J,

I
Mevzi sava~1 Taraflar diismerun

diizenini korkunc
saldmlarla degnmey« c;all?ttlar. Sonuc binc lerce dIU ve vereltvdt. Ama bunlara da ehsilecekn.

uslar saVa§t olan Birinci Diinya Sava§t, biiyiik giiflerin pkar fatt§malatnt, birsiaruu; Avrupa baritasuun yeniden fizilecek olmastntn yaratttgt gerilimi, 1870 sonrasi Avrupa tarihinde derin izler btrakmt§ devletlerin askeri ve ideolojik alanlardaki feki§melerini gostermektedir. Ancak 1914-1918 ku§agt ifin bu biiyiik sava§, eski diizenin yok olusu, XIX yiizytltn kesin bicimde sona ermesi ve yepyeni bir fagm ba§langtct anlamma da geliyordu.

BEKlENEN

ANlASMAZllK
denizlerde ve Osmanh Imparatorlugu konusunda suregelen ve 1904 yilmda ingiltere'nin Fransa'yla bir anlasma imzalamasina yol acari uzlasmazhk bunlardan biriydi. Savas oncesi ilk biiyuk catisma, iki ittifak grubu arasmdaki entrikalar yiizunden patlak verdi. 1882'de Almanya, AvusturyaMacaristan ve italya aralannda 'U<tlii ittifak' olusturmuslardi. Ote yandan 1907'de Fransa, ingiltere ve Rusya da birleserek U<tlii itilaf'l (Itilaf Devletleri) meydana getirmislerdi. Bu anlasmanm temelin de hem Fransizlarla Almanlar arasmda 1870 Sedan Savasr'ndan ka1ma dusmanhk hem de Balkanlar'daki Avusturya-Rusya cekismesi yatiyordu. Bismarck'm olusturdugu diplomatik duzende Fransa tek basina kalmisti. 1891 tarihli Fransiz-Rus yakmlas-

-4 -

Genel catisma, 1914 Avrupasi icin sasilacak bir durum olusturmuyordu, cunku Afrika'yi bir turlu paylasamayan Almanya ile Fransa arasmda 1905 (Tanca) ve 1911 (Agadir) krizlerinden beri gergin bir hava esmekteydi. Her iilke, silahlanma ve asker sayisirn takviyeye yonelik gercek bir caba gosteriyordu. II. Wilhelm'in Weltpolitik (dunya politikasi) dogrultusunda gittikce guclenen Amiral von Tripz yonetimindeki Alman savas filosuna karsihk ingiltere de kendi deniz kuvvetlerine agirhk verdi. Fransa ise askerlik siiresini ii<t yila cikardi (1913). Avrupa, savasa sadece Tanca ve Agadir krizleriyle, Afrika'nm paylasmu icin atilmaya hazir degildi. Kuskusuz geri planda tamamen paylasimci amaclar da yatiyordu. ingilizler ile Almanlar arasmda,

masi, Bismarck'rn Avusturya ve Rusya'nm aym anda Balkanlar'da yuruttukleri yayilmaci politikalan dengeleyememesi ve bir sonuca vardiramamasmdan kaynaklamyorduo Osmanh Imparatorlugu'nun bu bolgedeki etkisi son bir yuzyildir siirekli azahyordu. Moskova ise Bogazlar'i ele gecirerek Akdenize acilma planlan yapmaktaydi, 1912/13 tarihli Balkan savaslan Rusya'yi daha avantajh bir konuma getirdi; cunku muttefik Sirbistan 0 donemde bolgenin kiiciik iilkeleri uzerinde hakimiyet kurmustu, Habsburg Hanedani veliaht prensinin 28 Haziran 1914'te Saraybosna'da 01durulmesinin hemen ardmdan (0 sirada Bosna-Hersek, Avusturya yonetimi altmdaydi) Avusturya, Sirp gizli servisini sucladr ve Belgrad' a bir iiltimatom gonderdi. 28 Temmuz 1914'te de savas ilan etti. Avusturya'nm, Rusya'mn Sirbistan'a destek ve-

recegini bile bile boyle davranmasi, Almanya'run kendi safmda yer alacagmdan kesinlikle em in olmasmdan kaynaklaruyorduo Diger yandan Fransa'run da bu cansmanm onune gecmek icin elinden geleni yaptlgl soylenernezdi. Tam aksine Rusya'yla iliskilerini saglamlastirma yoluna gitti. Almanya, 1 Agustos 1914'te Rusya'ya, ertesi gun de Fransa'ya savas ilan etti. Ingiltere, kimse kendisine savas ilan etmeden savasa giren (4 Agustos) tek iilkeydi. Bu karan ozellikle Almanya tarafmdan tehdit edildigini dti§iindtigii Avrupa dengesini korumak icin alrrnsti. Son on yihn politikasmda yer almasma ragmen yine de bu secirn Alman Sansolye Bethmann-Hollweg'i cok sasirtn. Kardes bir milletin bir «kagn parcasi» (Belcika'rnn tarafsizhgmr garanti eden 1839 tarihli antlasma) yuzunden savasa girmesini kabullenemedi.

ASKERi

OPERASYONlAR
vermek zorunda kaldi. Boylece cephe 70 km daha kuzeye, Aisne iizerine cekildi. Alman savas plamnm basansizligi da karntlanmis oldu. Ordular daha soma Somme Nehri iizerinde ve kuzeyde karsilastilar. AImanlar Reims, Soissons, Arras'tan gecip Kuzey Denizi'nde Belcika kiyismda son bulan hattm kuzeyinde durduruldular. 1914 yih Aralik aymda son halini bulan cephe, 750 kmIik bir cizgi iizerinde konuslanmisn. Boylece siper savasi da baslarrns oldu. Aym sekilde Agustos ayi sonlan, Eyliil ayi baslannda Dogu Prusya'da da operasyonlar basladi. Alman birlikleri Rus ordulannm Alman topraklarma ilerlemesini engellemek icin doguya agirhk vermek zorunda kaldi. Marne' daki yenilginin bir sebebi de buydu. Ne var ki 26-29 Agustos'ta, Hindenburg'un Tannenbergde kazandigi zafer Almanya'ya 1914/15 kismda Polonya topraklanna girme olanagim tarudi.

Savasa giren ulkeler her seyin kisa siirede olup bitecegini ve karar asamasma hemen gelinecegini saniyorlardi. Kurmaylann stratejileri cok onceden hazirlanmisu. Ancak Almanya'mn 1905 tarihli Schlieffen plam digerleri arasmda en gercekci ve en saglam olaruydi. Planda once, tarafsizligma ragmen Belcika'nm, soma da Kuzey Fransa'nm ele gecirilmesi ongoruluyordu. Daha soma Paris' e inilecek ve doguda mevzilenmis Fransiz ordulan kusanlacakti.

Siperler

Askerlerin neredeyse villertrn siperlerde gecirmek zorunda keldiklen bir sava? oldu Birinci Diinv« Sa va?I.

