ª ˘ Ïπ≈
’«‘‰ Òæ◊ ‹≈¬∂, ¡ÈÍÛ∑ Â∂ ÿæ‡ ÍÛ∑∂ ÒØ’ ¡≈◊» ω ‹≈‰, ¡≈‹Û∆ ¡≈«Á È∆Ú∂∫
Á‹∂ Á∂ ÒØ’ ¿πµ⁄∆¡ª «¬Ó≈ª ω≈¿π‰ Òæ◊ ÍÀ‰, ¡ÔØ◊ «Ú¡’Â∆ Úæ‚∂-Úæ‚∂
¡‘π«Á¡ª ”Â∂ Í‘πø⁄ ‹≈‰ ª √ÓfiØ «’ «’¡≈Ó ¡≈¿π‰ Ú≈Ò∆ ˛Õ”
«¬√Ò≈Ó Á∂ «¬√ «ÚÙÚ≈√ ˘ ¡≈͉∆ ⁄È≈ Á∂ Ú√» È≈Ò ‹ØÛÁ≈ ‘Ø«¬¡≈
’Ú∆ «Ò÷Á≈ ˛ «’
⁄Û∑ ÿØÛ∂ ÁΩÛÈ ¡≈‹Û∆, ‹πÒ∂Ï ‡πÈ ¡√∆Ò ‹Ú≈ȪÕ
58
 ¤æ‡ª ÍÚÈ «¬≈’∆¡ª, ÷’∂ ¡≈È ÷Ò∂ ÓÀÁ≈ȪÕ
ÓÁª ʃ «◊¡≈ ˜≈ÏÂ≈, ˆ≈ÒÏ «Í¡≈ ˜È≈È≈Õ
¡Ó∆ª Șª ÏæË∆¡ª, ’ «Ò˙ È∂ ‹Ó∑ª ÷˜≈È≈Õ
⁄Û∑ ÈΩ’ ’Ø∫‘Á∂ Ï≈ÁÙ≈‘, ¿πÒ‡ «Í¡≈ ˜Ó≈È≈Õ
«¬È∑ª Í≥◊Â∆¡ª ÂØ∫ «¬‘ √ÍæÙ‡ ˛ «’ ’Ú∆ “¿πÒ‡ «Í¡≈ ˜Ó≈È≈” Á≈
’ÒÓ∆-«⁄æÂ Í∂Ù ’È≈ ⁄≈‘πøÁ≈ ˛Õ «¬√ «⁄æÂ «Ú⁄ ¿π‘ “Á◊∂-Î∂Ï Á∆ Ì≈‹∆
Á≈ ‹‘≈È «Ú⁄ ÎÀÒ‰≈” (Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∂ «È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ ¡≈«Á »≈È∆
¡Ó∆ª Á∆ ËØ÷∂Ï≈˜∆ Â∂ ◊æÁ≈∆) ; “⁄Û∑ ÿØÛ∂ ÁΩÛÈ ¡≈‹Û∆” (È≈Á Ù≈‘∆ Ó≈Ó»Ò∆
¡≈‹Û∆ ÂØ∫ Ù«‘ÈÙ≈‘ Ï«‰¡≈ √∆) Â∂ “‹πÒ∂Ï ‡πÈ ¡√∆Ò ‹Ú≈Ȫ (Óπ‘øÓÁ Ù≈‘
«‹‘∂ ı≈ÈÁ≈È∆ ¸◊æÂ∂ √»Ï∆ ˘ È≈ÁÙ≈‘ Á∂ ÿØÛ∂ Á∆ Ò◊≈Ó ÎÛ ’∂ ÈΩ’ª Úª◊
¿π‘Á∂ ¡æ◊∂ ÍÀÁÒ ÂπÈ≈ «Í¡≈ √∆) ; ÷’∂ ¡≈È ÷Ò∂ ÓÀÁ≈Ȫ (ÈÚ≈Ï ˜’∆¡≈
÷ª √»Ï∂Á≈ Ò≈‘Ω ÷ØÂ∂ «‹‘≈ ‚≈’Ò √∆, ¿π√ ÂØ∫ ÓÀÁ≈È-¬∂-‹ø◊ «Ú⁄ ÒÛ≈¬∆
Á∆ ’∆ ¡≈√ æ÷∆ ‹≈ √’Á∆ √∆) ; ÓÁª ʃ «◊¡≈ ˜≈ÏÂ≈, ˆ≈ÒÏ «Í¡≈ ˜È≈È≈”
(Ï≈ÁÙ≈‘ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ ¿πµÂ∂ ¿π‘Á∆ ÍÂÈ∆ ÓÒ’≈ ˜Ó≈È∆ Á≈ ÁÏÁÏ≈) ¡Â∂ “ÈΩ’
’Ø‘øÁ∂ Ï≈ÁÙ≈‘, ¿πÒ‡ «Í¡≈ ˜Ó≈È≈” (Áæ÷‰ Á∂ √»Ï∂Á≈ «È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’,
«ÁæÒ∆ Á∂ Ú˜∆ ’ÓÁ∆È ¡Â∂ ¡ÚË Á∂ ÈÚ≈Ï Ï‘≈È-¿πÒ-ÓπÒ’ È∂ Ò ’∂
Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á≈ Èæ’ «Ú⁄ ÁÓ ’∆Â≈ ‘Ø«¬¡≈ √∆) «Á÷≈¿π‰≈ ⁄≈‘πøÁ≈ ˛Õ È‹≈ÏÂ
Á∂ «÷¡≈Ò ¡Èπ√≈ Íπ≈‰∆¡ª ÍøÍ≈Úª Á≈ ‡πæ‡ ‹≈‰≈ ÒØ’ª Ò¬∆ «¬æ’
«⁄Â≈ÚÈ∆ ˛ «’ ÁπÈ∆¡≈ ¿πµÂ∂ «’¡≈Ó ¡≈¿π‰ Ú≈Ò∆ ˛Õ
‹æ√ Á≈ ◊≈«¬‰ :-‘ Ï≈‘»-ÏÒ ÍÃË≈È Ú≈ «Ú⁄ ’Ú∆ ¡≈͉∂ È≈«¬’ Á∆
Ï‘≈Á∆ ¡Â∂ ¡≈ÁÙóÍÃ∆¡Â≈ Á≈ ‹æ√ ◊≈™Á≈ ˛, «¬√ Ò¬∆ «¬‘ Á∂÷‰≈ ˜»∆
˛ «’ È‹≈Ï È∂ «’√ Á≈ ‹æ√ ◊≈«¬¡≈ ˛? «’√ ˘ «ÈøÁ≈ÂÓ’ Ò«‘‹∂ «Ú⁄ Í∂Ù
’∆Â≈ ˛ ¡Â∂ «’√ ˘ ÍÃ√ø√≈ÂÓ’ Ò«‘‹∂ «Ú⁄? √ÍæÙ‡ ˛ «’ È‹≈Ï Á∆
‘ÓÁÁ∆ ¿πÈ∑ª «Ú¡’Â∆¡ª È≈Ò ’Á∆ È‘ƒ ‘Ø √’Á∆, ‹Ø ÷πÁ≈¬∆ ÍøÍ≈ ˘ ÂØÛ
’∂ «’¡≈Ó ˘ È∂Û∂ «Ò¡≈ ‘∂ √ÈÕ «¬√ Ò¬∆ ¿π‘È∂ «’¡≈Ó È∂Û∂ «Ò¡≈¿π‰
Ú≈«Ò¡ª Ò¬∆ «È≈Á-√»⁄’ «ÚÙ∂Ù‰ ÚÂ∂ ‘ÈÕ ¡≈‹Û∆ ÂØ∫ Ï≈ÁÙ≈‘ ω∂
È≈ÁÙ≈‘ ˘ ¡Â∂ ¿π‘Á∂ ˜≈ÒÓ «√Í≈‘∆¡ª ˘ ¿π‘ ´‡∂∂, ’≈ÂÒ, ÷»È∆, ˜≈ÒÓ,
˜≈È∆ ¡Â∂ ÏÁÒ∂ Á∆ Ì≈ÚÈ≈ È≈Ò √Û ‘∂ ’«‘ ’∂ «ÈøÁÁ≈ ˛Õ «‹Ú∂∫ :-
Â∂ ¤πæ‡ Í¬∂ ‘Û∑ ˜πÒÓ Á∂, ’πÒ ıÒ’ ¿πµ·∆ ’πÒ≈ ’∂Õ
Ó»ø‘ ¡≈«¬¡≈ ’πfi È‘ƒ ¤æ‚Á∂, ’ÂÒ≈Ó ’∂∫Á∂ È∂ ⁄≈ ’∂Õ
ܻ
59
’ΩÓ ¡≈Ô»Á-Ó≈Ô»Á Á∆, Úæ„ ¡≈ÁÓ ÷≈Ú‰Õ
√Ω ÓÁ «¬æ’ «¬√Â∆, √ø◊ ≈ ‘ø„≈Ú‰Õ
È‹≈Ï ¡≈͉∂ ’π≈È∆ «ÚÙÚ≈√ ¡Â∂ «¬√Ò≈Ó∆ «ÁzÙ‡∆’؉ ¡Èπ√≈
«ÈÓ’-‘≈Ó ÈΩ’ª (È≈«√ ÷ª È≈«¬Ï √»Ï∂Á≈ «ÍÙ≈Ú); ˜ÏÂ∂’≈ ¡Ó∆ª
(«È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ ¡Â∂ Ú˜∆ ’Ó Á∆È); ’≈«¬ √»Ï∂Á≈ª (Í≥‹≈Ï Á∂ ÈÚ≈Ï
˜’∆¡≈ ÷≈È) ˘ «ÿÉ≈ ’Á≈ ˛Õ «¬È∑ª «Ú¡’Â∆¡ª È∂ ¡≈͉∂ Î˜ª ˘
«ÂÒª‹Ò∆ Á∂ ’∂ ¡Â∂ ÙÓ ‘æÔ≈ ˘ «¤æ’∂ ¿πµÂ∂ ‡ø◊ ’∂ ÙÀÂ≈ÈÍæ÷∆ ‘؉ Á≈ √Ï»Â
«ÁæÂ≈ √∆Õ «¬√ Ò¬∆ «¬È∑ª Í≈Âª Ò¬∆ Ú∆ ¿π‘È∂ «È≈Á-√»⁄’ «ÚÙ∂Ù‰ ÚÂ∂
‘ÈÕ ÈÚ≈Ï ˜’∆¡≈ ÷ª È∂ ‹ÁØ∫ ¡≈͉≈ ı˜≈È≈ È≈ÁÙ≈‘ Á∂ ‘Ú≈Ò∂ ’’∂
¿π‘Á∆ ¬∆È ÓøÈ Ò¬∆ ª ¿π‘Á∂ ’≈«¬≈È≈ «’Á≈ ˘ «ÈøÁÁ≈ ‘Ø«¬¡≈ ’Ú∆
«Ò÷Á≈ ˛ :-
÷π√∂ ÏæË∆ Í◊Û∆, ’∆ ÓÁ √Á≈¬∂?
«‹™ ’∂‘ ÷’≈ Í’«Û¡≈, È≈ ÁπøÏ «‘Ò≈¬∂Õ
«‹™ ’ «Ó‘∆ ÓÁ ˘, ’ È≈˜ ÚÒ≈¬∂Õ
¿π‘ Á∂«¬ ı˜≈«È˙∫ Úæ„∆¡ª, ¤«‘ ‹≈È Ï⁄≈¬∂Õ
«¬È∑ª ÂØ∫ ¿πÒ‡ ’Ú∆ È∂ «ÁæÒØ Â∂ √ÀÁØ, «Ó˜≈ ’ÒøÁ Ï∂◊, Ô≈’»Ï ÷ª,
¡˜∆˜ Ï∂◊, ̻͠È≈Ê, ¡≈«’Ò, Óπ˜æÎ, È» Ï∂◊, √æÁ≈Á ÷ª, Ó∆ √ÀÁ ◊πæ¨
¡Â∂ ÷≈È ÁΩª Á∆ √Ú≈Ó∆-Ì◊Â∆ ¡Â∂ Ï‘≈Á∆ Á∆ ÏÛ∆ Â≈∆Î ’∆Â∆ ˛Õ χ≈Ò∂
Á∂ ‘≈’Ó ¡˜∆˜ Ï∂◊ Á∆ Ù‘∆Á∆ Ï≈∂ È‹≈Ï ’«‘øÁ≈ ˛ :-
Ú∂÷ ÙÓ∑≈ Á∆ ΩÙÈ∆, «‹™ Óج∂ ÍÚ≈È∂.
’’∂ «ÈÓ’-‘Ò≈Ò Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á≈, È≈Ò ◊¬∂ ¬∆Ó≈È∂Õ
Óπ˜æÎ Á∆ Ï‘≈Á≈È≈ ÓΩ Ï≈∂ ’Ú∆ «Ò÷Á≈ ˛ :-
’ ’∂ «ÈÓ’ ‘Ò≈Ò∆, «◊¡≈ ¸◊æ«Â¡ªÕ
Í √Ó Ù‘∆Áª Ú≈Ò∆, ÷Û≈ Ï«‘Ù «Ú⁄Õ
¡Â∂ ÷≈È ÁΩª Á∆ Â≈∆¯ ’Á≈ ‘Ø«¬¡≈ ª ¿π‘ Ì≈Úπ’ ‘Ø ¿π«·¡≈ ˛ :-
÷Ò’Â ¡≈÷∂ : “Ú≈‘! Ú≈‘!! ÷≈È ÁΩª Ò«Û¡≈!!!”
Ú√»-Úȉ Ò¬∆ Ú«Â¡≈ ÍÃÏøË
Ú√»-¡≈øÌóÚ≈ «Ú⁄Ò∆ Ó»Ò ÿ‡È≈ Á≈ «Í¤Ø’Û Áæ√Á≈ ‘Ø«¬¡≈ ’Ú∆
«ÁæÒ∆ Á∂ «¬«Â‘≈√ ÚæÒ √ø’∂ ’Á≈ ˛Õ ¿π‘ ’«‘øÁ≈ ˛ «’ «ÁæÒ∆ √Á≈ Úæ÷-Úæ÷
Ï≈ÁÙ≈‘∆¡ª «Ú⁄ fi◊Û∂ Á≈ ’≈È Ï‰∆ ‘∆ ˛Õ «¬√ Á∆ Ó≈Ò’∆ Á∆ ÷≈Â Òæ÷ª
÷»‘‰∆¡ª ◊’ ‘Ø ¸æ’∆¡ª ‘ÈÕ Í «¬√ √ÒÂÈ ¿πµÂ∂ ’Á∆ «’√∂ «¬’Ø ı≈ÈÁ≈È
60
Á≈ ’Ϙ≈ √«Ê È‘ƒ «‘≈Õ «ÁæÒ∆ «¬’ ¡«‹‘∆ «¬√Â∆ Úª◊ ˛ «‹√ ˘
Ù«‘˜≈«Á¡ª Á≈ Ò‘» Í∆ ’∂ √Ú≈Á ¡≈™Á≈ ˛Õ «¬‘ «¬√Â∆ √Á≈ ¿π√ ÍÂ∆ ˘
‘∆ ÚÁ∆ ˛ ‹Ø ˜Ó≈È∂ «Ú⁄ √Ì ÂØ∫ Â’Û≈ ‘ØÚ∂ :-
»ø Òæ÷ ´‘≈¬∆¡ª È∂ ÷»‘‰∆¡ª, «Ó‘ Ó»Ò È≈ ¡≈¬∆Õ
ÂÀ˘ «ÈÚ∆¡ª «˜Ó∆¡ª √≈∆¡ª, ‹æ◊ «Î∆ Áπ‘≈¬∆Õ
«¬’ Ó≈∂∫ «¬’ «√ Ë∂∫, «Èæ ‘π√È √Ú≈¬∆Õ
«ÁæÒ∆ ÂØ∫ Ù«‘˜≈«Á¡ª, ÷À ‘πøÁ∆ ¡≈¬∆Õ
«¬√ ÂØ∫ Ï≈¡Á ’Ú∆ È∂ Ú≈ Á∆ ¡≈øÌ’ ÿ‡È≈ ÷≈È ÁΩª Á∂ «È˜≈Ó-¿πÒ-
ÓπÒ’ ˘ Ó˜≈’ ’È Â∂ √∂-’⁄«‘∆ ¿π√ Á≈ ¡ÍÓ≈È ’È ÚæÒ √ø’∂ ’∆Â≈
˛:
Ó˜≈÷ «È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ ˘, ÷≈È ÁΩª Ò≈¬∂ :
“«’ÏÒª ! Ïπæ„≈ ϪÁ Áæ÷‰∆, Óπ‹∂ ’Ø ¡≈¬∂Õ”
«È˜≈Ó «ÁÒ «Ú⁄ «’Û æ÷Á≈ ˛ Â∂ “Ï≈ÁÙ≈‘ Â∂ ¿π‘Á∂ «Íæ·»¡ª ÂØ∫ ÏÁÒ≈
ÒÀ‰ Á∆¡ª ◊Ø∫Áª ◊πøÁ‰∆¡ª Ùπ» ’ «ÁøÁ≈ ˛Õ”
Í≥‹≈Ï∆ Ú≈ª ¡≈Ó ’’∂ √ø√≈ Á∂ ÒÛ≈¬∆ fi◊Û∂ Á≈ ¡≈Ë≈ ÁØ Í≈√∆’
Í≈Âª : ’Ò Â∂ È≈Á Á∆ ¡≈Í√∆ ÷‡-͇ ˘ ω≈ ’∂ ¡≈øÌ ‘πøÁ∆¡ª ‘ÈÕ
È‹≈Ï È∂ «¬’ ÒøÓ∆ Ú≈Â≈Ò≈Í ≈‘ƒ «¬È∑ª ÁØ Í≈Âª Á≈ ÿ∂¨ fi◊Û≈
«Á÷≈«¬¡≈ ˛ ¡Â∂ ’Ò Á∂ ÙÏÁª ≈‘ƒ «¬’ È≈‡’∆ ‡∂’ Á∂ »Í «Ú⁄ ¡≈¿π‰ Ú≈Ò∂
‘≈Ò≈ Á∆ Ì«Úæ÷Ï≈‰∆ Ú∆ ’ «ÁæÂ∆ ˛ :-
ÓÀ∫ ‡π ‹ª «’√∂ ÚÒ≈«¬Â∆, Â∂∆ √Â≈¬∆Õ
¡æ◊∂ È≈Á Ù≈‘ Á∂, ‹≈ «Á¡ª Áπ‘≈¬∆Õ
˙ÊØ∫ ÒÙ’ ⁄Û∑È ¬∆≈È Êƒ, ’ ÒøÓ∆ Ë≈¬∆Õ
¡≈ ’∂ «‘øÁπ√Â≈È «Ú⁄ ’È, ‹πæË ÒÛ≈¬∆Õ
Ó ’‘≈‰∂ ‘؉◊∂, Ú∂÷∂ ÒØ’≈¬∆Õ
«¬æ’ Á»‹≈ È≈ √øÌÒ∂, Ï∂‡∂ ˘ Ó≈¬∆Õ
’Á∂ ◊ª‘ ◊ª‘ Ò Ï«‘‰◊∂, ÌÀ‰ª Â∂ Ì≈¬∆Õ
Ì ÒÀ‰ ¬∆≈È∆ «ÁæÒ∆˙!, ‡ØÍ∂ Â∂ Í≈¬∆Õ
ÓÀ∫ Ì∆ ÏÁÒ∂ Ò‘ª◊∆, Ì Á»‰ √Ú≈¬∆Õ
ÓÀ∫ ª‘∆¬∂∫ Ë∆ ÷À’≈Ò Á∆, ‘؉∆ Á∆ ‹≈¬∆Õ
«¬È∑ª ÁØ Í≈√∆’ Î√≈Á∆ Í≈Âª Á≈ ÿ∂¨ fi◊Û≈ ÁØ Ï≈ÁÙ≈‘∆¡ª Á∂ ı»È
÷≈Ï∂ Á≈ ’≈È Ï‰Á≈ ˛Õ ÁØÚ∂∫ Í≈Â «¬’ Á»‹∂ ÂØ∫ ÏÁÒ≈ ÒÀ‰ Ò¬∆ Â∂ æ‹-æ‹
61
’∂ ÓÈπæ÷∆ Ò‘» Ó≈√ Á≈ ÌØ‹È ÷≈‰ Ò¬∆ «¬√Α≈È Â∂ «ÁæÒ∆ Á∂ Ï≈ÁÙ≈‘ª ˘ ‹ø◊
Ò¬∆ ¿π’√≈™Á∂ ‘ÈÕ ’Ò È≈Á Ù≈‘ ˘ «‘øÁπ√Â≈È ¿πµÂ∂ ‘ÓÒ≈ ’È, ¿πÊØ∫ Á∆
ÁΩÒ ´æ‡‰, ¡≈ÁÓ∆¡ª Á≈ ’ÂÒ-¬∂-¡≈Ó ’È Ò¬∆ ¿π’√≈™Á∆ ˛Õ ¿π‘
’«‘øÁ∆ ˛ «’ ¸◊æÂ∂ ÂÀÓ» ÚæÒØ∫ ¬∆≈È Á∂ ÒØ’ª ¿πµÂ∂ ACIF «Ú⁄ ’∆Â∂ ‘ج∂ ˜πÒÓª
Á∆ ‹Ø Ì≈‹∆ ⁄Û∑∆ ‘ج∆ ˛ «¬√ Ì≈‹∆ ˘ È≈ÁÙ≈‘ ÂÀÓ» Á∂ ÚøÙ˜ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘
¸◊æÂ∂ ˘ ¿π‘Á∂ ÿ ‹≈ ’∂ Á»‰∆ ’’∂ ÓØÛ ’∂ ¡≈Ú∂ :-
ÓÀ∫ ◊æÒ √π‰≈Úª ’Ò∑ Á∆, ’πfi È‘ƒ Áπ≈‚∆Õ
‹ÁØ∫ «◊¡≈ ÂÀÓ» Ú∆≈È ’, ÚÒ≈«¬Â Âπ‘≈‚∆Õ
Â∂ Ï≈’∆ È≈ ¤æ‚ «◊¡≈, ’πfi ÏØ ¡≈Ï≈Á∆Õ
Âπ‘≈‚∆ ÓÒ ÚÒ≈«¬Â ˘ ´æ‡ ’∂, ÒÀ ◊¬∂ Í≥‹≈Ï∆.
¡Â∂
’≈‘˘ Ò¬∆˙ ‹∂ ‘æÊ ’, Ï∂◊≈È∆ Ì≈‹∆Õ
‹∂ Ó»Ò È‘ƒ √≈ ‹∂ Á∂Ú‰∆, ÂÁ Í≈¬∆ ÷≈Ï∆Õ
‘π‰ Á»‰∆ Á∂¬∆¬∂ ÿ ‹≈«¬’∂, ÂÁ ‘πøÁ∂ ≈˜∆Õ
Í ’ÁØ∫ ‘≈√Ò ‘ج∆ √∆ Ï≈‹ ˘, ¡≈˜Â Óπ◊≈Ï∆Õ
Á»‹∂ Í≈√∂ ’Ò Á≈ ÍÂ∆ “È≈Á” «ÁæÒ∆ «Ú⁄ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ ¡æ◊∂ ‹≈ ’∂ ¿π‘˘
‹ø◊ Ò¬∆ ¿π’√≈™Á≈ ˛ Â∂ ¿π‘˘ ¿π‘Á∂ Ϙπ◊ ÂÀÓ» Á∆¡ª «‹æª Â∂ ´æ‡ª Á∆
Ô≈Á «ÁÚ≈™Á≈ ˛ :-
“‹ÁØ∫ «◊¡≈ ÂÀÓ» ÚÒ≈«¬Â∆, ÓÀ∫ ÂÁØ∫ √ª È≈ÒÕ
¿π√ ´æ‡∆¡ª √Ì ÚÒ≈«¬Âª, ’∆Â∆¡ª Í≈Ó≈ÒÕ
’ «√∆¡ª Á∂ ÁÓÁÓ∂, æƒ Á∂ ÷≈ÒÕ
ÓÀ∫ ÂÁ∂ √∆ Ú ¿πÍ≈«¡≈, ÿæ ÌØ‹È Ê≈ÒÕ
Í »ø Í∆ ¸◊æ«Â¡≈ Ï≈ÁÙ≈‘, ¡æ‹ æ‹ ÷Ú≈ÒÕ”
Í È≈Á «È≈ fi◊Û∂ Á∆ ‹Û∑ ‘∆ È‘ƒ ¨Â∆-÷Ø Ú∆ ˛Õ «¬√ Ò¬∆ «‹æÊ∂
¿π‘ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ ˘ ¿π‘Á∂ Ϙπ◊ ÂÀÓ» Á∆ Ï‘≈Á∆ Â∂ ´æ‡ª Á∆ Ô≈Á «ÁÚ≈ ’∂
‹ø◊ Ò¬∆ ¿π’√≈™Á≈ ˛, È≈Ò ‘∆ ¿π‘Á∂ ¡≈͉∂ ‘∆ ¡Ó∆ª Á∆ ◊æÁ≈∆ Ï≈∂ √ø’∂Â
’’∂ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∂ ÿ «Ú⁄ Í≈Û Ú∆ Í≈™Á≈ ˛Õ ¿π‘˘ Áæ√Á≈ ˛ «’ ¿π‘Á∂
¡Ó∆ Ú˜∆ È≈ÁÙ≈‘ È≈Ò Ò∂ ‘ج∂ ‘È ¡Â∂ ¿πÈ∑ª È∂ «⁄æ·∆¡ª «Ò÷ ’∂ È≈Á
Ù≈‘ ˘ «‘øÁπ√Â≈È ¿πµÂ∂ ‘ÓÒ≈ ’È Ò¬∆ ÏπÒ≈ Ì∂«‹¡≈ ˛ :-
“ÂÀÊØ∫ ‘ج∂ È∂ Î≈¿»È, Óπ√≈«‘Ï Â∂∂Õ
«¬È∑ª ◊πÎ∆¡≈ «Ò÷ ’∂ ¡˜∆¡ª, ÿæÒ∆¡ª √Ω Ú∂∂Õ
62
 «¬È∑ª ’√Óª ’’∂ ⁄≈Û∑∂, È≈Á Á∂ ‚∂∂Õ
˙√ √æÁ Ò¬∂ È∂ ÓπÒ’ ÂØ∫, ¡√Ú≈ ⁄ø◊∂∂Õ”
Ú√»-«Ú√Ê≈
Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∂ ÿ Á∆ Îπæ‡ Á≈ Í«‘Ò≈ ÷؇≈ ÈÂ∆‹≈ «¬‘ «È’«Ò¡≈ «’
÷≈È ÁΩª È∂ «È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ ˘ “Ïπæ„≈ ϪÁ Áæ÷‰∆” ’«‘ ’∂ Ó÷ΩÒ ’∆Â≈ Â∂
«È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ È∂ ÷≈È ÁΩ≈ ÂØ∫ ÏÁÒ≈ ÒÀ‰ Ò¬∆ ’øË≈ «Ú⁄ ÏÀ·∂ È≈ÁÙ≈‘
˘ «‘øÁπ√Â≈È ¿πµÂ∂ ⁄Û∑≈¬∆ ’È Ò¬∆ «⁄æ·∆ «Ò÷∆Õ
’Ò Á∆ ¿π’√≈‘‡ Á∂ ’≈È È≈Á Ù≈‘ ÏÛ∆ Á∂ ÂØ∫ ¡≈͉∂ ÓÈ «Ú⁄ «¬‘
√Ø⁄ √Ø⁄Á≈ ¡≈ «‘≈ √∆ «’ ¿π‘ «‘øÁπ√Â≈È ¿πµÂ∂ ‘ÓÒ≈ ’’∂ ¸◊æÂ∂ ÂÀÓ» ÚæÒØ∫
¬∆≈È∆¡ª Á∂ «√ ”Â∂ ¬∆≈È Á∆ ´æ‡Ó≈ Â∂ √≈Û Î»’ Á∆ ⁄Û∑∆ ‘ج∆ Ì≈‹∆
«‘øÁπ√Â≈È∆¡ª ˘ ¿πÈ∑ª Á∂ ÿ ‹≈ ’∂ ÓØÛ ’∂ ¡≈Ú∂Õ «È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ Á∆ «⁄æ·∆
«ÓÒ‰ ”Â∂ ¿π√ Á∂ «ÁÒ «Ú⁄ ´’∆ ‘ج∆ «¬æ¤≈ ¡ÓÒ∆ »Í Ë≈È ’È Ò¬∆ ÌÛ’
¿πµ·Á∆ ˛Õ Í Ï≈’∆ ÷ª Ú˜∆ Á∆ √Ò≈‘ È≈Ò ¿π‘È∂ ‘ÓÒ≈ ’È ÂØ∫ Í«‘Òª
¡≈͉≈ ÌÂ∆‹≈ Ù«‘Ï≈˜ ÷ª «ÁæÒ∆ Ì∂‹ ’∂ ˙ÊØ∫ Á∂ ‘≈Ò≈ ˘ ‹≈‰È≈ Ú∆ ˜»∆
√Ó«fi¡≈Õ Ù«‘Ï≈˜ ÷ª È∂ È≈Á Ù≈‘ ÚæÒØ∫ «Ò«÷¡≈ ‘Ø«¬¡≈ «¬’ Úø◊≈ Ì«¡≈
÷ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∂ ¡æ◊∂ ‹≈ ’∂ æ«÷¡≈ :-
“Â∂ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ ¸◊æ«Â¡≈! √π‰ Ï≈Ï¡≈È∆Õ
¬∂‘≈ ÂÀ˘ ÿæÒ∆¡≈, Ï≈ÁÙ≈‘ «ÈÙ≈È∆Õ
‹ª Â∂ ÷ø‚≈ ⁄æ’ ÒÀ, Í∂Ù≈ √πÒÂ≈È∆Õ
È‘ƒ ◊Ò Â√Ï∆‘, «√ ’πæÒ≈‘ Ë, ¿π· ‘Ø √ÀÒ≈È∆Õ”
«¬‘ ËÓ’∆ Ì«¡≈ ÷ ÍÛ∑ ’∂ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∂ ¡øÁØ∫ ¬∂Ù∆¡≈ Á∂ Ó‘≈È ‹∂»
‹ÈÀÒ ÂÀÓ» Á≈ √πæÂ≈ ‘Ø«¬¡≈ ÷»È ‹≈◊ ¿πµ«·¡≈Õ fi◊Û∂ Á∂ Í≈Â È≈Á È∂ ¿π√
˘ ÌÛ’≈«¬¡≈ ª Í«‘Òª ‘∆ ‘Ø«¬¡≈ √∆ «¬√ Ò¬∆ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ ÏÛ∂ ◊πæ√∂ «Ú⁄
Ù«‘Ï≈˜ ÷ª ˘ ¿πµÂ «ÁøÁ≈ ˛ ¡Â∂ ÂÀÓ» Á∂ ‘ÓÒ∂ Á∆ Ô≈Á ’≈ ’∂ ‚≈Ú≈ «ÁøÁ≈
˛ :-
“Ô≈Ø! «¬‘ ’Ω‰ ’Ó∆È≈ ¡≈ÁÓ∆, ÏØÒ∂ Ï≈ÁÙ≈‘ªÕ
«¬‘˘ «Á˙ ‹Ú≈Ï Ú’∆Ò ˘, ÓπÛ ‹≈¬∂ «Í¤≈‘ªÕ
«¬‘ Ò¬∂ √π ’øË≈ Á∆, ‘Ø ’≈ÏÒ Á∆ ≈‘ªÕ
¬∂‘Á∆ ÓÙ‘æÁ Â∂ «‘≈ ˘, ÿæ Â∂◊ƒ ◊≈‘ªÕ
‹∂‘Û∆ ’∆Â∆ √∆ ÂÀÓ» È∂, ’ÂÒ≈Ó «√Í≈‘ªÕ
ÓÀ∫ ª ⁄Û∑ ’∂ «’Ò∑≈ ’øË≈ Á≈, √‰∂ Ïπ‹∆¡ª „≈‘ªÕ”
63
Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á≈ «¬‘ ÁÒ∂∆ Ì«¡≈ ¿πµÂ √π‰ ’∂ Ù«‘Ï≈‹ ÷ª ÏÛ≈ ˛≈È
‘Ø«¬¡≈Õ ¿π‘˘ «È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ ¿πµÂ∂ Ùæ’ ‘Ø «◊¡≈ «’ ¿π√ È∂ √æÁ∂-ÍæÂ «Ú⁄
fi»·∆¡ª ◊æÒª ‘∆ «Ò÷∆¡ª ‘؉◊∆¡ªÕ Í ‹ÁØ∫ «È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ ¿π‘˘ ’π≈È
Á∆ √‘πø ¸æ’ ’∂ È≈Á Ù≈‘ Á∆ ÓÁÁ ’È Á≈ Ô’∆È «ÁÚ≈™Á≈ ˛ ª Ù«‘Ï≈˜
÷ª ¡≈͉∂ ⁄≈⁄∂ È≈Á Ù≈‘ ˘ «Ò÷ Ì∂‹Á≈ ˛ «’ :-
Â∂ ⁄Û∑ ’∂ ¡≈ «ÈÙø◊ »ø, ‘Ø Ï∂ÍÚ≈‘Õ
Â∂ «¬‘Á≈ È≈ ’ج∆ ¡≈«’Ò Ú˜∆ ˛, È≈ ÓÁ «√Í≈‘Õ
¬∂Ê∂ ÿ≈‡≈ Ú≈Ë≈ ’πfi È≈, È≈ „æ’∆ „≈‘Õ
È≈ ’ج∆ ’æ÷ È≈ ÍØ‘Ò∆, È≈ fi≈Û∆ fi≈‘Õ
«¬‘ √πÈ∂‘≈ «ÓÒ‰ ”Â∂ È≈Á Ù≈‘ ◊˜È∆, ’≈ÏÒ, «ÍÙ≈Ú, ‹Ò≈Ò≈Ï≈Á,
¡ÀÓÈ≈Ï≈Á Â∂ Ò≈‘Ω «‹æÂÁ≈ ‘Ø«¬¡≈ ’È≈Ò ¡≈ Í‘πø⁄Á≈ ˛ «‹æÊ∂ ÷≈È ÁΩª Á∆
¡◊Ú≈¬∆ ‘∂· ÓπˆÒ √ÀÈ≈ ˙‘Á≈ ‡≈’≈ ’È Ò¬∆ Í«‘Òª ‘∆ «Â¡≈ ÷Û∑∆ √∆Õ
«¬√ ¡øÂÓ ‡≈’∂ «Ú⁄ ÓπˆÒ ÎΩ‹ Á∆ ‘≈ ‘πøÁ∆ ˛ Â∂ È≈Á Ù≈‘ «‹æ ‹ªÁ≈ ˛Õ
«ÍÙ≈Ú ÂØ∫ ’È≈Ò Âæ’ Á∆¡ª ÒÛ≈¬∆¡ª «Ú⁄ fi»·∂, Óæ’≈, Î∂Ï∆ Â∂
«√ÎÒ∂ «‹æÂÁ∂ ‘È ¡Â∂ √Ú≈Ó∆-Ì◊Â, ÷≈ÈÁ≈È∆ √≈¿» Â∂ √æ⁄∂ ÓÁ-¬∂-ÓÀÁ≈È
«¬È∑ª Á∂ ‘æÊØ∫ ‘≈Á∂ ‘ÈÕ «ÍÙ≈Ú Á∂ ‘≈’Ó È≈«√ ÷ª È∂ ¡≈͉∂ Ó≈Ò’ Óπ‘øÓÁ
Ù≈‘ Ò¬∆ ‹≈È Ú≈È Á∆ ʪ ÒØ‘≈ ¤æ‚ ’∂, ◊Ò Í‡’≈ Í≈ ’∂, È≈Á Ù≈‘ Á∆
¬∆È ÓøÈ Ò¬∆, Ò≈‘Ω Á∂ √»Ï∂Á≈ “÷≈È Ï‘≈Á” ˜’∆¡≈ ÷ª È∂ ÷˜≈È∂ ”⁄Ø∫ Ì≈∆
’Ó Úæ„∆ Á∂ ’∂ ¡≈͉∆ ◊æÁ∆ Ï⁄≈ Ò¬∆, Áæ÷‰ Á≈ √»Ï∂Á≈ «È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’
(«‹√ ˘ È‹≈Ï ÓÈ√» ¡Ò∆ ’«‘øÁ≈ ˛) Â∂ Ú˜∆ ’ÓÁ∆È È≈Á Ù≈‘ È≈Ò
Ò∂ ‘ج∂ √ÈÕ ’È≈Ò Á∆ ÒÛ≈¬∆ √Ó∂∫ «¬‘ ÁØÚ∂∫ ÷≈È ÁΩª Â∂ ¿π‘Á∂ «ÈÓ’ ‘Ò≈Ò
‘Ó≈«¬Â∆¡ª ˘ Ó«Á¡ª ¸æÍ-⁄≈Í Á∂÷Á∂ ‘∂ Â∂ È≈Á Ù≈‘ È≈Ò È≈ ÒÛ∂Õ ‹ÁØ∫
È≈Á Ù≈‘ ÒÛ≈¬∆ «‹æ «◊¡≈ ª «¬‘ ÁØÚ∂∫ √∂¡≈Ó ¿π‘Á∂ È≈Ò ‹≈ «ÓÒ∂Õ «¬√
ÂØ∫ ¿πÒ‡ Ù«‘ÈÙ≈‘ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∂ √Ú≈Ó∆-Ì◊ Â∂ «ÈÓ’ ‘Ò≈Ò ¡Ó∆ «Ó˜≈
’ÒøÁ Ï∂◊ (¡ÀÓÈ≈Ï≈Á Á≈ ‘≈’Ó) : ÷Ú≈‹≈ Ô≈’»Ï ÷ª (Ò≈‘Ω Á∆ ÎΩ‹ Á≈
‹ÈÀÒ), ¡˜∆˜ ÷ª (χ≈Ò∂ Á∆ «¬ÓÁ≈Á∆ ÎΩ‹ Á≈ ¡≈◊»), ̻͠È≈Ê Á∂
√«È¡≈√∆ √≈Ê∆¡ª, Óπ˜æÎ (÷≈È ÁΩª Á≈ Ì≈), ¡≈«’Ò, È» Ï∂◊, ÙæÁ≈Á ÷ª,
Ó∆ ◊πæ¨ Â∂ ÷≈È-¬∂-ÁΩª (√ÀÈ≈ÍÂ∆) È∂ ¡≈͉∂ Ó≈Ò’ Ò¬∆ ‹≈Ȫ Ú≈
«ÁæÂ∆¡ªÕ «‹æ ˜≈ÒÓ È≈Á Ù≈‘ Â∂ ¿π√ Á∂ ‘≈Ó∆ (Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∂ «ÈÓ’-‘≈Ó)
¡Ó∆ª Á∆ ‘ج∆Õ
64
Ó‘≈ÂÓ (¿πÍ√ø‘≈)
√ø√«¥Â Ó‘ª-’≈«Ú Á∆ ÍøÍ≈ Á∂ ÍÃÌ≈Ú ¡Ë∆È Ú≈ª Á∂ ¡ø «Ú⁄ Ú∆
Ó‘≈ÂÓ ‹ª ¿πÍ√ø‘≈ Á∂‰ Á≈ «Ú≈‹ ÍÃ⁄«Ò ‘Ø «◊¡≈Õ «¬√ «‘æ√∂ «Ú⁄ ’Ú∆
ÙπÌ’≈ÓÈ≈ ’Á≈ √∆ ¡Â∂ √ث¡ª-Í≈·’ª ˘ «¬‘ Áæ√Á≈ √∆ «’ ¿πÈ∑ª ˘ ¿π‘
«ÚÙ∂Ù Ú≈ √π‰È-ÍÛ∑È Á≈ ’∆ Ò≈Ì ‘ج∂◊≈? È‹≈Ï È∂ ¡≈͉∆ ⁄È≈ Á∂ ¡øÂ
«Ú⁄ √Ú≈Ó∆-Ì◊ ÷≈È ÁΩª Á∆ ÓΩ ¿πµÂ∂ «¬’ ‘¿π’≈ Ì«¡≈ ˛ ¡Â∂ Áæ«√¡≈
˛ «’ «È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ ¡Â∂ ÈÚ≈Ï ’ÓÁ∆È Ú˜∆ Á∆ ◊æÁ≈∆ Á∂ ’≈È
ÙÂø‹ Á∆ Úæ‚∆ ◊؇ ÷≈È ÁΩª Ó≈«¡≈ «◊¡≈ Â∂ Ï≈˜∆ ‘≈∆ ◊¬∆ Í È≈Á
Ù≈‘ Á∂ ˜πÒÓ Á∆ √˜≈ √≈∂ «‘øÁπ√Â≈È ˘ ‘∆ Ìπ◊‰∆ ͬ∆ :-
Ïπ‹Ï≈˜∆ ÙÂø‹ Á∆, Ó≈ π’ ¿π‚≈¬∂Õ
Í ËØ‘∆ È≈˜ Ù≈‘ Á∆, «‘øÁ √≈∆ Í≈¬∂Õ
¿πÍØ’Â «Ú⁄≈ ⁄⁄≈ Á∂ ¡≈Ë≈ ”Â∂ «¬‘ «’‘≈ ‹≈ √’Á≈ ˛ «’ È‹≈ÏÂ
Á∆ ⁄∆ ‘ج∆ «¬‘ Ú≈ È≈ «√¯ ¡≈’≈ «Ú⁄ ‘∆ Ï≈’∆ Í≥‹≈Ï∆ Ú≈ª È≈ÒØ∫ √Ì
ÂØ∫ ÒøÓ∆ ˛, √◊Ø∫ «¬√ «Ú⁄ Ú≈ Á∂ ωÂ∆ Ò椉 Ú∆ Í»∆ «ÈÍπøÈÂ≈ È≈Ò »ÍÓ≈È
‘ج∂ ‘ÈÕ
JJ
65
E. È‹≈Ï Á∆ ÔπæË Úȉ ’Ò≈
’Ú∆ È‹≈Ï È∂ È≈ÁÙ≈‘ Á∂ «‘øÁ√ π Â≈È ¿πµÂ∂ ‘ÓÒ∂ √øÏË
ø ∆ «Ò÷∂ ‘ج∂ Ï∆
’≈«Ú «Ú⁄ È≈ «√¯ È≈ÁÙ≈‘ Á∆¡ª «¬√Α≈È ÂØ∫ ÒÀ ’∂ ’È≈Ò Â’ Á∆¡ª ÎΩ‹∆
«‹æª Á≈ ‘≈Ò ‘∆ Áæ«√¡≈ ˛, √◊Ø∫ ÔπË æ «¤ÛÈ Á∂ ’≈Ȫ, ÎΩ‹ª Á∆ ⁄Û∑≈¬∆, Á»Âª
≈‘ƒ √πÈ‘∂ ∂ Ì∂‹‰ ¡Â∂ ‘≈-«‹æ ÂØ∫ Ï≈¡Á Á∆ ÓÀÁ≈È-‹ø◊ Á∆ √«ÊÂ∆ Ú∆ Áæ√∆ ˛Õ
¿π‘Á∆ «¬√ ¤Ø‡∆ «‹‘∆ ⁄È≈ ÂØ∫ ÓæË’≈Ò∆È ÔπË æ √Óæ◊∆, ¡≈Á«Ù’ ÔØË∂ Á∂
√ø’ÒÍ, ‹ø◊∆ ‘«Ê¡≈ª, ÒÛ≈¬∆ Á∂ √≈Ó≈È „؉ Ò¬∆ ¡Â∂ «ÚÚ‘≈«’ ÔπË æ √Ó∂∫
ÚÂØ∫ «Ú⁄ ¡≈¿π‰ Ú≈Ò∂ ‹≈ÈÚª, ‹ø◊∆ È≈¡«¡ª, ÔπË æ Á∂ «ÚË∆ «ÚË≈È, ‹ø◊∆
√≈˜ª ¡≈«Á Ï≈∂ Ú∆ ÏÛ∆ √øÂ÷ Ø ‹È’ Ú≈’¯∆ «ÓÒÁ∆ ˛Õ ¿π‘Á∆ «¬‘ ⁄È≈ «‹æÊ∂
ÔπË
æ «Ú⁄ ÚÂ∆ ‹≈‰ Ú≈Ò∆ √Óæ◊∆ Á∆ ‹≈‰’≈∆ ÂØ∫ ÌÍ» ˛, ¿πÊ∂ È≈Ò ‘∆
ÓæË’≈Ò∆È √Ó≈‹ Á∂ ÔπË æ √øÏË ø ∆ «ÚË∆-«ÚË≈È Íæ÷ ˘ Ú∆ Í≈·’ª Â’ Í‘π⁄ ø ≈™Á∆
˛Õ È‹≈Ï Á∆ «¬√ ⁄È≈ ÂØ∫ ÍÂ≈ Òæ◊Á≈ ˛ «’ È≈ÁÙ≈‘ Á∂ √Ó∂∫ “ÿØÛ≈” ‹ø◊ ”Â∂
‹≈‰ Ú≈Ò∂ ÔØË∂ Ò¬∆ Ò≈Ì’≈∆ ÍÙ» √∆Õ ÿØÛ-√Ú≈ √≈Ò≈ ÎΩ‹ Á∆ ¡«Â ÒÛ≈’» Â∂
«‹æ «ÁÚ≈¿» Â≈’ ‘πÁ ø ∆ √∆Õ «¬√Α≈È ÂØ∫ È≈ÁÙ≈‘ ‹ÁØ∫ ¡≈͉∆ ÎΩ‹ ˘ ’»⁄ Á≈
‘π’Ó «ÁøÁ≈ ˛ ª ’Ú∆ È‹≈Ï È≈Á∆ ÎΩ‹ Á∆ Â≈∆Î ’Á≈ ‘Ø«¬¡≈ ¿π‘Á≈ √Ì
ÂØ∫ Í«‘Ò≈ ◊π‰ «¬‘ Áæ√Á≈ ˛ «’ ¿π√ Á∆ ÎΩ‹ ’ØÒ ÚË∆¡≈ Â∂ Â∂˜ ÿØÛ∂ √È, «‹‘Û∂
«’ «¬’ Âø◊Û ÿ≈‘ Á≈ ÷ªÁ∂ √È, Á√ √∂ Á≈‰≈ Ó√≈Ò≈ ÷ªÁ∂ √È Â∂ ¿»·ª «‹øÈ≈
Ì≈ ¸æ’ ÒÀ∫Á∂ √È :-
¿π‘ «⁄æÒ∆ ÷ªÁ∂ ÿ≈‘ Á∆, ≈ÂÏ Á«‘ √∂Õ∂
¿π‘ Ì≈ ¿π·ªÁ∂ ÙπÂ Á≈, ÷πÙ’∆ Á∂ Ï∂ÛÕ∂
¯Ω‹ Â∂ Ï≈ÁÙ≈‘ Á∂ √øÏË ø ó‹ÁØ∫ ’ج∆ Ï≈ÁÙ≈‘ ÍÁ∂√ «Ú⁄ ‹ø◊∆ Óπ«‘øÓ ¿πµÂ∂
‹≈‰ Òæ◊Á≈ √∆ ª «√Í≈‘∆¡ª ÚæÒ∫Ø ’πfi Ùª ¿π‘Á∂ ¡æ◊∂ æ÷∆¡ª ‹ªÁ∆¡ª √ÈÕ
ÎΩ‹ ˘ ÂÈ÷≈‘ «’™«’ ¤∂ Ó‘∆«È¡ª «Íæ¤∫Ø «ÓÒÁ∆ √∆, «¬√ Ò¬∆ Óπ«‘øÓ ”Â∂ ‹≈‰ ÂØ∫
Í«‘Òª «Í¤Ò∆¡ª «¤Ó≈‘∆¡ª Á∆ Ï’≈«¬¡≈ ÂÈ÷≈‘ ÎΩ‹ ˘ Â≈ «ÁæÂ∆ ‹ªÁ∆ √∆Õ
Á»‹∂ Á∂Ù Á∆ ´æ‡ ’È Á∆ ¡Â∂ ¿πÊ∫Ø Á∂ Ú√È∆’ª ˘ ’ÀÁ∆ ω¿π‰ Á∆ ÷πÒ æ ∑ Ú∆ ÎΩ‹
˘ Á∂ «ÁæÂ∆ ‹ªÁ∆ √∆Õ «¬√ ÍøÍ≈ Á≈ «¬Ù≈≈ Ș≈Ï È∂ «¬ø‹ ’∆Â≈ ˛ «’ ‹ÁØ∫
È≈Á Ù≈‘ ¡≈͉∂ Á∂Ù «Ú⁄Ø∫ ÂπÈ Òæ◊≈ ª ¿π‘Á∂ «√Í≈‘∆¡ª È∂ ¿π‘Á∂ ¡æ◊∂ «¬‘
√Ú≈Ò æ÷∂ √È :-
66
 “«Í¤Ò∆¡ª √Ì «¤Ó≈‘∆¡ª, ’ Á∂ Ï∂Ï≈’Õ ¡æ◊∫Ø Ï≈ÁÙ≈‘ Óπ‘Ó ø Á Ù≈‘ ◊π√æ ∂ «Ú⁄ ’«‘øÁ≈ ˛ :-
¡æ◊∫Ø ÂÒϪ ’ Á∂ Á»‰∆¡ª, ÎÛ ’ÒÓ ÁÚ≈ÂÕ “Ô≈Ø «¬‘ ’Ω‰ ’Ó∆È≈ ¡≈ÁÓ∆, ÏØÒ∂ Ï≈ÁÙ≈‘ªÕ
Ò؇∆ Â∂ ÏøË Í≥‹≈Ï Á∆, √Ì ’ Á∂ Ó≈ÎÕ ¬∂‘˘ «Á¿π ‹Ú≈Ï Ú’∆Ò ˘, ÓπÛ ‹≈¬∂ «Í¤≈‘ªÕ
÷Ò’Â ‹≈‘≈ Í‘≈Û ˘, «‘◊π, «’Ë∂ Ú≈√Õ ¬∂‘ Ò¬∂ √π ’øË≈ Á∆, ‘Ø ’≈ÏÒ Á∆ ≈‘ªÕ”
«ÁæÒ∆ Â≈¬∆∫ Ï≈ÁÙ≈‘, Ú∂÷ √Â≈ √≈ÎÕ” ÎΩ‹ Á∆ ⁄Û∑≈¬∆óÈ‹≈Ï ¡Èπ√≈ ‹ÁØ∫ È≈ÁÙ≈‘ È∂ ¡‡’ ÂØ∫ ¡æ◊∂ ⁄Û∑≈¬∆
‹ø◊ «¤ÛÈ Á∂ ’≈Èó‘ ‹ø◊ «¤ÛÈ «Í¤∂ ’ج∆ È≈ ’ج∆ ’≈È ‘πÁ ø ≈ ˛ Ì≈Ú∂∫ ’∆Â∆ √∆ ª ≈‘ «Ú⁄ «‹√ «’√∂ È∂ Ú∆ ¿π‘Á≈ ≈‘ Ø«’¡≈ È≈ÁÙ≈‘ È∂ ¿π√ ˘
’ج∆ ÒÛ≈¬∆ Ó‘ªÌ≈ Á∂ √Ó∂∫ Ì≈ «Ú⁄ ÒÛ∆ ◊¬∆ ‘ØÚ∂ Â∂ Ì≈Ú∂∫ Ô»È≈È∆¡ª Á≈ ÂπÂø Ó≈ Óπ’≈«¬¡≈Õ ¿π‘ ‘Û∑ Úª◊ Í≥‹≈Ï ÚæÒ Ú«Ë¡≈Õ ¿π‘È∂ ¡≈͉∂ √Â∂ Á∆¡ª
‡≈‹È ÔπË æ ‘ØÚÕ∂ ÔπËæ Á∂ ÁØ‘ª Ë«Û¡ª ”⁄Ø∫ «¬’ ËÛ≈ ¡≈͉∂ ‘æ’ª Á∆ ≈÷∆ Ò¬∆ ¡Â∂ ÷æ‡Û, ÿ∂Ï,∂ ◊æ÷Û, ÌÀ‰∆ ¡≈«Á ‹≈Â∆¡ª ˘ «ÒÂ≈«Û¡≈ Â∂ ´æ«‡¡≈Õ ¿π‘Á∆ ÎΩ‹ Á∂
Á»‹≈ ÷π√ ¸æ’∂ «¬Ò≈’∂ Á∆ Ú≈Í√∆ Ò¬∆ ÒÛ «‘≈ ‘πÁ ø ≈ ˛Õ «¬ø‹ ‘ ÒÛ≈¬∆ «¬’ ËÛ∂ ÒÛ Í≥‹≈‘ ’Ø‘ Á∆ ⁄ΩÛ≈¬∆ «Ú⁄ ÎÀÒ∂ ‘ج∂ √ÈÕ «‹‘ÒÓ Á∂ ’ø„∂ ”Â∂ ¿π‘È∂ Óπ◊Òª Á∂
Ò¬∆ ¡≈˜≈Á∆ Á∆ ‹ø◊ ‘πÁ ø ∆ ˛ Â∂ Á»‹∂ Ò¬∆ ÍÃÌ æπ Ú ÚË≈¿π‰ Á∆Õ È‹≈Ï Á∆ ⁄È≈ „∂∂ λ’ «ÁæÂÕ∂ ¿π‘ «Ï◊Ò È◊≈∂ ¡≈«Á Ú‹≈ ’∂ ¡æ◊∂ Ú«Ë¡≈Õ √Â∂ «Ú⁄ ◊Ø∫ÁÒ≈
È≈ÁÙ≈‘ Á∂ Ì≈ ¿πµÂ∂ ‘ÓÒ∂ ¡Â∂ «‹æª Á∆ ⁄È≈ ˛Õ «¬√ «Ú⁄ ’Ú∆ È∂ Áæ«√¡≈ Â∂ ≈‹Í»Âª Á∆¡ª ÁØ Ï≈ª √ÈÕ «¬È∑ª ÁØ‘ª ’Ï∆«Ò¡ª Á∂ √Á≈ª «ÁæÒ∫Ø Â∂ √ÀÁØ È∂
˛ «’ È≈Á Ù≈‘ Á∂ «ÁÒ «Ú⁄ ¸◊æ«Â¡ª Á∂ «ÚπË æ Íπ≈‰≈ ◊π√æ ≈ √∆Õ «ÁæÒ∆ Á∂ È≈ÁÙ≈‘ ˘ Ø’‰ Á≈ ÔÂÈ ’∆Â≈ ¡Â∂ ÒÛÁ∂ ‘ج∂ Ù‘∆Á ‘Ø ◊¬∂Õ ÁÛÍ Á∂ «¬Ò≈’∂
Ï≈Á√≈‘ Óπ‘Ó ø Á Ù≈‘ Á∂ Úæ‚∂ Ú‚∂∂ ÂÀÓ» È∂ ¬∆≈È «‹æ‰ ÂØ∫ Ï≈¡Á ¿πÊ∫Ø Á∂ ÒØ’ª «Ú⁄ Í‘π⁄ ø ’∂ È≈ÁÙ≈‘ È∂ ÷»Ï ´æ‡ Ó⁄≈¬∆Õ ¡ø ◊π‹≈ ͑π⁄ ø ’∂ Í∆ ÁØÒ∂ Ù≈‘
˘ ÏÛ∆¡ª ¬∆Ȫ ÓÈ≈¬∆¡ª √ÈÕ È≈ÁÙ≈‘ ¡≈͉∂ Á∂Ù Á∂ Íπ≈‰∂ ¡ÍÓ≈È Á≈ ÏÁÒ≈ Á∂ Ó˜≈ ¿πµÂ∂ √Ò≈Ó∆ «ÁæÂ∆Õ «Î ¿π‘ Ú˜∆≈Ï≈ÁØ∫ Òøÿ ’∂ ¡ÀÓÈ≈Ï≈Á Á∆ ÁÒÁÒ
ÒÀ‰≈ ⁄≈‘πÁø ≈ √∆Õ «¬√ Ò¬∆ ‘∆ ¿π√ È∂ «‘øÁ√ π Â≈È ”Â∂ ‘ÓÒ≈ ’∆Â≈ √∆Õ È‹≈Ï Á∂ «¬Ò≈’∂ «Ú⁄ Í‘π«ø ⁄¡≈Õ ¿π‘Á∂ √æ· ‘˜≈ ÿØÛ √Ú≈ «¬’ ÒøÓ∂ ‹≈Ò Úª◊ ’¬∆
¡Èπ√≈ È≈ÁÙ≈‘ È∂ ¡≈͉∂ ¡Ó∆ª Ú˜∆ª Á∆ «¬’ Ó∆«‡ø◊ «Ú⁄ ¡≈͉≈ «¬‘ ’Ø‘ª «Ú⁄ ÎÀÒ∂ ‘ج∂ √ÈÕ ¡ÀÓÈ≈Ï≈Á «Ú⁄ ¿π‘Á∆ ÒÛ≈¬∆ «Ó˜≈ ’ÒøÁ Ï∂◊ Á∆ ¤Ø‡∆
«¬≈Á≈ «¬ø‹ ˜≈«‘ ’∆Â≈ √∆ : «‹‘∆ ÎΩ‹ È≈Ò ‘ج∆Õ ’Ú∆ È∂ «Ó˜≈ ’ÒøÁ Ï∂◊ Á∆ Ï‘≈Á∆ Á∆ ÏÛ∆ Â≈∆Î ’∆Â∆
“Ô≈Ø Â∆ ’Ò∂‹∂ ÚÓ Á≈, «Á‘πø ≈ƒ ‘æÒÕ∂ ˛Õ «Ó˜≈ ’ÒøÁ Ï∂◊ È∂ ¡≈͉∆ ÊØÛ∆∑ «‹‘∆ ÎΩ‹ È≈Ò È≈ÁÙ≈‘ Á≈ Óπ’≈ÏÒ≈ ’’∂
ÓÀ∫ «ÁæÒ∆ ˘ Ó≈ª ÌÀ∫ ÌÀ∫, Úæ„ «√ ËÛ ◊æÒÕ∂ «ÁÈ Òøÿ≈«¬¡≈ Â∂ Ù≈Ó ˘ ¡≈͉≈ «¬’ ’≈√Á Ò≈‘Ω Ì∂«‹¡≈ ª ‹Ø Ò≈‘Ω∫Ø ÓÁÁ
Í Â÷ Ҭ∆¬∂ Â∂ ’πÒ Â∂, È‘ƒ Â÷ ÌæÒÕ∂ ” Óø◊ √’∂ :-
Á»Â ÿæÒ‰≈óÓæË’≈Ò Á∆¡ª «¡≈√ª «Ú⁄ «¬’ ÍøÍ≈ ÍÃ⁄«Ò √∆ «’ «ÁÈ ÁπÍ«‘≈ ’櫇¡≈ ’Ω‰ ≈ Òøÿ≈Ú∂Õ
ÒÛ≈¬∆ Ùπ» ’È ÂØ∫ Í«‘Òª ÔÂÈ «¬‘ ’∆Â≈ ‹ªÁ≈ √∆ «’ «‹√ ÓÈØÊ Ò¬∆ ÒÛ≈¬∆ «Ó˜∂ ’≈√Á √æ«Á¡≈ «Ò«÷¡≈ Í‘π⁄ ø ≈¬∂Õ
’È∆ ˛ ‹∂ ¿π‘ ÓÈØÊ ÒÛ≈¬∆ ’È ÂØ∫ «ÏȪ ‘∆ Í»≈ ‘Ø ‹≈Ú∂ ª ÒÛ≈¬∆ «Ú⁄ ÁØ‘ª ¿π‘ ¡≈͉∆ ÎΩ‹ ˘ ’«‘øÁ≈ ˛ «’ ¿π‘ ÒÛÁ≈ ‘Ø«¬¡≈ Ó ‹≈Ú∂◊≈ Í ‹ø◊ Á∂
«Ëª Á∂ ÏøÁ∂ ÓÈ ÂØ∫ ˜» Ï⁄≈¬∂ ‹≈‰Õ «¬√ Ò¬∆ ‘’»Óª ¡≈͉∆¡ª Ùª, Óø◊ª ÓÀÁ≈È «Ú⁄Ø∫ Èæ√◊ ∂ ≈ È‘ƒ :-
‹ª «¬Â≈˜ ¡≈͉∂ Á»Â Á∂ ‘æÊ «⁄æ·∆ «Ì‹Ú≈ ’∂, Á»‹∂ ËÛ∂ Âæ’ Í‘π⁄ ø ≈™Á∆¡ª √ÈÕ Â∂ «¬ÊØ∫ Ìæ‹≈ ’ø‚ Á∂, ‹◊ Ò≈‘È Í≈¬∂Õ
È≈ÁÙ≈‘ È∂ Ú∆ «‘øÁ√ π Â≈È ¿πµÂ∂ ‘ÓÒ≈ ’È ÂØ∫ Í«‘Òª ¡≈͉∂ ÌÂ∆‹∂ Á∂ ‘æÊ Í «√ Á∂‰≈ ÓȘ» ˛, ‹∂ «‘øÁ È≈ ‹≈¬∂Õ
Óπ‘Ó
ø Á Ù≈‘ ÚæÒ «¬’ «⁄æ·∆ Ì∂‹∆ √∆Õ Ù«‘Ï≈˜ ÷ª «¬‘ «⁄æ·∆ ÒÀ ’∂ «ÁæÒ∆ Í‘π«ø ⁄¡≈Õ ‹ø◊∆ «Â¡≈∆¡ª Á≈ ‘≈ÒóÈ≈Á Ù≈‘ Á∆ ÎΩ‹ Á∂ ‘È∂∆ Úª◊ ¡æ◊∂ ÚËÁ∂
»≈È∆¡ª ’ØÒ∫Ø Âæ√Ò∆ «ÓÒ‰ ”Â∂ ¿π‘È∂ È≈Á Ù≈‘ Á∆ ËÓ’∆ Ì∆ «⁄æ·∆ Óπ‘Ó ø Á ¡≈¿π‰ Á∆ ıÏ √π‰ ’∂ «ÁæÒ∆ «Ú⁄ ‘Ò⁄Ò Ó⁄ ◊¬∆ √∆Õ √Ì ¸◊æÂ∂ √Á≈
Ù≈‘ ø◊∆Ò∂ Á∂ ¡æ◊∂ ‹≈ æ÷∆ «‹√ Á≈ Ó˜Ó»È «¬‘ √∆ :- ¡≈͉∂-¡≈͉∂ «√Í≈‘∆¡ª ˘ ÍÃ∂ È≈ Á∂‰ Òæ◊∂ «’ ¿π‘ Ï∆ ÔØ«Ë¡ª Á∆ Ú≈«¬Â ˘
“‹ª Â∂ ÷ø‚≈ ¸æ’ ÒÀ, Í∂Ù≈ √πÒÂ≈È∆Õ ’≈«¬Ó æ÷‰ ¡Â∂ Ï≈ÁÙ≈‘ Óπ‘Ó ø Á Ù≈‘ Á≈ ÷≈Ë≈ ‘Ø«¬¡≈ ¨‰ ‘Ò≈Ò ’È
È‘ƒ, ◊Ò Â√Ï∆ «√ ’Ò≈‘ Ë, ¿π· ‘Ø √ÀÒ≈È∆Õ È≈ÁÙ≈‘ È≈Ò ‚‡ ’∂ ÒÛÈ Â∂ ¿π‘˘ ¡æ◊∂ Úˉ ÂØ∫ Ø’‰Õ È‹≈Ï È∂ «¬‘ ÍÃ∂ È≈

67 68
¡ÀÓÈ≈Ï≈Á Á∂ ‘≈’Ó «Ó˜≈ ’ÒøÁ Ï∂◊ Á∂ Ó»‘ ø ∫Ø Ú∆ «ÁÚ≈¬∆ ˛, χ≈Ò∂ Á∂ ‘≈’Ó ’≈ÏÒ ؉ Í·≈‰∆¡ª, ÌøÈ ⁄»Û∂ ’Û∆¡ªÕ
È≈«√ ÷ª ÂØ∫ ¡Â∂ √ø«È¡≈√∆¡ª Á∂ ¡≈◊», ̻͠È≈Ê Á∂ Ó»‘ ø ∫Ø Ú∆Õ ’È≈Ò Á∆ ÒÛ≈¬∆ Í √≈˘ ª ‘∆ ¡≈÷∆ ¡≈Î∆È, Á√Â≈ª ÚÒ∆¡ªÕ
Ùπ» ‘؉ ÂØ∫ Í«‘Òª Óπ‘Ó ø Á Ù≈‘ Á∆ Ï∂◊Ó ÓÒ’≈ ˜Ó≈È∆ È∂ ¡≈͉∂ «√Í≈‘∆¡ª Â∂ ÓπˆÒ ÎΩ‹ È≈Ò ‹≈ ‘∂ ≈‹Í»Âª Á∆ Ó√Â≈È∆ ⁄≈Ò Ï≈∂ ’Ú∆ «Ò÷Á≈ ˛:-
¡¯√ª ˘ Ï‘≈Á∆ «Á÷≈¿π‰ ¡Â∂ ≈‹ ˘ Ï⁄≈¿π‰ Ò¬∆ ÍÃ∂ È≈ «ÁæÂ∆Õ ¿π‘È∂ «’‘≈ ⁄Û∑∂ ¡Ω◊ ø ≈Ï≈Á Ê∆, Ì∂∆ ÿπÒ≈Ú‰Õ
«’ Âπ√ƒ »≈È∆ ¡Ó∆ ‹æÁ∆-ÍπÙÂ∆ ÓÙ‘» √»Ó∂ ‘ØÕ Âπ√ƒ Ï‘π √π÷ ÌØ◊Á∂ ‘∂ ‘ØÕ ¡æ◊∂ ¡øÏ∂ ∆ Â∂ Ó≈Ú≈Û, Ï»Á ø ∆ ÿ«Ò¡≈Ú‰Õ
Âπ‘≈‚∂ «Ú⁄ π√ÂÓ «‹øÈ∆ Â≈’ ˛Õ ÓÀ∫ ¡≈√ ’Á∆ ‘ª «’ Âπ√ƒ ¡≈͉∂ Ï≈ÁÙ≈‘ «¬’ ÿØÛ∂ ÓÁ ˘, ’ ‹ÙÈ «Ú÷≈Ú‰Õ
È≈Ò ËØ÷≈ È‘ƒ ’Ø◊∂ ¡Â∂ ı≈È ÁΩª Á∆ ¡◊Ú≈¬∆ «Ú⁄ ÒÛÁ∂ ‘ج∂ È≈ÁÙ≈‘ ˘ ¿π‘ Í≈ Í≈ Î∆Ó≈ ‡ª’Á∂, ’Ø·∆ fiæ‡ Ò≈Ú‰Õ
’≈∆ ‘≈ «Á¿π◊Õ∂ Óπ‘Ó ø Á Ù≈‘ È∂ Ú∆ ¡≈͉∂ ¡Ó∆ª ˘ Ï‘≈Á∆ «Á÷≈¿π‰ Á∆ «‹Ú∂∫ ‹‘≈˜ √ÓπÁ ø ∆, «◊Á≈Úª ÷≈Ú‰Õ
ÍÃ∂ È≈ «ÁæÂ∆Õ Óπ‘Ó
ø Á Ù≈‘ Á∆ ⁄Û∑≈¬∆ Á≈ ‘≈Ò ’Ú∆ È∂ «¬ø‹ Áæ«√¡≈ ˛ :- È‹≈Ï È∂ Úæ‚∆¡ª ÂØͪ ˘ ◊æ«‚¡ª ”Â∂ ÒæÁ ’∂ ÓÀÁ≈È «Ú⁄ «Ò¡ªÁ∆¡ª ‹≈
⁄Û∑∂ ¸◊æÂ≈ Ï≈ÁÙ≈‘, Ë◊∆ Ë√’≈∂Õ «‘≈ «Á÷≈«¬¡≈ ˛Õ ‹ÁØ∫ ¿πȪ∑ Á∂ Ï≈»Á ˘ ¡æ◊ Òæ◊∆ ª «¬È∑ª Á∆ ◊˜ ÏæÁÒ Úª◊
ÿØÛ≈ √≈„∂ Á√ Òæ÷ ‹Ú≈Û∂ √≈∂Õ √∆Õ «¬È∑ª Á∂ Ó»‘
ø ª ”⁄Ø∫ «È’Ò‰ Ú≈Ò∆ ¡æ◊ ‹‘ÈπÓ Á∆ ¡æ◊ Úª◊ √∆Õ «¬‘ «ÁzÙ ‘Ù
◊Áª ÎÒ’ƒ Í‘π ø ∆¡ª, ÍÀ ◊¬∂ ◊πÏ≈∂Õ «Á‘≈Û∂ Úª◊ ‚≈¿π‰≈ √∆ :-
«Á‘∂ ⁄øÈ È˜ È≈ ¡≈ÚÁ≈, ¡√Ó≈È∆ Â≈∂Õ ⁄Û∑ ÂØͪ ◊悃 „π’ æ ∆¡ª, Òæ÷ √ø◊Ò ÷Û’‰
Úȉ Ò¬∆ Ôπ˪ Á∆ ⁄؉ ¿π‘ Á≈» ÷ªÁ∆¡ª ’Ø‘Ò∆, Ó‰ ◊ØÒ∂ Û’‰Õ
Ș≈Ï Á∂ ÔπË æ -«⁄Âz‰ «Ú⁄Ø∫ «¬’ «ÁÒ⁄√Í ◊æÒ «¬‘ ¿πµÌ ’∂ ¡≈™Á∆ ˛ ¿π‘ Á≈ˆ ÍÒ∆Â∂ ¤æ‚∆¡ª, Úª◊ ÏæÁÒ ’Û’‰Õ
«’ ¿π‘È∂ «√¯ ¿πȪ∑ ‹ø◊ª Á≈ «Ú√Ê≈ ‘∆ ’∆Â≈ ˛, «‹È∑ª «Ú⁄ Óπ‘Ó ø Á Ù≈‘ Á∂ «‹™ Á ÷πÒ æ ∂ Áؘ÷ª, Ó»‘ ø Ì≈‘∆ ÌÛ’‰Õ
«È’Ó-‘Ò≈Ò Ú¯≈Á≈ ÈΩ’ª È∂ ‹Ú≈‰∂ È≈ÁÙ≈‘ Á≈ ‚‡ ’∂ Óπ’≈ÏÒ≈ ’∆Â≈ √∆ Úæ‚∆¡ª ÂØͪ ÂØ∫ ¤π‡ æ ¿»·ª ”Â∂ ÒæÁ∆¡ª ‘ج∆¡ª ¤Ø‡∆¡ª ÂØͪ Ú∆ ⁄æÒ ‘∆¡ª
«’™«’ «¬È∑ª ÔπË æ ª ≈‘ƒ ‘∆ ¿π‘ «Ó˜≈ ’ÒøÁ Ï∂◊, ¡˜∆˜ ÷ª, ̻͠È≈Ê √ÈÕ ‹ÁØ∫ «¬È∑ª ˘ ⁄Ò≈«¬¡≈ «◊¡≈ ª ‘˜≈ª ÓÈπ÷ æ Â∂ ÍÙ» Ó≈∂ ◊¬∂ :-
√ø«È¡≈√∆ ¡Â∂ ’È≈Ò Á∆ ÒÛ≈¬∆ ÂØ∫ ÓπˆÒ √»Ï∆ª (Óπ˜Î æ , ¡≈«’Ò, È» Ï∂◊, Á≈ˆ ÍÒ∆Â∂ ¤æ‚∆¡ª, ‚Ω∫ fiÒ∆ Ò≈¬∂Õ
Ó∆ √ÀÁ ◊π¨ æ ¡Â∂ ÷≈È ÁΩª) ˘ Ù‘∆Á ¡Â∂ ◊≈˜∆ «√æË ’ √’Á≈ √∆Õ ’Ú∆ È‹≈Ï ÍÀ ‘∂ ‘˜≈ ÓÀÁ≈È «Ú⁄, ÁØ Í≈¬∂ ⁄ØÍ≈¬∂Õ
È∂ È≈ÁÙ≈‘ Á∆¡ª ’øË≈, ˆ˜È∆, ’≈ÏÒ, «ÍÙ≈Ú, ‹Ò≈Ò≈Ï≈Á ¡≈«Á ÓπˆÒ ÏøÁ’
» ª ÂπÎ◊ ø ≈ Á∂ ⁄Ò‰ Á≈ «ÁzÙ «¬‘ √∆ :-
«¬Ò≈«’¡ª Á∆¡ª «‹æª Á≈ ‘≈Ò ¡«Â √ø÷Í ∂ »Í «Ú⁄ Áæ«√¡≈ ˛ «’™«’ ¿πÊ∫Ø Á∂ ‹Ú≈È≈ ÂπÎ◊ ø ª Í◊Û∆¡ª, ’ «Ùæ√ √øÌ≈Ò∂.
