Dlaczego relijność rośnie wraz z wiekiem, czyli jak religia

chroni przed śmiercią.

Ponieważ będę pisał o psychologicznej teorii chciałbym na początku zaznaczyć, że tego

słowa, w języku polskim jak i angielskim,
używa sie w dwóch znaczeniach. Potoczne
znaczenie, odnosi się do teorii jako czegoś
niemożliwego/niepraktycznego np.
‘teoretycznie, jutro mógłbym polecieć na
księżyc’. Drugie znaczenie, używane w nauce
jest synonimem słowa: „wyjaśnienie”. Kiedy
widzimy, że dwa magnesy przyciągają się lub
odpychają próbujemy wyjaśnić to zjawisko
tworząc teorię, w tym wypadku pola
magnetycznego. Podobnie jest w psychologii,
obserwujemy jakiś fenomen i staramy się go
wyjaśnić.
Przechodząc do tematu chciałbym przedstawić
teorię opanowania trwogi (będę dalej używał skrótu TMT – Terror Management Theory) jako
wyjaśnienie dlaczego ‘ludzie religijni są nieśmiertelni’. Ten tekst opiera sie o ten artykuł a
gdzie to możliwe będę umieszczał linki do oryginalnych publikacji cytowanych badań.
Tylko ludzie są w stanie uświadomić sobie swoją własną egzystencję a to stwarza problem
świadomości swojej własnej śmierci. Zgodnie z TMT ludzie radzą sobie (nieświadomie) z
tym kłopotem przez tworzenie różnych interpretacji świata, które pomagają obniżyć lęk.
Burkert (1996) pokazuje, że już od wczesnych początków naszego gatunku istniały
przekonania oferujące nieśmiertelność, niebo, raj, reinkarnacje lub jakąś formę świadomości,
która pozostanie po śmierci. Zazwyczaj, tym systemom przekonań towarzyszą zestawy
instruckji co robić aby ów nieśmiertelność osiągnąć. To co w języku religii można nazwać
cnotą lub łaską a w psychologii poczuciem własnej wartości (self-esteem) pozwala ludziom
obniżyć poziom lęku wywołanego przez świadomość nieuchronnej śmierci.
Autorzy wskazują na dwa mechanizmy pozyskiwania nieśmiertelności: symboliczny –
płodzenie dzieci, zdobywanie majątków czy tworzenie sztuki – czynności których celem jest
pozostawienie spuścizny po sobie. I drugi sposób, dosłowny – obietnica życia po śmierci
(duszy, osoby, świadomości itd.). Zgodnie z teorią TMT (co za chwilę poprzemy wynikami
badań) wiara we wszechmogącego Boga pozwala na stworzenie interpretacji świata, która
daje złudzenie kontroli. Czego ja nie mogę, to mój przyjaciel Bóg może. Taka interpretacja
obniża lęk.
Harmon-Jones (1997) (tutaj link do pełnego tekstu – pdf – 1,5MB) pokazali, że kiedy system
przekonań religijnych lub poczucie własnej wartości są zagrożone, zwiększa się dostępność
jednostki do myśli o śmierci. Wspieranie przekonań religijnych lub samo-oceny zmniejsza tą
dostępność. Przegląd badań zrobiony przez Greenerga (2008) pokazuje, że przypominanie o
śmierci (dosłownie lub symbolicznie) wywołuje efekt obronny, który objawia sie
wspieraniem poglądów podobnych i atakowaniem poglądów różnych od przekonań
jednostki.Na przykład w badaniu Grengerga (1990) przypomnienie chrześcijanom o
nieuchronności ich śmierci prowadziło do tego, że w eksperymencie oceniali wyznawcę
judaizmu w sposób bardziej surowy i bardziej stereotypowy.
Schoenrade (1989) pokazał, że ci którzy wierzą w życie po śmierci stają się bardziej pewni
jego istnienia kiedy przypomni im się o umieraniu.
Greenberg (1995) wykazał, że kiedy w dyskusji z osobami religijnymi kwestionuje się ich
przekonania poprzez pokazywanie nieścisłości w Biblii lub przedstawiając argumenty za
teorią ewolucji, wzrasta u nich intensywność negatywnych myśli na temat śmierci ale nie
innych negatywnych myśli.
Dechesne (2003) udowodnił, że pokazywanie osobom religijnym pozornych, naukowych
dowodów na istnienie życia po śmierci zmniejszało ich reakcje obronne i zwiększało
samoocenę w odpowiedzi na uświadomienie sobie własnej śmierci.

Norenzayan i Hanseen (2006) (pełny tekst – pdf – 139KB) pokazał, przeprowadzając badania
na różnych grupach etnicznych, że na skutek myśli o własnej śmierci, wśród osób religijnych,
wzrosła intensywność wiary w chrześcijańskiego Boga, Buddę i szamańskie duchy. Tej
zależności nie zaobserwowano u osób niereligijnych.
Częścią obietnicy o nieśmiertelności jest zazwyczaj jakaś zmiana stanu istnienia, np. to dusza
jest nieśmiertelna a nie ciało. Interesujące jest, że konfrontacja osób religijnych ze
świadomością własnej skończoności (śmierci) wzmacnia ich przekonanie, że są ponad i
dominują nad światem zwierząt (Goldenberg, 2001 – pelny tekst – pdf, 1,4MB), wzrasta
również ich obrzydzenie wobec fizjologicznych produktów ciała typu mocz/kał (Cox, 2007) i
chorób (Arndt, 2007).
Vess i Arndt (2009) pokazali też, że konfrontacja religijnych fundamentalistów ze
świadomością ich własnej śmierci zwiększyła u nich poczucie oddzielenia od świata
materialnego.
Religie w TMT są traktowane jako jeden z wielu systemów przekonań, dzięki którym ludzie
radzą sobie z lękiem przed śmiercią. Na przykład, Friedman i Rholes (2007) pokazał, że tak
jak konfrontacja zagorzałych chrześcijan z nieścisłościami w Biblii prowadzi do
podwyższonego lęku związenego z większą dostępnością do myśli o śmierci, tak podobny
efekt został zarejestrowany w grupie Kanadyjczyków w reakcji na obrażanie ich kraju.
Podobnych analogii jest więcej.
Pytanie, czym różnią się od siebie mechanizmy religijne i nie religijne. Choć nie ma jeszcze
badań, które porównywałyby skuteczność pozyskiwania nieśmiertelności symbolicznej i
dosłownej, na tym etapie naszego rozumienia tej zależności, wydaje się, że przekonania
religijne oddziałują silniej na jednostki. Może to być związane z faktem, że o nieśmiertelności
możemy otwarcie dyskutować, uznać to za metaforę itd., natomiast obietnice religijne są nie
tylko nie weryfikowalne ale też często towarzyszy im tabu lub wręcz aktywne działania
mające na celu karać tych, którzy odważą się religię krytykować. O ile w chrześcijaństwie
często jest to po prostu nie na miejscu prowadzenie krytycznej dyskusji o religii, o tyle
Muzułmanie idą o krok dalej. Zdaje się, że Finlandia wprowadziła prawny zakaz
krytykowania Islamu (link).
Idąc tropem tej teorii, pozwoliłbym sobie na wniosek, że ludzie w
krajach/społeczeństwach/grupach, które nie zapewniają fundamentalnego fizycznego
bezpieczeństwa, będą mieć silniejsze i bardziej sztywne przekonania religijne i będą
reagować większą agresją na próby krytyki ich przekonań/religii.