Lorraine'de, Fransizlarca baslatilan saldin tam bir fiyaskoydu. Almanlar, Belcika'nm direnisini kmp 16 Agustos'ta Liege'i, 23 Agustos'ta da Charleroi'yi alarak Sambre Nehri'nde karst karsiya geldikleri Fransiz- Ingi liz kuvvetlerini geri puskurtunce, Dogu'daki Fransiz ordulan Sen Nehri'ne dogru geri cekilmek zorunda kaldi. Schlieffen plarn tahminlerle yurutuluyordu. Paris yolu acik goruldugunden 5 Eylul'de Alman birlikleri Meaux 'ya kadar geldiler. Ancak kuzey ve kuzeydogudaki Fransiz ordulan komutani Joffre ve Ingiliz komutan French, General von Kluck'un kumanda ettigi Alman sag kanadmm Paris'i birakrp, Fransiz ordusunun geri cekilmesini engellemek icin fazla riskli bir sekilde one cikmasmdan faydalanarak bir karst saldm duzenlediler. Vnlii Marne Savasi bu saldmyla basladi. 6-13 Ey lUItarihleri arasmda gerceklesen zorlu bir miicadeleden soma Alman General Moltke, geri cekilme emri

Yavuz ztrhhs, Almanya'ntn Hamburg kentinde veptlerek Alman

OSMANLI

DEVllET,i'NliN

SAVA~A

GlilR,MIESli

Donenmesine
Coeben edivle giren, Birinci DUnya Sevest ba~/adlgl 7974 vilmde ise Tiirkiye'nin setin aldlgl Yavuz Ztrhltst 7973

vtltnde sokiilmek
Uzere Golcitk'e
gotiiriildi).

Rusyamn Bogazlar iizerindeki tehdidi karsismda Almanya ile ittifak yaparak isbirligine girmeyi cikar yol goren Osmanh yoneticileri, 2 Agustos 1914 'te Rusya'ya karst Almanya'nm yamnda yer almayi ongoren gizli bir antlasma imzaladilar. Ingiltere 'nin savasa katilmasi, bazi Osmanh yoneticilerinin Rusya ile uzlasma yollan aramasma yol acti, ama Rusya buna yanasmadi. Alman muhripleri «Goeben» ve «Breslau»nun Canakkale Bogazr'rn gecerek 10 Agustosta Marmara'ya girmesi, is tanbul'daki havayi Alman yanhsi Enver Pasa'run lehine cevirdi. Itilaf Devletleri'nin protestosu iizerine, bu Alman muhripleri Osmanh Devleti 'ne satilrms gibi gosterildi ve «Goeben»e «Yavuz», «Breslauvya ise «Midilli» adi verildi. «Yavuz»un Karadeniz'e gecerek 29-30 Ekimde Odessa ve oteki Rus limanlanm bombalamasi uzerine, 1 Kasirri'da Rusya, 5 Kasuu'da da ingiltere ve Fransa Osmanli Devleti'ne savas actilar. Fransa, miimkiin oldugunca genis bir alan iizerinde diisman hattmi yarmayi, bu sayede cephe biitiiniinii geri iterek siper savasma gecmeyi planhyordu. Champagne,

Argonne, Artois' da bu amacla birkac saldin diizenlendi (1915). Ama hicbiri sonuc vermedi. Fakat verilen kayiplann sayisi cok yukseldiginden (400 bin olu) baskomutamn gtrvenilirligi onemli olctide sarsildi. 14 Eyliil1914'te Moltke'nin yerine gecmis olan yeni Alman genelkurmay baskaru General Von Falkenhayn bu durumdan yararlandi. 1916 yilmm Subat-Ekim aylan arasmda Almanlar tum guclerini Fransiz cephesinin ileri ve yalmlrrus noktasi olan Verdun'deki Fransiz savunma guclerine yonelttiler. Bolge cok siddetli carpismalara sahne oldu; ciinkti Fransiz genelkurmayi ne pahasma olursa olsun bolgeyi elden birakmama karan almisn. Baskomutan Joffre her seye ragmen, birkac aydir hazirlamakta oldugu Somme Nehri iizerinde saldm plamm uygulamaya karar verdi. Ne var ki bu plan Temmuz 1916'daki birkac basanh girisim dismda, tam bir kiyirna dontistu ve 14 Temmuz'dan itibaren de etkisini yitirmeye basladi Kasun aymda ise birdenbire yon degistirdi. Cok biiyiik kayiplar verilerek Verdun kurtanldiysa da durum cok buyuk cikmaza girrnisti.

IRUS

CEPHESiNDE

DUIRUM

-6-

Almanya, doguda Riga ve Minsk yakmlanna gelmisti ve ilerlemeye devam ediyordu. Avusturya- Macaristan birlikleri ise 1914 'te kaybettikleri topraklan yeniden almislar ve Galicya'yi yeniden ele gecir-

mislerdi. Fethedilen bolgelerde yasayan halk Almanlara tepki gostermedi, hatta gerek carhk yonetiminin zulmiinde ezilen 4 mil yon Polonyah Yahudilerden olsun, gerek Almanlann bagimsizhk taleplerini

destekledigi Ukraynalilardan olsun, bu duruma sevinenler bile cikti. Yeterli yiyecek ve malzeme bulamayan Rus askerlerinin morali ise gitgide bozuluyordu. Aym yillarda bir Rus cephesi de Osmanh Imparatorlugu 'nun dogusunda acildi, Kasun 1914 'te Sankanus uzerinden Erzurum ' a yuruyen Rus kuvvetlerine karst bir Osmanh ordusu harekete gecti. Fakat Basko-

mutan vekili Enver Pasa'run bizzat yonettigi bu taarruz felaketle sonuclandi. 50 binin tizerinde kayipla sonuclanan taarruzdan sonra Ruslar, Erzurum, Trabzon ve Erzincan 'r ele gecirip Van Golu'nun dogus una kadar iler1ediler. Turk birlikleri iki yil sonra 1916'da Mus ve Bitlis 'i geri aldr ve carpismalar ancak 1917 Rus Devrimi ile sona erdi.

<=ANAKKAlE BOGAZI'NDA
Yeni cephelerin acilrnasi, 1915 yih icerisinde kesin degisiklikler olabilecegi yolunda Avrupa'da birtakim umut1ann dogmasina ned en oldu. Bogazlann gecise kapatilmast, bugdayirn ihrac edemeyen Itilaf Devletlerini ve onlardan gelen yiyecek ve malzeme takviyesini alamayan Rusya'yi 90k zor durumda brrakti. Rusya ve Fransa'dan sonra Ingiltere de Osmanli Devleti'ne savas acti. Ingilizler, Osmanlilan Kafkasya' dan uzaklastrrmak icin once Basra Korfezi'ne bir cikarma yaptilar, sonra Fransa ve Anzak1an da aralanna alarak Mart 1915'te C;anakkale Bogazi 'na bir harekat duzenlediler. Bir ingiliz filosunun, kara birliklerinin gelmesini bek1emeden 19 Subat'ta baslattigi

VE BAlKANlAR'DA

DURUM

saldinrun ilk ayinda, Canakkale Bogazr'ndaki savunma hatlanm yikmarun otesinde bir basan eide edilemedi. Fransa ve Ingiltere, Osmanh Imparatorlugu'na karst galip gelindigi takdirde, Bogazlann iki yakasmin kendi kontroliine verilecegini Rusya'ya gizlice soz vermislerdi, Balkanlar haritasimn kazanan taraflarca yeniden duzenlenerek pay edilecek olmasi ihtimali 1912/13 savaslannda on p1anda yer alnus olan ikincil gucleri harekete gecirdi. Italya, Mayis 1915'te, AvusturyaMacaristana karst savasa girdi. Bu iilkenin savastan bekledigi sey, Itilaf Antlasmasinda da acikca belirtildigi gibi, ana yurt dism-

Mustafa Kemal
Anafartalar Grubu Komutent Mustafa Kernel, siperde.