ÓπˆÒ ‘≈’Óª È∂ ’≈«¬ª Úª◊ fiæ‡ ¬∆È ÓøÈ Ò¬∆ √∆Õ ¿πȪ∑ ÒæÍ∆ Á≈» ·∂«Ò∑¡≈ ¡æ◊ Ò≈ «Í¡≈Ò∂Õ
ÔπË
æ ÚøÈ◊∆¡ªó«¬√ Ú≈ «Ú⁄ ¿π√ È∂ √Óπ⁄ æ ∆¡ª ÎΩ‹ª Á∆ ÒÛ≈¬∆, «¬’æÒ- ∂ √Û’ ÿæÂ∆ √∆ ◊ØÒ∆¡ª Ò‘» ÍÈ≈Ò∂Õ
«¬’æÒ∂ ÔØË∂ Á≈ “‹æ‡-ÔπË æ ”, Úæ‚∆¡ª ÂØͪ, ¤Ø‡∆¡ª ÂØͪ, ÏøÁ’ » ª, Â∆ª, ÂÒÚ≈ª È‹≈Ï ˘ ÔπË æ ’≈Ò Á∆ Í»∆ √»fi ˛ ¡Â∂ ¿π‘È∂ ÒÛ≈¬∆ Á≈ Ș≈≈ È∂«Û™
¡≈«Á Á∆¡ª ¡≈Ú≈˜ª ¡Â∂ ‘Ø ‹ø◊∆ √≈˜ª Á∂ Ú拉, ÔØ«Ë¡ª Á∂ Ó≈È-ÓÈ Á∂ «ÁzÙ Âæ«’¡≈ ‹≈ÍÁ≈ ˛Õ √Óπ⁄ æ ∆ ⁄È≈ «Ú⁄ ÏøÁ’ » ª Á∆ ’≈Û-’≈Û ÂØͪ Á≈ Ë»¡ª, Ë»Û
ÏÛ∂ √π‘‰∂ «⁄æÂ∂ ‘ÈÕ ÔπË æ Ò¬∆ ‹≈ ‘∂ ÔØ«Ë¡ª Á∆ Ó√Â∆ Â∂ ÁÒ∂∆ Ú∆ ÏÛ∆ √Ø‘‰∆ ◊Ø«Ò¡ª Á∆ ’≈Û-’≈Û Ì∆ ͬ∆ ˛Õ ¬∂√∂ Â∑ª ‘∆ Â∆-¡øÁ≈˜ ÎΩ‹ª Â∂ È∂˜Ï ∂ ≈˜ ÎΩ‹ª
«⁄æÂ∆ ˛Õ ı≈È ÁΩª Á∆ ÎΩ‹ Á∆ ÁÒ∂∆ «¬√ ÍÃ’≈ «Á÷≈¬∆ ˛ :- Á∆ ÒÛ≈¬∆ Á≈ «ÁzÙ Ú∆ ÏÛ≈ Ï∆ √∆ ˛Õ È‹≈Ï È∂ «¬’æÒ- ∂ «¬’æÒ∂ ÔØË∂ Á∆ Ï‘≈Á∆
¿πȪ∑ ’æ„∂ ‚ø◊ ¡·»«‘¡ª, Úæ‡ Óπ¤ æ ª Ë∆¡ª ¿π√ Á∂ ÒÛÈ Á∂ ‘πÈ, Ï⁄≈¡ Á∂ ÍÀ∫ÂÛ∂, ÁπÙÓ‰ ¿πµÂ∂ Ú≈ ’È Á∆ ⁄Ò≈’∆ Â∂
¿πȪ∑ √’ Ò¬∆¡ª √Ú≈‘∆¡ª, ‘æÊ „≈Òª ÎÛ∆¡ªÕ ÁÒ∂∆ Ú∆ ÏÛ∆ ÍÃÏ∆ÈÂ≈ È≈Ò «⁄Â∆ ˛Õ «ÈÓ’ ‘Ò≈Ò ÓπˆÒ √À«È’ ˘ ÒÛ«Á¡ª
¡√ƒ ‘‹ ¡Ò∆ ¡Ó∆ Á∂ ‹ø◊ Úª◊, ÿæ «Á¡ª◊∂ ◊Ò∆¡ªÕ Á∂÷ ’∂ Í≈·’ Á∂ «ÁÒ «Ú⁄ ÍÃ√√ ø ≈ Â∂ ‹ØÙ ‹≈◊ ¿π·Á≈ ˛Õ ÷≈È ÁØª Â∂ È≈ÁÙ≈‘

69 70
Á∆ ÒÛ≈¬∆ Á≈ «ÁzÙ «¬ø‹ «Ï¡≈È ’∆Â≈ ˛ :-
÷≈È ÁØª ÿ∂Û≈ ¤Ø«Û¡≈, fi≈◊ ÒÙ’ Ú«Û¡≈Õ
Â∂ ÷ø‚≈ Ë»‘ «Ó¡≈È ÂØ∫, ‘æÊ √æ‹∂ Ϋۡ≈Õ
¿π√ ◊Ó∆ ÷≈Ë∆ ¡«‘‰Ø æ Óø◊∂ √«Û¡≈Õ
¡æ◊∂ ¡≈‘≈ È≈˜ Ù≈‘, ÒØ‘ Ï÷Â ‹«Û¡≈Õ
¿π√ √æ «√Ø «√ Ó≈∆¡ª, È≈ «‘øÁ≈ ¡«Û¡≈Õ
È‹≈Ï Á∂ ÔπË æ Úȉ Á∆ ÷»Ï∆ «¬‘ ˛ «’ ¿π√ È∂ «È∆ √Óπ⁄ æ ∆¡ª ÎΩ‹ª Á∆
√Ó»‘’ ÒÛ≈¬∆ ‘∆ È‘ƒ «Á÷≈¬∆, √◊Ø∫ «¬’æÒ- ∂ «¬’æÒ∂ ÔØË∂ Á∂ ‹π‡
æ -ÔπË
æ Á≈ Ú∆ Ú‰È
’∆Â≈ ˛Õ ‘≈Òª«’ ‹ÁØ∫ È≈ÁÙ≈‘ Â∂ «‘øÁ√ π Â≈È∆ √»Ï∆ª Á∆¡ª ÒÛ≈¬∆¡ª ‘ج∆¡ª,
¿π√ ÂØ∫ „∂ Í«‘Òª ¡≈‘ÓØ-√≈‘Ó‰∂ ÔØ«Ë¡ª Á≈ «È’Ò ’∂ ‹π‡ æ ’∂ ÒÛÈ Á∆ ∆ Óπ’ æ
¸æ’∆ √∆Õ È‹≈Ï ‹≈‰Á≈ ˛ «’ “Ú≈ ‘Ó∂Ù≈ ‹Ø«Ë¡ª Á∆ ¡æ‚-¡æ‚ Ú«‚¡≈¬∆ ’∆Â∂
«ÏȪ √ØÌÁ∆ È‘ƒ...(«¬√ ¿π√)∂ ¿π‘ ‘∆ Íπ≈‰≈ Á√» ’≈«¬Ó æ«÷¡≈ Â∂ «¬’ Ï‘≈Á
˘ Á»‹∂ È≈Ò ÒÛ≈ Ù≈Ï≈Ù «ÁæÂ∆Õ “’’≈Ò Á∆ ÒÛ≈¬∆ √Ó∂∫ «ÈÓÈ«Ò«÷ ‹π‡
«Á÷≈¬∂ ‘È :-
(A) ’≈ÂÒ ’πÒ∆ Â∂ Óπ˜Î æ  Á∆ ÒÛ≈¬∆Õ
(B) Óπ˜Îæ  Â∂ Ù≈‘ ÂÚ≈⁄≈ Á∆ ÒÛ≈∆Õ
(C) Ù≈‘ «◊˜≈Ò∆ Á≈ Óπ˜Î æ  È≈Ò ÔπËæ Õ
(D) ¡≈«’Ò Â∂ Ù≈‘ «◊˜≈Ò∆ Á∆ ÒÛ≈¬∆Õ
(E) ¡≈«’Ò Â∂ ¡˜∆˜ ÷ª ’øË≈∆ Á∆ ÒÛ≈¬∆Õ
(F) ¡≈«’Ò Â∂ ÏÁ Ï∂≈ Á∆ ÒÛ≈¬∆Õ
(G) Ï∂◊ ¬∆≈È∆ ÓπˆÒ Â∂ ÏÁ Ï∂◊ Á∆ ÒÛ≈¬∆Õ
(H) È» Ï∂◊ Â∂ ¡¯˜Ò ’πÒ∆ Á∆ ÒÛ≈¬∆Õ
(I) Ó∆ √ÀÁ ◊π¨ æ ¡Â∂ ’Û≈’ Ï∂◊Õ
(A@) ÙÁ≈Á ÷ª ¡Â∂ ’Û≈’ Ï∂◊Õ
(AA) ÷≈È ÁΩª ¡Â∂ ’Û≈’ Ï∂◊Õ
ÔπË
æ ÂØ∫ Ï≈¡Á Á≈ «ÁzÙóÈ‹≈Ï È∂ ◊«‘ ◊æ⁄ ‘Ø ‘∆ ÒÛ≈¬∆ Á∂ «⁄æÂ Ú∆
«Á÷≈¬∂ ‘È ¡Â∂ ÒÛ≈¬∆ ÂØ∫ Ï≈¡Á «√, Ï≈‘ª, Òæª Úæ„∆¡ª Ú≈Ò∂ ˜÷Ó∆ ÂÛ¯ ‘∂
√∆ª Á∂ ¡ø◊ª Á∂ «ÁzÙ Ú∆ «Á÷≈¬∂ ‘ÈÕ ÂØͪ Á∂ ◊ØÒ∂ Òæ◊‰ ÂØ∫ Ï≈¡Á ÿØÛ,∂ ÓÁ,
‘≈Ê∆, ËÛ≈-ËÛ «‚æ◊Á∂ Â∂ ÓÁ∂ «Á√Á∂ ‘È :-
ÿØÛ≈ Â∂ ÓÁ ÓÀÁ≈È «Ú⁄, „«‘ ÍÀ‰ ¿πÂ≈‰≈Õ
«‹Ú∂∫ Óؤ∂ ’-’ √π‡∆¡ª, ◊øÈ∆¡ª Â÷≈‰≈Õ
71
«‹Ú∂∫ fi◊Û∂ Ù≈Ï∆ Î Â∂, Ϫ‘ Á∂ «√∑≈‰≈Õ
÷∂‚ √πÂæ ∂ È∂ ‘ΩÒ∆ ≈‹Í»Â, ’ √»‘≈ Ï≈‰≈Õ
‹ø◊∆ ÙÏÁ≈ÚÒ∆ Â∂ ‘«Ê¡≈óÈ‹≈Ï È∂ ‹ø◊∆ √≈˜ª ÔπË æ √Óæ◊∆, ‹ø◊∆
‘«Ê¡≈ª ¡≈«Á Á≈ Ú∆ ÏÛ≈ Ú∂Ú∂ Ì«¡≈ «Ï¡≈È ’∆Â≈ ˛Õ È≈ÁÙ≈‘ Á∂ ‘ÓÒ∂ √Ó∂∫
ÔØ«Ë¡ª Á≈ Ú≈‘‰ Ï‰È Ú≈Ò∂ ÍÙ»¡ª «Ú⁄ ÿØÛ≈ Â∂ ‘≈Ê∆ Íë√æË √ÈÕ ÒÛ≈¬∆ ”Â∂
‹≈ ‘∆ ÎΩ‹ Á∂ È≈Ò «Ï◊Ò È◊≈∂, ÁÓ≈Ó∂, Ì∂∆¡ª, Ë◊ª, „ØÒ, ÂøÏ» ∂ ¡≈«Á Úæ‹Á∂
√ÈÕ ÁØ‘ª Í≈«√¡ª Á∆¡ª ÎΩ‹ª Úæ‚∆¡ª ÂØͪ, ¿»·ª ”Â∂ ÒæÁ∆¡ª ‘ج∆¡ª ¤Ø‡∆¡ª ÂØͪ,
ÿØ«Û¡ª Â∂ ÒæÁ∆¡ª ‘ج∆¡ª ‘Ω’Ò∆¡ª ÂØͪ, ÏøÁ’ » ª, Â∆, ÂÒÚ≈ª, È∂˜∂ ¡Â∂ ‘Ø
’¬∆ «’√Ó Á∂ ‘«Ê¡≈ ÚÂÁ∆¡ª √ÈÕ È‹≈Ï Á∆ ‹ø◊∆ ÙÏÁ≈ÚÒ∆ «Ú⁄ Í∂Ù’˜
’≈Â∆, ÂÏÒ’, √»Ò, √Ò∆Â∂, ÎªÙ, ÈΩÏ ı≈Ȫ ¡≈«Á Á≈ Ú∆ «˜’ ˛Õ
«Ú⁄≈ªÂó«¬√ √≈∆ ⁄È≈ Á∂ ¡≈Ë≈ ”Â∂ «¬‘ «’‘≈ ‹≈ √’Á≈ ˛ «’
È‹≈Ï Á≈ ÔπË æ √øÏËø ∆ «◊¡≈È √øÍ» È Â∂ √ÏÍæ÷∆ ˛Õ ¿π√ ˘ ‹ø◊∆ «ÚË∆ «ÚË≈È
æ -ÔπËæ Á∆ Í»∆ √Ófi ˛Õ ¿π√ È∂ ÔπË æ Ùπ» ‘؉ ÂØ∫ Í«‘Òª «¬√ Á∂ ≈‹√∆ ’≈Ȫ, Á»Â ÿÒ‰,
‹ø◊ Á∂ ¡ÀÒ≈È ÎΩ‹∆ ⁄Û∑≈¬∆ ÔØ«Ë¡ª ˘ ÍÃ∂ È≈ Á∂‰≈ ¡≈«Á Í»Ï-ÔπË æ ÍøÍ≈Úª Á≈
«˜’ ’∆Â≈ ˛Õ ‘≈ «‹æ ÂØ∫ Ï≈¡Á ÓÀÁ≈È∂-‹ø◊ Á∆ √«ÊÂ∆ Á≈ ‘≈Ò Ú∆ Áæ«√¡≈
˛Õ ¿π‘Á∆ «¬√ ¤Ø‡∆ «‹‘∆ ⁄È≈ ÂØ∫ “ÓË’≈Ò∆È ÔπË æ √Óæ◊∆ ¡≈ÁÙ’ ÔØË∂ Á∂
√ø’ÒÍ, ‹Ú≈È Â∂ ¡¯√ Á∂ ¡≈Í√∆ √øÏË ø , ‹ø◊∆ ‘«Ê¡≈ª Ì≈ „؉ Ú≈Ò∂ ÍÙ»¡ª,
‹ø◊∆ È≈¡«¡ª ¡Â∂ √≈˜ª Ï≈∂ Í»∆ Ú≈’¯∆ «ÓÒÁ∆ ˛Õ
’Ú∆ È∂ ÒÛ≈¬∆ Á∂ «ÁzÙª ˘ «Ï¡≈È ’È Ò¬∆ «’Â∂ Í≈Âª Á∆ ÒÒ’≈
ÒÛ≈¬∆ Ò¬∆ ‹≈ ‘∆¡ª ÎΩ‹ª Á∆ ⁄ÛÂÒ, „ØÒª È◊≈«¡ª ËΩ∫«√¡ª Á∆ ◊Û◊»‹ ø ,
fiø‚,∂ fiø‚∆¡ª Á∂ Ò«‘≈¿π‰ Â∂ fi»Ò‰ ¡Â∂ ÿæ‡∂ «Óæ‡∆ È≈Ò ¡√Ó≈È ¿πµÂ∂ ‘È∂≈ ¤≈
‹≈‰ Á∂ «ÁzÙ Ú∆ «Ï¡≈È ’∆Â∂ ‘ÈÕ ÔπË æ «Ú⁄ ÎΩ‹ Á∂ ‘ «‘æ√∂ Á∆ ‹ø◊∆ fi≈’∆ ¡æ‚-
¡æ‚ «Ï¡≈È ’∆Â∆ ˛Õ ¿πÁ≈‘‰ Ú‹Ø∫ ◊æ«‚¡ª ¿πµÂ∂ ÒæÁ ’∂ «Ò¡ªÁ∆¡ª ‘ج∆¡ª
Úæ‚∆¡ª ÂØͪ, ¿»·ª ”Â∂ ÒæÁ∆¡ª ‘ج∆¡ª ¤Ø‡∆¡ª ÂØͪ (‹øÏ» ª), ÿØ«Û¡ª ”Â∂ ÒæÁ∆¡ª
ÂØͪ (ÿÛÈ≈Òª); ÂπÏ’ª (ÏøÁ’ » ª), Â∆ ¡øÁ≈˜ ‹ª ËÈπÙË≈∆ ÎΩ‹ª, ÷Û◊Ë≈∆ ÎΩ‹,
È∂˜Ï ∂ ≈˜ ÎΩ‹, ÿØÛ-⁄Û∑∆¡ª ÎΩ‹ª Á∆ ÒÛ≈¬∆ ¡Â∂ ¡æ‚-¡æ‚ ÔØ«Ë¡ª Á∆ «Èæ‹∆
Ï‘≈Á∆ Á∂ «ÁzÙ Ú∆ «Á÷≈¬∂ ‘ÈÕ ÔπË æ √Ó∂∫ ¡Â∂ ¿π√ ÂØ∫ Ï≈¡Á ÂÛÎ ‘∂ ÔØ«Ë¡ª
¿πȪ∑ Á∂ Úæ„∂ ‡π’
æ ∂ ¡ø◊ª Â∂ «÷Ò∂ ͬ∂ Úæ„∂ ‘ج∂ «√ª Á≈ «Ï¡≈È ¬∂È≈ ÔÊ≈Ê ÌÍ»
˛ «’ Í≈·’ √ØÂ∂ Á∂ √≈‘Ó‰∂ ÔπË æ Á∆ √≈∆ fi≈’∆ √≈’≈ ‘Ø ‹ªÁ∆ ˛Õ ¬∂√ Íæ÷ «Ú⁄
«¬‘ Í≥‹≈Ï∆ Ú≈ª «Ú⁄ «√ÓΩ ⁄È≈ ’‘∆ ‹≈ √’Á∆ ˛Õ
JJ
72

G. ’Ò Â∂ È≈Á Á∆ Ì»«Ó’≈
¬∆≈È Á∂ Ï≈ÁÙ≈‘ Á∂ «‘øÁπ√Â≈È ¿πµÂ∂ ‘ج∂ ‘ÓÒ∂ ¡Â∂ ¸◊æ«Â¡ª Á∆
Ï‘≈Á∆ √ÏøË∆ «Ò÷∆ ‘ج∆ È‹≈Ï Á∆ ’≈«Ú ⁄È≈ «¬’ «¬«Â‘≈√’ Ú≈ ˛Õ
ÔπæË Á∂ «Ú≈‹ ¡Èπ√≈ ’Ú∆ È∂ Í«‘Òª “Óø◊Ò≈⁄‰” «ÁæÂ≈ ˛ ¡Â∂ ¿π√ «Ú⁄
«¬√Ò≈Ó∆ ÍøÍ≈ ¡Èπ√≈ “æÏ-¿π√«” Â∂ “’π≈È ¿π√«” ’È ÂØ∫ Ï≈¡Á
«ÁæÒ∆ Á≈ ’¬∆ √Á∆¡ª ÂØ∫ ⁄«Ò¡≈ ¡≈ «‘≈ ı»È∆ «¬«Â‘≈√ Áæ«√¡≈ ˛Õ «¬√ ÂØ∫
¡æ◊∂ ¿π√ È∂ ’Ò Â∂ È≈Á Á≈ ÍÂ∆-ÍÂÈ∆ Á∂ »Í «Ú⁄ ÿ∂¨ fi◊Û≈ «Ï¡≈È
’∆Â≈ ˛Õ «¬‘ fi◊Û≈ Ú≈ «Ú⁄Ò∆¡ª Ó»Ò «¬«Â‘≈√’ ÿ‡È≈Úª ÂØ∫ Í«‘Òª «¬’
Ì»«Ó’≈ Á≈ ØÒ «ÈÌ≈™Á≈ ˛Õ Ú≈ Á∂ ¡øÁ «ÁæÂ≈ ‘Ø«¬¡≈ ’Ú∆ Á≈ «ÁzÙ‡∆’؉
«ÈØÒ «¬√Ò≈Ó∆ ˛Õ ’π≈È, «¬˜≈¬∆Ò Î«ÙÂ∂, Áؘ÷, Ï«‘ÙÂ, ‘»ª, ÈÓ≈˜,
’»‘, ¡Ò∆, «¬Ï≈‘∆Ó ¡≈«Á «Ú⁄ «ÚÙÚ≈√ ÍÃ◊‡≈¿π‰ Ú≈Ò∂ ’Ú∆ È‹≈Ï Á∆
Ú≈ ÂØ∫ Í«‘Òª Òæ◊∆ ‘ج∆ «‘øÁ» «Ó«Ê‘≈√’ Í≈Âª Á∂ fi◊Û∂-Ï«‘√ Á∆ ÒøÓ∆
Ú≈Â≈ Á∂÷ ’∂ ÏÛ∆ ˛≈È∆ ‘πøÁ∆ ˛ ¡Â∂ ‹«◊¡≈√≈ «ÏÂ∆ æ÷‰ Ú≈Ò≈ Í≈Â
«¬‘ √Ø⁄‰ Ò¬∆ Ó‹Ï» ‘Ø ‹ªÁ≈ ˛ «’ «¬‘ «‘æ√≈ È‹≈Ï È∂ ‘∆ «⁄¡≈ ‘ج∂◊≈,
‹ª ¿π√ ÂØ∫ «Íæ¤Ø∫ «’√∂ „≈‚∆-«Ó≈√∆ È∂ È≈Ò ‹ØÛ «ÁæÂ≈ ‘ج∂◊≈Õ «¬‘ Ú∆ √øÌÚ
˛ «’ «¬‘ «‘æ√≈ «’√∂ ◊πøÓÈ≈Ó ’Ú∆ È∂ «⁄¡≈ ‘ØÚ∂ ¡Â∂ ’Ú∆ È‹≈Ï È∂ «¬√
«Ú⁄Ò∆ ’Ò≈ÂÓ’ Ó‘æÂÂ≈ ˘ Á∂÷ ’∂ ¡≈͉∆ ⁄È≈ Á∂ Óπæ„ «Ú⁄ ‹ØÛ «Ò¡≈ ‘ØÚ∂Õ
Í «‹øÈ∆ Á∂ Â’ ’ج∆ ·Ø√ ÍÃÓ≈‰ È≈ «ÓÒ ‹≈Ú∂ ˙È∆ Á∂ Â’ «¬‘ È‹≈ÏÂ
Á∆ ⁄È≈ ‘∆ Óø«È¡≈ ‹≈¬∂◊≈Õ
“’Ò” Á≈ Íπ≈‰’ √ø’ÒÍóÚ≈ Á∂ Óπæ„ «Ú⁄ ¡≈¬∂ “’Ò-È≈Á √øÏ≈Á” Á∆
’Ò≈ÂÓ’ √≈Ê’Â≈ Á≈ «ÚÚ∂⁄È ’È ÂØ∫ Í«‘Òª «¬‘ Ú∂÷‰≈ ωÁ≈ ˛ «’
«¬È∑ª ÁØ Í≈Âª È≈Ò ‹πÛ∆¡ª ‘ج∆¡ª Ë≈È≈Úª ’∆ ‘È? ¡Â∂ ’Ú∆ È‹≈Ï È∂
«¬È∑ª ˘ ‘»-Ï-‘» ÍøÍ≈‹È’ ¡ʪ «Ú⁄ ‘∆ «Ò¡≈ ˛, ‹ª «¬È∑ª ÂØ∫ ’πfi ÓΩ«Ò’
¡Ê Ú∆ ’æ„∂ ‘È? ÙÏÁ-’ØÙ ¡Èπ√≈ “’Ò” fi◊Û∂, Î√≈Á ¡Â∂ ÔπæË Á∆ ‹Ø«◊È∆
˛ ¡Â∂ “ÙÈ∆” (¤«Èæ¤) Á∆ ÍÂÈ∆ ˛Õ «¬√ ÂØ∫ ÚæË ’Ò Ï≈∂ ‘Ø ’ج∆ ‹≈‰’≈∆
È‘ƒ «ÓÒÁ∆Õ ’Ú∆ È‹≈Ï È∂ ÍÂ≈ È‘ƒ «’√ ¡Ë≈ ÂØ∫ ’Ò Á∂ Ó≈«Í¡ª Á≈ Ȫ
Òæ«Ì¡≈ ˛Õ ¿π‘ Áæ√Á≈ ˛ «’ ’Ò “÷À ’≈Ò” Á∆ Ë∆ ˛ ¡Â∂ “‘؉∆” Á∂ ¿πÁ ÂØ∫
73
‹ÈÓ∆ ‘ج∆ ˛Õ ’Ò ˘ ¡≈͉∂ Ó≈«Í¡ª Á∆ Ï‘≈Á∆ ¡Â∂ ÒÛ≈’» √πÌ≈¡ ¿πµÂ∂ ÏÛ≈
Ó≈‰ ˛Õ ¿π‘ ¡≈͉∂ ÍÂ∆ È≈Á È≈Ò ÒÛÁ∆ ‘ج∆ ¿π‘˘ ‚≈¿π‰ Ò¬∆ ¡≈͉∂
Ó≈«Í¡ª Á∆ ËΩ∫√ «ÁøÁ∆ ˛ :-
“ÓÀ∫ ª‘∆¬∂∫ Ë∆ ’À ’≈Ò Á∆,
‘؉∆ Á∆ ‹≈¬∆Õ”
“È≈Á” Á≈ Íπ≈‰’ √ø’ÒÍó«‹Ú∂∫ «’ Í«‘Òª Áæ«√¡≈ ‹≈ ¸æ’≈ ˛ «’
Ù≈√Âª Á∂ Óæ ¡Èπ√≈ ’Ò Á≈ ÍÂ∆ “¤«Èæ¤” ˛, Í ’Ú∆ È∂ ÍøÍ≈ Á∂ ¿πÒ‡
’Ò ˘ “È≈Á” Á∆ ÍÂÈ∆ ω≈ ’∂ Í∂Ù ’∆Â≈ ˛Õ È≈Á Íπ≈‰’ Í≈Â ˛ Â∂ «¬√
Á≈ «˜’ √≈∂ Íπ≈‰ª «Ú⁄ «ÓÒÁ≈ ˛Õ “È≈ÒøÁ≈” «ÚÙ≈Ò ÙÏÁ √≈◊ ¡Èπ√≈
È≈Á ÏÑÓ≈ Á≈ ÍπæÂ ˛Õ ¿π‘ ¡«Â Á≈ Ì◊ ‘؉ Á∂ È≈Ò-È≈Ò ÏÛ≈ √«Â’≈
ÍÃ≈Í «Ù∆ Ú∆ ˛Õ Í ¬∂È∂ √Á◊π‰ª Á∂ Ó≈Ò’ «Ù∆ È≈Á «Ú⁄ «¬’ Ï‘π Úæ‚∆
’Ó˜Ø∆ Ú∆ ˛Õ ¿π‘ «¬‘ ˛ «’ ¿π‘˘ ¬∂Ë Á∆¡ª ˙Ë Â∂ ˙Ë Á∆¡ª ¬∂Ë
¨Â∆¡ª Ò≈ ’∂ ¡Â∂ ¸◊Ò∆¡ª ’’∂ fi◊Û∂ Î√≈Á ’≈¿π‰ «Ú⁄ ÏÛ≈ Ó˜≈
¡≈™Á≈ ˛Õ «‹√ «Ú¡’Â∆ ˘ Íπ≈‰ª Á∆ ‹≈‰’≈∆ ˛ ¡Â∂ ‹Ø È≈Á Á∂ ÍÃÓ≈«‰’
¡≈⁄‰ Â∂ ¿π‘Á∂ È≈Ò √øÏø«Ë «¬«Â‘≈√ ˘ ‹≈‰Á≈ ˛, ¿π‘˘ È≈Á ˘ ’Ò Á≈
ÍÂ∆ Á∂÷ ’∂ ÏÛ∆ ˛≈È∆ ‘ØÚ∂◊∆Õ “⁄ø‚∆ Á∆ Ú≈” Á∂ ’Â≈ √Ã∆ ◊Ø«ÏøÁ «√øÿ ‹∆ È∂
’Ò Â∂ È≈Á ˘ fi«Û¡ª Á∆ ¡æ◊ ˘ ÌÛ’≈¿π‰ Ú≈Ò∂ Í≈Â ª Óø«È¡≈ ˛ Í
ÍÂ∆-ÍÂÈ∆ È‘ƒ «’‘≈ :-
Èæ⁄∆ ’Ò √Ø√∆, ’Ò È≈Á ‚¿π» Ú≈«¬¡≈Õ
√ÍæÙ‡ ˛ «’ ’Ú∆ È‹≈Ï È∂ ’Ò Â∂ È≈Á ˘ ÍÂ∆-ÍÂÈ∆ Á∂ «ÙÂ∂ «Ú⁄
«Á÷≈ ’∂ ¡≈͉∆ ¡«◊¡≈ÈÂ≈ Á≈ √ϻ ‘∆ «ÁæÂ≈ ˛Õ
√≈«‘ «Ú⁄ Íπ≈‰’ Âæ Á∆ ÚÂØ∫ Á∆¡ª «’√Óªó«‘øÁπ√Â≈È «Ú⁄
Óπ√ÒÓ≈Ȫ Á∂ ¡≈¿π‰ ÂØ∫ Í«‘Òª ¡Â∂ «Íæ¤Ø∫ Ú∆ Íπ≈‰-√≈«‘ √ø√«¥Â’ ¡Â∂
Ë≈«Ó’ ⁄∂ÂÈ≈ Á≈ ¡ø◊ Ï«‰¡≈ «‘≈ ˛Õ Íπ≈‰ª Á∆¡ª ’‘≈‰∆¡ª Â∂ Í≈Âª ˘
√≈«‘Â’≈ª È∂ ’¬∆ »Íª Â∂ ÓÈØʪ Ò¬∆ Ú«Â¡≈ ˛ :-
(A) Íπ≈‰’ ’‘≈‰∆¡ª ‹ª Í≈Âª Á∆ ÍÃÂ∆’ª Ú‹Ø∫ ÚÂØ∫Õ
(B) ¡Òø’≈ª Á∂ »Í «Ú⁄ Ú ’∂ ’≈«Ú Á∆ ÙØÌ≈ ÚË≈¿π‰ Á∂ ÔÂÈ È≈ÒÕ
(C) «ÁzÙ‡ªÂ ‹ª ¿πÁ≈‘‰ »Í «Ú⁄ Ú ’∂ «’√∂ «ÚÙ∂ ˘ √ÍæÙ‡ ’È
Á∂ «¬≈Á∂ È≈Ò ÍÃÔØ◊Õ
(D) Íπ≈‰’ È≈Úª, Ê≈Úª, Í≈Âª ¡≈«Á Á≈ √Ï √≈Ë≈È »Í «Ú⁄
«˜’Õ
74
 (E) √»¯∆ ’Ú∆¡ª È∂ ’¬∆ Ê≈Úª ”Â∂ ¡≈͉∂ ¯Ò√¯∂ Á∂ ’πfi Âæª Á∂ «È»Í‰
Ò¬∆ Ú∆ Íπ≈‰’ ’Ê≈Úª Á∆ ÚÂØ∫ ’∆Â∆ ˛Õ
Í»Ï-È‹≈Ï Ú≈ª «Ú⁄ ’Ò Â∂ È≈Áó¿πµÍ ¡√ƒ ’Ò Â∂ È≈Á Á∂
Íπ≈‰’ √ø’ÒÍ ¡Â∂ Íπ≈‰’ Âæª Á∆ Úæ÷-Úæ÷ ÒØÛª Ò¬∆ √≈«‘ «Ú⁄ ’∆Â∆
◊¬∆ ÚÂØ∫ Á∂ «Ú«Ù¡ª Ï≈∂ ⁄⁄≈ ’∆Â∆ ˛Õ ‘π‰ «¬‘ Á∂÷‰≈ Ï≈’∆ «‘ ‹ªÁ≈
˛ «’ È‹≈Ï ÂØ∫ Í«‘Òª Ú≈’≈ª È∂ ¡≈͉∆¡ª ⁄È≈Úª «Ú⁄ «¬È∑ª Á∂ «Ó«Ê’
Í≈Âª Á∆ ÚÂØ∫ «’√ ÓÈØÊ Ò¬∆ ’∆Â∆ √∆?
È‹≈Ï ÂØ∫ Í«‘Ò∂ Ò◊Í◊ √≈∂ Ú≈’≈ª È∂ È≈Á Â∂ ’Ò ˘ fi◊Û∂ ÷Û∑∂
’È Ú≈Ò∂ Í≈Â ω≈ ’∂ Í∂Ù ’∆Â≈ ˛Õ ◊π» È≈È’ Á∂Ú ‹∆ “¡≈√≈ Á∆ Ú≈” «Ú⁄
’«‘øÁ∂ ‘È «’ “È≈Áπ È≈⁄À ’≈«Ò È≈ Ì≈¿πÕ” ¡Ê≈ È≈Á fi◊Û∂ ÷Û∑∂ ’È
Ò¬∆ Èæ⁄ «‘≈ ˛Õ ◊π» ◊Ø«ÏøÁ «√øÿ ‹∆ “⁄ø‚∆ Á∆ Ú≈” «Ú⁄ Áπ◊≈-Á≈ÈÚ ÔπæË
Á∂ «Ïª Á∆ Ì»«Ó’≈ «Ú⁄ ’«‘øÁ∂ ‘È «’ √≈Ë» √πÌ≈¡ Ú≈Ò∂ √«ÂÔπ◊ Á∂ Ï∆Â
‹≈‰ ÂØ∫ Ï≈¡Á ‹ÁØ∫ Âz∂Â≈ ‹π◊ Ùπ» ‘Ø«¬¡≈ ª “’Ò” ‘ «¬’ Á∂ «√ ⁄Û∑ ’∂ Èæ⁄∆
¡Â∂ È≈Á È∂ ‚¿π» Ú‹≈«¬¡≈, «‹√ È≈Ò Êª-ʪ ”Â∂ fi◊Û∂ Ùπ» ‘Ø ◊¬∂Õ ’Ú∆
◊πÁ≈√ «√øÿ Á∆ ⁄∆ ‘ج∆ ◊π» ◊Ø«ÏøÁ «√øÿ Ï≈∂ Ú≈ (Ú≈ Ì∂Û∂ ’∆ Í≈ÂÙ≈‘∆
A@) «Ú⁄ fi◊Û∂ Ùπ» ’≈¿π‰ Á≈ ’≈È ’Ò ¡Â∂ È≈Á ˘ Óø«È¡≈ ˛Õ “’Ò
’«‘¨ Á∂ ≈‹∂ ˘ ¿π’√≈™Á∆ ˛ Â∂ ¿π‘ ◊π» ◊Ø«ÏøÁ «√øÿ ˘ «Ò÷ Ì∂‹Á≈ ˛ «’
«‹√ ˜Ó∆È ¿πµÂ∂ ¿π‘ «‘ ‘∂ ‘È, ¿π‘ Ó∂∆ ˛ ¡Â∂ ¬∂√ Á∆ Ò≈ÓÏøÁ∆ «Á¿πÕ ÂÁ
fi◊Û≈ Ùπ» ‘Ø ‹ªÁ≈ ˛Õ È≈Ò ‘∆ «¬‘ Ú∆ Áæ«√¡≈ ˛ «’ ’Ò ¡≈͉∂ ÍÂ∆ È≈Á
˘ ’«‘øÁ∆ ˛ «’ ÓÀ∫ √πæ’∆¡ª ‘æ‚∆¡ª ‘∆ ⁄æÏÁ∆ «‘øÁ∆ ‘ª, ÓÀ˘ «ÊøË∆¡ª ‘æ‚∆¡ª
÷π¡≈ ‹Ø Ò‘» Ó≈√ È≈Ò Â-Ï-Â ‘؉Ք “’≈È Ì◊Ú≈È Á∆ Ú≈Õ” ÂÁ ’ø√
Á∂Ú’∆ Á∆ ‘؉ Ú≈Ò∆ ‘ ¡ΩÒ≈Á ˘ Ó≈Á≈ ‹ªÁ≈ ˛ Â∂ fi◊Û≈ Ùπ» ‘Ø ‹ªÁ≈ ˛Õ
È≈ÁÙ≈‘ Á∆ Ú≈ «Ú⁄ “’Ò” Â∂ È≈Á
‘π‰ «¬‘ Ú∂÷Á∂ ‘ª «’ Ú∆ È‹≈Ï È∂ ’Ò Â∂ È≈Á Í≈Âª Á∆ ÚÂØ∫
«’‘È≈ ¡ʪ «Ú⁄ ¡Â∂ «’√ ¡≈Ù∂ ˘ Óπæ÷ æ÷ ’∂ ’∆Â∆ ˛Õ È‹≈Ï È∂ ’Ò Á∂
Í∂«’¡ª Á≈ √øÏøË ¬∆≈È È≈Ò ‹Ø«Û¡≈ ˛ ¡Â∂ È≈Á ˘ «‘øÁπ√Â≈È Á≈ Ú√È∆’
Áæ«√¡≈ ˛Õ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∂ ÁÏ≈ «Ú⁄ Ï‘π √≈∂ ¡Ó∆ Âπ’∆ È√Ò Á∂ √È ‹Ø
Ù«‘ »≈È (Âπ«’√Â≈È, Â≈Â≈) ÂØ∫ ¡≈ ’∂ ÈΩ’∆ ”Â∂ Òæ◊∂ ‘ج∂ √ÈÕ «¬ø‹
Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ ¿πÈ∑ª Á≈ Ó≈Ò’ (ÍÂ∆) ¡∂ ¿π‘ ¿π‘Á∂ √∂Ú’ (ÍÂÈ∆¡ª) √ÈÕ «¬È∑ª
¡Ó∆ª Á∆ √Á≈ «¬‘ ¡≈√ ‘∆ √∆ «’ Ï≈ÁÙ≈‘ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ «ÚÁ∂Ùª ¿πµÂ∂ ‘ÓÒ∂
’∂ ª ‹Ø «¬‘ ¡Ó∆ ´æ‡ª ´æ‡ ’∂ ¡Ó∆ ‘Ø √’‰Õ È‹≈Ï È∂ «¬È∑ª Á∆ «¬‘
75
¡≈√ ’Ò Á∂ ÍÃÂ∆’ ≈‘ƒ ÍÃ◊‡≈¬∆ ˛Õ ’Ò È∂ ¡≈͉∆ Ò‘»-Ó≈√ Á∆ Ìπæ÷ Í»∆
’È Ò¬∆ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ ˘ «ÚÁ∂Ùª Á∆¡ª ´æ‡ª Ò¬∆ ¿π’√≈«¬¡≈Õ È‹≈Ï ÂØ∫
Í«‘Ò∂ ‘Ø ¸æ’∂ Ú≈’≈ª È∂ Ú∆ “’Ò” Á∂ Í≈Â ˘ «¬ø‹ ‘∆ Í∂Ù ’∆Â≈ √∆ «’ ¿π‘
¡≈͉∆ Ò‘» Ó≈√ ÷≈‰ Á∆ Ìπæ÷ «ÂzÍ ’È Ò¬∆ ÔπæË ’≈™Á∆ ˛Õ “’Ò” «¬’
Ó≈√÷≈‰∆ ÍÃ∂È≈ ω ’∂ Ï≈ÁÙ≈‘ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ ˘ ’«‘øÁ∆ ˛ «’ ¿π‘ ¿π‘Á∆ Ó≈√
÷≈‰ Á∆ Ìπæ÷ «ÂzÍ ’Ú≈¬∂ :-
ÓÀ∫ «√∆¡ª Á∂ ‘≈ ‘ø„≈ÚøÁ∆, æ Ӫ◊ª ÌÁ∆Õ
ÓÀ∫ Ó≈√ ÷≈Úª ≈‹-ÍπæÂª, √‰ ◊ØÙ ⁄Ï∆Õ
Ï≈ÁÙ≈‘ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ È≈⁄, √ø◊∆ «Ú⁄ ø◊-Ò∆¡ª ÓÈ≈¿π‰ Ú≈Ò≈
¡≈ÓÍÃ√ Ï≈ÁÙ≈‘ √∆Õ ¡«‹‘≈ «Ú¡’Â∆ ’Ò Á∆ ‹ø◊, ’ÂÒª, Ó≈√, ⁄Ï∆,
Ò‘» ¡≈«Á ÷≈‰ Á∆ Ìπæ÷ ˘ «’Ú∂∫ Í»∆ ’ √’Á≈ √∆? «¬√ ÈÓ «ÁÒ Ï≈ÁÙ≈‘
Á∆ ¡øÂ ÍÃ∂È≈ «Ú⁄ ÒÛ≈¬∆ ’È Á∂ Ì≈Ú ¿πÌ≈È «Ú⁄ ¡√¯Ò «‘ ‹≈‰ ÂØ∫
Ï≈¡Á ’Ò «ÁæÒ∆ Á∂ »Í «Ú⁄ ¡≈͉∆ È≈≈˜◊∆ ˜≈«‘ ’Á∆ ˛Õ «¬‘
È≈≈˜◊∆ ¡√øÂπÙ‡ Â≈Â≈∆ ‹ª »≈È∆ ¡Ó∆ª Á≈ ÍÃÂ∆’ ˛Õ ¿π‘ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘
˘ Áæ√Á∆ ˛ «’ ¿π‘Á∂ √≈∂ ‘∆ ¡Ó∆ Ï∂Ú¯≈ ‘È ¡Â∂ «¬È∑ª È∂ Ï≈ÁÙ≈‘ Á∂ «ÚπæË
√≈«˜Ùª ⁄∆¡ª ‘ج∆¡ª ‘È :-
«‹ÂÈ∂ Â∂∂ ¿πÓª, «Ú⁄ «¬’ È≈ ÁÁ∆Õ
Â∂∂ «Íæ¤∂ Ï≈ÁÙ≈‘, ÓÀ∫ ‘Ø È≈ ÚÁ∆Õ
Í ÂπæË∂ «Íæ¤∂ Ï≈ÁÙ≈‘, ÍÀ ‹≈‰∆¬∂ ◊Á∆Õ
’Ò Ï≈ÁÙ≈‘ ˘ «¬‘ Ú∆ «Ó‘‰≈ Á∂∫Á∆ ˛ «’ Ï≈ÁÙ≈‘ È∂ ‘Ó∂Ù≈ ¿π√ ˘
Ìπæ«÷¡ª ‘∆ æ«÷¡≈ ˛Õ «¬‘Á∆ ÷π≈’ ª Ïø«Á¡ª Á∆ æÂ-«Óæfi ˛ ‹Ø «’√∂ ÔπæË-
ÒÛ≈¬∆ «Ú⁄Ø∫ ‘∆ ÍÃ≈Í ‘Ø √’Á∆ √∆, Í Ï≈ÁÙ≈‘ È∂ ’Ò ˘ «¬√ ÌØ‹È ÂØ∫ √Á≈
Â√«Á¡ª ‘∆ æ«÷¡≈Õ
Ï≈ÁÙ≈‘ ÚæÒØ∫ ‘‡ ’∂ ’Ò ¡≈͉∂ ÍÂ∆ È≈Á È≈Ò ÒÛÁ∆ ˛Õ ¿π‘ È≈Á
˘ «È÷懻, fiπæ‚» ’«‘øÁ∆ ˛Õ ¿π‘ ¿π√ ˘ «Ó‘‰∂ «ÁøÁ∆ ˛ «’ ¿πÈ∑∂∫ ¿π‘Á∂ È≈Ò «Ú¡≈‘∆
‹≈‰ ÂØ∫ Ï≈¡Á ’Á∆ Ú∆ ⁄ø◊≈ ÷≈Ë≈ ‹ª ‘ø„≈«¬¡≈ È‘ƒÕ ¿π‘ ’«‘øÁ∆ ˛ «’ ¿π‘
Áπ÷∆ ª Ï‘π Á∂ ÂØ∫ √∆ Í ¡æ‹ Âæ’ ¿π‘ ¡≈͉∂ Ï≈Í, Á≈Á∂ Á∆ «¬æ˜Â ’’∂
‘∆ ’Á∆ √≈‘Ó‰∂ È‘ƒ √∆ ÏØÒ∆Õ Í ‘π‰ ¿π‘Á≈ √Ï ‡πæ‡ ¸æ’≈ ˛ Â∂ ¿π‘ ¡≈͉≈
√‘π≈ ÿ ¤æ‚ ’∂ ¡≈͉∂ Í∂’∂ ⁄Ò∆ ‹≈¬∂◊∆ó
Ï≈Í Á≈Á∂ Á∆ Òæ‹ ˘, ÓÀ∫ Ï‘π Òøÿ≈¬∆Õ
Í ÌÒ’∂ Í∂’∂ ‹ª◊∆, È≈Ò ÒÀ ’∂ È≈¬∆Õ
76
 «È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ Á∂ ËÛ∂ Á∂ »≈È∆ ¡Ó∆ª Á∆ ¡≈͉∂ Ó≈Ò’ Óπ‘øÓÁ
Ù≈‘ È≈Ò È≈≈˜◊∆ ˘ “’Ò” Á∆ ¡≈͉∂ ÍÂ∆ È≈Ò È≈≈˜◊∆ Áæ√‰≈ ÏÛ≈
„πæ’Úª ÍÃÂ∆’ «Ú√Ê≈ ˛Õ »≈È∆ ¿πÓ≈ «’™«’ Âπ«’√Â≈È Á∂ Ù«‘ »≈È
ÂØ∫ Óπ◊Ò Ù«‘ÈÙ≈‘ª Á∂ ÁÏ≈ «Ú⁄ ¡≈¬∂ √È, «¬√ Ò¬∆ ¿πÈ∑ª Á∂ «ÍÂ≈Íπ÷∆
Ï≈‘Ò∂ ÓπÒ’ ˘ “Í∂’∂” ¡Â∂ «Íæ¤Ø∫ ¡Í‰≈¬∂ ÓπÒ’ «‘øÁπ√Â≈È ˘ “√‘π∂” ‘Ø Ú∆
„πæ’Á≈ ÍÃÂ∆’ «Ú√Ê≈ ˛Õ «‘øÁπ√Â≈È Á∂ Ï≈ÁÙ≈‘ ˘ √˜≈ «ÁÚ≈¿π‰ Ò¬∆ ¬∆≈È
Á∂ Ï≈ÁÙ≈‘ ˘ √æÁ≈ Á∂ ’∂ ÏπÒ≈¿π‰≈ ¬∂√∂ ÍÃÂ∆’ ˘ ‘Ø ¡æ◊∂ ÂØÁ≈ ˛ «‹Ú∂∫ ’ج∆
ÍÂ∆ Á∆ √Â≈¬∆ ‘ج∆ ÍÂÈ∆ Í∂«’¡ª ÂØ∫ Ì≈Úª ˘ ÏπÒ≈ ’∂ ¿π‘˘ ’π‡Ú≈™Á∆ ˛Õ
’Ò ˘ ’Ú∆ È∂ Í«‘Òª “«ÁæÒ∆” Á≈ »Í Ú∆ Áæ«√¡≈ ˛Õ Ú≈ Á∂ Óπæ„ «Ú⁄
«ÁæÂ≈ ‘Ø«¬¡≈ «ÁæÒ∆ Á≈ «¬«Â‘≈√ ÍÛ∑∆¬∂ ª ’Ú∆ Á∂ «Ú⁄≈ ’πfi ‘Ø √ÍæÙ‡ ‘πøÁ∂
‘ÈÕ ¿πÊ∂ ¿π‘È∂ «ÁæÒ∆ Á≈ ‹Ø «¬«Â‘≈√ Áæ«√¡≈ ˛ ¿π√ Á∂ ¡Èπ√≈ «ÁæÒ∆ Á∆ ËÂ∆
÷»È Á∆ «Í¡≈√∆ «‘øÁ∆ ˛Õ ‹Ø «¬√ ˘ ı»È «ÍÒ≈ √’Á≈ ˛ Â∂ ÓÈπæ÷ª Á≈ Ó≈√ ÷π¡≈
√’Á≈ ˛, ¿π‘ ‘∆ Á∂Ù ¿πµÂ∂ ≈‹ ’ √’Á≈ ˛ :-
«ÁæÒ∆ ˛∫ «√¡≈∆¬∂, æ ËÛ∆ ÒÚ≈¬∆Õ
»ø Ó≈√ ÷≈¬∂ ≈‹ÍπæÂª, «‹™ Ïæ’ ’√≈¬∆Õ
»ø Òæ÷ ´‘≈¬∆¡ª È∂ ÷»‘‰∆¡ª, Ó∂‘ Ó»Ò È≈ ¡≈¬∆Õ
«¬’ Ó≈∂∫, «¬’ «√ Ë∂∫, «Èæ ‘π√È √Ú≈¬∆Õ
√ÍæÙ‡ ˛ «’ ’Ò »Í∆ «ÁæÒ∆ √Á≈ ¿π√ ÍÂ∆ ˘ ‘∆ «√ ”Â∂ ËÂ∆ ˛ ‹Ø ¡«Â
ÏÒÚ≈È ‘ØÚ∂ ‹Ø «¬‘˘ ‘ ÈÚ∂∫ «ÁÈ ÓÈπæ÷ Á≈ Ó≈√ ÷π¡≈ √’∂ Â∂ ¡≈ÁÓ∆¡ª Á∆
æÂ-«Óæfi «Í¡≈ √’∂Õ ¡≈͉∂ ÍÂ∆ È≈Á ˘ ’Ò «¬√ ◊æÒ Á≈ ‘∆ «Ó‘‰≈ «ÁøÁ∆
˛ «’ ¿π‘È∂ ¿π√ ˘ ’Á∆ Ú∆ ‹≈ ’∂ ÌØ‹È È‘ƒ ÷π¡≈«¬¡≈Õ ’Ú∆ È∂ ’Ò Á∂ Í∂’∂
ÓπÒ’ ¬∆≈È «Ú⁄ ‘؉∂ ÓøÈ∂ ‘ÈÕ ’Ò ˘ ¡≈͉∂ Í∂«’¡ª Á∆ Ï‘≈Á∆ ”Â∂ ÏÛ≈
Ó≈‰ ˛Õ ¬∆≈È Á≈ Ï≈ÁÙ≈‘ ¬∂√ √Ó∂∫ È≈ÁÙ≈‘ ˛Õ ’Ò ’«‘øÁ∆ ˛ «’ ¿π‘ ¿π√
Á∂ ¡æ◊∂ ‹≈ ’∂ ¯«¡≈Á ’∂◊∆ ¡Â∂ ¿π√ ˘ ÍÃ∂∂◊∆ «’ ‹Ø ¡ÍÓ≈È ¿π‘Á∂ È≈Ò
‘Ø«¬¡≈ ˛, ¿π√ Á≈ ÏÁÒ≈ «‘øÁπ√Â≈È ÂØ∫ ÒÚ∂ :-
ÓÀ∫ ‡π ‹ª «’√∂ ÚÒ≈«¬Â∆, Â∂∆ √Â≈¬∆Õ
¡æ◊∂ È≈ÁÙ≈‘ Á∂, ‹≈ «Á¡ª Áπ‘≈¬∆Õ
˙Ê∂ ÒÙ’ ⁄Û∑È, ¬∆≈È Êƒ ’ ÒøÓ∆ Ë≈¬∆Õ
¡≈ ’∂ «‘øÁπ√Â≈È «Ú⁄, ’È ÔπæË ÒÛ≈¬∆Õ
‰ Á‘≈‰∂ ‘؉◊∂, Ú∂÷∂ ÒØ’≈¬∆Õ
ÓÀ∫ Ì∆ ÏÁÒ∂ Ò‘ª◊∆, Ì Á»‰ √Ú≈¬∆Õ
77
’Ò È≈ÁÙ≈‘ ˘ ¿π’√≈¿π‰ Ò¬∆ ‹ªÁ∆ ˛ «’ ¿π‘ «‘øÁπ√Â≈È ¿πµÂ∂ ‘ÓÒ≈
’’∂ Â∂ ¿πÊØ∫ Á∂ ÒØ’ª Á≈ ’ÂÒ-¬∂-¡≈Ó ’’∂ ¿πÈ∑ª ˘ √Ï’ «√÷≈Ú∂Õ ’Ò ‹Ø «’
’¬∆ √≈Òª ÂØ∫ Ò‘»-Ó≈√ Á∂ ÌØ‹È ÂØ∫ Ìπæ÷∆ ˛, ¿π√ ˘ ‹≈ ’∂ ÷Ú≈¬∂Õ ‹ÁØ∫ ¿π‘˘
È≈Á Ù≈‘ ÚæÒØ∫ ¡≈Ó ¡≈ÁÓ∆¡ª Á∆ ÷π≈’ ¡≈‡≈, ¨‰-«Ó⁄ ¡≈«Á Á∂‰ Á∆
Í∂Ù’Ù ’∆Â∆ ‹ªÁ∆ ˛ ª ¿π‘ Áæ√Á∆ ˛ «’ «¬‘ ÷π≈’ √≈Ë»¡ª √øª Á∆ ˛, ¡Â∂
Ó∂∆ ÷π≈’ Ò‘»-Ó≈√ Â∂ «Óæfi ˛ :-
÷ø‚ ÷∆ Â∂ Ë≈Û∆¡ª, Ï«‘ ÷≈‰ ÏÀ≈◊∆Õ
Â∂ ¡≈ÁÓ∆¡ª Á∆ æÂ-«Óæfi, «¬‘ ıπÙ ¡√≈‚∆Õ
È‹≈Ï È∂ «¬Â‘≈√’ Ú≈ Á∆¡ª ÔÊ≈Ê’ ÿ‡È≈Úª «Ú⁄ «Ó«Ê‘≈√’
Í≈Â ’Ò Â∂ È≈Á «Ò¡≈ ’∂ Ì≈Ú∂∫ «¬√ Á∆ Óøȉ ÔØ◊Â≈ ˘ ÊæÒ∂ «Ò¡ªÁ≈ ˛,
Í ¿π‘Á∆ ’Ò≈ÂÓ’ ı»Ï∆ «¬‘ ˛ «’ ¿π√ È∂ «Ó«Ê’ Í≈Âª ˘ «√æË∂ »Í «Ú⁄
ÿ‡È≈Úª ˘ ⁄Ò≈™«Á¡ª ÓØÛ Á∂ ‘∂ È‘ƒ «Á÷≈«¬¡≈; √◊Ø∫ ‘ ’≈‹ ÓÈπæ÷∆
Í≈Âª ≈‘ƒ ‘∆ ’Ú≈«¬¡≈ ˛Õ ’Ò ˘ Áæ÷‰ Á∂ √»Ï∂Á≈ («⁄È-’«Òæ⁄ ÷ª)
«È‹≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ Á≈ ÍÃÂ∆’ ω≈ ’∂ Í∂Ù ’∆Â≈ ˛Õ «È‹≈Ó Á∂ √æÁ∂ ¿πµÂ∂ ‘∆
È≈ÁÙ≈‘ È∂ «‘øÁπ√Â≈È ¿πµÂ∂ ‘ÓÒ≈ ’∆Â≈ √∆ó
◊πæ√≈ ÷≈ ’∂ Áæ÷‰Ø∫, ’Ò ≈‰∆ ‹≈◊∆Õ
¡æ◊∂ È≈ÁÙ≈‘ Á∂, ¡≈¬∆ Ϋ¡≈Á∆Õ
’Ò Á≈ Í≈Â «ÈØÒ Ì≈Â∆ √ø’ÒÍ ˛Õ «¬√Ò≈Ó∆ ÁÙÈ «Ú⁄ «¬√ Á≈
’ج∆ «˜’ È‘ƒ ¡≈™Á≈Õ «¬√Ò≈Ó∆ ÁÙÈ ¡Èπ√≈ Ïπ«¡≈¬∆ Á≈ ΫÙÂ≈
“ÙÀÂ≈È” ˛Õ ÙÀÂ≈È ‘∆ ÏøÁ∂ ˘ Ïπ∂ ’øÓ ÚæÒ ÍÃ∂Á≈ ˛Õ ÙÀÂ≈È Á∂ ‘æÊ∂ ⁄«Û∑¡≈ ‘Ø«¬¡≈
ÓÈπæ÷ ’Á∆ È∂’∆ È‘ƒ √Ø⁄Á≈Õ ¿π‘ Í≈Í, fi»·, ˜πÒÓ ¡Í≈Ë ’Á≈ ‘Ø«¬¡≈ ˜≈
È‘ƒ fi’Á≈Õ Ù∂÷ ¯∆Á ‹∆ Á≈ ’ÊÈ «’ “‹Ø ÙÀÂ≈È Úøfl≈«¬¡≈, √∂ «’ ÚÈ Î∂«‘
«⁄” «¬√Ò≈Ó∆ ÁÙÈ Á∂ ¡Èπ’»Ò ˛Õ Í È‹≈Ï È∂ Ïπ≈¬∆ Á≈ ’øÓ ÙÀÂ≈È ÂØ∫
È≈ ’Ú≈ ’∂ Ì≈Â∆ «Ó«Ê‘≈√’ Í≈Â ’Ò ˘ ÒÛ≈¬∆ Á∆ ÍÃ∂’ ÓøÈ ’∂ ¡≈͉∆
√»¯∆Ú≈Á∆ ÷πæÒ∑-«ÁÒ∆ Á≈ √ϻ «ÁæÂ≈ ˛Õ ’Ò ˘ ’Ú∆ È∂ «ÁæÒ∆ ÁÏ≈ Á∆
ÓÙ∆È∆ Á≈ ÍÃÂ∆’ Óø«È¡≈ ˛, ‹Ø √Á≈ Â≈’ÂÚ ÍÂ∆ ˘ ‘∆ ÚÁ∆ ¡≈¬∆ ˛ ¡Â∂
fi◊Û∂ Î√≈Áª Á∆ ‹Ø«◊‰∆ Ú∆ Óø«È¡≈ ˛ ‹Ø Í≈Âª Á∂ ÓÈ «Ú⁄ Á≈÷Ò ‘Ø ’∂ ¿πÈ∑ª
˘ fi◊«Û¡ª Î√≈Áª ÚæÒ ÍÃ∂Á∆ ˛Õ
«ÁæÒ∆ Á∂ ¡Ó∆ª Ú˜∆ª ˘ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∂ «ÚπæË «¬‘ Ø√ ˛ «’ ¿π√ È∂ Á»‹∂
Á∂Ùª «Ú⁄ ‘æÒ∂ ’’∂ Óπ«‘øÓª È‘ƒ ÒÛ∆¡ª ¡Â∂ ´æ‡ª È‘ƒ ´æ‡∆¡ªÕ ¡≈͉∂ ÍÂ∆
È≈Á È≈Ò È≈≈˜ ‘Ø ’∂ ’Ò ¬∆≈È Í‘πø⁄Á∆ ˛ Â∂ Ï≈ÁÙ≈‘ È≈ÁÙ≈‘ ˘ «ÓÒ
78
’∂ ¿π‘˘ ’«‘øÁ∆ ˛ «’ ¿π‘ ¿π‘˘ Ò‘» «Óæfi Á≈ ÌØ‹È ÷Ú≈¬∂ «’™«’ ¿π‘ ’¬∆
√Á∆¡ª ÂØ∫ ¬∂√ ÌØ‹È Ò¬∆ Â√ ‘∆ ˛Õ ¬∂√ ˘ «Èæ÷‡» ÍÂ∆ (Óπ‘øÓÁ Ù≈‘) È∂ «¬√
ÌØ‹È ÂØ∫ Ìπæ÷∆ æ«÷¡≈ ˛Õ ¿π‘ «‘øÁπ√Â≈È Á∆ ‘≈Ò Ú∆ Áæ√Á∆ ˛ :-
“¡æ‹ «‘øÁπ√Â≈È «Ú⁄ Â∂∂ È≈Ò Ï≈Ï∆ ’ √’‰ Ú≈Ò≈ ’ج∆ È‘ƒÕ ¿πÊØ∫
Á∂ ¬∆≈È∆ Â∂ »≈È∆ ¡Ó∆ª Ú˜∆ª «Ú⁄ Îπæ‡ Í¬∆ ‘ج∆ ˛Õ √’≈∆ ¡¯√
¡ÓØÛ ‘Ø ’∂ «ÏȪ ‘πø‚∆ ÂØ∫ ‘∆ ÷˜≈È∂ «Ú⁄Ø∫ ÍÀ√≈ ’„Ú≈ ÒÀ∫Á∂ ‘ÈÕ √Ê≈È’ √»Ï∂Á≈ª
È∂ ’∂∫Á ˘ ‡À’√ Ì∂‹‰≈ ÏøÁ ’ «ÁæÂ≈ ˛ ¡Â∂ ¡≈Í ‘∆ ‡À’√ √ªÌ ÒÀ∫Á∂ ‘ÈÕ
Ï≈ÁÙ≈‘ ÓÒ’≈ ‹Ó≈È∆ Â∂ ¿π‘Á∆¡ª √‘∂Ò∆¡ª È≈Ò ¡ÀÙ Ï‘≈ ´æ‡Á≈ «‘øÁ≈
˛Õ ¿π√ È∂ ¡≈͉∂ ÓπÒ’ Á∆ „«‘øÁ∆ ÁÙ≈ ¡Â∂ ÏÏ≈Á∆ Ï≈∂ ’Á∆ √πÂ-ıÏ ‘∆
È‘ƒ Ò¬∆Õ «ÁæÒ∆ ¡ÓÈ Í√øÁ ‘∆ ˛Õ Í ¬∂√ ¡ÓÈ Í√øÁ∆ Á∂ ÏÁÒ∂ æÏ È∂ «ÁæÒ∆
˘ Áπæ÷ ‘∆ Áπæ÷ «ÁæÂ∂ ‘ÈÕ
’Ò ˘ „»ø‚‰ Ò¬∆ Ï≈ÁÙ≈‘ È≈ÁÙ≈‘ ¡≈͉∂ Ú˜∆ Ïæ’∆ ÷ª ˘ Ì∂‹Á≈
˛Õ Ú˜∆ ’πfi «√Í≈‘∆ Ì∂‹ ’∂ ’Ò ˘ ¡≈͉∂ Í≈√ Óø◊Ú≈™Á≈ ˛Õ ’Ò Ú˜∆ ˘
ÏÛ∂ Â≈‘È∂ «Ó‘‰∂ «ÁøÁ∆ ˛ «’ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ ¸◊æÂ∂ Á∂ Ϙπ◊ ÂÀÓ» È∂ ¬∆≈È «Ú⁄
«¬È∑ª ˘ ⁄≈ ¬∆‰ª ÓÈ≈¬∆¡ª √È, «‹È∑ª Á∆ Í≈Ò‰≈ ¬∆≈È∆ ÒØ’ ‘≈Ò∆ Â’
’Á∂ √ÈÕ ¡æ‹ ÓΩ’≈ ˛ «’ «¬√ Íπ≈‰∆ Ò¬∆ ‘ج∆ Ì≈‹∆ ˘ √Ú≈¬∆ ’’∂ ÓØÛ
√’‰ ¡Â∂ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ ÂØ∫ Íπ≈‰≈ ÏÁÒ≈ ÒÀ √’‰Õ ’Ò Á∂ ¬∂√ ¸◊Ò÷Ø Â∂
¨Â∆¡ª Ò≈¿» √πÌ≈¡ ˘ ’Ú∆ È∂ «¬ø‹ «Ï¡≈È ’∆Â≈ ˛ :-
“’Ò ¡ª‘Á∆ Ú˜∆ ˘, ÒÀ «ÚÁ≈ ¡√≈‚∆Õ
ÓÀ∫ ◊æÒ √π‰≈Úª ’Ò∑ Á∆, ’πfi È‘ƒ Áπ≈‚∆Õ
‹ÁØ∫ «◊¡≈ ÂÀÓ» ÚÀ≈È ’, ÚÒ≈«¬Â Âπ‘≈‚∆Õ
Â∂ Ï≈’∆ È≈ ¤æ‚ «◊¡≈, ’πfi ÏØ ¡≈Ï≈Á∆Õ
Âπ‘≈‚∆ Ó≈Ò ÚÒ≈«¬Â ˘ ´æ‡ ’∂, ÒÀ ◊¬∂ Í≥‹≈Ï∆Õ
ÒÀ ◊¬∂ «√Ø∫ ¿πÂ≈ ’∂, Á√Â≈ Âπ‘≈‚∆Õ”
’Ò Á∆ Ò≈¬∆ ‘ج∆ ¸¡≈Â∆ Á≈ ¡√ «ÏÒ’πÒ ¿π‘Á∆ Ó˜∆ Á∂ ÓπÂ≈Ï’
‘πøÁ≈ ˛Õ Ïæ’∆ ıª Ú˜∆ ’Ò ˘ Áæ√Á≈ ˛ «’ Ï≈ÁÙ≈‘ È≈ÁÙ≈‘ È∂ «‘øÁπ√Â≈È
¿πµÂ∂ ‘ÓÒ≈ ’È Á∆ Í»∆ «Â¡≈∆ ¡≈øÌ ’ «ÁæÂ∆ ˛ :-
Ú˜∆ ¡ª‘Á≈ : “‹≈‘ ¡æ÷ƒ ¡æ◊Ø∫ Á» ‘Ø, øÈ∂ ÏÁ’≈∂Õ
¬∂√ ÏØÒ∆ Á∆ ͇ Â∂∆, ‹≈ Í‘πø⁄∆ √’≈∂Õ
¡√ª ’’∂ ÿæÒ∂ È∂ ¬∂Ò⁄∆, √Ì ÏÒ÷ Ïπ÷≈∂Õ
¡√ª «ÁæÂ∂ È∂ ÿæ ÚÒ≈«¬Â∆, «Ò÷ ’∂ ‘Ò’≈∂Õ
79
¡√ª √Í «ÁæÒ∆ Ó≈È∆, ÿæ ˜Ø ÂÒÚ≈∂Õ
ÏÁÒ≈ ¿π√ Á√Â≈ Á≈, æÏ ¡æ‹ ¿πÂ≈∂Õ
Ú≈ ”⁄ È≈Á Á≈ ØÒó“’Ò” ËÃØ‘ «ÚÙÚ≈√ÿ≈Â, ¨Â∆¡ª, ¸◊Ò∆¡ª Á≈
Í≈Â ˛Õ ¿π√ Á≈ ÍÂ∆ È≈Á ÷πÙ≈ÓÁ ‹ª fi»·∆ ÍÃ√ø√≈ ’È Á≈ ¿π√Â≈Á ˛Õ ¿π‘
«ÁæÒ∆ Á∂ Ï≈ÁÙ≈‘ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ ˘ ¿π’√≈™Á≈ ˛ «’ ¿π‘ ¸◊æ«Â¡ª Á∆ Íπ≈‰∆
Ù≈È ˘ ÓπÛ √Ê≈Í ’∂ Â∂ «¬‘˘ Ò‘» «Óæfi Á≈ ÌØ‹È ÷Ú≈¬∂ó
“‹ÁØ∫ «◊¡≈ ÂÀÓ» ÚÒ≈«¬Â∆, ÓÀ∫ ÂÁØ∫ √ª È≈ÒÕ
¿π√ ´æ‡∆¡ª √Ì ÚÒ≈«¬Âª, ’∆Â∆¡ª Í≈Ó≈ÒÕ
’ «√∆¡ª Á∂ ÁÓÁÓ∂, æÂ∆ Á∂ ÷≈ÒÕ
ÓÀ∫ ÂÁØ∫ √∆ Ú ¿πÍ≈«¡≈, ÿæ ÌØ‹È Ê≈ÒÕ
Í »ø Í∆ ¸◊æ«Â¡≈ Ï≈ÁÙ≈‘, ¡ææ‹ æ‹ ÷Ú≈ÒÕ”
Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∂ Ϙπ◊ª Á∆ Ï‘≈Á∆ Á∆¡ª ◊æÒª √π‰≈ ’∂ È≈Á ¿π‘Á∆
‘¿πÓÀ ˘ ÚË≈™Á≈ ˛Õ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∆ ‘≈ Á≈ ’≈È ¿π‘Á∆ ‘¿πÓÀ √∆ «’™«’
¿π‘˘ «¬‘ ‘ø’≈ √∆ «’ ¤Ø‡≈ «‹‘≈ Á∂Ù ¬∆≈È «‘øÁπ√Â≈È «‹‘∂ «ÚÙ≈Ò Á∂Ù È≈Ò
‡æ’ È‘ƒ ÒÀ √’∂◊≈Õ È≈Á Ù≈‘ È∂ ‹ÁØ∫ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∂ «¬Ò≈’∂ ◊˜È∆ ¡Â∂
’≈ÏÒ «‹æ Ҭ∂ ª Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ È∂ ˜≈ Ú∆ ÍÚ≈‘ È≈ ’∆Â∆Õ ¿π‘ ¡æ◊∂ ÚË ’∂
«ÍÙΩ Â’ ¡≈ «◊¡≈ ª Ú∆ «¬‘ ’«‘øÁ≈ «‘≈ «’ ¿π‘ ‘Ø ¡æ◊∂ Úˉ Á∆ «‘øÓÂ
È‘ƒ ’∂◊≈Õ «¬ø‹ ¡≈͉∂ Ϙπ◊ ÂÀÓ» Á∆¡ª «‹æª Á≈ ‘ø’≈ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ ˘ ÒÀ
ÒæÊ≈Õ È≈ÁÙ≈‘ È∂ Ò≈‘Ω Ú∆ «‹æ «Ò¡≈ √∆ ¡Â∂ «ÁæÒ∆ Á∆¡ª ÎΩ‹ª ÂÁ Â’
Ï»«‘˙∫ Ï≈‘ Ú∆ È‘ƒ «È’Ò∆¡ª √ÈÕ
“È≈Á” Á»‹≈ ’øÓ «¬‘ ’Á≈ ˛ «’ Ï≈ÁÙ≈‘ ˘ ¿π‘Á∂ ÁÏ≈ Á∂ ¡Ó∆ª
Ú˜∆ª Á∆ ’» Ú∆ Áæ√ «ÁøÁ≈ ˛ «’ «¬‘ √≈∂ Â∂∂ ÂØ∫ ¡≈’∆ ‘ج∂ ‘ج∂ ‘È ¡Â∂
«¬È∑ª È∂ ⁄Ø∆ ⁄Ø∆ È≈ÁÙ≈‘ ÚæÒ «⁄æ·∆¡ª Ì∂‹∆¡ª ‘ج∆¡ª ‘È «’ ‹∂ ¿π‘
«‘øÁπ√Â≈È ”Â∂ ‘ÓÒ≈ ’∂ ª «¬‘ √≈∂ ¿π‘Á∆ ÓÁÁ ’È◊∂Õ «¬√ ÂØ∫ «¬‘ ˜≈‘
˛ «’ È≈Á ¸◊Ò÷Ø Ú∆ ˛ :-
ÂÀÊØ∫ ‘ج∂ È∂ Î≈¿»È, Óπ√≈«‘Ï Â∂∂Õ
«¬È∑ª ◊πÎ∆¡ª «Ò÷ ’∂ ¡˜∆¡ª, ÿæÒ∆¡ª √Ω Ú∂∂Õ
«¬È∑ª ’√Óª ’’∂ ⁄≈Û∑∂, È≈Á Á∂ ‚∂∂Õ
’Ò Â∂ È≈Á ¬∆≈È Â∂ «‘øÁπ√Â≈È Á∆¡ª ÁØ Ï≈ÁÙ≈‘∆¡ª «Ú⁄ Î√≈Á
’≈¿π‰ «Ú⁄ √ÎÒ ‘Ø ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ È≈ÁÙ≈‘ ’øË≈, ˆ˜È∆, ’≈ÏÒ, «ÍÙ≈Ú,
‹Ò≈Ò≈Ï≈Á ¡≈«Á ÓπˆÒ «Ò≈’∂ ¡≈√≈È∆ È≈Ò «‹æ ÒÀ∫Á≈ ˛Õ ¡ÀÓÈ≈Ï≈Á ¡Â∂
80
Ò≈‘Ω «Ú⁄ ¿π‘Á≈ Ó≈Ó»Ò∆ «‹‘≈ «ÚØË ‘πøÁ≈ ˛Õ Í ’È≈Ò Á∂ ÓÀÁ≈È «Ú⁄ ÏÛ≈ ¤Ø‡∂ «‹‘∂ Á∂Ù Á∆ ’∆ «‘øÓ ‘Ø √’Á∆ ˛ «’ ¿π‘ «ÁæÒ∆ «‹‘∆ Ó‘≈È ‘’»Ó È≈Ò
ÿÓ√≈È Á≈ ÔπæË Ó«⁄¡≈Õ ‘π‰ ‹ÁØ∫ ’Ò Â∂ È≈Á Á∆ Ò‘», «Óæfi, Ó≈√ ¡≈«Á ÷≈ ÒØ‘≈ ÒÀ √’∂Õ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∂ ÁÏ≈ «Ú⁄ ÷πÙ≈ÓÁ ’È∆ ¡Â∂ fi»·∆ ÍÃ√ø√≈ ’È
’∂ ¡≈͉∆ Ìπæ÷ «ÂzÍÂ≈¿π‰ Á∆ Ú≈∆ ¡≈¬∆ ª Ò≈Ùª Á∂ Ï∂¡ø „∂ ¡Â∂ ÓΩ Á∆ Á≈ ’øÓ ⁄ÒÁ≈ «‘øÁ≈ √∆Õ ÁÏ≈ «Ú⁄ «¬‘ ’øÓ «’™«’ ÷≈È ÁΩª ¡Â∂ ¿π‘Á∂
«Ì¡≈È’ fi≈’∆ Á∂÷ ’∂, «¬‘ ÁØÚ∂∫ Î√≈Á∆ Í≈Â ‚Á∂ Ó≈∂ ◊πÎ≈Úª «Ú⁄ ‹≈ ´’∂Õ ËÛ∂ Á∂ ¬∆≈È∆-«‘øÁπ√Â≈È∆ ¡Ó∆ ’Á∂ ‘πøÁ∂ √È, «¬√ Ò¬∆ “È≈Á” ı≈È ÁΩª
ÓÈ Ú≈Ò∂ ¡≈ÁÓ∆¡ª Á∆ «◊‰Â∆ ¬∂È∆ «˜¡≈Á≈ √∆ «’ ¡√Ó≈È ”Â∂ ÏÀ·∂ ‘ج∂ Á∂ ËÛ∂ Á∂ ¡Ó∆ª Á≈ ÍÃÂ∆’ Ú∆ ˛Õ È‹≈Ï Á≈ «÷¡≈Ò «¬‘ Ú∆ ˛ «’ ÔπæË «Ú⁄
¡˜≈¬∆Ò Î«ÙÂ∂ ˘ Óπ«Á¡ª Á≈ «‘√≈Ï-«’Â≈Ï æ÷‰≈ ÌπæÒ «◊¡≈ √∆ :- «’√∂ Ï≈ÁÙ≈‘∆ ˘ «‹æ «ÁÚ≈¿π‰ Ú≈Ò∂ Ú∆ “’Ò” Â∂ “È≈Á” ‘∆ ‘πøÁ∂ ‘È, «’™«’
’Ò Â∂ È≈Á ◊≈ª, «¤Í∂ ÓΩÂ ÊƒÕ È≈ÁÙ≈‘ Á∆ ÏøÁ»’ Á∆ «‹√ ◊ØÒ∆ È≈Ò ÷≈È ÁΩª Ó«¡≈ √∆ ¿π√ ÏøÁ»’ Á∆ Óª
Í «¬˜≈¬∆Ò È≈ √≈ª, ÓÒ∂ ÒæË∆¡ªÕ “’Ò” Â∂ «Í¿π “È≈Á” √∆ :-
È‹≈Ï Á≈ ÓÈØÊ È≈Á ÂπÏ’ Ú‹πæ«Â¡≈, √≈ Á≈È∂ ÿÛ∆ Îø◊ Á∆Õ
¿πÍØ’Â ¡«Ë¡ÀÈ «Ú⁄ ¡√ª Á∂«÷¡≈ ˛ «’ È‹≈Ï ’æ‡Û Óπ√ÒÓ≈È ‘؉ ¿π‘Á∆ Óª ’Ò Â∂ «Í¿π È≈Á, ¿π‘ √’∆ ÌÀ‰ Ìπ‹ø◊ Á∆Õ
È≈ÒØ∫ √»¯∆ «ı¡≈Òª Á≈ Óπ√ÒÓ≈È ˛ «‹√ È∂ ’Ò Â∂ È≈Á Íπ≈‰’ Í≈Âª ˘ ¿π‘ ¡Û∂ È≈ «˜≈Ï’Âª, æ ̓Á∆ Ó»Ò È≈ √ø◊Á∆Õ
’‘≈‰∆ «Ú⁄ «Ò¡≈ ’∂ ¡≈͉∆ ÷πæÒ∑-«ÁÒ∆ Á≈ √ϻ «ÁæÂ≈ ˛Õ ’Ò ˘ ’Ú∆ È∂ ¿π√ Ë ÂÒ∆ ”Â∂ ¤æ«‚¡≈, ¤ØÛ «Íæ· «◊¡≈ Âπø‹ Á∆Õ
fi◊Û∂ Î√≈Á Á∆ «Ó«Ê‘≈√’ Í≈Â Óø«È¡≈ ˛ ‹Ø Í«‘Òª «ÁæÒ∆ Á∂ »Í «Ú⁄
Ï≈ÁÙ≈‘ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ ˘ ’«‘øÁ∆ ˛ «’ ¿π‘ ¿π√ ˘ ¡≈͉∂ Ϙπ◊ª Úª◊ Á»‹∂ JJ
ÓπÒ’ª (ÚÒ≈«¬Âª) Á∆¡ª ÷æ‡∆¡ª ÷æ‡ ’∂ ÷π¡≈¬∂Õ Í ‹ÁØ∫ ¿π‘ È‘ƒ ÓøÈÁ≈ ª
’Ò ◊πæ√≈ ÷≈ ’∂ Áæ÷‰ «Ú⁄ ‹≈◊ ’∂ ¬∆≈È Í‘πø⁄Á∆ ˛Õ «¬√ Á≈ ÍÃÂ∆’≈ÂÓ’
¡Ê «¬‘ ˛ «’ Áæ÷‰ Á∂ √»Ï∂Á≈ «È‹≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ ˘ ¿π’√≈ ’∂ ¿π‘Á∂ ’ØÒØ∫
È≈ÁÙ≈‘ ˘ «⁄æ·∆ «Ò÷Ú≈™Á∆ ˛ «’ ¿π‘ «‘øÁπ√Â≈È ¿πµÂ∂ ‘ÓÒ≈ ’∂Õ ¿πË
¬∆≈È «Ú⁄ ‹≈ ’∂ ¿π‘ È≈ÁÙ≈‘ ˘ ¿π’√≈™Á∆ ˛ «’ ¿π‘ «ÁæÒ∆ ¿πµÂ∂ ‘ÓÒ≈
’’∂ Ï≈ÁÙ≈‘ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ ˘ ¿π‘ Íπ≈‰∆ Ì≈‹∆ ÓØÛ ’∂ ¡≈Ú∂ ‹Ø ¿π√ Á≈ Ϙπ◊
ÂÀÓ» ¸◊æÂ≈ ¬∆≈È Á∂ «√ ”Â∂ ⁄Û∑≈ ’∂ «◊¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ˛Õ ÂÀÓ» È∂ ¬∆≈È ˘
«‹æ‰ ÂØ∫ Ï≈¡Á ¿πÈ∑ª ÂØ∫ ⁄≈ ¬∆‰ª ÓøÈÚ≈¬∆¡ª √È ‹Ø ÏÛ∆¡ª ¡ÍÓ≈È‹È’
√È ¡Â∂ «‹È∑ª Á∆ Í≈Ò‰≈ ¬∆≈È Á∂ ÒØ’ ’¬∆ √≈Òª Âæ’ ’Á∂ ‘∂ √ÈÕ «¬√
ØÒ Á∂ ¡≈Ë≈ ”Â∂ ’Ò «È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ ¡Â∂ ¿π‘Á∂ »≈È∆ ËÛ∂ Á∂ ¡Ó∆ª Á≈
ÍÃÂ∆’ Ú∆ ˛, «‹È∑ª È∂ È≈ÁÙ≈‘ ˘ ‘ÓÒ∂ Ò¬∆ ¿π’√≈«¬¡≈ √∆Õ
È≈Á Á∂ Í≈Â ≈‘ƒ È‹≈Ï È∂ Ï≈ÁÙ≈‘ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∆ ‘¿πÓÀ ˘
ÚË≈¿π‰ Á≈ ’øÓ «Ò¡≈ ˛Õ È≈Á ’«‘øÁ≈ ˛ «’ ‹ÁØ∫ ÂÀÓ» È∂ ¬∆≈È ¿πµÂ∂ ‘ÓÒ≈
’∆Â≈ √∆ ª «¬‘ Ú∆ ¿π‘Á∂ È≈Ò «◊¡≈ √∆Õ ÂÀÓ» «¬øÈ≈ Ï‘≈Áπ √∆ «’ ¿π‘
ÁπÙÓ‰ Á∂ Úæ„∂ ‘ج∂ «√ª Á≈ „∂ Ò≈ ’∂ ¿π‘Á∂ ¿πµÂ∂ ⁄Û∑ ’∂ ¡≈͉≈ ÌØ‹È ’Á≈
‘πøÁ≈ √∆Õ «¬√ ¿π’√≈‘‡ Á≈ Ïπ≈ ¡√ «¬‘ ‘Ø«¬¡≈ «’ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ È∂ È≈ÁÙ≈‘
Á∆ «ÁÈØ-«ÁÈ ÚæËÁ∆ ‘ج∆ Â≈’ Á∆ ÍÚ≈‘ È≈ ’∆Â∆Õ ¿π‘ √Ø⁄Á≈ √∆ «’ «¬’

81 82

H. È≈Á Ù≈‘ Á∆ Ú≈ «Ú⁄ Ï∆ √
“Ú≈” «¬’ Ï∆ √∆ ⁄È≈ ‘πøÁ∆ ˛ ¡Â∂ Ú≈’≈ ’Ú∆ ¡≈͉∂ È≈«¬’
Á∆ «’√∂ Ï∆Â≈ (ÔπæË, ËÓ, Á≈È, Á«¬¡≈) Á≈ ‹æ√ ◊≈¿π‰ Ò¬∆ «¬√ Á∆
⁄È≈ ’Á≈ ˛Õ ¿π‘Á≈ ÓÈØÊ ¡≈͉∆ ’πÒ Á∂ √ث¡ª «Ú⁄ ÷≈√ ÂΩ ”Â∂
¡Â∂ ¡≈Ó √ث¡ª «Ú⁄ Ú∆ ¡≈͉∂ Ϙπ◊ª Ò¬∆ Ó≈‰ ÍÀÁ≈ ’È≈ ‘πøÁ≈ ˛Õ
Ï≈Ú≈ ÏπæË «√øÿ ¡Èπ√≈ È‹≈Ï Á∆ «Ò÷∆ ‘ج∆ “È≈Á Ù≈‘ Á∆ Ú≈ Ï∆ √
Á∆ «¬’ ÏÛ∆ √Ø‘‰∆ ’«ÚÂ≈ ˛Õ” «¬√ «Ú⁄ ’Ú∆ È∂ ¡≈͉∂ Á∂Ù Á∂ ÓπˆÒ
Ï≈ÁÙ≈‘ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ ¸◊æÂ∂ ¡Â∂ È≈ÁÙ≈‘ ¬∆≈È∆ Á∆ ÒÛ≈¬∆ Á≈ ‘≈Ò
Áæ«√¡≈ ˛Õ «¬√ ⁄È≈ ˘ ’πfi √øÍ≈Á’ª È∂ “È≈Á Ù≈‘ Á∆ Ú≈” Á≈ Ȫ «ÁæÂ≈
˛Õ Í «¬‘ È≈ÁÙ≈‘ Á∆ Ú≈ È‘ƒ √◊Ø∫ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ ¸◊æÂ∂ ¡Â∂ ¿π‘Á∂
Ú¯≈Á≈ ¡¯√ª Â∂ ‹Ú≈Ȫ Á∆ Ú≈ ˛Õ «¬√ «Ú⁄ «‹æ Ì≈Ú∂∫ ˜≈ÒÓ
È≈ÁÙ≈‘ ¡Â∂ ¿π‘Á∂ ÓÁÁ◊≈ «‘øÁπ√Â≈È∆ ˆæÁ≈ª Á∆ ‘πøÁ∆ ˛ Í ’Ú∆ Á∆
«ÁÒ∆ ‘ÓÁÁ∆ «ÈÓ’-‘Ò≈Ò Â∂ Ú¯≈Á≈ ÓπˆÒ ‘≈’Óª È≈Ò ˛ ‹Ø ¡≈͉∂
Ó≈Ò’ Á∂ Ï⁄≈¡ Ò¬∆ ¡Â∂ Ë∆¡ª-ÌÀ‰ª Á∆ «¬æ˜Â Á∆ ≈÷∆ Ò¬∆ Ù‘∆Á ‘ج∂
√ÈÕ
«¬√ Ú≈ «Ú⁄ ’Ú∆ È∂ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ ¸◊æÂ∂ Á∂ Ϙπ◊ ÂÀÓ» Á∆¡ª ¬∆≈È
¡Â∂ ‘Ø Á»‹∂ Á∂Ùª «Ú⁄ ‹≈ ’∂ ÍÃ≈Í ’∆Â∆¡ª ‘ج∆¡ª «‹æª, «Ó˜≈ ’ÒøÁ
Ï∂◊ Á∆ Ï‘≈Á∆ Â∂ Ù‘∆Á∆, Ô≈’»Ï ÷ª ÷Ø‹∂ Á≈ È≈Á Á∂ Óπ’≈ÏÒ∂ Ò¬∆ ‹≈‰≈,
¡˜∆˜ Ï∂ˆ Á≈ È≈Á∆ ÎΩ‹ ¿πµÂ∂ ‘ÓÒ≈ ’’∂ ¿π√ Á∂ «¬’ «‘æ√∂ ˘ ÂÏ≈‘
’È≈, ̻͠È≈Ê Á∆ ¡◊Ú≈¬∆ ‘∂· √ø«È¡≈√∆¡ª Á≈ È≈Á Ù≈‘ Á∆ ÎΩ‹
È≈Ò ÒÛÈ≈ ¡Â∂ ¿π√ Á∂ Í≥‹ ‘˜≈ ¸≈√∆ ◊π‹∆ «√Í≈‘∆¡ª ˘ Ó≈È≈ ¡Â∂
’È≈Ò Á∆ ÒÛ≈¬∆ √Ó∂∫ Óπ˜æÎ ¡Â∂ ı≈È ÁΩª Á≈ È≈Á∆ ÎΩ‹ «ÚπæË Ï∆Â≈
È≈Ò ÒÛÈ≈ «ÚÙ∂Ù ÂΩ ”Â∂ ¿πÌ≈ ’∂ «Á÷≈¬∆¡ª ‘ج∆¡ª ÿ‡È≈Úª ‘ÈÕ
Ï∆ √ ¿πÍ‹≈¿π‰ Ò¬∆ ¿π√ È∂ ÍÃÓπæ÷ «ÚË∆¡ª «¬‘ ÚÂ∆¡ª ‘Èó(¿)
Ï∆ √∆ Úȉ ≈‘ƒ (¡) Ï∆ √∆ «ÁzÙª ≈‘ƒ (¬) Ï∆ √∆ «Ïê ≈‘ƒ
(√) Ï∆ √∆ Ú≈Â≈Ò≈Í ≈‘ƒ ¡Â∂ (‘) Ï∆ √∆ ¤øÁ ≈‘ƒÕ
Ï∆ √∆ «ÏêÂóÈ‹≈Ï È∂ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ ˘ «¬’ Ï‘≈Á Í«Ú≈ Á∆
√øÂ≈È «Á÷≈¿π‰ Ò¬∆ ¸◊æ«Â¡ª Á∂ Úæ‚-Ú‚∂∂ ÂÀÓ» Á∆ Ï‘≈Á∆ Á∂ «ÏêÂ
83
È≈Ò Ú≈ Á≈ ¡≈øÌ ’∆Â≈ ˛Õ ¿π‘ Áæ√Á≈ ˛ «’ ÂÀÓ» È∂ È≈Á Ù≈‘ Á∂ Úæ‚-
Ú‚∂«¡ª ˘ ¡«‹‘∆ Ïπ∆ Â∑ª ‘≈ «ÁæÂ∆ √∆ «’ ¿π‘Á∂ ¬∆≈È ÂØ∫ Ú≈Í√ ÓπÛ
‹≈‰ ”Â∂ «Íæ¤Ø∫ Ú∆ ’¬∆ √Á∆¡ª Âæ’ ¬∆≈È Á∂ ÒØ’ ÂÀÓ» ÚæÒØ∫ Ò≈¬∆¡ª ‘ج∆¡ª
⁄≈ ¬∆‰ª Á≈ Í≈Ò‰ ’Á∂ ‘ÈÕ ÂÀÓ» Á∆ Ï‘≈Á∆ Â∂ ¬∆≈È∆¡ª Á∆
’≈«¬Â≈ Á≈ «Ïê ÏÛ≈ Ï∆ √ ¿πÍ‹≈¿» ˛ :-
“Â∂ ⁄Û∑∂ ¸◊æª Ï≈ÁÙ≈‘ ÂÀÓ» «‹™ Ë≈‰≈,
ÿØÛ≈ √≈„∂ √æ Òæ÷, √‰∂ ÓπˆÒ Í·≈‰≈,
«‹øÈ∆ «˜Óƒ Í‘≈Û Á∆, È≈ «‘≈ ¡‚≈‰≈,
’؇ª ˘ ¡≈Ú‰ ÊÊ≈‘‡, ¤æ‚ ◊¬∂ «‡’≈‰≈,
Í’Û ’πæ·∂ Òæ÷ ¡≈ÁÓ∆, Ò«‘ «Í¡≈ ÿ≈‰≈,
¬∆‰ª ⁄≈ ÓÈ≈«¬’∂, ÿ ¡≈«¬¡≈ ‹Ú≈‰≈Õ”
È‹≈Ï È∂ «Ïê ≈‘ƒ Ï∆ √∆ √ø⁄≈ ’È Ò¬∆ ¡«‹‘∆¡ª
ÿ‡È≈Úª ¸‰∆¡ª ‘È «‹Ê∂ ÓπˆÒ Ù«‘ÈÙ≈‘ Á∂ Ú¯≈Á≈ ÈΩ’ ¡≈͉∆
Â≈’ ÊØÛ∑∆ ‘πø«Á¡ª ‘Ø«¬¡ª Ú∆ ÁπÙÓ‰ Á∆ ¡Ê≈‘ ÎΩ‹ È≈Ò ÒÛÈ Á≈ ‘Ω√Ò≈
’Á∂ ‘ÈÕ Ú¯≈Á≈ ¡¯√ª «Ú⁄ «˜¡≈Á≈ «◊‰Â∆ ¤Ø‡∂ ‘≈’Óª Á∆ ˛Õ «¬‘
√»Ó∂ ¡≈͉∂ Úæ‚∂ ‘≈’Óª ÚæÒØ∫ ÓÁÁ È≈ Í‘πø⁄‰ ”Â∂ ‚ ’∂ ‘«Ê¡≈ È‘ƒ
√πæ‡Á∂ √◊Ø∫ ÁπÙÓ‰ È≈Ò ‹»fiÁ∂ ‘ج∂ Ó «Ó‡‰ ˘ ¡≈͉≈ Ú≈«¬Â∆, «¬ıÒ≈’∆
¡Â∂ Ë≈«Ó’ ¯˜ √ÓfiÁ∂ ‘ÈÕ «¬√ «’√Ó Á∂ «Ïê «Ú⁄ ¡ÀÓÈ≈Ï≈Á Á∂
‘≈’Ó «Ó˜≈ ’ÒøÁ Ï∂ˆ Á≈ «˜’ Í«‘Òª ¡≈™Á≈ ˛, ‹Ø ¡≈͉∂ «√¯ Á√
‘˜≈ «√Í≈‘∆¡ª Á∆ Â≈’ Á∂ ¡≈Ë≈ ”Â∂ ‘∆ È≈Á Ù≈‘ Á∆ Í≥‹≈‘ ‘˜≈
ÿØÛ √Ú≈ ÎΩ‹ È≈Ò «ÌÛÈ Ò¬∆ «Â¡≈ ‘Ø «◊¡≈ √∆Õ È‹≈Ï «Ò÷Á≈ ˛ :-
“«Ó˜∂ «ÈÓ’ ‘Ò≈Ò Á≈, Ú∂÷ ≈Ó ’‘≈‰≈
Í ¡≈ÒÓ◊∆∆ ËÛ∆ È≈Ò, ⁄Û∑ ÂØÒ «Ú’≈‰≈Õ
¬∂√∂ ÓπÒ’ Í≥‹≈Ï «Ú⁄, ⁄Û∑ ‘π’Ó ’Ó≈¬∂Õ
˜∆ Ï≈˜Ò∂ Í«‘Ò∂ ’∂, Ï≈˜ ‹»∂ ¿π‚≈¬∂Õ
Â∂ «¬ÊØ∫ Ìæ‹≈ ’ø‚ Á∂, ‹æ◊ Ò≈‘È Í≈¬∂Õ
Í «√ Á∂È≈ ÓȘ» ˛, ‹∂ «‘øÁ È≈ ‹≈¬∂Õ”
