DI

zlme ve toprak olu umu

KUVVETLER
Erozyon

Enerjisini gne ten alan ve yeryzn ekillendirmede olumsuz etkisi olan kuvvetlerdir.

Heyelan

Akarsular

Karstik ekiller Yer alt sular ve kaynaklar

Buzullar

Rzgarlar

Gller

Dalgalar ve ak nt lar

Gel-git

zlme ve Toprak Olu umu Kayalar n havadaki gazlar, su, s cakl k fark ve canl lar n etkisiyle da l p ufalanmas na zlme denir.
zlme

zlme ki ekilde Olur : a) Mekanik zlme ( fiziksel paralanma ) : Gnlk ve y ll k s cakl k farklar sonucunda olur. Bu zlme ile kayalar, kk paralara ayr l r fakat toprak olu maz. nk su ( nem ) yoktur. En ok llerde, en az ekvatoral blgede grlr.

Mekanik zlme

b) Kimyasal zlme : Kayalar n, su ve s cakl a ba l olarak ufalanmas d r. Bu zlmede toprak olu ur. Su ve s cakl k fazla olursa kimyasal zlme de fazla olur. En ok ekvatoral blge, muson iklimi ve l man okyanus iklim blgelerinde grlr. En az llerde .
Ekvatoral blge Amazon nehri

Toprak Olu umu Olu um bak m ndan topraklar ikiye ayr l r : A ) Ta nm topraklar : Verimlidirler. Bulunduklar iklim blgesinin zelliklerini gstermezler.

Akarsular Alvyal toprak

Rzgarlar Ls toprak

Buzullar Moren ( buzulta ) topraklar

moren

moren

moren

B ) Yerli topraklar : Ana kaya zerinde ta nmadan olu ur. Bu topraklar n olu umunda iklim, ana kayan n zelli i, bitki rts, e im, zaman ve canl lar gibi faktrler etkilidir. Humus : Topraktaki bitki kal nt lar d r.
1- Tundra topraklar : Tundra iklim topra d r. o u zaman donmu durumdad r.

2- Podzol ( gri ) topraklar : So uk ve nemli blgelerin topra d r. Fazla y kanm t r. Sibirya ve Avrupa n n kuzeyinde grlr. lkemizde Bat Karadeniz.

3- Kahverengi orman topraklar : Il man okyanus ikliminin geni yaprakl orman blgelerinin topra d r. Humusa zengindir ve verimlidir. ABD ve Bat Avrupa da grlr. lkemizde Karadeniz de, Marmara da, Anadolu da ve Toroslar n yksek kesimlerinde.

4- K rm z ( terra-rosa ) topraklar : Akdeniz iklim blgesinde, kalkerli araziler zerinde olu ur. indeki demir oksitlendi inden k rm z renk alm t r. Akdeniz, K y Ege, Gney Marmara ve Gneydo u Anadolu da grlr.

5- Laterit topraklar : Yksek s cakl k ve bol ya n grld Ekvatoral iklim blgelerinde olu ur. Verimsizdir. lkemizde Do u Karadeniz.

6- ernozyum ( kara ) topraklar : Orta ku a n yar nemli step ( bozk r ) blgelerinde olu ur. Dnyan n tar m iin en elveri li topra d r. Verimlidir. Orta Avrupa, Kafkaslar in ve ABD de grlr. lkemizde ise Erzurum Kars evresinde.

7- Kestane renkli step topraklar : Step ( bozk r ) iklim blgelerinde olu ur. Verimi azd r. lkemizde Anadolu, Do u Anadolu, bat Anadolu ( Afyon, U ak, Ktahya ), ve Gneydo u Anadolu da grlr.

8- l topraklar : l ikliminin topra d r. Az y kand ndan kire ve tuz ynnden zengindir. Toprak olu umunu tamamlamam t r. Sulanabilirse tar m yap labilir.

Erozyon Bitki rtsnce fakir, e imli yamalardaki toprak rtsnn akarsular ve sel sular ile a nd r lmas na denir. Bu i i rzgar yaparsa buna da rzgar erozyonu denir.

Erozyon, verimli tar m alanlar n daralt r. Barajlar n mrn k salt r.

lkemizde en fazla Anadolu, Do u Anadolu ve Gneydo u Anadolu da grlr. Rzgar erozyonu da en ok Anadolu da grlr.

Erozyonu nlemek iin, en ba ta a aland rma yapmak ve her trl bitki rtsn korumak gerekir.

Tarlalar e im ynnde srlmemelidir. E imli yerlerde, taraalama ( basamak ) yap lmal d r.

An z yak lmas engellenmelidir.

Nbetle e ( mnavebeli ) ekim yap lmal d r. Tarlay blmlere ay r p her blme farkl rn ekme veya her sene farkl bitki ekme.

Toprak Kaymas ve Heyelan Topra n st k sm n n e imli yamalardan a a inmesine toprak kaymas , toprakla beraber alttaki tabakalar ve ana kayan n kaymas na da heyelan denir.

Heyelan art ran faktrler ; e imin fazla olmas , ya ve kayan n cinsidir.

, tabakalar n durumu, topra n

Ya

Topra n cinsi

Heyelanlar en fazla ilkbahar mevsiminde grlr. Sebebi, topra n suya doymu olmas d r.
Sonbahar Yaz

K lkbahar

lkemizde heyelanlar en ok, Karadeniz blgesinde zellikle de Do u Karadeniz de olmaktad r.