~ANAKKAILIE
Birinei Diinya Savas: szrasznda, Osmanli Devleti ile Bogazlar'i ele gecirmek isteyen Ingiltere-Fransa kuvvetleri arasznda eereyan eden kara ve deniz savaslari (:jubat 1915-0eak 1916). Savas, Itilaf Devletleri'ne ait ingiliz ve Franszz savas gemilerinin 19 Subat'ta saldzrzszyla basladi. Altz gun suren topcu atesinden Ertugrul, Seddulbahir, Kumkale ve Orhaniye tabyalari biiyuk hasar gordii. Osmanlilarin dis tabyalarznz yitirmelerinin ardzndan Ingiliz-Fransiz askerleri bogazdaki mayznlarz temizlemeye basladilar. Aneak «Nus-

SAVA~IlAIRI
ret» mayzn gemisi 17 Mart geeesi Canakkale Bogazi'ni yeniden maytnladi. Ertesi gun bogaza giren Itilaf donanmalarz, mayinlardan ve Osmanli kara atesinden biiyuk kayiplarla ctkttlar. ltilaf kuvvetleri bogazi asabilmek icin, 25Nisan'da karadan destekli yeni bir harekdta giristiler. Fransiz birlikleri Seddiilbahir'de, Anzaklar Anburnu'nda karaya ctktilar. Denizden destekli kara harekdu, 70 gun siiren kanli carpismalar sonunda piiskurtuldii (Temmuz 1915). Itilaf kuvvetleri, Artburnu'nun kuzeyindeki Suvla Korfezi kiyilarina yeni bir ctkarma gerceklestirdiler (6 Agustos]. Bu sirada, miidahale etmekte geciktigi gerekcesiyle Albay Fevzi Bey .(Cakmak] gorevinden alznarak Anafartalar Grubu komutanligina Mustafa Kemal (Ataturk) getirildi. Mustafa Kemal, AnafartalariMuharebesi'nde basarili bir savunma savasi uyguladz; sonunda ltilaf kuvvetleri t;ekilmek ve Canakkale . Bogazi'ni bosaltmak zorunda kaldilar (8 Oeak 1916). Canakkale Savaslari'nda Osmaniilar yaklasik 200.000 (bazz kaynaklara gore 300.000), ltilaf kuvvetleri 214.000 kaytp verdi.

- 7-

da kalrms toprakiann (l866'da AvusturyaMacaristan egemenligi altma giren Trentino ve istria) ve Dalmacya kiyismm yeniden Italya'ya katilmasiydi. Italya'rnn aynca Arnavutluk ger yandan uzerinde de emelleri vardi, Di1915 sonbahannda Sirbistan bir

tarafsizdi, 1917 yihna kadar da oyle kaldi). Bu durum Bulgaristan'in Aimanya'nm yanmda savasa girmesini (Ekim 1915) ve hemen ardmdan da Srrbistan ' m yenilgisini cabuklastirdr. 1916 Agustosu 'nda A vusturya'ya karst Rusya'nm duzenledigi karst saldin sirasmda Itilaf Devletleri arasma katilmaya si.iri.iklenen Romanya, Aralrk 'ta merkezi gucler tarafmdan isgal edildi.

Avusturya-Alman istilasi tehdidi altmda kalmca, Itilaf Devletleri onlem olarak Selanik' e asker cikardrlar (0 sirada Yunanistan

DENiz

SAVA~LARI
giren Japonlar, Pasifik'teki Alman adalanm kan dokmeden kolayca egemenlikleri altma aldilar. ingiltere de Atlantik Okyanusu'ndaki ticaret trafigini kontrol altma aldi. ingiliz yolcu gemisi Lusitania'nm 17 Mayis 1915'te, bir Alman denizaltisi tarafmdan bombalanmasi olayina ABD'den bi.iyi.ik tepki geldi; cunku olenler arasmda 118 Amerikah bulunuyordu. Bunun i.izerine, AImanlar denizalti savasma son verdiler.

Mare~al Hindenburg En yakm cslisme

erkedes,
Ludendorff ile birlikte Rusler': iki

Savasta en azmdan denizler Itilaf Devletleri' nin kontroli.inde goruluyordu. ingiltere Donanmasi (Royal Navy), Falkland Adalan'nda Amiral Von Spee 'nin filosunu bertaraf etmeden once (Arahk 1914) Pasifik'te i.islenen kuvvetler arasinda gecen Coronel Savasi, 1914 tarihten soma di limanian 1914'te Itilaf yilmm tek carpisrnasiydi. Bu Alman deniz kuvvetleri kendisina cikmadi. 23 Agustos Devietleri'nin yamnda savasa

esemede
yenmesine tegmen,

Beti cephesinde beserive

ulesemedt.

HER

SEVE

RAGMEN

SAVAS

DEVAM

E'DiYOR

Denizeltt sava~t Birinci Di.inya Sevest'nd« denizeltiler onemli rol i.istlendiler. Demir almaya herirlsnen 800
tonilatoluk
Frensir

denizeiusi.

1917 savasin seyrini degistirecek bir yildi. Birlikler yorulmustu. Zaten daha 1916 yihrun kis aylannda bitkin dusmeye baslamislardi. Insan kaybi btiyi.ikti.i. Artik kimse gelecekte ne olacagmi bilmiyordu. Bu arada, toplumlarda da gittikce btiyi.iyen bir bans ozlemi vardi ve savas karsiti hareketler gorevdeki hukumetlerin durumunu sarsiyordu. Fransa'da, Arahk 19l6'da, Joffre'un gorevini kendisine devretmek zorunda kaldigi General Nivelle, Oise ve Reims arasindaki Chemin des Dames iizerinde, gerileyerek

yerini saglamlastiran Almanlann savunmasmi yannak icin yeni bir topiu saldm di.izenlemeye karar verdi. Ne var ki bu girisim yenilgiyle sonuclandi, Nivelle, 15 MaYIs 1917' de gorevden cekilmek zorunda kaldi. En on saflarda yer alan birlikler arasmda isyan ciktiysa da Nivelle'in yerine gecen Petain, cok sayida askeri kursuna dizdirerek ayaklanmalan kanh bir bicimde bastirdi. Ote yandan, izin belgelerini ve kislalan bir di.izene koyma becerisini de gosterdi, Hosnutsuzluk ortarm da boylece yanstmldi.

,
I

irAILYAN
Trentina ve Veneto arasmda sabit bir cephe boyunca sikisip kalan italyan Ordusu'nun durumu, giderek kotulesmekteydi. Haziran 1917' den itibaren kacaklar cogalrrus ve iki yilhk kanh bir savastan sonra moraller iyice bozulmustu. Alman ttimenlerinin destegiyle Caporetlo'ya saIdmya gecen A vusturyahlar (24 Ekim 1917), italyanlan muthis bir bozguna ug-

CEIPHESi
rattilar, oyle ki, geride 300 bin esir birakarak cekilen italyanlar, yalmzca Venedik'in kuzeydogusundaki Piave iizerinde bir hatti koruyabildiler, Bunun uzerine, Fransrz-Ingiliz genelkurmayi, miitteffikIeri olan italya'ya ciddi bir yardim yapmaya karar verdi. 1918'in ilk aylannda bircok ttimen, durumu diizeltmek amacryla bolgeye geldi.