È‹≈Ï «Ò÷Á≈ ˛ «’ ‹ÁØ∫ χ≈Ò∂ Á∂ ‘≈’Ó ˘ ÈÚ≈Ï ˜’∆¡≈ ÷ª Á≈
ÍÚ≈È≈ «Ó«Ò¡≈ ª ¿π√ √»Ï∆ È∂ ¡≈͉∆ ÎΩ‹ ˘ Âπø Ò≈‘Ω Í‘πø⁄‰ Á≈
‘π’Ó Á∂ «ÁæÂ≈Õ √Â∂ «Ú⁄ ¿π√ Á≈ ‡≈’≈ È≈Á Ù≈‘ Á∆ ÎΩ‹ È≈Ò ‘Ø «◊¡≈
‹Ø ≈Ú∆ Í≈ ’ ‘∆ √∆Õ Ï‡≈Ò∂ Á∆ ÎΩ‹ Á∆ Ï‘≈Á∆ ¡Â∂ È≈Á Ù≈‘ Á∆ ÎΩ‹
84
Á∂ Èπ’√≈È Á≈ ‘≈Ò ’Ú∆ È∂ «¬øfi «Ò«÷¡≈ ˛Õ «¬√ ÎΩ‹ È∂ È≈Á Ù≈‘ Á∆ ÎΩ‹
Á∂ ˜È≈È∂ ÂøÏ»¡ª Â∂ ’È≈ª Á∂ æ√∂ Úæ„ √πæ‡∂Õ «¬‘ ÂøÏ» «¬ø‹ «‚æ◊ ͬ∂ «‹Ú∂∫
’⁄≈Ú∂∫ Á∆¡ª æ√∆¡ª ‡π應 È≈Ò ’⁄≈Ú∂ «Ú⁄ ÏÀ·∂ ÒØ’ ËÂ∆ µÂ∂ ÒØÊ Úª◊
«‚æ◊ ÍÀ∫Á∂ ‘ÈÕ ¬∆≈È∆ Â∂ ¡¯◊≈«È√Â≈È∆ ¡Ó∆ ˛≈È «‘ ◊¬∂ «’ ‹∂ √Â∂
Á∂ ¤Ø‡∂-¤Ø‡∂ ‘≈’Ó Ú∆ «¬‘Ø «‹‘∂ ÁÒ∂ «È’Ò∂ ª ¿π‘ «ÁæÒ∆ «’Ú∂∫ Í‘πø⁄
√’‰◊∂Õ ÁπÙÓ‰ ÎΩ‹ Á≈ ‘≈√ Â∂ ‚ ’Ú∆ È∂ Áæ«√¡≈ ˛Õ «ÚÁ∂Ù∆ ÁπÙÓ‰ Á∂
‚ ÂØ∫ √πÁ∂Ù∆ Í≈·’ Â∂ √ØÂ∂ ÷πÙ∆ Â∂ Ï∆ √ Ó≈‰Á∂ ‘È :-
’πÒ ¡Ó∆ ÚÒ≈«¬Â∆, ‘Ø ◊¬∂ ˛≈È∂,
¡√ª «ÁæÒ∆ ’∆’ Í‘πø⁄‰≈ ÿ-ÿ «‘ø◊≈Ó∂Õ
ı≈È ÁØª Á∂ Úæ‚∂ Ì≈ Óπ˜æ¯ È∂ È≈Á Ù≈‘ Á∆ ÎΩ‹ È≈Ò ÒÛ«Á¡ª
‘Ø«¬¡ª È≈Á∆ ÎΩ‹ Á∂ Í≥‹ ‘˜≈∆ ¡¯√ ’≈ÂÒ ’πæÒ∆ ˘ Ó≈ √π櫇¡≈ √∆Õ
¿π‘Á∆ Ï‘≈Á∆ Á≈ ‘≈Ò ’Ú∆ È∂ «¬øfi Áæ«√¡≈ ˛ :-
Óπ˜æ¯ ÿØÛ≈ ¤∂«Û¡≈, ‰ Ù∂ Ú∆æË≈Õ
¿π√ Ï¤≈ Í◊Û √øÌ≈«Ò¡≈, ÂÍ ◊πæ√∂ «æË≈Õ
¿π√ Ó≈«¡≈ ’≈ÂÒ ’πÒ∆ ˘, Â’ √∆È∂ «√æË≈Õ
«√ ÎΩ‹ Í≥‹ ‘˜≈ Á≈ Óπ˜æ¯ «◊æË≈Õ
Óπ˜æ¯ È∂ È≈ÁÙ≈‘ Á∆ ¯Ω‹ Á∂ √æ ‘˜≈∆ ¡¯√ Ù≈‘ ÂÚ≈⁄≈ ˘ Ú∆
Ó≈ √π櫇¡≈ √∆Õ Í ‹ÁØ∫ Óπ˜æÎ ˘ È≈Á Ù≈‘ Á∆ ÎΩ‹ Á∂ Ù≈‘ «◊˜≈Ò∆ È∂
Â∆ Ó≈ ’∂ ÿØÛ∂ ÂØ∫ ÊÒ∂ ‚∂◊ «ÁæÂ≈ ª ’Ú∆ Óπ˜æ¯ ˘ «¬’ “Ù‘∆Á” Á≈ Á‹≈
«ÁøÁ≈ ˛Õ ¡≈͉∂ Á∂Ù Á∆ ≈÷∆ ’È Ú≈Ò∂ ÔØË∂ Á∆ Ú∆◊Â∆ Í≈·’ª ¡Â∂
√ث¡ª Á∂ ÓȪ «Ú⁄ Ï∆ √ Á≈ √ø⁄≈ ’Á∆ ˛Õ
Óπ˜æÎ ¡≈√È∂ ÷≈Ò∆ fi«Û¡≈ ÿ∂«Û˙Õ
Óæ¤ «Í¡≈ «Ú⁄ ‹≈Òƒ, ÂÛÎ∂ √»Ó≈Õ
’ ’∂ «ÈÓ’ ‘Ò≈Ò∆, «◊¡≈ ¸◊æ«Â¡≈
Í √Ó Ù‘∆Áª Ú≈Ò∆, ÷Û≈ Ï«‘Ù «Ú⁄Õ
Ï∆ √∆ Ú‰È
Ú‰È «Ú⁄ Ï∆ √ ÌÈ Ò¬∆ È‹≈Ï È∂ √Ì ÂØ∫ ÚæË ˜Ø Ò≈«¬¡≈
˛Õ «Ïê È≈ÒØ∫ Ú∆ ÚæË Úȉ ÚË∂∂ Ï∆ √∆ ˛Õ
ÔπæË ÷∂Â «Ú⁄ ‹ø◊∆ Ú≈‘Ȫ Á∆ Â∂˜ ◊Â∆ ¡Â∂ ÔØ«Ë¡ª Á∆ ÁΩÛ Ìæ‹ ˘
¡«‹‘≈ «ÏøÏ≈ÂÓ’ ω≈ ’∂ «⁄æ«¡≈ ˛ «’ Í≈·’ Á∆¡ª ¡æ÷ª √≈‘Ó‰∂ ¿π√
«ÁzÙ Á≈ √≈«÷¡≈ «⁄æÂ ¡≈ ‹ªÁ≈ ˛Õ «¬√∂ Â∑ª ’øȪ «Ú⁄ ÍÀ∫Á∆¡ª ÏøÁ»’ª,
85
ÂØͪ Á∆¡ª ·≈‘-·≈‘ Á∆¡ª ¡≈Ú≈˜ª ‹ª ÂÒÚ≈ª Á∆ ‡‰’≈ ‹ª Â∆ª Á∂
⁄æÒ‰ Á∆ Ù»’ Ú∆ ÏÛ∆ Ï∆ √ ¿πÍ‹≈¿» ˛Õ «Ó˜≈ ’ÒøÁ Ï∂ˆ Á∆ ÎΩ‹ Á∆
È≈Á∆ ÎΩ‹ È≈Ò ¡ÀÓÈ≈Ï≈Á «Ú÷∂ ‹Ø ÒÛ≈¬∆ ‘ج∆ ¿π√ «Ú⁄ Â∂˜∆ È≈Ò ⁄æÒ
‘∂ Â∆ª Á∆ Ú≈¤Û Á∆ Ùπ’ ◊Ó∆¡ª Á∂ Óƒ‘ Á∂ ¤Û≈’∂ Úª◊ ¡≈ ‘∆ √∆Õ
ÏøÁ»’ª Á∆ ’≈Û ’≈Û «¬ø‹ Òæ◊Á∆ √∆ «‹Ú∂∫ ◊Ó∆¡ª Á∆ πæ «Ú⁄ √πæ’∂ ‘ج∂
’ØÒ∂ √ÛÁ∂ ‘È ‹ª Ìæ·∆ «Ú⁄ ⁄ΩÒ «ÂÛ-«ÂÛ ’Á∂ ‘È :-
Â∂ ¤π應 Â∆ Óƒ‘ ¿πÈ≈‰ Úª◊, √≈Û ÿæÂ∆ Ï≈‰≈Õ
¿πÊ∂ ¤π應 ÏøÁ»’ª ’≈Û ’≈Û, ’‘Ø «’ ¡‚≈‰≈Õ
«‹Ú∂∫ ¡æ◊ Òæ◊∆ √∆ È≈Û ˘ «ÂÚ∂∫ Ìπ拉 Ë≈‰≈Õ
«¬√ «Ï¡≈È Á∂ ¡ø «Ú⁄ ’Ú∆ Áæ√Á≈ ˛ «’ «¬√ «Ì¡ø’ ÔπæË «Ú⁄ Ó∂
‘ج∂ √»Ó∂ ı»È È≈Ò ÒæÊ ÍæÊ ‘ج∂ ˜Ó∆È ”Â∂ ͬ∂ «¬ø‹ Òæ◊Á∂ √È «‹Ú∂∫ ≈‹Í»Â
‘ØÒ∆ ÷∂‚ ’∂ Ó√Â∆ «Ú⁄ √πæÂ∂ ͬ∂ ‘؉Õ
È‹≈Ï È∂ «¬‘ Ú≈ √Ú≈Ó∆-Ì◊Â∆ Á∂ ¡≈Ù∂ È≈Ò «Ò÷∆ ˛Õ ¿π‘ Óπ‘øÓÁ
Ù≈‘ ˘ ¡≈͉≈ Â∂ ¡≈͉∂ Á∂Ù Á≈ Ó≈Ò’ √ÓfiÁ≈ ˛Õ ¿π‘È∂ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∆
ÎΩ‹ Á∆ ⁄Û∑≈¬∆ Á≈ «ÁzÙ «Ï¡≈È ’È «Ú⁄ ÏÛ∆ «ÁÒ⁄√Í∆ «Á÷≈¬∆ ˛Õ
È◊≈∂ Úæ‹Á∂ ‘ÈÕ ÎΩ‹ Á∂ ⁄æÒ‰ È≈Ò Ë»Û ¿π‚Á∆ ˛Õ ÿæ‡≈ «Óæ‡∆ ¿πµ‚-¿πµ‚
’∂ ¡√Ó≈È «Ú⁄ ‘È∂≈ ¤≈ ‹ªÁ≈ ˛Õ ÎΩ‹ Á∂ ÍÃ⁄Ò‰ √Ó∂∫ fiø‚∂ ‘Ú≈ «Ú⁄
Ò«‘≈™Á∂ ‘ÈÕ √»Ó∂ Ó√Â∆ «Ú⁄ fi»ÒÁ∂ ‘ÈÕ Ú≈Ô»Óø‚Ò «Ú⁄ ‹ø◊∆
È◊≈«¡ª Á∆ √π∆Ò∆ ◊»ø‹ Ì∆ ‘ج∆ ˛Õ √‹∂ Ë‹∂ ‘≈Ê∆ ÏÛ∆ Ó√ ⁄≈Ò ⁄æÒÁ∂
‘ج∂ ÓÀÁ≈È «Ú⁄ ¡≈™Á∂ ‘ÈÕ ¿πÈ∑ª Á∂ «√ª «Ú⁄ ‹ÁØ∫ ÒØ‘∂ Á∂ ’πø‚∂ Úæ‹Á∂ ‘È
ª ¿π‘ ÌæÏ’ª Ó≈Á∂ ‘È :-
‘≈Ê∆ «Á√È ¡≈™Á∂ «Ú⁄ ÁÒ≈ «Ùø◊≈∂Õ
Ó≈ ÌæÏ’≈ ◊Áª ¤æ‚Á∂, «√ ’πø‚∂ Ì≈∂Õ
Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∆ Â∆-¡øÁ≈˜ ÎΩ‹ ÚæÒØ∫ ÔπæË Á∂ ÁΩ≈È ÒÛ≈¬∆ ’È Á∆
√≈∆ Íë’«¡≈ ¥ÓÚ≈ «Á÷≈¬∆ ˛Õ ‘π’Ó «ÓÒ‰ ”Â∂ fiæ‡Í‡ Ï‘≈Áª È∂
¡≈͉∂ ËÈπæÙ ÷æÏ∂ ‘æÊ «Ú⁄ ÎÛ Ò¬∂ ¿π‘ √æ‹∂ ‘æÊ È≈Ò ÂøÁ∆ «÷æ⁄ ’∂ ’øÈ Â’
ÒÀ ‹ªÁ∂ √È Â∂ «Î Â∆ ¤æ‚Á∂ √ÈÕ ËÈπæÙª Á∆¡ª ’Ó≈È∆¡ª «¬ø‹ Ëπ‰÷Á∆¡ª
√È «‹Ú∂∫ Òæ÷ª Ó≈» È≈Á Úæ‹ ‘∂ ‘ÈÕ ´‘≈ª Á∆¡ª Áπ’≈Ȫ Á∂ ÿÛ∂ ‘ج∂ Â∆
Í≥¤∆¡ª Úª◊ ¿πµ‚Á∂ ‘ج∂ ÁπÙÓ‰ ÚæÒ ‹ªÁ∂ ‘È «‹Ú∂∫ Ì≈ÁØ∫ Á∂ Ó‘∆È∂ «Ú⁄
fiÛ∆ Ú∑Á∆ ˛ «¬ø‹ Â∆ª Á≈ ¤Û≈’≈ Ú∑ «‘≈ √∆Õ Â∆ª Á∆¡ª ÈØ’ª ÁπÙÓ‰
Á∂ «˜æ≈-Ï’Âª ”⁄Ø∫ Òøÿ ’∂ √∆ «Ú⁄ ‹≈ ÷πÌÁ∆¡ª √ÈÕ ÔπæË Ì»Ó∆ «Ú⁄
86
«‚æ◊∂ ‘ج∂ √»Ó∂ «¬ø‹ ‹≈ÍÁ∂ √È «‹Ú∂∫ Û∂ ÓÀÁ≈È ”Â∂ Í«‘ÒÚ≈È √πæÂ∂ ‘؉Õ
Ï∆ √∆ Ú≈Â≈Ò≈ÍóÈ‹≈Ï È∂ Á∂Ù Ì◊ Í≈Âª Á∂ Ï∆ √∆ ‹˜Ï∂
ÍÃ◊‡≈¿π‰ √Ó∂∫ «Ïê’ „ø◊ ¤æ‚ ’∂ Ú≈Â≈Ò≈Í∆ ÙÀÒ∆ Á≈ √‘≈≈ «Ò¡≈ ˛Õ
¿π‘È∂ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ ÚæÒØ∫ ¡≈͉∂ ÁÏ≈∆¡ª ˘ ÍÃ∂È≈ Á∂‰ √Ó∂∫, «Ó˜≈ ’ÒøÁ
Ï∂ˆ ÚæÒØ∫ ¡≈͉∂ «√Í≈‘∆¡ª ˘ ÒÛÈ ÓÈ Ò¬∆ ¿πÂÙ≈«‘ ’È √Ó∂∫,
√ÀÈ≈ÍÂ∆ ı≈È ÁΩª ÚæÒØ∫ ¡≈͉∂ «√Í≈‘∆¡ª ˘ ‘æÒ≈Ù∂∆ Á∂‰ √Ó∂∫ ¡«‹‘∂
Ì≈ÙÈ «ÁÚ≈¬∂ ‘È ‹Ø ÓπÁ≈ »‘ª «Ú⁄ ‹≈È ÌÈ Ú≈Ò∂ Â∂ Ï‘≈Áª Á∂ ‚ΩÒ∂
Î’≈ Á∂‰ Ú≈Ò∂ ‘ÈÕ «¬‘ Ì≈ÙÈ Í≈Âª Á∂ √πÌ≈¡, √«ÊÂ∆ Â∂ Ì≈Úª Á∂
¡Èπ’»Ò ‘؉ ’’∂ ÏÛ∂ Ï∆ √ ÌÍ» ‘ÈÕ √Óπæ⁄∆¡ª ÎΩ‹ª Á∂ ÍÃ⁄æÒ‰ ¡Â∂
√Ó»‘ ÔπæË ÂØ∫ ¤πæ‡ ’Ú∆ È∂ «¬’æÒ∂-«¬’æÒ∂ ÔØË∂ Á∂ ‹πæ‡-ÔπæË Ú∆ ¬∂È∆ √πæÿÛÂ≈
È≈Ò «⁄Â∂ ‘È «’ ÔØ«Ë¡ª Á∆ ◊‹, ÁπÙÓ‰ ˘ Ó≈ Óπ’≈¿π‰ Á≈ «ÁzÛ∑
«¬≈Á≈, ÒÛ≈¬∆ «Ú⁄ Ú≈ ’È Â∂ Ú≈ Ï⁄≈¿π‰ Á∂ ’ÂÏ ÏÛ∂
¿πÂÙ≈‘‹È’, ‹ØÙ ¿πÍ‹≈¿» ¡Â∂ Ï∆ √ ÌÍ» ‘ÈÕ È≈ÁÙ≈‘ ´æ‡ª
´æ‡Á≈, ’ÂÒ∂¡≈Ó ’Á≈ ¡Â∂ ‘ «’√Ó Á∆ ÂÏ≈‘∆ Ó⁄≈™Á≈ ‘Ø«¬¡≈ Ò≈‘Ω
Í‘πø⁄ ¸æ’≈ √∆Õ ÂÁ «ÁæÒ∆ «Ú⁄ ¡≈≈Ó È≈Ò ÏÀ·∂ ‘ج∂ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∂ ¡Ó∆ª
Ú˜∆ª ˘ ÎΩ‹∆ «Â¡≈∆ ’È Á≈ «¯’ «Í¡≈Õ √ÀÈ≈ÍÂ∆ ı≈È ÁΩª È∂ ¡≈͉∂
«√Í≈‘∆¡ª ˘ ÏπÒ≈ ’∂ «¬ø‹ ÍÃ∂È≈ «ÁæÂ∆ :-
“ÁØ√ÂØ! ¡æ‹ «ÁæÒ∆ Á∂ Âı Ҭ∆ ÍÒØ Á≈ «ÁÈ ¡≈‰ Í‘πø«⁄¡≈ ˛Õ
È≈ÁÙ≈‘ Á≈ ‘ÓÒ≈ «ÁæÒ∆ Ò¬∆ «¬’ ¡«Â ◊πøfiÒÁ≈ Ó√Ò≈ ¡≈‰ Ï«‰¡≈
˛Õ ‘π‰ √≈‚∆¡ª «¬√Â∆¡ª, Ïæ«⁄¡ª Â∂ Ó≈Ò ÷˜≈È∂ «Ú⁄Ø∫ ’πfi Ú∆ È‘ƒ ‹∂
Ï⁄‰≈Õ ˜≈ √Ø⁄∂ «’ ÔπæË «Ú⁄Ø∫ Èæ√ ’∂ È≈Á Ù≈‘ ÚæÒØ∫ Ó⁄≈¬∆ ÂÏ≈‘∆ Á∂÷‰
ÂØ∫ Ï≈¡Á ‹∂ Âπ√ƒ ÁØ ⁄≈ √≈Ò ‹∆ Ú∆ ÒÚØ◊∂ ª ¿π√ ‹∆‰ «Ú⁄ ’∆ √π¡≈Á
‘ج∂◊≈Õ «¬√ Ò¬∆ Âπ√ƒ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∂ È«Óæ ¡≈͉∆ Ú¯≈Á≈∆ Á≈ √Ï»Â
«Á¿πó
«’¡≈ ‘Ø«¬¡≈ «¬’ √≈Ò Ï≈’∆ ‹∆ÚÈ≈,
Í ’«˙, «ÈÓ’ ‘Ò≈Ò, Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á≈Õ
«¬√ Ì≈ÙÈ ÂØ∫ ÍÃ∂« ‘Ø ’∂ √≈∆ ÎΩ‹ ¿πÂÙ≈«‘ ‘Ø ◊¬∆Õ È‹≈ÏÂ
«Ò÷Á≈ ˛ «’ «√Í≈‘∆¡ª È∂ ‘æÊ ‹ØÛ ’∂ ¡˜ ’∆Â∆ “¡√ƒ ÷»Ï ÂÈ÷≈‘ª ÒÀ∫Á∂
‘∂ ‘ª ¡√ƒ Ï≈ÁÙ≈‘ Á∂ Íπ≈‰∂ ‹æÁ∆ ÍπÙÂ∆ √∂Ú’ ⁄Ò∂ ¡≈ ‘∂ ‘ªÕ” «¬‘ ’«‘
’∂ «√Í≈‘∆¡ª È∂ Óπ椪 ˘ Úæ‡ Á∂ ’∂ «¬È∑ª ˘ ·»ø«‘¡ª Úª◊ «Âæ«÷¡ª ’∆Â≈Õ
¿πÈ∑ª ÂÒÚ≈ª «÷æ⁄ Ò¬∆¡ª ‘æʪ «Ú⁄ „≈Òª ÎÛ Ò¬∆¡ª ¡Â∂ ’«‘‰ Òæ◊∂ó
87
¡√ƒ ‘˜ ¡Ò∆ ¡Ó∆ Á∂ ‹ø◊ Úª◊, ÿæ «Á¡ª◊∂ ◊Ò∆¡ªÕ
’≈ÏÒ ؉ Í·≈‰∆¡ª, ÌøÈ ⁄»Û∂ ’Û∆¡ªÕ
Í √≈˘ ª ‘∆ ¡≈÷ƒ ¡≈Î∆È, Á√Â≈ª ÚÒ∆¡ªÕ
Ï≈ÁÙ≈‘ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ È∂ ¡≈͉∂ ≈‹-’≈‹ Á≈ ÍÃÏøË ÓÒ’≈ ˜Ó≈È∆ Á∂
‘æÊ «Ú⁄ √Ω∫«Í¡≈ ‘Ø«¬¡≈ √∆Õ È≈Á Ù≈‘ Á∂ ‘ÓÒ∂ Á∆ ıÏ √π‰ ’∂ ¿π‘ ÓÁª
«‹‘≈ ‘Ω√Ò≈ Â∂ ÁÒ∂∆ «Á÷≈™Á∆ ˛Õ ¿π‘È∂ ¡≈͉∂ ÁÏ≈ Á∂ ¡Ó∆ Ú˜∆ª
˘ ÏπÒ≈ ’∂ ¿πÈ∑ª Á∂ √≈‘Ó‰∂ «¬’ ˜ØÁ≈ Ì≈ÙÈ «ÁæÂ≈ ¡Â∂ ¿πÈ∑ª ˘ ÁπÙÓ‰
È≈Ò ÒÛÈ Ò¬∆ ÍÃ∂«¡≈ :-
Â∂ √æÁ ¡Ó∆ª ˘ ¡≈÷Á∆, ÓÒ’≈ ˜Ó≈È∆,
“Âπ√ƒ Ó≈»¯∆ ¿π ‹æÁ Á∂, ¿πÓª Âπ≈È∆Õ
ÒÀ ÓÈ√Ï Âπ∂ ‘ø„≈ÚÁ∂, Ú ‘π√È ‹Ú≈È∆Õ
¡æ‹ ⁄Û∑ ’∂ „πæ’≈ ˛ È≈ÁÙ≈‘, ‘æÊ Í≈Ú∂ ÷˜≈È∆Õ
Âπ√ƒ «Á¿π ÒØ‘∂ √≈ Á∆, ’ Â «Ó‹Ó≈È∆Õ
Ï∆ √∆ ¤øÁóÓæË Ôπæ◊ «Ú⁄ ’«ÚÂ≈ Á≈ ¤øÁ, ¿π‘Á∆ Ì≈Ù≈ È≈Ò Ó∂Ò
÷≈‰ Ú≈Ò≈ æ«÷¡≈ ‹ªÁ≈ √∆Õ ¿πÁ≈‘‰ Ú‹Ø∫ «¬Ù’∆¡≈ ‹ª ÍÃ∂Ó √∆ ⁄È≈
Ò¬∆ ÁÚ¬∆¡≈ ¡Â∂ Ï≈¡Á «Ú⁄ ÏÀ∫ „πæ’Úª ¤øÁ ÓøÈ «Ò¡≈ «◊¡≈ √∆Õ
Ë≈Ó’, √Á≈⁄≈’ Â∂ ¡«Ë¡≈ÂÓ’ «√æ«÷¡≈Úª Ò¬∆ ÁØ‘≈, ÁØ‘Û≈ ‹ª √ÒØ’
„πæ’Ú∂∫ √Ófi∂ ‹ªÁ∂ √È ¡Â∂ Ú≈ Ò¬∆ «√÷ø‚∆ ¤øÁ „πæ’Úª √Ú∆’≈ ’ «Ò¡≈
«◊¡≈Õ È‹≈Ï È∂ ‘æÊÒ∆ Ú≈ «Ú⁄ «¬√ ¤øÁ ˘ È≈ «√¯ «Ïê Ú‰È
¡Â∂ Ú≈Â≈Ò≈Í Á√≈¿π‰ Á≈ √≈ËÈ ‘∆ ω≈«¬¡≈ ˛ √◊Ø∫ «¬√ Á∆ ‹ØÙ
¿πÌ≈» ⁄≈Ò Á∂ È≈Ò ’Û≈’∂Á≈ ÙÏÁ≈ÚÒ∆ Ò≈ ’∂ ÒÀ¡ Â∂ ◊»ø‹ ≈‘ƒ Ï∆
√∆ √ø⁄≈ Ú∆ ’∆Â≈ ˛Õ ’È≈Ò Á∆ ÒÛ≈¬∆ √Ó∂∫ Úæ‚∆¡ª ÂØͪ Á∂ ÓÀÁ≈È «Ú⁄
«Ò¡ªÁ∆¡ª ‹≈‰ ¡Â∂ ⁄Ò≈¬∆¡ª ‹≈‰ Á≈ ‘≈Ò Áæ√‰ √Ó∂∫ ’Ú∆ È∂ ¬∂√∂ ¤øÁ
Á∆ ⁄≈Ò ¡Â∂ ’Û≈’∂Á≈ ÙÏÁ≈ÚÒ∆ Á∆ √‘≈«¬Â≈ Ò¬∆ ˛ :-
ÁØ‘ƒ ÁÒƒ Óπ’≈ÏÒ≈, ‰ √»∂ ◊Û∑’‰Õ
⁄Û∑ ÂØͪ ◊æ‚∆ „πæ’∆¡ª, Òæ÷ √ø◊Ò ÷Û’‰Õ
¿π‘ Á≈» ÷ªÁ∆¡≈ ’Ø‘Ò∆, Ó‰ ◊ØÒ∂ ‰’‰Õ
¿π‘ Á≈◊ ÍÒ∆Â∂ ¤æ‚∆¡ª, Úª◊ ÏæÁÒ ’Û’‰Õ
«‹™ Á ÷πÒ∑∂ ÁØ‹÷∆, Ó»ø‘ Ì≈¬∆ ’πÛ’‰Õ
«ÏªÂó¿πÍØ’Â ¡«Ë¡ÀÈ Á∂ ¡≈Ë≈ ”Â∂ «¬‘ «’‘≈ ‹≈ √’Á≈ ˛ «’
’Ú∆ È‹≈Ï È∂ Ï∆ √ ¿πÍ‹≈¿π‰ Ò¬∆ ¡È∂’ª √≈ËÈ ÚÂ∂ ‘ÈÕ Ï∆ √
88
¿πÍ≈¿π‰ Ò¬∆ ÚÂ∂ ◊¬∂ √≈ËȪ Á∆ ÚøÈ-√πÚøÈÂ≈ «‹øÈ∆ ÌÍ» ¡Â∂ ˜ØÁ≈
«¬√ ⁄È≈ «Ú⁄ ˛ ˙È∆ ÚøÈ-√πÚøÈÂ≈ Â∂ «ÚÙ≈ÒÂ≈ «’√∂ ‘Ø Ú≈ «Ú⁄ È‘ƒ
«ÓÒÁ∆Õ Ï∆ √∆ ÍÃÌ≈Ú ¿πÿ≈ÛÈ Ò¬∆ ÎΩ‹ª Á∆ ⁄Û∑ÂÒ, ÎΩ‹Á≈ª Á∆ ¡≈͉∂
«√Í≈‘∆¡ª ˘ ÍÃ∂È≈, „ØÒª, È◊≈«¡ª Á∆ ◊Û◊πø‹ ¡≈«Á Ú∆ Ï∆ √ ˘
⁄Ó’≈™Á∂ ‘ÈÕ ÍÃØÎÀ√ «’Í≈Ò «√øÿ ’√∂Ò ¡Â∂ Í«ÓøÁ «√øÿ Á∂ ÙÏÁª
«Ú⁄ “«¬‘ Ú≈ Ï∆ √ Á∆ ’«ÚÂ≈ Á≈ «¬’ ¿πµÂÓ ÈÓ»È≈ ˛ ¡Â∂ Ò∂÷’ È∂
ÏÛ∆ ’≈ÓÔ≈Ï∆ È≈Ò «¬√ ˘ «ÈÌ≈«¬¡≈ ˛Õ”
JJ
89
I. ’≈«Ú ÙÀÒ∆
“È‹≈Ï” «¥Â “È≈Á Ù≈‘ Á∆ Ú≈” Í≥‹≈Ï∆ Á∂ Ú≈ √≈«‘ «Ú⁄ √ÏØÂÓ
Ú≈ ˛Õ «¬√ «Ú⁄ ’Ú∆ È∂ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∂ ÁÏ≈∆¡ª Á∆ Îπæ‡ Á∂ ’≈Ȫ,
»≈È∆¡ª Á∆ ◊æÁ≈∆ Â∂ ¿πÈ∑ª Á∆ È≈Á Ù≈‘ È≈Ò «ÓÒ∆ Ìπ◊ Á√≈ ’∂
√Ú≈Ó∆-Ì◊ ¡Ó∆ª Á∆ ¡≈͉∂ Ó≈Ò’ Ò¬∆ ’πÏ≈È∆ «Á÷≈¬∆ ˛Õ «¬√ «Ú⁄
˜≈ÓÒ È≈ÁÙ≈‘ Â∂ ¿π√ Á∂ √≈Ê∆¡ª («ÈÓ’ ‘≈Ó Ï∂¡‰÷ «‘øÁπ√Â≈È∆ ¡Ó∆ª)
Á∆ «‹æ ‘πøÁ∆ ˛ Â∂ ¡‰÷∆Ò∂, √Ú≈Ó∆-Ì◊Â, «ÈÓ’-‘Ò≈Ò ¿πÓ≈ ÒÛ≈¬∆ «Ú⁄
Ù‘∆Á ‘πøÁ∂ ‘ÈÕ ’Ú∆ È∂ «¬√ «Ú⁄Ò∆¡ª ÿ‡È≈Úª Â∂ Ôπæ◊ Á∆ ÏÁÒ∆ ‘ج∆ √«ÊÂ∆
˘ «’¡≈Ó È∂Û∂ ¡≈¿π‰ Á∂ Óπ√«ÒÓ «ÚÙÚ≈√ È≈Ò ‹ØÛÈ Á≈ ÔÂÈ ’∆Â≈ ˛Õ ÁØ
Ï≈ÁÙ≈‘∆¡ª «Ú⁄ fi◊Û≈ Ùπ» ‘؉, È≈Á Ù≈‘ ÚæÒØ∫ ’øË≈, ◊˜È∆, ’≈ÏÒ,
«ÍÙ≈Ú, ‹Ò≈Ò≈Ï≈Á ¡≈«Á «‹æ ÒÀ‰ ÂØ∫ Ï≈¡Á ¡ÀÓÈ≈Ï≈Á, Ò≈‘Ω ¡Â∂
’È≈Ò Á∆¡ª ÒÛ≈¬∆¡ª «Ú⁄ «‹æ ÍÃ≈Í ’È Á∂ ‘≈Ò≈ ˘ È‹≈Ï È∂ «¬’
√πÒfi∂ ‘ج∂ «ÈÍπøÈ ’Ú∆ Úª◊ «Ï¡≈È ’∆Â≈ ˛ :
ÍÃÂ∆’ó¤Ø‡∂ «‹‘∂ Á∂Ù ¬∆≈È Á∂ Ï≈ÁÙ≈‘ È≈ÁÙ≈‘ ˘ «‘øÁπ√Â≈È «‹‘∂
«ÚÙ≈Ò ≈‹ ¿πµÂ∂ ‘ÓÒ≈ ’È Á∆ «‘øÓ «¬√ ’’∂ ͬ∆ √∆ «’™«’ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘
Á∂ ÁÏ≈ Á∂ ¡Ó∆ ¡≈Í√∆ ËÛ∂ÏøÁ∆ Á≈ «Ù’≈ √ÈÕ È‹≈Ï È∂ «¬È∑ª Ë«Û¡ª
˘ ¬∆≈È∆ Â∂ »≈È∆ Óø«È¡≈ ˛Õ Í ÒΩ’‘≈‡ ¡≈«Á «¬«Â‘≈√’≈ª ¡Èπ√≈
»≈È∆, ¬∆≈È∆ Â∂ «‘øÁπ√Â≈È∆ «ÂøÈ ËÛ∂ √È ‹Ø «¬’ Á»‹∂ Á∂ ‹≈È∆ ÁπÙÓ‰ √ÈÕ
»≈È∆ ËÛ∂ Á≈ ¡≈◊» «È‹≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ √∆ ¡Â∂ «‘øÁπ√Â≈È∆ ËÛ∂ Á≈ ¡≈◊» ÷≈È
ÁΩª √∆Õ Ï≈ÁÙ≈‘ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ ı≈È ÁΩª Á∂ ‡ØÒ∂ Á∂ ‘æʪ Á≈ «÷‚Ω‰≈ Ï«‰¡≈
‘Ø«¬¡≈ √∆Õ ı≈È ÁΩª Â∂ ¿π√ Á∂ ‘æÊ-·Ø’∂ ¡Ó∆ »≈È∆ ËÛ∂ Á∂ ¡≈◊» ¡Ó∆
«È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ Á≈ ¡ÍÓ≈È ’Á∂ «‘øÁ∂ √ÈÕ Âø◊ ¡≈ ’∂ «È˜≈Ó È∂ ı≈È
ÁΩª ¡Â∂ ¿π‘˘ Ì»¬∂ ⁄Û∑≈¿π‰ Ú≈Ò∂ Ï≈ÁÙ≈‘ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ ˘ √˜≈ «ÁÚ≈¿π‰ Ò¬∆
¬∆≈È Á∂ Ï≈ÁÙ≈‘ È≈Á Ù≈‘ ˘ ıπÎ∆¡≈ «⁄æ·∆ «Ò÷∆ «’ ‹∂ ¿π‘ «‘øÁπ√Â≈È ¿πµÂ∂
‘ÓÒ≈ ’∂ ª »≈È∆ ËÛ∂ Á∂ Ó∆ ¿π‘Á∆ ÓÁÁ ’È◊∂Õ
È‹≈Ï È∂ «‘øÁπ√Â≈È Â∂ ¬∆≈È Á∆ «¬√ ¡≈Í√∆ Îπæ‡ ˘ ’Ò Â∂ È≈Á Á∂
ÍÃÂ∆’ ≈‘ƒ Í∂Ù ’∆Â≈ ˛Õ ¿π√ È∂ «È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ Á∂ ËÛ∂ Á∂ ¡ÍÓ≈«ÈÂ
¡Ó∆ª ˘ “’Ò” ¡Â∂ “Ï≈ÁÙ≈‘ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ ˘ “È≈Á” ‹ª ’Ò Á∂ «È÷懻 Â∂ fiπæ‚»
90
ÍÂ∆ Á≈ ÍÃÂ∆’ ω≈«¬¡≈ ˛Õ »≈È∆ ¡Ó∆ª Á∆ ¡≈͉∂ Ó≈Ò’ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ È≈Ò
È≈≈˜◊∆ ˘ ’Ò Á∆ ¡≈͉∂ «Èæ÷‡» ÍÂ∆ È≈Ò È≈≈˜◊∆ «’‘≈ ˛Õ »≈È∆ ¡Ó∆
«’™«’ Âπ’ È√Ò Á∂ √È ¡Â∂ Â≈Â≈ (Âπ’∆) Á∂ Ù«‘ »≈È ÂØ∫ ¡≈ ’∂ ÓπˆÒ
Ù«‘ÈÙ≈‘ª Á∂ ÁÏ≈ «Ú⁄ ÈΩ’ ‘ج∂ √È, «¬√ Ò¬∆ ¿πÈ∑ª Á∂ «ÍÂ≈ Íπ÷∆
Ï≈‘Ò∂ ÓπÒ’ ˘ “Í∂’∂” ¡Â∂ «‘øÁπ√Â≈È ˘ √‘π≈-ÿ ’«‘‰≈ ÏÛ≈ √Ø‘‰≈
ÍÃÂ∆’-«Ú√Ê≈ ˛Õ «‘øÁπ√Â≈È Á∂ Ï≈ÁÙ≈‘ ˘ √˜≈ «ÁÚ≈¿π‰ Ò¬∆ ¬∆≈È Á∂
Ï≈ÁÙ≈‘ ˘ √æÁ≈ Á∂ ’∂ ÏπÒ≈¿π‰≈ ¬∂√∂ ÍÃÂ∆’ ˘ ‘Ø ¡æ◊∂ ÂØÁ≈ ˛ «‹Ú∂∫ ’ج∆ ÍÂ∆
ÂØ∫ È≈˜ «¬√Â∆ ¡≈͉∂ Í∂«’¡ª ÂØ∫ Ì≈Úª ˘ ÏπÒ≈ ’∂ ÍÂ∆ ˘ ’π‡Ú≈™Á∆ ˛Õ
È‹≈Ï È∂ ÁÏ≈ Á∂ Ë«Û¡ª ˘ ÍÃÂ∆’ »Í «Ú⁄ Í∂Ù ’È ÂØ∫ ¤πæ‡ Úæ÷-
Úæ÷ Í≈Âª Á∂ «’Á≈ ˘ Ú∆ ÍÃÂ∆’ª ≈‘ƒ Í∂Ù ’∆Â≈ ˛Õ «¬√ È≈Ò ¿πÈ∑ª Í≈Âª
Á≈ √πÌ≈¡ ÚË∂∂ √ÍæÙ‡ ‘Ø«¬¡≈ ˛ ¡Â∂ ’≈«Ú’ ÍÃÌ≈Ú Ú∆ Ú«Ë¡≈ ˛Õ ÈÚ≈Ï
˜’∆¡≈ ÷ª, √»Ï∂Á≈ Ò≈‘Ω ¡≈͉∂ ¡≈Í ˘ “÷≈È Ï‘≈Á” ¡÷Ú≈™Á≈ √∆, Í
¿π√ È∂ ’≈«¬Â≈ «Á÷≈ ’∂ È≈ÁÙ≈‘ Á∆ ¡Ë∆È◊∆ ÓøÈ Ò¬∆ √∆Õ ¿π‘Á∆ ’≈«¬Â≈
˘ È‹≈Ï È∂ «¬ø‹ «Ï¡≈È ’∆Â≈ ˛ «’ “÷π√≈” Í◊Û∆ ÏøÈ∑ ’∂ ÓÁ È‘ƒ ω
√’Á≈Õ ÈÚ≈Ï ˜’∆¡≈ ÷ª È≈Á Ù≈‘ Á∂ √≈‘Ó‰∂ «¬ø‹ ‚ «◊¡≈ «‹Ú∂∫ ÷∂Â≈
Ù∂ ÂØ∫ ‚«¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ⁄»ø Âæ’ È‘ƒ ’Á≈ :-
ÈÚ≈Ï ÷≈È Ï‘≈Á ÓØ⁄∂, ’æ„ ¡æ◊Ø∫ Ò≈¬∂Õ
⁄«Û∑¡≈ ÒÙ’ Ú∂÷ ’∂, ¿πµ‚ ˛ ‹≈¬∂Õ
÷π√∂ ÏæË∆ Í◊Û∆, ’∆ ÓÁ √Á≈¬∂?
«‹™ ’∂‘ ÷’≈ Í’«Û¡≈, È≈ ÁπøÏ «‘Ò≈¬∂Õ
‹ø◊ √Ó∂∫ Á∆¡ª Úæ÷-Úæ÷ √«ÊÂ∆¡ª ˘ ⁄ΩÍÛ ¡Â∂ ÙÂø‹ Á∆¡ª ⁄≈Òª Â∂
√«ÊÂ∆¡ª Á∂ ÍÃÂ∆’ª ≈‘ƒ «Ï¡≈È ’’∂ ÏΩ«Ë’ √ ÚË≈«¬¡≈ ˛Õ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∂
¡Ó∆ª Ú˜∆ª Á∆ ¡≈Í√∆ Îπæ‡ Â∂ Ì«Úæ÷ «Ú⁄ «È’Ò‰ Ú≈Ò∂ Ïπ∂ ÈÂ∆«‹¡ª Á≈
¡ÈπÓ≈È ’Ú∆ È∂ «¬’ ÍÃÂ∆’ ≈‘ƒ Í∂Ù ’∆Â≈ ˛ «¬‘ ÍÃÂ∆’ “⁄ΩÍÛ” Á∆ ÷∂‚ «Ú⁄Ø∫
«Ò¡≈ ˛Õ «¬√ ÷∂‚ «Ú⁄ ‹∂ «’√∂ «÷‚≈∆ Á∆¡ª ÁØ ◊∂‡ª «¬’Ø ÿ «Ú⁄ ͬ∆¡ª
‘ج∆¡ª ‘؉ ª È‘ƒ ÓÁ∆¡ª ¡Â∂ ‹∂ ¡æ‚ ¡æ‚ ‘Ø ‹≈‰ ª Ó ‹ªÁ∆¡ª ‘ÈÕ
’Ú∆ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∂ ÁÏ≈ Á∆ Îπæ‡ Ï≈∂ «Ò÷Á≈ ˛ :-
√Í ‹ØÛ≈ Ó≈∆¬∂, ‹πæ◊ Îπæ‡∂ ÈÁ∆Õ
Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∂ ≈‹ √Ó∂∫ √Ê≈È’ ‘≈’Ó ¬∂È∂ ¡ÓØÛ ‘Ø ◊¬∂ √È «’ ¿πÈ∑ª È∂
Ï≈ÁÙ≈‘ Á∆ ÍÚ≈‘ ’È∆ ¤æ‚ «ÁæÂ∆ √∆Õ ÙÂø‹ Á∆ ÷∂‚ «Ú⁄ ‹ÁØ∫ «’√∂
«÷‚≈∆ Á≈ Ï≈ÁÙ≈‘ Ï∂Úæ√ ‘Ø ‹≈¬∂ ¡Â∂ «’√∂ Í≈√∂ «‘æÒ‰ ‹Ø◊≈ È≈ ‘∂ ª ¿π‘Á∆
91
Ï≈˜∆ Ó≈ √Ófi∆ ‹ªÁ∆ ˛Õ Ï≈ÁÙ≈‘ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∆ Ï∂Úæ√∆ ˘ ’Ú∆ È∂ ÙÂø‹
Á∆ ÷∂‚ Á∂ ÍÃÂ∆’ ≈‘ƒ «¬ø‹ Áæ«√¡≈ ˛ :-
¡Ó∆ª ¡≈ÍØ ¡≈͉∂, ⁄≈ √»Ï∂ ÓæÒ∂Õ
’ Ó≈ ϑ≈«¬˙ Ï≈ÁÙ≈‘ ˘, ‘æÊ ‘π’Ó È≈ ⁄æÒ∂Õ
Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∆¡ª ÎΩ‹ª Á≈ √ÀÈ≈ÍÂ∆ ı≈È ÁΩª ‹ÁØ∫ ’È≈Ò Á∆ ÒÛ≈¬∆
«Ú⁄ Ó≈«¡≈ «◊¡≈ ª ¿π‘Á∆ ÓΩ È≈Ò ‘ج∆ «ÁæÒ∆ Á∆ ‘≈ Áæ√Á≈ ‘Ø«¬¡≈ ’Ú∆
È‹≈Ï ÙÂø‹ Á∆ ÷∂‚ Á∂ ÍÃÂ∆’ ≈‘ƒ «¬ø‹ «Ï¡≈È ’Á≈ ˛ :-
È‹≈Ï ◊æÒª ¡◊Ò∆¡ª, Úæ‚∆ ◊؇ Ó≈∆ ÙÂø‹ Á∆
ܻ,
Ïπ‹ Ï≈˜∆ ÙÂø‹ Á∆, Ó≈ πæ÷ ¿π‚≈¬∂Õ
«ÏøÏóÈ‹≈Ï È∂ ‹ø◊ ÂØ∫ Í«‘Òª Á∆ √«ÊÂ∆, ‹ø◊ Á∂ ÁΩ≈È Á∆ √«ÊÂ∆,
«ÚÙ∂Ù Í≈Âª Á∆ Ù’Ò √»Â, ¡≈Ú≈˜ª Â∂ ÷Û≈’ª ˘ ÚøÈ-√πÚøÈ∂ «ÏøϪ ≈‘ƒ Í∂Ù
’∆Â≈ ˛Õ ’Ò Á≈ ‘πÒ∆¡≈ ¿π√ È∂ «¬’ ⁄≈’ÙπÙ «ÏøÏ ≈‘ƒ «¬ø‹ ÍÃ◊‡≈«¬¡≈ ˛ :-
Ï≈ÁÙ≈‘ ¡≈÷∂ Ú˜∆ ˘ : “«¬’ ¡‹Ï ˜È≈È∆,
¿π‘ ¡≈Ú∂ √≈‚∂ √≈‘Ó‰∂, ‘ ؘ ÓÁ≈Ó∆Õ
¿π‘Á≈ «√ ÷πÒ∑≈, ÁªÂ Á≈˜ Â∂ «√¡≈‘ Í∂Ù≈È∆Õ”
È≈ÁÙ≈‘ Á∂ «√Í≈‘∆¡ª Á≈ ‘πÒ∆¡≈ Ú∆ √π‘‰≈ ⁄≈’ÙπÙ «ÏøÏ ˛ :-
¿πÈ∑ª Á∂ Èæ’ Î∆È∑∂, «√ Â≈ÚÛ∂, «„æ‚ Úª◊ „Óæ’∂Õ
¿π‘ «¬’≈ È≈ Ú√≈™Á∂, Á≈‘ Ì≈¬∆ √æ’∂Õ
¬∆≈È Â»≈È Â∂ «¬√Αª, ’ ÂÒ∆ ”Â∂ Îæ’∂Õ
≈ƒ Á∂∫Á∂ ⁄Ω’∆¡ª, «ÁÈ∂ Á» ÍÒæ‡∂Õ
ÓπˆÒ ÔØË∂ Óπ˜æÎ ¡Â∂ ¬∆≈È∆ ‹ÈÀÒ ’≈ÂÒ ’πÒ∆ Á∆ ÒÛ≈¬∆ Ú∆ ÏÛ∆
«ÏøÏ≈ÂÓ’ ˛ó
Óπ˜æ¯ ÿØÛ≈ ¤∂«Û¡≈, ‰ Ù∂ Ú«æË≈Õ
¿π√ Ï¤≈ Í◊Û √øÌ≈«Ò¡≈, ÂÍ ◊πæ√∂ «æË≈Õ
ÌøÈ ‘≈ ’Ò∂‹≈ Ïæ÷∆¡ª, ÒÀ ´’Ó≈ «ÊæË≈Õ
Óπ◊ «‹Ú∂∫ ’Ï≈Ï∆¡ª, ⁄≈ √∆÷ƒ «ÚæË≈Õ
«√ ÎΩ‹ Í≥‹≈‘ ‘˜≈ Á≈, Óπ˜æÎ «◊æË≈Õ
⁄≈’ÙπÙ «ÏøϪ ÂØ∫ ¤πæ‡ ’πfi ÙÃÚ‰ «ÏøÏ Ú∆ ‘ÈÕ ÂØͪ, ÏøÁ»’ª, Â∆ª ¡≈«Á
Á∂ ⁄æÒ‰ Á∆ Úæ÷-Úæ÷ «’√Ó Á∆ ¡≈Ú≈˜ Â∂ ÷Û≈’ √π‰ ’∂ Í≈·’ ÏÛ≈ √
Ó≈‰Á≈ ˛Õ «Ó˜≈ È» Ï∂◊ ¡Â∂ ’≈ÂÒ ’πÒ∆ Á∂ ÁÚøÁ-ÔπæË «Ú⁄ ÂÒÚ≈ª Ú拉
92
¡Â∂ „≈Òª ¿πµÂ∂ Ú≈ Ø’‰ Á∆ ¡≈Ú≈˜ ˘ ’Ú∆ È∂ ‘∂· «Ò÷∂ «ÏøÏ ≈‘ƒ »ÍÓ≈È
’∆Â≈ ˛ó
¿π‘ Ó≈È √æ‡ ÚÁ≈È Úª◊, ‘Ø ÍæϪ Ì≈∂.
’ fiÛ ’Û’, ’Û≈’ ’Û’, „≈Òƒ ÏÒ ’≈∂Õ
È‹≈Ï Á∆ «ÏøÏ≈Ú≈Ò∆ Á≈ ÷∂Â ÏÛ≈ «ÚÙ≈Ò ˛Õ «¬√ Á∂ «ÏøϪ «Ú⁄
ÍÃ≈«¥Â’ «ÏøÏ Ú∆ ‘È ¡Â∂ ¡ÍÃ≈«¥Â’ Ú∆Õ ÍÃ≈«¥Â’ «ÏøϪ Á∆ «◊‰Â∆ Ï‘πÂ
«˜¡≈Á≈ ˛ ¡Â∂ «¬‘ Íë¥Â∆ Á∂ Ò◊Í◊ √≈∂ ÷∂Âª «Ú⁄Ø∫ Ò¬∂ ‘ج∂ ‘ÈÕ «¬√ Á∆
ÍπÙ‡∆ ¡æ◊∂ «ÁæÂ∆ √»⁄∆ ÂØ∫ ’∆Â∆ ‹≈ √’Á∆ ˛ ó
Í≥¤∆ Íë’Â∆ó«⁄Û∆, «Ù’≈, ’Ï»Â, ’ª, ÍÚ≈È≈ (ÌÓæ’Û, «‡‡≈‰
(‹π◊˘), Ï◊Ò≈, Ï≈‹, Óπ◊, Óπ◊≈Ï∆Õ
ÍÙ» Íë’Â∆ó«¬√Â∆, ÓÁ, ¿»·, Ù∂, ‘È, ‘≈Ê∆, ’∂‘ (Ù∂), ÷ØÂ≈,
ÿØÛ≈, ÁπøÏ≈, Ïæ’≈Õ
‹∆Ú-‹ø» Íë’Â∆ó¡˜Á‘≈ (√æÍ), ’∆Û∆, Óæ’Û∆Õ
ÏÈ√ÍÂ∆ Íë’Â∆ó‘ÁÚ≈‰≈, ◊∆, ¤π‘≈∂, ÁıÂ, Ë»≈, Ìø◊, ÏÀ∫Â,
ÎπæÒÕ
‹Ò Íë’Â∆ó√ÓπøÁ, Á«¡≈, È≈Ò≈, Óƒ‘, ◊Û∂Õ
¡√Ó≈È∆ Íë’Â∆ó√»‹, ⁄øÁ, Â≈∂, ÏæÁÒ, «Ï‹Ò∆Õ
¡ÍÃ≈«¥Â’ «ÏøϪ Á∆ Ú∆ ÚøÈ-√πÚøÈÂ≈ ˛Õ «¬‘ ¡≈Ó ’’∂ ‘«Ê¡≈ª,
ÏÂȪ, ◊«‘«‰¡ª Â∂ ÷≈‰-Í∆‰ Á∆ √Óæ◊∆ «Ú⁄Ø∫ ‘È :-
√ÓπøÁ∆ ‹‘≈˜, ÙÓ∑ª, ÓØÂ∆, ‘∆≈, Í≥È≈, ËÃæ◊, ÁÓ≈Ó≈, „ØÒ, ÂÏÒ≈, ÂØÍ,
«’Ò∑≈, Í∂ْϘ (’‡≈), ’ªÂ∆, √ª◊, „≈Ò, ÂÒÚ≈, Â∆, ÂØÍ, ÏøÁ»’, Ï¤≈,
‹ÓËÛ, ‡ØÍ∆, ’πæÒ≈, Á√Â≈, Â√Ï∆‘, Òæ‚», Óæ·∂, ÓØ‘ÈÌØ◊ (’Û≈‘), Ù≈Ï,
¡¯∆Ó, ÎπæÒfiÛ∆, ÓÂ≈Ï∆, ÙÓ∑ªÕ
‘∂· «Ò÷∂ √Ó≈‹’ «’æ«Â¡ª Á∂ «ÏøÏ Ú∆ ‘È :-
’√≈¬∆, ’Ï≈Ï∆¡ª, ¡≈‹Û∆, Â÷≈‰, ´‘≈, ÏÃ≈‘Ó‰, È≈¬∆, ‘ÒÚ≈¬∆,
Ù≈‘»’≈, ‹Ú≈‘∆¡≈, «√Í≈‘∆, Ï∂ÒÁ≈ ˙‚, Î≈Ù, ’≈˜∆, ‚»Ó, ¡Ó∆, Ú˜∆,
ÈΩ’, √πÒÂ≈È, Á∆Ú≈È, ‡ø◊», ϪÁ∆Õ
√ó«¬√ Ú≈ «Ú⁄ ÂÀÓ» Á∆¡ª Á»‹∂ Á∂Ùª «Ú⁄ ‹≈ ’∂ ÍÃ≈Í ’∆Â∆¡ª
«‹æª, «Ó˜≈ ’ÒøÁ Ï∂◊ Á∆ ÒÛ≈¬∆, Ô≈’»Ï ÷ª Á≈ È≈Á Á∂ Óπ’≈ÏÒ∂ Ò¬∆
Úˉ≈, ¡˜∆˜ Ï∂◊ Á≈ È≈Á Á∆ ÎΩ‹ ¿πµÂ∂ ‘ÓÒ≈ ’’∂ ÂÏ≈‘∆ Ó⁄≈¿π‰≈,
√ø«È¡≈√∆¡ª Á≈ ̻͠È≈Ê Á∆ ¡◊Ú≈¬∆ «Ú⁄ È≈Á Ù≈‘ Á∆ ÎΩ‹ È≈Ò ÒÛÈ≈
93
Â∂ Í≥‹ ‘˜≈ ¸≈√∆ ◊π‹∆ «√Í≈‘∆¡ª ˘ Ó≈È≈, ’È≈Ò Á∆ ÒÛ≈¬∆ √Ó∂∫ ÂØͪ,
˜øÏ»ª, ÿ»ÛÈ≈Òª, ÏøÁ»’ª, Â∆ª ¡≈«Á Á≈ ⁄æÒ‰≈ Â∂ ¡≈«’Ò, Óπ˜æ¯, È» Ï∂◊,
ı≈È ÁΩª ¡≈«Á ÚæÒØ∫ «Èæ‹∆ Ï‘≈Á∆ Á∂ ‹Ω‘ «Á÷≈¿π‰ Á∆¡ª Ï∆ √∆ ÿ‡È≈Úª
‘Èó«‹æÊ∂ «’ ’Ú∆ Á≈ «Ï¡≈È Ï‘π ⁄Ó«’¡≈ ˛Õ È‹≈Ï È∂ Ï∆ √∆ «⁄Âz‰
’«Á¡ª ‘Ø«¬¡ª ÁØ‘ª ¯Ω‹ª Á∆ ⁄Û∑ÂÒ, ¯Ω‹Á≈ª Á∆ ¡≈͉∂ «√Í≈‘∆¡ª ˘
ÒÛ≈¬∆ Ò¬∆ «Â¡≈ ’È Ò¬∆ Úø◊≈, ÔπæË √Ó∂∫ „ØÒª, È◊≈«¡ª, ÁÓ≈«Ó¡ª
Á∆ ◊Û◊»ø‹, ÂØͪ ÏøÁ»’ª Á∆ ·≈‘ ·≈‘, ‘≈Ê∆¡ª, ÿØ«Û¡ª, ÔØ«Ë¡ª Á∂ «‚æ◊‰,
˜÷Ó∆¡ª Á∂ ÂÛΉ ¡≈«Á Á∂ «ÁzÙ Í∂Ù ’∆Â∂ ‘ÈÕ ’È≈Ò Á∆ ÒÛ≈¬∆ √Ó∂∫ È≈Á
Ù≈‘ Á∂ ‡≈’∂ Ò¬∆ ‹≈ ‘∆ ÓπˆÒ ÎΩ‹ Á≈ «ÁzÙ «Ï¡≈È ’Á≈ ‘Ø«¬¡≈ ’Ú∆
«Ò÷Á≈ ˛ :-
⁄Û∑∂ ¸◊æÂ≈ Ï≈ÁÙ≈‘, ËÃæ◊ƒ Ë√’≈∂Õ
ÿØÛ≈ √≈„∂ Á√ Òæ÷, ‹Ú≈Û∂ √≈∂Õ
◊Áª ÎÒ’ƒ Í‘πÂ∆¡ª, ÍÀ ◊¬∂ ˆπÏ≈∂Õ
«Á‘πø ⁄øÈ È˜ È≈ ¡ªÚÁ≈, ¡√Ó≈È∆ Â≈∂Õ
ÔπæË Ò¬∆ ‹≈ ‘∂ ÔØ«Ë¡ª Á∆ Ó√Â∆ Â∂ ÁÒ∂∆ Ú∆ ÏÛ∆ √Ø‘‰∆ «⁄æÂ∆ ˛Õ
ı≈È ÁΩª Á∆ ÎΩ‹ Á∆ ÁÒ∂∆ Á∂÷Øó
¿π‘Ȫ ’æ„∂ ‚ø◊ ¡·»«‘¡ª, Úæ‡ Óπ椪 Ë∆¡ªÕ
¿π‘Ȫ √’ Ò¬∆¡ª √Ú≈‘∆¡ª, ‘æÊ „≈Òª ÎÛ∆¡ª
“¡√ƒ ‘˜ ¡Ò∆ ¡Ó∆ Á∂ ‹ø◊ Úª◊, ÿæ «Á¡ª◊∂ ◊Ò∆¡ªÕ
’≈ÏÒ ؉ Í·≈‰∆¡ª, ÌøÈ ⁄»Û∂ ’Û∆¡ªÕ
Í √≈˘ ª ‘∆ ¡≈÷ƒ ¡Î∆È, Á√Â≈ª ÚÒ∆¡ªÕ”
È‹≈Ï È∂ Úæ‚∆¡ª ÂØͪ ˘ ◊æ«‚¡ª ”Â∂ ÒæÁ ’∂ ÓÀÁ≈È «Ú⁄ «Ò¡ª«Á¡ª
‹≈ «‘≈ «Á÷≈«¬¡≈ ˛, ‹ÁØ∫ ¿πÈ∑ª Á∂ ÎÒ∆«Â¡ª ˘ ¡æ◊ Òæ◊∆ ª «¬È∑ª Á∆ ◊‹
ÏæÁÒ Úª◊ √∆Õ «¬È∑ª Á∂ Ó»ø‘ª ”⁄Ø∫ «È’Ò‰ Ú≈Ò∆ ¡æ◊ ‹‘æÈÓ Á∆ ¡æ◊ Úª◊ √∆Õ
«¬‘ «ÁzÙ ‘Ù «Á‘≈Û∂ Úª◊ ‚≈¿π‰≈ √∆ :-
⁄Û∑ ÂØͪ ◊æ‚∆ Áπæ’∆¡ª, Òæ÷ √ø◊Ò ÷Û’‰Õ
¿π‘ Á≈» ÷ªÁ∆¡ª ’Ø‘Ò∆, Ó‰ ◊ØÒ∂ Û’‰Õ
¿π‘ Á≈ˆ ÍÒ∆Â∂ ¤‚∆¡ª, Úª◊ ÏæÁÒ ’Û’‰Õ
«‹™ Á ÷πÒ∑∂ Áؘ÷ª, Ó»ø‘ Ì≈‘ƒ ÌÛ’‰Õ
Ï∆ √ ÂØ∫ ¤πæ‡ «¬√ Ú≈ Á∂ Óπæ„Ò∂ «‘æ√∂ «Ú⁄ ’πfi ’π Ê≈Úª ”Â∂ «Ì¡≈È’
√ Â∂ ‘≈√ √ Á∆¡ª ¿πÁ≈‘‰ª Ú∆ «ÓÒÁ∆¡ª ‘È, ‹Ø Ú≈ Á∂ Ï∆ √∆ «Ï¡≈È
94
«Ú⁄ Ω⁄’Â≈ ÌÁ∆¡ª ‘ÈÕ È‹≈Ï È∂ ’Ò Á≈ ‹Ø ‘πÒ∆¡≈ «÷æ«⁄¡≈ ˛, ¿π‘
¡«Â ‚≈¿π‰≈ ˛ :-
¿π‘Á≈ «√ ÷πÒ∑≈, ÁøÁ Á≈˜, Â∂ «√¡≈‘ Í∂Ù≈È∆Õ
¿π‘ ¡≈ÁÓ∆¡ª Á∆ æ «Óæfi, Óø◊∂ «Ó˜Ó≈È∆Õ
Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∂ ÁÏ≈ «Ú⁄ ‹≈ ’∂ ‹ÁØ∫ ’Ò ¡≈͉∂ √πÌ≈¡ Ï≈∂ Áæ√Á∆ ˛
ª ‚ È≈Ò √ث¡ª Á∂ ¨ø ’ø‚∂ ÷Û∑∂ ‘Ø ‹ªÁ∂ ‘È :-
È≈ ÓÀ˘ ∆fi ¡ΩÒ≈Á Á∆, È≈ Úæ√Ø∫ ÿ Á∆Õ
È≈ ÓÀ˘ ÂÒÏ «Ùø◊≈ Á∆, È≈ Â≈ÒÏ ˜ Á∆Õ
È≈ ÓÀ˘ ËπæÍ È≈ ¤ª ˛, È≈ ◊Ó∆ √Á∆Õ
«‹‘Û≈ √Ì ÂØ∫ ˙’Û≈, ÓÀ∫ ÷ªÚÁ ’Á∆Õ
ÓÀ∫ ‘ª «Ùø◊≈∆ ≈ «ÁÈ, Ó‘∂Ò∆ È Á∆Õ
ÓÀ∫ «√∆¡ª Á∂ ‘≈ ‘ø„≈ÚÁ∆ æ Ӫ◊ª ÌÁ∆Õ
ÓÀ∫ Ó≈√ ÷≈Úª ‹ÍπæÂª, √È ◊ØÙ ⁄Ï∆Õ
¬∂√∂ Â∑ª «ÁæÒ∆ Á∂ ÷»È∆ √πÌ≈¡ Á∆ Ô≈Á ’≈ ’∂ ’Ú∆ «¬’ Ú≈ ª √ث¡ª
Á∂ «ÁÒ «Ú⁄ ’øω∆ «Ò¡≈ «ÁøÁ≈ ˛ :-
«ÁæÒ∆ ˛∫«√¡≈∆¬∂, æ ËÛ∆ ÒÚ≈¬∆Õ
»ø Ó≈√ ÷≈¬∂∫ ‹ÍæπÂª, «‹™ Ïæ’ ’√≈¬∆Õ
»ø Òæ÷ ´‘≈¬∆¡ª È∂ ÷»‘‰∆¡ª, «Ó‘ÈÂ Ó»Ò È≈ ¡≈¬∆Õ
ÂÀ˘ «ÈøÚ∆¡ª «˜Ó∆¡ª √≈∆¡ª, ‹æ◊ «Î∆ Áπ‘≈¬∆Õ
«¬’ Ó≈∂∫ «¬’ «√ Ë∂∫, «Èæ ‘π√È √Ú≈¬∆Õ
«ÁæÒ∆ ÂØ∫ Ù«‘˜≈«Á¡ª, ÷À ‘πøÁ∆ ¡≈¬∆Õ
È‹≈Ï «Ú⁄ ‘≈√ √ «ÈÓ≈‰ ’ √’‰ Á≈ ’Ó≈Ò Ú∆ ÓΩ‹»Á ˛Õ ¿π√ Á∆
Ú≈ Á≈ «ÚÙ≈ «’™«’ Ï‘πÂ∆¡ª Ê≈Úª ”Â∂ «¬√ √ Á∂ √ø⁄≈ Á∆ ¡≈«◊¡≈ È‘ƒ
√∆ «ÁøÁ≈ «¬√ Ò¬∆ ¿π√ È∂ «√¯ ÁØ ’π Ê≈Úª ”Â∂ ‘∆ «¬‘ √ ¿π‹≈◊ ’∆Â≈ ˛Õ
Ï’∆ ÷ª Ú˜∆ ’Ò ˘ ’«‘øÁ≈ ˛ :-
ÂÀ˘ ¿πÛ ’∂ ÂπÁ∆ ˘ Á∂÷ ’∂, ’πÒ ¡≈ÒÓ ‘æ√Á≈Õ
Â∂ √» Â∂∆ Á∂÷ ’∂, ’πÒ Ï≈Ò’ Èæ√Á≈Õ
¬∂√∂ Â∑ª «È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ Á∂ Ó≈·∆ «ÒÏ≈√ Â∂ Áæ÷‰∆ ¡ÁÏ-¡Á≈Ï Á∂
Â∆’∂ ¿πµÂ∂ ı≈È ÁΩª Á∆ «‡⁄’ Ú∆ ÏÛ∆ ‘≈√ ÌÍ» ˛ :-
Ó˜≈÷ «È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ ˘, ÷≈È ÁΩª Ò≈¬∂ :
“«’ÏÒ≈! Ïπæ„≈ ϪÁ Áæ÷‰∆, Óπ‹∂ ’Ø ¡≈¬∂!”
95
¿π‘ √∂ ’⁄«‘∆ Ï≈ÁÙ≈‘, ’ ‡Ø’ ‘√≈¬∂Õ
È≈Á Ù≈‘ Á∆ ÎΩ‹ Á∂ «√Í≈‘∆¡ª Á∂ Óπ‡≈Í∂ ¿πµÂ∂ «Ú¡ø◊ ’Á≈ ‘Ø«¬¡≈ Ú∆
’Ú∆ Í≈·’ª ˘ «÷Û «÷Û≈ ’∂ «„悃 Í∆Ûª Í≈ ‹ªÁ≈ ˛ :-
¿πÈ∑ª Á∂ Èæ’ Î∆È∑∂, «√ Â≈ÚÛ∂, «„æ‚ Úª◊ „Óæ’∂.
¿π‘ «¬æ’≈ È≈ Ú√≈™Á∂, Á≈‘ Ì≈¬∆ √æ’∂Õ
¡øÒ’≈óÈ‹≈Ï «¬’ ÒØ’ ’Ú∆ ˛Õ ¿π√ È∂ «¬‘ Ú≈ ¡≈͉∂ «ÁÒ Á∂
Ï∂Óπ‘≈∂ Ú∂◊ Á∂ ÍÃ◊‡≈¡ Ò¬∆ «Ò÷∆ ˛Õ «¬√ Ò¬∆ ¿π√ È∂ ’Ò≈√’∆ ’Ú∆¡ª Úª◊
√-«ÈÓ≈‰ Ò¬∆ «√˪’ ÏøÁÙª È‘ƒ ÍÚ≈È ’∆Â∆¡ªÕ «¬‘∆ ‘≈Ò ¿π√ Á∂
¡Òø’≈ª Á≈ ˛Õ ¿π√ È∂ ’«ÚÂ≈ ˘ «Ùø◊≈È Ò¬∆ ¡Òø’≈ª Á∆ ’ج∆ ¿π⁄∂⁄∆ ÚÂØ∫
È‘ƒ ’∆Â∆, √◊Ø∫ √Ï-√≈Ë≈‰ ¡Òø’≈ “¿πÍÓ≈” Á∆ ÚÂØ∫ ‘∆ ÚË∂∂ ’∆Â∆ ˛Õ
«¬√ ÂØ∫ ¤πæ‡ ’πfi ’π «◊‰∆¡ª «ÓÊ∆¡ª Ê≈Úª ”Â∂ ¡«Â’ÊÈ∆, ¡≈«ÚÂ∆ Â∂
¡ÈπÍÃ≈√ Á∆¡ª ¿πÁ≈‘‰ª Ú∆ «ÓÒÁ∆¡ª ‘ÈÕ È‹≈Ï Á∆ ¿πÍÓ≈ Á∆ ÷»Ï∆ «¬‘
˛ «’ ¿π‘ “¿πÍÓ≈È” ¡≈͉∂ ⁄Ω«◊Á∂ Á∂ ‹∆ÚÈ «Ú⁄Ø∫ ¸‰Á≈ ˛Õ √Ú≈Ó∆-Ì◊Â
Óπ˜æ¯ Á∆ ÎΩ‹ ÚæÒØ∫ ’È≈Ò Á∆ ÒÛ≈¬∆ «Ú⁄ È≈Á Á∆ ÎΩ‹ Á∂ Úæ„∂ ‘ج∂
«√Í≈‘∆¡ª Á∂ «Ï¡≈È «Ú⁄ ’Ú∆ È∂ √≈∂ “¿πÍÓ≈È” ¡≈͉∂ ⁄Ω«◊Á∂ «Ú⁄Ø∫ ¸‰∂
‘È :-
¿πÈ∑ª ’∆Â∆ Ú≈„ ‘«Ê¡≈ª, √≈„∂ √æ ’Ø‘Õ
«‹™ ÷≈Ë∆ ̪‹ ’πÎ≈ª, ¡æ◊∂ ¡Ò∆ Á∂Õ
«‹™ Âπ‡∆ ’ª◊ √ø√≈ª, ͬ∂ Ï∂«Â¡ªÕ
È‹≈Ï È∂ «¬√ Ú≈ «Ú⁄ ¡È∂’ª ¿πÍÓ≈Úª «ÁæÂ∆¡ª ‘ÈÕ «‹È∑ª «Ú⁄Ø∫ ’πfi
’π «ÈÓÈ-«Ò÷ ‘È :-
ÁøÁ «⁄æ‡∂ Á∂‰ «Ú÷≈Ò∆¡ª, ’‘π «’æ ‘È≈∂Õ
«‹™ ÿ‡ ’≈Ò∆ Ï◊«Ò¡ª, πæ √Óª «⁄Â≈∂Õ
«‹™ È‘πøÁ ‘æÒª «‚ø◊∆¡ª, √πøÈ ÒÀ‰ fiπ‡≈∂Õ
«‹™ «Á√‰ ¿πµÂ∂ Ó’Ï«¡ª, √πÎÀÁ ÓπÈ≈∂Õ
«‹™ Í‘≈Ûª ¿πµÂ∂ ¡˜Á‘≈, ’æ‡ ÷≈Ú‰ ‘≈∂Õ
«‹Ú∂∫ ‹‘≈˜ √ÓπøÁ∆ «◊Á≈Úª ÷≈Ú‰Õ
«‹™ ≈ƒ ¿πµÂ∆ Óæ’Û∆, ¿πµ‚ ⁄Û∑∆ √Ú∂∂Õ
«‹Ú∂∫ ÷≈ Ë»≈ «‚æ◊ ͬ∂, ‹Ø◊∆ ¡ÚË»ÂÕ
Óπ◊ «‹Ú∂∫ ’Ï≈Ï∆¡ª, ⁄≈ √∆÷ƒ Ò≈¬∂Õ
«‹™ «⁄Û∆¡ª √æÍ Ú∂÷ ’∂, ¡≈ÁÓ «⁄⁄Ò≈¿π‰Õ
96
 «‹™ ’∂‘ ÷’≈ Í’«Û¡≈, È≈ ÁπøÏ «‘Ò≈¬∂Õ
Ú∂÷ ÙÓ∑ª Á∆ ΩÙÈ∆, «‹™ Óج∂ ÍÚ≈È∂Õ
«‹™’ Ó∆∆ ÓÁ ˘, ’ È≈˜ ÚÒ≈¬∂Õ
«‹™ ÌΩ ◊πÒª Í ◊»ø‹Á∂, ‘Ø ÓØ‘∂ Î≈Ò∂Õ
«‹™ „≈‘∂ Ï≈◊ Â÷≈Ȫ, Â椉 ◊∂Ò∆¡ªÕ
«‹™ „«‘‰ Ó‰ª Á«¡≈ Á∆¡ª, √≈Ú‰ ‘Û∑ ¡≈¬∂Õ
«‹™ ’ÀÎ∆ fiÛÈ ‘πøÿÒ≈ ’∂, ‘Ø ÷∆Ú∂ ÓÂÚ≈Ò∂Õ
«‹™ ’ª Ï√∂≈ Ï≈◊ «Ú⁄, ÿæ ÿ∂≈ ÚÛÁ∂Õ
«‹Ú∂∫ ’Ï»Â ÎÛ’ ’∂, ‘Ø ÒØʪ fiÛÁ∂Õ
Ï¤∂ ÒÀ‰ ÌÚ≈Ò∆¡ª, «‹™ ȇ √»Ò∆ ⁄Û∑Á∂Õ
È∂˜∂ ¡≈¬∂ „πæ’ ’∂, «‹Ú∂∫ Í≈‰∆ ‘Û∑ Á∂Õ
«‹Ú∂∫ «‡ø‚ª Ò≈‘ ’øÌ≈ª, Ë∆¡ª ⁄æ’ ÂØ∫Õ
«ÂÚ∂∫ «√∆¡ª Ï∂ÙπÓ≈ª, ÿæ‡∂ πÒÁ∆¡ªÕ
«‹™ √≈Ú‰ ÎÈ∆¡ ¡≈«¬¡≈, ‚ø◊ ¿πÒ≈ ’∂Õ
«‹Ú∂∫ Ó‡’∆ ÌøÈ∆ ◊π‹∆, ⁄≈ Á‘ƒ «÷Ò≈∆Õ
«‹Ú∂∫ ‘ª‚∆ ‡πæ‡∆ ÷∆ Á∆, «‚æ◊ ‘æÊØ∫ Ì≈∆Õ
«Ù’≈ ÿπæÊ≈ ÙπÂø«È˙∫, ÏøÈ∑ «◊¡≈ ¿π‚≈∆Õ
«‹™ ¡≈ÂÙÏ≈˜ª λ’∆¡ª, ÎπæÒfiÛ∆ ¡È≈∂Õ
«‹™ «Ú«Ë¡≈ ‘Ø«¬¡≈ Ó≈ ”Â∂, ÂÛ Ù∂ ⁄≈ Ó≈∂Õ
«‹Ú∂∫ Ò≈‡» ‡πæ‡≈ ‚Ø ÂØ∫, ÷≈ «◊Á ÌøÚÒ∆Õ
«‹™ «Á‘πø ⁄Û∑Á∂ Ò≈Ò∆, √»‘∂ ø◊ Á∆Õ
È‹≈Ï «’™«’ Óπ√ÒÓ≈È ’Ú∆ ˛, «¬√ Ò¬∆ ¿π√ È∂ Î≈√∆ ’Ú∆¡ª Úª◊
¿πÍÓ≈ (ÂÙÏ∆‘) Á∂ È≈Ò ¡«Â’ÊÈ∆ (ÓπÏ≈Ò◊≈) ¡Òø’≈ª Á∆ ÚÂØ∫ Ú∆ Ï‘πÂ
’∆Â∆ ˛Õ ÂÙÏ∆‘ (¿πÍÓ≈) Â∂ ¡«Â’ÊÈ∆ (ÓπÏ≈Ò◊≈) Î≈√∆ ’«ÚÂ≈ Á∂ ¡«Â
«Í¡≈∂ ¡Òø’≈ ‘∂ ‘È ¡Â∂ Óπ√ÒÓ≈È ’Ú∆ Í≥‹≈Ï∆ «Ú⁄ Ú∆ «¬È∑ª ˘ ÏÛ∆ ∆fi
È≈Ò ÚÂÁ∂ ‘∂ ‘ÈÕ È≈Á Ù≈‘ Á∂ ÿØ«Û¡ª Á∆ Â≈∆Î ’«Á¡ª ‘Ø«¬¡ª ’Ú∆
Á≈ «Ï¡≈È ¡«Â’ÊÈ∆ ˘ ‹≈ ¤»«‘¡≈ ˛ó
¿π‘ «⁄æÒ∆ ÷ªÁ∂ ÿ≈‘ Á∆, ≈ÂÏ Á«‘ √∂∂Õ
¿π‘ Ï≈ ¿π·ªÁ∂ ÙπÂ Á≈, ÷πÙ’∆ Á∂ Ï∂Û∂Õ
’È≈Ò Á∆ ÒÛ≈¬∆ √Ó∂∫ ¬∂È≈ ’ÂÒ Ó«⁄¡≈ «’ «¬‘ ÓΩ Á∆ fi≈’∆ Á∂÷ ’∂
’Ò Â∂ È≈Á Ú∆ ‚Á∂ Ó≈∂ Í‘≈Ûª Á∆ª ◊≈ª «Ú⁄ ‹≈ ´’∂ ¡Â∂ «¬˜≈¬∆Ò
97
ΫÙÂ∂ ˘ Óπ«Á¡ª Á≈ «‘√≈Ï «’Â≈Ï «Ò÷‰≈ ÌπæÒ «◊¡≈ó
(¿) ’Ò Â∂ È≈Á ◊≈ª, ¤Í∂ ÓΩ ʃ,
Í «¬˜≈¬∆Ò Èª √≈ª, Ó»Ò∂ ÒæË∆¡ªÕ
ÂÀÓ» Á∆¡ª «‹æª Á≈ «Ï¡≈È Ú∆ ¡«Â’ÊÈ∆-Ì«¡≈ ˛ó
(¡) Â∂ ⁄Û∑∂ ¸◊æÂ≈ Ï≈ÁÙ≈‘, ÂÀÓ» «‹˙∫ Ë≈‰≈Õ
ÿØÛ≈ √≈„∂ √æ Òæ÷, √‰∂ ÓπˆÒ Í·≈‰ªÕ
(¬) «‹øȃ «˜Óƒ Í‘≈Û Á∆, È≈ «‘≈ ¡‚≈‰≈Õ
’؇ª ˘ ¡≈Ú‰ ÊÊ≈‡, ¤æ‚ ◊¬∂ «‡’≈‰≈Õ
’Ò Ò¬∆ Í∂Ù ’∆Â≈ «◊¡≈ ÌØ‹Èó
«¬‘˘ ¡≈‡∂ Á≈ «ÁÚ≈˙ «¬’ Ó‰, È≈Ò Úæ‡∆ Á≈ÒÕ
ËÈ∆¡ª, ˜∆≈, ÒΩ∫◊, «Ó⁄, È≈Ò ¨‰ «Ú√≈Õ
√∂ «ÁÚ≈˙√π Á‘ƒ Á≈, ‹≈ ËØÚ∂ Ú≈ÒÕ
Ì≈ «ÁÚ≈˙√π Òæ’Û∆, ¡æ◊ ÏÀ·∂ Ï≈ÒÕ
¬∂√∂ Â∑ª È≈Á Á∆ Ìπæ÷ «Ó‡≈¿π‰ Ò¬∆ Í∂Ù ’∆Â≈ «◊¡≈ ÌØ‹È Ú∆
¡«Â’ÊÈ∆ Á∆ √∆Ó≈ ˘ ‹≈ ¤»ø‘Á≈ ˛Õ
‘∂·Ò∆¡ª Âπ’ª «Ú⁄ ¡ÈπÍÃ≈√ Á∆ ÚÂØ∫ È≈Ò ËπÈ∆ √ ÍÀÁ≈ ’∆Â≈ ˛ :-
(A) √»Ï∂Á≈ª √ªÌ∆¡ª √Ì, «ÁÓª Á≈Ó∆
(B) ¬∂Ê∂ ÿ≈‡≈ Ú≈Ë≈ ’πfi È≈, È≈ „æ’∆ „≈‘Õ
(C) È≈ ’ج∆ ’æ÷, È≈ ÍØ‘Ò∆, È≈ fi≈Û∆ fi≈‘Õ
È≈ ’ج∆ ÍπÒ Ï‰≈Ú‰≈, È≈ «ÓøÈ ÓæÒ≈‘Õ
(D) ’ fiÛ ’Û’ ’Û≈’ ’Û’, „≈Òƒ ÏÒ÷≈∂Õ
(E) ˙Ê∂ ¤π應 ÏøÁ»’ª ’≈Û ’≈Û, ’‘π «’æ ¡‚≈‰≈Õ
¤øÁóÈ‹≈Ï È∂ “Ú≈ È≈Á Ù≈‘” «Ú⁄ «√÷ø‚∆ (ÓæË-¡ÈπÍÃ≈√) Â∂
«ÈÙ≈È∆ (¡ø ¡ÈπÍÃ≈√) ¤øÁ ÏÁÒ ÏÁÒ ’∂ ÚÂ∂ ‘È Âª ‹Ø ’«ÚÂ≈ Á∆ ◊πø‹≈
«Ú⁄ ¡’≈¿»ÍÈ È≈ ¡≈¬∂Õ ¿π‘ ¤øÁ Á∂ ’Ò≈√’∆ «ÈÔÓª Á∂ Í≈Ò‰ ’È È≈ÒØ∫
ÒÀ¡ Â∂ Ú‘≈¡ Á≈ «÷¡≈Ò ÚË∂∂ æ÷Á≈ ˛Õ ‹∂ Ú≈È∆ ‹≈∆ æ÷‰ Ò¬∆ ¿π√ ˘
’≈«Ú’ ÷πæÒ∑ Ú∆ Ú‰∆ ͬ∂ ª ÙÏÁ Á≈ ÂØÛ-ÓØÛ ’È ÂØ∫ √ø’Ø⁄ È‘ƒ ’Á≈Õ
¿πÁ≈‘‰ Ú‹Ø∫ :-
“«‹‘Û∆ «Ò÷∆ ¬∂ «Ú⁄ ’π≈È≈”ó(¬∂Ê∂ “’π≈È” Á≈ Ï‘π Ú⁄È Âπ’ªÂ Ó∂Ò‰
Ò¬∆ ‘∆ ω≈«¬¡≈ ˛), “’ ˜πÒÓ ÂÓ≈Ó∆” (“ÂÓ≈Ó” ÙÏÁ Í«‘Òª ‘∆ Ï‘π Ú⁄È
˛, Í È‹≈Ï È∂ Âπ’ªÂ, Ó∂Ò‰ Ò¬∆ Ï‘π Ú⁄È ˘ ‘Ø Ï‘π Ú⁄È Ï‰≈ «ÁæÂ≈
98
˛), ¬∂√∂ Â∑ª “÷≈È ÁΩª Á≈ «ÈÓ’ √∆, ’ «◊¡≈ ‘Ò≈Ò∆” (¬∂Ê∂ “‘Ò≈Ò” ÙÏÁ
È≈Ò “ ∆” Á∆ Ó≈Â≈ «√¯ Âπ’-ÏøÁ∆ Í»∆ ’È Ò¬∆ ‘∆ Ò◊≈¬∆ ◊¬∆ ˛Õ)
√≈Ó≈È∆’‰ (¡‡æÒ √æ⁄≈¬∆¡ª)
¬∂’Â≈ : ÿ Á∂ Ì∂ È≈Ò Á‘«√ Ó≈«¡≈ √Û Òø’≈ ‹≈¬∂Õ
ÿØ∫ ˜È≈È∆ ÂØÈ∆ ÷»Ï∆ È‘∆˙∫ ’≈¬∆Õ
«¬√Â∆ : ÷≈‰Ø∫ Í∆‰Ø∫ Í«‘ȉØ∫, ÓÁ Ïπæ„∆ ˘ ‘ØÛ∂Õ
√ Í fiπæ◊≈ ¿πµ‹Û∂, «ÁÈ Úæ√∂ ÊØÛ∂Õ
’Á∂ È≈ ‘πøÁ∂ ¿πµ‹Ò∂, «‹‘Û∂ Ó懃 ÊØÛ∂Õ
«ÏÈ Íπ÷∂ «Ùø◊≈ ‹∂ «Ó‘∆ ◊ÙÂ∆ ’«‘‰ ÂÁª‘ªÕ
ÓÁ : «Ó‘∆¡ª Á∂ ¡≈÷∂ ÓÁ Òæ◊‰, ÓπÛ Í¤ØÂ≈Ú‰Õ
√»Ï∆Â≈ : Í ’ÁØ∫ ‘ج∆ √∆ Ï≈˜ ˘, ¡≈˜Â Óπ◊≈Ï∆Õ
Ô≈Ø «¬‘ «‹ «√¯Â ¡√∆Ò Á∆, «ÍÛ ¤æ‚ È‘ƒ ‹≈‰≈Õ
¡√ª √π«‰¡≈ È≈Ò ◊Ú≈‘∆¡ª, «Ú⁄ Ùæ’ È≈ ¡≈‰≈Õ
√»Ó∂ Â∂ √÷∆ Ù‘∆Á Á≈, «Ú⁄ Ï«‘Ù «‡’≈‰≈Õ
ÍæÏ «ÏÈ Í≥Ë ’‡∆ÚÈ È≈‘ƒ, ÁπÙÓÈ È≈ «ÏÈ Ï≈‘ªÕ
«ÏÈ ÁΩÒ ʃ ¡≈Á È≈‘ƒ, «ÁÒ «ÏÈ È≈ «ÁÒ◊≈‘ªÕ
◊π» : ◊π» «ÏÈ «◊¡≈È È≈ ¡’Ò ÍÛ∑∆Ú∂, Ï≈fiØ∫ ¡’Ò √Ò≈‘Õ
«ÏÈ Ó∆‘ª ʃ Á≈Á ÏØÒ∂, ’«‘øÁ∂ ˜»¯ «ÂÁ≈‘ªÕ
«ÏÈ «’ÙÂ∆ √ÓπøÁ Â∆¬∂, ‘Ø∫Á∂ ◊’ ÂÁ≈‘ªÕ
˜ÏÂ∂’≈ ¡Ó∆ : ˜ÏÂ∂’≈ ¡Ó∆ È‹≈ÏÂ, Ó≈ ÿæ‰ Ï≈ÁÙ≈‘ªÕ
ıπÙ≈ÓÁ : ¬∂√ ıπÙ≈ÓÁ ÂØ∫ ’ÀÚª, ⁄≈ ‹æÁ ’π‘≈¬∆Õ
Â∂ ≈Ú‰ ¬∂√ ÷πÙ≈ÓÁØ∫, Òø’≈ ´‡Ú≈¬∆Õ
«¬√ ÷πÙ≈ÓÁ ÂØ∫, ◊Ω∆¡ª «ÁæÒ∆ ÓÚ≈¬∆Õ
√≈Ó≈È∆’‰ «√¯ Í∆ Óπ‘øÓÁ Á∆ “⁄æ«·¡ª Á∆ Ú≈” Â∂ È‹≈Ï «¥Â
“È≈Á Ù≈‘ Á∆ Ú≈” «Ú⁄ ‘∆ Ï‘πÂ∂ «ÓÒÁ∂ ‘Èó⁄ø‚∆ Á∆ Ú≈ «Ú⁄
√Ó≈È∆’‰ª Á∆ ¡‰‘Ø∫Á ˛Õ È‹≈Ï Á∂ √≈Ó≈È∆’‰ «È√øÁ∂‘ Ï≈’∆ Ú≈’≈ª
È≈ÒØ∫ ÚË∂∂ Ì≈ÚÍ» Â∂ ¡‡æÒ √⁄≈¬∆¡ª ‘È ‹Ø Í≈·’ ‹ª √ØÂ∂ ˘ Ò∂÷’ Á∆
‹∆ÚÈ-√»fi √øÏøË∆ ÍÃ√ø√≈ ’È Ò¬∆ Ó‹Ï» ’ «ÁøÁ∂ ‘ÈÕ
ÙÀÒ∆óÈ‹≈Ï È∂ ¡≈͉∆ «ÚÙ∂-√Óæ◊∆ ˘ Ú≈ «Ú⁄ Í∂Ù ’È Ò¬∆ «ÂøÈ
«’√Ó Á∆ ÙÀÒ∆ ÚÂ∆ ˛óÚ≈Â≈Ò≈Í∆, «Ï¡≈È∆¡ª ¡Â∂ «Ïê’Õ
99
Ú≈Â≈Ò≈Í∆ ÙÀÒ∆óÈ‹≈Ï ˘ ‹ÁØ∫ ’Á∆ ÁØ Í≈Âª Á∆ ◊æÒÏ≈ «Ï¡≈È
’È Á≈ ÓΩ’≈ «ÓÒÁ≈ ˛ ª ¿π√ Á∆ ÙÀÒ∆ Ï‘π ⁄Ó’Á∆ ˛Õ ¿π√ È∂ È≈ÁÙ≈‘
Â∂ Ïæ’∆ ıª Á∆ ◊æÒÏ≈Â, Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∆ ¡≈͉∂ ÁÏ≈∆¡ª ˘ ÍÃ∂‰≈, «Ó˜≈
’ÒøÁ Ï∂◊ Á∆ ¡≈͉∂ «√Í≈‘∆¡ª ˘ ÍÃ∂‰≈, ‹ª ¡≈͉∂ Úæ‚∂ ‘≈’Ó √»Ï∂Á≈
˜’∆¡≈ ÷ª ¡æ◊∂ Íπ’≈, ı≈È ÁΩª Á∆ ¡≈͉∂ «√Í≈‘∆¡ª ˘ ‘æÒ≈Ù∂∆ Á∂ Ì≈ÙÈ
ÏÛ∂ √π¡≈ÁÒ∂ Â∂ ÔÊ≈Ê’ „ø◊ È≈Ò «Ï¡≈È ’∆Â∂ ‘ÈÕ Ú≈Â≈Ò≈Í Í≈Âª Á∂
√πÌ≈¡, √«ÊÂ∆ ¡Â∂ Ì≈Úª ¡Èπ’»Ò ÏÛ∆ „πæ’Úƒ ˛Õ ¡ÀÓÈ≈Ï≈Á Á≈ ‘≈’Ó «Ó˜≈
’ÒøÁ Ï∂◊ È≈ÁÙ≈‘ Á∂ ‡≈’∂ ”Â∂ ¡≈͉∆ Ï‘π ÊØÛ∑∆ ÎΩ‹ Á∂÷ ’∂ ÿÏ≈™Á≈
È‘ƒ, √◊Ø∫ «¬‘ ÓÁ∂-ÓÀÁ≈È ¡≈͉∂ «√Í≈‘∆¡ª ˘ ‘Ω√Ò≈ «ÁøÁ≈ ‘Ø«¬¡≈ ’«‘øÁ≈
˛ :-
Ô≈Ø! «¬‘ ‹∂ «√Π¡√∆Ò Á∆, «ÍÛ ¤æ‚ È‘ƒ ‹≈‰≈Õ
¡√ª √π«‰¡ª È≈Ò ◊Ú≈‘∆¡ª, «Ú⁄ Ùæ’ È‘ƒ ¡≈‰≈Õ
«¬√ ÂØ∫ ¤πæ‡ ’Ú∆ È∂ Í≈Âª Á∂ ÓÈ Á∆ √Ø⁄ Ú∆ ÏÛ∆ «√¡≈‰Í È≈Ò «Ï¡≈È
’∆Â∆ ˛Õ È≈Á Ù≈‘ ÚæÒØ∫ Ì∂‹∆ ◊¬∆ «Âzæ√’≈ Ì∆ Úø◊≈Úƒ «⁄æ·∆ √π‰ ’∂
Ù«‘ÈÙ≈‘-¬∂-«‘øÁπ√Â≈È Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ ÏÛ∂ √ÚÀ-«ÚÙÚ≈√ È≈Ò ¿πµÂ «ÁøÁ≈ ˛Õ
Ù«‘ÈÙ≈‘ Á∂ ¬∂√ √ÚÀ-ÌØ√∂ ÂØ∫ ˛≈È ‘Ø ’∂ È≈ÁÙ≈‘ Á≈ ¬∂Ò⁄∆ Ù«‘Ï≈˜ ÷ª
ÁØ«⁄æÂ∆ «Ú⁄ ÍÀ ‹ªÁ≈ ˛ «’ ¬∂√ Ï≈ÁÙ≈‘ Á∂ ÁÏ≈∆¡ª È∂ ª «⁄æ·∆ «Ò÷∆ √∆
«’ «¬‘Á≈ ’ج∆ Ú∆ ÓÁÁ◊≈ È‘ƒ ‹ª «¬‘Á≈ ¡≈͉∂ Ó≈«‘ª ¿πµÂ∂ ‘π’Ó È‘ƒ
⁄ÒÁ≈ Í «¬√ «Ú⁄ ¬∂È≈ √ÚÀ-«ÚÙÚ≈√ ‘؉≈ ª ˜≈‘ ’Á≈ ˛ «’ «⁄æ·∆
«Ò÷‰ Ú≈Ò∂ fi»·∂ ‘ÈÕ «¬√ Ò¬∆ ¿π‘ √Ø⁄Á≈ ˛ :-
√π‰ ’∂ √π÷È Ù«‘Ï≈˜ ıª ˘, Òæ◊ ◊¬∆ ˛≈È∆Õ
Â∂ Ó ’ج∆ Áˆ≈ ’Ó≈™«Á˙, Âπ√ƒ «‘øÁπ√≈ÂÈ∆Õ
È‹≈Ï Á∆ È≈‡’∆ ÙÀÒ∆ Á∆ √Ì ÂØ∫ √Ø‘‰∆ «Ó√≈Ò ’Ò-È≈Á Ú≈Â≈Ò≈Í
˛Õ ’Ò ˘ ¡Î√Ø√ ˛ «’ ¿π‘Á∂ Ó≈«Í¡ª È∂ ¿π‘˘ «È÷懻 ÷√Ó È≈Ò «’™ «Ú¡≈‘
«ÁæÂ≈Õ ¿π√ Á∂ ÍÂ∆ È∂ È≈ ¿π‘˘ ’Á∆ ‹≈ ’∂ ÷Ú≈«¬¡≈ ˛ Â∂ È≈ ’Á∆ √Ø‘‰≈
’æÍÛ≈ ÍÚ≈«¬¡≈ ˛Õ ¿π‘ Áπ÷∆ ‘Ø ’∂ ÍÂ∆ ˘ ¤æ‚‰≈ Â∂ Í∂’∂ ‹≈‰≈ ⁄≈‘πøÁ∆ ˛ó
ÓÀ∫ Ú∆ Â∂∂ ≈‹ «Ú⁄, ’πfi ÷πÙ∆ È‘ƒ Í≈¬∆Õ
È≈ ÓÀ∫ ÷≈Ë≈ æ‹ ’∂, È≈ «’√∂ ÷Ò≈¬∆Õ
È≈ ⁄Û∑ √πæÂ∆¡ª ÍÒøÿ Â∂, ÿæ Ò∂Î ÂπÒ≈¬∆Õ
Ó«‘øÁ∆ ÓΩÒ∆ «√ ËÛ∆, Èæ’ ÈæÊ È≈ Í≈¬∆Õ
ÓÀ˘ «’™ È≈ ◊πÛ∑Â∆ ˜«‘ Á∆, ÂÁØ∫ «ÁæÂ∆ Á≈¬∆!