Karadeniz

A a dakilerden hangisi, ta n ufalanmas veya ayr mas nda etken de ildir? A) Humus B) Bitkiler C) Ta n cinsi D) S cakl k E) Nemlilik 1990 YS

Ta lar n mekanik yolla zlmesi, hangi iklim tipinin yayg n oldu u blgelerde daha ok grlr? A) S cak ku ak ekvatoral B) S cak ku ak muson C) Il man ku ak karasal 1991 YS

D) Il man ku ak okyanus

E) So uk ku ak kutup

Gece ( C )
Yandaki tabloda gece ve gndz s cakl k ortalamalar verilen be yrenin hangisinde mekanik zlmenin en fazla olmas beklenir?

Gndz ( C )

I II
E) V

15 10 1 5 4

18 17 11 20 10

A) I

B) II

C) III

D) IV

III IV V

1988 SS

IV

V II

III

Yukar daki haritada numaralarla gsterilen yerlerin hangisinde fiziksel ufalanma en ok etkilidir? A) I B) II C) III D) IV E) V 1995 YS

Gece ile gndz aras ndaki s cakl k fark n n fazla oldu u yerlerdeki kayalarda genellikle fiziksel ufalanma; hem s cakl n yksek hem de ya n fazla oldu u yerlerdeki kayalarda ise genellikle kimyasal znme grlmektedir. A a daki tabloda yerde gzlenen gece ile gndz aras ndaki ortalama s cakl k fark , y ll k ya miktar ve y ll k ortalama s cakl klar verilmi tir.
Gece gndz aras ortalama s cakl k fark ( C )

Y ll k ya miktar ( mm )

Y ll k ortalama s cakl k ( C )

I II III

6 18 4

2600 200 500

22 15 22

Verilen bilgilere gre, bu yerlerin hangisindeki kayalarda fiziksel ufalanman n, hangisindeki kayalarda kimyasal znmenin en ok olmas beklenir? Fiziksel ufalanma I III II II III Kimyasal znme II II I III I

A) B) C) D) E)

1999 SS (

Gnlk s cakl k fark n n fazlal h zland r r.

ve donma zlme olaylar n n s kl

mekanik zlmeyi

Buna gre, a a daki yerlerin hangisinde mekanik zlmenin en az olmas beklenir? A) Ekvatoral ormanlar B) ller C) Kutup alt blgeler E) Orta ku ak karalar n n i kesimleri 2002 SS

D) Da lar n yksek kesimleri

Trkiye nin toprak tipleri bak m ndan e itlilik gstermesinde a a dakilerden hangisi en az etkilidir? A) Blgeler aras nda iklim farkl l klar n n olmas B) Ykselti fark n n fazla olmas C) Arazinin farkl kayalardan olu mas D) Do al bitki rtsnn e itlilik gstermesi E) Heyelanlar n s k grlmesi 1998 YS

Trkiye de heyelan olaylar n n byk bir o unlu unun ilkbaharda grlmesinde a a dakilerden hangisi di erlerinden daha etkilidir? A) Topra n suya doygun hale gelmesi C) Bitkilerin ye ermeye ba lamas B) Akarsu debilerinin artmas D) Yamalarda esen rzgar h z n n artmas 1994 YS topraklard r.

E) Yamalardaki kaya atlaklar n n artmas Alvyon, buzulta ( moren ), ve ls gibi topraklar ta nm Ta nm

topraklar n ortak zelli i a a dakilerden hangisidir? ) olmalar

A) Soluk renkli ( fazla y kanm B) Verimli olmalar C) Geirimsiz olmalar D) Karbonatl olmalar E) nce taneli olmalar

1991 SS

Trkiyede ekim alanlar n n yar s ndan fazlas nda erozyon nedeniyle ok miktarda toprak kayb olmaktad r. Bu durum, erozyonun etkili oldu u ekim alanlar n n a a daki zelliklerinden hangisine sahip oldu unu gsterir? A) Toprak rtsnn kal n oldu unu B) Nbetle e ekimin yayg n oldu unu C) E imin fazla oldu unu E) Topraklar n geirimli oldu unu 2000 SS

D) Topraklar n humusa zengin oldu unu

II I IV

III

Yukar daki Trkiye haritas nda numaralanm yerlerin hangilerinde grlen erozyonun ba l ca nedenleri bitki rtsnn seyrekli i ve ya lar n dzensizli idir? A) I ve II B) I ve III C) II ve V D) III ve IV E) IV ve V 1999 SS ( )

A a dakilerden hangisi rzgar erozyonundan korunma yollar ndan biri de ildir?

A) Topra a otsu bitkiler ekilmesi B) Rzgar ynnde dik a aland rma yap lmas C) Tarlalar n nadasa b rak lmamas D) Tarlalar n e im ynnde srlmesi E) Meralarda a r otlatman n engellenmesi 1997 SS

Trkiyenin a a daki zelliklerinden hangisi, engebeli ve yksek olmas n n bir sonucu de ildir ?

A) K

n, i kesimlerde don olaylar n n uzun srmesi

B) K y kesimleriyle i kesimlerde nfus yo unlu unun farkl olmas C) Byk akarsu a zlar nda delta ovalar n n bulunmas D) Yol yap m giderlerinin yksek olmas E) Bitki trlerinin e itlilik gstermesi 2004 SS