Rusya cephesi
Kazak siiveriler

sevesmek icin
sebirsizlemrlcen,

Bolsevikler enlesme
imzalamak icin Brest -Lito vsk Itavd:

RUS

ClElPHESi

Rus cephesindeki degisimler diger cepya 'ya donusunu destekliyorlardi. Bu helere oranla cok daha farkhydi. Ordudaamacla Lenin'in trenle Alman topraklannki bolunrne 1917'de ciddi boyutlara ulasdan gecmesine izin verdiler. Ekim Devriu. Cephe gerisinde kol gezen asker kacag: mi 'nden hemen sonra, 26 Kasun 1917' de yeteleri dehset saciyor, koyliilerin mallan- _ iktidardaki Bolsevikler tek tarafh bir atesm yagma ediyorlardi. Car II. Nikolay, Sukes onerisinde bulundular. Fakat, ozerk bat Devrimi sirasinda tahttan feragat edinbir Ukrayna Cumhuriyeti kurulmasi goce miittefikleri Rusya'mn gelecegine olan rusmeleri yavaslatti. Bolsevikler, 18 Subat giivenlerini yitirmisti. Gecici hukumetin 1918' de, aynhkci Ukrayna'mn baskenti iyi niyet bildirisine ragmen, durum degisKiev'i ele gecirince, Almanya kazandrgi medi. Temmuz'da Tamopol bolgesinde topraklanm tehlikeye sokmamak icin salbasgosteren ayaklanmalar yuzlerce kisinin dmya (dogudaki son saldm) gecti ve oridam edilmesiyle bastinlabildi. General dulanyla birkac gun icinde Petrograd onKomilov'un basansiz darbe girisiminin lerine geldi, Bunun iizerine, Bolsevikler, ertesi gunu, subaylar kendi erleri tarafmBrest-Litovsk Antlasmasr'ru (3 Mart dan olduruldu. Devlet yoneticilerinin, ar1918) imzalamaya razi oldular. Antlasmauk tum giicii tukenmis olan ulkeyi hala sanm sartlartna gore, yeni Ukrayna Devleti, vastan cekrneme yolundaki israrlan, bans tum Baltik Bolgesi ve Kurzeme Almanisteyen Bolseviklerin, ordu iizerindeki etya'ya kahyor, Polonya ise iki merkezi imkilerinin artmasma yolacti. Almanlar olup paratorlugun himayesine giriyordu. AIbitenden haberdardi. 0 tarihe kadar Isvicmanya, Doguda amacladrgi hedef1erine rede surgunde bulunan Lenin'in Rusulasrrus gorunuyordu.

Lenin Rusve'deki
Bol?evik Oevrimi sevestn sonucunda belirleyici rol ovnedi

- 9-

DONUM
Gercekte ise Almanya bu hedeflerine ulasamayacaktt, cunku Polonya ve Baltik bolgesindeki bagimsizhk hareketlerinin kontrol edilmesi ve tanm zenginliklerine ihtiya~ duyulan Ukrayna'nm isgalinin devam ettirilmesi icin birliklerin buyuk bir kisrrumn doguda kalmasi gerekiyordu. II. Wilhelm ve Alman genelkurmaymm 1917 yih baslannda denizalti savasmi yeniden baslatmaya karar vermeleri sonucu savasa giren ABD'nin varhgi, Almanya'mn Bah cephesinde kazanmayi dii§iindiigti zafere golge dusurdu, Almanlann amaci Atlantik Okyanusu'ndaki ticari gelis gidisi engelleyerek tahil rezervleri zaten zayif olan ingiltere'yi yiyeceksiz birakrnakti. Bunun, Amerika ile diplomatik baglann kopmasrna neden olacagmi biliyorlardi. ABD'yi iiclu ittifak yamnda yer almaya iten sebepler daha farkhydi, Tanm, ozellikle bugday

NOKTASI
ve pamuk iiretimi yolunda gitmiyordu, Avrupa'ya yapilan ihracat azalnusti. Fransa ve ingiltere'yle de mali baglantilar vardi. Tam bu sirada Alman disisleri bakam Zimmerwald'rn, Mexico'daki maslahatguzanna gonderdigi ve Meksika'yi Amerika'nm karsismda savasa girmeye ikna etmesi yolunda emir verdigi Mart 1917 tarihli gizli telgrafm ortaya cikrnasr, onemli bir diplomatik krize yol acti. Kongre, 2 Nisan 1917' de savasa girme karan aldi. Onceleri, Amerika'nm ozellikle deniz kuvvetleri alanmda varligi hissedildi. Ama Bah cephesindeki asil etkisi, ancak 1918 'in ortalanna dogru meydana cikti. Avrupah gucler de buna karsihk son stratejik hazirhklanm yapiyorlardi. Savastan galip cikmak veya hie olmazsa yapilacak bansi, kendi lehine cevirmek isteyen Almanya'nm 1918 bahannda saldinya gecmesi gerekiyordu.

Winston Churchill Her iki dimve sevesinde da etkin bir politikeci olarak yer
etdi.

SONA

DOGRU:

OSMANLI

CEPHEsi

1918 yazmda Filistin'deki Osmanh-Ingiliz cephesi, Urdun'den Akdeniz kiyisindaki Yafa'ya kadar uzamyordu. Iyice kuculmus olan ii~ Osmanh ordusunun ikisi cephenin batismda, biri de dogusunda bulunuyordu. Osmanh ordulanna komuta eden Liman von Sanders, doguda bir saldm beklediginden bu kesime agirhk venneye basladi. Boylece, Allenby, 10 Eyliill918'de cephenin batismda bire ondokuz iistiin kuvvetlerle Osmanh savunmasmi cokertti. Acilan yolda hizla ilerleyen siivari birlikleri kIYI seridinden hizla gectikten sonra, ic kesime yonelerek kuzeydeki cekilme hatlanm kestiler. Doguda da geri cekilmeye baslayan Osrnanli birlikleri, Hicaz Demiryolu'na bagh hatlan tutan Araplann baskisiyla kar-

silastilar. Ingiliz birlikleri hizla harekete gecerek 1 Ekim'de Sama, 25 Ekim'de de Halep'e girdi. Otuz sekiz gunde 560 km ilerleyen ingilizler, 5 bin kayip vererek 75 bin tutsak aldilar. Irak'ta 1918 baslannda Kifri harekatiyla onii acilan bir ingiliz birligi, iran'dan gecerek Baku savunmasma kanldi. Diele yonunde kuzeye ilerleyen ingiliz ana kuvvetleri Musul'a ginnek tizereyken, Osmanhlar. teslim oldu. 30 Ekim 1918'de imzalanan Mondros Miitarekesi itilaf Devletleri'ne Bogazlar'a ginne, gerekli gordukleri stratejik yerleri isgal etme, Osmanh liman ve derniryollanm kullanma olanagim verdi. Aynca, Osmanli Devleti askerlerinin hepsini terhis edecek, Arabistan, Suriye ve Irak'taki birlikler de Itilaf kuvvetlerine teslim olacakti,

SAVA~IN

SONU:

ATE~KES

En azmdan bans gorusmelerinde avantajh bir konum saglanmasi icin dusunulen Alman saldmsi, 21 Mart 1918' de basladi. Cephenin bircok stratejik noktasmda AImanlar Temmuz basina kadar agrr yaralar aldilar. 18 Temmuz'da, Fransizlann Chateau -Thierry' de baslattiklan saldm Almanlan cok hirpaladi. Tum ilerlemeleri bosa gi-

den Alman Ordusu, Agustos'ta Hindenburg hattmm gerisine cekilmek zorunda kaldi. Amerikan takviyesi ve yeni silahlann (tank, ucak, top) seri iiretimi sayesinde ittifak kuvvetleri gerek asker, gerek malzeme acismdan tartisilmaz ustunluk kazandi, Oldurucu darbe, Balkan cephesinden geldi. Franchet d'Esperey'in ordusu, 15 Eyliil'de