100
 ˛Î ’∆Â≈ √∆ Ò≈◊∆¡ª, ’∆Â∆ ’πÛÓ≈¬∆!!
Â∂ Í≈Í ’∆Â≈ √∆ ¿πÈ∑ª Ï≈Ó∑‰ª, «‹È∑ª Ú∂Á ¡‚≈¬∆Õ
Ó∂∆¡ª ’≈‘˘ Ò≈Úª «ÁæÂ∆¡ª, «’™ ◊ø„ «⁄Â≈¬∆?
ÂπË «È÷懻 ÷√Ó È≈Ò, ÓÀ∫ «Èæ‹ Í‰≈¬∆Õ
Ï≈Í Â∂ Á≈Á∂ Á∆ Òæ‹ ˘, ÓÀ∫ Ï‘π Òøÿ≈¬∆Õ
Í ÌÒ’∂ Í∂’∂ ‹ª◊∆, È≈Ò ÒÀ ’∂ È≈¬∆Õ
È≈Á Ù≈‘ Á∂ ‘ÓÒ∂ Á∆ ıÏ √π‰ ’∂ ÓÒ’≈ ˜Ó≈È∆ ÓπˆÒ ÎΩ‹ª ˘ ‹ØÙ
«ÁÚ≈™Á∆ ‘ج∆ ’«‘øÁ∆ ˛ó
Â∂ √æÁ ¡Ó∆ª ˘ ¡≈÷Á∆, ÓÒ’≈ ˜Ó≈È∆ :
“Âπ√ƒ Ó≈»Î∆ ˙ ‹æÁ Á∂, ¿πÓ≈ »≈È∆Õ
ÒÀ ÓÈ√Ï Âπ∂ ‘ø„ªÚÁ∂, Ú ‘π√È ‹Ú≈È∆Õ
«¬’Ø «‹æ‚∂ «¬’ ‘≈‰, ÏÒ π√ÂÓ √≈È∆Õ
Á≈‘Û∆ Â∂ Á√Â≈ Á∆, «¬‘ ÓÁ «ÈÙ≈È∆Õ
ÓÀ∫ «’‘Û∆ Á∂÷ª Ϋ‘ Á∆, «Ú⁄ Â◊Ù Á∂ ’≈È∆Õ
¡æ‹ ⁄Û∑ ’∂ „πæ’≈ ˛ È≈˜ Ù≈‘, ‘æÊ Í≈Ú∂ ÷˜≈È∆Õ
Âπ√ƒ «Á˙ ÒØ‘∂ √≈ Á∆, ’ Â «ÓÙÓ≈È∆Õ”
’È≈Ò Á∆ ÒÛ≈¬∆ Ùπ» ‘؉ ÂØ∫ Í«‘Òª ‹Á ÷≈È ÁΩª ¡≈͉∂ «√Í≈‘∆¡ª
˘ Ï≈ÁÙ≈‘ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á≈ «ÈÓ’ ‘Ò≈Ò ’È Ò¬∆ Í∂Á≈ ˛ ª «√Í≈‘∆ ÂÈØ∫
ÓÈØ∫ ÒÛÈ Á∆ √‘πø ¸æ’Á∂ ‘ج∂ ’«‘øÁ∂ ‘È :-
ÏæË∂ ‘æÊ «√Í≈‘∆¡ª, ÏøÈ∑ ¡˜ª ’∆¡ª.
«ÈÓ’ ‘Ò≈Ò ‘ª ¡≈«Á ’Á∆Ó Á∂, ı»Ï ÂÒϪ Â∆¡ªÕ
¿π‘Ȫ ’æ„∂ ‚ø◊ ¡·»«‘¡ª, Úæ‡ Óπ椪 Ë∆¡ªÕ
¿π‘Ȫ √’ Ò¬∆¡ª √Ú≈‘∆¡ª, ‘æÊ „≈Òª ÎÛ∆¡ªÕ
¡√ƒ ‘˜ ¡Ò∆ ¡Ó∆ Á∂ ‹ø◊ ÚªŸ, ÿæ «Á¡ª◊∂ ◊Ò∆¡ªÕ
’≈ÏÒ ؉ Í·≈‰∆¡ª, ÌøÈ ⁄»Û∂ ’Û∆¡ªÕ
Í √≈˘ ª ‘∆ ¡≈÷ƒ ¡≈Î∆È, Á√Â≈ª ÚÒ∆¡ªÕ
Úȉ≈ÂÓ’ ÙÀÒ∆óÚ≈Â≈Ò≈Í∆ ÙÀÒ∆ «Ú⁄ È‹≈Ï Á≈ Á‹≈ Íπ≈‰∂
’Ú∆¡ª ”⁄Ø∫ Ú≈√ Ù≈‘ ÂØ∫ Ï≈¡Á Á»‹∂ ÈøÏ ”Â∂ ¡≈™Á≈ ˛ ¡Â∂ Ú≈’≈ª «Ú⁄
Í«‘Ò∂ Á‹∂ ”Â∂Õ ¿π√ Á∆ Úȉ≈ÂÓ’ ÙÀÒ∆ ¡«Â ÙÒ≈ÿ≈ÔØ◊ ˛Õ «¬’ √π⁄æ‹∂
«⁄æÂ’≈ Úª◊ È‹≈Ï Ú∆ «ÁzÙª ˘ √≈’≈ ’È Ò¬∆ ¡≈͉∆¡ª «◊¡≈È-
«¬øÁ∆¡ª ˘ ÚÂÁ≈ ˛Õ ¡æ÷ª Áπ¡≈≈ ¿π‘ Ù’Òª, ø◊ª, ¡≈’≈ª Â∂ Î≈√«Ò¡ª
101
˘ Ú≈⁄Á≈ ˛ Â∂ ’øȪ Áπ¡≈≈ ¿π‘ ‘ ÍÃ’≈ Á∆¡ª ¡≈Ú≈˜ª ˘ √π‰Á≈ ˛Õ «¬√
Ú≈ «Ú⁄ ¿π√ È∂ √Óπæ⁄∆¡ª ÎΩ‹ª Á∆ ÒÛ≈¬∆, «¬’æÒ∂-«¬’æÒ∂ ÔØË∂ Á≈ ‹πæ‡-ÔπæË,
Úæ‚∆¡ª ÂØͪ, ¤Ø‡∆¡ª ÂØͪ, ÏøÁ»’ª, Â∆ª, ÂÒÚ≈ª ¡≈«Á Á∂ ⁄æÒ‰ Á∆¡ª
¡≈Ú≈˜ª ¡Â∂ ‘Ø ‹ø◊∆ √≈˜ª Á∂ Ú拉, ÔØ«Ë¡ª Á∂ ÓÈ Ó≈È Á∂ «ÁzÙ ÏÛ∂ √Ø‘‰∂
«⁄Â∂ ‘ÈÕ
Òø’≈ Á∆ ÒÛ≈¬∆ «Ú⁄ Ó≈∂ ◊¬∂ ≈÷Ùª Â∂ Á∂ګ¡ª Á∆ ÏÒ ‘∆¡ª
«⁄÷≈Úª Á≈ «ÁzÙ ÏÛ≈ ’Ò≈ÂÓ’ ˛Õ
«Ó˜ª ’ÒøÁ Ï∂ˆ Á∆ ÎΩ‹ Â∂ È≈ÁÙ≈‘ Á∆ ÎΩ‹ «Ú⁄ ¡ÀÓÈ≈Ï≈Á Á∆
⁄ØÍ≈Ò (ÁÒÁÒ) «Ú⁄ ‘ج∆ ÒÛ≈¬∆ Ï≈∂ ’Ú∆ Áæ√Á≈ ˛ «’ Â∆ª Á∆ Ú≈¤Û Á∆
Ù»’ ◊Ó∆¡ª Á∂ ¤Û≈’∂ Úª◊ ¡≈ ‘∆ √∆Õ ¿π√ È∂ ÏøÁ»’ª Á∆ ’≈Û∑ ’≈Û∑, ÂØͪ Á∆
·≈‘ ·≈‘, Ë»¡ª, Ë»Û, ◊Ø«Ò¡ª Á∆ ⁄Ó’, ˜ıÓ∆¡ª Á≈ ÂÛΉ≈ «¬ø‹ «Ï¡≈È
’∆Â≈ ˛ :-
Â∂ ¤π應 Â∆ Óƒ‘ ¿πÈ≈‰ Úª◊, √≈Û ÿæÂ∆ Ï≈‰≈Õ
˙Ê∂ ¤π應 ÏøÁ»’ª ’≈Û∑ ’≈Û∑, ’‘Ø «’ ¡‚≈‰≈Õ
«‹Ú∂∫ ¡æ◊ Ò◊∆ √∆ È≈Û ˘, «ÂÚ∂∫ Ìπ拉 Ë≈‰ªÕ
Ë»ø ◊Á ⁄Û∑∆ ¡√Ó≈È ˘, È≈ ‘∆ ͤ≈‰≈Õ
⁄Ó’‰ Ú∂÷ ÂØÍ≈Ò∆¡ª, «‹Ú∂∫ ≈ «‡È≈‰ªÕ
Ò◊‰ Óπ‰√ª Â∂ ÿØ«Û¡ª, ◊ØÙ «⁄≈‰≈Õ
ÿØÛ≈ Â∂ ÓÁ ÓÀÁ≈È «Ú⁄, „«‘ ÍÀ‰ ¿πÂ≈‰≈Õ
«‹Ú∂∫ Óؤ∂ ’ ’ √πæ‡∆¡ª, ◊øÈ∆¡ª Â÷≈‰≈Õ
«‹Ú∂∫ fiÛ∂ Ù≈Ï∆ Ù ”Â∂ Ϫ‘ Á∂ √∑≈‰≈Õ
÷∂‚ √πÂ∂ È∂ ‘ØÒ∆ ≈‹Í»Â, ’ √»‘≈ Ï≈‰≈Õ
È‹≈Ï «Ú⁄ «ÚÙ≈Ò «ÁzÙ «⁄æÂz √’‰ Á∆ Ú∆ √ÓæÊ≈ ˛Õ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∆
ÎΩ‹ Á∆ ⁄Û∑≈¬∆ Á≈ Úȉ ’Á≈ ‘Ø«¬¡≈ ¿π‘ È◊≈«¡ª Á∂ Ú拉, ÎΩ‹ Á∂ ⁄æÒ‰
È≈Ò Ë»Û Á∂ ¿π‚‰, ÿæ‡≈ «Óæ‡∆ ¿πµ‚ ’∂ ¡√Ó≈È «Ú⁄ ‘È∂≈ ¤≈ ‹≈‰, fiø«‚¡ª
Á∂ Ò«‘≈¿π‰ Â∂ fi»Ò‰, ‹ø◊∆ È◊≈«¡ª Á∂ ◊»ø‹‰, √‹∂ Ë‹∂ ‘≈Ê∆¡ª Á∂ ÔπæË Ì»Ó∆
«Ú⁄ Ó√ ⁄≈Ò ⁄æÒÁ∂ ‘ج∂ ¡≈¿π‰ Á≈ «Ï¡≈È ¡«‹‘∆ «ÈÍπøÈÂ≈ È≈Ò ’∆Â≈ ˛
«’ «ÁzÙ √≈«÷¡≈ ¡æ÷ª √≈‘Ó‰∂ ¡≈ ÷ÒØ∫Á≈ ˛ :-
⁄Û∑∂ ¸◊æÂ≈ Ï≈ÁÙ≈‘ ËÃæ◊ƒ Ë√’≈∂Õ
ÿ∂Û≈ √≈„∂ Á√ Òæ÷, ‹Ú≈Û∂ √≈∂Õ
◊Áª ÎÒ’ƒ Í‘πÂ∆¡ª, ÍÀ ◊¬∂ ◊πÏ≈∂Õ
102
 «Á‘πø ⁄øÈ È˜ È≈ ¡ªÚÁ≈, ¡√Ó≈È∆ Â≈∂Õ
Ï≈◊ƒ ÏØÒ‰ ’Ø«¬Òª «‹™, Âπ∆¡ª ’π’≈∂Õ
̓ÿ∂ Îæ∂ ÏÀ’ª, ø◊ ’È È˜≈∂Õ
‰ Ì∂∆ ÏæÁÒ ◊æ‹Á∂, ÿø‡≈Ò È ‘≈∂Õ
‘≈Ê∆ «Áæ√‰ ¡≈™Á∂ «Ú⁄ ÁÒª «Ùø◊≈∂Õ
Ó≈ ÌæÏ’ ◊Áª ⁄ÒÁ∂, «√ ’πø‚∂ Ì≈∂Õ
¿π√ Á∆ ’ÒÍÈ≈ ÁÚ≈≈ «÷æ«⁄¡≈ ‘Ø«¬¡≈ Â∆-¡øÁ≈˜ ÎΩ‹ Á≈ «ÁzÙ Ú∆
ÏÛ≈ ÔÊ≈Ê’ ˛ :-
ËøÈÚª Í◊Û Ï‘≈Áª, ‘æÊ ÷æÏ∂ ÎÛ∆¡ªÕ
¿π‘Ȫ √æ‹∂ «⁄æÒ≈ «÷«⁄¡≈, «÷æ⁄ ’øȃ ÷Û∆¡ªÕ
‹Ø◊ «‹Ú∂∫ √«È¡≈√∆¡ª, ¸æ’ Ï≈‘ƒ ÷Û∆¡ªÕ
◊π‰ ÏØÒ‰ Ó≈» Òæ÷ ≈◊, ÏøÁ Ø◊È ‹Û∆¡ªÕ
¿π‘ «ÈÚ∆¡ª √Î≈ ’»‘ ˘, Â√Ï∆‘ª ÍÛ∑∆¡ªÕ
Í ÿæ ¿πµ‚‰ ’≈È∆¡ª, Áπ’≈ȃ ÿÛ∆¡ªÕ
«‹™ Â∆ √Û∑≈’∂ Ì≈ÁØ∫, ÏøÈ∑ „πæ’∂ fiÛ∆¡ªÕ
¿π‘ Ó≈È √»∂ √»«¡ª, «Ú⁄ «˜‘ È ¡Û∆¡ªÕ
«‹™ Ó∂÷ª Ï∂Û∆ ·πæ’∆¡ª, Ëæ√ ◊πæfiª ÚÛ∆¡ªÕ
«‹™ Í‘≈Ûª Á∂ Á≈ Â∂, √À ͬ∆¡ª ÍÛ∆¡ªÕ
Í √»∂ „æ·∂ È∂ Ï∆ ÷∂Â, ÓæÒ √πæÂ∂ Û∆¡ªÕ
È‹≈Ï Á∂ ÔπæË Úȉ Á∆ ı»Ï∆ «¬‘ ˛ «’ ¿π√ È∂ «È∆ √Óπæ⁄∆¡ª ÎΩ‹ª Á∆
√Ó»‘’ ÒÛ≈¬∆ ‘∆ È‘ƒ «Á÷≈¬∆ √◊Ø∫ «¬’æÒ∂-«¬’æÒ∂ ÔØË∂ Á∂ ‹πæ‡ ÔπæË Á≈ Ú‰È
Ú∆ ’∆Â≈ ˛Õ ’È≈Ò Á∆ ÒÛ≈¬∆ √Ó∂∫ «ÈÓÈ «Ò÷ ‹πæ‡-ÔπæË «Á÷≈¬∂ ‘È :-
(A) ’≈ÂÒ ’πÒ∆ Â∂ Óπ˜æ¯ Á∆ ÒÛ≈¬∆Õ
(B) Óπ˜æ¯ Â∂ Ù≈‘ ÂÚ≈⁄≈ Á∆ ÒÛ≈¬∆Õ
(C) Ù≈‘ «◊˜≈Ò∆ Á≈ Óπ˜æÎ È≈Ò ÔπæËÕ
(D) ¡≈«’Ò Â∂ Ù≈‘ «◊˜≈Ò∆ Á∆ ÒÛ≈¬∆Õ
(E) ¡≈«’Ò Â∂ ¡˜∆˜ ÷ª ’øË≈∆ Á∆ ÒÛ≈¬∆Õ
(F) ¡≈«’Ò Â∂ ÏÁ Ï∂◊ Á∆ ÒÛ≈¬∆Õ
(G) È» Ï∂◊ ¬∆≈È∆ ÓπˆÒ Â∂ ÏÁ Ï∂◊ Á∆ ÒÛ≈¬∆Õ
(H) È» Ï∂◊ Â∂ ¡¯˜Ò ’πÒ∆ Á∆ ÒÛ≈¬∆Õ
(I) Ó∆ √ÀÁ ◊πæ¨ ¡Â∂ ’Û≈’ Ï∂◊Õ
103
(A@) ÙæÁ≈Á ÷ª ¡Â∂ ’Û≈’ Ï∂◊Õ
(AA) ÷≈È ÁΩª Â∂ È≈Á Ù≈‘ Á∆ ÒÛ≈¬∆Õ
¡Î˜Ò ’πÒ∆ Â∂ È»Ï∂◊ Á∆ ÂÒÚ≈ª „≈Òª È≈Ò ÒÛ≈¬∆ Á≈ «ÁzÙ ÷≈√
«Ë¡≈È Á∂‰ ÔØ◊ ˛ :-
¿π‘ ‹πæ‡ Í¬∂ ÁØ √»Ó∂, ‰ ÿ≈ÿ∂‘≈∂Õ
«‹˙∫ ’ ¿πµÂ∂ ¡«‘‰∂, Â≈ Ë∂ ´‘≈∂Õ
¿π‘ Ó≈È √æ‡ ÚÁ≈‰ Úª◊, ‘Ø ÍæϪ Ì≈∂Õ
’ fiÛ ’Û’ ’Û≈’ ’Û’, „≈Òƒ ÏÒ÷≈∂Õ
‘æÊ∂ ‘∆¡ª ◊æ‚∆¡ª, ¿π‚ ◊¬∂ «’È≈∂Õ
ÎπæÒ „≈Òª Á∂ fiÛ Í¬∂, ’‘π «’Â ‘È≈∂Õ
«‹™ ¡≈ÂÙÏ≈˜ª λ’∆¡ª, ÎπæÒfiÛ∆ ¡È≈∂Õ
¿π‘ ⁄æÍ≈ ⁄æÒ È‘ƒ ‹≈‰Á∂, ˛‰ Úæ‚∂ ˛∫«√¡≈∂Õ
«ÏêÂ∆ ÙÀÒ∆ó“È≈Á Ù≈‘ Á∆ Ú≈” «Ú⁄ È‹≈Ï È∂ «Ïê ’Ò≈ Á≈ Ú∆
’Ó≈Ò «Á÷≈«¬¡≈ ˛Õ ¿π√ È∂ ÚË∂≈ ˜Ø ¿πÈ∑ª ÿ‡È≈Úª ˘ Áæ√‰ ”Â∂ Ò≈«¬¡≈ ˛
«‹È∑ª Á≈ Áæ√‰≈ ¡«Â ˜»∆ √∆Õ Ï∂ÒØÛ∆¡ª ‹ª ÿæ‡ ˜»∆ ÿ‡È≈Úª Á≈ «Ú√Ê≈
È‘ƒ ’∆Â≈Õ «ÁæÒ∆ Á≈ «¬«Â‘≈√ «‹√ «Ú⁄ «ÁæÒ∆ Á∆ ‘’»Ó »Ó≈ ≈‹Í»Âª,
◊Ω∆¡ª, Í·≈‰ª Â∂ ¸◊æ«Â¡ª Í≈√ ÏÁÒÁ∆ ‘∆ √∆, ’πfi ‘∆ Í≥◊Â∆¡ª «Ú⁄ Áæ√
«ÁæÂ≈ ˛ «Î √æÔÁ Ì≈Úª Á∂ Â≈’ «Ú⁄ ¡≈¿π‰, Î÷√∆¡ Á∂ ’ÂÒ Â∂
Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ ‘æÊØ∫ √æÔÁª Á∂ Ó≈∂ ‹≈‰ Á∆¡ª ÿ‡È≈Úª Á≈ Ó≈Ó»Ò∆ «‹‘≈ «ÏêÂ
’∆Â≈ ˛Õ Í Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∂ ≈‹ Á∆ «Èæÿ∆ ‘ج∆ ‘≈ÒÂ, ÁÏ≈∆¡ª Á∆ Îπæ‡ Â∂
÷≈È ÁΩª Á∂ «È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ ˘ “Ïπæ„≈ ϪÁ Áæ÷‰∆” ’«‘‰ Á∆ ÿ‡È≈ ˘ ¿π‘
«’™«’ Ú≈ Á≈ Ëπ≈ √ÓfiÁ≈ √∆, «¬√ Ò¬∆ «¬√ ÿ‡È≈ ˘ Í»≈ ¿πÿ≈Û ’∂
«Ï¡≈È ’∆Â≈ ˛ :-
Ó˜≈÷ «È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ ˘, ÷≈È ÁΩª Ò≈¬∂ :
“«’ÏÒ≈! Ïπæ„≈ ϪÁ Áæ÷‰∆, Óπ‹∂ ’Ø ¡≈¬∂Õ”
¿π‘ √∂ ’⁄«‘∆ Ï≈ÁÙ≈‘, ’ ‡Ø’ ‘√≈¬∂Õ
«È‹≈ÓπÒ √π«‰¡≈ ’øȃ ¡≈͉∆, Áπæ÷ «ÁÒ «Ú⁄ Ò≈¬∂Õ
¿π‘˘ Â∆ ’Ò∂‹∂ ÚÓ Á≈, «Á‘πø ≈ ‘ø„≈¬∂Õ
Ì≈ Ò◊∆ √∆ Á≈¿π‰Ø∫, ¡ø«◊¡≈ «÷ø‚≈¬∂Õ
«ÁæÒ∆ Á∂ »≈È∆ ¡Ó∆ª ÚæÒØ∫ È≈ÁÙ≈‘ ˘ «Ò÷∆ ◊¬∆ «⁄æ·∆, È≈Á Ù≈‘
Â∂ Ïæ’∆ ıª Á≈ «¬√ «⁄æ·∆ ¿πµÂ∂ «Ú⁄≈ ’È≈, Ù«‘Ï≈˜ ÷ª ˘ ¡Ò‡∆Ó∂‡Ó Ì∆
104
«⁄æ·∆ Á∂ ’∂ Ì∂‹‰≈, Ù«‘Ï≈˜ ÷ª Á∆ «Ò¡ªÁ∆ ‘ج∆ «⁄æ·∆ ÍÛ∑ ’∂ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á≈
ÂÀÙ «Ú⁄ ¡≈¿π‰≈ Â∂ «È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ ÚæÒØ∫ «ÚÙÚ≈√ «ÓÒ‰ ”Â∂ Ù«‘Ï≈˜ ÷ª
Á≈ È≈ÁÙ≈‘ ˘ ‹Ú≈Ï∆ «⁄æ·∆ Ì∂‹‰≈ ¡≈«Á ÿ‡È≈Úª ˘ È‹≈Ï È∂ Í»∂
«Ú√Ê≈ È≈Ò ¡Â∂ È≈‡’∆ √«ÊÂ∆¡ª Á∂ »Í «Ú⁄ «Ï¡≈È ’∆Â≈ ˛Õ
È≈Á Ù≈‘ Á∂ ‘ÓÒ∂ Á∂ ÁΩ≈È ‘ج∆¡ª Úæ÷-Úæ÷ ÒÛ≈¬∆¡ª ¿π‘È∂ «√¯
¿πÈ∑ª ‹ø◊ª Á≈ «Ú√Ê≈ ‘∆ ’∆Â≈ ˛ «‹È∑ª «Ú⁄ È≈Á Ù≈‘ Á≈ ‡≈’≈ Óπ‘øÓÁ
Ù≈‘ Á∂ «ÈÓ’ ‘Ò≈Ò ÈΩ’ª È≈Ò ‘Ø«¬¡≈Õ ¿πÁ≈‘‰ Ú‹Ø∫ «Ó˜≈ ’ÒøÁ Ï∂◊,
¡˜∆˜ ÷ª, √ø«È¡≈√∆ ¡≈◊» ̻͠È≈Ê Â∂ ’È≈Ò Á∆ ÒÛ≈¬∆ «Ú⁄ ÒÛÈ Ú≈Ò∂
ÔØ«Ë¡ª Á≈ ‘≈Ò Í»∂ «Ú√Ê≈ È≈Ò «Ï¡≈È ’∆Â≈ ˛Õ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∂ ÔØ«Ë¡ª Á∂
È≈Á Ù≈‘ Á∂ ÔØ«Ë¡ª È≈Ò ‹πæ‡ ÔπæË Ú∆ «Á÷≈¬∂ ‘ÈÕ ’øË≈, ◊˜È∆, ’≈ÏÒ,
«ÍÙ≈Ú, ‹Ò≈Ò≈Ï≈Á ¡≈«Á Á∆¡ª ÒÛ≈¬∆¡ª ÚæÒ «√¯ Ó≈Ó»Ò∆ √ø’∂ ‘∆ ’∆Â∂
‘ÈÕ Ï‘≈È-¿πÒ-ÓπÒ’ √π¡≈Á ÷ª Á∂ ÒÛÈ ÚæÒ √ø’∂ Ú∆ È‘ƒ ’∆Â≈
«’™«’ «¬‘ «¬’ ¡≈Ó «ÚÙÚ≈√ ˛ «’ È≈ÁÙ≈‘ ˘ √æÁ≈-ÍæÂ Ì∂‹‰ «Ú⁄
«È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ («⁄øÈ ’«Ò⁄ ÷ª) Á∂ È≈Ò √π¡≈Á ÷ª Ú∆ Ù≈«ÓÒ √∆Õ
È‹≈Ï Á∆ ÙÀÒ∆ Ï≈∂ «¬‘ ’«‘ Á∂‰≈ ˜»∆ ‘À «’ ¿π√ Á∆ Ú≈Â≈Ò≈Í∆
ÙÀÒ∆ Ï≈’∆ √≈∂ Ú≈’≈ª È≈ÒØ∫, ¬∂ÊØ∫ Âæ’ «’ ‹√ØË≈ ÈøÁÈ Á∆ “ÒÚ ’πÙ Á∆ Ú≈”
È≈ÒØ∫ Ú∆ √‹∆Ú Â∂ Ω⁄’ ˛ (“⁄ø‚∆ Á∆ Ú≈” «Ú⁄ Ú≈Â≈Ò≈Í∆ ÙÀÒ∆ Á∆ Ò◊Í◊
¡‰‘Ø∫Á ˛)Õ ¿π√ Á∆ Úȉ-’Ò≈ ‹∂ “⁄ø‚∆ Á∆ Ú≈” È≈ÒØ∫ ⁄ø◊∆ È‘ƒ ª ¿π√ Á∂
‡≈’∂ Á∆ ˜» ˛Õ Í ¿π√ Á∆ ı»Ï∆ «¬‘ ˛ «’ «‹æÊ∂ “⁄ø‚∆ Á∆ Ú≈” «Ú⁄ «Ï¡≈È
Á∂ Áπ‘≈˙ È≈Ò ¡’≈¿»ÍÈ ¡≈ «◊¡≈ ˛, “È≈ÁÙ≈‘ Á∆ Ú≈” «Ú⁄ «¬‘ ’Ó˜Ø∆
«’Â∂ È‘ƒ Û’Á∆Õ È‹≈Ï Á≈ Úȉ ÏÛ≈ ÌÍ», √ÏÍæ÷∆, Ω⁄’ Â∂ ø◊∆È
˛Õ ¿π√ Á≈ «Ïê Ú∆ Ï≈’∆ Ú≈’≈ª Á∂ ‡≈’∂ ”Â∂ ÏÛ≈ ¿πÂ√π’Â≈ Ì«¡≈,
«ÁÒ «÷æ⁄Úª, ÓøȉÔØ◊ Â∂ Â∂˜ ‘Àó«¬È∑ª ı»Ï∆¡ª Á∂ ’≈È «¬‘ Ú≈ Ï≈’∆ √Ì
Í≥‹≈Ï∆ Ú≈ª È≈ÒØ∫ó“⁄ø‚∆ Á∆ Ú≈” È≈ÒØ∫ Ú∆ √Ò≈‘π‰ ÔØ◊ ˛Õ
ÏØÒ∆
È‹≈Ï Á∆ ÏØÒ∆ Ó»Ò »Í «Ú⁄ ·∂· Â∂ Óπ‘≈Ú∂Á≈ ˛, Í «¬√ «Ú⁄
Ò«‘øÁ∆ Â∂ Î≈√∆ Á∆ «Óæ√ Ú∆ Ï‘π ˛ó“’Ò-È≈Á” fi◊Û∂ «Ú⁄ ÏØÒ∆ Ï‘π ·∂·
Ò≈‘Ω∆ ‹ª ’∂∫Á∆ ˛, Í ’Ò Á∆ È≈Á Ù≈‘ È≈Ò ◊æÒÏ≈ √Ó∂∫ ‹ª Óπ‘øÓÁ Ù≈‘
Á∆ È≈Á È≈Ò ◊æÒÏ≈ √Ó∂∫ ÏØÒ∆ «Ú⁄ «‘øÁ∆ ÙÏÁ «ÓæÊ’ Í≈Âª ˘ «‘øÁ» ø◊‰
Á∂‰ Ò¬∆ ÚÂ∂ ‘ÈÕ
Î≈√∆ ÙÏÁª Á∆ «Óæ√
105
“È≈Á Ù≈‘ Á∆ Ú≈” «’™«’ ÁØ Óπ√ÒÓ≈È Ï≈ÁÙ≈‘∆¡ª Á∆ ÒÛ≈¬∆ √øÏøË∆
⁄È≈ ˛ ¡Â∂ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∂ ≈‹ √Ó∂∫ √’≈∆ Ì≈Ù≈ Î≈√∆ ‘πøÁ∆ √∆, «¬√ Ò¬∆
ÁÏ≈∆ ¡ÁÏ ¡Á≈Ï, ’≈-«Ú‘≈ ¡Â∂ ≈‹ ’≈‹ Á∆¡ª Ú≈«¬Âª, √øÏØËÈ,
¡«ÌÚ≈ÁÈ, ÍπÙ≈’, ‘«Ê¡≈ª, «¬√Ò≈Ó∆ «¬«Â‘≈√ Â∂ «Ú⁄≈Ë≈≈, «¬√Ò≈Ó∆
√Óª ¡≈«Á È≈Ò √øÏø«Ë ⁄∆˜ª Ò¬∆ Î≈√∆ ÙÏÁ Ú‰≈ ’Ú∆ Á∆ Ó‹Ï»∆
√∆Õ ’Ú∆ È∂ Ï≈ÁÙ≈‘ ˘ √øÏØËÈ ’È Ò¬∆ «’ÏÒ≈, «’ÏÒ≈ ¡Ò≈Óƒ, Í∆,
‘˜Â, ‘˜» ¡≈«Á ÙÏÁ ÚÂ∂ ‘ÈÕ Ú≈ Á∂ Óπæ„ «Ú⁄ ¿π√ È∂ ‘ÓÁ-¬∂-ıπÁ≈
(Óø◊Ò≈⁄‰) «ÁæÂ∆ ˛Õ «¬√ «Ú⁄ Î≈√∆ ø◊ ‘؉≈ ˜»∆ √∆ó
√‘∆, √æ⁄, ÷πÁ≈ÚøÁ Ï≈ÁÙ≈‘, √æ⁄∂ ’øÓ Â∂∂ √πÏ‘≈È≈Õ
√Í ¿»¡≈ ‘Ø√∆¡ª, «‹‘Û∆ «Ò÷∆ ¬∂ «Ú⁄ ’π≈È≈Õ
Í æÏ≈! æ÷ «È◊≈‘ «Ú⁄, Í≈’ ÍÚÁ◊≈ «‘Ó≈È≈Õ
Íπ≈‰∂ «Ú≈‹ ¡Èπ√≈ «’√∂ ˘ «⁄æ·∆ «Ò÷‰ √Ó∂∫ ÷ Á∂ Óπæ„ «Ú⁄ æÏ Á∆
¿π√ ’∆Â∆ ‹ªÁ∆ √∆Õ «¬‘ «√¯Â «‘øÁ» ¡≈͉∂ „ø◊ È≈Ò Â∂ Óπ√ÒÓ≈È ¡≈͉∂
„ø◊ È≈Ò ’Á∂ √ÈÕ «¬√Ò≈Ó∆ „ø◊ «Ú⁄ Î≈√∆ ÙÏÁª Á∆ ÌÓ≈ ‘πøÁ∆ √∆Õ
»≈È∆ ¡Ó∆ª ÚæÒØ∫ È≈Á Ù≈‘ ˘ «Ò÷∂ ‘ج∂ ı Á∂ Óπæ„ «Ú⁄ «ÁæÂ∆ ‘ج∆ æÏ∆
«√¯Â «Ú⁄ Î≈√∆ ø◊ «Ú¡≈Í’ ˛ :-
Í≈’! Ï∂¡ÀÏ È˜∆≈, √æ⁄∂ √≈«‘Ï≈Õ
‹Ø «Ò«÷¡≈ Â’Á∆ª, √ج∆˙ ÚÂ√∆Õ
Â∂≈ Ó≈Ò’ ÁØ√ ژ∆≈, ÷≈√≈ Óπ√ÂÎ≈Õ
¿πµÓ Á∆¡ª Â’√∆ª, √æÌ∂ Ï÷Ù√∆Õ
’Ú∆ È∂ Ú˜∆ Ïæ’∆ ÷ª ÚæÒØ∫ È≈Á Ù≈‘ ˘ «ÁæÂ∂ ◊¬∂ √πfi≈¡ √Ó∂∫ Ú∆ Î≈√∆
ÙÏÁ ÚÂ∂ ‘È, ª ‹Ø Ó≈‘ΩÒ «¬√Ò≈Ó∆ ÁÏ≈ Á≈ ÍÃÂ∆ ‘ØÚ∂ó
Â∂ ‘˜Â! Ù≈‘Ï≈˜ ÷ª ÿæÒ∆¬∂ ¬∂Ò⁄∆ ÌÂ∆‹≈ ˜≈Â∆Õ
ÿØÛ≈ ’∆Ó Òæ÷ Á≈, ˜∆È ˜∆ ÏÈ≈Â∆Õ
¿π√ ˘ «÷¡Ò Ï÷Ù∆ Ï≈ÁÙ≈‘, √Ïæ ÍπÙ≈’∆Õ
Ï«‘ ◊ØÙ∂ ÷≈È √«‘Ï≈˜ ˘, ¿π√ ¬∂‘ ◊æÒ ¡≈÷∆Õ
«¬√ ÂØ∫ ¤πæ‡ ’πfi ‘Ø Ê≈Úª ”Â∂ √π÷È, Ï∂◊Ó, ¬∂Ò⁄∆ ÓπÒ’, ÚÒ≈«¬Â
˜≈ÏÂ≈, ¡≈’Ò Ú˜∆, √≈«‘Ï ÂØÎ∆’, ’≈√Á, ¿πÓ≈, ¡≈ÒÓ◊∆, ÈÚ≈Ï,
‘Ò’≈≈, ÁÏ≈, ÍÚ≈È≈ ¡≈«Á ‘’»Ó È≈Ò √øÏø«Ë Î≈√∆ ÙÏÁ Ú∆ ¡≈
◊¬∂ ‘ÈÕ ¬∂√∂ Â∑ª Ó√Ò‘Â◊∆, ‹Ú≈‘, Í∂Ù≈ √πÒÂ≈È∆, Ú’∆Ò ¡≈«Á ’πfi ‘Ø
Î≈√∆ ÙÏÁ Ú∆ «¬√ Ú≈ «Ú⁄ ÓΩ‹»Á ‘ÈÕ È‹≈Ï Á∆ ‹ø◊∆ ÙÏÁ≈ÚÒ∆ «Ú⁄
106
Î≈√∆ Á∂ ÙÏÁ ¡≈Ó ‘È, «‹Ú∂∫ ÂπÏ’, Í∂ْϘ, «˜æ≈ Ï’Â, ’≈Â∆, ◊ØÙÂ, (÷Ïª); Â∂◊ƒ (Â∂◊ª), ¡æ◊ƒ (¡æ◊ª), ÎÒ’ƒ (¡√Ó≈Ȫ «Ú⁄); ¡æ÷ƒ (¡æ÷ª), Ì≈‘ƒ
’ÂÒ-¬∂-¡≈Ó, ÓÁ «√Í≈‘, ÁÓ≈Ó∂, ÂÏÒ’, ‹ø◊, √»Ò, ÒÙ’ ¡Â∂ √Ò∆Â∂, (Ì≈‘=¡ø◊ Á≈ Ï‘π⁄ÚÈ)Õ
Î≈Ù, Ï∂ÒÁ≈, ’»⁄, ÈΩÏÂ÷≈È≈ ¡≈«ÁÕ «¬√Ò≈Ó È≈Ò √øÏø«Ë ÙÏÁ≈ÚÒ∆ó (¬) √øÏøË’ ÙÏÁóʃ (ÂØ∫), ÂÁØ∫ (¿πÁØ∫), ÂÁ≈‘ª (ª ‘∆), ¡◊Á∆ (Í«‘Ò∂
«‹È∑ª ˘ «ÁæÂ≈ ◊π√Ò Î«٫¡ª, ÍÛ∑ √» √æÏ≈Ï∆Õ ‘∆), √øÁ∆ (Á∆), Úæ («Î), «ÂÁ≈‘ª (ª ‘∆)Õ
¿π‘ Ó«‘Ó Á∆È «¬√Ò≈Ó Á∂, ˛È Í≈’ «ÈÓ≈˜∆Õ (√) ÍÛȪÚóÂπ‘∂∫ «Ú⁄ (Â∂∂ «Ú⁄; ’≈¬∆ (’ج∆), «Â√ (¿π√), Á«‘ (Á√);
«√ Á∂∫Á∂ æÏ Á∂ Ú≈√Â∂, ¡≈Í ÊƒÁ∂ ˆ≈˜∆Õ ¿π (¿π√); «’ («’√), «¬Ê≈¬∆ø (¬∂√ ʪ Â∂ ‘∆)Õ
¿π‘Ȫ Á∂ ‘»ª «Ò¡≈¬∆¡ª ’æÍÛ∂, ÍΩÙ≈’ ◊πÒ≈Ï∆Õ «ÚÙ∂Ù‰óÏ‘πø, ’∂‚π («’‚≈); «‚ø◊∆¡ª (‡∂„∆¡ª)Õ
¿π‘Ȫ Á∆¡ª ’∆Â∆¡ª √¯ª ÍÀ◊øÏª, Ìæ‹ Ò∂ ÈÓ≈˜∆Õ (‘) ’πfi Îπ‡’Ò Ò«‘øÁ∆ ÙÏÁóÓ‘∂Ò∆, Ó∂‘∆, Ï∂Ò≈, «Á‘≈Û≈, «Ú√≈
¿π‘ ‹≈ ‘‹» √»Ò Á∂, ‘Ø «Ó‘≈‹∆Õ (‘ÒÁ∆), «Á‘πø-⁄øÈ, ˪◊ (Ë≈’), ÒØ‘∆ (ÒØ‘Û∆); Ùƒ‘ (Ù∂), ‘∆¡≈¿π («ÁÒ);
«¬√ ÂØ∫ ¤πæ‡ Â√Ï∆, ’ÒÓª, ÂØÏ≈, √¯ª, ’»‘, Ù‘≈ÁÂ, ˆ≈˜∆, ’πÁÂ, «‡È≈‰≈ (‡‡«‘‰∂); ÓπÈ√ (¡≈ÁÓ∆); ’ø‚ («Íæ·), «ÁÚ≈Ò (’øË) Í≥÷‰» (Í≥¤∆);
Ï«‘æÙÂ, Áؘı, «ÈÓ’ ‘Ò≈Ò, «ÈÓ’ ‘≈Ó, ‹Ó≈Â, «˜Ï‘ ¡≈«Á «¬√Ò≈Ó È≈Ò «√ ÂÒÚ≈¬∂ («√ ÍÈ∂) ˙Â’ : „æ’∆ „≈‘ (ÒæÊ∆ ⁄Û∑∆) : ´fi (ÔπæË)Õ
√øÏø«Ë ͫÌ≈Ù’ ÙÏÁ Ú∆ ¡≈ ◊¬∂ ‘ÈÕ «¬√ √≈∆ «Ú⁄≈ Á≈ √≈øÙ «¬‘ ˛ «’ È‹≈Ï Á∆ ÏØÒ∆ Ì≈Ú∂∫ Ó»Ò »Í «Ú⁄
Ò«‘øÁ∆ Á∆ «Óæ√ ·∂· Óπ‘≈Ú∂Á≈ Â∂ ‡’√≈Ò∆ ˛ Í «¬√ «Ú⁄ Î≈√∆ Â∂ Ò«‘øÁ∆ Á∆ «Óæ√ Ú∆ Ï‘πÂ
È‹≈Ï «’™«’ Ó‡∆Òª ‘Òª «˜Ò∑≈ Ù≈‘Íπ Á≈ «‘‰ Ú≈Ò≈ √∆, «¬√ «˜¡≈Á≈ ˛Õ Î≈√∆ «Óæ√ Ù≈‘∆ ÁÏ≈ª, ‹ø◊∆ √øÁª, Â’∆Ϫ Â∂ «¬√Ò≈Ó∆
Ò¬∆ ¿π√ Á∆ ÏØÒ∆ «Ú⁄ Ò«‘øÁ∆ Á∆ «Óæ√ ¡≈¿π‰∆ Ú∆ ˜»∆ √∆Õ “È≈Á Ù≈‘ Á∆ Ë≈Ó’ √Óª «Ú≈‹ª È≈Ò √øÏø«Ë ˛ ¡Â∂ Ò«‘øÁ∆ Á∆ «Óæ√ «˜¡≈Á≈ ’ ’∂
Ú≈” «Ú⁄ Ò«‘øÁ∆ Á∆ Óæ√ ’πfi ’π ÙÏÁª Âæ’ ‘∆ √∆Ó ȑƒ, √◊Ø∫ ¡È∂’ª «’«¡≈Úª, ÍÛÈ≈Úª Ï‘πÚ⁄È∆ ÙÏÁª ¡≈«Á Á∂ »Í «Ú⁄ ˛Õ
«’«¡≈Úª, ÍÛȪÚ, «ÚÙ∂Ù‰, Ï‘πÚ⁄È «√‹‰ «ÚË∆, √øÏØËÈ ¡Â∂ ‘Ø
√øÏø«Ë ⁄∆˜ª Ú√ª Á∂ Ȫ Ò«‘øÁ∆ Á∂ ‘ÈÕ ⁄≈¬∂ (¸æ’∂); ¡≈‘∂ (√È); ‹≈ ÷Ò∂ (‹≈ JJ
÷ÒØÂ∂); Ú«Ê¡≈ (‘Ø«¬¡≈); Úøfi (‹≈); Ò¬∆¿πÈ∂ √»Â (√»Â Ò¬∆¡ª), √Ú≈‘∆¡ª
(ÂÒÚ≈ª); «◊Û Í¬∂ («‚æ◊ ͬ∂), ¡≈Ú√∆ (¡≈¬∂◊≈); ’∆Â∂ È∂, ⁄«Û¿π È∂, √π«‡¿π
È∂, Ú√π◊ (Úæ√∂◊≈); «¬’ (’ج∆); ◊æÒ ¡Ò≈¬∆ (◊æÒ ’‘∆); «◊æË≈ (Ó≈ «Ò¡≈);
«ÊË≈ (ÒÀ «◊¡≈); Ú‹π«Â¡≈ (Ϋۡ≈); Ú≈¬∂ (Ú‹≈¬∂) ; √≈Ë∆¡È (√≈Ë∂ ‹ªÁ∂ ‘È);
√π÷‰ ¡Ò≈¿π‰ (◊æÒ ’È); Ó∂‡‰∆ (Ó∂‡‰∂) Ë≈¿π‰ (Èæ√‰); ÷æ‡ ’∂ (Íæπ‡ ’∂)Õ
(¿) «’«¡≈Úª Á≈ »Í ÓπÒÂ≈È∆ ˛ó√≈Ë∆¡È, ‘Ø√∆¡≈, ’‡∆ÚÈ, ’∂∫ÁÈ,
’∆ÂØ È∂, «◊æË≈, ÿ«Â¡≈ √», ÿæ Â∂◊ƒ ◊≈‘ª, «ÿÈ, ‹≈«‘◊π, Ê∆¿π, «‘◊π, ÷Ò∂
(÷Û∂) √應, ÷≈Ë≈ ÒØÛ∂, ‘Øfi∂, ÏØÛ∂, Í«‘Á≈ (Í«‘«È¡ª), ÿæ (ÒÀ ’∂), ’π‘≈¬∆
(ÓÚ≈¬∆), ‹≈‘◊π, «‘◊π, ‘Ø√‰◊∂ (ˆÒ Ì≈Ù≈ ÚÂ∆ ˛); Ì≈Ú‰, Ë≈Ú‰,
ÚÂ√∆ ‘æÒ∂ («‘ÒÁ≈ ˛) Ï÷Ù√∆; ÷Ò∆¡ª (÷Û∆¡ª), Ú≈ ’∂ (Ú‹≈ ’∂) ’ÂÒ≈Ó
’∂∫Á∂ È∂ ⁄≈ ’∂, Úøfi≈ ’∂ (◊Ú≈ ’∂); Í‘πÂ∆¡ª (Í‘πø⁄∆¡ª)Õ
(¡) Ï‘πÚ⁄È «√‹‰ «ÚË∆óÂÓ≈Ó∆ (Ï‘πÂ∂), Ï≈∆ (Ï≈ª), ÈÁ∆
(ÈÁª), ⁄≈Ò∆ (⁄≈Òª); √æÊ∆ (√æʪ), ⁄≈◊∆ (⁄≈◊ª), æƒ (æª); ÷Ïƒ

107 108
 ‘Ø ’∂ ‰-Ì»Ó∆ «Ú⁄ Í‘πø⁄∂ √ÈÕ ÓÁª Á≈ («¬√Â∆¡ª ÂØ∫) π‘Ï Á≈Ï ¿π‚
«◊¡≈ √∆ Â∂ «¬√Â∆¡ª Á≈ ÁÏ-ÁÏ≈¡ ÚË «◊¡≈ √∆Õ ‘≈’Óª È∂ Ș≈È∂
Ó»Ò Í≈· ÒÀ‰ Á∆¡ª ’Óª «È√«⁄ ’∆Â∆¡ª ‘ج∆¡ª √È Â∂ Ó≈«‘ª Í≈√Ø∫ Ș≈È∂
ÒÀ ÒÀ ’∂ ËÛ≈-ËÛ≈ ¡Ó∆ ‘πøÁ∂ ‹≈ ‘∂ √ÈÕ ˜Ó≈È≈ ¿πÒ‡ «◊¡≈ √∆ Â∂
Ï≈ÁÙ≈‘ª Á∂ ÈΩ’ ‘∆ ¿πÈ∑ª ˘ ’Ø‘‰ Òæ◊ ͬ∂ √ÈÕ Í ‘∂ Í«ÚæÂ, Í≈Ò‰‘≈
A. ıπÁ≈ Á∆ «√¯Â ¡Â∂ Ï≈∑Úƒ √Á∆ «‘‹∆ Á≈ ‘≈Ò Â∂ «Á¡≈¨ Ó≈Ò’≈! »ø ‘∆ ÁπÈ∆¡ª ¿πµÂ∂ «Ó‘ Á∆ Ș æ÷Õ
√‘∆ √æ⁄ ıπÁ≈ÚøÁ Ï≈ÁÙ≈‘, √æ⁄∂ ’øÓ Â∂∂ √πÏ‘≈È≈Õ B. «ÁæÒ∆ Á≈ «¬«Â‘≈√
√Í ¿»¡≈ ‘Ø√∆¡≈, ‹∂‘Û∆ «Ò÷∆ ¬∂ «Ú⁄ ’π≈È≈Õ
¡æÚÒ «ÁæÒ∆ »ª, ’ ¡≈͉∆ Í≈¬∆Õ
√Á∆ ÈÏ∆ Á∆ Ï≈‘Úƒ, Ú‚∂ «¯’ ͬ∂ ÷≈ÈÁ≈È≈Õ
«Î Ò¬∆ ¸‘≈Ȫ, ¡ø◊ ÷πÙ ’ Ò≈¬∆Õ
˜πÒÓ «˜Óƒ Â∂ Ú«Â¡≈, ’»Û Ó’ Ï‘≈È≈Õ
«Î Ò¬∆ √∆ ◊Ø«¡ª, ’ج∆ ÓπæÁ Ú√≈¬∆Õ
Ì≈‹∆ Áˆ∂ Î∂Ï Á∆, «Ú⁄ «Î∆ ‹‘≈È≈Õ
«Î Ò¬∆ Í·≈‰ª ¡≈‰ ’∂, ÿ ⁄ΩÊ∂ ¡≈¬∆Õ
Óπ√≈«‘Ï Â∂ ⁄Ø ’⁄«‘∆¡ª, Ò≈ Ï«‘‰ Á∆Ú≈È≈Õ
«Î Ò¬∆ (Ï≈Ï«’¡ª) ⁄Ω◊«Â¡ª, ÿæ Ó≈ ’π‡≈¬∆Õ
‘∂ √æ⁄∂ Ó≈Ò’! ‘∂ √æ⁄∂ Í≈ÂÙ≈‘!! ‘∂ Í«ÚæÂ ÍÃÌ»!!! Â∂∂ ’øÓ √Ì √æ⁄∂
«ÁæÒ∆ ˛∫«√¡≈∆¬∂,  ËÛ∆ ÒÚ≈¬∆Õ
‘ÈÕ ËÂ∆ ¿πµÂ∂ ¿π‘ ’πfi ˜» ‘∆ Ú≈Í ’∂ ‘∂◊≈ ‹Ø ’π≈È Ù∆Î «Ú⁄
»ø Ó≈√ ÷≈¬∂∫ ‹ÍπÂª, «‹™ Ï’ ’√≈¬∆Õ
«Ò«÷¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ˛Õ «‘‹∆ √øÈ Á∆ Ï≈∑Úƒ √Á∆ «Ú⁄ »ø æ‹∂-Íπæ‹∂ √≈¿»
»ø Ò÷ ´‘≈¬∆¡ª È∂ ÷»‘‰∆¡ª, Ó∂‘ Ó»Ò È≈ ¡≈¬∆Õ
Í«Ú≈ª ˘ Óπ√∆Ϫ «Ú⁄ Í≈ «ÁæÂ≈Õ √≈∆ ËÂ∆ ¿πµÂ∂ ˜πÒÓ Ú≈Í «◊¡≈Õ
Í«‘Òª «ÁæÒ∆ ˘ »¡ (‹ª ÂØÓ≈) ≈‹Í»Â ‹≈Â∆ È∂ Ú√≈«¬¡≈Õ Î∂
fi»·, Í÷ø‚ Á∂ ÁøÌ (Ï‘≈È∂Ï≈˜∆) ÚË ◊¬∂Õ √≈∆ ÁπÈ∆¡≈ «Ú⁄ ËØ÷∂ Â∂ ⁄≈Ò≈’∆
⁄Ω‘≈Ȫ È∂ «‹æ Ҭ∆ Â∂ «¬√ ˘ ÷πÙ∆-÷πÙ∆ ¡≈͉∂ ¡ø◊ Ò≈«¬¡≈Õ ¿πÈ∑ª ÂØ∫
Á≈ ÚÂ≈≈ ‘Ø «◊¡≈Õ ⁄Ø Â∂ ¿πÈ∑ª Á∂ ‹πø‚Ò∆Á≈ (Ï≈ÁÙ≈‘ ω ’∂)
Ï≈¡Á «¬√ ¿πµÂ∂ ◊Ω∆ ÚøÙ Á≈ ¡«Ë’≈ ‘Ø «◊¡≈ Â∂ ÒøÓ∂ √Ó∂∫ Ò¬∆ ¿π‘ ≈‹
’⁄«‘∆¡ª Â∂ Á∆Ú≈È Ò≈ ’∂ Ï«‘‰ Òæ◊ ͬ∂Õ
’Á≈ «‘≈Õ Î∂ «¬‘ ⁄ΩÊ∂ ÿ ¡≈‰ Úæ√∆ Â∂ «¬√ È∂ Í·≈‰ª ˘ Ú «Ò¡≈Õ
Ò «√ÎÒ∂ ’È Ó‹≈«Ò√ª ¡ÁÒ «¬È√≈¯ «◊¡≈ √πÒÂ≈È≈Õ
«¬√ ÂØ∫ «Íæ¤Ø∫ ÏÛ∆ Ó≈ ’π‡≈¬∆ ’ ’∂ ⁄Ω◊æÂ∂ Ï≈ÁÙ≈‘ Ï≈Ï È∂ «¬‘˘ ¡≈͉∂
⁄Û∑ ÿØÛ∂ ÁΩÛÈ ¡≈‹Û∆, ‹Ò∂Ï ‡πÈ ¡√∆Ò ‹π¡≈ȪÕ
¡Ë∆È ’ «Ò¡≈Õ ‘∂ ˜≈ÒÓ «ÁæÒ∆! »ø √Á≈ Ò‘» È≈Ò ‘∆ ¡≈͉∂ ÏπÒ∑ ø◊Á∆
¤æ‡ª ÍÚÈ ¡≈’∆¡ª, ÷’∂ ¡≈‰ ÷Ò∂ ÓÀÁ≈ȪÕ
‘∆ ¬∂∫Õ Â»ø ≈«‹¡ª Á∂ ÍπæÂª Á≈ Ó≈√ ÷ªÁ∆ ¡≈¬∆ ¬∂∫ «‹√ Â∑ª «’ ’√≈¬∆
ÓÁª ʃ «◊¡≈ ˜≈ÏÂ≈, ˆ≈ÒÏ «Í¡≈ ˜È≈ȪÕ
Ïæ’«¡ª Á≈ Ó≈√ ÷ªÁ≈ ˛Õ »ø Òæ÷ª ÷»‘‰∆¡ª ÎΩ‹ª ÓÚ≈ ¤æ‚∆¡ª ‘È, Í
¡Ó∆ª Șª ÏæË∆¡ª, ’ («Ò¿π È∂) ‹Ó∑ª ÷˜≈È≈Õ
¬∂È≈ ı»È πÛ∑≈ ’∂ Ú∆ Â∂∂ «ÁÒ «Ú⁄ ’Á∆ Â√ È‘ƒ ¡≈«¬¡≈Õ
⁄Û∑ ÈΩ’ ’Ø∫‘Á∂ Ï≈ÁÙ≈‘, ¿πÒ‡ «Í¡≈ ˜Ó≈È≈Õ
ÂÀ˘ «ÈÚ∆¡ª «˜Ó∆¡ª √≈∆¡ª, ‹◊ «Î∆ Áπ‘≈¬∆Õ
Í æÏ≈ æ÷ «È◊≈‘ «Ú⁄, Í≈’ ÍÚ«Á◊≈ «‘Ó≈È≈Õ
«¬’ Ó≈∂∫ «¬’ «√ Ë∂∫, «È ‘π√È √Ú≈¬∆Õ
’Ó∆È∂ (‘ؤ∂) ¡≈ÁÓ∆ Ú˜≈Â∆ Óø‚Òª «Ú⁄ «¬’æ·∂ ‘Ø ◊¬∂ Â∂ Ï≈ÁÙ≈‘ª
«ÁæÒ∆ ÂØ∫ Ù≈‘˜≈«Á¡ª, ÷À ‘πøÁ∆ ¡≈¬∆
È∂ «¬È√≈¯ ‹ª «È¡ª ’È≈ ¤æ‚ «ÁæÂ≈ √∆Õ Ì∂‚ª ⁄≈È Ú≈Ò∂ ¡≈‹Û∆ ª
Â∂∂ ¡æ◊∂ √≈∆ ËÂ∆ fiπ’Á∆ ˛ Â∂ ÁπÈ∆¡≈ «Ú⁄ »ø ‘≈‘≈’≈ Ó⁄≈¬∆ ‘ج∆
¬∆√ª Úª◊ ÿØ«Û¡ª ”Â∂ ⁄Û∑∂ «ÎÁ∂ √È ¡Â∂ √≈¿» ı≈ÈÁ≈Ȫ Á∂ ÒØ’ ¿πÈ∑ª Á∂
˛Õ »ø «Èæ «¬’ ÍÂ∆ ˘ Ó≈ ’∂ Á»‹≈ Ú ÒÀ∫Á∆ ¬∂∫ Â∂ «¬øfi Â∂≈ ‘π√È-‹Ú≈È∆
ÿØ«Û¡ª Á∆ Ò◊≈Ó ÎÛ ’∂ ˆπÒ≈Óª Úª◊ ÍÀÁÒ ÂπÁ∂ √ÈÕ «¬≈’∆ ÿØ«Û¡ª
‘Ø Ú∆ «Èæ÷ ¡≈™Á≈ ˛Õ «ÁæÒ∆ Á∂ ’≈È Ù«‘˜≈«Á¡ª Á∆ √Á≈ ÂÏ≈‘∆ ‘πøÁ∆
˘ (÷ث¡ª Úª◊) ¤æ‡ª ¸æ’‰∆¡ª ÍÀ ‘∆¡ª √È Â∂ ÷ØÂ∂ √≈«Ò¡ª «Ú⁄ ÌÂ∆
¡≈¬∆ ˛Õ
109 110
 C. ÂÀÓ» Á∆ Ï‘≈Á∆
Â∂ ⁄Û∑∂ ¸◊æÂ≈ Ï≈ÁÙ≈‘, ÂÀÓ» «‹™ Ë≈‰ªÕ
ÿØÛ≈ √≈„∂ √æ Òæ÷, √‰∂ ÓπˆÒ Í·≈‰ªÕ
«‹øÈ∆ «˜Óƒ Í‘≈Û Á∆, È≈ «‘≈ ¡‚≈‰≈Õ
’؇ª ˘ ¡≈Ú‰ ÊÊ≈‘‡, ¤æ‚ ◊¬∂ «‡’≈‰≈Õ
Úø‹ «√Í≈‘ª ´«‡¡≈, ’ ÓÈ Á≈ Ì≈‰≈Õ
Í’Û ’πæ·∂ Òæ÷ ¡≈ÁÓ∆, Ò«‘ «Í¡≈ ÿ≈‰≈Õ
¸◊æÂ∂ Ï≈ÁÙ≈‘ ÂÀÓ» Á∆ ÎΩ‹ È∂ ‹ÁØ∫ ‘ÓÒ≈ ’È Ò¬∆ ⁄Û∑≈¬∆ ’∆Â∆
ª ¿π√ Á∆ ÎΩ‹ «Ú⁄ √≈„∂ √æ Òæ÷ ÓπˆÒ Â∂ Í·≈‰ ÿØÛ-√Ú≈ √ÈÕ Í‘≈Û∆
«¬Ò≈’∂ «Ú⁄ ¿π‘Á∂ √≈‘Ó‰∂ ’ج∆ Ú∆ È≈ ¡Û √«’¡≈Õ ˙‘Á∂ ‚ È≈Ò √Ì
«’Ò∑∂ ÊÊ ’øÏ ¿π·∂ Â∂ «’Ò∑∂Á≈ ¡≈͉∆¡ª Ê≈Úª ¤æ‚ ’∂ Èæ√ ◊¬∂Õ
«√Í≈‘∆¡ª È∂ (Ú‰‹) Ó≈Ò ¡√Ï≈Ï ÓÈ Ó˜∆ ¡Èπ√≈ ´æ«‡¡≈Õ ¿π‘Ȫ Òæ÷ª
‘∆ ¡≈ÁÓ∆ ÎÛ ÎÛ ’∂ Ó≈ «ÁæÂ∂Õ Ïø«Á¡ª Á≈ Ò‘» «¬ø‹ πÛ∑ «‘≈ √∆ «‹Ú∂∫
¿πÈ∑ª ˘ ’Ø‘¨ «Ú⁄ Í∆Û ’∂ ÿ≈‰ ’æ«„¡≈ «◊¡≈ ‘πøÁ≈ ˛Õ
’ «√∆¡ª Á∂ ÁÓÁÓ∂ ⁄Û∑ ÷≈¬∂ ÷≈‰≈Õ
¬∆‰ª ⁄≈ ÓÈ≈«¬’∂ ÿ ¡≈«¬¡≈ ‹Ú≈‰≈Õ
¿π‘ ÁπÙÓ‰ Á∆¡ª «√∆¡ª Á∂ ÓØ⁄∂ („∂) ω≈ ’∂ ¿πÈ∑ª ”Â∂ ⁄Û∑ ’∂ ÷≈‰≈
÷ªÁ≈ √∆Õ ⁄≈ Ùª ÓøÈÚ≈ ’∂ «¬‘ Ï‘≈Á ‹ÈÀÒ Ú≈Í√ ¡≈͉∂ ÿ
Óπ«Û¡≈Õ
D. ¯æπı√∆¡ Â∂ √æÔÁ Ì≈Úª Á∂ √Ó∂∫
¡æ◊∂ Ș ÚË≈¬∆ √∆ √æÔÁª ÒÀ ÓπÒ’ «¬È≈Ó∆Õ
˙‘Ȫ ’πæ·≈ √∆ ÎÒ’ Ù∂, ’ ˜πÒÓ ÂÓ≈Ó∆Õ
¿π‘ ¡Í‰≈ ’∆Â≈ ÒÀ Óπ¬∂, Ó≈ Ò¬∂ «‘√≈È∆Õ
«‹øÈ ¯«ÙÂ∂ Â∂ ¡≈ÁÓ∆, ’πÒ ¡≈÷‰ “¡≈Óƒ!”
√æÔÁ Ì≈Úª ¡ÏÁπæÒ≈ ÷ª Ú˜∆ Â∂ ‘π√ÀÈ ¡Ò∆ ıª ‹ÈÀÒ È∂ ¡«Â Á≈
ËÈ Â∂ «¬Ò≈’≈ ‘«Ê¡≈ ’∂ Ò≈Ò⁄ ‘Ø ÚË≈«¬¡≈ ‘Ø«¬¡≈ √∆Õ Í«‘Òª ¿π‘
Ï≈ÁÙ≈‘ ¯æπı√∆¡ ˘ Â√∆‘∂ Á∂ Á∂ ’∂ ÓÚ≈ ¸æ’∂ √È (Ï≈ÁÙ≈‘ ¯æπı√∆¡
˘ √æÔÁ Ì≈Úª È∂ Ï≈ˆ∆ ‘Ø ’∂ «ÁæÒ∆ Á∂ ‘Óª «Ú⁄Ø∫ ÎÛ ’∂ ’ÀÁ ’ «Ò¡≈
√∆Õ «¬‘Á∆¡ª ¡æ÷ª «Ú⁄ ÒØ‘∂ Á∆ ÂÍÁ∆ Â≈ Î∂ ’∂ ¡øÈ∑≈ ’ «ÁæÂ≈Õ Î∂ ‘Ø
¡È∂’ª Â√∆‘∂ «ÁæÂ∂ Â∂ AG-E-AGAI ˘ ÓÚ≈ «ÁæÂ≈), Í ¿πÈ∑ª Á∂ ˜πÒÓ ‘∆
¿πÈ∑ª ˘ ÒÀ ÒæÊ∂Õ ¿πÈ∑ª ˘ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ È∂ ¡≈√≈È∆ È≈Ò Ó≈ «ÁæÂ≈ «‹√ ˘ «’
111
√Ì «‹øÈ, ΫÙÂ∂ Â∂ ¡≈ÁÓ∆ ¡√∆√ª «ÁøÁ∂ √È «’ “æÏ «¬‘Á∆ ÍÃ≈ÊÈ≈ ’Ï»Ò
’∂Õ” (Ì≈Ú, æÏ «¬‘˘ «¬‘Á∂ ÓÈ ÂØ∫ Ï≈¡Á √Ú◊ª «Ú⁄ Ú≈√≈ Á∂Ú∂Õ)
E. Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∂ ÁÏ≈ «Ú⁄ ¡‰‹ØÛ
Ó˜≈÷ «È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ ˘, ı≈È ÁΩª Ò≈¬∂ :
“«’ÏÒ≈! Ïπæ„≈ ϪÁ Áæ÷È∆, Óπ‹∂ ’Ø ¡≈¬∂Õ”
¿π‘ √∂ ’⁄«‘∆ Ï≈ÁÙ≈‘, ’ ‡Ø’ ‘√≈¬∂Õ
«È˜≈ÓπÒ √π«‰¡≈ ’øȃ ¡≈͉ƒ, Áπ÷ «ÁÒ «Ú⁄ Ò≈¬∂Õ
¿π‘˘ Â∆ ’Ò∂‹∂ ÚÓ Á≈, «Á‘πø ≈ ‘ø‚≈¬∂Õ
Ì≈ Òæ◊∆ √∆ Á≈¿πÈØ, ¡ø«◊¡≈ «÷ø‚≈¬∂Õ
’ ÓÈ√»Ï≈ √≈Á≈, ¿πÁÓ≈Á ¿π·≈¬∂Õ
ÿ Á∂ Ì∂ È≈Ò Á«‘√ Ó≈«¡≈, √Û Òø’≈ ‹≈¬∂Õ
«¬≈È∆¡ª Â∂ »≈È∆¡ª, ÓÈ√»Ï∂ ‘æÒ∂Õ
¡Ó∆ª ¡≈ÍØ ¡≈͉∂, ⁄≈ √»Ï∂ ÓæÒ∂Õ
’ Ó≈ ϑ≈«¬˙ Ï≈ÁÙ≈‘ ˘, ‘Ê ‘π’Ó È ⁄æÒ∂Õ
÷Ò’ «ÈÓ≈‰∆ ´æ‡∆¡À, ‘æ’ ÍÚ∂ È ÍæÒ∂Õ
Í ‘π’Ó ˜≈ ıπÁ≈ Á∆, ’ج∆ ’∆’π È≈ fiæÒ∂Õ
(‹ÁØ∫ «È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ ÁÏ≈ «Ú⁄ ‘≈˜ ‘Ø ’∂ Áæ÷‰∆ Â∆’∂ È≈Ò
Ï≈ÁÙ≈‘ ¡æ◊∂ ¡≈Á≈Ï ’Á≈ √∆ ª) ı≈È ÁΩª ’«‘øÁ≈ “√Ã∆Ó≈È ‹∆, Á∂÷Ø Áæ÷‰
Á≈ Ïπæ„≈ ϪÁ «’Ú∂∫ √Ò≈Ó ’Á≈ (Èæ⁄Á≈) ˛Õ” ı≈È Áª ¡≈͉∆ ¬∂√ ‡Ø’
È≈Ò Ï≈ÁÙ≈‘ Á∂ ‘πø«Á¡ª √≈∂ ÁÏ≈ «Ú⁄ ‘≈√≈ Í≈ «ÁøÁ≈ √∆Õ ‹ÁØ∫ «¬‘ ◊æÒ
«È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ È∂ ¡≈͉∂ ’øȃ √π‰ Ò¬∆ ª ¿π√ Á≈ «ÁÒ ÏÛ≈ Áπ÷∆
‘Ø«¬¡≈Õ «¬√ Â≈¡È∂ Á≈ ⁄∆ ¿π‘Á∂ ’Ò∂‹∂ ˘ ‘ Ú∂Ò∂ Áπ÷≈™Á≈ «‘øÁ≈ √∆Õ
«¬’ ’øÈ∆ ˘ ¡æ◊ Òæ◊∆ √∆, Í «÷ø‚ ’∂ ¡ø«◊¡≈ ω ◊¬∆Õ ¿π‘È∂ ÒØ‘∂ Ú◊≈
Íæ’≈ «¬≈Á≈ ’ ’∂ «¬‘ Úæ‚≈ ¯√≈Á ÷Û∑≈ ’ «ÁæÂ≈Õ ÿ Á∂ Ì∂Á (Ï≈‘
«È’Ò ‹≈‰) ’ ’∂ ≈Ú‰ Ó≈«¡≈ «◊¡≈ √∆ Â∂ ¿π‘Á∆ Òø’≈ √Û ◊¬∆ √∆Õ
Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∂ ¬∆≈È∆ ¡Ó∆ª (√π¡≈Á ÷ª Á∂ ËÛ∂) Â∂ »≈È∆ ¡Ó∆ª
(«È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ Á∂ ËÛ∂) È∂ ◊Ø∫Áª ◊πøÁ‰∆¡ª Ùπ» ’ «ÁæÂ∆¡ªÕ
‘≈’Óª È∂ ¡≈ÍØ ¡≈͉∂ «¬Ò≈«’¡ª ”Â∂ ¡«Ë’≈ ‹Ó≈ «Ò¡≈ Â∂ Ï≈ÁÙ≈‘
˘ Ù’Â∆‘∆‰ ’ «ÁæÂ≈Õ ¿π‘ √Ì Í≈«√˙∫ ¬∂È≈ «‡æ⁄ ‘Ø «◊¡≈ «’ ¿π‘Á≈ ˜≈
«‹øÈ≈ Ú∆ ‘π’Ó È‘ƒ √∆ ⁄æÒÁ≈Õ ‹ÈÂ≈ «Ú⁄≈∆ ´æ‡∆ ‹≈ ‘∆ √∆Õ ¿πÈ∑ª ˘
«’√∂ Í≈«√˙∫ Ú∆ «¬È√≈¯ È‘ƒ √∆ «ÓÒÁ≈Õ Í æÏ Á∂ ‘π’Ó Â∂ ˜≈ ˘ fiæÒ‰Ø∫
112
’ج∆ «’Ú∂∫ Ï⁄ √’Á≈ ˛?
F. «È˜≈ÓπÒ ÓπÒ’ Á∆ √≈«˜Ù
È≈ ’∆Â∆ «ÈÓ’ ‘Ò≈Ò∆, ‹»Î »≈È∆¡ªÕ
¿πÈ∑ª ÿ ¸◊æÂ∂ Á∂ Ï≈Ò∆, ¡≈ÂÙ ¡≈‰’∂Õ
¿πÈ∑ª πæ’≈ «Ò÷ ‹Ú≈Ò∆, Ì∂«‹¡≈ È≈˜Ù≈‘ó
“ÓÀÁ≈È «ÁæÒ∆ Á≈ ÷≈Ò∆, ÏØÁ≈ Ï≈ÁÙ≈‘Õ
ÍÚ∂ Ò≈‘È «¬È∑ª »≈È∆¡ª («È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ Á∂ ‡ØÒ∂) ˘, «‹È∑ª È∂
¡≈͉∂ Ó≈Ò’ (Óπ‘øÓÁ Ù≈‘) Á≈ ¨‰ ‘≈Ó ’ «ÁæÂ≈Õ ¿πÈ∑ª È∂ (ÂÀÓ» Â∂
Ï≈Ï Á∂ ¿πµÂ≈«Ë’≈∆) ¸◊æÂ∂ Ï≈ÁÙ≈‘ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∂ ÿ «Ú⁄ Î√≈Á Á∆
¡æ◊ ÌÛ’≈¬∆Õ ¿πÈ∑ª È≈Á Ù≈‘ ÚæÒ «¬’ Ï∂-¡‰÷∆ Ú≈Ò≈ («◊≈Ú‡
Ì«¡≈) πæ’≈ «Ò÷ ’∂ Ì∂«‹¡≈ «’ “«ÁæÒ∆ Á≈ ÓÀÁ≈È ı≈Ò∆ «Í¡≈ ˛ «’™«’
Ï≈ÁÙ≈‘ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Ï∂-π‘Ï ‘Ø ¸æ’≈ ˛Õ”
¬∂‘Á∆ ’≈¬∆ È ⁄æÒ∂ ⁄≈Ò∆, √Ó ¸◊æ«Â¡ªÕ
«¬‘Á∆ æÔ È≈ √π÷≈Ò∆, ’»’∂ ≈ «ÁÈÕ
» ⁄Û∑’∂ Á∂ «Ú÷≈Ò∆, Â÷ ÓπÏ≈’Ø∫Õ
Í «ÿÈ ÷˜≈«È˙∫ Ó≈Ò∆, «‹æÈ∆ ⁄≈«‘ÈÀ∫Õ”
Ïπ≈ ’∆Â≈ »≈È∆¡ª, ÓπÛ Á»‹∆ Ú≈∆Õ
¿πÈ∑ª Á√Â≈ ÓπÏ≈’ ¡≈͉∆, ⁄≈ ¡≈Í ¿πÂ≈∆Õ
¡ÁÏ ◊Ú≈«¬¡≈ ÈΩ’ª, ’ Ï∂«¬ÂÏ≈∆Õ
Á≈Û∑∆ «’√∂ È≈ Ú∂⁄∆¡≈, ‘Ê Á∂ «ÏÍ≈∆Õ
¿πÈ∑ª √æÁ ’∂ ¡ªÁ≈ È≈ÁÙ≈‘, Á∂ «ÙÚ Ì≈∆Õ
¿π√ ’≈Ò∆ ËΩÒ∆ Í’Û ’∂, «‘æ’ ¡æ◊∂ Ó≈∆Õ
¸◊æ«Â¡ª Á∆ Ú≈«¬Â ÂØ∫ ¿πÒ‡ ¡≈͉∂ Ó≈«‘ª ¿πµÂ∂ «¬‘Á≈ ’ج∆
‘π’Ó È‘ƒ ⁄æÒÁ≈Õ «¬‘Á∆ Í‹≈ Ï‘π Áπ÷∆ ˛ Â∂ «ÁÈ ≈ «ÚÒÁ∆ «‘øÁ∆
˛Õ »ø ¡≈͉∂ ÂıÂ-ÓπÏ≈’ ÂØ∫ ¬∂Ê∂ ¡≈ ’∂ «‘øÁ ”Â∂ ‘æÒ≈ ÏØÒ, »ø «ÁæÒ∆ Á∂
÷˜≈È∂ ”⁄Ø∫ ¡≈͉∆ «¬æ¤≈ ¡Èπ√≈ «‹øÈ∆ ⁄≈‘∂∫ ÁΩÒ ÒÀ √’Á≈ ¬∂∫Õ” »≈È∆¡ª
(«È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ Á∂ ‡ØÒ∂) È∂ («¬’ ‘Ø «⁄æ·∆ «Ò÷ ’∂) «Î Á»‹∆ Ú≈∆ ËØ‘
’∆Â≈Õ ¿πÈ∑ª ¡≈͉∆ Í«ÚæÂ Íæ◊ ¡≈Í ‘∆ ´‘≈ Ò¬∆ (¡≈͉∆ Ï∂«¬æ˜Â∆ ¡≈Í
‘∆ ’Ú≈ Ò¬∆)Õ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∂ ’Ó⁄≈∆¡ª È∂ ¡≈͉∂ Ó≈Ò’ È≈Ò ËØ‘
’’∂ ¡≈͉∆ «¬æ˜Â ◊Ú≈ Ò¬∆Õ ¡æ‹ Â’ ’Á∆ «’√∂ «Ú¡’Â∆ È∂ ¡≈͉∆
Á≈Û∑∆ «’√∂ ÚÍ≈∆ Á∂ ‘æÊ È‘ƒ √∆ Ú∂⁄∆ (Í «¬È∑ª »≈È∆¡ªó«È˜≈Ó-¿πÒ-
113
ÓπÒ’ Á∂ ‡ØÒ∂óÈ∂ «¬‘ È∆⁄ ’øÓ Ú∆ ’ «Á÷≈«¬¡≈)Õ ¿πÈ∑ª È∂ È≈ÁÙ≈‘ ˘
Ï‘π Úæ‚∆ ’Ó Úæ„∆ Á∂ ’∂ «‘øÁ «Ú⁄ ÏπÒ≈ «Ò¡≈Õ È≈Á Ù≈‘∆ ÎΩ‹ ˘ ‹Ø Ú∆
‹Ú≈È ‹ª Ïπæ„≈ (’≈Ò∆ ‹ª ËΩÒ∆ Á≈Û∑∆ Ú≈Ò≈) «Ó«Ò¡≈ ¿πÈ∑ª È∂ ¿π‘Á∆ ‘∆
Ï∂«¬æ˜Â∆ ’ «ÁæÂ∆Õ
’∂‘ ‘È «‹™ ÷«‘ø«Á¡ª, ÒÛÁ∂ «Ú⁄ Ï≈∆Õ
¸’ Ò¬∆¡ª √Ì «ÙæÁª, ¤π‡’≈Úª ’≈∆Õ
«‹Ú∂∫ ‹ø◊Òª «Ú⁄ Ù∂ «‘Ȫ È≈Ò ÒÛ ’∂ ¿πÈ∑ª ˘ Ó≈ √πæ‡Á≈ ˛ «¬√∂
Â∑ª È≈Á∆ ÎΩ‹ È∂ ¡«Â Á≈ ˜πÒÓ ¸æ’ «Ò¡≈ Â∂ ¿π√ ÂØ∫ Ï⁄‰≈ ¡Ω÷≈ ‘Ø
«◊¡≈Õ
G. ’Ò Â∂ È≈Á Á≈ ¸æ’‰≈
ω «ÁæÒ∆ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ ¡æ◊∂, “’Ò” ¡˜ª ’Á∆ :
“«’ÏÒ≈! ÓÀ∫ Ì∆ Ï≈fi ıπÁ≈ Á∂, ‘Ø «’√∂ È≈ ‚Á∆Õ
È≈ ÓÀ˘ ∆fi ¡ΩÒ≈Á Á∆, È≈ Úæ√Ø∫ ÿ Á∆Õ
È≈ ÓÀ˘ ÂÒÏ «Ùø◊≈ Á∆, È≈ Â≈ÒÏ ˜ Á∆Õ
È≈ ÓÀ˘ ËπæÍ È≈ ¤ª ˛, È≈ ◊Ó∆ √Á∆Õ
‹∂‘Û≈ √Ì ÂØ∫ ˙’Û≈, ÓÀ∫ ÷ªÚÁ ’Á∆Õ
ÓÀ∫ ‘ª «Ùø◊≈∆ ≈ «ÁÈ, Ó‘∂Ò∆ È Á∆Õ
ÓÀ∫ «√∆¡ª Á∂ ‘≈ ‘ø‚ªÚÁ∆, æ Ӫ◊≈ ÌÁ∆Õ
ÓÀ∫ Ó≈√ ÷≈Úª ‹-ÍπæÂª, √È ◊ØÙ ⁄Ï∆Õ
«ÁæÒ∆ Á∆ Í‹≈ Á∂ »Í «Ú⁄ ’Ò È∂ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ ¡æ◊∂ «¬‘ ¡˜ ’∆Â∆,
“‘˜»! «√Ú≈¬∂ æÏ Á∂ ÓÀ∫ ‘Ø «’√∂ Í≈√Ø∫ È‘ƒ ‚Á∆Õ È≈ ÓÀ˘ ¡ΩÒ≈Á ⁄≈‘∆Á∆
˛ ¡Â∂ È≈ «‘‰ Ò¬∆ ÿ ⁄≈‘πøÁ∆ ‘ª, È≈ ÓÀ∫ «Ùø◊≈ ’È Á∆ «¬æ¤π’ ‘ª ¡Â∂
È≈ ‘∆ √ØÈ∂ (ÁΩÒÂ) Á∆ ⁄≈‘Ú≈È ‘ªóÈ≈ ‘∆ ÓÀ˘ ËπæÍ, ¤ª, ◊Ó∆ ‹ª √Á∆
‘∆ ⁄ø◊∆ Òæ◊Á∆ ˛Õ ÓÀ∫ ª ¿π√ «Ú¡’Â∆ ˘ ‘∆ ¡≈͉≈ ÍÂ∆ ω≈™Á∆ ‘ª
«‹‘Û≈ √Ì ÂØ∫ Â’Û≈ ‘ØÚ∂ ¡Â∂ ÓÀ∫ ≈Â-«ÁÈ ¿π√ ¡≈ÁÓ∆ Ò¬∆ ω∆ ÎæÏ∆
«‘øÁ∆ ‘ªÕ ÓÀ∫ «√∆¡ª Á∂ ‘≈ ‘ø„≈™Á∆ ‘ª Â∂ ¡≈͉∆ Óª◊ ˘ Ò‘» È≈Ò
ÌÁ∆ ‘ªÕ ÓÀ∫ Ù«‘˜≈«Á¡ª Á≈ Ó≈√ √‰∂ ⁄Ï∆ Á∂ ÷ªÁ∆ ‘ªÕ
«‹ÂÈ∂ Â∂∂ ¿πÓ≈, «Ú⁄ «¬’ È≈ ÁÁ∆Õ
√Í ‹ØÛ≈ Ó≈∆Á∂, ‹π◊ Îπ‡∂ ÈÁ∆Õ
»ø ¤‚ Á∂ Ó≈È ‹‘≈È Á≈, ÷ ÂÒÏ √¯ Á∆Õ
√Í «¬’ «ÁÈ ¡≈Ú√∆, ¿π‘ ≈ ’Ï Á∆Õ
114
 Â∂∂ «Í¤∂ Ï≈Á√≈‘, ÓÀ∫ ‘Ø È≈ ÚÁ∆Õ
Í ÂπË∂ «Íæ¤Ø∫ Ï≈ÁÙ≈‘, ÍÀ ‹≈‰∆ ¬∂∫ ◊Á∆
“‘∂ Ù«‘ÈÙ≈‘! Â∂∂ ¡Ó∆ª-Ú˜∆ª «Ú⁄Ø∫ Â∂≈ ÁÁ Úø‚≈¿π‰ Ú≈Ò≈
«¬’ Ú∆ È‘ƒÕ (⁄ΩÍÛ Á∆ ÷∂‚ «Ú⁄) ‹ÁØ∫ ÈÁª (◊Ø‘‡∆¡ª) ‹ØÛª È≈ «‘ ’∂
«¬’æÒ∆¡ª-«¬’æÒ∆¡ª «÷ø‚ ‹ªÁ∆¡ª ‘È Âª Ó≈∆¡ª ‹ªÁ∆¡ª ‘ÈÕ Â»ø ¬∂√
ÁπÈ∆¡≈ Á≈ ‘ø’≈ (≈‹≈ ‘؉ Á≈) ¤æ‚ ’∂ (¡◊Ò∆ ÁπÈ∆¡≈ Á∂) √¯ Ò¬∆
«¬≈Á≈ Ë≈ «’™«’ ÓΩ ÂØ∫ Ï≈¡Á ’Ï Á∂ Áπ÷ √«‘‰ Á∆ ÒøÓ∆ ≈ ª ’Á∆
È≈ ’Á∆ ˜» ¡≈¿π‰∆ ‘∆ ˛Õ ‘∂ ÏÁ≈Ù≈‘ √Ò≈ÓÂ! Â∂∂ «Í¡≈ Á∂ ’≈È ÓÀ∫
«’√∂ ‘Ø È≈Ò «Ú¡≈‘ È‘ƒ ’Ú≈™Á∆Õ Í ‘˜»! Âπ‘≈ÊØ∫ Ï≈¡Á ª «ÏÒ’πÒ
‘È∂◊Á∆ ‘∆ Ó⁄ ‹≈‰∆ ¬∂∫Õ”
H. ’Ò Â∂ È≈Á Á≈ ÿ «Ú⁄ ¡‰‹ØÛ
“’Ò” Â∂ “È≈Á” ¡≈Í «Ú⁄, ‘Ø ÷Ò∂ ¡‹ØÛ∂Õ
Ï«‘ ÒÛÁ∂ ¡≈Ó∑Ø-√≈Ó∑‰∂, √應 ÂÎØÛ∂Õ
’Ò Â∂ È≈Á Á∆ ¡≈Í√ «Ú⁄ Ï∂-«¬Â¯≈’∆ ÍÀ ◊¬∆Õ ¿π‘ ¡≈Ó∑‰∂-
√≈‘Ó‰∂ Ï«‘ ’∂ ÒÛÁ∂ √È Â∂ ÂÛÎ≈ Á∂‰ Ú≈Ò∂ Â≈‘È∂ «Ó‘‰∂ Á∂∫Á∂ √ÈÕ
’Ò Óø◊∂ ’πfi ÷≈‰ ˘, È≈Á Ó»ø‘ ÓØÛ∂Õ
È≈Á Á∂ È≈ √’∂ ÷æ‡∆¡ª, ’Ò ÷≈Ë≈ ÒØÛ∂Õ
÷≈‰Ø∫, Í∆‰Ø∫ Â∂ Í«‘ȉØ∫, ÓÁ Ïπ„∆ ˘ ‘ØÛ∂Õ
√Í fiπæ◊≈ ¿π‹Û∂, «ÁÈ Úæ√∂ ÊØÛ∑∂Õ
’Á∂ È≈ ‘πøÁ∂ ¿π‹Ò∂, ‹∂‘Û∂ Ó懃 ÏØÛ∂Õ
’Ò ÒØÛ∂ ’πfi ◊πø«Á¡ª, È≈Á ‘æÁØÛ∑∂ :
“ÓÀ˘ Ï‘π ˜È≈È∆¡ª, ÂÀ˘ ÓÁ È≈ ÊØÛ∑∂Õ
Í Â∂∂ Ó∂∂ ‹πæ‡ ˘, «ÚËÓ≈Â≈ ÂØÛ∂Õ”
’Ò ¡ª‘Á∆ : “Ú∂ È≈Á≈! »ø ’∂‘Û∂ ⁄≈¬∆∫?