Bulgar birliklerini ezip gecti, AvusturyaMacaristan'm guneyde savunmasi kalmarrusn. Boylece, Almanya'mn, ingiliz general Allenby'nin Osmanh ordusuna karst ustiin geldigi yakmdogu savas alamyla her tiirlil baglantisi koptu. Habsburg imparatorlugu, Ekim ayi sonunda Vittorio Veneto komutasmdaki italyanlar tarafmdan cokertildi. Bunun uzerine, I. Karl, ateskes imzalamak zorunda kaldi. Almanya da kendi

icinde cozitlmeye baslanusti. Kiel' deki filoda isyan basgosterdi. Koln ve Munih'te halk ayaklandi. Berlin'de de Spartakus Birligi protesto gosterilerinde bulunuyordu. Huzuru yeniden saglamak ve komunistlerin iktidara gelmesini engellemek isteyen II. Wilhelm, 10 Kasimda tahttan feragat etti. 11 Kasun sabahi ateskes imzalandi. Aym tarihte Berlin'de cumhuriyet ilan edilmisti.
Arebistenlt

Lawrence

ANTlASMAlAR

VE

BARISIN

SAGlANMASI

ingiliz dogubilimci ve casus Lawrence,

Alman Ordusu, Ren kiyilanna kadar cekilecek, tum aglr toplanm, denizaltilanm ve demiryolu malzemesini teslim edecekti. Her seye ragmen, muttefikler, ulke icinde duzeni saglamasi icin Almanya'ya yeterli miktarda cephane birakrruslardi. Aslmda bu durum agir sonuclara yol acacakti. Ban cephesinde herhangi bir askeri yikim olmadan ateskes istendigi icin ulusal topraklanna zarar gelmemisti ve bu yuzden Almanya «maglup» oldugunu bir turlu kabullenmek istemiyordu. Bu dusunce, daha sonra Almanya'nm siyasi gelisiminde buyuk rol oynayacak bans antlasmalannda kendisine buyuk haksizhk yapildigi hissini daha da artnracakti. Cunku, 28 Haziran 1919' da Dortlu Konsey'in (Wilson, Lloyd George, Clemenceau ve Orlando) uzun ve karmasik gorttsmelerinden sonra imzalanan Versailles Antlasmasi, savasm tum manevi sorumlulugunu Almanya'nm uzerine yikiyor ve hicbir tartismaya yer birakmaksizin agir sartlar getiriyordu. Sirurlar soyle belirlenmisti: Alsace-Lorraine Fransa'ya birakihyordu. Saar Bolgesi 15 yil boyunca uluslararasi bir rejimle yonetilecek, ekonomik acidan Fransa'ya bagh olacak, on bes yilin sonunda da halkoylamasiyla gelecegini kendisi belirleyecekti. Dogudaki parcalanma daha genis caphydi; cunku denize acilan bagimsiz bir Polonya Devleti kurulacakti. Wilson'm «On Dart nke»si ve Fransizlann verdikleri sozler bunu gerektiriyordu: Almanya bu nedenle Poznan'dan Baltik'a uzanan yorede onemli topraklar kaybetti. 1920' de serbest sehir ilan edilen Dantzig Koridoru ortaya cikti. Dogu Prusya tek basina kaldi. 1921' de yapilan halkoylamasiyla Yukan Silezya ikiye aynldi. Antlasma guvenlikle ilgili maddeler de iceriyordu. Ordu 100 bin askere indirilmis, Rheinland, Ren'in sag kiyrsmda 50 km'Iik bir serit iizerinde askerden anndml-

mrsn. Antlasmada son olarak savas tazminatlan ele almiyordu. 120 milyar altmmark olarak belirlenen tazminat, savas sonrasi uluslararasi iliskilerin ttimiinii cikmaza sokacakti. Balkanlar'da Avusturya-Macaristan'in kacimlmaz gozuyle bakilan coku§ti, topraklann bolusulmesine yol acti. Wilson'rn uluslarla ilgili ilkesine de pek uyulmadi. 10 Eylul 1919'da Avusturya ile imzalanan Saint-Germain-en-Laye, 27 Kasim 1919'da Bulgaristan ile yapilan Nevilly ve 4 Haziran 1920' de Macaristan ile imzalanan Trianon antlasmalan her acidan hosnutsuzluk yaratrrusti. Italya, Trentino'ya ve Avusturya'ya ait Trentino-Alto-Adige'yi elde ettiyse de, Rijeka'ya ve Dalmacya kiyilanna sahip olamadi; yeni kurulan Yugoslavya Devleti'nin topraklanndan yoksun kalmasi istenmiyordu. Oysa, 1915'te imzalanan gizli Londra Antlasmasr' nda Italya'ya verilmis bir soz vardi. Yeni ~ekoslovak Devleti, Habsburg imparatorlugu'nun kuzey kismmda, eskiBohernya yoresiyle Macaristan Kralligi smmnda kurulduo Romanya, imparatorlugun dogu kisrrum, Bukovina'yi ve ttim Macar Transilvanyasr'm aldi. 1920'de, Orta Avrupa'mn yeni devletleri Cekoslovakya, Yugoslavya ve Romanya aralannda karsihkh yardim paktlan imzalayarak Kucuk Ittifak'i kurdular. Boylece, olasi bir saldin icin, Macaristan'a karst onlem alnus oldular. Avusturya'ya gelince, Versailles Antlasmasi, bu tilkenin Almanya'yla her tur baglantisim yasaklamisn. Bu arada Bulg ari stan 'm Akdeniz' e uzantilan da Yunanistan'a birakildi, Osmanh Imparatorlugu da bu savasm sonunda toprak butunlugunu yitirdi. Mustafa Kemal'in onderliginde kurulan yeni Turk Hiikiimeti (Ankara Hiikiimeti), padisahm imzaladigi Sevr Antlasmasr'm reddetti. Dogu Trakya'mn ve izmir'in dusmandan temizlenmesi icin

lngiltere'nin
kontroliinde bir Arap kral/igJ

kurmevt
du~/uyordu.

Rethondes treni Ateskes imzslenmistu;

ltile! devletlerinin delegeleri,
Frensiz Meresel

Foch'un

•. cevresindeler.

- 11 -

Yunanhlara savas acildi. 1923 tarihli Lozan Antlasmasi ile Turkiye, topraklanna yeniden kavustu. Sevr'de ongorulen Kurdistan ve Ermenistan devletleri de zaten hicbir zaman varhk kazanmadilar. Birinci Diinya Savasi'run emperyalist yonu bu bolgede iyice belirginlesti. Yeni kurulan Milletler Cemiyeti, zen gin petrol rezervlerine sahip bu topraklan Arap milliyetciligini hice saymak pahasma FranSIZ ve ingiliz mandasma devretti. Afrika'da da Almanya'mn eski somurgeleri Togo, Kamerun, Tanganika, Namibya aym sekilde bolusturuldu, Sovyetler Rusyasr'run Finlandiya, Polonya, Romanya ve Baltik ulkeleriyle olan S1-

mrlanmn cizilmesi icin yine silahlara basvuruldu. Galip ulkelerin Beyaz Ruslara verdigi destege ragmen, Ukrayna ve Kafkasya cumhuriyetleri kisa siirede Bolsevik yonetimi altma girdi. Amerikan Senatosu'nun onaylamadigi Versailles Antlasmasr'run gerektigi gibi uygularup uygulanmadIg I bile belli degildi, ingilizler, Avrupa'da dengenin korunmasi ilkesini savunuyor, bu . nedenle eski muttefikleri Fransrzlara, AImanya'yi zor durumda birakacak boyle bir iste kayitstz sartsiz destek vermekten kacimyorlardi. Sonucta ulkeler belirledikleri ilkelere ters dustuler. Savas her alanda agrr mahrumiyetler getirdi.

OSMANll
Sava§ta yenilgiye ugrayan

DEVlETi
OsrnanhDevliti, 3d/Ekim

NiN

PAR

A tAN M A

1918' de .Mondros Mutarekesi'ni imzaladi. Bundan bir''siiresonrada itilaf Devletleri (lngiltere, Fransa ltalya) ile bunlann destegindeki Yunanistan, Osmanli topraklannin geri kalan bolianlerinden bazilanm;,i§gal etmeye besladilar. $ava§szrasmda, itila! De~letleri, Osmanlz,~opraklarzmn paylasimi konusun~ da'%endiaralarznda bir dizi anlasmaya varmislardi.

rirun Serif Hiiseyin-MacMqhon mektupla§nlaslyl'a Amp OlJderlerine<:;e§itli bag\fJl[)zzlz~ vaatlerinde bfiG lun u§,2 Kasim 1917 tarihl~,Balfour B,ildirisi ile de Filistin'de bir Yahudi vatanzyarattlmaslm meye soz vermisti.

rn

Rusya' nin 1917' de savastancekilmesi rasz pazarlzF!ar b~ ant1c:§malarda agtl. 10 Agustos 1920' de Sevr bi~likte,,13atl AnadQ~,u'nl1n geTii§ bir,kesil1J;ini lara btraktyor, Dogu Anadoluda biiyiik bir Devleti yara{lyor, Bogazlar't uluslararaszla§w'"zYQl), Osmanlt maliyesi iizerinde cok sikibir denetim kuruyor, Fransa ile Iialya' yasgene.genis, niifu: ala'ttarzt~J: niyor; ama biitiin bunlardan sonra, istanbul ve Bogazlar'la Orta Anadolu.da asgariye indirilmj§, zayiflatliml§ bir Osmanli Devleti'nin varligtna veriyordu.

19~t te vartlan anla§may~ gore, istanbul ve Bogazlar Rusya'mn olacak, Suriye ve Kilikya Fransa'ya verilec,?:fti. ingilt?:~;e za:?:n Kibris'i ilhak etl11;i§ve .,M1Sl~ iizerinde himaye kurmustu. Bagdat cevresinde bir ingilt~>niif~; alani yar~tllmasl, Hayfa ye A kkd ,run denetiminin c{e ingilizlerde olmasi ongorulmiistii. Filistin ul~~{ara~fsl rejime bpglanacakfl. Biifiin bunlar kar§~lzgznda Ruslara da Trabzon, Erzurum, Van ve Bitlis blrakllzyprdu.ingiitere, ozellikie, 1915116Yllla~
KARADENiz

l;Jir

Qatalca

_istanbul .Danca .izmit

.Ankara .Eski!?ehir .U"ak .Afyon

<II .Isparta Burdur

SAVA~TA

HOKOMETLER
dorff ile imparatorun etrafmda yogunlasti. Temmuz 1917' de yap 11 «bans karan» an denebilecek bir oylamanm sonucunda Kayzer, Sansolye Bethmann-Hollweg'i gorevden aldi. Ayrn sekilde, 1918 Haziraru'nda Disisleri Bakam Kuhlmann da istifa etti. Alman baskumandanligi boylece sivil iktidan aradan crkardi ve kendi savas rnanngim kabul ettirdi. Ama, daha soma «Alman Ordusu'nun sirtma saplanan hancer» olarak nitelendirdigi ateskesin ve bansm sorumlulugunu sivil yonetimin tizerine yikmaktan da geri kalmadi. Osmanh Imparatorlugu'nda Ittihat ve Terakki'nin U<; uvvetli adanu, Harbiye Nazik n ve Baskumandan Vekili Enver Pasa, Bahriye Nazm Cemal Pasa ve Dahiliye NaZlfl Talat Bey (Subat 1917'de sadrazam 01du) butun yonetime egemendiler. Savas baslaymca kilit komutanhklara Liman von Sanders, Von der Goltz, Falkenhayn, Kress von Kresstein gibi Alman generaller atandi, Genelkurmaym butun onemli daireleri de Almanlann denetimindeydi. Turk ve Alman subaylar arasmda zaman zaman ortaya cikan ihtilaflar, savasm yonetiminde zaafa yol acmisti. Rus Ordusu'nun basmdakiler cok hata yapmalanna ragmen, Car II. Nikolay, Duma'ya ve sivil Rus toplumunu temsil eden guclere agirhk verip olayi gerektigi gibi ele almadi. 1915'ten soma Nikolay'in hatah davrarnslan artn. 1916 yihmn basmda baskentten uzaklasti, Mogilev'deki gene! karargaha yerleserek ordunun ytiksek kumandasmi tizerine aldi, boylece, kendi kendini genelkurmaym sultasma soktu. Italya'da Salandra hukumeti ile Genelkurmay Baskam General Cadorna arasmdaki iliskiler felaket bir durumdaydi. Italyan Ordusu'nun Caporetto'da ugradig; bozgundan soma goreve General Diaz geldi ve durum da boylece duzelmis oldu. Fransa ve Ingiltere'deki demokratik rejimde gucler arasinda yavas yavas kurulan denge daha karmastk gorunuyordu, ama memnuniyet vericiydi. ingiltere'deki kurumlann isleyisinde savasla birlikte herhangi bir degisiklik olmadr, TUm cepheler, Ingiltere topraklan dismda kaldigmdan hukiimet isleriyle savasm gidisati diger ulkelere oranla birbirinden cok daha kolay ayirt edildi. 1916'nm sonunda, Nisan aymdaki Irlanda Devrimi yuzunden zayiflarms olan Asquith Hiikumeti dustu. Savasa daha cesur ve daha sevkli yaklasmak isteyen ve meclis kontrolunii azaltmayi amaclayan bir grup iktidara geldi.