Â∂ Â∂∂ Ó∂∂ ‹πæ‡ «Ú⁄, «’™ ͬ∆ ‹πÁ≈¬∆?
»ø Á≈» Á∂ «Ú⁄ ÒØÛÈÀ∫, ’πfi ¡æ◊ ¤Í≈¬∆?
’Ò ÷≈‰ ˘ Óø◊Á∆ √∆ Í È≈Á ’πfi Ú∆ Á∂‰ ÂØ∫ «¬È’≈∆ √∆Õ È≈Á
’πfi ÷æ‡ ’Ó≈ ’∂ Á∂ È‘ƒ √∆ √’Á≈, Í ’Ò ÷≈‰-Í∆‰ Â∂ Í«‘ȉ Ò¬∆ Óø◊Á∆
√∆Õ «‹‘Û≈ ¡≈ÁÓ∆ ¡≈͉∆ ÍÂÈ∆ ˘ ÷≈‰-Í∆‰ Â∂ Í«‘ȉ ÂØ∫ Ø’Á≈ ˛ :
¿π√ Á≈ ÿ ÊØÛ∑∂ «ÁÈ ‘∆ Ú√Á≈ ˛, √◊Ø∫ ˜» ‘∆ ¿πµ‹Û ‹ªÁ≈ ˛Õ «‹‘Û∂
’æÍÛ∂ «¬’ Ú≈∆ ø◊ Á∂ Ó懪 «Ú⁄ ‚πæÏ ‹≈‰, ¿π‘ ÓπÛ ’Á∆ «⁄æ‡∂ È‘ƒ ‘πøÁ∂
115
(Ì≈Ú, «Ú◊Û∆¡ª ‘ج∆¡ª ¡≈Áª ’Á∆ È‘ƒ √πËÁ∆¡ª)Õ ’Ò Âª ’πfi
Ï⁄≈¿π‰≈ ⁄≈‘πøÁ∆ √∆, Í È≈Á ‘æÁØ∫ ÚæË ØÛ∑Á≈ «‘øÁ≈ √∆Õ ¿π‘ ’«‘øÁ≈ √∆,
“ÓÀ˘ ‘Ø ˜È≈È∆¡ª Á≈ Â∂ ÂÀ˘ ‘Ø ÓÁª Á≈ ÿ≈‡≈ È‘ƒÕ Í Â∂∂ Ó∂∂ ‹ØÛ∂ ˘
(«√‹‰‘≈ Ù’Â∆) «’√Ó Á∆ Á∂Ú∆ ÂØÛ ‘∆ ˛Õ” ’Ò È∂ «’‘≈, “‘∂ È≈Á!
»ø «’‘Û∂ ⁄≈Úª «Ú⁄ «ÎÁ≈ ¬∂ø? Â∂∂ Ó∂∂ ‹ØÛ («ÓÒ≈Í) «Ú⁄ «¬‘ «Ú¤ØÛ≈
(Îπæ‡) «’™ ÍÀ «◊¡≈ ¬∂? «’™ »ø Ï≈»Á «Ú⁄ ¡æ◊ ´’≈ ’∂ æ÷‰∆ ⁄≈‘πøÁ≈ ¬∂∫?
ÓÀ∫ Ú∆ Â∂∂ ≈‹ «Ú⁄, ’πfi ÷πÙ∆ È‘ƒ Í≈¬∆Õ
È≈ ÓÀ∫ ÷≈Ë≈ æ‹ ’∂, È≈ «’√∂ ÷Ò≈¬∆Õ
È≈ ⁄Û∑∂ √πÂ∆¡ª ÍÒøÿ Â∂, ÿ Ò∂Î ÂπÒ≈¬∆Õ
Ó«‘øÁ∆, ÓΩÒ∆, «√ËÛ∆, Èæ’ ÈæÊ È≈ Í≈¬∆Õ
ÓÀ˘ «’™ È≈ ◊πÛ∑Â∆ ˜«‘ Á∆, ÂÁØ∫ «ÁæÂ∆ Á≈¬∆?
˛Î ’∆Â≈ √∆ Ò≈◊∆¡ª, ’∆Â∆ ’πÛÓ≈¬∆Õ
Â∂ Í≈Í ’∆Â≈ √∆ ¿πÈ∑ª Ï≈Ó∑‰ª, «‹È∑ª Ú∂Á ¡‚≈¬∆Õ
Ó∂∆¡ª ’≈‘˘ Ò≈Úª «ÁæÂ∆¡ª, «’™ ◊ø„ «⁄Â≈¬∆?
ÂπË Ó÷懻 ÷√Ó È≈Ò, ÓÀ∫ «È‹ Í‰≈¬∆Õ
(«‹øÈ∆ Á∂ ÓÀ∫ Â∂∂ È≈Ò «Ú¡≈‘∆ ‘∆ ‘ª) ÓÀ∫ Â∂∂ ≈‹ «Ú⁄ ’ج∆ ÷πÙ∆
È‘ƒ Ó≈‰∆Õ È≈ »ø, ÓÀ˘ ’Á∆ ‹≈ ’∂ ÷Ú≈«¬¡≈ Â∂ È≈ ÓÀ∫ ÷≈Ë≈Õ È≈ ÓÀ∫ ’Á∆
‹≈¬∆ ÂÒ≈¬∆ ÒÀ ’∂ ÍÒøÿ ”Â∂ ⁄Û∑ ’∂ √πæÂ∆Õ È≈ ÓÀ∫ ’Á∆ ‘æʪ ˘ Ó«‘øÁ∆ Ò≈¬∆,
È≈ ‘∆ «√ Á∂ Ú≈Òª «Ú⁄ ÓΩÒ∆ ◊πøÁ∆, È≈ ‘∆ ÏπÒ∑ª ”Â∂ «Óæ√∆ (√π÷∆) Ò≈¬∆ ¡Â∂
È≈ ‘∆ ’Á∂ Èæ’ «Ú⁄ ÈæÊ ‘∆ Í≈¬∆Õ ‘≈¬∂! ÓÀ˘ ‹øÓÁ∆ ˘ ‘∆ Á≈¬∆ È∂ ˜«‘ Á∆
◊πÛ∑Â∆ «’™ È≈ Á∂ «ÁæÂ∆? «‹È∑ª Ò≈◊∆¡ª È∂ Ó∂∆ ’πÛÓ≈¬∆ Â∂∂ È≈Ò ’∆Â∆
√∆, ¿πÈ∑ª Ó∂∂ ”Â∂ ÏÛ≈ ˜πÒÓ ’∆Â≈ √∆Õ «‹È∑ª ÏÃ≈‘Ó‰ª È∂ Ú∂Á∆ ω≈ ’∂ Ó∂≈
«Ú¡≈‘ Â∂∂ È≈Ò ’ «ÁæÂ≈ ¿πÈ∑ª Ú∆ ÏÛ≈ Í≈Í ’∆Â≈ √∆Õ «’™ ¿πÈ∑ª È∂
Ó∂∆¡ª Â∂∂ È≈Ò Ò≈Úª ’ «ÁæÂ∆¡ª? «’™ ¿πÈ∑ª È∂ Ó∂∆ Â∂ Â∂∆ ◊ø„
«⁄æÂ∆? Â∂∂ «‹‘∂ «È÷懻 ÍÂ∆ È≈Ò ÓÀ∫ È≈ ‘∆ «Ú¡≈‘∆ ‹ªÁ∆ ª ⁄ø◊≈ √∆Õ
Ï≈Í Â∂ Á≈Á∂ Á∆ Ò≈‹ ˘, ÓÀ∫ Ï‘π Òøÿ≈¬∆Õ
Í ÌÒ’∂ Í∂’∂ ‹ª ◊∆, È≈Ò ÒÀ ’∂ È≈¬∆Õ”
È≈Á ¡≈÷∂ ’Ò ˘, “Âπ‘∂ «Ú⁄ ¡’Ò È≈ æÂ∆Õ
’Á∂ ¡ø◊‰ ⁄÷≈ ‚≈‘ ’∂, Âπ‘∂∫ ÂøÁ È≈ ’æÂ∆Õ
È≈ »ø Ì ¡‡∂«¡≈, ¡‡∂È Â∂ ¡æ‡∆Õ
ÓÀ˘ ’Á∂ È≈ «ÁæÂ∆ ¡≈ «√¿π∫’∂, ⁄≈Á ⁄ΩÍæ‡∆Õ
116
 ÓÀ∫ ⁄Ω∫’∂ Ï«‘ È≈ ‹∂«Ú¡ª, »ø √«‘‹ È≈ Íæ’∆Õ
»ø ÿ ÿ «ÎÈ∆¬∂∫ ◊«‘’Á∆, ‹ØÏÈ Á∆ ÓæÂ∆Õ
Â∂∆¡ª ◊æÒª Í«‘ Óπ‘≈«¬È∆, Á≈«¬∂ Â∂ √æÏ∆Õ
ÂÀ˘ ⁄√’≈ Ï‘π ˜Ï≈È Á≈, Ò∂÷≈ ‘ ‘æ‡∆Õ
¡≈͉∂ «Í˙-Ï≈Ï∂ Á∆ «¬æ˜Â Ò¬∆ ÓÀ∫ ÏÊ∂≈ √Óª Áπæ÷ «Ú⁄ ’æ‡ «Ò¡≈ ˛
Í ’Ò∑ ÓÀ∫ È≈¬∆ ˘ È≈Ò ÒÀ ’∂ ˜» ¡≈͉∂ Í∂’∂ ⁄Ò∆ ‹≈Úª◊∆Õ È≈Á ’Ò
˘ ’«‘‰ Òæ◊≈, “Â∂∂ «Ú⁄ ª æÂ∆ «‹øÈ∆ Ú∆ ¡’Ò È‘ƒÕ ’Á∆ »ø «Ú‘Û∂ «Ú⁄
⁄÷≈ ‚≈‘ ’∂ «¬’ ÂøÁ √»Â Á∆ È‘ƒ ’æÂ∆Õ È≈ »ø ’Á∆ ¡‡∂È ¡‡∂ ’∂ ’ج∆
¡æ‡∆ ω≈ ’∂ Ò≈‘∆ ˛Õ »ø Ó∂∂ ÏøÈ∑‰ Ò¬∆ ’Á∆ ’ج∆ ⁄≈-Íæ‡∆ ⁄≈Á √ƒ ’∂
È‘ƒ «ÁæÂ∆Õ È≈ »ø ’Á∆ ⁄Ω∫’∂ «Ú⁄ Ï«‘ ’∂ «Í¡≈ Ì≈Ú È≈Ò ؇∆ Í’≈¬∆ Â∂
È≈ ÓÀ∫ ÷≈Ë∆Õ Â»ø ‹Ú≈È∆ Á∂ ÈÙ∂ «Ú⁄ fi»ÓÁ∆ ÿ ÿ Âπ∆ «ÎÁ∆ ¬∂∫Õ Â∂∂ Ï≈∂
Í≥⁄≈«¬Âª, Í«Ú≈ª, ‚∂«¡ª Â∂ Ó«‘¯Òª «Ú⁄ ⁄⁄≈ ⁄ÒÁ∆ «‘øÁ∆ ¬∂Õ ÂÀ˘
⁄ø◊≈ ⁄Ø÷≈ ÷≈‰ Á≈ Ï‘π Ìπæ√ «Í¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ˛Õ »ø ‘ ‘æ‡∆ ”Â∂ ‘πÁ≈-Ò∂÷≈
÷Ø«Ò∑¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ˛Õ
“ÓÀÊØ∫ È‘ƒ Ì∆ Á∆, ¬∂‘ Â∂∆ ⁄æ‡∆Õ
‹≈ ‡π ‹≈ Í∂’∂ ¡≈͉∂, ÿ ’∂∆ Íæ‡∆Õ”
’Ò ¡ª‘Á∆ : “Ú∂ È≈Á≈, ÂÀ˘ ’∆ Ì«Ò¡≈¬∆?
Â∂ ÿØ∫ ˜È≈È∆ ‡ØÈ∆, ÷»Ï∆ È‘∆˙∫ ’≈¬∆!
«¬’ ‘æ√ ‘æ√ ’∂∫ ÷πÙ≈ÓÁª, Á»‹≈ ’∂∫ ÒÛ≈¬∆Õ
¬∂√ ÷πÙ≈ÓÁ ÂØ∫ ’ΩÚª, ⁄≈ ‹æÁ ’π‘≈¬∆Õ
Â∂ ≈Ú‰ ¬∂√ ÷πÙ≈ÓÁØ∫, Òø’≈ ´‡≈¬∆Õ
«¬√ ÷πÙ≈ÓÁ ÂØ∫ ◊Ω∆¡ª, «ÁæÒ∆ ÓÚ≈¬∆Õ
ÓÀ∫ ‡π ‹ª «’√∂ ÚÒ≈«¬Âƒ, Â∂∆ √Â≈¬∆Õ
¡æ◊∂ È≈˜ Ù≈‘ Á∂, ‹≈ «Á¡ª Áπ‘≈¬∆Õ
ÓÀÊØ∫ Â∂≈ «¬‘ Ú≈Ë» Á≈ ı⁄≈ È‘ƒ Ì«¡≈ ‹ªÁ≈Õ ‹≈‘ «¬’«‘∆ Íæ‡∆
Á∆ ⁄≈Á ÒÀ ’∂ ¡≈͉∂ Í∂’∂ ⁄Ò∆ ‹≈‘ (Íπ≈‰∂ ˜Ó≈È∂ «Ú⁄ ¡«Â ˆ∆Ï
«¬√Â∆¡ª «¬’«‘∆ Íæ‡∆ Á∆ ⁄≈Á «√ ”Â∂ ÒÀ∫Á∆¡ª √ÈÕ ⁄ø◊∂ ÿª Á∆¡ª
ÁØ-Íæ‡≈ Â∂ Ï‘π √≈¿» ÿª Á∆¡ª “ÁØ ÁπÍæ‡∂” ‹ØÛ ’∂ ÒÀ∫Á∆¡ª √ÈÕ ⁄ø◊∂ ÿª
Á∆¡ª ÁØ-Íæ‡≈ Â∂ Ï‘π √≈¿» ÿª Á∆¡ª “ÁØ ÁπÍæ‡∂” ‹ØÛ ’∂ ÒÀ∫Á∆¡ª √È)Õ ’Ò
’«‘‰ Òæ◊∆, “‘∂ È≈Á! ¡≈͉∂ ÿØ∫ «¬√Â∆ ˘ ’愉≈ ’ج∆ ÌÒ≈ ’øÓ È‘ƒ,
È≈ ‘∆ √≈¿»Íπ‰≈ ˛Õ ‘ØȪ Á∆ ª ‘æ√ ‘æ√ ’∂ ⁄≈ͨ√∆ (fi»·∆ Ú«‚¡≈¬∆) ’Á≈
117
¬∂∫, Í Ó∂∂ È≈Ò Â»ø ÒÛ≈¬∆ ’Á≈ ¬∂∫Õ (Í Ô≈Á æ÷ ÷πÙ≈ÓÁ Ïπ∆ ⁄∆˜ ‘πøÁ∆
¬∂) ¬∂√ ÷πÙ≈ÓÁ ÂØ∫ ‘∆ ’ΩÚª È∂ ¡≈͉≈ Í«Ú≈ ÂÏ≈‘ ’Ú≈ «Ò¡≈ √∆,
≈Ú‰ È∂ fi»·∆ Ú«‚¡≈¬∆ ’È Ú≈«Ò¡ª Á∂ ’‘∂ Òæ◊ ’∂ ¡≈͉∆ Òø’≈ ÂÏ≈‘
’Ú≈ Ò¬∆ √∆Õ ÷πÙ≈ÓÁ «Ú⁄ Î√∂ ‘ج∂ «ÍÃÊÚ∆ ≈‹ Á∆ «ÁæÒ∆ Óπ‘øÓÁ ◊Ω∆ È∂
ÂÏ≈‘ ’ «ÁæÂ∆ √∆Õ ÂÀÊØ∫ Áπ÷∆ ‘ج∆ ÓÀ∫ «’√∂ Ï≈‘Ò∂ ÓπÒ’ (¬∆≈È ‹ª
¡¯◊≈«È√Â≈È) «Ú⁄ ⁄Ò∆ ‹≈Úª◊∆ Â∂ È≈Á Ù≈‘ Á∂ ¡æ◊∂ ‹≈ ’∂ √‘≈«¬Â≈
Ò¬∆ Ï∂ÈÂ∆ ’ª◊∆Õ
˙ÊØ∫ ÒÙ’ ⁄Û∑È ¬∆≈È Êƒ, ’ ÒøÓ∆ Ë≈¬∆Õ
¡≈ ’∂ «‘øÁπ√Â≈È «Ú⁄, ’È ‹πæË ÒÛ≈¬∆Õ
‰ ’‘≈‰∂ ‘؉◊∂, Ú∂÷∂ ´’≈¬∆Õ
«¬’ Á»‹≈ È≈ √øÌÒ∂, Ï∂‡∂ ˘ Ó≈¬∆Õ
’Á∂ ◊ª‘ ◊ª‘ Ò Ï«‘‰◊∂, ÌÀ‰ª Â∂ Ì≈¬∆Õ
Ì ÒÀ‰ ¬∆≈È∆ «ÁæÒ∆˙∫, ‡ØÍ∂ Â∂ Í≈¬∆Õ
ÓÀ∫ Ì∆ ÏÁÒ∂ Ò‘ª◊∆, Ì Á»‰ √Ú≈¬∆Õ
ÓÀ∫ Â≈‘∆¬∂∫ Ë∆ ÷À’≈Ò Á∆ ‘؉∆ Á∆ ‹≈¬∆Õ”
˙ÊØ∫, ¬∆≈È ÂØ∫ ÎΩ‹ª ÒøÓ≈ ÍÀ∫‚≈ Ó≈ ’∂ «‘øÁπ√Â≈È ¿πµÂ∂ ⁄Û∑≈¬∆
’È◊∆¡ª Â∂ ¬∂Ê∂ ¡≈ ’∂ ÒÛÈ◊∆¡ªÕ ÔπæË «Ú⁄ ¬∂È≈ ’ÂÒ Ó⁄∂◊≈ «’
ÁπÈ∆¡≈ Á∂÷ ’∂ Áø◊ «‘ ‹≈¬∂◊∆Õ ’ج∆ «¬’ Á»√∂ ˘ ¡≈√≈ È‘ƒ Á∂ √’∂◊≈,
È≈ Ó≈Úª Íπæª ˘ √øÌ≈Ò‰◊∆¡ªÕ ÏÛ≈ √Óª Ï∆‰ ÂØ∫ Ï≈¡Á ‘∆ «Úæ¤Û∂ ‘ج∂
ÌÀ‰ª Â∂ Ì≈ ÓπÛ Ò-«ÓÒ ’∂ Ï«‘ √’‰◊∂Õ È≈Á Ù≈‘ Á∆ ¬∆≈È∆ ÎΩ‹
«ÁæÒ∆˙∫ ‡ØÍ∂ (⁄≈ √∂ ÂØÒ) Â∂ Í≈¬∆¡ª (Ï≈ª √∂) Á∂ ̪‚∂ Ì Ì ’∂ √ØÈ≈
«Ò‹≈‰◊∂Õ ÓÀ∫ Ú∆ ¿π√ √Ó∂∫ Á»‰∂ ⁄Ω‰∂ ÏÁÒ∂ ÒÚª◊∆Õ ÂÁ ‘∆ ÓÀ∫ (ÏÁ«’√ÓÂ∆
Á∆ ‹Ø◊‰∆) ‘؉∆ ÂØ∫ ‹ÈÓ∆ ‘ج∆ ÔÓ≈‹ Á∆ Ë∆ ‘؉ Á≈ Ó≈È ’ √’ª◊∆Õ”
È≈Á ¡ª‘Á≈ : “˙Û’ ‘Ø√‰◊∂ ˙‘ ’øÓ, ‹∂‘Û∂ æÏ ˘ Ì≈Ú‰Õ
Â∂ Ó∂‘∆¡ª Á∂ ¡≈÷∂ ÓÁ Òæ◊‰, ÓπÛ Íæ¤ØÂ≈Ú‰Õ
È≈Á È∂ «’‘≈, “’øÓ Âª ¡ø ¿π‘ ‘∆ ‘؉∂ ‘È ‹Ø ÍÓ≈ÂÓ≈ ˘ ÓȘ»
‘؉◊∂Õ «‹‘Û∂ ¡≈ÁÓ∆ «¬√Â∆ Á∂ ¡≈÷∂ Òæ◊ ’∂ ’øÓ ’Á∂ ‘È ¿π‘ Ï≈¡Á
«Ú⁄ ͤÂ≈™Á∂ ‘ÈÕ
“Â∂∂ ¡≈÷∂ Ï≈ÁÙ≈‘, ¬∆≈ÈØ∫ Ë≈Ú‰Õ
ÂÁØ∫ ÈÁ∆¡ª Ú«‘‰ ¡Íπæ·∆¡ª, ÎÒ ÏÀ∫ «Ò¡≈Ú‰Õ
¡◊∂ ‹Ø ÚÂ∆ ¿π√ ÓπÒ’ È≈Ò, ¡≈’Ò √Ófi≈Ú‰Õ
118
 ˙Ê∂ ’∆ Â≈’ ˛ Ó∂‘∆¡ª, Èæ’ Èæʪ Í≈Ú‰Õ
˙Ê∂ ÓÁª ’Ϙ∂ ’≈· Á∂, «√ ’πæÒ≈ ‘ø‚≈Ú‰Õ
ÿØÛ∆¡ª Á∂ Ó»ø‘ È‘≈∆¡ª, È≈ √≈÷ Í≈Ú‰Õ
¿π‘ ‘π‰ Â≈¬∆∫ ‘π’Ó ÂÀÓ» Á∂, Ï‹≈ «Ò¡≈Ú‰Õ
«‹™ Ò¤Ó‰ Á≈ ¤Ò ’È ˘, ÌÀ‰ ÿæÒ∆ √∆ ≈Ú‰Õ
Í »ø Ú∆ ⁄æÒ∆¬∂∫ √»Í-È÷ Úª◊, Èæ’ Ú„≈Ú‰Õ”
‹∂ Â∂∂ ¡≈÷∂ Òæ◊ ’∂ Ï≈ÁÙ≈‘ È≈Á Ù≈‘ ¬∆≈ÈØ∫ «‘øÁπ√Â≈È ”Â∂ ⁄Û∑≈¬∆
’ Á∂Ú∂ ª ÈÁ∆¡ª Íπæ·∆¡ª Ú◊‰ Òæ◊ ‹≈‰◊∆¡ª Â∂ ÏÀ∫ ˘ ÎÒ Òæ◊‰ Òæ◊
‹≈‰◊∂ (Ì≈Ú, Â∂∂ ’‘∂ ”Â∂ È≈Á Ù≈‘ Á≈ ⁄Û∑≈¬∆ Ò¬∆ ÓøÈ ‹≈‰≈ ¡‰‘؉∆
◊æÒ ˛Õ ‹∂ «¬‘ ¡‰‘؉∆ ‘؉∆ ‘Ø ◊¬∆ ª Á»‹∆¡ª ¡‰‘؉∆¡ª Ú∆ ‘؉ Òæ◊
ÍÀ‰◊∆¡ª)Õ «√¡≈‰∂ ¡≈ÁÓ∆ Áæ√Á∂ ‘È «’ ¡æ◊∂ ˙√ Á∂Ù Á≈ Ï‘π Ïπ≈ ‘≈Ò
‘Ø ¸æ’≈ ˛Õ ¿πÊ∂ (¬∆≈È «Ú⁄) «¬√Â∆¡ª Á∆ ¬∂È∆ «‘øÓ ȑƒ «’ Èæ’ «Ú⁄
ÈæÊ Í≈ √’‰Õ ˙Ê∂ ÓÁª Á∆¡ª ÂÒÚ≈ª Á∆¡ª Óπæ·ª Òæ’Û∆ Á∆¡ª ‘È Â∂
’πæÒ‘ Í≈™Á∂ ‘ÈÕ ¿πÈ∑ª ˘ ¬∂È∆ ¡≈«◊¡≈ È‘ƒ «’ ¿π‘ ÿØÛ∂ ˘ «È‘≈∆ ÷π¡≈
√’‰ ‹ª ¿π‘Á∂ ”Â∂ ’≈·∆ Í≈ √’‰ ¿π‘ ‘π‰ Â≈¬∆∫ ÂÀÓ» ÚæÒØ∫ ÓÈÚ≈¬∆¡ª
‘ج∆¡ª ¿πÍØ’Â ¬∆‰ª ÓøÈÁ∂ ¡≈ ‘∂ ‘ÈÕ «‹√ Â∑ª ÒÓ¤‰ ˘ ËØ÷∂ «Ú⁄
Î√≈¿π‰ Ò¬∆ ≈Ú‰ È∂ ¡≈͉∆ ÌÀ‰ √»Í-È÷≈ Ì∂‹∆ √∆ Â∂ ¿π‘ Èæ’ Ú„≈ ’∂
ÓπÛ∆ √∆, «¬øfi ‘∆ »ø Ú∆ √»Í-È÷≈ Úª◊ Èæ’ Ú„≈¿π‰ ‘∆ ⁄æÒ∆ ¬∂∫Õ”
I. ’Ò Á≈ È≈Á Ù≈‘ ’ØÒ ‹≈‰≈
◊πæ√≈ ÷≈ ’∂ Áæ÷ÈØ∫, ’Ò ≈‰∆ ‹≈◊∆Õ
¡æ◊∂ È≈Á Ù≈‘ Á∂, ¡≈¬∆ Ϋ¡≈Á∆ :
“»ø √π‰ «’ÏÒ≈ ¡≈ÒÓ∆, Ϋ¡≈Á ¡√≈‚∆Õ
Ó∂≈ ÷√Ó «È÷懻 Â∂ ¡≈Ò√∆, Ìø◊∆, Ù≈Ï∆Õ
¡¯∆Ó∆ Â∂ ‹Ú≈∆¡≈, ˜≈ÒÓ ¡Í≈Ë∆Õ
Ó∂∂ ÁæÓ Ò¬∂ √È Ó≈«Í¡ª, Ò¬∆ Úæ„∆ Ò≈◊∆Õ
Ó∂≈ √≈’ ⁄≈ ’∆ÂØ È∂ ˙√ È≈Ò, «‹˘ ˆÓ∆ È≈ Ù≈Á∆Õ
˙‘ Á∂ È≈‘ƒ √«’¡≈ ÷æ‡∆¡ª, Ìπ÷ ÿ Ï«‘ fi≈◊∆Õ
«‹√ «Á‘≈Û∂ Ò¤Ó‰ ‹ØË∂, ≈Ó⁄øÁ ⁄Û∑ Òø’≈ √≈Ë∆Õ
˙Ê∂ ‘È»Ó≈È ¡Ú◊≈È √∆, Á∂‘ ¨øÏ≈ Á≈◊∆Õ
Áæ÷‰ ÂØ∫ ’Ò-≈‰∆ ÏÛ∂ ◊πæ√∂ «Ú⁄ ‹≈◊∆ Â∂ È≈Á Ù≈‘ Á∂ √≈‘Ó‰∂ ‹≈
’∂ «¬øfi Ϋ¡≈Á ’È Òæ◊∆ó“‘∂ ÁπÈ∆¡ª Á∂ √«Â’≈ÔØ◊! Ó∂∆ ¡˜ √π‰Õ
119
Ó∂≈ ÍÂ∆ «È÷懻, ¡≈Ò√∆, Ìø◊Û Â∂ Ù≈Ï∆ ˛Õ ¿π‘ ¡Î∆Ó ÷ªÁ≈ ˛, ‹»¡≈
÷∂‚Á≈ ˛, ˜≈ÒÓ Â∂ ¡Í≈Ë∆ ˛Õ Ó∂∂ Ó≈«Í¡ª È∂ Ó∂∂ «Ú¡≈‘ √Ó∂∫ Ó∂≈ ÓπæÒ
Ú櫇¡≈ √∆ Â∂ Ò≈◊∆ È∂ Úæ„∆ ÷≈ Ò¬∆ √∆Õ Ó∂≈ «ÙÂ≈ ¿π√ ÏøÁ∂ È≈Ò ’ «ÁæÂ≈
«‹‘˘ ÒæÊ∆ ⁄Û∑∆ Á∆ ’ج∆ ÍÚ≈‘ È‘ƒÕ ¿π‘ ’Ó≈ ’∂ ÓÀ˘ ÷π¡≈ È‘ƒ √«’¡≈
¡Â∂ ÓÀ∫ ¿π‘Á∂ ÿ «Ú⁄ Ìπæ÷∆ «‘ ’∂ «ÁÈ ’æ‡Á∆ ‘∆ ‘ªÕ «‹√ «ÁÈ √»Ï∆
Ò¤Ó‰ Â∂ ≈Ó ⁄øÁ È∂ Òø’≈ ”Â∂ ⁄Û∑≈¬∆ ’’∂ Òø’≈ ÂÏ≈‘ ’∆Â∆ √∆, ¿πÊ∂
‘È»Ó≈È Ù«‘ ˘ Ҫϻ Ò≈¿π‰ Á≈ ¡≈◊» √∆Õ
Òæ÷ Ó≈∂ Á≈ÈØ∫ Â∂ Á∂ÚÂ∂, ‘≈Û∆ Íπ Ú≈„∆Õ
˙Ê∂ ÏÒ∆¡ª Òæ÷ «fi¡≈Ò∆¡ª, ¡æ◊ Ï∂Ò∂ Ò≈◊∆Õ
«‹Ú∂∫ ≈ «ÁÚ≈Ò∆ «‘øÁ»¡ª, Ï≈Ò Ë∆ ⁄≈◊∆Õ
˙Ê∂ È≈Ò∂ Ú◊∂ √È æ Á∂, «Ófi Ï∂-«‘√≈Ï∆Õ
Ì ÷æÍ Í∆Â∂ ‹Ø◊‰ª, Ê‘πø ‘ج∆ √ª ≈˜∆Õ
«Â√ «Á‘≈Û∂ ÓÀ∫ Ì∆ ⁄Ω’∂ ÏÀ· ’∂, ∆√ج∆ √∆ ÷≈Ë∆Õ
Í ¡æ‹ ¡≈¬∆¡ª «’ÏÒ≈ ¡≈ÒÓ∆, ’ ¡≈√ Âπ√≈‚∆Õ”
¿π√ «ÁÈ Òæ÷ª ≈÷Ù Â∂ Á∂ÚÂ∂ Ó∂ ͬ∂ «¬øfi ‹≈ÍÁ∂ √È «‹√ Â∑ª ‘≈Û∑∆
Á∆¡ª Î√Òª ’æ‡∆¡ª ͬ∆¡ª ‘Ø‰Õ ¿πÊ∂ Òæ÷ª ÓÛ∑∆¡ª ÏÒ ‘∆¡ª «¬øfi
Òæ◊Á∆¡ª √È «‹Ú∂∫ ‹ø◊Ò «Ú⁄ ¡æ◊ Òæ◊∆ ‘ج∆ ‘ØÚ∂ : ‹ª «‹Ú∂∫ «‘øÁ»¡ª È∂
Á∆Ú≈Ò∆ Ú≈Ò∆ ≈ Á∆Ú∂ Ï≈Ò∂ ‘ج∂ ‘πøÁ∂ ‘ÈÕ ¿πÊ∂ Ò‘» Á∆¡ª È«‘ª Ú◊
ͬ∆¡ª √È Â∂ ¡Ê≈‘ «Óæfi (⁄Ï∆) Ú◊ ‘∆ √∆Õ ‹Ø◊‰ª È∂ ÷æÍ Ì-Ì ’∂
Ò‘»-«Óæfi Í∆Â≈ √∆Õ ÓÀ∫ Ú∆ ¿πÁØ∫ ÏÛ∆ ÷πÙ ‘ج∆ √ªÕ ¿π√ «ÁÈ ÓÀ∫ Ú∆ ⁄Ω∫’∂ «Ú⁄
Ï«‘ ’∂ √ج∆ ÷≈Ë∆ √∆óÍ, ‘∂ ÁπÈ∆¡≈ Á∂ ÍÂÚøÂ∂ «Ú¡’Â∆! ¡æ‹ ÓÀ∫ Âπ‘≈‚∆
¡≈√ ’’∂ ¡≈¬∆ ‘ªÕ”
A@. È≈Á Ù≈‘ Â∂ Ú˜∆ Á∆¡ª √Ò≈‘ª
Ï≈ÁÙ≈‘ ¡≈÷∂ Ú˜∆ ˘, “«¬’ ¡‹Ï ˜È≈È∆Õ
¿π‘ ¡≈Ú∂ √≈‚∂ √≈Ó∑‰∂, ‘ ؘ ÓÁ≈Ó∆Õ
¿π‘Á≈ «√ ÷πÒ∑≈, ÁªÂ Á≈˜ Â∂ «√¡≈‘ Í∂Ù≈È∆Õ
È≈Á Ù≈‘ È∂ ¡≈͉∂ Ú˜∆ ˘ «’‘≈󓫬’ ¡‹∆Ï «‹‘∆ «¬√Â∆ ‘
ؘ È∂Ó È≈Ò Ó∂∂ √≈‘Ó‰∂ ¡≈™Á∆ ˛Õ ¿π‘Á∂ Ú≈Ò ÷πæÒ∑∂, ÁøÁ ÒøÓ∂ Â∂ ÓæÊ≈
’≈Ò≈ ˛Õ
¿π‘ ¡≈ÁÓ∆¡ª Á∆ æÂ-«Ófi, Óø◊∂ «Ó˜Ó≈ȃÕ
È≈ ‘∆ ¿π√ Á∂ ’ØÒ «Ò«÷¡≈, ’ج∆ ıÂÓ «ÈÙ≈È∆Õ
120
 ¿π‘ ’πÒ ‘’∆’ «‘øÁ Á∆, Áæ√Á∆ ˜Ï≈È∆Õ
¡ª‘Á∆ ¡æ‹ È≈ ’ج∆ «‘øÁπ√Â≈È «Ú⁄, ˛ Â∂≈ √≈È∆Õ
˙Ê∂ ÁØÚ∂∫ «Ëª ¡‹ØÛ∆¡ª, ¬∆≈È∆ »≈È∆Õ
ÂÀ˘ ≈ƒ «ÁÈ∂ ¿π‚∆’Á∂, √Ì È≈√ ÷≈È∆Õ
¿πÈÚª Á∆¡ª Ù«‘ƒ ‘∆¡ª È∂ ‘ø‚∆¡ª, ‘æÊ ÍÚ∂ ı˜≈ȃÕ
√»Ï∂Á≈ª √ªÌ∆¡ª, √Ì «ÁÓª-Á≈Ó∆Õ
˙ÊØ∫ ◊¬∂ ‘˜≈ Ï∂Â¯ ‘Ø, «√Í≈‘∆ È≈ÓƒÕ
Â∂ Í«‘Á≈ √≈‚∂ Ï≈ÁÙ≈‘, «÷’≈ È≈Á≈È∆Õ
Ô≈ ø◊ Ó‘æÒƒ √‘∂Ò∆¡ª, ÓÒ’≈ ˜Ó≈È∆Õ
¿π√ Ó»Ò È≈ Íπ¤∆ ÓπÒ’ Á∆, ÚæËÁ∆ ÚÀ≈È∆Õ
(Í) Ï «ÁæÒ∆ ˘ ÏÁÒ≈ ⁄ÀÈ Á≈, «ÁæÂ∆ ˆÓÁ≈È∆Õ”
¿π‘ ¡≈ÁÓ∆¡ª Á∆ Ò‘»-«Óæfi Á≈ ÷≈‰≈ Óø◊Á∆ ˛Õ ¿π‘Á∂ ’ØÒ «ÈÙ≈È∆
Ú‹Ø∫ «’√∂ Á≈ «Ò«÷¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ıÂ-ÍæÂ ª ˛ È‘ƒ, Í ¿π‘ «‘øÁπ√Â≈È Á∂
√≈∂ ‘≈Ò≈ ӻø‘ ˜Ï≈È∆ ·∆’ ·∆’ Áæ√∆ ‹ªÁ∆ ˛Õ ¿π‘ ’«‘øÁ∆ ˛ «’ ¡æ‹
«‘øÁπ√Â≈È «Ú⁄ Â∂∂ È≈Ò Ï≈Ï∆ ’ √’‰ Ú≈Ò≈ ’ج∆ ÓΩ‹»Á È‘ƒÕ ¿πÊØ∫ Á∂
¬∆≈È∆ Â∂ »≈È∆ ¡Ó∆ª-Ú˜∆ª «Ú⁄ Îπæ‡ Í¬∆ ‘ج∆ ˛Õ È≈√ ÷ª Â∂ ¿π‘Á∂
√≈Ê∆ «ÁÈ-≈ Â∂∆¡ª ¿π‚∆’ª ’ ‘∂ ‘ÈÕ √’≈∆ ¡¯√ ¬∂È∂ «È‚ ‘È
«’ ‘πø‚∆¡ª ¡≈͉∂ Ù«‘ «Ú⁄ ¤æ‚ ¡≈™Á∂ ‘È Â∂ ÷˜≈È∂ «Ú⁄Ø∫ ÏȪ ‘πø‚∆˙∫
πͬ∆¡≈ ’„Ú≈ ÒÀ∫Á∂ ‘ÈÕ √Ê≈È’ √»Ï∂Á≈ª È∂ ’∂∫Á ˘ ‡À’√ Ì∂‹‰≈ ÏøÁ ’
«ÁæÂ≈ ˛ Â∂ Ò◊≈È Á∆ ¿π◊≈‘∆ («ÁÓ≈-Á≈Ó∆) ¡≈Í ‘∆ æ÷‰∆ Ùπ» ’ «ÁæÂ∆
˛Õ ¿πÊ∂ ’¬∆ ‘˜≈ ÓÙ‘» √À«È’ ÈΩ’∆ ¤æ‚ ◊¬∂ ‘È Â∂ √≈‚∂ Ï≈ÁÙ≈‘ Óπ‘øÓÁ
Ù≈‘ È∂ Ó»÷Â≈ Á≈ ⁄ØÒ≈ Í«‘«È¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ˛Õ “¿π‘ ˜È≈È∂ Ó‘æÒª «Ú⁄ ÓÒ’≈
˜Ó≈È∆ È≈Ò Â∂ ‹ª ¿π‘Á∆¡ª √‘∂Ò∆¡ª È≈Ò ¡ÀÙ-Ï‘≈ ´æ‡Á≈ «‘øÁ≈ ˛Õ
¿π‘È∂ ¡≈͉∂ Á∂Ù Á∆ „«‘øÁ∆ ÁÙ≈ Â∂ ÏÏ≈Á∆ Ï≈∂ ’Á∆ Íπæ¤-«◊æ¤ È‘ƒ
’∆Â∆ Í, æÏ È∂ «ÁæÒ∆ Á∆ ¡ÓÈ-Í√øÁ∆ Á∂ ÏÁÒ∂ «Ú⁄ «¬√ ˘ Áπæ÷ Â∂ √Ø◊
‘∆ «ÁæÂ∂ ‘ÈÕ”
AA. Ïæ’∆ ÷ª Ú˜∆ Â∂ ’Ò Á∆ Ú≈Â≈Ò≈Í
Ïæ’∆ ıª Ú˜∆ È∂ √æÁ∂ ’π‡Ú≈ÒÕ
“«¬’ ¬∂√ Â∑ª Á∆ «¬√Â∆, Âπ√ƒ «Ò¡≈ÚØ Ì≈ÒÕ”
¿π‘ ÏÀ·∆ «’√∂ Áπ’≈È Â∂, ÎÛ «Ò¡≈¬∂ È≈ÒÕ
“»ø Èø◊∆ È≈ÓÔ≈Á ˛∫, «Á√∂∫ «Ï’≈ÒÕ
121
»ø Ìπæ÷∆ ¬∂∫ «’√∂ ÓπÒ’ Á∆, Ï‘π Í≈Ú∂∫ √Ú≈ÒÕ
Ïæ’∆ ıª Ú˜∆ È∂ Íπ«Ò√ Á∂ ¿π‘ Úæ‚∂ ¡Î√ ÏπÒ≈¬∂ «‹È∑ª Á∂ ¡Ë∆È ’¬∆
’¬∆ Ê≈‰∂ √È Â∂ ¿πÈ∑ª ˘ «’‘≈ «’ Âπ√ƒ ¬∂√ ‘πÒ∆¬∂ Ú≈Ò∆ «¬’ ˜È≈È∆ ÒæÌ
’∂ Í∂Ù ’ØÕ ¿π‘ ¿π√ «¬√Â∆ ˘ «’√∂ Áπ’≈È ”Â∂ ÏÀ·∆ ‘ج∆ ˘ ¡≈͉∂ È≈Ò ÒÀ
¡≈¬∂Õ Ïæ’∆ ÷ª È∂ ¿π√ «¬√Â∆ ˘ «’‘≈, “»ø «¬√Â∆ Á∆ ÍøÍ≈ ÂØ∫ ¿πÒ‡
Èø◊∆ ¬∂∫ ¡Â∂ ÏÛ∆ ‚≈¿π‰∆ «Á√Á∆ ¬∂∫Õ Â»ø «’√∂ ÓπÒ’ ˘ ÷≈‰≈ ⁄≈‘πøÁ∆ ¬∂∫
«’™«’ Â∂∆ Óø◊ Ï‘π Úæ‚∆ ˛Õ”
¬∂‘˘ ¡≈‡∂ Á≈ «Á˙ «¬’ Ó‰, È≈Ò Úæ‡∆ Á≈ÒÕ
ËÈ∆¡ª, ‹∆≈, ÒΩ∫◊, «Ó⁄, È≈Ò ¨‰, «Ú√≈Õ
√∂ «ÁÚ≈˙ Á‘ƒ Á≈, ‹≈ ËØÚ∂ Ú≈ÒÕ
Ì≈ «ÁÚ≈¿π√π Òæ’Û∆, ¡æ◊ ÏÀ·∂ Ï≈ÒÕ
¡≈͉∆ ‘æʃ √ج∆ ’«, ÿ ‹∂Ú∂ Ê≈ÒÕ
؇∆ ÷≈ Áπ¡≈ Á∂, ‹≈ ÚÂÈ √øÌ≈ÒÕ
Â∂ «Â¿π‘≈ «Á¿π √π «ÚÁ≈«¬◊∆, È≈ ÍÚ∂ «÷¡≈Ò
(’Ò ¡≈÷∂) : “÷ø‚ ÷∆ Â∂ Ë≈Û∆¡ª, Ï«‘ ÷≈‰ ÏÀ≈◊∆Õ
Â∂ ¡≈ÁÓ∆¡ª Á∆ æ «Óæfi, «¬‘ ÷πÙ ¡√≈‚∆Õ
ÓÀ∫ ‰ «Ú⁄ Ó≈ª √»Ó∂∫, ¡≈Á∆ Óπ«È¡≈Á∆Õ
«‹È∑ª ˘ Íæ◊ Á≈Û∑∆ Á∆ ÙÓ ˛, Òæ‹ Ó≈ «ÍÂ≈ Á∆Õ
(Ïæ’∆ ÷ª È∂ «Î ¡≈͉∂ ¡«‘Ò’≈ª ˘ ‘π’Ó «ÁæÂ≈) “«¬‘˘ «¬’ Ó‰
¡≈‡≈ Â∂ ÁØ √∂ Á≈Ò «Á˙ Â∂ È≈Ò ËÈ∆¡ª, ˜∆≈, ÒΩ∫◊, «Ó⁄, ¨‰, ‘ÒÁ∆
Ú∆ «Á˙Õ «¬’ √∂ Á‘ƒ ÒÀ «Á˙ ª ‹Ø «¬‘ ¡≈͉∂ Ú≈Ò ËØ ÒÚ∂Õ «¬‘˘ „≈¬∆
Ó‰ («¬’ √Ω √∂) Òæ’Û∆ ÒÀ «Á˙ ª ‹Ø ¡æ◊ Ï≈Ò √’∂ Â∂ ¡≈͉∆ ‘æʃ √ج∆
’ ’∂ Ê≈Ò ÍØ√ ’∂ ؇∆ ÷≈ √’∂Õ ؇∆ ÷≈ ’∂ ¡√∆√ Á∂Ú∂ Â∂ ¡≈͉∂ Á∂Ù ˘
Í ‹≈¬∂Õ «¬‘˘ «ÚÁ≈«¬◊∆ Ú‹Ø∫ «ÂøÈ ’æÍÛ∂ (’πÛÂ≈, √ÒÚ≈ Â∂ ÁπÍæ‡≈)
Ú∆ Á∂ «Á˙ ª ‹Ø ÓÈ «Ú⁄ Ïπ≈ Ó«‘√»√ È≈ ’∂Õ” ’Ò È∂ «’‘≈, “÷ø‚, ÷∆
Â∂ «Óæ·∆¡ª ؇∆¡ª √ø ӑ≈ÂÓ≈ Ï«‘ ’∂ ÷ªÁ∂ ‘È Í √≈‚∆ ıπ≈’ ˛
¡≈ÁÓ∆¡ª Á≈ Ò‘» Â∂ ⁄Ï∆Õ ÓÀ∫ ÔπæË Ì»Ó∆ «Ú⁄ ÓøÈ∂-ÍÓøÈ∂ √»Ï∆ª ˘ Ó≈Á∆
‘ª «‹È∑ª ˘ «’ ¡≈͉∆ Íæ◊ Â∂ Á≈Û∑∆ Á∆ ÙÓ ‘πøÁ∆ ˛ Â∂ Óª «Í˙ Á∆ Ò≈‹
Ú∆ æ÷‰∆ ⁄≈‘πøÁ∂ ‘πøÁ∂ ‘ÈÕ
¿π‘ Ó«‘Ó Á∆È «¬√Ò≈Ó Á∂, ˛È Í≈’ «ÈÓ≈‹∆
«‹È∑ª ˘ «ÁÂ≈ ◊π√Ò Î«٫¡ª, ÍÛ∑ √» √Ï≈Ï∆Õ
122
 «√ «ÁøÁ∂ Ï Á∂ Ú≈√Â∂, ¡≈Í ÊƒÁ∂ ◊≈˜∆Õ
¿πÈ∑ª Á∂ ‘»ª «Ò¡≈¬∆¡ª ’æÍÛ∂, ÍØÙ≈’ ◊πÒ≈Ï∆Õ
⁄≈Á, «‘Ó Â∂ ’πÒ≈‘, Í«‘È √» οπ’≈ Á∆Õ
¿πÈ∑ª Á∆¡ª ’∆Â∆¡ª √Ϊ Í◊øÏª, Ìæ‹ Ò∂ ‹È≈˜∆Õ
¿πÈ∑ª ‹≈ ’∂ Í≈¬∆ Ï«‘Ù «Ú⁄, Ù‘≈Á Ù≈Á∆Õ
¿π‘ ‹≈ ‘˜» √»Ò Á∂, ‘ج∂ Ó∂≈‹∆Õ”
“¿π‘ «¬√Ò≈Ó ËÓ Á∂ ‹≈‰» Â∂ Í«ÚæÂ ‹∆ÚÈ ‹∆¿»‰ Ú≈Ò∂ Â∂ Í≥‹∂
Ú’Â ÈÓ≈˜ ÍÛ∑È Ú≈Ò∂ ‘πøÁ∂ ‘ÈÕ ¿πÈ∑ª ˘ ¯«ÙÂ∂ «¬ÙÈ≈È ’≈™Á∂ Â∂
’π≈È Á∂ √ÒØ’ (√» √Ï≈Ï∆) ÍÛ∑ ’∂ √Ú◊ «Ú⁄ ÒÀ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ «¬‘ ÒØ’
æÏ∆ ’øÓ Á∂ Ú≈√Â∂ ¡≈͉∆ ‹≈È Á∂‰ Á∂ ’≈È ◊≈˜∆ (ËÓ ÔπæË «Ú⁄ ÓÈ
Ú≈Ò∂) ¡÷Ú≈™Á∂ ‘ÈÕ ¿πÈ∑ª ˘ ◊πÒ≈Ï∆ ÍπÙ≈’ Í«‘È≈¿π‰ Á∆ √∂Ú≈ ‘»ª ¡≈Í
’Á∆¡ª ‘ÈÕ ¿π‘ ⁄≈Á, «‘Ó Â∂ ’πÒ≈‘ Í«‘È ’∂ ¯’∆ª Á≈ »Í ‹≈͉
Òæ◊ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ ÍÀ◊øÏ Ú∆ Èæ√ ’∂ ¿πÈ∑ª Á∆ ¡Ê∆ (ÈÛج∂) È≈Ò Ù≈«ÓÒ ‘πøÁ∂
‘È ¡Â∂ ¿πÈ∑ª Á∂ È«Óæ ’∆Â∆ ‹≈‰ Ú≈Ò∆ ¡øÂÓ ¡Á≈√ √Ó∂∫ Í≥◊ «Ú⁄
÷ÛØ ’∂ ¡Á≈√ ’Á∂ ‘ÈÕ ¿π‘ √Ú◊ «Ú⁄ Í‘πø⁄ ’∂ Ù‘∆Á Á≈ Á‹≈ ÍÃ≈ÍÂ
’’∂ √Á∆Ú∆ √π÷ Ó≈‰Á∂ ‘ÈÕ ¿π‘ √»Ò (æÏ Á∂ √øÁ∂Ù’) ‘˜ Óπ‘øÓÁ
√≈«‘Ï Á∂ ÷≈√ «ÈÚ≈√ ¡√Ê≈È (Ó«‘≈‹) «Ú⁄ Á≈÷Ò ‘Ø ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ”
Ú˜∆ ¡ª‘Á≈ : “’Ò ≈‰∆¬∂∫, Â∂∆ ÏÛ∆ ¡Úæ√Ê≈Õ
Â∂∆ ¡æ÷∆¡ª È∂ Ò‘»-⁄æ‡∆¡ª, Â∂ ˜Ï≈È ’πæ÷Â≈Õ
ÂÀ˘ ¿πÛ ’∂ ÂπÁ∆ ˘ Ú∂÷ ’∂, ’πÒ ¡≈ÒÓ ‘æ√Á≈Õ
Â∂ √» Â∂∆ Ú∂÷ ’∂ ’πÒ Ï≈Ò’ Èæ√Á≈Õ
»ø ÓæÒ ¡÷≈Û∂ Ú∂÷‰∂, Â∂∆ ÏÛ∆ ¡Úæ√Ê≈Õ
ÓπÒ’ ¡√≈‚≈ ¡Ú≈Á≈È, √Ì ‹Ω∫’∆ Úæ√Á≈Õ
¬∂Ê∂ ‘Ø ¡˜≈È∆ ˛ √Ì ⁄∆˜, «¬’ Ó≈√ È‘ƒ √√Â≈Õ
»ø ¡≈¬∆ ¬∂∫ ≈ √≈«¬ «‘‰, ÿ ÏÀ·∆ ¬∂∫ Îæ√Â≈Õ
Í Âπ ‹≈ ÓπÒ’ »ø ¡≈͉∂, ÎÛ Î‹∆ √Â≈Õ”
Ú˜∆ ¡≈÷‰ Òæ◊≈ó“’Ò ≈‰∆¬∂∫! »ø Ï‘π Úæ‚∆ ¿πÓ Á∆ ‘Ø ¸æ’∆ ¬∂∫,
Â∂∆¡ª ¡æ÷ª ”⁄Ø∫ Ò‘» √πæ’ ¸æ’≈ ˛ Â∂ ˜Ï≈È ÏÛ∆ (÷∑Ú∆) √ı ¬∂Õ ÂÀ˘ fiπ’
’∂ ÂπÁ∆ ˘ Á∂÷ ’∂ √≈∆ ÁπÈ∆¡≈ ‘æ√Á∆ ¬∂ Â∂ Â∂∆ Ù’Ò Á∂÷Á∂ √≈ √Ì Ïæ⁄∂
‚ ’∂ Èæ√ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ ÔπæË Ì»Ó∆ «Ú⁄ ÔØ«Ë¡ª ˘ ÒÛÁ∂ ÓÁ∂ Á∂÷«Á¡ª Â∂∆
ÒøÓ∆ ¿πÓ Òøÿ∆ ˛Õ √≈‚≈ ÓπÒ’ (¬∆≈È) ÏÛ∆ ⁄«‘Ò-Í«‘Ò «Ú⁄ Úæ√Á≈ ˛Õ
123
¬∂Ê∂ ‘Ø ª √Ì ⁄∆˜ª √√Â∆¡ª ‘È Í (¡≈ÁÓ∆ Á≈) Ó≈√ √√Â≈ È‘ƒÕ »ø ¬∂Ê∂
√ª «Ú⁄ «¬’ ≈ ’應 Ò¬∆ ¡≈¬∆ √À∫, Í fi◊Û≈ Ùπ» ’ ÏÀ·∆ ¬∂∫Õ Ï√,
√Ú∂ ‘πø«Á¡ª ‘∆ ¡≈͉∂ ÓπÒ’ ˘ Ú≈Í√ ÓπÛÈ Ò¬∆ √Â∂ ÍÀ ‹≈‘Õ”
’Ò ¡ª‘Á∆ Ú˜∆ ˘, ÒÀ «ÚÁ≈ ¡√≈‚∆Õ
ÓÀ∫ ◊æÒ √π‰≈Úª ’Ò∑ Á∆, ’πfi È≈‘ƒ Áπ≈‚∆Õ
‹ÁØ∫ «◊¡≈ ÂÀÓ» ÚÀ≈È ’, ÚÒ≈«¬Â Âπ‘≈‚∆Õ
Â∂ Ï≈’∆ È ¤‚ «◊¡≈, ’πfi ÏØ ¡Ï≈Á∆Õ
Âπ‘≈‚∆ Ó≈Ò ÚÒ≈«¬Â ˘ ´‡ ’∂, ÒÀ ◊¬∂ Í≥‹≈Ï∆Õ
ÒÀ ◊¬∂ «√Ø∫ ¿πÂ≈’∂, Á√Â≈ Âπ√≈‚∆Õ
¡≈Í «◊¡≈ ‹‘≈È≈Ï≈Á ˘, ‘Ø Óæ’∂ Á≈ ‘≈‹∆Õ
Âπ‘≈‚∂ ÷≈Ë∂ ¿»·ª Â∂ ‘≈Ê∆¡ª, ¸‰ Ó∂Ú∂ Ï≈ˆ∆Õ
’≈‘˘ Ò¬∆˙ ‹∂ ‘æ ’, Ï∂◊≈È∆ Ì≈‹∆?
‹∂ Ó»Ò È‘ƒ √≈ ‹∂ Á∂Ú‰∆, ÂÁ Í≈¬∆ ÷≈Ï∆!
‘π‰ Á»‰ Á∂¬∆¬∂ ÿ ‹≈«¬’∂, ÂÁ ‘πøÁÀ ≈˜∆!
Í ’ÁØ∫ ‘≈√Ò ‘ج∆ √∆ Ï≈‹ ˘, ¡≈˜Â Óπˆ≈Ï∆?”
’Ò Ïæ’∆ ıª Ú˜∆ ˘ ’«‘‰ Òæ◊∆, “¡æ¤≈, ¡Ò«ÚÁ≈ (ÓÀ∫ Ú≈Í√ ‹≈‰
Á∆ ¡≈«◊¡≈ ⁄≈‘πøÁ∆ ‘ª) Í ÓÀ∫ «¬’ Â≈˜∆ «‹‘∆ ◊æÒ √π‰≈¿π‰ Òæ◊∆ ‘ª, «¬‘
’ج∆ Ï‘πÂ∆ Íπ≈‰∆ ◊æÒ È‘ƒÕ ‹ÁØ∫ ÂÀÓ» (¸◊æÂ≈) Âπ‘≈‚∂ Á∂Ù ¬∆≈È ˘
ÂÏ≈‘ ’ «‘≈ √∆ : (Â∂ ¬∂È∂ ÒØ’ª ˘ Ó≈ «◊¡≈ √∆ «’) √πø«ÿ¡ª Ú∆ ’ج∆
ÏøÁ≈ È‘ƒ √∆ ÒæÌÁ≈ : Âπ‘≈‚∂ Á∂Ù Á≈ ËÈ ´æ‡ ’∂ ‹Ø (¸◊æÂ∂) ÒÀ ◊¬∂ √È, ¿πÈ∑ª
Á≈ ‘∆ ¡æ‹’Ò∑ Í≥‹≈Ï «Ú⁄ ≈‹ ˛Õ ¿π‘ Âπ‘≈‚≈ ¡ÍÓ≈È ’’∂ («√Ø∫ Íæ◊
Ò≈‘ ’∂ ÒÀ) ◊¬∂ √ÈÕ ¿π‘ ÂÀÓ» Óæ’∂ Á≈ ‘≈‹∆ ‘؉ «Íæ¤Ø∫ Ó ¸æ’≈ ‘Ø«¬¡≈ ˛Õ
(ÏøÁ∂ √≈∂ Ó ‹≈‰ ’’∂) ¿»·ª Â∂ ‘≈Ê∆¡ª È∂ Âπ‘≈‚∂ Ï≈ˆª Á∂ Ó∂Ú∂ æ‹ æ‹
’∂ ÷≈Ë∂ √ÈÕ ‹∂ Âπ‘≈‚∂ «Ú⁄ Ú≈Í√ ÓØÛÈ Á∆ «‘øÓ ȑƒ √∆ ª «¬‘ Í≈¬∆
Ì≈‹∆ ÒøÓ≈ ‘æÊ ÚË≈ ’∂ ÎÛÈ∆ ‘∆ ’≈‘˘ √∆? Âπ‘≈˘ «Ú‘≈ «Ú⁄ ÷≈Ï∆ È‘ƒ
√∆ Í≈¿π‰∆ ⁄≈‘∆Á∆Õ ‘π‰ ‹∂ ¿πÈ∑ª Á∂ ÿ ‹≈ ’∂ Á»‰∆ Ì≈‹∆ (ÂØ‘¯≈ Ì≈Ú
’ÂÒ-¬∂-¡≈Ó Â∂ ´æ‡-÷√πæ‡) ÓØÛ∆∂ ª ‘∆ ¿π‘ ÷πÙ ‘؉◊∂Õ Í, ÈÓ≈‰∆
Óπ◊≈Ï∆ ˘ Ï≈‹ «‹‘∆¡ª «¬æ˜Âª «’æÊ∂ «ÓÒ √’Á∆¡ª ‘È?”
Ú˜∆ ¡ª‘Á≈ : “‹≈‘! ¡æ÷ƒ ¡æ◊Ø∫ Á» ‘Ø, øÈ∂ ÏÁ’≈∂Õ
¬∂√ ÏØÒ∆ Á∆ ͇ Â∂∆, ‹≈ Í‘πø⁄∆ √’≈∂Õ
¡√ª ’’∂ ÿæÒ∂ È∂ ¬∂Ò⁄∆, √Ì ÏÒ÷ Ïπı≈∂Õ
124
 ¡√ª «ÁæÂ∂ È∂ ÿæ ÚÒ≈«¬Â∆, «Ò÷ ’∂ ‘Ò’≈∂Õ
ÎΩ‹ª ‘؉ «¬’æ·∆¡ª, ¡≈Ú‰ √’≈∂Õ
¬∂√ ¡√≈‚∂ ÓπÒ’ «Ú⁄, Áπ≈È∆ Ì≈∂Õ
¡√ƒ √æÌ∂ Á∂¬∆¬∂ ‘≈˜∆, ⁄æÒ Ù«‘ ’øË≈∂Õ
¿π‘ √Ì∂ ¡≈÷‰ È∆ÔÂ-ıÀ, Ò ÓØÓÈ √≈∂Õ
¡√ª √Í «ÁæÒ∆ Ó≈È∆ ÿ ˜Ø ÂÒÚ≈∂Õ
¡√ª ´‡‰∂ √Ì ‹Ú≈‘∆¬∂, ¡ Ù≈‘ Ú‰‹≈∂Õ
¡√ª ¿πÛÁ», fiø‚∂ ´‡‰∂, ¡Ω √ Ϙ≈∂Õ
√Âª «Ú⁄Ø∫ Ï∆Ï∆¡ª, ’æ„ «Á˙ «’È≈∂.
ÏÁÒ≈ ¿π√ Á√Â≈ Á≈, æÏ ¡æ‹ ¿πÂ≈∂Õ
Í Ó≈ÈØ Óæ’∂ «Á¡ª ‘≈‹∆¡ª, √À ‘æ‹ ◊π˜≈∂Õ”
Ú˜∆ È∂ «’‘≈, “‘∂ ÏÁ⁄ÒÈ «¬√Â∆! ‹≈‘ Ó∂∆¡ª ¡æ÷ª ¡æ◊Ø∫ Á» ‘Ø
‹≈Õ Â∂∂ «¬√ Â≈¡È∂ Á∆ «¬ÂÒ≈‘ Ï≈ÁÙ≈‘ È≈Á Ù≈‘ Âæ’ ‹≈ Í‘πø⁄∆ ˛Õ
¡√ª ÏÒ÷, Ïπı≈∂ Â∂ ‘Ø Á»‹∆¡ª Ê≈Úª ”Â∂ «⁄æ·∆¡ª Á∂ ’∂ √øÁ∂Ù’ Ì∂‹ «ÁæÂ∂
‘È «’ √Ì ÎΩ‹ª «¬’æ·∆¡ª ‘Ø ’∂ ‘˜» Ï≈ÁÙ≈‘ (È≈Á Ù≈‘) Í≈√ Í‘πø⁄
‹≈‰Õ √≈‚∂ ÓπÒ’ «Ú⁄ Áπæ≈È∆ √»Ï∆ Ú∆ ‘ÈÕ √≈˘ √≈«¡ª ˘ Ù«‘ ’øË≈
«Ú⁄ Í‘πø⁄ ’∂ ‘≈˜∆ Á∂‰ Á≈ ‘π’Ó «Ó«Ò¡≈ ˛” Â∂ ¿πÊ∂ √Ì ÓØÓÈ æÏ ¡æ◊∂
ÍÃ≈ÊÈ≈ ’È◊∂ «’ æÏ √≈‚∆ È∆¡Â √≈¯ æ÷∂Õ ¡√ƒ ÂÒÚ≈ Á∂ ˜Ø È≈Ò
«ÁæÒ∆ ˜»-Ï-˜» «‹æ‰∆ ˛Õ
“¡√ª √Ì ‘∆∂-‹Ú≈‘≈ª Á∂ ÚÍ≈∆, Ù≈‘»’≈ Â∂ ‘Ø Úæ‚∂ √ΩÁ≈◊ ´æ‡
ÒÀ‰∂ ‘ÈÕ ¡√ª fiø‚∂ fi»ÒÁ∆¡ª ¤≈¿π‰∆¡ª Â∂ Ï≈˜≈ª Á∆ √Á ´æ‡ ÒÀ‰∆ ˛Õ
«‘ø Á π √ Â≈È∆¡ª Á∂ ˜È≈È≈ı≈«È¡ª «Ú⁄Ø ∫ «¬√Â∆¡ª Úæ ÷ ∆¡ª ’æ „
«Ò¡≈¿π‰∆¡ª ‘ÈÕ æÏ ¡æ◊∂ ¡Á≈√ ˛ «’ ¿π‘ √≈‚∆ Íπ≈‰∆ Ï∂«¬æ˜Â∆ («ÁæÒ∆
Á∂ ¸◊æÂ∂ Ù«‘ÈÙ≈‘ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∂ Ϙπ◊ ÂÀÓ» ¸◊æÂ∂ È∂ ¬∆≈È ÂÏ≈‘
’∆Â≈ √∆) Á≈ ÏÁÒ≈ ‘π‰ ÓπÛ≈ Á∂Ú∂Õ «¬‘ √≈‚∂ Ò¬∆ Óæ’∂ Á∂ √Ω ‘æ‹ ’ ÒÀ‰
ÂØ∫ ÚË∂∂ Í«ÚæÂ ◊æÒ ‘ØÚ∂◊∆Õ”
AB. È≈Á Á≈ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ ˘ ⁄Ó’≈¿π‰≈
È≈Á Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ ¡æ◊∂, ‹≈ ’∂ √Ú≈Ò :
“Ú∂÷ƒ «’ÏÒ≈ ¡≈ÒÓ∆, ¡æ‹ Ó∂≈ ‘≈ÒÕ
Ó∂∂ «√ Â∂ ◊π˜«¡≈, ˛ «¬’ ˜Ú≈ÒÕ
«¬’ ÿØ∫ ˜È≈È∆ ‡π ◊¬∆, Á»‹∆ Ìπ÷ ’Ó≈ÒÕ
125
‹ÁØ∫ «◊¡≈ ÂÀÓ» ÚÒ≈«¬Âƒ, ÓÀ∫ ÂÁØ∫ √ª È≈ÒÕ
¿π√ ´æ‡∆¡ª √Ì ÚÒ≈«¬Âª, ’∆Â∆¡ª Í≈Ó≈ÒÕ
’ «√∆¡ª Á∂ ÁÓÁÓ∂ æƒ Á∂ ÷≈ÒÕ
ÓÀ∫ ÂÁØ∫ √∆ Ú ¿πÍ≈«¡≈, ÿ ÌØ‹È Ê≈ÒÕ
Í »ø Í∆ ¸◊æ«Â¡≈ Ï≈ÁÙ≈‘, ¡æ‹ æ‹ ÷Ú≈ÒÕ”
Ï≈ÁÙ≈‘ ¡≈÷∂ : “È≈Á ˘, ÒÀ ‹≈˙ Ϙ≈∂Õ
Â∂ ’ «Á˙ «¬√ Á∆ Â≈«Ï¡≈ ‘ÒÚ≈¬∆ √≈∂Õ
’æ·∆ ’ «Á˙ Ó∂ÁÈ∆, Ì «Á˙ ˆ≈∂Õ
÷ø‚ Í∂Û∂ ‹Ò∂Ï∆¡ª, ¡Ω Ùæ’Í≈∂Õ
Òæ‚», Óæ·∂ Â∂ ÓØ‘ÈÌØ◊, ¡Ω ◊∆ ¤π‘≈∂Õ
È≈Á È∂ Ï≈ÁÙ≈‘ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∂ ÁÏ≈ «Ú⁄ ‹≈ ’∂ Ï∂ÈÂ∆ ’∆Â∆-“‘∂
ÁπÈ∆¡≈ Â∂ √«Â’≈ÔØ◊ «Ú¡’Â∆! Ó∂∆ ‘≈Ò ÚæÒ «Ë¡≈È «Á˙Õ Ó∂∆ Ï‘πÂ
Ïπ∆ ‘≈Ò ‘Ø ¸æ’∆ ˛Õ «¬’ ª Ó∂∆ ÍÂÈ∆ ÓÀ˘ ¤æ‚ ’∂ ⁄Ò∆ ◊¬∆ ˛ ¡Â∂ Á»‹∆
Ó∂∂ ÿ «Ú⁄ ¡«Â Á∆ Ìπæ÷ Èø◊ Ú≈Í∆ ‘ج∆ ˛Õ ‹ÁØ∫ (Âπ‘≈‚∂ ¸◊æÂ≈ ÚøÙ Á∂
Ϙπ◊) ÂÀÓ» È∂óÁ»‹∂ ÓπÒ’ª ¬∆≈È ¡≈«Á ”Â∂ ‘ÓÒ∂ ’∆Â∂ √È ¿πÁØ∫ ÓÀ∫ Ú∆
¿π‘Á∂ È≈Ò √∆Õ ¿π‘È∂ √Ì Á∂Ù ´æ‡ Ò¬∂ √È ¡Â∂ ¿πÈ∑ª Á∆ «¬æ‡ È≈Ò «¬æ‡ Ú‹≈
«ÁæÂ∆ √∆Õ ¿π√ È∂ (ÁπÙÓ‰ Á∆¡ª) «√∆¡ª Á∂ „∂ Ò≈ «ÁæÂ∂ √È Â∂ Ò‘» Á∂ ÷≈Ò
Ú◊≈ «ÁæÂ∂ √ÈÕ ÓÀ∫ ¿πÁØ∫ Ê≈Ò ÍØ√ ’∂ ÷≈‰≈ ÷≈Ë≈ √∆ Â∂ ¡≈͉≈ Ú ÂØ«Û¡≈
√∆Õ Â»ø Ú∆ ¿π√∂ ¸◊æÂ≈ ÚøÙ Á≈ Ï≈ÁÙ≈‘ ¬∂∫, ¡æ‹ ÓÀ˘ æ‹ ’∂ ÌØ‹È ÷π¡≈Õ”
Ï≈ÁÙ≈‘ ’«‘‰ Òæ◊≈, “È≈Á ˘ Ï≈˜≈ ÒÀ ‹≈˙ Â∂ «¬√ ˘ ÷πÒ∑ Á∂ «Á˙ «’
«‹‘Û∂ ‘ÒÚ≈¬∆ Í≈√Ø∫ «¬‘Á≈ ‹∆ ⁄≈‘∂, ‹Ø ’πfi «¬‘Á∆ Ó˜∆ ‘ØÚ∂, ÷≈ ÒÚ∂Õ
«¬‘Á∂ ¡æ◊∂ ÓÀÁ∂ Á∆¡ª Ó«·¡≈¬∆¡ª Á∂ Ï≈Ò‡∂ Ì ’∂ æ÷ «Á˙Õ «¬√ ˘ ÷ø‚,
Í∂Û∂, ‹Ò∂Ï∆¡ª, Ùæ’Í≈∂, Òæ‚», Óæ·∂, ’Û≈‘, ◊∆, ¤π‘≈∂ ¡≈«Á «Ó·≈¬∆¡ª
Ú∆ «Á˙Õ”
È≈Á ¡≈Ú∂ È‘≈ ’∂, Ï«‘ Ú ¿πÍ≈∂Õ
Í ؇∆ ÷≈‘ Áπ¡≈ ’∂, Ï‘π ·≈’ Áπ¡≈∂Õ”
È≈Á È‘≈ ËØ ’∂ ¡≈¬∂ Â∂ «¬‘ Ó«·¡≈¬∆¡ª ÷≈ ’∂ ¡≈͉≈ Ú ÂØÛ∂Õ
«Î «¬‘ ؇∆ ÷≈ ’∂ √≈˘ ¡√∆√ª Á∂Ú∂ Â∂ ·≈’ ÁÚ≈∂ ‹≈ ’∂ ¡≈≈Ó ’∂Õ”
È≈Á ¡≈÷Á≈ ˛ :
“Òæ‚» Óæ·∂ Â∂ ÓØ‘ÈÌØ◊, «¬‘ ’øÓ È‘ƒ Ó∂∂Õ
ÓÀ∫ Áæ√ª √Ì ‘’∆’ª, ‹∂ √æÁØ È∂Û∂Õ
126
 ÂÀÊØ∫ ‘ج∂ È∂ Î≈¿»È, Óπ√≈«‘Ï Â∂∂Õ
«¬È∑ª ◊πÎ∆¡ª «Ò÷ ’∂ ¡˜∆¡ª, ÿÒ∆¡ª √Ω Ú∂∂Õ
«¬È∑ª ’√Óª ’ ’∂ ⁄≈Û∑∂, È≈Á Á∂ ‚∂∂Õ
˙√ √æÁ Ò¬∂ È∂ ÓπÒ’ ÂØ∫, ¡√Ú≈ ⁄ø◊∂∂Õ
¿πÈ∑ª Á∂ ÿØÛ∂ √Ì ÚÒ≈«¬Â∆, ˛‰ Í∂ Í∂∂Õ
È≈Á È∂ «’‘≈ó“Òæ‚», Óæ·∂ Â∂ ’Û≈‘ ¡≈«Á «Ó·≈¬∆¡ª Ó∂∂ «’√∂ ’øÓ
È‘ƒÕ ‹∂ Âπ√ƒ ÓÀ˘ ¡≈͉∂ È∂Û∂ √æÁ Ò˙∫ ª ÓÀ∫ √Ì √æ⁄∆-√æ⁄∆ ◊æÒ Áæ√ª◊≈Õ
Âπ‘≈‚∂ ¡Ó∆ Âπ‘≈ÊØ∫ ¡≈’∆ ‘ج∂ ‘ج∂ ‘ÈÕ «¬È∑ª ’¬∆ Ú≈∆ ıπÎ∆¡≈ ¡˜∆¡ª
«Ò÷ ’∂ È≈Á Ù≈‘ ÚÒ Ì∂‹∆¡ª ‘ÈÕ «¬È∑ª È≈Á Ù≈‘ ˘ ÎΩ‹∆ ⁄Û∑≈¬∆ Ò¬∆
ÍÃ∂«¡≈ ˛ Â∂ ¿π‘˘ √‘≈«¬Â≈ Á∂‰ Á∆¡ª ’√Óª ÷≈Ë∆¡ª ‘ÈÕ ¿π‘È∂ ¡≈͉∂
Á∂Ù ÂØ∫ ⁄ø◊∂-⁄ø◊∂∂ ¡√Ú≈ ÏπÒ≈ Ò¬∂ ‘ÈÕ ¿πÈ∑ª Á∂ ÿ∂Û∂ ÍÃÁ∂√ª ÂØ∫ Óø◊Ú≈¬∂
‘ج∂ Â∂ ⁄ø◊∂ ÂØ∫ ⁄ø◊∂ ‘ÈÕ
«¬’, Áπ¡æ’, È’øÁ Â∂ ÈÚ∂∫ Í≥‹, ¡ÀÒ≈’ Ú¤∂∂Õ
¿π‘ «⁄æÒ∆ ÷ªÁ∂ ÿ≈‘ Á∆, ≈ÂÏ Á«‘ √∂∂Õ
¿π‘ Ì≈ ¿π·ªÁ∂ ÙπÂ Á≈, ÷πÙ’∆ Á∂ Ï∂Û∂Õ
¡≈È «¬√¯‘≈È Á∂ ÓπÒ’ «Ú⁄, ÿæ ÏÀ·∂ ÿ∂∂Õ
«‹™ ≈ƒ ¿πÂ∆ Ó’Û∆, ¿πµ‚ ⁄Û∑∆ √Ú∂∂Õ
«Á‘πø ⁄øÈ ¤Í∂ È∂ ◊Á «Ú⁄, ÍÀ ◊¬∂ ‘È∂∂Õ
Í È≈Á Ù≈‘ Ï≈Ò≈√≈ «Ú⁄ ÒÙ’ ¸Î∂∂Õ”
¿πÈ∑ª «Ú‡⁄ «¬’ ÁøÁ∆ Ú≈Ò∂, ÁØ ÁøÁ∆¡ª Ú≈Ò∂, ÁπæË Á∆¡ª ÁøÁ∆¡ª Ú≈Ò∂
Ú¤∂∂, ÈÚ∂∫ Í≥‹ (ÈÚ∂∫ Í≥‹ ÁøÁª Ú≈Ò∂) Â∂ ¡ÒÏ÷ (ÁØ ø◊∂) ÿØÛ∂ ‘ÈÕ ¿π‘ «¬’
Âø◊Û ÿ≈‘ Á≈ Â∂ Á√ √∂ ıπ≈’ (Á≈‰≈, Ó√≈Ò≈ ¡≈«Á) ÷ªÁ∂ ‘ÈÕ ¿π‘ ¿»·ª
«‹øÈ≈ Ì≈ ¸æ’ ÒÀ∫Á∂ ‘È, ¿π‘ ª «È∂ ËÂ∆ Á∂ ‹‘≈˜ ‘ÈÕ È≈Á Ù≈‘∆ ÎΩ‹
È∂ «¬√¯‘≈È Á∂Ù «Ú⁄ ÿ∂≈ Í≈«¬¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ˛Õ «‹√ Â∑ª ≈ƒ «‡æ‚∆ ÁÒ
«’√∂ ʪ ¿π«¡≈ ‘ØÚ∂ Â∂ «ÁÈ∂ ¿πµ‚ ’∂ ¡æ◊∂ ⁄Ò∂ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ ÎΩ‹ Á∂ ⁄æÒ‰ È≈Ò
‹Ø Ë»Û ¿π‚Á∆ ˛, ¿π√ Á∂ ÿæ‡∂ È≈Ò ⁄øÁ Â∂ √»‹ ¤πÍ ‹ªÁ∂ ‘Èó⁄≈-¸Î∂∂
‘È∂≈ ¤≈ ‹ªÁ≈ ˛-È≈Á Ù≈‘ Á∆ ÎΩ‹ ¬∂√ √Ó∂∫ Ï≈Ò≈√≈ («ÍÙ≈Ú ÂØ∫ Ú∆‘
Ó∆Ò) Á∂ ⁄≈-¸Î∂∂ ÎÀÒ∆ ‘ج∆ ˛Õ”
AC. Áπ≈È∆¡ª Á∆ È≈Á Ù≈‘ Í≈√Ø∫ Óø◊
√π‰∆ Óπ«‘øÓ Áπ≈È∆¡ª ‘ج∂ ◊ÓÈ≈’Õ
√æÌ∂ Ò ’∂ ¡˜ ’Ø, «’ÏÒ≈ Á∂ Í≈√Õ
127
¿π‘ √æÌ∂ ¡≈¬∂ πÏ» ’’∂ «¬Â¯≈’ :
“√≈‚≈ ’ج∆ È‘ƒ «◊¡≈ ¿π√ ÓπÒ’, Á≈Á≈ È‘ƒ Ï≈ÍÕ
¡æ‹ »ø Á≈¬∆¡≈ ’∆Â≈ ¬∆ Ï≈ÁÙ≈‘, ÓπÓ≈÷ Ò≈÷Õ
√≈‚∂ ÿØÛ∂ √Ì ÚÒ≈«¬Â∆, ˛È ¸√ ⁄Ò≈’Õ
«Í¤Ò∆¡ª √Ì «¤Ó≈‘∆¡ª, ’ Á∂ Ï∂Ï≈’Õ
¡æ◊∂ ÂÒϪ ’ Á∂ Á»‰∆¡ª, ÎÛ ’ÒÓ ÁÚ≈ÂÕ
Ò؇∆ Â∂ ÏøË Í≥‹≈Ï Á∆, √Ì ’ Á∂ Ó≈¯Õ
÷Ò’Â ‹≈‘◊π Í‘≈Û ˘, «‘◊π «’Ë∂ Ú≈√πÕ
«ÁæÒ∆ Â≈¬∆∫ Ï≈ÁÙ≈‘, Ú∂÷ √Â≈ √≈¯Õ”
‹ÁØ∫ Áπ≈È∆¡ª È∂ È≈ÁÙ≈‘∆ ÎΩ‹ Á∆ ⁄Û∑≈¬∆ Á∆ ıÏ √π‰∆ ª ¿πÈ∑ª ˘
ÏÛ≈ «¯’ Òæ◊≈Õ ¿πÈ∑ª √ÌȪ È∂ ÓÂ≈ Í’≈«¬¡≈ «’ «¬’æ·∂ ‘Ø ’∂ Ï≈ÁÙ≈‘
¡æ◊∂ ¡˜ ’È∆ ⁄≈‘∆Á∆ ˛Õ ¿π‘ √≈∂ ¬∂’≈ ’’∂ È≈Á Ù≈‘ Á∂ √≈‘Ó‰∂ Í∂Ù
‘ج∂ : “√≈‚≈ «Í˙ Á≈Á≈ ‹ª ’ج∆ ‘Ø Úæ‚≈ Ú‚∂≈ Ú∆ ¿π√ ÓπÒ’ («‘øÁπ√Â≈È)
¿πµÂ∂ ⁄Û∑≈¬∆ ’È Ò¬∆ È‘ƒ «◊¡≈Õ ‘∂ Ï≈ÁÙ≈‘ √Ò≈ÓÂ! ¡æ‹ »ø ¿πÊ∂ ⁄æÒ‰
Á≈ ‹Ø «¬≈Á≈ Ë≈«¡≈ ˛ó¬∂√ ◊æÒ Ò¬∆ ¡√ƒ ÂÀ˘ Òæ÷-Òæ÷ ÚË≈¬∆¡ª «ÁøÁ∂
‘ªÕ √≈‚∂ √≈∂ ÿØÛ∂ ÚÒ≈«¬Â∆ (¬∆≈È∆-¡¯◊≈È∆) Â∂ ¸√ ⁄Ò≈’ ‘ÈÕ
«Í¤Ò∆¡ª ¤∂ Ó‘∆«È¡ª Á∆ ÂÈ÷≈‘ √≈˘ Á∂ ’∂ Ò∂÷≈ √≈Î ’ Á∂ ¡Â∂ ’ÒÓ
ÁÚ≈ È≈Ò ‘π‰∂ ‘∆ ‘π’Ó «Ò÷ Á∂ «’ ¡æ◊∂ ÂØ∫ √≈‚∆¡ª ÂÈ÷≈‘ª Á»‰∆¡ª
‘؉◊∆¡ªÕ √≈˘ Í≥‹≈Ï ´æ‡‰ Á∆ Â∂ ˙ÊØ∫ ◊πÒ≈Ó «Ò¡≈¿π‰ Á∆ Ú∆ Í»∆ ÷πÒ∑
Á∂ Á∂Õ Í≥‹≈Ï Á∆ ¡≈Ï≈Á∆ ‹≈È Ï⁄≈¿π‰ Ò¬∆ Í‘≈Ûª «Ú⁄ ‹≈ Úæ√∂◊∆ó
Ï≈ÁÙ≈‘ Î∂ »ø Á∂÷ Ò¬∆∫ «ÁæÒ∆ Âæ’ ÂÀ˘ √Ì √Â∂ √≈¯ ‘∆ «ÓÒ‰◊∂Õ”
AD. È≈Á Ù≈‘ Á≈ «ÁæÒ∆ ”Â∂ ⁄Û∑≈¬∆ Á≈ ¡ÀÒ≈È
“⁄Û∑ Âı ÏÀ·≈ È≈˜ Ù≈‘, ≈‹ «√æ’∂ ⁄æÒ∂Õ
¿π‘˘ «ÈÚ∆¡ª √Ì ÚÒ≈«¬Âª, ’ج∆ ˪◊ È≈ fiæÒ∂Õ
√æÁ Ï‘≈«¬˙√ ¿πÓ≈, «Ú⁄ ÏÀ·∂ ◊æÒ∂ó
“Ô≈Ø! Â∆ ’Ò∂‹∂ ÚÓ Á≈, «Á‘πø ≈ƒ ‘æÒ∂Õ
ÓÀ∫ «ÁæÒ∆ ˘ Ó≈ª ÌÀ∫ ÌÀ∫, Úæ„ «√ ËÛ ◊æÒ∂Õ
Í Âı Ò≈¬∆¬∂ Â∂ ’πÒ Â∂, È‘ø ÂıÂ∂ ÌæÒ∂Õ”
‹ÁØ∫ È≈Á Ù≈‘ Âı ¿πµÂ∂ ⁄Û∑ ’∂ ÏÀ·≈ ª ¿π‘Á∂ ≈‹ Á≈ «√æ’≈ ‘
Í≈√∂ ⁄æÒ‰ Òæ◊≈Õ √Ì Á∂Ù ¿π‘Á∂ ¡æ◊∂ fiπ’ ◊¬∂ Â∂ ¿π‘Á∂ ‚ È≈Ò ’øÏÁ∂ √ÈÕ
¿π‘È∂ ¡≈͉∂ ¡Ó∆ª ˘ √æ«Á¡≈ Â∂ √Ò≈‘-ÓÙÚ≈ ’È Òæ◊≈, “ÁØ√ÂØ! Ó∂∂
128
«ÁÒ «Ú⁄ ÏÁÒ≈ ÒÀ‰ Á≈ Â∆ Úæ‹≈ ‘Ø«¬¡≈ ˛ ‹Ø «ÁÈ-≈ «‘æÒÁ≈ Â∂
Áπ÷≈™Á≈ «‘øÁ≈ ˛Õ ÓÀ∫ «ÁæÒ∆ ˘ ÂÏ≈‘ ’È≈ Â∂ ˙ÊØ∫ Á∂ ÒØ’ª Á∂ «√, ËÛ,
◊Ò Úæ„ ’∂ ’ÂÒ-¬∂-¡≈Ó Ó⁄≈¿π‰≈ ⁄≈‘πøÁ≈ ˛ ‹ª «ÁæÒ∆ Á≈ Âı Ú∆ «‹æÂ
Ò¬∆¬∂ ª √≈‚∂ ı≈ÈÁ≈È Á≈ Ȫ ¿πµ⁄≈ ‘πøÁ≈ ˛óÈ‘ƒ Â∂ Ó ‹≈‰≈ «Ï‘Â ˛Õ”
AE. È≈Á Á≈ «¬√Α≈È ÂØ∫ ’øË≈ Í‘πø⁄‰≈
⁄Û∑∂ «¬√¯‘≈È Êƒ È≈˜ Ù≈‘ Ì∂ƒ ÿπÛæ’∂Õ
Â∂ ¸‰ ¸‰ ’æ„∂ Í«‘ÒÚ≈È, Ï‘≈Á Ôæ’∂Õ
È≈Á Ù≈‘ È∂ ÏÛ∂ „ØÒ-„Óæ’∂ Ú‹≈ ’∂ «¬√¯‘≈È ÂØ∫ Ó≈⁄ ’∆Â≈Õ ¿π‘È∂
¡≈͉∆ ÎΩ‹ «Ú⁄ Í«‘Ò∂ Á‹∂ Á∂ Â’Û∂ Í«‘ÒÚ≈È ÌÂ∆ ’∆Â∂Õ
È√≈È∆, Ó≈˜»Î∆¬∂, Ô≈‘»Á ¿π⁄æ’∂Õ
ÏæÁ», ◊π˜∆ Â∂ ÷≈‹∆, ¿π‘ ÓπÒ‘Á Íæ’∂Õ
ÓÚ≈È∆ Â∂ ’ÂÒ Ï≈˜, ¿π‘ ÓπˆÒ ¡˜Ïæ’∂Õ
¿πÈ∑ª Á∂ Èæ’ Î∆È∑∂ «√ Â≈ÚÛ∂, «„æ‚ Úª◊ „Óæ’∂Õ
¿π‘ «¬æ’≈ È≈ Ú√≈™Á∂, Á≈‘ Ì≈¬∆ √æ’∂Õ
’؇ª ˘ ¡≈¿π‰ ÊÊÃ≈‡, È∆ ÈÁ∆¡ª √πæ’∂Õ
¬∆≈È Â»≈È Â∂ «¬√Αª ’ ÂÒ∆ Â∂ Îæ’∂Õ
≈ƒ Á∂∫Á∂ ⁄Ω∫’∆¡ª, «ÁÈØ∫ Á» ÍÒ‡∂Õ
‚∂∂ ’ØÒ ’øË≈ Á∂, ¡≈ ¿»ËÓ ÒæÊ∂Õ
«Â√ «Á‘≈Û∂ Á÷‰ Â∂ Í»Ï ’ø«Ï¡≈, ıÏƒ ÂØÛ Óæ’∂Õ
«¬È∑ª «Ú⁄ ¬∆√≈¬∆, ÓΩ‹»Î∆ Â∂ Ô‘»Á∆ ◊πø‚∂ Ú∆ √È ¡Â∂ ÏæÁ», ◊π‹∆ Â∂
Íæ’∂ ’≈¯ ÷≈‹∆ Ú∆ √ÈÕ «¬È∑ª ÂØ∫ Îπæ‡ ÓÚ≈‰∆ √È ‹Ø ’ÂÒ ’È «Ú⁄
ÏÛ∂ «ÈÍπøÈ √È ¡Â∂ ¿π˜Ï∂’√Â≈È Á∂ ÓπˆÒ √ÈÕ «¬È∑ª Á∂ Èæ’ Î∆È∑∂, «√
Â≈¿πÛ∆¡ª «‹æ‚∂ Úæ‚∂ Â∂ «„æ‚ „ØÒª Úª◊ Ó؇∂ √ÈÕ ¿π‘ Á√ Á√ √’∂ Ì≈ «¬’Ø
ÍÂÈ∆ ‘∆ ÷Á∂ ‘ÈÕ («¬√ ÎΩ‹ Á∆ ⁄Û∑ÂÒ È≈Ò) «’Ò∑∂ ÊÊ≈ ¿πµ·∂ Â∂ ‚
È≈Ò Á«¡≈Úª Á≈ Í≈‰∆ √πæ’ «◊¡≈Õ «¬È∑ª È∂ ¬∆≈È, »≈È Â∂ «¬√¯‘≈È
Á∂ √Ì «¬Ò≈«’¡≈ Á∆ ÍÀÁ≈Ú≈ Îæ’∂ Ó≈ ’∂ ‘∆ Óπ’≈ «ÁæÂ∆Õ «¬‘ ≈ √Ó∂∫
Í«‘≈ Á∂∫Á∂ √È Â∂ «ÁÈ∂ ÒøÓ≈ ÍÀ∫‚≈ Ó≈ ’∂ Ï‘π Á» ¡æ◊∂ «È’Ò ‹ªÁ∂ √ÈÕ
‹ÁØ∫ «¬È∑ª È∂ ’øË≈ Á∂ ’ØÒ ¡≈‰ ’∂ ‚∂∂ Ò≈¬∂ ª ÏÛ∆ ´æ‡ Ó⁄≈¬∆Õ ˙√ «ÁÈ
Áæ÷‰ Â∂ Í»Ï «¬‘ ıÏ √π‰ ’∂ ’øÏ ¿πµ«·¡≈ Â∂ Ëπ Óæ’∂ Âæ’ Ú∆ ıÏª ‹ª
Í‘πø⁄∆¡ªÕ
129
AF. »≈È∆ ¡Ó∆ª Á∆ È≈Á Ù≈‘ ˘ «⁄æ·∆
Í≈’ Ï∂-¡ÀÏ È˜∆≈ √æ⁄∂ √≈«‘Ï≈Õ
«Ò«÷¡≈ ‹Ø Â’Á∆ª, √Ø ’πfi ÚÂ√∆Õ
Â∂≈ Ó≈Ò’ ÁØ√ ژ∆≈, ı≈√≈ Óπ√¯≈Õ
¿πµÓ Á∆¡ª Â’√∆ª √æÌ∂ Ï÷Ù√∆Õ
¡√ª «⁄¡≈ ËÃØ‘ ¡Ó∆ª, Óπ‘øÓÁÙ≈‘ È≈ÒÕ
Â∂ «Ò÷ ÍÚ≈Ȫ ¬∆ª, ¡øÁ Ì∂«‹¡≈Õ
Â∂ «¬√¯‘ª «Á¡ª Í∆≈, »ø √π‰ È≈˜ Ù≈‘Õ
“‘∂ √æ⁄∂ ÍÓ≈ÂÓ≈! »ø Í«ÚæÂ, Ï∂Èπ’√ Â∂ ¡ÁπæÂ∆ ¬∂∫Õ ‹∂ ’πfi »ø √≈‚∆¡ª
«’√Óª «Ú⁄ «Ò«÷¡≈ ˛, ¿π‘Ø ’πfi ‘∆ Ú≈Í∂◊≈Õ ‘∂ Ó≈Ò’! Â∂≈ ÁØ√ Â∂
ı≈√ √Ò≈‘’≈ (Ú˜∆) ‘˜ Óπ‘øÓÁ Óπ√¯≈ ˛Õ ¿π‘ (‘˜ Óπ‘øÓÁ
Óπ√¯≈) ¡≈͉∂ ¡ÈπÔ≈¬∆¡ª (Óπ√ÒÓ≈Ȫ) Á∂ √Ì ’√» Óπ¡≈¯ ’Ú≈ Á∂Ú∂◊≈Õ
¡√ª ¡Ó∆ª È∂ Ï≈ÁÙ≈‘ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∂ «ÚπæË «¬’ ÙÛÔøÂ «⁄¡≈ ˛ Â∂
«¬’ √ªfi∆ «⁄æ·∆ «Ò÷ ’∂ ¬∆≈È «Ú⁄ Ì∂‹ ‘∂ ‘ªÕ ‘∂ «¬√¯‘≈È (¬∆≈È Á∆
≈‹Ë≈È∆) Á∂ ¡≈◊», È≈Á Ù≈‘! √≈‚∆ ¡˜ √π‰Õ
√≈ÊØ∫ ‘Ø«¬¡≈ ◊∆≈, √≈‚≈ Ï≈ÁÙ≈‘Õ
»ø Â∆ È≈ ÿæ ÷Ò∑∆≈, ⁄Û∑ ’∂ ¡≈ »øÕ
¬∂Ê∂ ÁΩÒ ϑπ ˜÷∆≈, ‘ج∆ ⁄Ø’‰∆Õ
ÓØÂ∆ Í≥È≈ Â∂ ‘∆≈, Ï‘π Ï∂-’∆ÓÂ≈Õ
Í≈‡≈ ‘Ø«¬¡≈ ⁄∆≈, ª Ì∆ Òæ÷ Á≈Õ
◊ØÁ∆ ¡øÁ ’∆Û≈, «¬’ Î˜øÁ √»Õ
Í √πøfl≈ Âı √÷∆≈, ¡≈ ’∂ ÓæÒ Ï‘πÕ”
√≈‚≈ Ï≈ÁÙ≈‘ (Óπ‘øÓÁ Ù≈‘) √≈‚≈ ÚÀ∆ ω «◊¡≈ ˛Õ »ø «’Â∂ È≈ π’ƒ
Â∂ ⁄Û∑≈¬∆ ’’∂ ¤∂Â∆ ÂØ∫ ¤∂Â∆ «¬Ê∂ Í‘πø⁄Õ ¬∂Ê∂ ÏÛ∆ Á∂ ÂØ∫ ÁΩÒ ‹Ó∑ª ‘ج∆
ͬ∆ ˛Õ ÏÛ∂ ’∆ÓÂ∆ ÓØÂ∆, Í≥È∂ Â∂ ‘∆∂ Ù≈‘∆ ÷˜≈È∂ «Ú⁄ ͬ∂ ‘ÈÕ ‹∂ ’ج∆
’æÍÛ≈ Í≈‡≈ ‘Ø«¬¡≈ Ú∆ ˛ ª ¿π‘ Ú∆ «¬’ Òæ÷ Á≈ ˛Õ Ï≈ÁÙ≈‘ Á∂ ÿ «¬’
¡«Â ’Ó˜Ø «‹‘≈ ÍπæÂ ‘∆ ˛Õ «√æ‡∂ Ú‹Ø∫, Âı √æ÷‰≈ ‘∆ «Í¡≈ ˛, »ø ¤∂Â∆
¡≈ ’∂ «¬‘ √øÌ≈ÒÕ”
AG. «‘øÁπ√Â≈È∆¡ª Á∆ «⁄æ·∆ Ï≈∂
È≈Á Ù≈‘ Á≈ Ú˜∆ ¡æ◊∂ «˜’
È≈Á Ù≈‘ Ï≈ÁÙ≈‘ ¡≈÷Á≈ : “√π‰ Ïæ’∆ ı≈È≈!