Savasm hedefleri, catismalar stiresince yurutulen gizli diplomasinin esas amacmi olusturuyordu. Bu hedefler halka cok soma aciklandi; cunku halk hangi sebeplerle bunca fedakarliga katlamldigiru bilmek istiyordu. ABD Baskani Wilson da, Arahk 1916' da savasan tilkelerden amaclanrn acikca bildirrnelerini isternisti. Ancak, Fransa'run Alsace-Lorrainei geri alma istegi veya Almanya'nm Belcika'yi kendine baglama planlan gibi tartisilrnasi olanaksiz birkac konu dismda savasm hedefleri dusmanm gucu ve mtittefikler arasmda dogan uyusmazhklar dogrultusunda surekli degisime ugruyordu. Aynntilann gizli kalmasina ayn bir ozen gosterildi. Mesela, Fransa'run agrr sanayi sektorunde soz sahibi olan Demirci Ocaklan Komitesi'nin acikca goz diktigi Saar ve Rheinland Bolgesi konusunda Fransiz Hukumeti, Ren Nehri'nin sol kiyismda bir tampon devlet kurma niyetini Ruslara iletmis olmasma ragmen, resmi tavir almaktan ve meclis gorusmesinden kacmdi. Ingiltere de bansa ancak Belcika bagimsizhgma kavustugunda ve Alman savas donanmasi silahsizlandiginda razi olacakti. Bu Ulkenin Dogu cephesinde de btiyuk emelleri vardi. Ttirklerle yaptrklan savasi kazanmak icin Misirdaki uslerini kullaniyor, «Birlesik Arap Kralhgi- kurulmaSl yolunda timit vererek Arap milliyetciligini korukluyorlardi. Oysa, 1916 Sykes-Picot Anlasmasi 'nda 0 bolgenin Fransizlarla paylasilmasi yolunda bir madde bulunuyordu. Ingilterenin kendisine ayirrnayr du§Undtigti Filistin, hakkmda, Ingiliz disisleri bakam Lord Balfour, Kasun 1917'de bir aciklama yapti. Filistin, Musevilerin yurdu olacakti. Ote yandan, itilaf kuvvetleri 1917'de Almanya'nm odeyecegi savas tazminatmi gorusmeye basladilar. Almanlar, isgal altmdaki Fransa'da ve Belcika'daki kaynaklann yagmasi sonucu meydana gelen zaran telafi edeceklerdi. Devletlerin bakis acilan hicbir sekilde birbirine uymuyordu. Savas gereginden fazla uzamisti. Generallerin sivil yonetime baghhklan veya ozerklikleri bu nedenle gtindeme geldi. Ancak, Fransa ve Ingiltere'deki demokrasilerde ve savasa katilan diger tilkelerin otoriter rejimlerinde bu sorun farkh zamanlarda meydana cikti. Almanya'da ana kararlan alan Kayzer'di ve Sansolyeyi golgede birakiyordu. Baris zamanmm bu egilimleri catismalar boyunca giderek kuvvetlendi. Iktidar, genelkurmaym onemli simalan Hindenburg ve Luden-

Teknolojik sava~

Birinci Ounya Ssvesi'nde ilk kez tank ve ucek olmak iizere, iki yeni teknoloji iiriini) arac;kulleruldt. Bu gelecek cetismeterde teknolojinin etkisinin habercisiydi.

- 13-

Yeni basbakan Lloyd George, bes iiyeli bir savas komitesi kurdu. Komite her giin toplamyordu ve avam kamarasirnn karsismda istenen tiim otoriteye sahipti. Fransa'da da aym tiirden degisimler gozlendi. Sivillerin generallere ustunlugu giderek su yiiziine ~lkiyordu. 1917'den itibaren yiiriitmenin giicii artmaya basladi. Savas Bakam Millerand genelkurmaya cok fazla yetki tarudrgi icin

elestiriler aldi (Ocak 1915). Ekim 1915'ten (Briand kabinesi) 1917'nin basma kadar savasm mali yonetimi askerlere birakildi, ama biiyiik harekatlar kapah oturumla mec1iste tartisihyor ve ordu sivil kontrolorlerin cephe ziyaretlerine karst cikrmyordu. Clemenceau goreve gelir gelmez (Kasun 1917) Baskan Poincare'ye ve genelkurmaya otoritesini kabul ettirdi.

OlKE

EKONOMilERiNiN

SAVA~TAKi

DURUMU

Osmanlt cephe/eri Osmenlt Ordusu Birinci Dunve Sevesi'nde bircok cephede birden sevesmek durumunda keldi.

Savas tiim iilkelerde hammadde ve isgucu acigma yol acmisu. Devletin mudahalesi ve cesitli diizenlemeler sayesinde ekonomiler bu acil duruma uyum sagladilar. 1914 yihnm ortalannda verilmeye baslanan savas kredileri, birkac giin icinde seferber olmus milyonlarca insanm donarum ihtiyacim karsiladi. Yabanci iilkelere acil siparis verildi. Fransiz Ordusu, Amerika'dan yiiklii sayida ayakkabi ve at, Arjantin'den ise deri, yulaf ve et getirtti. Amerika ve

Avustralya kitalanndan onemli miktarlarda grda malzemesi ithal edilmeye baslandi. Ozellikle, ingiltere 'nin ithalati fazlaydi. Cimku, uzun zamandir tanm iiriinlerindeki ticari dengede bir acik meydana gelmisti. Ama, diinyadaki yeni talul ekonomisinde yerini cabuk saglamlastirdi. Onceleri fiyatlan kontrol etmekle yetinen Fransa, 1918'de bugday, pamuk, zeytinyagi, petrol ithalatiru tekeline alma yoluna gitti. Amerika da savasa girer girmez

B i R iNC i DON Y A
Canakkale Cephesi.

SAVAS I ' N D A

0 SMA N Lie

E P H E l E Ri

Irak Cephesi. Kasim 1914'te Basrayi ele geciren Ingilizler, Irak iclerinde ilerlemeye basladilar ve Eylid lv l S'te Kutid Amare'ye girdi. Bagdat' a yaptiklan sonucsuz bir saldindan sonra Kut-iil Amarede kusatilan lngiliz birlikleri nisan 1916' da teslim olmak zorunda kaldi. General Townshend komutasindaki 481 subay ve 15 bin asker, Halil (Kut) Pasa'ya teslim oldu. Townshend, istanbul' a gonderildi. Subat 1917' de Kutiilamare'yi yeniden alan Ingilizler Mart 1917' de Bagdata girdi. Ekim 1918' de, Ingiliz, birlikleri Musul' a dogru ilerlerken miaareke imzalandi. Suriye-Filistin Cephesi.
Cemal Pasa komutasindaki Turk birliklerinin Subai 1915 ve Agustos 1916' daki Siiveys Kanali'ru gecme girisimleri basartstzlikla sonuclandi. Ingilizlerin kiskirttstyla Hicaz'da baslayan ayaklanma, Suriye ve Filistin' e kadar yayildi ve Hicaz Demiryolu' nun giivenligi tehlikeye girdi. Mart ve Nisan 1917' de Gazze'ye saldtran Ingilizler piiskiirtiddii. Ekim 1917' de Garze'deki Turk savunma hattuu yaran Ingilizler, Filistin' e girdi' ve 9 Kastmda Kudiis' u isgal etti. Liman von Sanders komutastndaki Ytldirim Ordular Grubu' nun tuuugu, Ordunden Yafa'ya kadar uzanan Turk eephesi, Ingilizlerin 19 Eylu11918' de l' e 5 iistiin kuvvetle baslatuklan taarruz karsisinda c;oktu. Ingiliz birlikleri 1 Ekim'de Sam' a, 25 Ekim'de Halep' e girdi. 30 Ekim 1918' de Mondros Miaarekesi imzalandigtnda, Turk birlikleri Halep'in kuzeyinde bir savunma hatu olusturmaya calistyordu.