130
 ¡≈ Ú∂÷ «‘øÁπ√Â≈È∆¡ª, «Ò«÷¡≈ ÍÚ≈È≈Õ
¿πÈ∑ª ¡ÚæÒ «Ò÷∆ ˛ Ï∂ÈÂ∆, «Ú⁄ Úæ‚≈ ’«¡≈È≈Õ
¿π‘ ¡≈÷Á∂ ‘π‰ ¡√ƒ Âπ‘≈‚∂ È≈Ò ‘ª, √π‰Ø ’√Ó ’π≈È≈Õ
Í È≈ «Î∆¬∂ «¬√ ◊æÒ ÂØ∫, Ò≈‘ ¬∆Ó≈È≈Õ”
Ú˜∆ ¡≈÷∂ Ï≈ÁÙ≈‘ ˘ : “»ø √π‰ √πÒÂ≈È≈Õ
Â∂ Ï≈ÁÙ≈‘ª Á∂ ¯∂Ï Á≈ ’√Ó Ï‘≈È≈Õ
˙Ê∂ ¡ÚÒ ÿæÒ∆¬∂ ¬∂Ò⁄∆, Ϋ‘Ó∆Á≈ Á≈È≈Õ
¿π‘ ¡◊∑ª ¡≈¬∂ Ú∂÷ ’∂, √ÂÒ √«Ó¡≈È≈Õ
˙Ê∂ ’∂‚π’∂ ÒÙ’ «¬æ¯≈’, ‘Ø ’∂‚ ÷˜≈È≈Õ
√≈„∂ ÈΩ∫ √Ω ’Ø‘ «Ú⁄, √Ì ÓπÒ’ Ï∂◊≈È≈Õ
Ó ¡Ω÷≈ ‘ØÚ∂ ¡≈™Á≈, ≈‘ ’∂‘Û∂ ‹≈È≈Õ”
È≈Á Ù≈‘ È∂ ¡≈͉∂ Ú˜∆ Ï≈’∆ ı≈È ˘ «’‘≈ó“Á∂÷Ø, «‘øÁπ√Â≈È∆¡ª
È∂ «¬‘ «⁄æ·∆ «Ò÷∆ ˛Õ ¿πÈ∑ª Í«‘Òª ª æÏ ¡æ◊∂ ¡˜ ’∆Â∆ ˛ Â∂ È≈Ò ’πfi
Îπ‡’Ò ◊æÒª ’∆Â∆¡ª ‘ÈÕ ¿π‘ ’«‘øÁ∂ ‘È «’ ¡√ƒ ’π≈È Á∆ √‘πø ÷≈ ’∂
’«‘øÁ∂ ‘ª «’ ‘π‰ ¡√ƒ Âπ‘≈‚∂ √≈Ê∆ ‘ª ¡Â∂ ¬∂√ Ú≈¡Á∂ ÂØ∫ Óπæ’ ’∂ Ï∂-¬∆Ó≈È
È‘ƒ ‘ØÚª◊∂Õ” Ú˜∆ È∂ Ï≈ÁÙ≈‘ ˘ ¿πµÂ «ÁæÂ≈, “‘˜» Ï≈ÁÙ≈‘ √Ò≈ÓÂ!
√π‰ØÕ ’√Ó ÷≈‰∆ ª ≈‹È∆Â∆ «Ú⁄ «È∆ ËØ÷∂ Á∆ ⁄≈Ò ‘πøÁ∆ ¬∂Õ «¬√ Ò¬∆
¡√ƒ Í«‘Òª ¿πÊ∂ «¬’ ‘π«Ù¡≈ Â∂ «√¡≈‰≈ Á»Â (√øÁ∂Ù’) Ì∂‹∆¬∂Õ ¿π‘ ¿πÊØ∫
Á≈ ¿πµÍØ∫ ÊæÒ∂ Âæ’ √≈≈ ‘≈Ò Í∂Ù◊∆ Á∂÷ ’∂ ¡≈Ú∂ «’ ¿πÊØ∫ Á∆ ÎΩ‹ «Ú⁄
«ÓÒ≈Í «’‘Ø «‹‘≈ ˛ ¡Â∂ «’øÈ≈ ’π ÷˜≈È≈ ˛Õ ¿π‘ (’øË≈ ÂØ∫ «ÁæÒ∆ Âæ’ Á∂)
√≈„∂ ÈΩ∫ √Ω ’Ø‘ «Ï◊≈È∂ ÓπÒ’ Á≈ ·∆’ ·≈’ ÍÂ≈ ’ ’∂ ¡≈Ú∂ «‹√ È≈Ò √≈‚∂
ÒÙ’ ˘ ’øË≈ ÂØ∫ «ÁæÒ∆ Âæ’ Í‘πø⁄‰ Á≈ ≈‘ ÍÂ≈ Òæ◊ ‹≈¬∂ Â∂ Ú≈Í√∆ ¿πµÂ∂
Ú∆ ’ج∆ ¡Ω«÷¡≈¬∆ È≈ ‘ØÚ∂Õ”
Ïæ’∆ ıª Ú˜∆ ˘ Ï≈ÁÙ≈‘ ÎÓ≈¬∂ :
“Áæ√ ÷ª ’∂‘Û≈ ÿæÒ∆¬∂ ¬∂Ò⁄∆, ‹∂‘Û≈ «ÁæÒ∆ ‹≈¬∂Õ
¿π‘ ◊æÒª ’∂ ÷ȪÁ∆¡ª, ÓÂÒÏ √Ófi≈¬∂Õ
‹≈ «ÓÒ∂ (ÓÈ√» ¡Ò∆) «È˜≈Ó ÓπÒ’ ˘ ¯∆’ ω≈¬∂Õ
¿π‘ ’πÒ ‘’∆’ «‘øÁ Á∆, ÓπÛ «Ò÷ Í‘πø⁄≈¬∂Õ
¡√ª «Ò÷∂ ¿πÈ∑ª Á∂ ”Â∂ ¡ÓÒ ’, ÒÙ’ Óø◊Ú≈¬∂Õ
’¬∆ Òæ÷ Í·≈‰ ÚÒ≈«¬Â∆, ¬∆≈ÈØ∫ ¡≈¬∂Õ
«¬’ ⁄Û∑∂ ’≈⁄∆ ÏøÁØ∫, ı⁄ ÷π‹∆ Í≈¬∂Õ
131
’πfi Ó·≈¬∆ Â∂ ÷ø‚ Ï«ø‹ Á∂, Ì≈ √≈Ê ÒÁ≈¬∂Õ
Òæ÷ ÁπøÏ∂ ÎÏ≈‘ Ó≈√ Á∂, ¡æ‹Û ‘’Ú≈¬∂Õ
Òæ÷ ´‡∂∂ ÷≈‹∆, Ìπ‹∆ ⁄Û∑ ¡≈¬∂Õ
“Ï’∆ ıª! »ø ‘∆ Áæ√ «’ «’√ ˘ √øÁ∂Ù’ ω≈ ’∂ «ÁæÒ∆ Ì∂‹∆¬∂ ‹Ø Í«Û∑¡ª
«Ò«÷¡ª Ú≈Ò∆¡ª «√¡≈‰∆¡ª ◊æÒª ’∂ Â∂ ¡≈͉≈ ÂÒÏ √Ófi≈¬∂Õ ¿π‘
ÓÈ√» ¡Ò∆ «È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ ˘ Ú∆ «ÓÒ∂ Â∂ ¿π‘Á∂ È≈Ò ÁØ√Â∆ ◊ø„ ÒÚ∂
Â∂ ¿πÊØ∫ «‘øÁ Á∂ ’πæÒ ‘≈Ò≈ «Ò÷ Ì∂‹∂Õ ¡√ª ¿πÈ∑ª Á∂ «Ò÷∂ ¡Èπ√≈ ¡ÓÒ
’’∂ ¯Ω‹ª Óø◊Ú≈ Ò¬∆¡ª ‘ÈÕ ¬∆≈È Â∂ ‘Ø Á∂Ùª ÂØ∫ ’¬∆ Òæ÷ Í·≈‰ ¬∂Ê∂
Í‘πø⁄ ◊¬∂ ‘ÈÕ ’¬∆ ’≈⁄∆ ÏøÁ◊≈‘ ÂØ∫ ⁄Û∑∂ ‘È Â∂ ¿πÈ∑ª È∂ √¯ Á∆ √Á
¡≈͉∂ ÿØ«Û¡ª Á∆¡ª ¤æ‡ª «Ú⁄ Í≈¬∆ ‘ج∆ ˛Õ ’πfi ’π È∂ Ó«·¡≈¬∆, ÷ø‚ Â∂
⁄ΩÒª Á≈ («¬’ Ó‰) Ì≈ Ú∆ È≈Ò Òæ«Á¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ˛Õ ¿π‘ ¡≈͉∂ È≈Ò Ó؇∂-
Ó؇∂ Ó≈√ Ú≈Ò∂ Òæ÷ª Áπø«Ï¡ª Á∂ «¬æ‹Û Ú∆ ‘’Ú≈¬∆ Ò¬∆ ¡≈ ‘∂ ‘È ¡Â∂ Òæ÷ª
÷≈‹∆ Â∂ Ìπ‹∆ ´‡∂∂ Ú∆ ¿πÈ∑ª Á∂ È≈Ò ‘∆ ⁄Û∑ ¡≈¬∂ ‘ÈÕ
Â∂ ÂøÏ» ÏøÈ √Ò∆«Â¡ª, ‘≈Ï∆ ÒæÁÚ≈¬∂Õ
√À ˙‚ Î≈Ù Â∂ Ï∂ÒÁ≈, ÈΩ’ ÷Ú≈¬∂Õ
’ √Â∂ ÂØΪ Ú≈√Â∂, Í‘≈Û ’æ‡Ú≈¬∂Õ
Í ‘π‰ ’∆’ Í‘∆¡≈ ◊æ‚ Á≈, «¬‘ ÷≈Ò∆ ‹≈¬∂Õ”
¡√ª ÂøÏ» ’È≈ª ¡≈«Á √Ò∆Â∆¡ª (‡≈‡ Á∂ Úæ‚∂ ÊÀ«Ò¡ª) «Ú⁄ ÏøÈ∑Ú≈
’∂ ‘≈Ê∆¡ª ¿πµÂ∂ ÒÁÚ≈ Ò¬∂ ‘ج∂ ‘ÈÕ ¡√ª √À∫’Û∂ ÒØ’ ÷»‘ ¡Â∂ ‡Ø¬∂ Íπ應
Ú≈Ò∂ ÎÙª ”Â∂ Á∆¡ª «Ú¤≈¿π‰ Ú≈Ò∂ ¡Â∂ ÂøÏ» ◊悉 Ú≈Ò∂ Ï∂Ò⁄≈ Ó˜Á»
ÈΩ’ æ÷ Ò¬∂ ‘ج∂ ‘ÈÕ ¡√ª ¡≈͉∆¡ª ÂØͪ Òøÿ≈¿π‰ Ò¬∆ ≈‘ ω≈¿π‰
Ú≈√Â∂ Í‘≈Û «¤ÒÚ≈ «ÁæÂ∂ ‘ÈÕ ‘π‰ ‹ÁØ∫ «’ ⁄Û∑≈¬∆ Á≈ √≈≈ ÍÃÏøË ‘Ø ¸æ’≈
˛ ª «¬‘ «’√ Â∑ª ÷≈Ò∆ ‹≈ √’Á≈ ˛?”
AH. Ïæ’∆ ıª ÚæÒØ∫ √øÁ∂Ù’ (Ù≈‘Ï≈˜ ıª) Ì∂‹‰ Á≈ √πfi≈¡
Ï≈ÁÙ≈‘ ˘ ¡≈÷Á≈, Ú˜∆ ı≈È Ï≈’∆ :
“Â∂ ‘˜Â, Ù≈‘Ï≈˜ ÷ª, ÿÒ∆¬∂ ¬∂Ò⁄∆, ÌÂ∆‹≈ ˜≈Â∆Õ”
ÿØÛ≈ ’∆Ó Òæ÷ Á≈, ˜∆È ˜∆ ÏÈ≈Â∆Õ
¿π√˘ «÷æÒ Ï÷Ù∆ Ï≈ÁÙ≈‘, √Ï ÍØÙ≈’∆Õ
Ï«‘ ◊ØÙ∂ ı≈È Ù≈‘Ï≈˜ ˘, ¿π√ ¬∂‘ ◊æÒ ¡≈÷∆ :
Ï≈ÁÙ≈‘ È≈Á Ù≈‘ ˘ Ï’∆ ıª Ú˜∆ È∂ «’‘≈, “‘˜»! ¡≈͉∂ («Èæ‹∆)
√’∂ ÌÂ∆‹∂ Ù≈‘Ï≈˜ ıª ˘ √øÁ∂Ù’ ω≈ ’∂ Ì∂‹ØÕ” (È≈Á Ù≈‘ È∂) ¿π√ ˘ «¬’
132
Òæ÷ Á≈ ’∆ÓÂ∆ ÿØÛ≈ «ÁæÂ≈, «‹√ ¿πµÂ∂ √πÈ«‘∆ ÏÈ≈ Á≈ «√Â≈∂Á≈ ÍÒ≈‰≈
«Í¡≈ √∆Õ Ï≈ÁÙ≈‘ È∂ Ù≈‘Ï≈˜ ıª ˘ «¬È≈Ó Ú‹Ø∫ ¡≈͉∂ √Ì∂ ’æÍÛ∂ Ò≈‘ ’∂
(«÷Ò¡Â) Ïı√ ’∂ Á∂ «ÁæÂ∂ ¡Â∂ «¬’ªÂ «Ú⁄ «Ï·≈ ’∂ ¿π‘˘ «¬‘ ◊æÒ
√Ófi≈¬∆ó
“Âπ√ª ’È∆ È≈‘ƒ Â◊≈ÎÒ∆ ‡πÈ≈ «ÁÈ ≈ƒÕ
‹≈ «ÓÒ‰≈ ÓÈ√» ¡Ò∆ «È˜≈Ó ÓπÒ’ ˘, √Ófi≈¿π‰∆¡ª
Ï≈ƒÕ
˙‘ Ò≈ÚÈ ıª ‘æÊ ’π≈È Â∂, «’ ˛ Íæ’∂ √≈Ê∆Õ
¡æ‹ ’æÒ ‹≈‰Ø ÿæ«Â¡≈; Ó»ø‘ ◊ØÙ ’≈Â∆Õ
È≈Ò∂ ¡‡’ Â∂ √≈˘ ¡≈ «ÓÒ‰, ’ ÏÛ∆ ⁄Ò≈’∆Õ
Í ÓÀ∫ ÒØ‘∆ ’ª ’øË≈ «Ú⁄, Ò≈‘Ω «Ú√≈÷∆Õ”
Ó√Ò‘ Â◊∆ «Ú⁄≈, ¡≈÷∂ È≈Á Ù≈‘ :
“«Ò÷Ø ı √Ú≈ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ ˘Õ
Â√Ï∆‘ Â∂ ÂÒÚ≈, Ì∂‹Ø Í∂Ù-’ϘÕ
«¬’ ‡ØÍ∆ «ÂæÒ∂Á≈, ‹Û∑ ‹Ú≈«‘∆Õ
“Âπ√ƒ ¡‰◊«‘Ò∆ È‘ƒ ’È∆, «ÁÈ-≈ ÂπÁ∂ «‘‰≈Õ («ÁæÒ∆ Í‘πø⁄
’∂) ÓÈ» ¡Ò∆ «È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ ˘ «ÓÒ ÒÀ‰≈ Â∂ ¿πÈ∑ª ˘ √Ì ◊æÒª √Ófi≈
Á∂‰∆¡ªÕ ‹∂ ¿π‘ √≈‚∂ Íæ’∂ √≈Ê∆ ‘È Âª ’π≈È ”Â∂ ‘æÊ æ÷ ’∂ √‘πø ¸æ’‰Õ ¿πÈ∑ª
˘ ’«‘ Á∂‰≈ «’ √≈‚∆¡ª ÂÒÚ≈ª Á∂ Ó»ø‘ª «Ú⁄ Ó≈√ ¤∂Â∆ ‘∆ ÍÀ‰ Ú≈Ò≈ ˛
(Ì≈Ú, ¡√ƒ ‹ø◊ ¤∂Â∆ ‘∆ ¤∂Û «Á¡ª◊∂)Õ È≈Ò∂ ¿πÈ∑ª ˘ ’‘ƒ «’ ¿π‘ «’√∂
⁄Ò≈’∆ È≈Ò √≈˘ ¡‡’ ”Â∂ ¡æ◊ÒÚª„∆ ¡≈ «ÓÒ‰Õ Ó∂∆ √Ò≈‘ ˛ «’ ÓÀ∫
(¡«Â Á∆¡ª √Á∆¡ª) ÒØ‘Û∆ ’øË≈ «Ú⁄ Òøÿ≈Úª Â∂ (◊Ó∆¡ª Á∂ Ùπ» «Ú⁄)
«Ú√≈÷∆ ˘ Ò≈‘Ω ‹≈ Í‘πø⁄ªÕ” È≈Á Ù≈‘ È∂ √Ø⁄ «Ú⁄≈ ’∂ ¡≈͉∂ È∆Â∆Ú≈È
Ú˜∆ ˘ «’‘≈ó“Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ ˘ ÏÛ≈ √Ú≈ ’∂ «¬’ ı «Ò÷ØÕ ¿π√ ˘ «¬’
Ó≈Ò≈ Â∂ «¬’ ÂÒÚ≈ (÷ø‹) Ú∆ Ì∂‹ØÕ «ÂæÒ∂Á≈ ’æ„∆ ‘ج∆ Â∂ ‘∆«¡ª È≈Ò
‹Û∆ ‘ج∆ «¬’ ‡ØÍ∆ Ú∆ Ì∂‹ «Á˙Õ”
Âπ√ƒ ‘ØÚØ «Â¡≈, ¡√ƒ Ì∆ ¡ªÚÁ∂Õ
¡√ª «ÁÒ «Ú⁄ ˛ Â’≈, ⁄Ø’≈ ≈ «ÁÈÕ
⁄Û∑ Ó≈ª ¡≈‰ ’øË≈Ø∫, ’≈ÏÒ Á∂ Ù«‘ ˘Õ
Í Ú∂÷‰≈ ˛ «¬’ Ï≈, ÓÀ∫ ‘≈Â≈ «‘øÁ Á≈Õ”
¿π‘˘ «Ò÷Ø «’ ¿π‘ «Â¡≈-Ï-«Â¡≈ ‘Ø ‹≈‰, ¡√ƒ Í‘πø⁄‰ ‘∆ Ú≈Ò∂
133
‘ªÕ √≈‚∂ «ÁÒª «Ú⁄ ÏÛ∆ Á∂ ÂØ∫ «÷æ⁄ØÂ≈‰ ω∆ ‘ج∆ ˛ «’ ’øË≈ ÂØ∫ ⁄Û∑≈¬∆
’’∂ ’≈ÏÒ ˘ «‹æÂ∆¬∂Õ Í, ¬∂√ ÂØ∫ Ú∆ Úæ‚∆ √æË «‘øÁπ√Â≈È Á≈ «¬Ò≈’≈
Á∂÷‰ Á∆ ˛Õ”
AI. ¬∂Ò⁄∆ Á≈ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ ˘ «⁄æ·∆ Á∂‰≈
‹Ø «Ò«÷¡≈ √∆ ¬∂Ò⁄∆, ÷Û ◊π˜≈È∆ :
“Â∂ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ ¸◊æ«Â¡ª, √π‰ Ï≈Ï¡≈È∆Õ
¬∂‘≈ ÂÀ˘ ÿæÒ∆¡≈, Ï≈ÁÙ≈‘ «ÈÙ≈È∆Õ
Ó ’ج∆ «ÁÒ «Ú⁄ ‹≈‰ÁØ∫, ’ ÏÛ∆ «◊≈È∆Õ
√øÁ∂Ù’ È∂ ¿π‘ «Ò«÷¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ı Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ ˘ Í‘πø⁄≈ «ÁæÂ≈ Â∂
«’‘≈, “‘∂ Ï≈Ï-ÚøÙ∆ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ ¸◊æÂ∂! «¬‘ ÂÀ˘ Ï≈ÁÙ≈‘ (È≈Á Ù≈‘) È∂
«ÈÙ≈È∆ Ì∂‹∆ ˛Õ «ÁÒ «Ú⁄ ’ج∆ ȯ È≈ «Ò¡≈ÚƒÕ
‹≈ Â∂ ÷ø‚≈ ¸æ’ ÒÀ, Í∂Ù≈ √πÒÂ≈È∆Õ
È‘ƒ ◊æÒ Â√Ï∆‘ «√ ’πæÒ≈‘ Ë, ¿π· ‘Ø √ÀÒ≈È∆Õ
Óπ‘øÓÁÙ≈‘ ¡Ó∆ª ¡≈Í«‰¡ª ˘, √æÁ ’∂ Ï«‘ ’∂ √Ò≈‘ª :
“Ô≈! ¬∂‘ ’Ω‰ ’Ó∆È≈ ¡≈ÁÓ∆, ÏØÒ∂ Ï≈ÁÙ≈‘ªÕ
¬∂‘˘ «Á˙ ‹Ú≈Ï Ú’∆Ò ˘, ÓπÛ ‹≈¬∂ «Í¤≈‘ªÕ
¬∂‘ Ò¬∂ √π ’øË≈ Á∆, ‘Ø ’≈ÏÒ Á∆ ≈‘ªÕ
‹≈ Â∂ Ï≈ÁÙ≈‘ª Á∂ Í∂Ù∂ ¡Èπ√≈ ÂÒÚ≈ ¸æ’ ÒÀ, È‘ƒ Â∂ ◊Ò «Ú⁄
Ó≈Ò≈ Í≈ ÒÀ ¡Â∂ «√ ”Â∂ ’πÒ∑≈ æ÷ ’∂ ÓÂ≈ (¯’∆) ω ‹≈‘Õ” Óπ‘øÓÁ Ù≈‘
È∂ ¡≈͉∂ ¡Ó∆ª Ú˜∆ª ˘ ÏπÒ≈«¬¡≈ Â∂ √Ò≈‘-ÓÙÚ≈ ’È Òæ◊≈, “Ô≈Ø!
«¬‘ ÿ‡∆¡≈ «‹‘≈ ÏøÁ≈ ’Ω‰ ¬∂? «‹√ ˘ Ï≈ÁÙ≈‘ª È≈Ò ◊æÒ ’È Á∆ Ú∆
‹≈⁄ È‘ƒÕ ¬∂√ √øÁ∂Ù’ ˘ ¿πµÂ «Á˙ «’ «¬‘ ¸æÍ-⁄πÍ∆Â≈ «Íæ¤∂ ÓπÛ ‹≈¬∂ Â∂
’≈ÏÒ Á∂ √«Â˙∫ Òøÿ ’∂ ’øË≈ Á∆ ıÏ √π Ҭ∂Õ
¬∂‘Á∆ ÓÙ‘æÁ Â∂ «‘≈ ˘, ÿ Â∂◊∆ ◊≈‘ªÕ
‹∂‘Û∆ ’∆Â∆ √∆ ÂÀÓ» È∂, ’ÂÒ≈Ó «√Í≈‘ªÕ
ÓÀ∫ ª ⁄Û∑ ’∂ «’Ò∑≈ ’øË≈ Á≈, √‰∂ Ïπ‹ƒ „≈‘ªÕ
˙‘Á∂ Ëª ÏÈ∂∂ «˜Óƒ Â∂, Óπ«È¡≈Á ¿πÂ≈‘ªÕ
¬∂‘Á∆ √≈Ûª Ï≈Ò≈√≈ ÓÀ∫, Á∂ ¡æ◊∆ Ì≈‘ªÕ
’≈ÏÒ ؉ Í·≈‰∆¡ª, ’ ÷Ò∆¡ª Ï≈‘ªÕ
Í Ù≈«¬Á √Ófi‰◊∂ ª ÚÒ≈«¬Â∆ ‹ª ¡≈ÚÈ∂ ◊∆ ¡’Ò
ÂÁ≈‘ªÕ
134
 ÓÀ∫ «¬È∑ª Á∂ ÓÙ‘æÁ Â∂ «‘≈√ Á∂ «¬Ò≈«’¡ª ˘ ÂÒÚ≈ Á∂ ˜Ø È≈Ò
«ÒÂ≈Û √π懪◊≈Õ ‹Ø ’ÂÒ-¬∂-¡≈Ó (√≈‚∂ Ϙπ◊) ÂÀÓ» Á∆ ÎΩ‹ È∂ «¬È∑ª Á∂
Á∂Ù «Ú⁄ Ó⁄≈¬∆ √∆, ÓÀ∫ Ú∆ «¬È∑ª È≈Ò ÓπÛ ˙√∂ Â∑ª ‘∆ ’ª◊≈Õ ÓÀ∫ «¬È∑ª Á≈
’øË≈ Á≈ «’Ò∑≈ √‰∂ Ïπ‹ª Á∂ „«‘ „∂∆ ’’∂ ÍÀª ‘∂· «ÒÂ≈Û √π懪◊≈Õ ÓÀ∫
¿π√ «’Ò∑∂ ˘ Íπæ«·¡ª ’’∂ ¿π‘Á∂ ÏÈ∂∂ ˜Ó∆È «Ú⁄ ◊æ‚ «Á¡ª◊≈ Â∂ È∆‘ª
¿πµÍ ÚæÒ ’ «Á¡ª◊≈Õ ÓÀ∫ «¬È∑ª Á≈ Ï≈Ò≈√≈ (¡¯◊≈«È√Â≈È Á≈ «’Ò∑≈)
¡æ◊ Á∂ ̪ÏÛ≈ È≈Ò √≈Û «Á¡ª◊≈Õ «¬√ ÂÏ≈‘∆ ÂØ∫ Áπ÷∆ ‘Ø ’∂ ’≈ÏÒ Á∆¡ª
Í·≈‰∆¡ª ¿πµ⁄∆¡ª Ï≈‘ª ’ ’∂ Áπ‘æÊÛª Ó≈ Ó≈ ’∂ ؉◊∆¡ªÕ ‹ÁØ∫ «¬È∑ª
˘ «¬øfi ¡’Ò «√÷≈ «Á¡ª◊≈ ª ‘∆ «¬È∑ª ¬∆≈È∆¡ª ˘ ‘ØÙ ¡≈¬∂◊∆Õ”
B@. ¬∂Ò⁄∆ Â∂ «È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ Á∆¡ª ◊Ø∫Áª
√π‰ ’∂ √π÷ÓÈ Ù≈‘Ï≈˜ ı≈È ˘, Ò◊ ◊¬∆ ˛≈È∆ :
Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á≈ «¬‘ «È‚Â≈ Ì«¡≈ ‹Ú≈Ï √π‰ ’∂ Ù≈‘Ï≈˜ ÷ª (È≈Á
Ù≈‘ Á≈ ¬∂Ò⁄∆) ÏÛ≈ ˛≈È ‘Ø«¬¡≈Õ
“Â∂ Ó ’ج∆ Áˆ≈ ’Ó≈¿π∫«Á˙, Âπ√ƒ «‘øÁπ√Â≈È∆Õ
¬∂‘ ª ’∂ Âπ‘≈‚≈ Ï≈ÁÙ≈‘, Á≈Ú≈ ¡√Ó≈È∆Õ”
ÓÈ√» ¡Ò∆ ’‘∂ Ù≈‘Ï≈˜ ˘, «¬’ √π÷ÓÈ ˜Ï≈È∆ :
“Â∂ ’ÒÓª Í≈’ √»Ò Á≈, ¡Â∂ ‘æÁ Óπ√ÒÓ≈È∆Õ
¡√ƒ «¬’ È‘ƒ ¬∂‘Á∂ È≈Ò Á∂, ˛ ¡ª √æÌ∂ ÷≈Ó∆Õ
Â∂ Â∆ È≈ ⁄ÒÁ∂ È≈Ï’Ø∫,” «ÏÈ ◊π‰ƒ ’Ó≈È∆Õ
Â∂ «’¡≈ ’πÙÂ∆ ÌÒÚ≈È Á∆, «ÏÈ ˜Ø ‹Ú≈È∆Õ
Â∂ Ï≈fiØ∫ ÷≈ÚøÁ Á∂ «’¡≈ ’∂, «Ùø◊≈ ˜È≈È∆Õ
«¬’ È≈ Ò≈Û≈ √Ø∫‘Á≈; ‹∆Á∂ È≈Ò È≈ ‹ªflƒÕ
Â∂ «¬’Ø ¬∂‘Á∂ È≈Ò ˛, ı≈È ÁΩª ¬∆≈È∆Õ
Ô≈ Ï∂◊Ó √‰∂ √‘∂Ò∆¡ª, ÓÒ’≈ ˜Ó≈È∆Õ
Âπ√ƒ Òªÿ≈ Í≈¿π ¡‡’ ÂØ∫, Í·≈‰ Áπ≈È∆Õ
¡√ƒ Á¬∆¬∂ Ù∆È∆ Í∆ Á∆, Ï’∂ ’πÏ≈È∆Õ
Í «‹ÂÈ∂ «‘øÁπ√Â≈È∆¬∂, √Ì Á≈Ú≈ ˆπÒ≈Ó∆Õ”
¿π‘È∂ ÓÈ√» ¡Ò∆ «È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ ˘ «’‘≈ «’ “Âπ√ƒ «‘øÁπ√Â≈È∆
(«‹È∑ª È∂ √≈˘ «‘øÁ ¿πµÂ∂ ‘ÓÒ∂ Ò¬∆ √æÁ≈ Ì∂«‹¡≈ ˛) «’Â∂ √≈‚∂ È≈Ò ËØ÷≈
ª È‘ƒ ’ ‘∂, «’™«’ Âπ‘≈‚≈ Ï≈ÁÙ≈‘ ª æÏ «‹æ‚∂ Úæ‚∂ Á≈¬∆¬∂ È≈Ò
◊æÒª ’Á≈ ˛? ÓÈ√» ¡Ò∆ «È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ È∂ (È≈Á Ù≈‘ Á∂ ¬∂Ò⁄∆)
135
Ù≈‘Ï≈˜ ÷ª ˘ «¬’ ◊æÒ ’‘∆ «’ “¡√ƒ æÏ Á∂ Í«ÚæÂ √øÁ∂Ù’ ‘˜ Óπ‘øÓÁ
√≈«‘Ï Á∂ ’ÒÓØ (Ó»Ò ÓøÂ) Â∂ «¬√Ò≈Ó ËÓ Á∆ √‘πø ÷≈ ’∂ ’«‘øÁ∂ ‘ª «’ √≈‚∂
«Ú⁄Ø∫ «¬’ Ú∆ «¬‘Á≈ ‘Ó≈«¬Â∆ È‘ƒ, √æÌ∂ ‘∆ ’æ⁄∂ ‘ÈÕ «‹øÈ∆ Á∂ Âæ’ ’Ó≈È
Á∆ ’Ó≈È∆ (√Í«ø◊) ˜ØÁ≈ È≈ ‘ØÚ∂, ’Á∂ ’Ó≈È Á∆ È≈Ï’ (ÈÒ’∆) «Ú⁄Ø∫
Â∆ Ï≈‘ È‘ƒ «È’ÒÁ≈Õ ‹∂ Í«‘ÒÚ≈È «Ú⁄ ‹Ú≈Ȫ «‹‘≈ ˜Ø ‘∆ È≈ ‘ج∂
ª ¿π‘È∂ ’∆ ’πÙÂ∆ ÒÛÈ∆ ¬∂ø? ÍÂ∆ ÚæÒØ∫ «Â¡≈◊∆ ‘ج∆ ˜È≈È∆ «’Ú∂∫ «Ùø◊≈
’ √’Á∆ ¬∂? «‹√ Ò≈Û∂ Á∂ È≈Ò ‹øfl È≈ ‘ØÚ∂ ¿π‘ «’Ú∂∫ √Ø‘‰≈ ÎÏ √’Á≈ ˛?
Ï≈ÁÙ≈‘ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∂ È≈Ò Âª «¬’æÒ≈ ¬∆≈È∆ ¡Ó∆ ı≈È ÁΩª ‘∆ ˛Õ ‹ª
Î∂ «¬‘Á∆ Ï∂◊Ó, ÓÒ’≈ ˜Ó≈È∆ Â∂ ¿π‘Á∆¡ª √‘∂Ò∆¡ª «¬‘Á∂ È≈Ò ‘ÈÕ
Âπ√ƒ Áπ≈È∆¡ª Â∂ Í·≈‰ª ˘ È≈Ò ÒÀ ’∂ ¡‡’ ˘ Í≈ ’ØÕ ¡√ƒ Âπ‘≈‚∆ √πæ÷
«Ú⁄≈Á∂ ‘ج∂ Í∆ª ¡æ◊∂ Ù∆È∆ ⁄Û∑≈™Á∂ ‘ª Â∂ Ïæ’∂ Á∆ ÏÒ∆ Á∂∫Á∂ ‘ªóÂπ√ƒ
«¬‘ Ô’∆È æ÷Ø «’ «‹øÈ∂ Ú∆ «‘øÁπ√Â≈È∆ ¡Ó∆ ‘È, ¿π‘ √Ì Âπ‘≈‚∆ ¬∆È
ÓøÈ ÒÀ‰◊∂Õ”
BA. ¬∂Ò⁄∆ Á∆ «⁄æ·∆ È≈Á Ù≈‘ ÚæÒ
Â∂ Ï«‘ «ÁæÒ∆˙∫ «Ò«÷¡≈ ¬∂Ò⁄∆, √π‰ È≈Á Ù≈‘ :
“Â∂ ⁄Û∑’∂ ¡≈ «ÈÙø◊ »ø, ‘Ø Ï∂ÍÚ≈‘Õ
Â∂ ¬∂‘Á≈ È≈ ’ج∆ ¡≈’Ò Ú˜∆ ˛, È≈ ÓÁ «√Í≈‘Õ
¬∂Ê∂ ÿ≈‡≈ Ú≈Ë≈ ’πfi È≈, È≈ „’∆ „≈‘Õ
È≈ ’ج∆ ’æ÷ È≈ ÍØ‘Ò∆, È≈ fi≈Û∆ fi≈‘Õ
Â∂ È≈ ’ج∆ ÍπÒ Ï‰≈Ú‰≈, È≈ «ÓøÈ ÓæÒ≈‘Õ
È≈Á Ù≈‘ Á∂ √øÁ∂Ù’ (Ù≈‘Ï≈˜ ıª) È∂ «ÁæÒ∆ ÂØ∫ ¿π‘˘ «¬’ «⁄æ·∆
«Ò÷∆, “Âπ√ƒ «ÈËÛ’ Â∂ Ï∂«Î’ ‘Ø ’∂ ‘ÓÒ≈ ’ØÕ ¬∂Ê∂ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∂ Í≈√ È≈
ª ’ج∆ «√¡≈‰≈ Ú˜∆ ˛ Â∂ È≈ ‘∆ ¡‰÷∆Ò≈ ‹ÈÀÒ ˛Õ ¬∂Ê∂ «’√∂ ˘ ȯ∂
Èπ’√≈È Á∆ √Øfi∆ È‘ƒ Â∂ È≈ ‘∆ ÒæÊ∆ ⁄Û∑∆ Á∆ ÍÚ≈‘ ˛Õ («ÁæÒ∆ Á≈ √≈≈
√Â≈ √≈¯ ˛) √Â∂ «Ú⁄ ’ج∆ Â∆Ò∑≈, ÍØ‘Ò∆, fi≈Û∆ ‹ª ’ø‚≈ È‘ƒÕ È≈ «’√∂
Á«¡≈ ”Â∂ ÍπÒ Ï‰Ú≈¿π‰≈ ÍÀ‰≈ ˛ ¡Â∂ È≈ ‘∆ ÓæÒ≈‘ª Á∂ ÂÒ∂ ’愉 Á∆
ÒØÛ ÍÀ‰∆ ˛Õ
Â∂ √æÌ∂ ÈÁ∆¡ª ÷πÙ’ È∂, Óπæ„ ˜≈ «¬’ Ú≈‘Õ
¬∂‘ «ÁæÒ∆ ÷Û∆ ¿π‚∆’Á∆, Ó∂≈ ’Ø «Ú¡≈‘Õ
Â∂ ÓÀ˘ ø‚∆ ˘ ¡≈‰ √π‘≈◊ Á∂, È‘ƒ ÒÀ ÓÈ∆¿»∫ Î≈‘Õ
‹∂ »ø √≈«‘Ï ˛∫ ÂΩÎ∆’ Á≈, ¡≈È ÷ØÒ∑ƒ √≈‘Õ”
136
 «’™«’ √Ì ÈÁ∆¡ª ‹ª ª ¿πµ’∆¡ª ‘∆ ÷πÙ’ È∂ ‹ª «¬È∑ª Á∂ Óπæ„ «Ú⁄
˜≈ ’π Í≈‰∆ ˛Õ «ÁæÒ∆ «¬‘∆ ¿π‚∆’ ’ ‘∆ ˛ «’ “È≈Á Ù≈‘ ÓÀ˘ ÍÈ≈¿π‰
Ò¬∆ Ò≈Û≈ ω ’∂ ¡≈Ú∂ ª ‹Ø ÓÀ∫ ø‚∆ ÂØ∫ √π‘≈◊‰ ω √’ªÕ È‘ƒ ª ÓÀ∫ Î≈‘≈
ÒÀ ’∂ Ó ‹≈Úª◊∆Õ” «ÁæÒ∆ ’«‘øÁ∆ ˛ «’ “‹∂ »ø Â≈’ ‹ª √ÓæÊ≈ æ÷Á≈ ˛∫
ª ¤∂Â∆ Í‘πø⁄ ’∂ Ó∂∂ «Ú¡≈‘ Á≈ √≈‘≈ ÷ØÒ∑Õ”
BB. È≈Á Ù≈‘ Á∆ ’øË≈ ÂØ∫ ⁄Û∑≈¬∆
⁄Û∑∂ ’øË≈Ø∫ È≈Á Ù≈‘, ÁÓ≈Ó∂ ÂÏÒ’ Ú≈ ’∂Õ
Â∂ ¤π‡ ͬ∂ ‘Û∑ ˜πÒÓ Á∂, ’πÒ ÷Ò’ ¿π·∆ ’πÒ≈ ’∂Õ
Ó»ø‘ ¡≈«¬¡≈ ’πfi È‘ƒ ¤æ‚Á∂, ’ÂÒ≈Ó ’∂∫Á∂ È∂ ⁄≈ ’∂Õ
ˆ˜È∆ Â∂ ’≈ÏÒ ´«‡¡≈, ’πÒ Ê≈‰∂ ˜Ï∑≈ ’≈ ’∂Õ
ÍÙ≈Ú ‹Ò≈Ò≈Ï≈Á ˘, «‘Ó ’∆ÂØ È∂ ⁄≈ ’∂Õ
√‡ ÒØ‘≈ È≈√ ı≈È∆¬∂, ◊Ò «ÓÒ∂ È∂ ͇’∂ Í≈ ’∂Õ
È≈Á Ù≈‘ È∂ ÏÛ∂ „ØÒ È◊≈∂ Ú‹≈ ’∂ ’øË≈ ÂØ∫ ’»⁄ ’∆Â≈, ¿π‘È∂ ¬∂È≈
˜πÒÓ ’∆Â≈ «’ ’πÒ ÷Ò’Â «Ú⁄ ‘≈‘≈’≈ Ó⁄ ◊¬∆Õ ¿π√ Á∂ √À«È’ ¡≈͉∂
√‘Ó‰∂ ¡≈«¬¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ’ج∆ ‹∆Ú «‹¿»∫Á≈ È‘ƒ √È ¤æ‚Á∂ó√Ì ÒØ’ª ˘
’ÂÒ ’∆ ‹ªÁ∂ √ÈÕ ¿πÈ∑ª ˆ˜È∆ Â∂ ’≈ÏÒ Á∂ ’πÒ Ê≈‰∂ ’ÂÒ ’Ú≈ «ÁæÂ∂
¡Â∂ Ù«‘ª ˘ æ‹ ’∂ ´æ«‡¡≈Õ ¿πÈ∑ª È∂ «ÍÙ≈Ú Â∂ ‹Ò≈Ò≈Ï≈Á ˘ „≈‘ „∂∆
’∆Â≈Õ («ÍÙ≈Ú Á≈ ÓπˆÒ ◊ÚÈ) È≈«√ ÷≈È ‘«Ê¡≈ √πæ‡ ’∂ ◊Ò «Ú⁄
Íæ¨ Í≈ ’∂ È≈Á Ù≈‘ ˘ ‹≈ «Ó«Ò¡≈Õ
«Î ’∂ ‘ج∂ È∂ Í∂ÙÚ≈, ¸◊æÂ∂ Á≈ «ÈÓ’ Úøfl≈ ’∂Õ
’≈’∂ ÷ª ’’Ù≈Ò È∂, ‰ ’π‡ ÿ«Â¡≈ √π ¡≈ ’∂Õ
¿π‘ Ú∆ ˙Û’ Ó≈«¡≈, ¡æ· Í‘ ÒÛ≈¬∆ ÷≈ ’∂Õ
Â∂ ‚∂∂ ¿πÂ∂ ¡‡’ Á∂, ¿π‘ ’‡’ ‹π ÒæÊ∂ È∂ ¡≈ ’∂Õ
Í ıÏª «ÁæÒ∆ ÍΩ‘Â∆¡ª, ‹Ø ¡≈«¬¡≈ Ùƒ‘ ÿπÒ≈ ’∂Õ
√Ì ¡≈◊» ¸◊æÂ∂ (Óπ‘øÓÁ Ù≈‘) Á≈ ÷≈Ë≈ ‘Ø«¬¡≈ ¨‰ ‘≈Ó ’’∂ Í≈√∂
ÏÁÒ ◊¬∂Õ (¡‡’ Á∂ ‘≈’Ó) ’≈’∂ ı≈È ’’Ù≈Ò È∂ ÁπÙÓ‰ Á∆ ÏÊ∂∆ ÎΩ‹ Ó≈∆,
Í ¡ø ¿π‘ Ú∆ ¡æ· Í«‘ ÒÛ≈¬∆ ’’∂ Ó≈«¡≈ «◊¡≈ ¡Â∂ È≈Á Ù≈‘ Á∆
ÎΩ‹ È∂ ¡‡’ Í≈ ’’∂ ‚∂∂ Í≈ Ò¬∂Õ «ÁæÒ∆ ıÏª Í‘πø⁄ ◊¬∆¡ª «’ È≈Á Ù≈‘∆
ÎΩ‹ ‘≈ÏÛ∂ ‘ج∂ Ù∂ Úª◊ ÂÏ≈‘∆ Ó⁄≈™Á∆ ‘ج∆ ¡æ◊∂ ÚË∆ ¡≈ ‘∆ ˛Õ
BC. Á∂Ù «Ú⁄ ÿÏ≈‘‡ ÎÀÒ‰∆
ÁΩÒÂÚø ¡Ó∆ √Ì ’≈√Á ÁΩÛ≈¿π‰Õ
137
«¬’ ⁄Ï ‘¨‰∂ ÷≈ ’∂, «ÁÈ ≈ƒ Ë≈¿π‰Õ
¡◊Ò∂ «Í¤Ò∂ Í«‘ Á∆, ÒÀ ıÏ Í‘πø⁄≈¿π‰Õ
Â∂ ÷Ò’ª ‘؉ «¬’æ·∆¡ª, Ó⁄’» √πÈ≈¿π‰ :
√Ì ¡Ó∆ Â∂ ‘≈’Ó «ÁæÒ∆ ÚæÒ √øÁ∂Ù’ Ì∂‹ ‘∂ √ÈÕ «¬‘ √øÁ∂Ù’ Ó؇∂
Áπø«Ï¡ª Á≈ Ó≈√ ÷≈-÷≈ ’∂ «ÁÈ-≈ ÁΩÛ-Ìæ‹ ’Á∂ «‘øÁ∂ √È ¡Â∂ ‘
Í«‘ Á∆ ıÏ ÒÀ ’∂ ¡æ◊∂ Í‘πø⁄≈™Á∂ √ÈÕ «¬È∑ª Á∂ «¬Á-«◊Á Ì∆Ûª
«¬’æ·∆¡ª ‘Ø ‹ªÁ∆¡ª √È Â∂ ’øÏÁ∂ ‘ج∂ √øÁ∂Ù’ ¿πÈ∑ª ˘ ‘ÓÒ∂ Á∆¡ª ıÏª
«¬øfi √π‰≈™Á∂ √È:
“’ΩÓ ¡≈Ô»Á, Ó≈Ô»Á Á∆, Úæ„ ¡≈ÁÓ ÷≈¿π‰Õ
√Ω ÓÁ «¬’ «¬√Â∆, √ø◊ ≈ ‘ø‚≈¿π‰Õ
‹∂‘Û∆¡ª «Á‘πø ⁄øÈ Ó»Ò È≈ «‚æ·∆¡ª, ’æ„ Ï≈‘ Ï‘≈¿π‰Õ
Â∂ √π‰ √π‰ ◊æÒª Ï∆Ï∆¡ª, ÓØ‘∂ √πæ’ ‹≈¿π‰Õ
Â∂ «¬’Ȫ Á∆ ‘æʃ ’≈Â∆¡ª, Í∂‡ ¤π∆ ⁄Ò≈¿π‰Õ
«¬’ ‚»øÿ∂ ÌØ∂ ÷æ‡ ’∂, «Ú⁄ ˜∆ ÁÏ≈¿π‰Õ
«¬’ √≈Ú∆¡ª Í∆Ò∆¡ª ‘Ø ’∂, Ó ¡◊Á∆ ‹≈¿π‰Õ
«‹™ «⁄Û∆¡ª √æÍ Ú∂÷ ’∂, ¡≈ÁÓ «⁄⁄Ò≈¿π‰Õ
Â∂ ’∆ È◊ «¬’ „∂∆¡ª, È ≈‘ √Ó≈¿π‰Õ
«ÏÈ ÂØÏ≈ ʃ ¡≈ÁÓ∆, È≈ √π÷È ¡Ò≈¿π‰Õ
Â∂ æÏ≈ √Ø ’øÓ «’√∂ È Ó∂‡Èƒ, ‹∂‘Û∂ ÂÀ˘ Ì≈¿π‰Õ”
“È≈Á Ù≈‘ Á∂ ÎΩ‹∆ ª ¡≈Ô»Á Â∂ Ó≈Ô»Á «‹øȪ («Á¿π¡ª) Á∆ ¡ΩÒ≈Á
‘È ‹Ø ¡≈ÁÓ∆¡ª ˘ Ú∆ Úæ„ ’∂ ÷≈ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ ¿π‘ «¬’ «¬√Â∆ È≈Ò √Ω ÓÁ
«¬’ ≈ «Ú⁄ ÌØ◊ «ÚÒ≈√ ’ ÒÀ∫Á∂ ‘ÈÕ «¬‘ ÍÁ∂ «Ú⁄ «‘‰ Ú≈Ò∆¡ª
¿πÈ∑ª «¬√Â∆¡ª ˘ Ú∆ Ï≈‘ ’æ„ «Ò¡≈™Á∂ ‘È «‹‘Û∆¡ª ’Á∂ «ÁÈ∂ ‹ª
≈ƒ Ú∆ ÿØ∫ Ï≈‘ È‘ƒ √È «È’ÒÁ∆¡ªÕ «¬È∑ª Á∆¡ª ◊æÒª √π‰ ’∂
«¬√Â∆¡ª «¬È∑ª Á∂ Í‘πø⁄‰ ÂØ∫ Í«‘Òª ‘∆ √πæ’ ‹ªÁ∆¡ª ‘ÈÕ ’¬∆¡ª
«¬√Â∆¡ª È∂ ¬∂√ ˜πÒÓ ÂØ∫ ‚ ’∂ Í«‘Òª ‘∆ ¡≈͉∂ ‘æʃ ¡≈͉∂ «„悪 «Ú⁄
¤π∂ Ó≈ ’∂ ¡≈ÂÓÿ≈ ’ «Ò¡≈ ˛Õ ’¬∆¡ª «¬√Â∆¡ª È∂ ‚»øÿ∂ ‡Ø¬∂ Íπæ‡ ’∂
¡≈͉∂ √ØÈ∂ Á∂ ◊«‘‰∂ ÁæÏ «ÁæÂ∂ ‘ÈÕ ˆÓ È≈Ò √Ú≈¬∆¡ª Í∆Ò∆¡ª ‘Ø ’∂ ’¬∆
Í«‘Òª ‘∆ Ó ◊¬∆¡ª ‘ÈÕ È≈Á Ù≈‘∆ ÎΩ‹ª ˘ Á∂÷ ’∂ ÓÈπæ÷ «¬øfi ’πÒ≈™Á∂
‘È «‹Ú∂∫ «⁄Û∆¡ª √æÍ ˘ Ú∂÷ ’∂ «⁄⁄Ò≈™Á∆¡ª ‘ÈÕ √«Â¡ª ”Â∂ ¡≈ÁÓ∆
«¬øfi Èæ√∂ ¡≈ ‘∂ ‘È «‹Ú∂∫ ’∆Û∆¡ª ¡≈͉∂ ÌΩ‰ ”⁄Ø∫ «È’ÒÁ∆¡ª ‘ÈÕ (Èæ√∂
138
¡≈ ‘∂) ÒØ’ «√¯ “ÂΩÏ≈” (æÏ≈ Ï÷Ù Ò¬∆∫) Á≈ ÙÏÁ ÏØÒÁ∂ ‘∆ √π‰ƒÁ∂ ‘È Â∂
’«‘øÁ∂ ‘È «’ ‘∂ ÍÓ≈ÂÓ≈! ‹Ø ’øÓ ÂÀ˘ Ì≈™Á∂ ‘È ¿πÈ∑ª ˘ ‘؉ ÂØ∫ ’ج∆ Ø’
È‘ƒ √’Á≈Õ”
BD. ¡‡’ ÂØ∫ ¡æ◊∂ Úˉ≈
¡‡’ ÂØ∫ ⁄«Û∑¡≈ È≈Á Ù≈‘, ≈‘ Ì∂Û∆ ’πæ‡∂Õ
Â∂ Ú«‘ ͬ∂ Í≥‹≈Ï∂ Í≈√ ˘, √À Ó≈∂ Óπæ·∂Õ
÷æ‡Û, ÿ∂Ï∂ Â∂ ◊«‘÷Û∂, ͬ∂ ÌÀ‰∆ ´æ‡∂Õ
’Ø‘ Í≥‹≈‘ ⁄ØÛ扃, ÒÛ ¡≈¿π‰ ¤πæ‡∂Õ
‚∂‘∂ ¿πÂ∂ ‹∂‘ÒÓ∆ ¡≈‰ ÒøÏ» ¤πæ‡∂Õ
Í ıÏª «ÁæÒ∆ ÍØ‘Â∆¡ª, √π‰ «‹◊∂ Îπ‡∂Õ
È≈Á Ù≈‘ È∂ ¡‡’ ÂØ∫ ¡æ◊∂ ⁄Û∑≈¬∆ ’∆Â∆ ¡Â∂ ≈‘ «Ú⁄ «‹√ «’√∂
È≈Ò Ú∆ Ì∂Û ‘Ø«¬¡≈ ¿π‘˘ ‘∆ Ó≈ Óπ’≈«¬¡≈Õ ¿π‘ ‘Û∑ Úª◊ Í≥‹≈Ï ÚæÒ
Ú«Ë¡≈Õ ≈‘ «Ú⁄ ¿π‘Á∆ ÎΩ‹ È∂ √À∫’Û∂ ¡≈ÁÓ∆ Ó≈ √πæ‡∂ Â∂ ´‡ Ò¬∂Õ ¬∂√
«¬Ò≈’∂ Á∆¡ª ÷æ‡Û, ÿ∂Ï∂, ◊æ÷Û Â∂ ÌÀ‰∆ ‹≈Â∆¡ª ˘ ´æ«‡¡≈Õ È≈Á Ù≈‘∆
ÎΩ‹ Á∂ ÒÛ Í≥‹≈‘ ’Ø‘ Á∆ ⁄ΩÛ≈¬∆ «Ú⁄ ÎÀÒ∂ ‘ج∂ √ÈÕ «‹‘ÒÓ Á∂ ’ø„∂ ‚∂∂
(◊≈˜∆ ıª) ”Â∂ Í‘πø⁄ ’∂ Ù«‘ ˘ √≈Û √Ú≈‘ ’∆Â≈Õ ‹ÁØ∫ «¬√ ÂÏ≈‘∆ Á∆¡ª
ıÏª «ÁæÒ∆ Í‘πø⁄∆¡ª ª ÒØ’ª Á∂ «ÁÒ Â√ È≈Ò Í√∆‹ ◊¬∂Õ
BE. «‹‘ÒÓ ÂØ∫ ¡æ◊∂ Úˉ≈
‹∂‘ÒÓØ∫ ⁄«Û∑¡≈ È≈Á Ù≈‘, √πÒ ÂÏÒ’ Ú≈¬∂Õ
ÚªŸ √’øÁ Ï≈ÁÙ≈‘, √Ì ÓπÒ’ ÁÏ≈¬∂Õ
¿π‘˘ ’ج∆ È≈ ‘ØÚ∂ √≈‘Ó‰≈, È ÒØ‘≈ ⁄≈¬∂Õ
ÁØ Ï≈∆ ≈‘ È∂ ◊Ø∫ÁÒª, ҋͻª ¡≈‘∂Õ
Â∂ «ÁÒØ Â∂ √ÀÁØ Ú«Ê¡≈, ¡√Ó≈È∆ √≈¬∂Õ
√ª◊ª «Â◊ØÚ≈‰∆¡ª, ÌÈ «‹’ «⁄øÿ≈¬∂Õ
Â∂ Óπ◊ «‹Ú∂∫ ’Ï≈Ï∆¡ª, ⁄≈ √∆÷ƒ Ò≈¬∂Õ
¿π‘Ȫ «‘øÓ ’∆Â∆ √»«¡ª, «⁄’ «√¿π Òøÿ≈¬∂Õ
Ë∆¡ª Â∂ ÌÀ‰ª Ï∂‡∆¡ª Á∆, æÏ ÙÓ ÷≈¬∂Õ
«Ï◊Ò Â∂ È◊≈∂ Ú‹≈ ’∂ È≈Á Ù≈‘ «‹‘ÒÓ ÂØ∫ ¡æ◊∂ Ú«Ë¡≈Õ ¿π‘È∂
Ï≈ÁÙ≈‘ «√’øÁ Úª◊ √Ì ÓπÒ’ «ÒÂ≈Û √π‡∂Õ ¿π‘Á≈ È≈ ‘∆ ’ج∆ Óπ’≈ÏÒ≈
’Á≈ √∆ Â∂ È≈ ’ج∆ ¿π‘Á∂ ¡æ◊∂ ‘«Ê¡≈ ‘∆ ¸æ’Á≈ √∆Õ √Â∂ «Ú⁄ ◊Ø∫ÁÒª
Â∂ ≈‹Í»Âª Á∆¡ª ÁØ Ï≈ª √ÈÕ «¬È∑ª ÁØ‘ª ’Ï∆«Ò¡ª Á∂ √Á≈-«ÁæÒØ Â∂ √ÀÁØ
139
¡æ◊∂ ÚË∂Õ æÏ ¿πÈ∑ª ”Â∂ «Ó‘ Á∆ ¤ª æ÷∂! ¿πÈ∑ª Á∆¡ª «Âæ÷∆¡ª Ï¤∆¡ª È≈Ò
«ÚøÈ∑∂ ‘ج∂ ÁπÙÓ‰ª Á∂ «‹◊ «¬øfi Ò◊Á∂ √È «‹Ú∂∫ ’Ï≈Ï∆¡ª È∂ ’πæ’Ûª ˘
√∆÷ª È≈Ò «Úø«È∑¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘πøÁ≈ ˛Õ ¿πÈ∑ª √»«Ó¡ª È∂ «‘øÓ ’ ’∂ ÁπÙÓ‰
˘ Ó≈ ’∂ ¡≈͉∆ ‘æÁ «Ú⁄Ø∫ Í≈ ‘؉ «ÁæÂ≈ Â∂ æÏ Á∆ «Ó‘ È≈Ò ¡≈͉∆¡ª
Ë∆¡ª ÌÀ‰ª Á∆ «¬æ˜Â Ï⁄≈ Ò¬∆Õ
Úøfi ͬ∆¡ª ÁÛÍ∂ Ò؇∆¡ª, Ó≈ ÎÙ ¿π·≈¬∂Õ
Í √Ò≈Ó∆ Ù≈‘ ÁΩÒ≈ Í∆ Á∆, ◊π‹≈Â∂ ¡≈¬∂Õ
«¬√ ÂØ∫ Ï≈¡Á “ÁÛæÍ” Á∂ «¬Ò≈’∂ «Ú⁄ Í‘πø⁄ ’∂ È≈Á Ù≈‘∆ ÎΩ‹ È∂ ı»Ï
´æ‡ Ó⁄≈¬∆ Â∂ ÏÛ∆ ¿πµËÛ ËπøÓ∆ ¸æ’∆Õ ¡ø ◊π‹≈ ͑πø⁄ ’∂ Í∆ ÁΩÒ∂ Ù≈‘
Á∂ «Ó˜≈ ”Â∂ √Ò≈Ó∆ «ÁæÂ∆Õ
BF. ◊π‹≈ ÂØ∫ ⁄æÒ‰≈ Â∂ «Ó˜≈ ’ÒøÁ Ï∂ˆ È≈Ò ÔπæË
⁄Û∑∂ ◊π‹≈ÂØ∫ È≈˜ Ù≈‘, Ëæ◊ƒ Ë∂Ú≈ȪÕ
Â∂ Òøÿ Ú˜∆≈Ï≈Á ʃ, ⁄≈ÍØÒ ‹Ø Ë≈‰ªÕ
Â∂ √æ· ‘˜≈ √Ú≈ Á≈, «Ú⁄ ’Ø‘ª Á∂ Â≈‰≈Õ
Í≈ÁÙ≈‘∆ ◊Áª Ú∂÷ ’∂, ‡ª◊» ’πÒ≈‰≈Õ
¿π√ ¡⁄È⁄∂Â∂ «‚æ·∆¡ª, ¿π‘ Ù’Ò Í·≈‰ªÕ
«Ó˜∂ ’ÒøÁ Ï∂ˆ Á≈, «Ú⁄ ’æ¤∆ Á∂ Ê≈‰≈Õ
Â∂ «Ó˜≈ ’‘∂ «√Í≈‘ ˘, «¬’ √π÷È «√¡≈‰≈ :
È≈Á Ù≈‘ ÏÛ∂ ˜Ø ÙØ È≈Ò È◊≈∂ Ú‹≈ ’∂ ◊π‹≈ ÂØ∫ ¡æ◊∂ Ú«Ë¡≈Õ
Ú˜∆≈Ï≈ÁØ∫ Òøÿ ’∂ (¡ÀÓÈ≈Ï≈Á Á∆) ÁÒÁÒ Á∂ «¬Ò≈’∂ ”Â∂ Ë≈Ú≈ ÏØ«Ò¡≈Õ
¿π√ Á∂ √æ· ‘˜≈ ÿØÛ √Ú≈ ‹≈Ò Úª◊ ’¬∆ ’Ø‘ª «Ú⁄ ÎÀÒ∂ ‘ج∂ √ÈÕ ÓπÈ≈∂
¿πµÂ∂ ÏÀ·≈ ‘Ø«¬¡≈ Í«‘∂Á≈ Á»Ø∫ ¡≈™Á∆ Ï≈ÁÙ≈‘∆ ÎΩ‹ Á∆ Ë»Û Ú∂÷ ’∂ ’πÒ≈
¿π«·¡≈Õ ¿π‘˘ ¡⁄≈È’ Í·≈‰ª Á∆ Ù’Ò «Á÷≈¬∆ «ÁæÂ∆Õ «Ó˜≈ ’ÒøÁ
Ï∂ˆ Á∆ ÎΩ‹∆ ⁄Ω’∆ (⁄È≈Ï) Á«¡≈ Á∂ ’ø„∂ ”Â∂ (¡ÀÓÈ≈Ï≈Á «Ú⁄) √∆Õ ‹ÁØ∫
«Ó˜∂ ˘ «¬‘ ıÏ Í‘πø⁄∆ ª ¿π‘È∂ ¡≈͉∆ ÎΩ‹ ˘ «¬’ «√¡≈‰∆ ◊æÒ ’‘∆Õ
“Ô≈Ø! «¬‘ «‹ «√¯Â ¡√∆Ò Á∆, «ÍÛ ¤æ‚ È‘ƒ ‹≈‰≈Õ
¡√ª √π«‰¡≈ È≈Ò ◊Ú≈‘∆¡ª, «Ú⁄ Ùæ’ È≈ ¡≈‰≈Õ
√»Ó∂ Â∂ √÷∆ Ù‘∆Á Á≈, «Ú⁄ Ï«‘Ù «‡’≈‰≈Õ”
Ù√Â Í«‘øÁ∂ √»«Ó¡ª, Ù‘∆Á∆ Ï≈‰≈Õ
√≈‹ «˜∂ Â∂ Ï÷Â Í«‘«Ë¡≈, ‘æÊ Í’Û ’Ó≈‰ªÕ
¿π‘ ‹≈ ÷Ò∂ ÓÀÁ≈È «Ú⁄, ‘∆¡≈¿π √Á≈‰≈Õ
140
 Â∂ ¤π應 Â∆ Óƒ‘ ¿πÈ≈‰ Úª◊, √≈Û ÿæÂ∆ Ï≈‰ªÕ
¿πÊ∂ ¤π應 ÏøÁ»’ª ’≈Û ’≈Û, ’‘Ø «’ ¡‚≈‰≈Õ
«‹Ú∂∫ ¡æ◊ Ò◊∆ √∆ È≈Û ˘ «ÂÚ∂∫ Ìπ拉 Ë≈‰ªÕ
Ë»ø ◊Á ⁄Û∑∆ ¡√Ó≈È ˘, È ‘∆ ͤ≈‰ªÕ
“Ô≈Ø! ÓÀ∫ «¬‘ ’¬∆¡ª Í≈√Ø∫ √π«‰¡≈ ˛ Â∂ Âπ√ƒ Ú∆ ˜≈ «¬√ Ï≈∂ Ùæ’
È≈ ’È≈ «’ ÷≈ÈÁ≈È∆ ¡≈ÁÓ∆¡ª Á∆ «√¯Â «¬‘∆ ‘πøÁ∆ ˛ «’ ¿π‘ ’Á∆
ÓÀÁ≈È È‘ƒ ¤æ‚Á∂Õ Á»‹∆ «¬‘ «’ Ï‘≈Á √»«Ó¡ª ˘, Á≈È∆ ¡≈ÁÓ∆¡ª ˘
¡Â∂ ËÓ-ÔπæË «Ú⁄ ÓÈ Ú≈«Ò¡ª ˘ æÏ √Ú◊ «Ú⁄ «ÈÚ≈√ Á∂∫Á≈ ˛Õ”
(«¬‘ √π‰ ’∂ «Ó‹‚∂ Á∂) Ï‘≈Á √À«È’ª È∂ ‘«Ê¡≈ √‹≈ Ò¬∂ Â∂ Ù‘∆Á∆ Ï≈‰∂
Í≈ Ò¬∂Õ ¿πÈ∑ª È∂ «˜≈ Ï’Â (ÒØ‘∂ Á∂ ’؇, ‡ØÍ∆¡ª ¡≈«Á) Í«‘È Ò¬∂ Â∂ ‘æʪ
«Ú⁄ ’Ó≈Ȫ ÎÛ Ò¬∆¡ªÕ ¿π‘ «ÁÒª ˘ Â’«Û¡ª ’’∂ ÓÀÁ≈È «Ú⁄ ‹≈
÷ÒØÂ∂Õ (ÒÛ≈¬∆ Á∂ √Ó∂∫) Â∆ª Á∆ Ú≈¤Û Á∆ Ù»’ ◊Ó∆¡ª Á∂ ¤Û∑≈’∂ Úª◊ ¡≈
‘∆ √∆Õ ÏøÁ»’ª ’≈Û-’≈Û ’’∂ ⁄æÒ ‘∆¡ª √È ¡Â∂ Ï⁄≈˙ Ú≈√Â∂ «’Â∂
Ú∆ ʪ È‘ƒ √∆ ÒæÌÁ∆Õ ÂØͪ Á∂ ·≈‘-·≈‘ ⁄æÒ‰ Á∆ ¡≈Ú≈˜ √Û ‘∂ È≈Û Á∂
«ÂÛ-«ÂÛ ’È Úª◊ √∆Õ Ë»ø¬∂∫ Â∂ Ë»Û È≈Ò ¡√Ó≈È ¬∂È≈ „«’¡≈ «Í¡≈ √∆
«’ ¡≈͉∂ Í≈¬∂ Á∆ Ú∆ ͤ≈‰ È‘ƒ √∆ ‘Ø √’Á∆Õ
⁄Ó’‰ Ú∂’ ÂØÍ≈Ò∆¡ª, «‹Ú∂∫ ≈ «‡È≈‰ªÕ
Ò◊‰ ÓπÈ√ª Â∂ ÿØ«Û¡ª, ◊ØÙ «⁄≈‰≈Õ
ÿØÛ≈ Â∂ ÓÁ ÓÀÁ≈È «Ú⁄, „«‘ ÍÀ‰ ¿πÂ≈‰≈Õ
«‹Ú∂∫ Óؤ∂ ’ ’ √πæ‡∆¡ª, ◊æÈ∆¡ª Â÷≈‰≈Õ
«‹Ú∂∫ fiÛ∂ Ù≈Ï∆ ÎÙ ”Â∂, Ϫ‘ Á∂ √‘≈‰≈Õ
÷∂‚ √πæÂ∂ È∂ ‘ØÒ∆ ≈‹Í»Â, ’ √»‘≈ Ï≈‰≈Õ
Î∂«˙ √» Ó»ø‘ ⁄≈ÍØÒ Á≈, ’ ÒÙ’ ’≈‰≈Õ
«Ó˜∂ «ÈÓ’ ‘Ò≈Ò Á≈, Ú∂÷ ≈Ó ’‘≈‰≈Õ
Í ¡≈ÒÓ◊∆∆ ËÛ∆ È≈Ò, ⁄Û∑ ÂØÒ «Ú’≈‰≈Õ
ÂØͪ ”⁄Ø∫ ¤πæ‡∂ ‘ج∂ ◊ØÒ∂ «¬øfi ⁄Ó’ ‘∂ √È «‹Ú∂∫ ≈ √Ó∂∫ ‡‡«‘‰∂
⁄Ó’Á∂ ‘ÈÕ ÂØͪ Á∂ ◊ØÒ∂ ¡≈ÁÓ∆¡ª Â∂ ÿØ«Û¡ª Á≈ Ó≈√ ⁄∆ √πæ‡Á∂ √È Â∂
ÿØÛ≈ Â∂ ¿π‘Á≈ √Ú≈ ÓÀÁ≈È «Ú⁄ «√ ÍÈ∂ «‚æ◊ ÍÀ∫Á∂ √ÈÕ Úæ„∂ Îæ‡∂ ÒØ’
«¬ø‹ ‹≈ÍÁ∂ √È «‹Ú∂∫ Â÷≈‰ª È∂ Òæ’Û∆ Á∆¡ª ◊∂Ò∆¡ª Á∂ ‡Ø‡∂ Úæ„ ’∂
«÷Ò≈∂ ‘πøÁ∂ ‘È : ‹ª «‹√ Â∑ª ËÂ∆ ”Â∂ «‚æ◊∂ ‘ج∂ Ù≈Ï∆ Ϫ‘ √∑≈‰∂ Á∂ ’∂
ÒøÓ∂ ͬ∂ ‘πøÁ∂ ‘È : ‹ª «‹Ú∂∫ ‘ØÒ∆ ÷∂‚ ’∂ Ò≈Ò ’æÍÛ∂ ø◊∆ ≈‹Í»Â Ò∂‡∂ ‘ج∂
141
‘πøÁ∂ ‘ÈÕ ÁπÙÓ‰ Á∆ ÎΩ‹ Á≈ «¬’ Í≈√≈ Ó≈ Á∂‰ ÂØ∫ Ï≈¡Á «Ó˜≈ ¡≈͉∆
ÎΩ‹ ˘ (¡ÀÓÈ≈Ï≈Á Á∆) ÁÒÁÒ ÚæÒ ÓØÛ «Ò¡≈«¬¡≈ Í √Ú≈Ó∆ Ì◊Â
«Ó˜≈ ’ÒøÁ Ï∂ˆ Á∆ ÁÁ Ì∆ Ú≈Â≈ √π‰Ø «’ ¿π√ È∂ ¡≈͉∆ «¬’ ÂØÒ≈
’π Ì ÎΩ‹ ˘ √ø√≈-‹∂» È≈Á Ù≈‘ Á∆ Á√ √∂∆ ÎΩ‹ È≈Ò Ï≈Ï ”Â∂ ÒÛ≈
«ÁæÂ≈Õ
BG. «Ó˜∂ Á≈ ÈÚ≈Ï Ò≈‘Ω ÚæÒ √øÁ∂Ù’ Ì∂‹‰≈
«Ó˜≈ ‚∂∂ ¡≈‰ ’∂, ÁÒ∆Ò ÁπÛ≈¬∂Õ
Â∂ ¿π‘˘ ‹Ó≈Â È «Á√∂ ¡≈͉∆, ’Ω‰ ‹∆ ·«‘≈¬∂?
«ÁÈ ⁄ΩÍ«‘≈ ’«‡¡≈, ’Ω‰ ≈ Òøÿ≈¬∂?