18 mart 1915'te Canakkale Bogazini gecme girisiminde bulunan ltilaf Donanmasi agir gemi kaytplari vererek geri cekildi. Cepheyi karadan zorlamak icin 25 Nisan' da Gelibolu Yarimadast' nda Seddiilbahir ve Ariburnu' na cikanlan lngiliz, Fransiz ve Anzak birlikleri, Tiirklerin siddetli direnisi karststnda yartmadamn icerlerine ilerleyemedi. 6-7 Agustos geeesi Anafarta Limani' na yeni birlikler ctkaran ve Ariburnu' ndaki kiyibasini giiclendiren Itilaf Devletleri' nin ileri harekati, Anafartalar Grup Komutanligi' na getirilen Albay Mustafa Kemal Bey' in 9 Agustos'ta baslatugt karst taarruzla durduruldu ve geri piiskiirtiildii. Bundan sonra, taraflar arasindaki carpismalar si• per savaslarina donustii. Sonunda Itild] birlikleri, 1920 Aralzk 1915 gecesi Seddulbahir'i, 8-9 Ocak 1916 gecesi Ariburnu' nu bosalttilar,

Kafkas Cephesi.
Kaszm 1914'te, Sarikamis iizerinden Erzururn' a yiiriiyen Rus kuvvetlerine karst, Baskomutan Vekili Enver Pasa' nin bizzat yonettigi, Aralik 1914 - Oeak 1915 Sankamis kis taarruzu felaketle sonuclandi. Turk birlikleri carptsmalardan cok, soguk ve acliktan 50 binin ilzerinde kayip verdi. Oeak 1916' da genis capli bir saldtrtya gecen Ruslar, Erzurum, Trabzon, Erzincan' z ele gecirdikten. sonra Van Golu' nun dogusuna kadar ilerlediler. Turk birlikleri, Agustos 1916' da Mus ve Bitlis'i geri aldi. Kajkas cephesindeki carpismalar, Kaszm 1917' deki Rus Devrimi' nden sonra sona erdi.

aym careye basvurrnustu. Ingiltere.' de, 1917'de deviet et ahm sanmi uzerinde tekel kurdu. 1918'de seker, yay, et ve tereyag; karneye baglandi. Merkezi devletler

tarafsiz Iilkeler araciligiyla ahs verislerini 1916 yihna kadar disandan hallederek ihtiyaclarmr karsiladilar; ama Wilson, 1917'de, Almanya'nm tarafsiz kornsulannm deniz trafigini kontrol altma almca, glda tedariki onemli :Dl~tide zorlasn. Kuzeydoguda isgal altmdaki maden kaynaklannm ve agir sanayinin iicte ikisinden mahrum kalan Fransa buyuk miktarlarda ithalata basvurmakla birlikte; lngiltere ' deki demir-celik iiretirnine de guvenebilirdi. Almanyadaha 1914'te bir «savas hammaddeleri ofisi» kurduysa da, cok gecmeden bakir, nikel gibi demirsiz madenlerin kacak girisine goz yummak zorunda kaldi. Isgal ettigi ulkelerdeki zenginliklerden yararlanmasim bildi. Romanya'run petrolunii, Ukrayna'run bugdayim, Belcika'run limanlanndaki ve dokumhanelerindeki stoklanm kullandi, Savas sanayilerinin devlet tarafmdan yonetilmesi iktidardaki liberallerin pek isine gelmese de, ingiltere'de 1915 yihnda bir Silahlanma Bakanligi kuruldu. Kontrol altmdaki kuruluslann isletilmesi, iiretim kalitesi ve cahsma kosullanyla dogrudan bakanhk ilgileniyordu. Fransa'da da benzeri cozumler

bulundu. Kaynaklann tam kapasite kullarulmasi gerekiyordu.: Oteki iilkelere oranla Fransa'da devletin mudahalesi daha snurh ve daha yavas gelisti, Ancak, 1916 yihnda kesin cizgileri belirlendi. 1917 yilmdan itibaren de American War Industries Board (Savas Sanayileri Kurulu) ornegi uygulanmaya baslandi. Fiyatlann giivence altma almmasi sayesinde sanayiciler buyuk karlar elde ettiler. Bu dahalk arasmda «firsatci» Slmfma karst genel bir nefretin olusmasma neden oldu. Ancak, alman bu onlemlerin ise yaramasi icin isgucunun de uygun politikalarla duzene sokulmasi gerekiyordu; cunku erkek nufusun seferber edilmesi buyuk bir isgucu acigma yol acrmsti. Bakanhklar ve kumandanhk arasmda yapilan gorusmelerden soma, alanlannda uzman sanayi iscileri cephe gerisine almdi, Almanya'da, Krupp 35 bin makinaci ve tesviyeciyi geri s;agirdl. Yine de bu onlemler cok yetersiz kahyordu. Fabrikalarm tam kapasite calismasi icin gerekli vasifsiz i§S;i sayisi cok yuksekti. Cepheden asker cekmemek icin 1915'ten itibaren kadmlar ise almmaya baslandi. Almanya, 1917' den baslayarak ergenlik cagmdaki cocuklan da cahsurdi. Kita Avrupasi'ndaki turn gucler, savas esirlerini de kullandi. AImanya zor kullanma yoluna da basvurdu; Belcika'dan, Fransa'dan, isgal edilen Rus topraklanndan on binlerce i§S;i getirtti. Itilaf kuvvetleri de somurgelerine yoneldiler.

Sava~ta " Kedinler tum sava§

boyunca tsnmde oldug,1l """ keder, sil9h fabrikdlarmda da r;all§arak sava§a gidep erkeklerin yerini aldl.

SAVAS

SIRASINDA

HALKLARIN

DURUMU
ve cocuk

Savas halindeki ulkeler, seferberlige katiIan erkeklerin yarattigi boslugu kadmlarla kapamaya calistilar. Silah ve muhimmat fabrikalanrnn isgucu talebi, cahsma dunyasmda 1914 yilmda bile yadsmamayacak bir yer edinmis olan kadmlann bu roltinu daha da arttirdi. Fakat atilan bu adim cok kisa omurlii oldu, ciinku savas biter bitmez yeni isler yine erkeklerin eline gecti. Ustelik, kadmlara maas konusunda da esit davramlrrnyordu. Bu aynhkciligi protesto icin, ozellikle Frans a ' da, grey ler duzenlendi (1917). Sanayide kadmlara verilen isleri, genellikle daha once baska yerlerde cahsnus olanlar yapiyordu; Almanya ve Ingiltere' de pek cok kadm, hizmetciligi birakip daha yuksek rnaash fabrika isciligine gecti. Diger yandan, ozellikle ingiltere' de 0 zamana kadar cahsmayi toplumsal statuyu dusuren bir etken olarak gormtisorta sirnftan kadmlar bile, banka, sigorta, devlet memurlugu yapn. Fakat, kocalan askerde olup da calismayan kadmlar icin savas yillanmn 0 korkunc ekon-

mik durumunda ev gecindirmek bakmak gercekten cok zordu,

Devletler, asker eslerine farkh bir sorumluluk yukledi. Olen askerlerin yerini alacak yeni nesilden bu kadmlar sorumluydu. Ulkelerdeki nufus egrileri endise vericiydi, bu nedenle, kadmlann cocuk dogurmalan bir vatandaslik gorevi olarak kabul edilmeye basIandi. Bu yoldaki yogun propaganda, savas boyunca hem tesvik edici hem de baskici kanunlarla desteklendi. Ozellikle, 1918 Almanyasi'nda gizli kurtaj sayisi cok artmisti. Ev kadmi olan asker eslerine odenek aynlmasi konuya verilen onemi gosteriyordu. . Koylu simfi savasta en cok fedakarhk yapan suufti, Fransa'da 600 bin koylu hayatirn kaybetmisti, Bu sayi 10 koyluden birinin 01diigtinti gosteriyordu. Sehirdeki bazi smiflann aksine, koyluler icin savastan kacmak neredeyse olanaksizdi, Geride kalan ailelerin gunluk hayatlan koklu degisime ugradi.

- 15-

I
j

B~ZEN KENOiNi BUlMA~.

I~

HURRIYET HURRIYETTIR

...

...