«Ó˜∂ ’≈√Á √æ«Á¡≈, «Ò«÷¡≈ Í‘πø⁄≈¬∂Õ
’≈√Á ¡æ◊∂ ÈÚ≈Ï Á∂, ¯«¡≈Á √π‰≈¬∂ :
¿π√ æ» «ÌøÈ∂ ’æÍÛ∂, ¡æ◊ È≈Ò ‹Ò≈¬∂Õ
¿π‘ ’πÒ ‘’∆’ ‹ø◊ Á∆, ’ ¡≈÷ √π‰≈¬∂Õ
“«¬’ ⁄Û∑∂ Í·≈‰ ÚÒ≈«¬Â∆ Ò‘» Ë«¡≈¬∂Õ
¿πÈ∑ª Ó≈Úª ÂØ∫ Ïæ⁄∂ Í’Û ’∂, ¸’ «‹Ï∑≈ ’≈¬∂Õ
«Ó˜≈ ’ÒøÁ Ï∂◊ ¡≈͉∂ ‚∂∂ ¡≈‰ ’∂ √Ø⁄ª √Ø⁄‰ Òæ◊≈Õ ¿π√ ˘
¡≈͉∆ ¯Ω‹ Ï‘π ÊØÛ∑∆ ÍÃÂ∆ ‘πøÁ∆ √∆, «¬√ Ò¬∆ ¿π‘Á∂ ÓÈ ˘ ËÚ≈√ «’Ú∂∫
¡≈™Á∆? «ÁÈ Á∂ ⁄≈ Í«‘ ª ¿π‘È∂ ‚‡ ’∂ Óπ’≈ÏÒ≈ ’ ’∂ Òøÿ≈ Ò¬∂ √È,
Í ‘π‰ ≈ Òøÿ‰∆ ÓπÙ«’Ò √∆Õ «Ó˜∂ È∂ ÈÚ≈Ï (˜’∆¡≈ ıª, “ı≈È
Ï‘≈Á”, √»Ï∂Á≈ Ò≈‘Ω) Âæ’ ¡≈͉∆ «⁄æ·∆ Í‘πø⁄≈¿π‰ Ò¬∆ ¡Â∂ ÈÚ≈Ï ¡æ◊∂
‹≈ ’∂ ¡≈͉∆ Ϋ¡≈Á √π‰≈¿π‰ Ò¬∆ «¬’ √øÁ∂Ù’ ÏπÒ≈«¬¡≈Õ «Ó˜∂ È∂
¿π‘Á∂ Ò‘» È≈Ò «ÒæÏÛ∂ ‘ج∂ ’æÍÛ∂ ¡æ◊ È≈Ò √ÛÚ≈ «ÁæÂ∂ Â∂ (ÈÚ∂∫ Íπ¡≈ ’∂)
¿π‘˘ «’‘≈ «’ ¿π‘ ‹ø◊ Á∂ √≈∂ ‘≈Ò≈ ·∆’ ·∆’ ÈÚ≈Ï ¡æ◊∂ ‹≈ √π‰≈¬∂Õ
¿π‘ ÈÚ≈Ï ˘ Á√∂ «’ “Ò‘» Á∂ «Ë¡≈¬∂ Í·≈‰ ÚÒ≈«¬Â (¬∆≈È Â∂
¡¯◊≈«È√Â≈È) ÂØ∫ ⁄Û∑≈¬∆ ’’∂ ¡≈‰ Í‘πø⁄∂ ‘ÈÕ ¿πÈ∑ª È∂ Ó≈Úª ÂØ∫ Ïæ⁄∂
÷Ø‘-÷Ø‘ ’∂ ’ÂÒ ’Ú≈ «ÁæÂ∂ ‘ÈÕ
¡√ƒ Í≥‹ √À ÏøÁ∂ ¡≈͉∂, √Ì ¡øÓª ‹≈¬∂Õ
È≈Ó ¡Ò∆ Á∂ Ïæ’∂, Á∂ Òæ ’π‘≈¬∂Õ
ÓÈ√» «È˜≈ÓπÒ ÓπÒ’ Á∆, ‹Û Óπæ„Ø∫ ‹≈¬∂Õ
«‹È∑ª Ï≈Ò ÓÂ≈Ï∆ ⁄Ø ˘, ÿ ¡≈Í «Ú÷≈¬∂Õ
¬∂√∂ ÓπÒ’ Í≥‹≈Ï «Ú⁄, ⁄Û∑ ‘π’Ó ’Ó≈¬∂Õ
142
 ˜∆-Ï≈˜Ò∂ Í«‘È’∂, Ï≈˜ ˜π∂ ¿π‚≈¬∂Õ
Â∂ «¬ÊØ∫ Ìæ‹≈ ’ø‚ Á∂, ‹æ◊ Ò≈È∑ Í≈¬∂Õ
Í «√ Á∂‰≈ ÓȘ» ˛, ‹∂ «‘øÁ È≈ ‹≈¬∂Õ”
√≈‚∂ Í≥‹ √Ω ÏøÁ∂ ¡≈͉∂ √È, «‹È∑ª È∂ ¡≈͉∆¡ª ‹ÈÓÁ≈Â∆¡ª Ó≈Úª
Á∆ Ù≈È ’≈«¬Ó æ÷∆ ˛ Â∂ «¬øfi Ù‘∆Á∆ Í≈ ◊¬∂ ‘È «‹Ú∂∫ ’πÏ≈È∆ Á≈ Ïæ’≈,
¡≈͉∂ ¿πµÂ∂ Òæ ÷Ú≈ ’∂ ‘˜ ¡Ò∆ Á∂ Ȫ ”Â∂ ’πÏ≈È ‘Ø ‹ªÁ≈ ˛Õ æÏ
ÓÈ√» ¡Ò∆ «È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ Á∂ √≈∂ ı≈ÈÁ≈È Á≈ Ï∆‹ È≈√ ’∂, «‹√ È∂
«’ ÓÂ≈Ï∆ Ï≈Ò ’∂ ⁄Ø ˘ ÿ «Á÷≈¿π‰ Úª◊ ¡≈Í «⁄æ·∆ «Ò÷ ’∂ È≈Á Ù≈‘
˘ ‘ÓÒ∂ Ò¬∆ ÏπÒ≈«¬¡≈ ˛Õ ÓÀ∫ ¬∂√∂ Í≥‹≈Ï Á∆ ËÂ∆ ”Â∂ ≈‹ ’Á≈ «‘≈ ‘ª,
˜∆ Ï≈ÁÒ∂ «‹‘∂ ’∆ÓÂ∆ ’æÍÛ∂ ‘ø„≈™Á≈ «‘≈ ‘ª ¡Â∂ Ï≈˜-˜π∂ ¿π‚≈ ’∂
«ÁÒ Í⁄≈™Á≈ «‘≈ ‘ªÕ ‹∂ ¡æ‹ ÓÀ∫ ¬∂ÊØ∫ «Íæ· Á∂ ’∂ Èæ√ª◊≈ ª ÁπÈ∆¡≈
Ò≈‘Ȫ Í≈¬∂◊∆Õ ÓÀ∫ (ÓÀÁ≈ÈØ∫ Èæ√‰ È≈ÒØ∫) «‘øÁ Á∂ Ï⁄≈ Ò¬∆ ÒÛ≈¬∆ «Ú⁄
«√ Á∂‰≈ Í√øÁ ’Á≈ ‘ªÕ”
BH. ÏÁ Ï∂◊ Á∆ ¡◊Ú≈¬∆ «Ú⁄ Ó»‘Ò∆ ÎΩ‹ Á≈ Úˉ≈
◊π‹≈ÂØ∫ ¤π‡∆ Óø◊∆, «Ó˜∂ ÏÁ Ï∂◊Õ
Óπ‘ª Í‘πø⁄ ◊¬∆¡ª ÂÒÚø‚∆, ‚∂≈ Ù≈‘Á≈Õ
¿πÈ∑ª ´‡ Ò¬∆ √∆ Óø‚∆, ¡ÀÓÈ≈Ï≈Á Á∆Õ
¿πÈ∑ª È ¤æ‚∆ ⁄Ω÷ø‚∆, È ’ج∆ ËÓ√≈ÒÕ
’πÁ √≈«‘Ï √øÁ∆, Á∂÷Ø Ïø«Á˙Õ
«Á√∂ Ó‰ ÏπÒøÁ∆, ¡◊Ø∫ √≈‘Ó‰∂Õ
¿π√ «ÁÈ Á» ‘∆ √∆ ÁøÁ∆, Í Á«¡≈ Á∆Õ
(È≈Á Ù≈‘ Á∂ ‹ÈÀÒ) «Ó˜≈ ÏÁ Ï∂◊ ÓÚ≈‰∆ È∂ ◊π‹≈ ÂØ∫
(È≈Á Ù≈‘ Í≈√Ø∫) ¡≈«◊¡≈ Ò¬∆ Â∂ ¡æ◊∂ Ú«Ë¡≈Õ ¿π√ Á∆ ÎΩ‹ Á≈ ‘≈ÚÒ
Á√Â≈ ÂÒÚø‚∆ Í‘πø⁄ «◊¡≈ Â∂ ¿π√ È∂ Ù≈‘Á∂ ¡≈‰ ‚∂≈ Ò≈«¬¡≈Õ √Â∂
«Ú⁄ ¿πÈ∑ª ¡ÀÓÈ≈Ï≈Á Á∆ Óø‚∆ ´æ‡ Ò¬∆ ¡Â∂ √Ì ⁄ΩÓø˜Ò∂ Ó’≈È Â∂
ËÓ√≈Òª (ÓøÁ, ◊πÁπ¡≈∂) „≈‘ „∂∆ ’∆Â∆¡ªÕ Í ÒØ’Ø! «¬‘ √Ì
ÍÓ≈ÂÓ≈ Á≈ Ì≈‰≈ ‘∆ √∆Õ ¿π‘˘ ¡æ◊∂ (Á«¡≈ ≈Ú∆) Á∆¡ª ¿πµ⁄∆¡ª Ó‰ª
«Á√ ¡≈¬∆¡ª √È, Í ¿π√ «ÁÈ ¿π‘ Á«¡≈ Á∂ Íæ‰ Âæ’ È≈ Í‘πø⁄ √«’¡≈Õ
BI. ıÏ Á≈ Ò≈‘Ω Í‘πø⁄‰≈
ÿæÂ∆ «Ú⁄ Ò≈‘Ω Á∂, ‘Ò’≈∂ ’»’Õ
√π«‰¡≈ «Ú⁄ ÁÏ≈ Á∂, ÷Ø‹∂ Ô≈’»ÏÕ
143
¿π√ ÒÀ ¡Ù≈Á ÈÚ≈Ï ÂØ∫, ’Ú≈«¬¡≈ ’»⁄Õ
¿π‘Á∂ È≈Ò ‹Ó∆¡Â ¡≈͉∆, ‘˜≈ ÏøÁ»’Õ
Í≥‹ √Ω ÿØÛ≈ Óπ◊Ò∆, Í≥‹ √Ω ≈‹Í»ÂÕ
Â∂ ÍπÒ Â∂ Ó∂Ò≈ Á𑪠Á≈, ’‘π «’Â √¨’?
«‹Ú∂∫ «Úæ¤Û∂ ‘ج∂ Ï≈Í Á∂, ◊Ò «ÓÒÁ∂ Í»ÂÕ
¿πÈ∑ª ’ Ó√Ò≈«¬Â ‹ø◊ Á∆, ’Ú≈¬∆ ‘»’Õ
(«Ó˜≈ ’ÒøÁ Ï∂◊ Á∂ Ì∂‹∂ ‘ج∂) √øÁ∂Ù’ È∂ Ò≈‘Ω ÁÏ≈ «Ú⁄ (ÈÚ≈Ï
˜’∆¡≈ ÷ª, ı≈È Ï‘≈Á, √»Ï‘∂Á≈ Á∂ ¡æ◊∂) ’»’ Íπ’≈ ’∆Â∆Õ ‹ÁØ∫ ÁÏ≈
«Ú⁄ ÏÀ·∂ ÷Ú≈‹≈ Ô≈’»Ï ıª È∂ «¬‘ ◊æÒ √π‰∆ ª ¿π√ È∂ ˙√∂ √Ó∂∫ ÈÚ≈Ï Í≈√Ø∫
¡≈«◊¡≈ ÒÀ ’∂ ¡≈͉∆ ÎΩ‹ ˘ ’»⁄ ’È Á≈ ‘π’Ó «ÁæÂ≈Õ ¿π‘Á∆ ¡≈͉∆ ÎΩ‹
ÂØ∫ ¤π‡, ¿π‘Á∂ È≈Ò «¬’ ‘˜≈ ÏøÁ»’⁄∆ «√Í≈‘∆, Í≥‹ √Ω Óπ◊Ò ÿØÛ √Ú≈ Â∂
Í≥‹ √Ω ≈‹Í»Â ÿØÛ √Ú≈ Ú∆ √ÈÕ ¡≈‘≈! (≈Ú∆ Á∂) ÍπÒ ”Â∂ ‹ÁØ∫ (ÓπˆÒª Â∂
≈‹Í»Âª Á≈) Ó∂Ò ‘Ø«¬¡≈ ª «¬È∑ª Á≈ «Í¡≈ Â∂ ¬∂’≈ «’‘≈ √Ø‘‰≈ √∆!! «¬ø‹
«‹Ú∂∫ «¬’ Ï≈Í Á∂ ÁØ «Ú¤Û∂ ‘ج∂ ÍπæÂ ◊Ò «ÓÒÁ∂ ‘ÈÕ ¿πÈ∑ª È∂ ÒÛ≈¬∆ √ÏøË∆
√Ò≈‘-ÓÙÚ≈ ’È «Íæ¤Ø∫ (‡≈’∂ Ò¬∆ ¡æ◊∂ Úˉ Á≈) È≈¡≈ Ó≈«¡≈Õ
C@. ≈Ú∆ Á∆ ÒÛ≈¬∆
√À˜≈Â∆ √≈È «Ó√∆¡ª, Ò¬∆˙ È∂ √»ÂÕ
Ó≈È Â∂◊ª ◊π‹∆¡ª, ÷≈√∂ ≈‹Í»ÂÕ
÷≈ ◊π‹∆ Â∂◊ª «‚◊ ͬ∂, ‘Ø ◊¬∂ ÌÏ»ÂÕ
«‹Ú∂∫ ÷≈ Ë»≈ «◊Û Í¬∂, ‹Ø◊∆ ¡ÚË»ÂÕ
ÓÁÁ ‘∆ ÈÚ≈Ï Á∆, Â≈ ‹ø◊ Ó≈’»ÎÕ
«Î Ù≈‘Á∂ Â∂ ’∆Â∆, Í·≈‰ª ¨‡Õ
ÈÚ≈Ï ÷ª Ï‘≈Á ÎΩ‹ ˘, ’ ‘ØÙ √øÌ≈Ò∂ :
“Â∂ ¡æ‹ «¬Ï≈‘ƒ ÒØÛ∆¡È, ‹∂‘Û∂ Ïπ’∆ Í≈Ò∂Õ”
Â∂ «Ò«÷¡≈ «ÁæÂ≈ ’≈√Á≈, “»ø ‹≈ Ú‡≈Ò∂Õ
Â∂ Ó»ø‘Ø∫ ‘’∆’ Á√È∆, ÍÚ≈È≈ È≈Ò∂Õ
Â∂ ¡≈÷ƒ Âπ√ƒ Ï∂ıÏ∂ ÓπÒ’ ÂØ∫, ÏÀ·∂ ÓÂÚ≈Ò∂Õ
«¬È∑ª √»«Ó¡ª È∂ ¡√Í≈Â∆ ÂÒÚ≈ª ‘æʪ «Ú⁄ «÷æ⁄ Ò¬∆¡ªÕ √»Ï∆
≈‹Í»Âª È∂ È≈Á∆ ÎΩ‹ Á∂ ’¬∆ ◊π«‹√Â≈È∆ «√Í≈‘∆ ÷»Ï Ó≈∂Õ ◊π‹∆
«√Í≈‘∆ ÂÒÚ≈ª Á∂ Ú≈ ÷≈ ’∂ «Óæ‡∆ «Ú⁄ «¬ø‹ «‚æ◊ ͬ∂, «‹√ Â∑ª «’
Ë»≈ ÷≈ ’∂ ‹Ø◊∆ «‚æ◊ ÍÀ∫Á∂ ‘ÈÕ ¿π‘ (≈‹Í»Â) ’«‘øÁ∂ ‘È «’ ‹∂ ÈÚ≈Ï Á∆
144
ÓÁÁ «ÓÒÁ∆ ‘∆ ª ‹ø◊ ¤∂Â∆ Óπæ’ ‹≈¬∂◊∆ (Ì≈Ú √≈‚∆ «‹æ ‘Ø ‹≈¬∂◊∆)Õ
«Î Í·≈‰ª È∂ ¡æ◊∂ ¡≈ ’∂ Ù≈‘Á∂ Í‘πø⁄ ’∂ Ù«‘ ´æ‡ «Ò¡≈Õ ÈÚ≈Ï ÷≈È
Ï‘≈Á È∂ ¡≈͉∆ ÎΩ‹ ˘ ‘ØÙ √øÌ≈Ò‰ Ò¬∆ ÍÃ∂«¡≈ : “Âπ‘≈˘ ‘æʃ Ïπ’∆¡ª
÷Ú≈ ’∂ Í≈«Ò¡≈ √∆Õ ¡æ‹ Âπ‘≈‚∆ ¬∂Ê∂ ÒØÛ ˛Õ” ¿π‘È∂ «¬’ «⁄æ·∆ «Ò÷ ’∂
√øÁ∂Ù’ ˘ «ÁæÂ∆ Â∂ «’‘≈, “»ø χ≈Ò∂ ‹≈‘! ˙Ê∂ ˜Ï≈È∆ Ú∆ √Ì ‘≈Ò √π‰≈
Á¬∆∫ Â∂ «¬‘ Ù≈‘∆ ‘π’ÓÈ≈Ó≈ Ú∆ ¿πÈ∑ª ˘ Á∂ Á¬∆∫Õ È≈Ò∂ ’‘ƒ «’ Âπ√ƒ (Ù≈Ï
«Ú⁄) Ó√ ‘Ø ’∂ ÓπÒ’ ÚæÒØ∫ Ï∂ıÏ ‘ج∂ ͬ∂ ‘ØÕ
«’ÊØ∫ Ì≈ÒØ ◊∂ Ôª, «‹‘Û∆¡ª ÌÁ∆¡ª √È ‘≈Ò∂Õ
«’ÊØ∫ Í≈¿π◊∂ ’∆Ó÷≈Ï, ˙‘ ˜∆ ÁØÙ≈Ò∂Õ
ÊÀÒ∂ ÷Ø Â≈’⁄∂, ÌøÈØ ÁΩ «Í¡≈Ò∂Õ
’ÒøÁ Â∂ Ô≈’»Ï ıª, ‹ø◊ «’‘≈ ’π ÿ≈Ò∂Õ
Í ¡æ‹ «ÁÈ ‘æÊ È ¡≈Ú√∆, «‹‘Û≈ ÌÒ’∂ Ì≈Ò∂Õ”
«¬‘ Í‹≈, «‹‘Û∆ Âπ‘≈‚≈ ‡À’√ ÌÁ∆ √∆, «’æÊØ∫ ÒæÌØ◊∂? Í≈¿π‰ Ò¬∆
«¬‘ ’∆Ó÷≈Ï, ˜∆, ÁπÙ≈Ò∂ ¡≈«Á ÚË∆¡≈ √πÈ«‘∆ ’æÍÛ∂ «’æÊØ∫ ÒæÌØ◊∂?
È«Ù¡ª Á∂ ÊÀÒ∂ ¡ÒÓ≈∆¡ª «Ú⁄ æ÷Ø Â∂ Ù≈Ï Á∂ ÁΩ∂ ¡Â∂ «Í¡≈Ò∂ ÌøÈ «Á˙Õ
Á∂÷Ø, «Ó˜≈ ’ÒøÁ Ï∂◊ Â∂ ÷Ú≈‹≈ Ô≈’»Ï ıª È∂ «’‘∆¡ª √Ø‘‰∆¡ª
ÒÛ≈¬∆¡ª ’∆Â∆¡ª ‘È Í ‹∂ ¡æ‹ Á≈ «ÁÈ Ï∆ ‹≈‰ ÂØ∫ Ï≈¡Á ’Ò∑ «¬√
˘ ÒæÌØ◊∂ ª «¬‘ ‘æÊ È‘ƒ ¡≈¬∂◊≈Õ”
CA Ú‡≈Ò∂ Á∆ «¬ÓÁ≈Á∆ ÎΩ‹
Î∂ Ò◊∆ ¡æ◊ ¡˜∆˜ ˘, «‚·∂ ÍÚ≈È∂ :
“Â∂ ÿØ«Û¡ª Á∂ Í≈˙ Í≈÷Ûª, √æ‡ ÈΩÏ ÷≈È∂Õ”
˙‘ ⁄Û∑∂ ø◊∆Ò∂ ◊æÌ», √»∂ ÓÁ≈È∂Õ
‹ÁØ∫ χ≈Ò∂ Á∂ È≈«¬Ï √»Ï∂Á≈ ¡˜∆˜ ıª È∂ Ù≈‘∆ ‘π’ÓÈ≈Ó≈ Í«Û∑¡≈ ª
¿π‘˘ (˜≈ÒÓ ‘ÓÒ≈Úª «ÚπæË) ÏÛ≈ ◊πæ√≈ ⁄«Û∑¡≈Õ (¿π‘È∂ ¡≈͉∂ ÎΩ‹∆¡ª
˘ ‘π’Ó «ÁæÂ≈) : “ÿØ«Û¡ª ”Â∂ ÒØ‘∂ Á∆¡ª ‹≈Ò∆¡ª Í≈ Ò¿π Â∂ È◊≈«¡ª ¿πµÂ∂
‚æ«◊¡ª Á∆¡ª √懪 Ó≈ØÕ” «¬øfi ¿π‘ Ϫ’∂ ‹Ú≈È Â∂ Ï‘≈Á √»Ó∂ ÿØ«Û¡ª ”Â∂
⁄Û∑ ͬ∂Õ
¿πÈ∑ª ‘æÈ∂ ‘æÊ, ’≈Ï ÍÀ, Áπ¡≈ Ï÷≈È∂Õ
¿π‘ ¡≈¬∂ ÁØ Óø˜Òª ’æ‡ ’∂, «Ú⁄ «ÓÒ∂ ÓÀÁ≈È∂Õ
¡æ◊∂ ÒÙ’ È≈˜ Ù≈‘ Á≈, Ú∂÷ ˻Ӫ Ë≈Ó∂Õ
¿πÈ∑ª ¡≈™«Á¡ª ’πfi È≈ √Ó«fi¡≈, ¡≈͉∂ Ï∂◊≈È∂Õ
145
¿π‘ Ó≈È Â∂◊ª ◊π‹∆¡ª, ’‘π «’Â √«Ó¡≈È∂Õ
ÒÙ’ ͬ∆ ‘ØÒ∆, ¿π‚ ˛ ‹≈È∂Õ
«‹Ú∂∫ ‡πæ‡∆ æ√∆ „æ·∆¡ª, ÒØʪ ’Ú≈È∂Õ
¿πÈ∑ª Úæ„∂ æ√∂ ’È≈ Á∂, ÂøÏ» ˜È≈È∂Õ
’πæÒ ¡Ó∆ ÚÒ≈«¬Â∆, ‘Ø ◊¬∂ ˛≈È∂Õ
¡√ª «ÁæÒ∆ ’∆’ Í‘πø⁄È≈, ÿ ÿ «‘ø◊≈Ó∂Õ
¿πÈ∑ª È∂ «¬’ ‘æÊ ’≈·∆ Á∂ ‘øÈ∂ ˘ Í≈«¬¡≈ ‘Ø«¬¡≈ √∆, ÍÀ ’≈Ϫ «Ú⁄
«‡’≈¬∂ ‘ج∂ √È Â∂ «ÁÒª «Ú⁄ æÏ ¡æ◊∂ ¡Á≈√ ’ ‘∂ √ÈÕ ¿π‘ ÁØ ÍÛ≈¡
’’∂ ÓÀÁ≈È-¬∂-‹ø◊ «Ú⁄ ‹≈ Í‘πø⁄∂Õ ¿πÈ∑ª ˘ √≈‘Ó‰∂ È≈Á Ù≈‘∆ ÎΩ‹ Á∆
ÏÛ∆ Ë»ÓË≈Ó «Áæ√∆Õ ¿π‘ «ÏȪ ¡≈͉∂-Í≈¬∂ Á≈ ¯’ ͤ≈ȉ Á∂ ¿πÈ∑ª ”Â∂
‡πæ‡ Í¬∂Õ ¿πÈ∑ª È∂ ¡≈͉∆¡ª ÂÒÚ≈ª Á∂ Ú≈ª È≈Ò È≈Á Ù≈‘∆ ÎΩ‹ Á∂ ¬∂È∂
◊π‹∆ (◊π«‹√Â≈È Á∂ Ú√È∆’) «√Í≈‘∆ Ó≈ «ÁæÂ∂ «’ ¿π√ Á∆ √≈∆ ÎΩ‹
«Ú⁄ ‘ÎÛ≈ ÁÎÛ∆ Ó⁄ ◊¬∆, Â∂ È≈ÁÙ≈‘∆¬∂ ‘æ’∂ Ïæ’∂ «‘ ◊¬∂Õ Ï‡≈Ò∂ Á∆
ÎΩ‹ È∂ È≈Á Ù≈‘ Á∆ ÎΩ‹ Á∂ ˜È≈È∂ ÂøÏ»¡ª Â∂ ’È≈ª Á∂ æ√∂ Úæ„ √πæ‡∂ (Â∂
æ√∂ ‡π應 È≈Ò ÂøÏ» «¬øfi «‚æ◊∂) «‹Ú∂∫ ’⁄≈Ú∂ Á∆¡ª æ√∆¡ª ‡π應 È≈Ò ’⁄≈Ú∂
«Ú⁄ ÏÀ·∂ ‘ج∂ ÒØ’ ËÂ∆ ¿πµÂ∂ ÒØÊ Úª◊ «‚æ◊ ÍÀ∫Á∂ ‘ÈÕ ÚÒ≈«¬Â∆ (¬∆≈È∆
Â∂ ¡¯◊≈«È√Â≈È∆) ¡Ó∆ ˛≈È «‘ ◊¬∂ «’ “¬∂Ê∂ ª ÿ ÿ È≈Ò ÒÛÈ≈
ÍÀ «‘≈ ˛, ¡√ƒ «¬øfi «ÁæÒ∆ «’Ú∂∫ Í‘πø⁄ª◊∂?”
Ú∂÷ ÙÓ∑≈ Á∆ ΩÙÈ∆, «‹™ Óج∂ ÍÚ≈È∂Õ
’’∂ «ÈÓ’ ‘Ò≈Ò Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á≈, È≈Ò ◊¬∂ «¬Ó≈È∂Õ
«‹√ Â∑ª Á∆Ú∂ Á∆ ΩÙÈ∆ Ú∂÷ ’∂ ÌÓæ’Û ⁄≈¬∆∫-⁄≈¬∆∫ √Û ÓÁ≈ ˛Õ «¬√
Â∑ª χ≈Ò∂ ÂØ∫ ¡≈¬∆ «¬ÓÁ≈Á∆ ÎΩ‹ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á≈ ÷≈Ë≈ ‘Ø«¬¡≈ ¨‰ ‘Ò≈Ò
’’∂ ¡≈͉≈ Î˜ «ÈÌ≈ ◊¬∆Õ
CB. Ò≈‘Ω Á∂ ÈÚ≈Ï È∂ ¬∆È ÓøÈ Ò¬∆
È≈Á Ù≈‘ ¡Ó∆ ÚÒ≈«¬Â∆, Î∂ √Ì ÏπÒ≈¬∂Õ
¿π‘ ‹≈ ÷ÒØÂ≈ ≈‹ ÿ≈‡, ÓæÒ≈‘ √Á≈¬∂Õ
’≈√Á ıÏ ¡≈Ó» Á∆, ‘‹» ÍΩ∫‘⁄≈¬∂Õ
ÈÚ≈Ï ı≈È Ï‘≈Á ÓØ⁄∂, ’æ„ ¡æ◊Ø∫ Ò≈¬∂Õ
⁄«Û∑¡≈ ÒÙ’ Ú∂÷ ’∂, ¿π‚ ˛ ‹≈¬∂Õ
÷π√∂ ÏæË∆ Í◊Û∆ ’∆, ÓÁ √Á≈¬∂?
«‹™ ’∂‘ ÷’≈ Í’«Û¡≈, È≈ ÁπøÏ «‘Ò≈¬∂Õ
146
 È≈Á Ù≈‘ È∂ ¡≈͉∂ ¬∆≈È∆ Â∂ ¡¯◊≈È (ÚÒ≈«¬Â∆) √Á≈ ÏπÒ≈¬∂Õ
«Î ¿π‘ Ù≈‘∆ Íæ‰ ”Â∂ ‹≈ ÷ÒØÂ≈ Â∂ √≈∂ ÓæÒ≈‘ ÏπÒ≈¬∂Õ «¬È∑ª √Ì ’øÓª Á∆
ıÏ √øÁ∂Ù’ª È∂ ‘˜» ÈÚ≈Ï (˜’∆¡≈ ÷ª √»Ï∂Á≈) Âæ’ Í‘πø⁄≈¬∆Õ ÈÚ≈Ï
ı≈È Ï‘≈Á, «‹√ È∂ «’ ÓØ⁄∂ Í«‘Òª ‘∆ ’æ„∂ ‘ج∂ √È, ‹ÁØ∫ ¿π√ È∂ È≈Á
Ù≈‘ Á∆ ÎΩ‹ Á∆ ⁄Û∑≈¬∆ Á∂÷∆ ª ¿π‘Á∂ ÂØÂ∂ ¿πµ‚ ◊¬∂Õ ’∆ ’Á∆ ÷π√≈ Ú∆ Íæ◊
ÏøÈ∑ ’∂ ÓÁ √ÁÚ≈ √’Á≈ ˛? (ı≈È Ï‘≈Á, ˜’∆¡≈ ÷ª, È≈Á Ù≈‘ ¡æ◊∂
¬∂√ Â∑ª √«‘Ó «◊¡≈) «‹√ Â∑ª Ù∂ Á∂ Í≥‹∂ «Ú⁄ Ϋ√¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ÷ØÂ≈ ‚Á≈
Ó≈≈ Í»ø¤ Ú∆ È‘ƒ «‘Ò≈™Á≈Õ
«‹¿π∫’ Ó∆∆ ÓÁ ˘, ’ È≈˜ «ÚÒ≈¬∂Õ
¿π‘ Á∂ ÷˜≈È∂ Úæ„∆¡ª, ¤«‘ ‹≈È Ï⁄≈¬∂Õ
Ï‘≈Á ¤ØÛ Ï‘≈Á∆, Ò◊ ’ÁÓƒ ‹≈¬∂Õ
Í ‚∂∂ «Ú⁄ Ò≈‘Ω Á∂, ¡≈È ’‡’ª Í≈¬∂Õ
(¿π‘È∂ È≈Á Ù≈‘ ˘ «¬øfi Î√≈ «Ò¡≈) «‹Ú∂∫ «¬√Â∆ ÓÁ ˘ Èı∂
’’∂ ÌÓ≈ ÒÀ∫Á∆ ˛Õ ÈÚ≈Ï È∂ ‚Á∂ Ó≈«¡ª ÷˜≈È∂ «Ú⁄Ø∫ Úæ„∆ Â≈ ’∂
¡≈͉∆ ‹≈È Ï⁄≈ Ò¬∆Õ Ï‘≈Á ¡≈͉∆ ¡‰÷ ¤æ‚ ’∂ ÁπÙÓ‰ Á∂ ÍÀƒ ÍÀ
«◊¡≈Õ ÂÁ È≈Á∆ ÎΩ‹ È∂ Ò≈‘Ω «Ú⁄ ¡≈͉∂ ‚∂∂ Í≈ Ò¬∂Õ
CC. «ÁæÒ∆ «Ú⁄ ‹ø◊∆ «Â¡≈∆¡ª Á≈ ‘≈Ò
«ÁæÒ∆ ˘ ◊Ó∆ «÷ÒÏÒ∆, √π‰ ’‡’ »Î≈È∆Õ
Â∂ √æÁ ¡Ó∆ª ˘ ¡≈÷Á∆, ÓÒ’ª ˜Ó≈È∆ :
“Âπ√ƒ Ó≈»Î∆ ˙ ‹æÁ Á∂, ¿πÓª »≈È∆Õ
ÒÀ ÓÈ√Ï Âπ∂ ‘ø‚ªÚÁ∂, Ú ‘π√È ‹Ú≈È∆Õ
«¬’Ø ‹∂‚∂ «¬’ ‘≈‰, ÏÒ π√ÂÓ √≈È∆Õ
Á≈‘Û∆ Â∂ Á√Â≈ Á∆, «¬‘ ÓÁ «ÈÙ≈È∆Õ”
È≈ÁÙ≈‘∆ ÎΩ‹ Á∂ ‘È∂∆ Úª◊ ¡æ◊∂ ÚËÁ∂ ¡≈¿π‰ Á∆ ıÏ √π‰ ’∂ «ÁæÒ∆
«Ú⁄ ‘Ò⁄Ò Ó⁄ ◊¬∆Õ (Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∆) ÓÒ’≈ ˜Ó≈È∆ È∂ ¡≈͉∂ √Á≈ª
˘ ÏπÒ≈ ’∂ «’‘≈, “Âπ√ƒ »≈È∆ ¡Ó∆ ‹æÁ∆ ÍπÙÂ∆ ÓÙ‘» (√»Ó∂) ‘ØÕ Âπ√ƒ
√’≈∆ ÍÁÚ∆¡ª ÍÃ≈Í ’’∂ ÿØ«Û¡ª Á∆ √Ú≈∆ Á≈ ¡≈ÈøÁ Ó≈‰Á∂ ‘∂ ‘Ø
Â∂ ‘π√È ‹Ú≈È∆ Á∂ Ó˜∂ ´æ‡Á∂ ¡≈ ‘∂ ‘ØÕ Âπ√ƒ √Ì «¬’Ø «‹‚∂ Â∂ «¬’Ø ‘≈‰
Á∂ ‘ØÕ Âπ‘≈‚∂ «Ú⁄ π√ÂÓ Ú◊∆ ¡Ê≈‘ Â≈’ ˛Õ √≈¿» ÓÈπæ÷ Á∆ «ÈÙ≈È∆
¿π√ Á∆ Á≈‘Û∆ Â∂ Í◊Û∆ ‘πøÁ∆ ˛Õ
ÓÀ∫ «’‘Û∆ Ú∂÷ª ¯Â‘ Á∆, «Ú⁄ Â◊Ù Á∂ ’≈È∆Õ
147
¡æ‹ ⁄Û∑’∂ „πæ’≈ ˛ È≈‹ Ù≈‘, ‘æÊ Í≈Ú∂ ÷˜≈È∆Õ
Âπ√ƒ «Á˙ ÒØ‘∂ √≈ Á∆, ’ Â «Ó˜Ó≈È∆Õ
¸◊æÂ∂ Á≈ «ÈÓ’ ‘Ò≈Ò ’Ø, ‘ØÚ∂ ’πÏ≈È∆Õ
«‹Ú∂∫ ÍÚ≈È≈ ÙÓ‘ Â∂, ‹Ò Ó∂ Í≈È∆Õ
Úæ È≈‘ƒ ÁπÈ∆¡≈ Â∂ ¡≈Ú‰≈, ‹æ◊ ¡≈ÒÓ ¯≈È∆Õ
ÓÂ∂ «¬‘ ’πfi ÒØÛ∆¡À, ’ ËÃØ‘ √πÒÂ≈È∆Õ
Í «¬’ ⁄«Û∑¡≈ ⁄øÈ Ó˜≈È Á≈, ı≈È ÁΩª ¬∆≈È∆Õ”
ÓÀ∫ Á∂÷‰≈ ⁄≈‘πøÁ∆ ‘ª «’ Âπ‘≈‚∂ «Ú⁄Ø∫ «’‘Û∂ √»Ó∂ Á∂ ÌæÊ∂ Á≈ Â∆
ÁπÙÓ‰ ˘ ‘≈¬∂◊≈? ¡æ‹ È≈Á Ù≈‘ «ÁæÒ∆ ˘ «Ú¡≈‘π‰ Ò¬∆ ÎΩ‹∆¡ª Á∆ ‹øfl
ÒÀ ’∂ ¡≈‰ „πæ’≈ ˛ Â∂ ¿π‘È∂ √≈‚∂ ÷˜≈«È¡ª ˘ ‘æÊ ¡≈‰ Í≈«¬¡≈ ˛Õ Âπ√ƒ
¿π‘˘ ¡≈͉∂ ÎΩÒ≈Á∆ Â∆ª È≈Ò Ò‘» ´‘≈È ’ ’∂ ¿π‘Á∆ ÍÃ≈‘π‰⁄≈∆ ’ØÕ
(⁄ø◊∂˜ ÷ª Â∂ Ï≈Ï ÚøÙ Á∂) ¸◊æÂ∂ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á≈ Âπ√ƒ «ÈÓ’ ÷ªÁ∂ ‘∂ ‘Ø,
¡æ‹ ¡≈͉∆ √Ú≈Ó∆-Ì◊Â∆ Á≈ √ϻ «Á˙ Â∂ ¡≈͉∆¡ª ‹≈Ȫ «¬øfi Ú≈Ø
«‹√ Â∑ª ÌÓæ’Û Á∆Ú∂ ”Â∂ ¡≈͉∂ Í √Û≈ ’∂ Ó ‹ªÁ≈ ˛Õ (Ô≈Á æ÷Ø) «¬‘
ÁπÈ∆¡≈ È≈ÙÚ≈È ˛, ÓÈπæ÷≈ ‹ÈÓ Âπ‘≈˘ ÁπÏ≈≈ È‘ƒ È√∆Ï ‘؉≈Õ Ï≈ÁÙ≈‘
È≈Ò ËØ÷≈ ’’∂ «¬‘ √Ì ’πfi È‘ƒ ‹∂ Òæ̉≈ Í «¬’ ¬∆≈È∆ ¡Ó∆ ÷≈È
ÁΩª ˛, («‹√ ˘ «’ Âπ√ƒ √æÌ∂ ‘∆ «¬øfi «Í¡≈ ’Á∂ ‘Ø «‹Ú∂∫) Ó˜≈È Á≈
Ó‘∆È≈ Óπæ’‰ ÂØ∫ Ï≈¡Á ¬∆Á Á∂ ⁄øÈ ˘ √Ì ÷Ò’Â «Í¡≈ ’Á∆ ˛Õ”
Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ ¡Ó∆ª ¡≈Í«‰¡ª ˘ √æÁ ’∂, «È Á∂∫Á≈ Í椪 :
“ÁπÙÓ‰ ’∆’ √≈Ë∆¡È, Ï≈fi ÒØ‘∂ Â椪?
ÒØ‘≈ ’∆’ ÂØ«Û¡≈, Ï≈fi ‘πø‚ª 椪?
Ï≈fiØ∫ ‹≈Ò∆ ’πø‚∆¡ª, ’Ω‰ Í◊Û∂ Ó椪?
¡Ó∆ ‘∂ ’Ò≈Ú Ó∂¿π‰Ø, ⁄∆ «È’ÒÀ ’椪Õ
Í ‘π‰ ’∆’π Í≈‘È∂ «¬Â¯≈’‹≈Ï, Ï≈fi «ÁÒ «Á¡ª ‘椪?”
Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ ¡≈͉∂ Ú˜∆ª ˘ √Á≈ ‹ØÙ «ÁÚ≈™Á≈ «‘øÁ≈ √∆ «’
“ÁπÙÓ‰ ˙È∆ Á∂ Âæ’ Úæ√ «Ú⁄ È‘ƒ ¡≈™Á≈ «‹øÈ∆ Á∂ Âæ’ ÒØ‘∂ È≈Ò ¿π‘Á∂
¡ø◊ È≈ ’æ‡ «ÁæÂ∂ ‹≈‰Õ ‘πÈ ¡Â∂ ¡Ω˜≈ª (√øÁª) ÂØ∫ «ÏȪ ÒØ‘≈ È‘ƒ ÂØ«Û¡≈
‹≈ √’Á≈Õ ‹≈Ò ¡Â∂ ’πø‚∆ ÂØ∫ «ÏȪ Úæ‚∂ Ó椪 ˘ ’Ω‰ ÎÛ √’Á≈ ˛? ‹Ø ¡Ó∆
Ù≈‘∆ ÓÔ≈Á≈ ¡æ◊∂ fiπ’‰≈ ÏøÁ ’ Á∂∫Á≈ ˛, ¿π‘ √Ì ‘æÁª-ÏøÈ∂ ‡æÍ ’∂ Ï≈ˆ∆
‘Ø ‹ªÁ≈ ˛Õ ‘π‰ «ÁÒ Á∆ √Î≈¬∆ ÂØ∫ «ÏȪ ÍæÊ Ú◊≈ Әϻ «¬Â¯≈’ «’Ú∂∫
’ √’Á∂ ‘Ø?”
148
 ÍÏ «ÏÈ Í≥Ë ’‡∆Ú‰ª È≈‘ƒ, ÁπÙÓÈ È≈ «ÏÈ Ï≈‘ªÕ
«ÏÈ ÁΩÒ ʃ ¡≈Á È≈‘ƒ, «ÁÒ «ÏÈ È≈ «ÁÒ◊≈‘ªÕ
◊π «ÏÈ «◊¡≈È È≈ «¬ÒÓ ÍÛ∑∆ÚÀ, Ï≈fiØ∫ ¡’Ò √Ò≈‘ªÕ
«ÏÈ Ó∆‘ª ʃ Á≈Á ÏØÒ∂, ’«‘øÁ∂ ‹»¯ «ÂÁ≈‘ªÕ
ÍÀª «ÏȪ √Â≈ È‘ƒ ’æ‡ √’Á≈, «ÏȪ Â’Û∆¡ª Ï≈‘ª Á∂ ÁπÙÓ‰ ”Â∂
«‹æ ȑƒ «ÓÒ √’Á∆Õ ÁΩÒ ÂØ∫ «ÏȪ ¡≈Á È‘ƒ «ÓÒ √’Á≈ Â∂ «ÁÒ (Á∆
√æ⁄≈¬∆) ÂØ∫ «ÏȪ Óπ‘æÏ ȑƒ ‘Ø √’Á∆Õ ◊π» ÂØ∫ «ÏȪ «◊¡≈È ‹ª «Ú«Á¡≈
È‘ƒ ÍÛ∑∆ ‹≈ √’Á∆, «ÏȪ ¡’Ò ÂØ∫ ⁄ø◊∆ √Ò≈‘ È‘ƒ «ÁæÂ∆ ‹≈ √’Á∆Õ Óƒ‘
ÂØ∫ «ÏȪ ‹∂ ‚æ‚» ÏØÒÁ≈ ‘ØÚ∂ ª ¿π‘˘ (È«‘Ù √Ófi ’∂) «Î‡’≈ Í≈¬∆ ‹ªÁ∆
˛Õ
«ÏÈ «’ÙÂ∆ √ÓπøÁ Â∆¬∂, ‘Ø∫Á∂ ◊’ ÂÁ≈‘ªÕ
«ÏÈ Íπ÷∂ «Ùø◊≈ ‹Ø Ó∆∆, ◊ÙÂ∆ ’«‘‰ ÂÁ≈‘ªÕ
˜ÏÂ∂’≈ ¡Ó∆ “È‹≈Ï” Ó≈ ÿæÂÈ Í≈ÂÙ≈‘ªÕ
‹Ø ÒØ’ «’ÙÂ∆ ÂØ∫ «ÏȪ √ÓπøÁ ÂÈ Á≈ ÔÂÈ ’Á∂ ‘È, ¿π‘ √Á≈
◊’ ‘πøÁ∂ ‘ÈÕ ‹Ø «¬√Â∆ ÍÂ∆ ÂØ∫ «ÏȪ «Ùø◊≈ ’Á∆ ˛ ¿π√ ˘ «Î»
«¬√Â∆ ’«‘øÁ∂ ‘ÈÕ È‹≈ÏÂ! Ó≈Ò’ ”Â∂ Ø‘Ï Í≈¿π‰ Ú≈Ò∂ ¡Ó∆ Ï≈ÁÙ≈‘
˘ ÓÚ≈ Á∂∫Á∂ ‘ÈÕ
«ÁæÂ≈ ’ΩÒ Â»≈È∆¡ª, «Ú√≈‘ ’∆ÂØ È∂Õ
’»Û «÷Ò≈¯ «¬Ò≈¯ ’∂, Ï≈ÁÙ≈‘ ⁄«Û˙ È∂Õ
‘πø‚ Áˆ∂ Î∂Ï Á≈, ⁄≈ ‹≈Ò √π«‡˙ È∂Õ
Ë∆¡ª Â∂ ÌÀ‰ª Ï∂‡∆¡ª, È≈ ÙÓ ’∆Â∂ È∂Õ
»≈È∆ ¡Ó∆ª («È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ Â∂ ¿π√ Á∂ ‡ØÒ∂) È∂ ÓÁÁ ’È Á≈
Ú≈¡Á≈ ’∆Â≈ Â∂ Ï≈ÁÙ≈‘ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ ˘ ‡≈’∂ Ò¬∆ ÍÃ∂ «Ò¡≈Õ ËØ÷∂ Ì∆
⁄≈Ò ⁄æÒ ’∂ Ï≈ÁÙ≈‘ ˘ ‹≈Ò «Ú⁄ Î√≈ «Ò¡≈ Â∂ ⁄Û∑≈¬∆ ’Ú≈ «ÁæÂ∆Õ «¬È∑ª
È∂ «¬‘ Ú∆ ÙÓ È≈ ’∆Â∆ «’ È≈Á Ù≈‘ Á∆ «‹æ ’≈¿π‰ È≈Ò «¬È∑ª Á∆¡ª
¡≈͉∆¡ª ‘∆ Ë∆¡ª ÌÀ‰ª Á∆ «¬æ˜Â ´æ‡∆ ‹≈‰∆ ˛Õ
CD. Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á≈ È≈ Ù≈‘ Á∂ ‡≈’∂ Ò¬∆ Úˉ≈
⁄Û∑∂ ¸◊æÂ≈ Ï≈ÁÙ≈‘ Ëæ◊ƒ Ë√’≈∂Õ
ÿØÛ≈ √≈„∂ Á√ Òæ÷, ‹Ú≈Û∂ √≈∂Õ
◊Áª ÎÒ’ƒ Í‘πøÂ∆¡≈, ÍÀ ◊¬∂ ◊πÏ≈∂Õ
«Á‘πø ⁄øÈ È˜ È≈ ¡≈ÚÁ≈, ¡√Ó≈È∆ Â≈∂Õ
149
ÏÛ∂ ˜Ø ÙØ È≈Ò „ØÒ-È◊≈∂ Úæ‹∂ Â∂ (Ï≈Ï ÚøÙ∆) ¸◊æÂ∂ Ï≈ÁÙ≈‘
Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∆ ÎΩ‹ ⁄æÒ Í¬∆Õ «¬√ ÎΩ‹ «Ú⁄ √Ì «‘øÁ» ≈‹∂ Ú∆ Ù≈ÓÒ √È Â∂
√≈„∂ Á√ Òæ÷ ÿØÛ √Ú≈ √À«È’ √ÈÕ Ë»Û ¿πµ‚ ’∂ ¡√Ó≈È Âæ’ ‹≈ Í‘øπ⁄∆ Â∂
‘È∂≈ ¤≈ «◊¡≈Õ (¡√Ó≈È Â∂ Ë»Û ¬∂È∆ √∆ «’) È≈ «ÁÈ Ú∂Ò∂ √»‹ Ș
¡≈™Á≈ √∆ Â∂ È≈ ≈ √Ó∂∫ ⁄øÁ-Â≈∂ ‘∆ «Á√Á∂ √ÈÕ
Ï≈ˆƒ ÏØÒÈ ’Ø«¬Òª «‹™, Âπ∆¡ª ’π’≈∂Õ
̓ÿ∂ Î∂ Ï∂’ª ø◊ ’È È˜≈∂Õ
¯Ω‹ Á∂ «Ï◊Ò «¬ø‹ ’»’ ‘∂ √È, «‹Ú∂∫ Ï≈ˆª «Ú⁄ ’Ø«¬Òª ÏØÒÁ∆¡ª
‘ÈÕ fiø‚∂ («ÈÙ≈È) fi»ÒÁ∂ Â∂ Ò«‘≈™Á∂ √È󫬑 ø◊-Ïø◊∂ ÏÛ∂ √Ø‘‰∂
Òæ◊Á∂ √ÈÕ
‰ Ì∂∆ ÏæÁÒ ◊æ‹Á∂, ÿø‡≈Ò È ‘≈∂Õ
‘≈Ê∆ «Á√‰ ¡≈™Á∂, «Ú⁄ ÁÒª «Ùø◊≈∂Õ
Ó≈ ÌÏ’ ◊Áª ⁄ÒÁ∂, «√ ’πø‚∂ Ì≈∂Õ
ÁøÁ «⁄æ‡∂ Á∂‰ Ú÷≈Ò∆¡ª, ’‘π «’Â ‘È≈∂Õ
«‹™ ÿ‡ ’≈Ò∆ Ï◊«Ò¡ª, π Ó√ª «⁄Â≈∂Õ
«‹™ ÈΩ∫‘Á ‘æÒª «‚ø◊∆¡ª, √πø‚ ÒÀ‰ fiπ‡≈∂Õ
«‹™ «Á√‰ ¿πµÂ∂ Ó’Ï«¡ª, √¯ÀÁ ÓπÈ≈∂Õ
«‹™ Í‘≈Ûª ¿πµÂØ∫ ¡ÔÁ‘≈, ’‡ ÷≈Ú‰ ‘≈∂Õ
ÔπæË Á∂ È◊≈∂ ÏæÁÒª Úª◊ ◊æ‹ ‘∂ √È ¡Â∂ ÿ«Û¡≈Ò ÷Û’‰Ø∫ ÏøÁ ‘∆
È‘ƒ √∆ ‘πøÁ∂Õ «Ùø◊≈∂ ‘ج∂ ‘≈Ê∆ ¯Ω‹ª È≈Ò ‹ªÁ∂ ÏÛ∂ √π‘‰∂ Òæ◊Á∂ √ÈÕ ‹ÁØ∫
«¬È∑ª Á∂ «√ª ”Â∂ Úæ‚∂-Úæ‚∂ ¡ø’πÙ (’πø‚∂) Úæ‹Á∂ √È Âª ‘≈Ê∆ ÌÏ’ Ó≈ ’∂
ÿæ‡≈ ¿π‚≈™Á∂ ‘ج∂ ¡æ◊∂ Èæ√Á∂ √ÈÕ ¿πÈ∑ª Á∂ ’≈Ò∂ Ó»ø‘ª «Ú⁄Ø∫ Ï≈‘ «È’Ò∂ ‘ج∂
«⁄æ‡∂ ÁøÁª ÚæÒ Á∂÷ ’∂ ’≈Ò∆ ÿ‡≈ «Ú⁄ «⁄æ‡∂ Ï◊«Ò¡ª Á∆ πæ Â∂ √Óª ⁄∂Â∂
¡≈ ‹ªÁ≈ √∆Õ ¿πÈ∑ª Á∂ ‘∂·Ø∫ ÓπÛ∂ ‘ج∂ √πø‚ «¬øfi fi»Ò ‘∂ √È «‹Ú∂∫ «‚ø◊∂ Î≈Ò∂
Ú≈Ò∂ ‘Ò fi»Ò ‘∂ ‘Ø‰Õ «‹√ Â∑ª ’≈Ò∂ Ó’Ï«¡ª ¿πµÂ∂ «⁄æ‡∂ ÓπÈ≈∂ «Á√Á∂
‘È ‹ª «¬√ Â∑ª ’≈Ò∂ Í‘≈Ûª ¿πµÂ∂ ͬ∂ ‘ج∂ ’æ‡ ÷≈‰ Ú≈Ò∂ «⁄æ‡∂ ¡‹◊ È≈◊
‘πøÁ∂ ‘ÈÕ
⁄Û∑∆¡ª ÁØ Ï≈ÁÙ≈‘∆¡ª, Ó∂Ò ◊πæ·ª ⁄≈∂Õ
«‹™ Ï√∂≈ Ó’Û∆, ÿ‰ Ï∂ÙπÓ≈∂Õ
‚∂∂ ÿÂ∂ ¸◊æ«Â¡ª, ¡≈‰ ÈÁ∆ «’È≈∂Õ
ı≈È ÁΩ≈È ’∂ √Ú≈Ò, √æÁ «√Í≈‘ ˘ :
150
 “Ô≈Ø Ï«‰¡≈ ‘Ù ˜Ú≈Ò, «ÁæÒ∆ Á∂ Âı ˘Õ
ÓÈ√»Ï≈ «¬‘ ’Ó≈Ò, «√ Â∂ ’Û«’¡≈Õ
˜È ¯˜øÁ Â∂ Ó≈Ò, Ú√π◊π È≈ ’πfiÕ
«’¡≈ ‘Ø«¬¡≈ «¬’ √≈Ò, Ï≈’∆ ‹∆Ú‰≈Õ
Í ’∆˙ «ÈÓ’ ‘Ò≈Ò, Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á≈Õ”
‹ÁØ∫ ÁØÚª Ï≈ÁÙ≈‘∆ ¯Ω‹ª È∂ ⁄Û∑≈¬∆ ’∆Â∆ ª ⁄≈∂ «ÁÙ≈Úª ‘∆ √À«È’ª
È≈Ò Ì ◊¬∆¡ª Â∂ «¬ø‹ ‹≈ÍÁ≈ √∆ «‹Ú∂∫ «’√∂ Óæ’Û∆ È∂ «ÚÙ≈Ò Â∂ √øÿ‰≈
‹≈Ò ¿π«‰¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘ØÚ∂ (ÂÀÓ» Â∂ Ï≈Ï Á∂ ÚøÙ∆) ¸◊æÂ∂ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ È∂ ¡Ò∆
ÓÁ≈È ıª È«‘ Á∂ ’ø„∂ ¡≈‰ ‚∂≈ Ò≈«¬¡≈Õ
ı≈È ÁΩª È∂ ¡≈͉∂ «√Í≈‘∆¡ª ˘ È∂Û∂ ÏπÒ≈ ’∂ «¬‘ «√æ«÷¡≈ «ÁæÂ∆ :
“ÁØ√ÂØ! ¡æ‹ «ÁæÒ∆ Á∂ Âı Ҭ∆ («‘√≈Ï-«’Â≈Ï Á∂‰ Á≈ «ÁÈ) ÍÒØ Á≈
«ÁÈ ¡≈‰ Í‘πø⁄≈ ˛Õ È≈Á Ù≈‘ Á≈ ‘ÓÒ≈ «ÁæÒ∆ Ò¬∆ «¬’ ¡«Â ◊πøfiÒÁ≈
Ó√Ò≈ ¡≈‰ Ï«‰¡≈ ˛Õ «¬√Â∆, Ïæ⁄∂ Â∂ ÁΩÒ «Ú⁄Ø∫ ’πfi Ú∆ È‘ƒ ‹∂ Ï⁄‰≈Õ
«¬‘ √Ø⁄Ø «’ ÔπæË «Ú⁄Ø∫ Èæ√ ’∂ «¬‘ ÂÏ≈‘∆ Á∂÷‰ ÂØ∫ Ï≈¡Á ‹∂ Âπ√ƒ «¬’ ÁØ
√≈Ò ‹∆ ÒÚØ◊∂ ª ¿π√ ‹∆‰ Á≈ ’∆ Î≈«¬Á≈? «¬√ Ò¬∆ Âπ√ƒ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∂
È«Óæ ¡≈͉∆ √Ú≈Ó∆-Ì◊Â∆ Á≈ Í»≈ √ϻ «Á˙Õ”
ÏæË∂ ‘æÊ «√Í≈‘∆¡ª, ÏøÈ∑ ¡˜ª ’∆¡ª :
“«ÈÓ’ ‘Ò≈Ò ‘ª ¡≈«Á ’Á∆Ó Á∂, ı»Ï ÂÒϪ Â∆¡ªÕ”
¿π‘Ȫ ’ø„∂ ‚ø◊ ¡·»«‘¡ª Ú‡ Ó𤪠Ë∆¡ªÕ
¿π‘Ȫ √’ Ò¬∆¡ª √Ú≈‘∆¡ª ‘æÊ „≈Òª ÎÛ∆¡ª :
“¡√ƒ ‘˜ ¡Ò∆ ¡Ó∆ Á∂ ‹ø◊ Úª◊, ÿæ «Á¡ª◊∂ ◊Ò∆¡ªÕ
’≈ÏÒ ؉ Í·≈‰∆¡ª, ÌøÈ ⁄»Û∂ ’Û∆¡ªÕ
Í √≈˘ ª ‘∆ ¡≈÷ƒ ¡≈Î∆È, Á√Â≈ª ÚÒ∆¡ªÕ”
√Ì «√Í≈‘∆¡ª È∂ ‘æÊ ‹ØÛ ’∂ ¡˜ ’∆Â∆, “¡√ƒ ı»Ï ÂÈ÷≈‘ª ÒÀ∫Á∂ ‘∂
‘ª Â∂ Ï≈ÁÙ≈‘ Á∂ Íπ≈‰∂ ‹æÁ∆-ÍπÙÂ∆ √Ú≈Ó∆-Ì◊ √∂Ú’ ⁄Ò∂ ¡≈ ‘∂ ‘ªÕ”
¿πÈ∑ª È∂ Óπ椪 ˘ Úæ‡ «ÁæÂ≈ Â∂ ·»«‘¡ª Úª◊ «Âæ÷∆¡ª ’∆Â∆¡ªÕ ¿πÈ∑ª È∂
ÂÒÚ≈ª «÷æ⁄ Ò¬∆¡ª, ‘æʪ «Ú⁄ „≈Òª ÎÛ Ò¬∆¡ª Â∂ ’«‘‰ Òæ◊∂, “¡√ƒ
‘˜ ¡Ò∆ Á∂ ‹ø◊ ’È Úª◊ ÁπÙÓ‰ Á∆ ÎΩ‹ «Ú⁄ ’ÂÒ-¡≈Ó Ó⁄≈ ’∂ ÷æÍ∂
Í≈ ’∂ æ÷ «Á¡ª◊∂Õ (¡≈͉∂ ÍÂ∆¡ª Á∆ ÓΩ √π‰ ’∂) ’≈ÏÒ Á∆¡ª Í·≈‰∆¡ª
⁄»Û∂ Â∂ ◊Ø÷Û» ÌøÈ-ÂØÛ ’∂ ؉◊∆¡ªÕ ‹∂ ¡√ƒ «¬øfi √Ú≈Ó∆-Ì◊Â∆ «Á÷≈Úª◊∂
ª ‘∆ Âπ√ƒ √≈˘ √≈‚∂ «√ª ”Â∂ ÏæË∆¡ª Íæ◊ª Á∆ ¡‰÷ Ï⁄≈¿π‰ Á∆ Ù≈Ï≈Ù
151
Á∂‰≈Õ”
CE. ≈‹Í»Â≈È∂ Á∂ ¡Ó∆
⁄Û∑∂ ¡Ωø◊≈-Ï≈Á ʃ, Ì∂ƒ ÿπÒ≈Ú‰Õ
¡◊∂ ¡øÏ∂∆ Â∂ Ó≈Ú≈Û, Ï»øÁ∆ ÿ«Ò¡≈Ú‰Õ
«¬’ ÿØÛ∂ ÓÁ ˘, ’ ‹ÙÈ «Ú÷≈Ú‰Õ
¿π‘ Í≈ Í≈ Î∆Ó≈ ‡ª’Á∂, ’ÀÎ∆ fiπæ‡ Ò≈Ú‰Õ
«‹Ú∂∫ ‹‘≈˜ √ÓπøÁ∆, «◊Á≈Úª ÷≈Ú‰Õ
¡Ωø◊≈Ï≈Á Á∆ ≈‹Í»Â ÎΩ‹ È∂ È◊≈∂ ◊‹≈¬∂ Â∂ ⁄Û∑≈¬∆ Ò¬∆ ⁄æÒ Í¬∆Õ
¿πÈ∑ª Á∂ ¡æ◊∂-¡æ◊∂ ¡‹Ó∂, Ó≈Ú≈Û Â∂ Ï»øÁ∆ («¡≈√ª) Á∂ ≈‹Í»Â ÎΩ‹∆
Èæ⁄Á∂ ‡æÍÁ∂ ¡≈ ‘∂ √ÈÕ ’¬∆¡ª Á∂ ÿØÛ∂ Èæ⁄ Èæ⁄ ’∂ √Ú≈ª ˘ ÷πÙ ’ ‘∂
√ÈÕ ¿π‘ Í≈ Í≈ Î∆Ó ÷≈ ‹ªÁ∂ ‘È Â∂ ‚∆’ª Ò≈ ’∂ Ù≈Ï ÍƒÁ∂ ‘È Â∂ «Î ÌøÚ
«Ú⁄ Î√∂ ‘ج∂ √ÓπøÁ∆ ‹‘≈˜ Úª◊ ÿπøÓ‰ ÿ∂∆¡ª ÷ªÁ∂ ‘ÈÕ
CF. «È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ Á≈ ı È≈Á Ù≈‘ Á∂ È≈Ó
«È‹≈ÓøÁ ı ÌÒ∂≈, Ú≈⁄∂ È≈˜ Ù≈‘ :
“¡æ◊∂ ÒÙ’ Ó∂≈, «Í¤∂ ¬∆≈È∆¡ªÕ
Á«Ó¡≈È ÁØ‘ª Á≈ ‚∂≈, Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á≈Õ
»ø ≈ƒ ÿæƒ ÿ∂≈, ¤∂’Û ÂÒ¯ ’Õ
’∆⁄ƒ Ï∂≈ Ï∂≈, ÁΩª ˘ Í◊Û ’∂Õ
È≈ ’È≈ ˜Ø ÌÒ∂≈, «’√∂ Óπ’≈ÏÒ≈Õ
«¬‘ Âı ÓπÏ≈’ Â∂≈, ’πÒ ÚÒ≈«¬ÂªÕ
ÿ Á≈ Ì∂Á ⁄ø◊∂≈, «’√∂ È √≈«Ë¡≈Õ”
«È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’ Á≈ ı È≈Á Ù≈‘ È∂ ⁄ø◊∆ Â∑ª Í«Û∑¡≈Õ ¿π√ «Ú⁄
«Ò«÷¡≈ √∆, “¡æ◊∂ Ó∂∆ ÎΩ‹ ˛ Â∂ «Íæ¤∂ ¬∆≈È∆ √Á≈ ÷≈È ÁΩª Á∆ ˛Õ √≈‚∂
ÁØ‘ª Á∂ «Ú⁄’≈ Ï≈ÁÙ≈‘ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á≈ ‚∂≈ ˛Õ »ø ≈ √Ó∂∫ ÿ∂≈ Í≈¬ƒ Â∂
«Í¤«Ò¡ª ˘ ÂÏ≈‘ ’ Á¬∆∫Õ Â»ø ı≈È ÁΩª ˘ ÎÛ ’∂ ¿π‘Á∆ Ï؇∆ Ï؇∆ ⁄∆
√πæ‡ƒÕ √≈‚∂ «Ú⁄Ø∫ «’√∂ È∂ ‚‡ ’∂ Â∂≈ Óπ’≈ÏÒ≈ È‘ƒ ’È≈ ¡Â∂ È≈ ‘∆ Ï‘πÂ≈
˜Ø Ò≈¿π‰≈ ˛Õ «ÁæÒ∆ Á≈ Âı Â∂ «‘øÁπ√Â≈È Á∂ √Ì «¬Ò≈’∂ ÂÀ˘ «ÓÒ‰ Á∆
ÚË≈¬∆ «ÁøÁ≈ ˛Õ ÿ Á≈ Ì∂Á Á∂‰ Á≈ ’øÓ ’Á∆ «’√∂ È∂ ¬∂È∆ ⁄ø◊∆ Â∑ª ‘∆
’∆Â≈ ‘؉≈ («‹øÈ∆ ⁄ø◊∆ Â∑ª ÓÀ∫ ’∆Â≈ ˛)Õ
152
 CG. √ø«È¡≈√∆¡ª Á≈ ‘ÓÒ≈
Ù≈‘ ÈÁ≈ ◊æÒ ¡Ò≈¬∆, √ıÂ∆ ÏØÒ ’∂ :
“Âπ√ƒ ˛√Ø ‡π◊Û∑-◊Á≈¬∆, «‘øÁπ√Â≈È Á∂Õ
’ج∆ Á∂∫Á∂ ÒØ◊ ◊Ú≈‘∆, Âπ‘≈‚∂ Î’ Á∆Õ
‘π‰ ‹ªÁ∂ ‘Ø ˛¯ ’Ó≈¬∆, Òæ‹ È ÚÂÈ Á∆Õ
«√ ı≈’ Âπ‘≈‚∂ Í≈¬∆, ‹≈˙ Èæ√ ’∂Õ”
Ù≈‘ È≈˜ ’«‘øÁ≈ ‹≈«¬, √≈∆ ÎΩ‹ «Ú⁄Õ
«’√∂ ‹≈ «¬‘ ◊æÒ √πÓ≈¬∆, ̻͠È≈Ê ˘Õ
‘Ø ÓπÛ∑’∂ ÓπÛ∑’≈ ‹≈¬∂, ◊πæ√≈ ’«‘ Á≈ :
“Âπ√ª ’È∆ ı»Ï ÒÛ≈¬∆, «‹ÂÈ∂ √»Ó∂Õ”
̻͠≈«¬ √ø«È¡≈√∆, √æÁ Íπ¤∂ Ï∆ª :
“«¬‘ ¿πÂ∂ Á∂ ÚÒ≈«¬ÂØ∫ ‘æÊ Í◊Û ◊ø‚∆ªÕ
È≈Á Ù≈‘ È∂ «¬’ √÷ ⁄؇ Ì∆ ◊æÒ √ø«È¡≈√∆¡ª ˘ ’‘∆, “Âπ√ƒ
«‘øÁπ√Â≈È Á∂ Óø◊Â∂ ‘∂ ‘Ø Â∂ «¬‘Á∂ ‡π’«Û¡ª ”Â∂ ÍÒÁ∂ ‘∂ ‘ØÕ ’¬∆ ÒØ’ «¬√
◊æÒ Á∂ ◊Ú≈‘ ‘È «’ Âπ√ƒ Íπ≈‰∂ Î’∆ ‘ØÕ ‘π‰ (Á∂Ù-æ«÷¡≈ ÚæÒØ∫ Ó»ø‘ ÓØÛ
’∂) «’™ («’Âÿ‰ ‘؉ Á≈) Í≈Í ’Ó≈ ‘∂ ‘Ø? ’∆ Âπ‘≈˘ ¡≈͉∂ Á∂Ù Á∆
’ج∆ ÙÓ È‘ƒ? ‘π‰ ‹∂ Èæ√ ’∂ ‹≈˙◊∂ ª Âπ‘≈˘ ‘ ʪ ÂØ∫ Ò≈‘Ȫ
ÍÀ‰◊∆¡ª”󫬑 ◊æÒ È≈Á Ù≈‘ È∂ ¡≈͉∆ √≈∆ ÎΩ‹ «Ú⁄ ’‘∆ √∆Õ «’√∂ È∂
«¬‘ ◊æÒ Ì»Í È≈Ê (√ø«È¡≈√∆¡ª Á∂ ¡≈◊») ˘ Ú∆ ‹≈ Áæ√∆Õ ¿π‘˘ «¬‘ √π‰
’∂ ¡«Â Á≈ ◊πæ√≈ ⁄Û∑ «◊¡≈ Â∂ ◊πæ√∂ È≈Ò ÓπÛ∑’Ø ÓπÛ∑’∆ ‘Ø «◊¡≈Õ √ø«È¡≈√∆
̻͠È≈Ê È∂ ¡≈͉∂ ÔØ«Ë¡ª ˘ «’‘≈, “Âπ√ƒ «‹øÈ∂ Ú∆ √»Ó∂ ‘Ø, ‚‡ ’∂ ÔπæË
’ØÕ” ̻͠≈¬∂ √ø«È¡≈√∆ È∂ ¡≈͉∂ Ú∆ª ˘ ÏπÒ≈ ’∂ «’‘≈, “«¬‘ «Á˙¡ª
Á∂ ’æÁ Ú≈Ò∂ ÚÒ≈«¬Â∆ (¬∆≈È∆ Â∂ ¡¯◊≈È∆) ÒØ’ ‘æʪ «Ú⁄ È∂˜∂ ÎÛ∆ ¡≈
◊¬∂ ‘ÈÕ
¿π‘ Á∂‰ Ëæ’≈ «ÁÚ≈Ò ˘, ’ √‡‰ Ò∆ªÕ
’Á «‹È∑ª Á∂ ˙‹ Úª◊ Ô≈, ÓπÈ’ È’∆ªÕ
¡√ª Ì∆ Î’ ’Á∆Ó Á∂, Úª◊ Ù≈‘ Ó‘∆ªÕ
√≈‚≈ ÓπÒ’ Í≥‹≈Ï ÚÒ≈«¬Â, Â∂ «‘øÁ ‹◊∆ªÕ”
≈¬∂ ̻͠÷Ò≈ Úø◊≈∂, √≈∂ Í≥Ê ˘ :
“ÁπÈ∆¡≈ ‹∂ ⁄≈ «Á‘≈Û∂, «’⁄ ’π ‹∆Ú‰≈Õ
‹Ø «Ò«÷¡≈ ’Â≈∂, √ج∆˙ ÚÂ√∆Õ
153
Âπ√ƒ ‘Ø ÏÒÚø ’≈∂, √≈∂ ÒÛ ÓØÕ
’È ¯’∆ «Â¡≈∂, ¡≈¿π‰ ‹ø◊ Â∂Õ
«‹™ Ù∂ Ó≈È Ì’≈∂, Í‘πø⁄‰ Ó≈ Â∂Õ
«‹™ ÏøÈ∑‰ Ï≈‹ Â≈∂, Ú∂÷ «Ù’≈ ˘Õ
«¬‘ ’øË ˘ Ëæ’≈ Ó≈ ’∂ ⁄» ⁄» ’ √πæ‡Á∂ √ÈÕ «¬È∑ª Á∂ ’æÁ ‘˜Â
˙‹ Úª◊ ¿πµ⁄∂ ‘È ‹ª ÓπÈ’ Â∂ È’∆ Ϋ٫¡ª Á∂ ’æÁ È≈Ò «ÓÒÁ∂ ‘ÈÕ
Í ¡√ƒ Ú∆ √æÔÁ Ó∆ª Ù≈‘ Ì∆÷ Úª◊ Íπ≈‰∂ ¯’∆ ‘ªÕ Í≥‹≈Ï √≈‚≈ ÓπÒ’
˛ Â∂ «‘øÁπ√Â≈È Á≈ √≈≈ «¬Ò≈’≈ √≈‚∆¡ª ‹≈◊∆ª ‘ÈÕ” ̻͠≈¬∂ È∂ ÷Û∑∂
‘Ø ’∂ ¡≈͉∂ √≈∂ √ø«È¡≈√∆ Í≥Ê ˘ Úø◊≈«¡≈ : “Âπ‘≈‚∆ √ø√≈’ «˜øÁ◊∆
«◊‰∆ «ÓÊ∆ ⁄≈ ’π «ÁȪ Á∆ ˛Õ ¡ø «’øÈ∆ ’π Á∂ Â’ ‹∆ ÒÚØ◊∂?
«√‹‰‘≈ ÍÃÌ» È∂ ÓÈπæ÷ Á∆ «’√Ó «Ú⁄ ‹Ø Ò∂÷ «Ò÷ «ÁæÂ∂ ‘È, ¿π‘ ‘∆
Ú≈Í ’∂ «‘øÁ≈ ˛Õ Âπ√ƒ √≈∂ ‘∆ ÒÛ≈’∂ Â∂ ÏÒÚ≈È ‘Ø; ÁπÙÓ‰ È≈Ò ÒÛ ’∂
Ù‘∆Á ‘Ø ‹≈˙Õ √Ì √ø«È¡≈√∆ «Â¡≈∂ ’æ√‰ Â∂ ÔπæË-Ì»Ó∆ «Ú⁄ ÒÛÈ Ò¬∆
«¬øfi Í‘πø⁄‰ «‹√ Â∑ª Ù∂ ÌÏ’ Ó≈ ’∂ «Ù’≈ Ó≈È Ò¬∆ «È’ÒÁ≈ ˛ ‹ª
«‹√ Â∑ª «Ù’≈ ˘ Á∂÷ ’∂ Ï≈‹ ÏøÈ∑‰ ÂπÛ≈ ’∂ Â∂˜ ¿π‚≈∆ Ó≈Á≈ ˛Õ
¿π‘ Á∂Ú‰ ÷ØÒ∑ Ìø‚≈∂, Â∂◊ª Ú≈‘ ’∂Õ
‘Ø Èæ·‰ ÒÙ’ √≈∂, Úª◊ ¨øÏÛªÕ
Â∂ È≈Ú∂∫ Á¯Â ⁄≈Û∑Ø, Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∂Õ”
Í«‘Ò≈ ‹ø◊ √ø«È¡≈√∆, ’Á∂ ˙’Û≈Õ
ı≈’ «‹È∑ª Á∆ Ï≈√∆, ‹≈Â∆ Á∂ √»Ó∂∫Õ
¿π‘ ¡æ·∂ Í«‘ ¿πÁ≈√∆, Ì∂÷ ¯’∆ Á≈Õ
¿πÈ∑ª Á∆ È ’ج∆ ÎπÎ∆ Ó≈√∆, «’√∂ È ØÚ‰≈Õ
¿πÈ∑ª Á∂ Á∆Ú∂ ÏÒÈ ¡’≈Ùƒ, Ú≈¿π fi‡«’¡ªÕ
¿πÈ∑ª Á∆¡ª ¡≈¿π‰ ÏÒÁ∆¡ª ¡æ÷ƒ, Ò‘» ¤‡∆¡ªÕ
«¬’ æÏ «ÂøÈ≈ Á≈ √≈Ê∆, ¡≈¬∂ √≈‘Ó‰∂Õ
√Ì √ø«È¡≈√∆ ÂÒÚ≈ª Á∂ Ú≈ª È≈Ò ÁπÙÓ‰ Á∆¡ª ÒØʪ Á∂ „∂ Ò≈
Á∂‰Õ Âπ‘≈‚∂ √≈‘Ó‰∂ È≈Á∆ ÎΩ‹ ¨øÏÛª Úª◊ Èæ√ ¿πµ·∂Õ √Ì √ø«È¡≈√∆
¡≈͉∂ Ȫ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á∂ √’≈∆ ’≈◊˜ª «Ú⁄ «Ò÷Ú≈¿π‰Õ” √ø«È¡≈√∆¡ª
È∂ Í«‘Ò∂ ÒÛ≈¬∆ ÏÛ∂ ⁄≈¡ È≈Ò ¡æ◊∂ ÚË ÚË ’∂ ’∆Â∆Õ ¿π‘ «Óæ‡∆ «Ú⁄ «‘
‘∂ √È Â∂ ¿πÈ∑ª Á∆ ‹≈Â∆ ÏÛ∆ Ï‘≈Á √∆Õ ¿π‘ ¯’∆∆ Á∂ ’æÍÛ∂ Í≈ ’∂ «ÁÈ-
≈ √ø√≈ ÚæÒØ∫ ¿πÍ≈Ó «‘øÁ∂ √ÈÕ ¿πÈ∑ª Á∆ ’ج∆ Ì»¡≈ ‹ª Ó≈√∆ È‘ƒ √∆
154
«‹√ È∂ «¬È∑ª Á∂ ÓÈ «Íæ¤Ø∫ ÚÀ‰ Í≈¿π‰∂ √ÈÕ ⁄øÁ Â∂ √»‹ ¿πÈ∑ª Á∂ ¡≈’≈Ù
«Ú⁄ ÏÒÁ∂ Á∆Ú∂ √È ‹Ø ‘Ú≈ Á∂ fi‡«’¡ª È≈Ò Ú∆ È‘ƒ √È ÏπfiÁ∂Õ ¿πÈ∑ª
Á∆¡ª ¡æ÷ª «Ú⁄ Ò‘» ¿π«¡≈ ‘Ø«¬¡≈ √∆ Â∂ ◊πæ√∂ È≈Ò ¡æ◊ Úª◊ ÏÒÁ∆¡ª
‹≈ÍÁ∆¡ª √ÈÕ ¿π‘ «¬’ æÏ ˘ ‘∆ ¡≈͉≈ √≈Ê∆ ‹≈‰ ’∂ È≈Á∆ ÎΩ‹ Á∂
√≈‘Ó‰∂ ‹≈ Í‘πø⁄∂Õ
¿πÈ∑ª ’ØÒ ¤π∆, ’π‘≈Û∆, ’≈Â∆, «¬‘ ‘«Ê¡≈ √ÈÕ
¿π‘ Ì拉 Úª◊ «¬≈’∆, Â∂◊ª Ú≈‘πøÁ∂Õ
¿π‘ ÷ªÁ∂ ÷≈√ ◊π‡≈’∆, Ú◊‰ È≈Ú’ªÕ
¿πÈ∑ª Í≥‹ ‘˜≈ ¸≈√∆, ◊π˜∆ Ó≈«¡≈Õ
Í ’’∂ ◊¬∂ ÷Ò≈√∆, ⁄Û∑∂ Í‘≈Û ˘Õ
¿πÈ∑ª Á∂ ’ØÒ ¤π∆, ’π‘≈Û∆ Â∂ ¤Ø‡∆ ÂÒÚ≈ ¡≈«Á ‘∆ ‘«Ê¡≈ √ÈÕ
ÂÒÚ≈ª ⁄Ò≈™Á∂ ‘ج∂ ¿π‘ «¬≈’∆ ÿØ«Û¡ª Úª◊ Èæ√∂ «ÎÁ∂ √ÈÕ ÁπÙÓ‰ Á∂
Ú∑Á∂ ‘ج∂ Â∆ª «Ú⁄ Ú∆ ¿π‘ ¿πÈ∑ª Á≈ Ó≈√ ⁄æ’ Ó≈-Ó≈ ’∂ ÷≈¬∆ ‹≈ ‘∂
√ÈÕ ¿πÈ∑ª È∂ Í≥‹ ‘˜≈ ¸≈√∆ ◊π«‹√Â≈È∆ (¬∆≈È Á≈ «¬’ «¬Ò≈’≈)
«√Í≈‘∆ Ó≈ «ÁæÂ∂Õ ¡ø ‹ÁØ∫ ¿π‘ ÔπæË «Ú⁄ ÂÊæÒ∆ Ó⁄≈ ’∂ Í‘≈Û ˘ ‹≈ ⁄Û∑∂
ª È≈Á∆ ÎΩ‹ Á∆ ÷Ò≈√∆ ‘ج∆Õ
CH. ’È≈Ò Á∆ ÒÛ≈¬∆
ÁØ‘ƒ ÁÒƒ Óπ’≈ÏÒ≈, ‰ √»∂ ◊Û∑’‰Õ
⁄Û∑ Âدª ◊‚ƒ „πæ’∆¡ª, Òæ÷ √ø◊Ò ÷Û’‰Õ
ÁØ‘ª ÎΩ‹ª Á≈ Óπ’≈ÏÒ≈ Ùπ» ‘Ø «◊¡≈Õ ÔπæË Ì»Ó∆ «Ú⁄ √»Ó∂ ◊æ‹ ‘∂ √ÈÕ
ÂØͪ ◊æ«‚¡ª ”Â∂ ÒæÁ ’∂ ÓÀÁ≈È-¬∂-‹ø◊ «Ú⁄ «Ò¡ªÁ∆¡ª ◊¬∆¡ªÕ («¬‘
√ø◊Òª È≈Ò Ïæfi∆¡ª ‘ج∆¡ª √È) ¡Â∂ Òæ÷ª √ø◊Ò ÷Û’ ‘∂ √ÈÕ
¿π‘ Á≈» ÷ªÁ∆¡ª ’Ø‘Ò∆, Ó‰ ◊ØÒ∂ Û’‰Õ
¿π‘ Á≈ˆ ÍÒ∆Â∂ ¤æ‚∆¡ª, Úª◊ ÏæÁÒ ’Û’‰Õ
«‹™ Á ÷πÒ∑∂ Áؘ÷ª, Ó»ø‘ Ì≈‘ƒ ÌÛ’‰Õ
«‹™ fiªÏ∂ Ó≈∂ Í≥÷‰», «Ú⁄ Ï≈◊ª Á∂ ÎÛ’‰Õ
fiÛ∂ Â≈‡∂ ‘øÌÒª Úª◊ Ó¤Ò∆¡ª Á∂ ÂÛΉÕ
«‹™ fiæÒƒ ¡æ◊ª Òæ◊∆¡ª, ‰ √»∂ ÂÛ’‰Õ
¿π‘ ‘Ù «Á‘≈Û≈ Ú∂÷ ’∂, ÁÒ ÁØÚ∂∫ ËÛ’‰Õ
¿π‘ ’Ø‘¨ «‹øÈ≈ Ï≈»Á ÷ªÁ∆¡ª √ÈÕ «¬È∑ª Á∂ «„悪 «Ú⁄ Ó‰ Ó‰ Á∂
◊ØÒ∂ Û’Á∂ √ÈÕ ‹ÁØ∫ ÍÒ∆«Â¡ª ˘ ¡æ◊ Ò≈ (Á≈◊) ’∂ «¬È∑ª ˘ ⁄Ò≈«¬¡≈
155
«◊¡≈ ª «¬‘ ÏæÁÒª Úª◊ ’Û’∆¡ª √ÈÕ «¬È∑ª Á∂ Ó»ø‘ª «Ú⁄Ø∫ ÏÒÁ∆ ‘ج∆
¡Ê≈‘ ¡æ◊ «È’Ò∆ Á∂÷ ’∂ «¬øfi ÍÃÂ∆ ‘πøÁ≈ √∆ «‹Ú∂∫ È’ª Á≈ ÁÚ≈˜≈ ÷πÒ∑
«◊¡≈ ‘ØÚ∂Õ «¬√ ¡æ◊ È≈Ò ¡≈ÁÓ∆ «¬øfi Ó ‘∂ √È «‹Ú∂∫ Ï≈ˆª «Ú⁄ Óƒ‘
Á∂ fiªÏ∂ È≈Ò Îπø‚∂ ‘ج∂ Í≥¤∆ ÓÁ∂ ‘ÈÕ ‡πæ‡∂-Ìæ‹∂ ¡ø◊ª Ú≈Ò∂ √»Ó∂ Óæ¤∆¡ª Úª◊
ÂÛ¯ ‘∂ √ÈÕ ÂØͪ Á∆ ¡æ◊ È≈Ò √»«Ó¡ª Á∂ √∆ «¬øfi «ÂÛ «ÂÛ ’’∂
√Û ‘∂ √È «‹Ú∂∫ (Á«¡≈ Á∂ ’ø„∂ Á∂) ‹ø◊Ò ˘ ¡æ◊ Òæ◊‰ ”Â∂ ’≈È∂∑ «ÂÛ’Á∂
‘ÈÕ ÍÒØ Á∆ «¬‘ fi≈’∆ Á∂÷ ’∂ ÁØÚ∂∫ ÎΩ‹ª ’øÏ ‘∆¡ª √ÈÕ
Ëæ◊ª «Á¡ª Ë∂Ú≈‰ª, Ó≈» Ú«‹¡≈Õ
ÿ»’ ÿæÂ∆ Ï≈‰ª ‰ «Ú⁄ ¡≈‰ ’∂Õ
‘«Ê¡≈ Ú‚≈ ‹Ú≈‰≈, Ï∂‘æÁ Ó÷ΩÒ∆¡≈Õ
¿π‘ ¡‘«‰ Úª◊ ÚÁ≈‰ª, «√ Â∂ ’Û«’¡≈Õ
«‹Ú∂∫ „≈‘∂ Ï≈ˆ Â÷≈‰ª, Âæ¤È ◊∂Ò∆¡ªÕ
¿π‚ ‹ªÁ∂ ÈÀ‰ Í≈‰ª, Óπ‰√ª Â∂ ÿØ«Û¡ªÕ
È◊≈⁄∆¡ª È∂ ‹ÁØ∫ È◊≈«¡ª ”Â∂ ⁄؇ª Ó≈∆¡ª ª «Ì¡ø’ ‹ø◊∆
√ø◊∆ Á∆ ◊»ø‹≈ ÎÀÒ ◊¬∆Õ ‰ «Ú⁄ ÔØ«Ë¡ª Á∂ Ï≈‰ª Á∆ ÿ»’ √π‰≈¬∆ Á∂‰
Òæ◊∆Õ «¬’ Úæ‚≈ ‹ø◊∆ ‘«Ê¡≈, «‹√ ˘ Á∂÷ ’∂ ‘≈√≈ Ú∆ ¡≈™Á≈ √∆, ÔπæË
Ì»Ó∆ «Ú⁄ ⁄Ò≈«¬¡≈ «◊¡≈Õ «¬‘ ‘«Ê¡≈ «ÚØË∆ ÁÒ Á∂ «√ª ”Â∂ «¬øfi
Úæ‹Á≈ √∆ «‹Ú∂∫ ¡«‘‰ Á∂ ¿πµÂ∂ ÚË≈‰ Úæ‹Á≈ ˛Õ (√»Ó∂ ¡≈͉∂ ÁπÙÓ‰
√À«È’ª Á∂ √∆ª ˘ «¬øfi ‡Ø‡∂ ’ ’’∂ √πæ‡ ‘∂ √È) «‹Ú∂∫ Â÷‰ Ï≈◊ ’應
ÂØ∫ Ï≈¡Á ◊∂Ò∆¡ª ˘ Úæ„ Úæ„ ’∂ √πæ‡∆ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ ÓÈπæ÷ Â∂ ÿØÛ∂ «¬√ ‘«Ê¡≈
¡æ◊∂ ÈÀ‰ª ÍÃ≈‰ª √Ó∂ ¿πµ‚Á∂ ‹ªÁ∂ √ÈÕ
‘Ø«¬¡≈ ‘π’Ó ‹øÏ»⁄∆¡ª, ¡≈ ¿»· fiπ’≈¬∂Õ
Ï≈‘∆ «‹Ú∂∫ Í‘≈Û Á∆, ’ ’؇ Ï‘≈¬∂Õ
¿πÈ∑ª ËΩ‰ª ’’∂ ÒøÓ∆¡ª, ÏæÁÒ «◊Û≈¬∂Õ
Á≈◊ ÍÒ∆Â∂ ¤æ‚∆¡ª, ‚Ω∫ fiæÒƒ Ò≈¬∂Õ
ÍÀ ‘∂ ‘˜≈ ÓÀÁ≈È «Ú⁄, ÁØÍ≈¬∂ ⁄ΩÍ≈¬∂Õ
‘≈Ê∆ „«‘øÁ∂ ÁÒª «Ú⁄, ‘Ø «√ ÂÒÚ≈¬∂Õ
«‹Ú∂∫ „«‘‰ Ó‰ª Á«¡≈ Á∆¡ª, √≈Ú‰ ‘Û∑ ¡≈¬∂Õ
‹ÁØ∫ (¿»·ª ¿πµÂ∂ ÒæÁ∂ ‘ج∂ ÂØÍ÷≈È∂ ˘) ‘π’Ó «Ó«Ò¡≈ ª ÂØÍ⁄∆¡ª È∂
¿»·ª ˘ «Ï·≈¿π‰ Ò¬∆ fiπ’≈«¬¡≈, ª ¿»·ª Á∂ ÏÀ· ‹≈‰ È≈Ò «¬øfi ‹≈«Í¡≈
«‹Ú∂∫ «’√∂ Í‘≈Û Á∆ «¬’ Ï≈‘∆ «‚æ◊ ͬ∆ ‘ØÚ∂Õ ¿»·ª È∂ ËΩ‰ª ÒøÓ∆¡ª
156
’∆Â∆¡ª Â∂ ÏæÁÒª Úª◊ ¡Û≈¬∂Õ ‹ÁØ∫ ÂØͪ Á∂ ÍÒ∆«Â¡ª ˘ ¡æ◊ Ò≈ ’∂
⁄Ò≈«¬¡≈ «◊¡≈ ª «¬øfi ‹≈ÍÁ≈ √∆ «‹Ú∂∫ ‹ø◊Ò ˘ ¡æ◊ Òæ◊∆ ‘ج∆ ‘ØÚ∂Õ
‘˜≈ª ¡≈ÁÓ∆ Â∂ Í√» ÓÀÁ≈È «Ú⁄ Ó ’∂ «‚æ◊ ͬ∂Õ ÎΩ‹ª «Ú⁄ ‘≈Ê∆ (◊ØÒ∂
Ú拉 È≈Ò) «√ ÍÈ∂ Ó»Ë∂ ‘Ø ’∂ «‚æ◊ ‘∂ √È «‹√ Â∑ª «’ √≈¿π‰ Á∂ Ó‘∆È∂
‘Û∑ Á∂ ’≈È (fi≈‘ Òæ◊‰ ”Â∂) Á«¡≈ Á∆¡ª Ó‰ª «‚æ◊Á∆¡ª ‘ÈÕ
‹Ú≈Ȫ ÂπÎø◊ª Í◊Û∆¡ª ’ «Ù√ √øÌ≈Ò∂.
¿πÈ∑ª Òæ̓ Á≈» ·∂«Ò∑¡ª, ¡æ◊ Ò≈ «Í¡≈Ò∂Õ
√Û’ ÿæÂ∆ √∆ ◊ØÒ∆¡ª, Ò‘» ÍÈ≈Ò∂Õ
«‹™ Ì· ÌÛ’‰ Ë≈«‰¡ª, ÍÀ ‹∂· Íπ≈Ò∂Õ
«‹Ú∂∫ Ì¿π ◊πÒª Í ◊»ø‹Á∂, ‘Ø ÓØ‘∂ Î≈Ò∂Õ
Úæ√∂ ◊Û≈ »Î≈È Á≈, ‘؉ ÏæÁÒ ’≈Ò∂Õ
«‹™ ’ÀÎ∆ fiÛÈ ‘πø◊Ò≈ ’∂, ‘Ø ÷∆Ú∂ ÓÂÚ≈Ò∂Õ
«‹Ú∂∫ π«Í¡≈ Â≈ ’∂, «Úæ⁄ Í≈‰∆ Á∂ ‚≈Ò∂Õ
‹Ú≈Ȫ È∂ ÏøÁ»’ª ÎÛ Ò¬∆¡ª Â∂ «ÈÙ≈È∂ ÏøÈ∑ Ò¬∂Õ ¿πÈ∑ª È∂ ÏøÁ»’ª Á∂
«Í¡≈«Ò¡ª «Ú⁄ Òæͪ È≈Ò Ï≈»Á Í≈«¬¡≈ Â∂ ÍÒ∆«Â¡ª ˘ ¡æ◊ Ò≈¬∆Õ
◊ØÒ∆¡ª ·≈‘ ·≈‘ ⁄Ò ‘∆¡ª √È Â∂ ‹Ú≈Ȫ Á≈ Ò‘» ÍÈ≈«Ò¡ª Úª◊ Ú◊
«‘≈ √∆Õ «‹™ Ìæ·∆ «Ú⁄ Ë≈È Ìπæ‹Á∂ ‘È, ‹ª «‹√ Â∑ª ‹∂· Á∂ Ó‘∆È∂ «Ú⁄
Í≈Ò∆ √ÛÁ∆ ˛ «¬øfi ‹Ú≈È Ìπæ‹ ‘∂ √È Â∂ ÌΩ«¡ª Á∂ ÎπæÒª ¿πµÂ∂ ¡æ◊∂ ÚË-
ÚË ’∂ «‚æ◊‰ Úª◊ ‹Ú≈È ÓΩ ’Ï»Ò ’ ‘∂ √ÈÕ ◊ØÒ∆¡ª ◊«Û¡ª Á∂ Óƒ‘
Úª◊ Ú∑ ‘∆¡ª √È Â∂ Ë»¬∂∫ È≈ ¡√Ó≈È ”Â∂ ’≈Ò∂ ÏæÁÒ ¤≈ ‘∂ √ÈÕ ‹Ú≈È
◊ØÒ∆¡ª ÷≈ ’∂ «¬øfi «‚æ◊ ‘∂ √È «‹Ú∂∫ Ù≈Ï È«Ù¡≈¬∂ ‘ج∂ ‘πøÿÒ≈ ’∂ «‚æ◊
ÍÀ∫Á∂ ‘ÈÕ ÂÍ∂ ‘ج∂ πͬ∆¬∂ ˘ Í≈‰∆ «Ú⁄ Í≈¿π‰ È≈Ò «‹‘Ø «‹‘≈ ÷Û’≈ ‘πøÁ≈
˛ «¬‘Ø «‹‘∆ ¡≈Ú≈˜ ◊ØÒ∆¡ª Á∂ ⁄æÒ‰ Á∆ ¡≈ ‘∆ √∆Õ
ËøÈÚª Í◊Û Ï‘≈Áª, ‘æÊ ÷æÏ∂ ÎÛ∆¡ªÕ
¿πÈ∑ª √æ‹∂ «⁄Ò≈ «÷æ«⁄¡≈, «÷æ⁄ ’øȃ ÷Û∆¡ªÕ
‹Ø◊ «‹Ú∂∫ √ø«È¡≈√∆¡ª, ⁄’ Ï≈‘ƒ ÷Û∆¡ªÕ
◊π‰ ÏØÒ‰ Ó≈» Òæ÷ ≈◊, ÏøÁ Ø◊È ‹Û∆¡ªÕ
¿π‘ «ÈÚ∆¡ª √¯ª ’ ˘, Â√Ï∆‘ª ÍÛ∑∆¡ªÕ
Í ÿ ¿π‚‰ ’≈È∆¡ª, Áπ’≈ȃ ÿÛ∆¡ªÕ
«‹™ Â∆ √Ûæ’∂ Ì≈ÁØ∫, ÏøÈ∑ „π’∂ fiÛ∆¡ªÕ
¿π‘ Ó≈È √»∂ √»«¡ª, «Ú⁄ «˜∑≈ È ¡Û∆¡ªÕ
157
«‹™ Ó∂÷ª Ï∂Û∆ ·πæ’∆¡ª, Ë√ ◊πæfiª ÚÛ∆¡ªÕ
«‹™ Í‘≈Ûª Á∂ Á≈ Â∂, √À ͬ∆¡ª ÍÛ∆¡ªÕ
Í √»∂ fiæ·∂ È∂ Ï∆ ÷∂Â, ÓæÒ √πæÂ∂ È∂ Û∆¡ªÕ
Ï‘≈Áª È∂ ’Ó≈Ȫ ÷æÏ∂ ‘æÊ «Ú⁄ ÎÛ Ò¬∆¡ªÕ ¿π‘ √æ‹∂ ‘æÊ È≈Ò ÂøÁ∆
«÷æ⁄ ’∂ ’øÈ Âæ’ ÒÀ ‹ªÁ∂ √È Â∂ Î∂ Â∆ ¤æ‚Á∂ √ÈÕ ¿πÈ∑ª Á∆¡ª Ï≈‘ª ¿πµÍ
¸æ’∆¡ª «‘øÁ∆¡ª √È «‹Ú∂∫ √ø«È¡≈√∆ ‹Ø◊ Á∆ ÂÍæ«√¡≈ ’ ‘∂ ‘؉Õ
’Ó≈Ȫ Á∆¡ª ’Ó≈È∆¡ª «¬ø‹ Ëπ‰÷Á∆¡ª √È «‹Ú∂∫ Òæ÷ª Ó≈» ≈◊ Úæ‹ ‘∂
‘؉ : ‹ª «‹Ú∂∫ «’√∂ Ï∆Ó≈ Ø◊‰ ˘ ’Ó∂ ¡øÁ ÏøÁ ’ ’∂ ‹≈Á» «÷‚≈¬∂ ‹ªÁ∂
‘ÈÕ ¿π‘ «¬øfi fiπ’ ‹ªÁ∂ √È «‹Ú∂∫ ÈÓ≈˜∆¡ª Á∆¡ª Í≥◊ª ÈÓ≈˜ √Ó∂∫ ◊Ø‚∂
«ÈÚ≈ ’∂ æÏ Á≈ Ȫ «Ë¡≈™Á∆¡ª ‘ÈÕ ´‘≈ª Á∆¡ª Áπ’≈Ȫ ”Â∂ ÿÛ∂ ‘ج∂
Â∆ (Í≥¤∆¡ª Úª◊) Í Ò≈ ’∂ ¿πµ‚Á∂ ‹≈ ‘∂ √ÈÕ «‹Ú∂∫ Ì≈ÁØ∫ Á∂ Ó‘∆È∂ fiÛ∆
Ú∑Á∆ ˛ «¬øfi Â∆ª Á≈ ¤Û≈’≈ Ú∑ «‘≈ √∆Õ √»Ó∂ ¡≈͉∂ ÁπÙÓ‰ Á∂ ‹Ú≈Ȫ
”Â∂ ¬∂È∂ ˜Ø È≈Ò Â∆ ⁄Ò≈ ‘∂ √È «’ Â∆ª Á∆¡ª ÈØ’ª ÁπÙÓ‰ Á∂ ˜≈
Ï’Â «Ú⁄Ø∫ Òøÿ ’∂ √∆ «Ú⁄ ‹≈ ÷πÌÁ∆¡ª √ÈÕ «‹Ú∂∫ «’æÒ Ï∂Û∆ «Ú⁄ ·π’
‹ªÁ∂ ‘È, «¬Ú∂∫ Â∆ √≈‘Ó‰∂ Í≈√∂ Á∂ ‹Ú≈Ȫ Á∂ √∆ª «Ú⁄ Ëæ√ ‹ªÁ∂ √È Â∂
«¬øfi ‹≈ÍÁ∂ √È «‹Ú∂∫ Í‘≈Ûª Á∆ „ÒÚ≈È ”Â∂ ¡È∂’ª “ͬ∆¡ª” Ϫ√ ¿πµ◊∂ ‘πøÁ∂
‘ÈÕ ÔπæË Ì»Ó∆ «Ú⁄ «‚æ◊∂ ‘ج∂ √»Ó∂ Úæ‚∂ ÓÀÁ≈È ”Â∂ √πæÂ∂ ‘ج∂ Í«‘ÒÚ≈Ȫ Úª◊
‹≈ÍÁ∂ √ÈÕ
È∂˜∂ ¡≈¬∂ È∂ „π’ ’∂, «‹Ú∂∫ Í≈‰∆ ‘Û∑ Á∂Õ
«√ «ÈÚ≈¬∂ Ï«¤¡ª, Â√Ï∆‘ª ÍÛ∑Á∂Õ
Ï¤∂ ÒÀ‰ ÌÚ≈Ò∆¡ª, «‹™ ȇ √»Ò∆ ⁄Û∑Á∂Õ
ÒÀ ‹ªÁ∂ Ï¤∂ ¡≈√ÈØ∫, √À ÍÈ∂ ÍÛÁ∂Õ
«‹Ú∂∫ ’Ï»Â ÎÛ’ ’∂, ‘Ø ÒØʪ fiÛÁ∂Õ
«‹™ ’ª Ï√∂≈ Ï≈ˆ «Ú⁄, ÿæ ÿ∂≈ ÚÛÁ∂Õ
¡æ◊∂ ˘ fiπ’∂ ‘ج∂ È∂˜∂ ‘Û∑ Á∂ Í≈‰∆ Úª◊ ÚË∂ ¡≈ ‘∂ √ÈÕ Ï«¤¡ª Á∂
«√ ¡æ◊∂ ˘ «¬øfi fiπ’∂ ‘ج∂ √È «‹Ú∂∫ «ÈÓ≈˜∆ ◊Ø‚∂ fiπ’≈ ’∂ ÈÓ≈˜ ¡Á≈ ’Á∂
‘ÈÕ Ï¤∂ «¬ø‹ ÌÚ≈‡‰∆¡ª ÒÀ ‘∂ √È «‹Ú∂∫ ȇ ˜Ó∆È ”⁄ ◊æ‚∂ ‘ج∂ Ϫ√ Á∂
¿πÍÒ∂ «√∂ ”Â∂ ⁄Û∑ ’∂ Èæ⁄Á∂ ‡æÍÁ∂ ‘ÈÕ Ï¤∂ ÁπÙÓ‰ª ˘ ÿØÛ∂ Á∆ «Íæ· ÂØ∫
¡ÛπøÏ ’∂ ËÂ∆ ”Â∂ «√ ÍÈ∂ √πæ‡ Á∂∫Á∂ √ÈÕ «‹Ú∂∫ ’Ï»Â ÷øÌ ÎÛÎÛ≈ ’∂ ÒØÊ
Úª◊ ÊæÒ∂ «‚æ◊ ÍÀ∫Á∂ ‘È, «‹Ú∂∫ ’ª ¡≈͉∂ ¡≈Ò∑«‰¡ª «Ú⁄ ‹≈‰ Òæ«◊¡ª
‡ØÒ∆¡ª ω≈ ’∂ Ï≈ˆ «Ú⁄ ÚÛÁ∂ ‘È («¬ø‹ √»Ó∂ ËÛ≈ËÛ Ó ‘∂ √È)Õ
158
 Ëæ◊ª «Á¡ª ËÀÚ≈‰ª, Ó≈» Úæ«‹¡≈Õ
‹πÛ∆¡ª ¡≈‰ ’øË≈ª, ◊‹‰ √»Ó∂Õ
‹∂· ’æÒ ÒÙ’≈ª, ÌÛ’‰ Ìæ· «‹™Õ
√À˜≈ƒ ÂÒÚ≈ª, «ÒÙ’È ÏÁÒ∆¡ªÕ
÷≈È ÁΩª ’∂ Úø◊≈ª, √Á «√Í≈‘∆¡ªÕ
Óπ˜Î ¤ØÛ ¡√Ú≈ª, «Ò¡≈ Ï∆ ÷∂ÂÕ
«‹Ú∂∫ Ï≈‹ «Í¡≈ «Ú⁄ ‚≈ª, ‰ Ù≈Á≈Á ÷ªÕ
ÂÒÚ≈ƒ Á∆¡ª fiÏ’≈ª, Úæ√∂ Óƒ‘ «‹™Õ
ÁØ ËÛ ’È Ìø‚≈ª Ú«‘‰ √Ú≈‘∆¡ªÕ
«‹Ú∂∫ «‡ø‚ª Ò≈‘ ’πøÌ≈≈, Ë∆¡ª ⁄æ’ ÂØ∫Õ
«ÂÚ∂∫ «√∆¡ª Ï∂ÙπÓ≈ª, ◊æ‡∂ πÒÁ∆¡ªÕ
«‹™ ÂÏ»˜ Ï≈˜≈ª, «Áæ√‰ „∂∆¡ªÕ
È◊≈«¡ª Á∂ È◊≈⁄∆¡ª È∂ È◊≈∂ ÷Û’≈¬∂ «‹È∑ª È≈Ò ‹ø◊∆ √ø◊∆Â
◊»ø‹ ¿π«·¡≈Õ ÎΩ‹ª «¬’æ·∆¡ª ‘Ø ◊¬∆¡ª, √»Ó∂ ◊拉 Òæ◊ ͬ∂Õ «¬È∑ª Á∆¡ª
ÂÒÚ≈ª Á∆ ⁄Ó’ Ìæ·∆¡ª Á∂ Â͉ Úª◊ √∆ ‹ª «¬È∑ª Á∆ ÒÙ’ ‹∂· Ó‘∆È∂
«Ú⁄ ’æÒ Á∂ «ÒÙ’‰ Úª◊ √∆Õ √»«Ó¡ª Á∆¡ª ÂÒÚ≈ª «¬ø‹ «ÒÙ’ ‘∆¡ª
√È «‹Ú∂∫ ÏæÁÒª «Ú⁄ «Ï‹Ò∆¡ª «ÒÙ’Á∆¡ª ‘ÈÕ ÷≈È ÁΩª È∂ ‹ÁØ∫ ¡≈͉∂
«√Í≈‘∆¡ª ˘ ÏπÒ≈ ’∂ Úø◊≈«¡≈ ª (¿π‘Á≈ Úæ‚≈ Ì≈) Óπ˜æ¯ ¡≈͉∂
¡√Ú≈ª ÂØ∫ ¡æ◊∂ Òøÿ ’∂ ÔπæË-÷∂Â «Ú⁄ ‹≈ Í‘πø«⁄¡≈Õ ÙæÁ≈Á ÷ª ÁπÙÓ‰
Á∆¡ª √¯ª ¿πµÂ∂ «¬ø‹ fi͇ ’∂ «Í¡≈ «‹Ú∂∫ Ï≈˜ «ÈÓ≈‰∂ Í≥¤∆¡ª Á∆¡ª ‚≈ª
¿πµÂ∂ ‘ÓÒ≈ ’Á≈ ˛Õ ÂÒÚ≈ª Á∆¡ª «ÒÙ’ª Óƒ‘ Á∂ Ú∑È Úª◊ ÍÀ ‘∆¡ª
√ÈÕ ⁄ÒÁ∆¡ª ‘ج∆¡ª ÂÒÚ≈ª ÁπÙÓ‰ Á∆¡ª ÷ØÍÛ∆¡ª ˘ ÁØ Î≈Û ’ ’∂
æ÷∆ ‹ªÁ∆¡ª √ÈÕ ¡‰«◊‰Â Úæ„∂ ‘ج∂ «√ ÿæ‡∂ «Ú⁄ «¬ø‹ πÒÁ∂ ͬ∂ √È
«‹Ú∂∫ ÿπ«Ó¡≈ È∂ ⁄æ’ ÂØ∫ «‡ø‚ª Ò≈‘ Ò≈‘ ’∂ æ÷∆¡ª ‘πøÁ∆¡ª ‘È ‹ª, «‹Ú∂∫
Ï≈˜≈ «Ú⁄ ‘ÁÚ≈«‰¡ª Á∆¡ª „∂∆¡ª Òæ◊∆¡ª ‘πøÁ∆¡ª ‘ÈÕ
¿πÈ∑ª ’∆Â∆ Ú≈„ ‘«Ê¡≈ª, √≈„∂ √ ’Ø‘Õ
«‹™ ÷≈Ë∆ ̪‹ ’Î≈ª, ¡æ◊Ø∫ ¡Ò∆ Á∂Õ
«‹™ ‡π‡∆ ’ª◊ √ø√≈ª, ͬ∂ Ï∂«Â¡ªÕ
’Ò Á∂ È≈Á ˆ≈ª, ¤Í∂ ÓΩ ʃÕ
Í «¬˜≈¬∆Ò È √≈ª, Ó»Ò∂ ÒË∆¡ªÕ
’≈ÂÒ ’πÒ∆ √øÌ≈Ò∆, Ï¤∆ √≈ Á∆Õ
159
¿π‘ ÿÛ∆ Áπ’≈È ÚÒ≈«¬Â, ‚∂„ ‘˜≈ Á∆Õ
«‹™ «√¡≈‘ È≈◊È ’≈Ò∆, ‚ø◊ √Ú≈Á∆Õ
’ ˜Ø ’≈Ϫ Á∂ Ó≈∆, Òæ◊∆ È ’≈ Á∆Õ
√‡ ÏË Ï¤∆ Â ◊¬∆, ¯Ò ÒÙ’≈Á∆Õ
ÂÒÚ≈Ë≈∆ «√Í≈‘∆¡ª È∂ ‘«Ê¡≈ª È≈Ò √≈„∂ √æ ’Ø‘ª Á∂ ÿ∂∂ «Ú⁄
ÏøÁ∂ Úæ„ Úæ„ ’∂ „∂ Ò≈ «ÁæÂ∂Õ È≈Á Ù≈‘ Á∂ Óج∂ ͬ∂ «√Í≈‘∆ «¬ø‹ Ò◊Á∂ √È
«‹Ú∂∫ ‘˜ ¡Ò∆ ÂØ∫ ‘≈ ÷≈ ’∂ ’≈Î Óج∂ ͬ∂ √È : ‹ª «‹Ú∂∫ ‘Û∑ È≈Ò
Á«¡≈ Á≈ ’ø„≈ „æ·‰ Á∂ ’≈È πÛ∑ ’∂ ¡≈¬∂ ‘ج∂ √ø√≈ Ï∂Â∂ ¿πµÂ∂ ͬ∂ ‘πøÁ∂
‘ÈÕ ÓΩ Á∂ «¬√ «Ì¡≈È’ «ÁzÙ ÚæÒ Á∂÷ ’∂ ’Ò ¡Â∂ È≈Á Ú∆ ‚Á∂ Ó≈∂
Í‘≈Û Á∆¡ª ÷πøÁª «Ú⁄ ‹≈ ´’∂Õ «¬˜≈¬∆Ò Î«ÙÂ∂ ˘ Óج∂ ‘ج∂ Ïø«Á¡ª Á∂
«‘√≈Ï «’Â≈Ï Á∆ «◊‰Â∆ ÌπæÒ ◊¬∆Õ ¬∆≈È∆ ÎΩ‹ Á∆ ÂÏ≈‘∆ Á∂÷ ’∂ È≈Á
Ù≈‘ Á∂ «¬’ ‹ÈÀÒ ’≈ÂÒ ’πÒ∆ È∂ ÒØ‘∂ Á∆ Ï¤∆ ÎÛ∆Õ «¬‘ Ï¤∆ «’√∂
ÚÒ≈«¬Â∆ Áπ’≈È Á∆ ω∆ ‘ج∆ √∆ Â∂ «¬√ Á≈ ÓπæÒ ‚∂„ ‘˜≈ πͬ∆¡≈ √∆Õ
«‹√ Â∑ª ’≈Ò∆ √æ͉∆ ‚ø◊ √øÚ≈Á∆ ˛ «¬√ Â∑ª ‘∆ ’≈ÂÒ ’πÒ∆ È∂ «¬‘
Ï¤∆ Í»∂ ˜Ø È≈Ò ¡≈͉∂ ÁπÙÓ‰ (Óπ˜æÎ) Á∂ ÿØÛ∂ Á∆¡ª ’≈Ϫ ”Â∂ Ó≈∆,
Í «ÈÙ≈È∂ ”Â∂ È≈ Òæ◊∆Õ Ï¤∆ ÏøÈ∑∂ ‘ج∂ «ÈÙ≈È∂ Á∂ ¿πµÍØ∫ Á∆ ¡≈͉∂ Î≈Ò∂ Á∆
«ÒÙ’ «Á÷≈™Á∆ ‘ج∆ «ÂÒ’ ’∂ «È’Ò ◊¬∆Õ
«‹Ú∂∫ Â≈≈ ‡πæ‡≈ ¡øÏØ∫, ≈ ◊πÏ≈ Á∆Õ
«‹Ú∂∫ ÿπÊ∆ ’»‘∆ ’πÒø◊ ÂØ∫, Ó∆ Ù’≈ Á∆Õ
Óπ˜æÎ ÿØÛ≈ ¤∂«Û¡≈, ‰ Ù∂ Ú«æË≈Õ
¿π√ Ï¤≈ Í◊Û √øÌ≈«Ò¡≈, ÂÍ ◊πæ√∂ «◊æË≈Õ
¿π√ Ó≈«¡≈ ’≈ÂÒ ’πÒ∆ ˘, Â’ √∆È∂ «√æË≈Õ
ÌøÈ ‘ª ’Ò∂‹≈ Ïæ÷∆¡ª, ÒÀ ´’Óª «ÊæË≈Õ
Óπ◊ «‹Ú∂∫ ’πÏ≈Ï∆¡ª, ⁄≈ √∆÷ƒ «ÚæË≈Õ
«√ ÎΩ‹ Í≥‹≈‘ ‘˜≈ Á≈, Óπ˜æÎ «◊æË≈Õ
«¬√ Á≈ Î≈Ò≈ «ÒÙ’ «‘≈ «¬øfi ‹≈ÍÁ≈ √∆ «‹Ú∂∫ ÿæ‡∂ È≈Ò ’æ‹∂ ‘ج∂
¡√Ó≈È «Ú⁄ ≈ Á∂ √Ó∂∫ ‡πæ‡∂ ‘ج∂ Â≈∂ Á∆ Ò∆’ Ș ¡≈™Á∆ ˛Õ «¬‘ «¬øfi
ÍÃÂ∆ ‘πøÁ≈ √∆ «‹Ú∂∫ «’√∂ «Ù’≈∆ Ï≈ÁÙ≈‘ Á≈ «Ù’≈ «’√∂ ’»ø‹ Á∂ Í≈√Ø∫ Ï⁄
«◊¡≈ ‘ØÚ∂Õ Óπ˜æÎ È∂ ˜ıÓ∆ ‘Ø ’∂ ◊πæ√∂ «Ú⁄ ¡≈¬∂ ‘ج∂ Ù∂ Úª◊ ÿØÛ≈
ÚË≈«¬¡≈Õ ¿π‘È∂ Ï¤≈ ÎÛ ’∂ √øÌ≈«Ò¡≈ Â∂ ◊πæ√∂ Á∆ ¡æ◊ «Ú⁄ ÂÍ≈«¬¡≈
‘Ø«¬¡≈ «¬‘ Ï¤≈ «ÈÙ≈È≈ ÏøÈ∑ ’∂ «√æË≈ ’≈ÂÒ ’πÒ∆ Á∂ «„æ‚ «Ú⁄ Á∂
160
Ó≈«¡≈Õ «¬‘ Ï¤≈ ¿π‘Á≈ ’≈Ò‹≈ Â∂ Úæ÷∆¡ª ÌøÈ ’∂ Ò‘»-«ÒÏÛ∆ Ó≈√ Á∆
Ï؇∆ ’æ„ «Ò¡≈«¬¡≈Õ «¬‘ «¬øfi ‹≈ÍÁ≈ √∆ «‹Ú∂∫ ’Ï≈Ï∆¡ª È∂ ’πæ’Û ˘ √∆÷
È≈Ò «ÚøÈ∑ ’∂ ¡æ◊ ”Â∂ æ«÷¡≈ ‘πøÁ≈ ˛Õ Óπ˜æÎ È∂ È≈ÁÙ≈‘∆ ÎΩ‹ Á∂ Í≥‹≈‘
‘˜≈∆ √Á≈ ’≈ÂÒ ’πÒ∆ Á≈ «√ Úæ„ «Ò¡≈Õ
Ù≈‘ ÂÚ≈⁄≈ ¡≈«¬¡≈, ‰ ÓÀÁ≈È «Ú⁄Õ
¿π√ È∂˜≈ Á√ «‡’≈«¬¡≈, «’√∂ ’ÓÀ Á≈Õ
Ó∂Ò Ë≈ª ¡«‘‰ Í≈«¬¡ª, ÷≈’∂ ÒÍ∂«‡¡≈Õ
ÿæ ’ØÒ∂ ’¿» ÿÛ≈«¬¡≈, ÒøϪ ¤πæ‡∆¡ªÕ
¿π‘˘ ⁄æ’ √≈‰ ⁄Û∑≈«¬¡≈, Ú≈„ª «ÁæÂ∆¡ªÕ
ÿÛ ÓπøÈ≈ ‘æÊ ÚË≈«¬¡≈, Ù’Ò ’‡≈ Á∆Õ
¿π‘˘ ¤Û Á∂ È≈Ò ‹Û≈«¬¡≈, √πæÂ≈ ‹≈«◊¡≈Õ
«‹™ √≈Ú‰ ÎÈ∆¡ ¡≈«¬¡≈, ‚ø◊ ¿πÒ≈ ’∂Õ
Â◊Ù ÂπøÈ∂ Ò≈«¬¡≈, ÓØ‘„∂ ¤Ø‘ «◊¡≈Õ
Í Óπ˜æÎ æÏ Ï⁄≈«¬¡≈, ◊Û∂ ÂπÎ≈È ÊƒÕ
È≈Á∆ ÎΩ‹ ÚæÒØ∫ Ù≈‘ ÂÚ≈⁄≈ (Óπ˜æÎ È≈Ò ÒÛÈ Ò¬∆) ¡æ◊∂ ¡≈«¬¡≈Õ
¿π‘È∂ ‘æʪ «Ú⁄ È∂˜≈ ÎÛ «Ò¡≈ «‹‘Û≈ ÚË∆¡≈ ÎΩÒ≈Á Á≈ Ï«‰¡≈ ‘Ø«¬¡≈
√∆Õ «¬‘ È∂˜≈ ω≈¿π‰ √Ó∂∫ Í«‘Òª ’¬∆ Ë≈ª «ÓÒ≈ ’∂ ¡«‘‰ ”Â∂ ’πæ‡∆¡ª
◊¬∆¡ª √È Â∂ «Î «Óæ‡∆ È≈Ò ÒÏ∂Û ’∂ ’≈¿» Á∂ ’Ø«Ò¡ª Á∆ ¡æ◊ Á∆¡ª Ò≈‡ª
”Â∂ Â≈«¬¡≈ «◊¡≈ √∆Õ «Î «¬‘˘ (√÷Â) ÷πÁ∂ ÍæÊ Á∂ ⁄æ’ È≈Ò ◊Û
’∂ «¬‘Á∂ ¿πÌ∂ ‘ج∂ Í≈√∂ «¤æÒ∂ ◊¬∂ √È ¡Â∂ «¬’ ‘æÊ ÒøÓ∂ «¬√ ÓπøÈ∂ «‹‘∂ ˘
’‡≈ Á∆ Ù’Ò Ï‰≈ «ÁæÂ≈ √∆Õ «¬√ ˘ ‹ÁØ∫ ÒøÓ∆ Ò≈·∆ ¡æ◊∂ ‹«Û¡≈ «◊¡≈
ª «¬‘ ȃÁ ÂØ∫ ‹≈◊ ¡≈¿π‰ Úª◊ «⁄ÂøÈ ‘Ø «◊¡≈ Â∂ «¬øfi Ó≈ ’È Òæ◊≈
«‹√ Â∑ª √≈¿π‰ Á∂ Ó‘∆È∂ «Ú⁄ ÎÈ∆¡ √æÍ ÎøÈ∑ ¡æ◊∂ ¿πÒ≈ ’∂ ‚√Á∂ ‘ÈÕ
Ù≈‘ ÂÚ≈⁄≈ È∂ «¬‘ Ï¤≈ Óπ˜æÎ Á∂ Â◊Ù Á∂ ÊæÒ∂ Ó≈«¡≈, Í «¬‘ Óπ˜æÎ
Á∂ ÓØ„∂ ˘ ¤π‘ ’∂ ‘∆ ¡æ◊∂ Òøÿ «◊¡≈óæÏ È∂ Óπ˜æÎ ˘ ¬∂√ ◊«Û¡ª Á∂ Óƒ‘
«Ú⁄Ø∫ Ï⁄≈ «Ò¡≈Õ
Óπ˜æÎ ÿØÛ≈ ¤∂«Û¡≈, ÓπÛ Á»‹∆ Ú≈∆Õ
¿π√ Ë»‘ «Ó¡≈ÈØ∫ ’«„¡≈, ÓπÒ Ï∂-ÙπÓ≈∆Õ
¿π‘Á∆ Ú≈„ Ú≈ È≈ÒØ∫ ÍÂÒ∆, ¿π√Â≈Á √Ú≈∆Õ
¿π‘ ¡Û∂ È «‹∑≈ Â∂ Ï’Âª,  Í∆Ú‰‘≈∆Õ
¿π‘ Ù≈‘ ÂÚ≈⁄∂ ˘ ¤«‚¡≈, «√ Ò◊∆ ’≈∆Õ
161
¿π√ ‹πÁ≈ ’∆Â∆ Ú„ ÷ØÍ∆, √‰∂ Ó◊˜ ¿π‚≈∆Õ
«‹Ú∂∫ ‘ª‚∆ ‡π‡∆ ÷∆ Á∆, «‚◊ ‘ÊØ∫ Ì≈∆Õ
«‹Ú∂∫ Ó‡’∆ ÌøÈ∆ ◊πæ‹∆, ⁄≈ Á‘ƒ ÷Ò≈∆Õ
ÁØÚ∂∫ Á∆Ú∂ «ÚfiÚ∂∫, √‘π ͬ∆ ◊πÏ≈∆Õ
Í Ó≈ «Ò¡≈ Óπ˜æÎ ÷ª, ¿πÓ≈ ‘¯Â ‘˜≈∆Õ
Î∂ Á»‹∆ Ú≈∆ Óπ˜æÎ È∂ ÿØÛ≈ ÚË≈«¬¡≈Õ ¿π‘È∂ ¡≈͉∆ «Ó¡≈È ”⁄Ø∫
«¬’ ¡«Â Úæ‚ÓπæÒ∆ ÂÒÚ≈ ’æ„∆Õ ’≈∆◊ ´‘≈ È∂ ¿π‘Á∆ Ë≈ ‘Ú≈ È≈ÒØ∫
Ú∆ ÍÂÒ∆ Â∂ Â∂˜ ω≈¬∆ √∆Õ ¿π‘ ÁπÙÓ‰ Á≈ ˜≈Ï’Â ’æ‡ ’∂ ¿π‘Á≈ Ò‘»
Í∆ ‹≈‰ Ú≈Ò∆ √∆Õ «¬√ ÂÒÚ≈ Á≈ Ú≈ Óπ˜æÎ È∂ È≈Á∆ ‹ÈÀÒ Ù≈‘
ÂÚ≈⁄≈ ”Â∂ ’∆Â≈Õ «¬‘ Ú≈ ÂÚ≈⁄∂ Á∂ «√ ”Â∂ ÏÛ≈ ÿ≈Â’ ‘Ø ’∂ Úæ‹≈Õ «¬√
È≈Ò ¿π‘Á∆ ÷ØÍ∆ Úæ„∆ ◊¬∆ Â∂ √‰∂ Ó◊˜ Á∂ Ìπø‹∂ «‚æ◊ ͬ∆Õ ÷ØÍ∆ ”⁄Ø∫
«÷Ò∆ ‘ج∆ «Óæfi «¬øfi ‹≈ÍÁ∆ √∆ «‹Ú∂∫ «’√∂ Á∂ ‘æÊØ∫ ÷∆ Á∆ Ì≈∆ ‘ª‚∆ «‚æ◊
’∂ ÷∆ «÷Ò ◊¬∆ ‘ØÚ∂ ‹ª «‹Ú∂∫ «’√∂ ◊æπ‹∆ Á∆ Á‘ƒ Á∆ Ó‡’∆ Ì拉 ’’∂
Á‘ƒ Á» Á» ‹≈ «÷«Ò¡≈ ‘ØÚ∂Õ ¬∂È≈ ÿæ‡≈ ¿π«‚¡≈ «’ ÁØÚ∂∫ Á∆Ú∂ (⁄øÈ √»‹)
„’∂ ◊¬∂ó«¬øfi Óπ˜æÎ ÷ª È∂ Ù≈‘ ÂÚ≈⁄≈, √æ ‘˜≈∆ √Á≈ ˘ Ó≈ «Ò¡≈Õ
¡≈«¬¡≈ Ù≈‘ «◊˜≈Ò∆, Á√ ’Ó≈È ÒÀÕ
¿π√ ’≈È∆ Í’Û √øÌ≈Ò∆, ’„∆ Â◊ÙØ∫Õ
¿π√ «⁄æÒ∂ ÿæ ‹Ú≈Ò∆, Íπ ’ ¤æ«‚¡≈Õ
«‹Ú∂∫ ÷≈Ë∆ «◊fi ÌøÚ≈Ò∆, ‡π‡∆ Ó≈ Â∂Õ
¿π‘ Ò‘» Á∆ ‘øfi≈Ò∆, Ìπæ÷∆ Ì»ÂÈ∆Õ
ÎÒ Á∂∫Á∆ √π÷ Ú÷≈Ò∆, «’ «È‘≈«¬Â∂Õ
«‹™ «Á‘πø ⁄Û∑Á∂ Í«‘Ò∆ Ò≈Ò∆, √»‘∂ ø◊ Á∆Õ
Óπ˜æÎ ¡≈√ÈØ∫ ÷≈Ò∆, fi«Û¡≈ ÿØ«Û˙∫Õ
Ó¤ «Í¡≈ «Ú⁄ ‹≈Ò∆, ÂÛÎ∂ √»Ó≈Õ
’’∂ «ÈÓ’ ‘Ò≈Ò∆, «◊¡≈ ¸◊æ«Â桪Õ
Í √Ó Ù‘∆Áª Ú≈Ò∆, ÷Û≈ Ï«‘Ù «Ú⁄Õ
«Î È≈Á∆ ÎΩ‹ ÚæÒØ∫ Ù≈‘ ˆ˜≈Ò∆ ‘æÊ «Ú⁄ ’Ó≈È ÎÛ∆ ¡æ◊∂ Ú«Ë¡≈Õ
¿π‘È∂ ¡≈͉∂ Â◊Ù «Ú⁄Ø∫ ÏÛ∆ √øÌ≈Ò È≈Ò «¬’ Â∆ ’æ«„¡≈ ¡Â∂ «⁄æÒ∂ ˘
Í»≈ «÷æ⁄ ’∂ «¬‘ Â∂˜ ÌΩ‰ Ú≈Ò≈ Â∆ ¤æ‚ «ÁæÂ≈Õ «¬‘ Â∆ «¬øfi ¡æ◊∂ «◊¡≈
«‹Ú∂∫ «◊fi ÌÚ≈‡‰∆ ÷≈ ’∂ «¬’ ÁÓ «Ù’≈ ¿πµÂ∂ fiæ͇≈ ‹≈ Ó≈Á∆ ‘ÀÕ «¬√
Â∆ Á≈ Ò≈Ò Î≈Ò≈ ‘»-Ï‘» Ò‘» Á∆ «Í¡≈√∆ Ìπæ÷∆ Ì»ÂÈ∆ (Á∆ ‹∆Ì) Úª◊
162
«Á÷≈¬∆ «ÁøÁ≈ √∆, ‹ª «¬‘ √Ú∂ Á∆ Í«‘Ò∆ Ò≈Ò «’È Úª◊ √∆Õ Óπ˜æÎ ÿØÛ∂
ÂØ∫ «‚æ◊ «Í¡≈ Â∂ ’≈·∆ ÷≈ÒÓ ÷≈Ò∆ «‘ ◊¬∆Õ ËÂ∆ ”Â∂ «‚æ◊≈ ‘Ø«¬¡≈ «¬‘
√»Ó≈ ‹≈Ò «Ú⁄ Î√∆ ‘ج∆ Óæ¤∆ Úª◊ ÂÛÎ «‘≈ √∆Õ ¿π‘ (ÂÀÓ» Â∂ Ï≈Ï
ÚøÙ∆) ¸◊æÂ∂ Ï≈ÁÙ≈‘ (Óπ‘øÓÁ Ù≈‘) È≈Ò √Ú≈Ó∆-Ì◊Â∆ «Á÷≈¿π‰ Ò¬∆
«◊¡≈ √∆ ¿π‘ ¡≈͉∂ Ó≈Ò’ Ò¬∆ ‹≈È Ú≈È (¬∆Ó≈È «ÈÌ≈¿π‰) Á∂ ’≈È
Ù‘∆Á ‘Ø «◊¡≈ Â∂ ÎÒ√»Í ¿π√ ˘ √Ú◊ «Ú⁄ ‹◊∑≈ «ÓÒ ◊¬∆Õ
¡≈«’Ò ÂπÏ’ Ú‹π«Â¡≈ Ì Ú‹È √øÌ≈Ò∆Õ
¿π‘˘ ‚ª„ ¡ÒøÌ∂ ¡≈ÂÙ Ìπ÷ Ì»Â∂ ‹≈Ò∆Õ
¿π‘Á≈ ’Û’ «Í¡≈Ò≈ ¿π«·¡≈, ÌπøÈ ◊¬∆ ˛ È≈Ò∆Õ
¿π√ Á»Ø∫ «‚·≈ ¡ªÚÁ≈, «Î Ù≈‘ ˆ˜≈Ò∆Õ
¿π√ Ò◊Á∆ ÏÏ ÏØ«Ò¡≈, «‹Ú∂∫ ÷ØÛ∆ Ê≈Ò∆Õ
«‹Ú∂∫ Ò≈‡» ‡π‡≈ ‚Ø ÂØ∫, ÷≈ «◊Á ÌÚ≈Ò∆Õ
¡æ◊ ÊØÛ∑∆ ÊØÛ∑∆ √πÒ’Á∆, «Î ¡≈’Ò Ï≈Ò∆Õ
Í ÷≈È ÁΩª Á≈ «ÈÓ’ √∆, ’ «◊¡≈ ‘Ò≈Ò∆Õ
¡≈«’Ò È∂ ÏøÁ»’ ÎÛ∆ Â∂ «¬‘Á∂ Ì≈ ˘ Í»∆ Â∑ª √øÌ≈«Ò¡≈Õ «¬√ ÏøÁ»’
˘ ÏÛ∆ Á∂ ÂØ∫ ¡æ◊ Á∆¡ª Ò≈‡ª ¤æ‚‰ Á∆ «Í¡≈√ √∆ Â∂ ̻ ڪ◊ Ìπæ÷∆ √∆Õ
¿π‘Á≈ Ï≈»Á Í≈¿π‰ Ú≈Ò≈ «Í¡≈Ò≈ Ï≈»Á ˘ ¡æ◊ Òæ◊Á∂ √≈ ’Û’ ¿π«·¡≈
Â∂ È≈Ò∆ ◊πæ√∂ È≈Ò Ìπ拉 Òæ◊ ͬ∆Õ ¿π‘˘ È≈Á Ù≈‘ Á∂ Í≈«√˙∫ ’πfi Á» ÂØ∫
Ù≈‘ ˆ˜≈Ò∆ ¡≈™Á≈ «Á«√¡≈Õ ¡≈«’Ò Á∆ ◊ØÒ∆ Òæ◊Á∂ √≈ Ù≈‘ ˆ˜≈Ò∆
Á∆ ¤≈Â∆ Á∆¡ª Íæ√Ò∆¡ª «¬øfi «ÊÛ’∆¡ª «‹Ú∂∫ ‡πæ‡∆ ‘ج∆ Ê≈Ò∆ ¤‰’Á∆ ˛Õ
¿π‘È∂ «¬øfi ÌÚ≈‡‰∆¡ª ÷≈Ë∆¡ª «‹Ú∂∫ ‚Ø ‡π應 È≈Ò Ò≈‡» ÌΩ∫Á≈ «ÎÁ≈ ˛Õ
ÒÛ≈¬∆ Á∆ ¡æ◊ Í«‘Òª ÊØÛ∑∆ ÊØÛ∑∆ √πÒ◊Á∆ √∆, Í ¡≈«’Ò È∂ «¬‘˘ Â∂˜
ÌÓ≈’≈ ω≈ «ÁæÂ≈ Â∂ ı≈È ÁΩª Á∆ √Ú≈Ó∆-Ì◊Â∆ Á≈ √æ⁄≈ √ϻ «ÁæÂ≈Õ
Î∂ ¡≈«¬¡≈ Âπ≈ È⁄ªÁ≈, ¡˜∆˜ ÷ª ’øË≈∆Õ
˙√ æ÷ ’Ú≈«¬Á √«‹˙∫, Ï¤∆ Íπ’≈∆Õ
˙√ ’’∂ «√æË∆ √≈‘Ó‰∆, ¡≈’Ò ˘ Ó≈∆Õ
¿π‘ Ï¤∆ ÿπæÊ∆ ¡≈’ÒØ∫, ω ◊¬∆ ÂÂ≈∆Õ
«‹™ ‹ØÙ ’≈Ï≈ Á∂ ¤«‚¡≈, ⁄≈ Ï≈‹ «Ù’≈∆Õ
«Ù’≈≈ ÿπÊ≈ √Âπø«È¿π∫, ÏøÈ∑ «◊¡≈ ¿π‚≈∆Õ
«‹™ «÷‚≈∆ æ«÷¡≈, ’ ¤’∂ √≈∆Õ
Í≈√≈ ÍÚ∂ È≈ Á≈¡ Á≈, ’∆ ’∂ «÷‚≈∆?
163
Î∂, È≈Á∆ ÎΩ‹ ÚæÒØ∫ ¡˜∆˜ ÷ª ’øË≈∆ ÿØÛ≈ È⁄≈™Á≈ ‡Í≈™Á≈
√≈‘Ó‰∂ Ú«Ë¡≈Õ ¿π‘È∂ ¡≈͉∆ Әϻ Ï¤∆ Á≈ √æ‹∂ Í≈«√˙∫ ÍÀ∫ÂÛ≈ Ïø«È∑¡≈
Â∂ «√æË∆ ¡≈«’Ò ˘ Á∂ Ó≈∆Õ ¿π‘ Ï¤∆ ¡≈«’Ò ˘ «ÈÙ≈È≈ È≈ ω≈ √’∆ Â∂
«¬øfi «ÂÒ’ ◊¬∆ «‹Ú∂∫ ·∆Í∆ ¤æÍÛ Á∂ Í≈‰∆ ”Â∂ ÂÁ∆ ‹ªÁ∆ ˛ ‹ª «‹Ú∂∫
⁄ÓÛ∂ Á∆¡ª ’≈Ϫ «Ú⁄Ø∫ ÷ØÒ∑ ’∂ ¡Â∂ ‹ØÙ «Ú⁄ «Ò¡≈ ’∂ «Ù’≈∆ ¡≈͉∂ Ï≈˜
˘ «Ù’≈ «Íæ¤∂ ¤æ‚Á≈ ˛ ‹ª «‹Ú∂∫ «Ù’≈ ÂØ∫ ÷πø«fi¡≈ ‘Ø«¬¡≈ «Ù’≈ (¤Ø‡≈
Ï≈˜) ¿π‚≈∆ Ó≈ ‹ªÁ≈ ˛Õ ‹∂ ‹»¬∂ Á≈ «÷‚≈∆ ¡≈͉∆ ◊∆‡∆ ˘ ¤∂ ’Ω‚∆¡ª
Á∂ «√æË∂ ÍÀ‰ Á∂ (Ï‘π ¡Ω÷∂) Á≈¡ ”Â∂ ’ Á∂Ú∂ ¡Â∂ «¬√ ¡Ω÷∂ Á≈¡ ”Â∂
¿π‘Á∆¡ª ’Ω‚∆¡ª «√æË∆¡ª È≈ ÍÀ‰◊∆¡ª ª ¿π‘ ’∆ ’ Ò¬∂◊≈?
‹ÁØ∫ Ï≈ª Óø◊∂ ÂzÀ ͬ∂, Î∂ ¡’√ ‘≈∆Õ
Í ¡’≈Ò ÂπÏ’ Ú‹πæ«Â¡≈, ÓπÛ Á»‹∆ Ú≈∆Õ
«‹√ «÷‚≈∆ Á∆ «’√Ó ¬∂È∆ ÷≈Ï ‘ØÚ∂ «’ ¿π‘ ’Ω‚∆¡ª ˘ Ï≈ª
ω≈¿π‰ Ò¬∆ √πæ‡∂ Í Ï≈ª Á∆ ʪ ”Â∂ ¿π‘˘ «ÂøÈ Á≈‰∂ «ÓÒ‰, ¿π‘Ø «‹‘≈
ÏÁ«’√Ó «÷‚≈∆ ¡’√ ‘≈Á≈ ‘∆ ˛Õ Í, ¡≈«’Ò È∂ Î∂ Á»‹∆ Ú≈∆
ÏøÁ»’ ÎÛ Ò¬∆Õ
¡≈’Ò ÂπÏ’ Ú‹πæ«Â¡≈, ’‘π «’‘∆ ¡≈‘∆?
¿π‘ Á≈» Á∆ ÷≈Ë∆ «¬’ ÒæÍ, ◊ØÒ∆ «√√≈‘∆Õ
¿π‘Á≈ ’Û’ «Í¡≈Ò≈ ¿π«·¡≈, «Ú⁄ ◊Û≈ «¬Ò≈‘∆Õ
˙√ ¡˜∆˜ ÷ª ’øË≈∆ ˘ Ó≈«¡≈, Í∆  «Ó√≈‘∆Õ
«‚æ◊≈ ¿π‘ ÍÒøÿ ÂØ∫, Í∆ ’À¯ ÓÈ≈‘∆Õ
√»∂ ¡≈√È ¤«‚¡≈, «‹øÁ ‘ج∆¿» √π ≈‘∆Õ
Í ‘¯Â ‘˜≈∆ √»Ó≈, Ó≈ «◊¡≈ «√Í≈‘∆Õ
‘∂ ’Ú∆! ¡≈«’Ò È∂ ‹ÁØ∫ ÏøÁ»’ ÎÛ∆ ª ¿π‘ «ÁzÙ «’‘≈ √Ø‘‰≈ Òæ◊Á≈
√∆? «¬√ ÏøÁ»’ Á∂ «Í¡≈Ò∂ «Ú⁄ «¬’ ÒæÍ Ï≈»Á ÍÀ∫Á≈ √∆ Â∂ ¿π√ Á∆ ◊ØÒ∆ «¬’
«√√≈‘∆ Á» ‹ªÁ∆ √∆Õ ¿π‘Á≈ Ï≈»Á Ú≈Ò≈ «Í¡≈Ò≈ ÍÒ∆Â∂ ˘ ¡æ◊ Ò◊Á∂
√≈ ’Û’ ¿π«·¡≈, «¬√ Á∂ ’Û’‰ Á∆ ¡≈Ú≈˜ æÏ∆ ◊Û◊æ‹ Ú◊∆
‚≈¿π‰∆ √∆Õ «¬√ È∂ ¡˜∆˜ ıª ’øË≈∆ ˘ Ó≈ «ÁæÂ≈ Â∂ «¬‘ «¬’Ø ‚∆’ È≈Ò
¿π‘Á≈ Ò‘» Í∆ ◊¬∆Õ ¿π‘ «¬øfi «‚æ◊≈ «‹Ú∂∫ ’ج∆ «Ú¡’Â∆ Ù‘ ÚæÒØ∫ Ú«‹Â
Ù≈Ï Á∂ Í∆‰ ’≈È ÍÒøÿ ÂØ∫ ÊæÒ∂ «‚æ◊ «Í¡≈ ‘ØÚ∂Õ Ï‘≈Á ¡˜∆˜ ıª
’øË≈∆ ÿØÛ∂ Á∆ ’≈·∆ ÂØ∫ ÊæÒ∂ «‚æ◊ «Í¡≈ Â∂ ¿π‘Á∆ »‘ ÍÒØ’ Á∂ √¯ Ò¬∆
Âπ ͬ∆Õ Ù≈Ï≈Ù ¡≈«’Ò Á∂! «‹√ È∂ Ó≈Ó»Ò∆ «√Í≈‘∆ ‘πø«Á¡ª ‘Ø«¬¡ª √æÂ
164
‘˜≈∆ ¡¯√ ¡˜∆˜ ÷ª ’øË≈∆ ˘ Ó≈ «ÁæÂ≈!!
¡≈«¬¡≈ «¬’ ÓÚ≈‰∆, Ȫ √» ÏÁ Ï∂ˆÕ
¿π‘ ’æ„È‘≈≈ ‹≈ȃ, Úª◊ ≈Ù’ªÕ
¿π√ Ë»‘ Ò¬∆ ’Í≈È∆, √πË∂∫ √≈ Á∆Õ
¿π√ ’’∂ «¯’ ¡Ò√≈È∆, ¡≈’Ò ˘ ¤ø«‚¡≈Õ
¿π√ ÍÒ «Ú⁄ ’∆Â≈ Î≈È∆, ¬∂√ ‹‘≈È ÂØ∫Õ
«‹™ ‡πæ‡∆ æ√∆ ’Ú≈È∆, ÒØʪ „πæ·∆¡ªÕ
«‹Ú∂∫ ÂıÂ∂ ⁄∆È √≈È∆, √π‡∂ Â≈’ Â∂Õ
Í ¡≈’Ò Ì∆ ’πÏ≈È∆, È≈Ó ¸◊æ«Â¡ªÕ
«Î È≈Á∆ ÎΩ‹ ÚæÒØ∫ «¬’ ÓÚ≈‰∆ ¡æ◊∂ ¡≈«¬¡≈ «‹√ Á≈ Ȫ ÏÁ
Ï∂◊ √∆Õ ¿π‘ ≈ıÙª Úª◊ ¡≈ÁÓ∆¡ª Á∆¡ª ‹≈Ȫ ’æ„ ÒÀ‰ Á∆ Â≈’ æ÷Á≈
√∆Õ ¿π√ È∂ «Ó¡≈È ”⁄Ø∫ ÂÒÚ≈ ’æ„ Ò¬∆, ‹Ø «’ ÷≈Ò√ ÒØ‘∂ Á∆ ω∆ ‘ج∆
√∆Õ ¿π‘È∂ «√¡≈‰∂ ¡≈ÁÓ∆ Úª◊ Í»∆ Â∑ª √Ø⁄ ’∂ ¡≈«’Ò ˘ ÂÒÚ≈ È≈Ò
¤ø‚ «ÁæÂ≈ Â∂ «¬√ ÒØ’ ”⁄Ø∫ ¿π‘Á≈ ÷≈ÂÓ≈ ’ «ÁæÂ≈Õ ¡≈«’Ò Á∆ ÒØÊ «¬øfi
«‚æ◊∆ «‹Ú∂∫ æ√∆ Á∂ ‡π應 È≈Ò (¿»· Á∂) ’⁄≈Ú∂ ”⁄Ø∫ ⁄∆˜ Ú√ «‚æ◊Á∆ ˛ ‹ª
«‹Ú∂∫ ÂıÂ≈ ⁄∆ ÒÀ‰ ÂØ∫ Ï≈¡Á ¡≈∂ ’æÙ Îæ‡∂ ˘ ¡æ‚∂ ÂØ∫ ÊæÒ∂ √πæ‡ Á∂∫Á∂ ‘ÈÕ
¡≈«’Ò È∂ ¡≈͉≈ ¡≈Í (ÂÀÓ»∆ Â∂ Ï≈Ï∆ ÚøÙ Á∂) ¸◊æÂ≈ Ï≈ÁÙ≈‘ Óπ‘øÓÁ
Ù≈‘ Ò¬∆ ’πÏ≈È ’ «ÁæÂ≈Õ
¡≈«¬¡≈ «Ó˜≈ È» Ï∂◊, «¬’ Óπ◊Ò ¬∆≈È∆Õ
Í∂‡ ÌπÒæÊØ È∂«˜¿π∫, Ï≈˜ «˜Ó ’Ó≈È∆Õ
¿π‘ ‹ÓË ¤π∆ ’‡≈∆˙∫, ØÙÈ ÓÀÁ≈È∆Õ
¿π‘ È≈‘∂ ’Á≈ ÁÒª «Ú⁄, ÏÒ π√ÂÓ √≈È∆Õ
’ Ù∂ ’Òª⁄≈ Í◊«Û¡≈√, ÏÁ Ï∂◊ ÓÚ≈È∆Õ
¿π‘˘ ÁæÏ ’∂ ’π«‡˙ √» Òæ ‘∂·, ’‘π «’Â ÈÙ≈È∆?
¿π‘ ÂΩÏ≈ ’∂ ‘˜≈ Ú≈, Íπ’≈ ˜Ï≈È∆Õ
«‹™ «ÁæÂ≈ ‘˜ «¬Ï≈‘∆Ó È∂, ÁπøÏ≈ ’πÏ≈È∆Õ
«Î Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ ÚæÒØ∫ «Ó˜≈ È» Ï∂◊ «¬’ ¬∆≈È∆ Óπ◊Ò ¡≈«¬¡≈Õ ¿π‘
Íæ‡∂ (◊Â’∂), Ï≈‰ (ÌπÒæÊ), È∂˜∂ ¡Â∂ ’Ó≈È ⁄Ò≈¿π‰ Á∆ «Úæ«Á¡≈ «Ú⁄ ÏÛ≈
«ÈÍπøÈ √∆Õ ¿π‘˘ ‹ø◊ «Ú⁄ ‹ÓËÛ, ¤π∆ ¡Â∂ ’‡≈ (÷ø‹) ¡≈«Á ⁄Ò≈¿π‰
Á≈ Í»≈ «◊¡≈È √∆Õ ¿π‘Á∂ «Ú⁄ π√ÂÓ Í«‘ÒÚ≈È «‹øÈ≈ ÏÒ √∆ Â∂ ¿π‘ ÎΩ‹ª
«Ú⁄ ÒÒ’≈Á≈ «ÎÁ≈ √∆Õ «¬√ Ù∂ È∂ ¤≈Ò (’Ò≈⁄) Ó≈ ’∂ ÏÁ Ï∂◊
165
“ÓÚ≈È∆” ˘ ÎÛ «Ò¡≈ ¡Â∂ Òæ ‘∂· Á∂ ’∂ ÁæÏ ’∂ ’π櫇¡≈Õ «¬√ ÏÁ Ï∂◊
Á≈ ‘≈Ò ’∆ Áæ√ª? ¿π‘ ‘˜≈ Ú≈∆ «÷Ó≈ Óø◊Á≈ √∆ Â∂ «¬øfi ÂÒ∂ ’æ„Á≈ √∆
«‹√ Â∑ª ‘˜ «¬Ï≈‘∆Ó ‘æÊØ∫ ’πÏ≈È ‘؉ Ú≈Ò≈ ÁπøÏ≈ «Ó¡ª’ «Ó¡ª’ ’∂
Ó «◊¡≈ √∆Õ
¡¯˜Ò ’πÒ∆ ÓÀÁ≈È «Ú⁄, ÁØÚ∂∫ Óπæ¤ √øÚ≈∂Õ
¿π‘ ¤∂Û ¡≈’∆ ÍÒ«’¡≈, ’Á≈ ÒÒ’≈∂Õ
¿π‘ √«‹˙ «Ó˜≈ È» Ï∂◊, Ȫ ¡≈‰ Íπ’≈∂Õ
÷≈ ◊πæ√≈ Í«Â¡≈ È» Ï∂◊, «ÁÒ «Î∆ ’≈∂Õ
«‹™ «Ú«Ë¡≈ ‘Ø«¬¡≈ Ó≈ Â∂, ÂÛ Ù∂ ⁄≈ Ó≈∂Õ
¿π‘ ‹πæ‡ Í¬∂ ÁØ √»Ó∂, ‰ ÿ≈ÿ∂‘≈∂Õ
«‹™’ ¿πÂ∂ ¡«‘‰∂, ÂÛ Ë∂ ´‘≈∂Õ
¿π‘ Ó≈È √æ‡ ÚÁ≈‰ Úª◊, ‘Ø ÍæϪ Ì≈∂Õ
È≈Á Ù≈‘∆ ÎΩ‹ ÚæÒØ∫ ¡¯˜Ò ’πÒ∆, Óπ椪 ”Â∂ Â≈¡ Á∂∫Á≈ ‘Ø«¬¡≈ ÓÀÁ≈È
«Ú⁄ ¡æ◊∂ Ú«Ë¡≈Õ ¿π‘È∂ ¡≈͉∂ «¬≈’∆ ÿØÛ∂ ˘ ¡æ‚∆ Ò≈ ’∂ Â∂˜ ’∆Â≈ Â∂
ÒÒ’≈Á≈ ‘Ø«¬¡≈ ¡æ◊∂ fiÍ«‡¡≈Õ ¿π‘È∂ √æ‹∂ Í≈√∂ ÚÒ ‘Ø ’∂ «Ó˜≈ È» Ï∂ˆ
˘ Úø◊≈«¡≈Õ «¬‘ √π‰ ’∂ «Ó˜≈ È» Ï∂ˆ Á∂ «ÁÒ «Ú⁄ ÏÛ≈ ◊πæ√≈ ¡≈«¬¡≈
¡Â∂ ¿π‘ Ú≈Í√ ÓπÛ «Í¡≈ «’™«’ ¡¯˜Ò ’πÒ∆ Á∆ Úø◊≈ È∂ ¿π‘Á≈ √∆È≈
«ÚøÈ∑ √π櫇¡≈ √∆Õ «‹™ ◊πæ√∂ «Ú⁄ ¡≈«¬¡≈ ‘Ø«¬¡≈ Ù∂ fiÍæ‡≈ Ó≈ ’∂ «Ù’≈
”Â∂ ‹≈ ÍÀ∫Á≈ ˛ («¬øfi ‘∆ «Ó˜≈ È» Ï∂◊ ¡¯˜Ò ’πÒ∆ ¿πµÂ∂ fi͇ ’∂ ‹≈ «Í¡≈)
«¬‘ ÁØÚ∂∫ √»Ó∂, ‹Ø ÔπæË-’Ò≈ «Ú⁄ ÏÛ∂ ¿π√Â≈Á √È, ÒÛÈ ‚«‘ ͬ∂Õ «‹Ú∂∫
¡«‘‰ ”Â∂ ´‘≈ È∂ ÒØ‘≈ Â≈¡ ’∂ æ«÷¡≈ ‘ØÚ∂ ¡Â∂ ¡ø ¿π‘Á∂ ¿πµÂ∂ ÚÁ≈È
È≈Ò √懪 Ó≈ «‘≈ ‘ØÚ∂ «¬øfi ‘∆ ¿π‘ ÍæϪ Ì≈ ‘Ø ’∂ Í»∂ ˜Ø È≈Ò «¬’ Á»‹∂
”Â∂ Ú≈ ’ ‘∂ √ÈÕ
’ fiÛ ’Û’ ’Û≈’, ’Û’ „≈Òƒ ÏÒ÷≈∂Õ
‘Ê∂ ‘∆¡ª ◊æ‚∆¡ª, ¿π‚ ◊¬∂ ’È≈∂Õ
ÎπæÒ „≈Òª Á∂ fiÛ Í¬∂, ’‘π «’Â ‘È≈∂Õ
«‹™ ¡≈ÂÙÏ≈˜ª λ’∆¡ª, ÎπÒfiÛ∆ ¡È≈∂Õ
¿π‘ ⁄æÍ≈ ⁄Ò È‘ƒ ‹≈‰Á∂, ˛‰ Ú‚∂ ˛∫«√¡≈∂Õ
Í Ú∂÷ ˜≈ ıπÁ≈ Á∆, ’Ω‰ «‹æÂ∂ ’Ω‰ ‘≈∂?
«¬È∑ª ÏÒ’≈ ÔØ«Ë¡ª Á∆¡ª „≈Òª ¿πµÂ∂ ÂÒÚ≈ª Ú拉 Á∆ ¡≈Ú≈˜
«¬øfi √∆ó“’” “fiÛ” “’Û’” “’Û≈’-’Û≈’” ¡≈«ÁÕ ÂÒÚ≈ª Úæ‹ Úæ‹ ’∂
166
„≈Òª Á∆¡ª ◊æ‚∆¡ª ‘∆ «¬È∑ª Á∂ ‘æʪ «Ú⁄ «‘ ◊¬∆¡ª √È Â∂ Ï≈‘Ò∂ √≈∂
’ø„∂ Ìπ ◊¬∂ √ÈÕ „≈Òª Á∂ ¿πµÍ ‹Û∂ ‘ج∂ ÒØ‘∂ Á∂ ÎπæÒ ‹ÁØ∫ fiÛ ◊¬∂ ª «¬‘
«’‘Ø «‹‘∆¡ª Òæ◊Á∆¡ª √È? «¬øfi «‹√ Â∑ª ¡≈ÂÙÏ≈˜ ‹ÁØ∫ ÎπæÒfiÛ∆ ‹ª
¡È≈ ˘ ⁄Ò≈ ¸æ’Á≈ ˛ Â∂ ¿π‘Á∂ ‘æÊ «Ú⁄ «È≈ ÷ØÒ ‘∆ «‘ ‹ªÁ≈ ˛Õ ¿π‘
¬∂‚∂ ÒÛ≈’∂ √È «’ ¡≈͉∆¡ª Ê≈Úª ÂØ∫ ⁄æÍ≈ Ú∆ «Íæ¤∂ È≈ ‘‡∂óÍ Á∂÷Ø æÏ
Á∆ ’∆ Ó˜∆ ˛? ¿π‘ «’√ ˘ «‹Â≈™Á≈ Â∂ «’√ ˘ ‘≈™Á≈ ˛?
ı≈È ÁΩ≈È Á∆ ¡√Ú≈∆, ¡≈¬∆ ´æfi Â∂Õ
ÏÒı «¬≈’ Ïπı≈∆, Âπ∂ ÚÒ≈«¬Â∆Õ
¡Ï∆ Â∂ ’øË≈∆, «Î∂ ÓÁ≈È «Ú⁄Õ
ÒÀ ‹ÓË ¤π∆ ’‡≈∆, ‚‘∂ ’√»∆¬∂Õ
Â∂ Ú√∂ ¤æ‹ƒ ÷≈∆, ÒØ‘≈ Óƒ‘ ÚªŸÕ
Âø◊ Ò‘» Á∂ Â≈∆, ÓØ«Û¡≈ ‘ȯ∆¬∂Õ
Í Ï≈˜∆ ¡≈‘∆ ‘≈∆, È≈˜ Ù≈‘ È∂Õ
ı≈È ÁΩª Á∆ ¡√Ú≈∆ ÔπæË ¡√Ê≈È ”Â∂ Í‘πø⁄ ◊¬∆Õ ¿π‘Á∆ ¯Ω‹ «Ú⁄
ÏÒ÷∆, «¬≈’∆, Ïπ÷≈∆, ÚÒ≈«¬Â∆ (¬∆≈È∆ Â∂ ¡¯◊≈È∆), ¡Ï∆ Â∂ ’øË≈∆
ÿØÛ∂ √È ‹Ø ÓÀÁ≈È «Ú⁄ «Î ‘∂ √ÈÕ ’√» Á∆ ÓπˆÒ ÎΩ‹ Ú∆ ‹ÓËÛª,
¤π∆¡ª, ’‡≈∆¡ª ÎÛ ’∂ ÒÛÈ ‚«‘ ͬ∆Õ ÒØ‘∂ Á∂ ‘«Ê¡≈ Óƒ‘ Úª◊ Ó‰ª
Ó»ø‘ƒ ⁄æÒ ‘∂ √ÈÕ √æ⁄∂ Á∆È∆ Óπ√ÒÓ≈È, ı≈È ÁΩª È∂ ¡≈͉≈ ÿØÛ≈ ÓØ«Û¡≈
«‹√ Á∆ ’≈·∆ Ò‘» È≈Ò Â-ÏÂ ‘Ø ¸æ’∆ √∆, È≈Á Ù≈‘ Á∆ «¬√ √Ó∂∫ ‹ø◊
«Ú⁄ ‘≈ ‘؉ ‘∆ Ú≈Ò∆ √∆Õ
ÓÈ√» ¡Ò∆ Â∂ ’ÓÁ∆È, Ï«‘ ͤتÁ∂Õ
Â∂ √∂¬∆ ◊≈¿π‰ √Ø«‘Ò∂, «ÚÚ≈‘ «‹È∑ª Á∂Õ
ÌÒ’∂ «‹™ Ò◊‰ ¬∂ «¯’ ¡√ª Á∂Õ
Í «¬‘ ◊æÒ È≈‘ƒ Óπ’Á∆, «‹⁄ ‹∆¿π∫Á∂ ‹ªÁ∂Õ
ÓÈ√» ¡Ò∆ («È˜≈Ó-¿πÒ-ÓπÒ’) Â∂ ’Ó Á∆È ÏÀ·∂ ͤÂ≈ ‘∂ √È Â∂
Á»‹∂ Í≈√∂ ı≈È ÁΩª Á∂ ËÛ∂ «Ú⁄ ÷πÙ∆¡ª ÓÈ≈¬∆¡ª ‹≈ ‘∆¡ª √È Â∂ √Ø«‘Ò∂
◊≈¬∂ ‹≈ ‘∂ √ÈÕ ÓÈ√» ¡Ò∆ Â∂ ’ÓÁ∆È ˘ «¬‘ «¯’ √∆ «’ ’æÒ∑ ¿πÈ∑ª
È≈Ò ’∆ Ú≈Í∂◊∆? (Ì≈Ú, ¿π‘ ‚Á∂ √È «’ ¿πÈ∑ª ˘ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ ÚæÒØ∫
ˆæÁ≈∆ Á∆ √˜≈ «ÓÒ∂◊∆)Õ Î∂, ¿πÈ∑ª È∂ ¡≈͉∂ ÓÈ ˘ Â√æÒ∆ «ÁæÂ∆ «’ «‹øÈ∆
Á∂ √≈‚∂ √∆ «Ú⁄ ‹≈È ˛, ˙È∆ Á∂ Âæ’ ¡√ƒ ‹ø◊ Á≈ ¯À√Ò≈ (Óπ‘øÓÁ Ù≈‘
Á∂ ‘æ’ «Ú⁄) È‘ƒ ‘؉ «Á¡ª◊∂Õ
167
ÁØ‘ƒ ÁÒƒ Óπ’≈ÏÒ≈, ÁÓ≈Ó≈ Ú≈«‘¡≈Õ
ÂØΪ ’Û’‰ ÏæÁÒ∆¡ª, ÿπÛÈ≈Ò Ú‹≈«¬¡≈Õ
ÙÁ≈Á ÷≈ ‘≈Ê∆ Í∂«Ò¡≈, ⁄∆ ÒÙ’ ¡≈«¬¡≈Õ
Í «√ ‘≈Ê∆ Á∂ È∂˜≈, ’Û’ Ï∂◊ ⁄Ò≈«¬¡≈Õ
Ó∆ √ÀÁ ◊π¨ ˙√ ʪ, ¡≈È Âπ≈ Ë√≈«¬¡≈Õ
¿π√ fi«Ò¡≈ ¡≈È ’Û’ Ï∂◊ ˘, ÂØÒ Ï¤≈ Ò≈«¬¡≈Õ
Ó≈ Ï¤≈ Ï∂◊ ’Û’ ˘, ÌøÈ «‹’ «⁄øÿ≈«¬¡≈Õ
Óπ◊ «‹Ú∂∫ ’Ï≈Ï∆¡ª, ⁄≈ √∆÷ƒ Ò≈«¬¡≈Õ
«‹™ ‘˜ Óπ‘øÓÁ ‘ÈÎ∆¬∂, Ô˜∆Á ’π‘≈«¬¡≈Õ
Úæ‚≈ ‹ø◊∆ È◊≈≈ Úæ«‹¡≈ Â∂ ÁØ‘ª ÎΩ‹ª Á≈ ÏÛ∂ ˜Ø ÙØ È≈Ò Óπ’≈ÏÒ≈
Ùπ» ‘Ø «◊¡≈Õ ÂØͪ Á∂ ⁄æÒ‰ Á∆ ¡≈Ú≈˜ ÏæÁÒ∆¡ª Á∂ ’Û’‰ Úª◊ √∆Õ
ÿØ«Û¡ª ”Â∂ æ÷∆¡ª ‘ج∆¡ª ÂØͪ (ÿπÛÈ≈Òª) ⁄Ò≈¬∆¡ª ◊¬∆¡ªÕ ÙæÁ≈Á ÷ª
È∂ ¡≈͉≈ ‘≈Ê∆ ¡æ◊∂ ÚË≈«¬¡≈ ‹Ø ÎΩ‹ ˘ ⁄∆Á≈ ‘Ø«¬¡≈ ¡æ◊∂ Ú«Ë¡≈ Í
’Û’ Ï∂◊ È∂ ÙÁ≈Á ÷ª Á∂ ‘≈Ê∆ Á∂ «√ «Ú⁄ È∂˜∂ Á≈ Ú≈ ’∆Â≈Õ ¡ÀÈ ˙√
√Ó∂∫ ‘∆ Ó∆ √ÀÁ ◊πæ¨ È∂ ¿πÈ∑ª ÁØ‘ª Á∂ «Ú⁄ ¡≈͉≈ ÿØÛ≈ ¡≈‰ Ë√≈«¬¡≈Õ
¿π‘È∂ ’Û’ Ï∂◊ Á≈ Ú≈ Ø’ «Ò¡≈ Â∂ Ï¤≈ ⁄ø◊∆ Â∑ª √øÌ≈Ò ’∂ ¿π‘Á∂ ”Â∂
Ú≈ ’∆Â≈Õ ¿π‘È∂ ’Û’ Ï∂◊ ˘ Ï¤≈ Ó≈ ’∂ ¿π‘Á∂ «‹◊ ”⁄Ø∫ Í≈ Òøÿ≈
«ÁæÂ≈ (’Û’ Ï∂◊ Á∂ √∆ «Ú⁄ ÷πæ«Ì¡≈ ‘Ø«¬¡≈ Ï¤≈ «¬øfi Òæ◊Á≈ √∆) «‹Ú∂∫
’Ï≈Ï Ìπøȉ Ú≈«Ò¡ª È∂ √∆÷ È≈Ò ’πæ’Û «Úø«È∑¡≈ ‘πøÁ≈ ˛ ‹ª «‹Ú∂∫ Íæ’∂
‘ÈÎ∆ Óπ√ÒÓ≈È ‘˜ Óπ‘øÓÁ √≈«‘Ï È∂ Ô˜∆Á ˘ ÓÚ≈«¬¡≈ √∆ :
«‹™ ‘˜ ӻ√≈ Í◊Û ’∂, ¯¿»È ‚πÏ≈«¬¡≈Õ
¿π√ √ÔÁ ‘Ø Ì∆ «’ÂÈ∂ ’π Ó≈«˙ √», ¡≈Í Ó»Ò È≈ ¡≈Ô≈Õ
ÁØ‘ƒ ÁÒƒ Óπ’≈ÏÒ∂, ÁÓ≈Ó≈ ’«Û¡≈Õ
ı≈È ÁΩª ÿØÛ≈ ¤∂«Û¡≈, fi≈◊ ÒÙ’ Ú«Û¡≈Õ
Â∂ ÷ø‚≈ Ë», «Ó¡≈È ÂØ∫, ‘æÊ √æ‹∂ Ϋۡ≈Õ
¿π√ ◊Ó∆ ÷≈Ë∆ ¡«‘‰Ø∫, æ Óø◊∂ √«Û¡≈Õ
¡æ◊∂ ¡≈‘≈ È≈‹ Ù≈‘, ÒØ‘ ÏıÂ ‹«Û¡≈Õ
¿π√ √æ «√Ø-«√ Ó≈∆¡ª, È «‘øÁ≈ ¡«Û¡≈Õ
«‹Ú∂∫ ‘˜ ӻ√≈ È∂ Î≈¿»È Ï≈ÁÙ≈‘ ˘ √ÓπøÁ «Ú⁄ ‚πÏÚ≈«¬¡≈ √∆Õ
¿π√ Ó∆ √ÀÁ ◊πæ¨ È∂ Á»‹∂ Í≈√∂ Á∂ ‘Ø Ú∆ ÏÊ∂∂ ÏøÁ∂ Ó≈∂, Í ¡≈Í «ÏÒ’πÒ
Ï«⁄¡≈ «‘≈Õ «¬’ Ú≈ Î∂ Úæ‚≈ ‹ø◊∆ È◊≈≈ ÷Û«’¡≈ Â∂ ÁØ‘ª ÎΩ‹ª Á≈
168
Óπ’≈ÏÒ≈ Ùπ» ‘Ø «◊¡≈Õ ı≈È ÁΩª È∂ ÿØÛ≈ ÂØ«¡≈ Â∂ ÏÛ∂ ÙΩ’ È≈Ò ÒÛ ‘∆ ÂπÏ’ª ÂØΪ «‘’Ò∂, ÁæÏ Ó≈√∂ Ò≈¬∂Õ
ÎΩ‹ «Ú⁄ Á≈÷Ò ‘Ø«¬¡≈Õ ¿π‘È∂ «Ó¡≈È «Ú⁄Ø∫ ÂÒÚ≈ ’æ„ ’∂ √æ‹∂ ‘æÊ «Ú⁄ Ïπ‹ Ï≈˜∆ ÙÂø‹ Á∆, Ó≈ π’ ¿π‚≈¬∂Õ
√»Â Ò¬∆Õ «¬‘ ÂÒÚ≈ ´‘≈ Á∆ ¡«‘È ”Â∂ √懪 ÷≈ ÷≈ ’∂ ◊Ó∆ È≈Ò √Û Í Ëج∆ È≈Á Ù≈‘ Á∆, «‘øÁ √≈∆ Í≈¬∂Õ
‘∆ √∆ Â∂ «Í¡≈√ «Ó‡≈¿π‰ Ò¬∆ ÁπÙÓ‰ Á∆ æ Í∆‰≈ ⁄≈‘πøÁ∆ √∆Õ √≈‘Ó‰∂ È‹≈ÏÂ! ¡æ◊∂ ‹∂ ‘Ø¿» √Ø ‘Ø¿»Õ Í ¬∂√ √Ó∂∫ ª È≈Á Ù≈‘ È∂ ı≈È ÁΩª
È≈Á Ù≈‘ ÒØ‘∂ Á≈ ˜æ≈ Ï’Â Í≈¬∆ ÷Û∑≈ √∆Õ ı≈È ÁΩª È∂ È≈Á Ù≈‘ ¿πµÂ∂ ˘ Ó≈ «Ò¡≈ √∆ Â∂ È≈Á Ù≈‘ Ò¬∆ «¬‘ ÍÃ≈ÍÂ∆ ¬∂‚∆ Úæ‚∆ √∆ «‹Ú∂∫ «’√∂
√æ Ò◊≈Â≈ Ú≈ ’∆Â∂Õ «¬È∑ª Ú≈ª È≈Ò È≈Á Ù≈‘ Ï⁄ È‘ƒ √∆ √’Á≈Õ ÙÂø‹ Á∂ «÷‚≈∆ È∂ ¡≈͉∂ «ÚØË∆ Á∆ ’ج∆ Úæ‚∆ ÈÁ (◊؇) Ó≈ Ò¬∆ ‘ØÚ∂Õ
ÒØ‘∂ ˘ ÒØ‘∂ fiæ«Ò¡≈, Îæ‡ ’∂ È √«Û¡≈Õ È≈Á Ù≈‘ È∂ «‹æ Á∂ Ú≈‹∂ Ú‹≈ «ÁæÂ∂ Â∂ ÷πÙ∆ Á≈ √ø◊∆ Ú拉 Òæ◊ «Í¡≈Õ
«‹™ «ÂæÂ Ó»ø‘ Ï≈‹ Á∂, «Ú⁄ ¸ø◊Ò ¡«Û¡≈Õ ÓÈ√» ¡Ò∆ Â∂ ’Ó Á∆È √Ì Á∂ √≈‘Ó‰∂ Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ Á≈ √≈Ê ¤æ‚ ’∂ È≈Á
ÿπ ÍÒøÿ ⁄∆Â≈ «È‘ø◊ Á∂, Ó»ø‘ ¡øÁ Ϋۡ≈Õ Ù≈‘ È≈Ò ¡≈ «ÓÒ∂Õ ÏøÁ»’ª ÂØͪ Â∂ «‘’«Ò¡ª È∂ æ‹ ’∂ Ó≈√ ÷≈Ë≈Õ ‹ÁØ∫
Í Ú≈‘ ‘Ô≈Â∆ Ù≈‘ Á∆, Ùπ’≈È≈ Í«Û∑¡≈Õ ÙÂø‹∆ Á≈ Úæ‚≈ Óπ‘≈ “πı” Ó ‹≈¬∂ ª ¿π‘Á∆ Ï≈˜∆ «È√«⁄ ‘∆ ‘ ‹ªÁ∆
÷Ò’Â ¡≈÷∂ Ú≈‘! Ú≈‘!! ı≈È ÁΩª Ò«Û¡≈!!! ˛Õ («¬øfi ‘∆ ı≈È ÁΩª Á∂ ÓÈ È≈Ò Óπ‘øÓÁ Ù≈‘ ‹ø◊ ‘≈ «◊¡≈) Í (÷≈È
È≈Á ÂπÏ’ Ú‹πæ«Â¡≈, √≈ Á≈È∂ ÿÛ∆ Îø◊ Á∆Õ ÁΩª ˘) ÓÚ≈¿π‰ Ò¬∆ ÏπÒ≈¬∂ ‘ج∂ È≈Á Ù≈‘ Á≈ ˜πÒÓ √≈∂ «‘øÁπ√Â≈È ˘
¿π‘Á∆ Óª ’Ò Â∂ «Í¿π È≈Á, ¿π‘ √’∆ ˛ ÌÀ‰ Ìπ‹ø◊ Á∆Õ √«‘‰≈ «Í¡≈Õ
¿π‘ ¡Û∂ È «˜≈ ϒ«¡ª,  ̓Á∆ Ó»Ò È √ø◊Á∆Õ JJ
¿π√ Ë ÂÒ∆ ”Â∂ ¤«‚¡≈, ¤ØÛ «Íæ· «◊¡≈ Âπø‹ Á∆Õ
È≈Á Ù≈‘ Á∆ ÎΩÒ≈Á∆ ˜æ≈ Ï÷Â ¿πµÂ∂ ÷≈È ÁΩª Á∂ Ú≈ª Á≈ ’ج∆
¡√ È≈ ‘Ø«¬¡≈Õ ¬∂√ √Ó∂∫ È≈Á Ù≈‘ ˘ «¬øfi ‹≈ÍÁ≈ √∆ «’ Ï≈‹ Á∂ Ó»ø‘ «Ú⁄
«ÂæÂ ¡≈ «◊¡≈ ‘ØÚ∂Õ ‹ª «‹Ú∂∫ ◊πæ√∂ «Ú⁄ ¡≈«¬¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ⁄∆Â≈ Ó◊Óæ¤
Á∂ Ó»ø‘ «Ú⁄ Î√ «◊¡≈ ‘ØÚ∂ Í ÷≈È ÁΩª Á∆ Ó≈ ÂØ∫ È≈Á Ù≈‘ Ï⁄ «◊¡≈
«’™«’ ¿π‘Á∆ «’√Ó «Ú⁄ ¡‹∂ ‘Ø ‹∆‰≈ «Ò«÷¡≈ ‘Ø«¬¡≈ √∆Õ ı≈È ÁΩª
ÂØ∫ Ï⁄‰ ÂØ∫ Ï≈¡Á È≈Á Ù≈‘ È∂ æÏ Á≈ ËøÈÚ≈Á ’∆Â≈Õ ’πÒ ÒØ’ ı≈È ÁΩª
Á∂ ÒÛÈ ”Â∂ ¿π‘Á∆ Ï‘≈Á∆ Á∆ Â≈∆Î ’ ‘∂ √ÈÕ
È≈Á Ù≈‘ È∂ ÂπÏ’ (¤Ø‡∆ ÂØÍ, ÏøÁ»’) ÎÛ Ò¬∆ «‹√ Á≈ ÒØ‘≈ Ô»Í Á∂
«√¡≈«‰¡ª Á≈ ÿ«Û¡≈ ‘Ø«¬¡≈ √∆Õ «¬√ ÏøÁ»’ Á∆ Óª ’Ò √∆, «Í˙ È≈Á
√∆ Â∂ «¬‘ √æÍ Á∆ √’∆ ÌÀ‰ √∆Õ «¬√ Á∆ ◊ØÒ∆ ˘ ÒØ‘∂ Á∂ ˜æ≈ Ï’Â Ú∆ È‘ƒ
√È Ø’ √’Á∂ Â∂ «¬‘ ÓÈπæ÷∆ Ò‘» Í∆‰ Òæ◊∆ ˜≈ È‘ƒ √∆ ÙÓ≈™Á∆Õ ¿π‘È∂
ÂÒ∆ ”Â∂ Ï≥Á»’ «‡’≈ ’∂ ⁄Ò≈ «ÁæÂ∆Õ ı≈È ÁΩª ◊ØÒ∆ Òæ◊Á∂ √≈ ÿØÛ∂ Á∆ «Íµ·
ÂØ∫ «‚æ◊ «Í¡≈Õ
Ș≈Ï ◊æÒª ¡◊Ò∆¡ª, Ú‚∆ ◊؇ Ó≈∆ ÙÂø‹ Á∆Õ
È≈Á Ù≈‘ Ú≈‹∂ ¯Â‘ Á∂, Ù≈«Á¡≈È∂ Ú≈‘∂Õ
ÓÈ√» ¡Ò∆ Â∂ ’Ó Á∆È, ÙÀ ¤«‚ ¡≈¬∂Õ

169 170