ORTA RET M 10.

SINIF K MYA DERS K TABI

(20092010 E T M VE RET M YILINDA YRRL E G REN YEN RET M PROGRAMINA GRE HAZIRLANMI TIR.)

MEHMET TAHS N BAYHAN

Kimya retmeni

Kimyager, her eyi yerli yerine koyand r.

2

NSZ
Gnmzde din ve ilmin beraber ele al nmas n n yeni ufuklar aaca hususu en nemli meselelerimizdendir. Bundan dolay din ile ilmi birle tirmek iin al ma yapmam z, kendi dnyam z kurmaya al mam z gerekmektedir. nsanl k, her geen gn biraz daha fazla ilim ve fenne dklecektir. Btn kuvvetini ilimden ve fenden alacakt r. Karar mekanizmalar , g ve kuvvet ilmin eline geecektir. Bu sebeple ilme sahip kmal y z; ilmin hikmet olarak kalmas , zulmet ve abesiyete dn memesi iin ok al mal y z. Mevcut kimyan n bir k s m a r pozitif yanlar n ay klamaya al mal y z, hakikatle uyum iinde olanlar n almal y z. Metafizik ve ak l, her ikisini de ihmal etmemeliyiz; bundan dolay da akl m z n nurunu, vicdan m z n ziyas yla birle tirip himmetimizi kam lama yolunda olmal y z. Akl ihmal etmemeliyiz; nk zihnin gayesi marifettir. Vicdan kltr de dedi imiz marifet, bilginin tabiata mal edilmesiyle kazan l r. Kalbi, devre d b rakmamal y z; nk kalbin gayesi m ahededir. Hissimizi hakikat ve ilim a k na kanalize etmeye al mal y z; nk hissin gayesi muhabbettir. Bunlarda ba ar l olabilmek iin rehber olan irademizi gerek gayesine ynlendirmeliyiz. nsan gerek kimya ilmini, evreni okuyarak elde eder. Elde etti i bu ilim neticesinde kendini tan r (tmevar m); veya de i ik bir yolla nce kendini tan r, sonra evreni okuyarak gerek kimya ilmini elde eder (tmdengelim). Kimya kanunlar n do ru anla lmas ve arka planlar n n ne gsterdi inin bilinmesi ok nemli hususlard r.

Kimya tan mlar ; efrad n (btn fertlerini) cami (ieren), a yar na (kendinden ba ka olanlar n ) mani (engel) olmal d r. Bu kurala da her an uyulmal d r. Her bir fen dal gibi kimya ilmi de kendi nevindeki dzenlili i ve intizam gsterir; her eyin hikmet zere konuldu unu, faydas zl k ve abes olmad n bize retir. Kimyan n kendine zg dili dinlenmelidir. Bu sayede kimya ilmi evham olmaktan, ondaki hikmetler de abese dn mekten kurtulacakt r. Zihnin darla mamas , akl n gze inmemesi iin kimya ilmi ruhlu olmal , ayn zamanda ruha bilimsel olgunluk da kazand r lmal d r. Bylece kimya ilminden beklenen gaye yerine gelmi olacakt r. Her ilmin bir lisan oldu unu gibi kimya ilminin de kendine mahsus bir lisan vard r. Gnmzdeki her bir kimya kitab da farkl bir dildir. Ancak kimyan n lisan na e lik eden kimyac lar n da anlatmas laz md r. lm al malarda ba ar ya ula mada iki yol vard r: Birincisi; d nmek, ezberlemek, fikri al t rmakt r. Bu; zamanla olan d r. kincisi; sezgi (sezi) ad n verdi imiz bir anda ula lan ba ar d r. Bu da iki k s md r: Kesb olan ; al makla, tecrbe suretiyle elde edilenidir. Kekulenin ryas nda benzen halkas n bulmas n ; yine Bohrun ryas nda kendi ad yla an lan atom modelini ke fetmesini buna rnek verebiliriz. Bir anda ula lan ba ar n n ikincisi ise; ilhamd r. Herkes potansiyel olarak buna a k var edilmi tir. Bu yolda; peygamberler, do ruluktan a mayan ak l, kusursuz kalp ve temiz duygu/d nce ta yan kalp sahipleri vard r. Bu ba ar ; mevhibeiilahiye olarak verilir. Sezi yoluyla ula lan ke ifler, kimyadaki metafizi e rnektir.

Ba ar n n s rr , melek safl nda olmaya ba l d r. Melek safiyetinde olmak; kinattaki dengeyi koruyarak al mak demektir. Do al dengenin kimyas iyi bilinmelidir. Ancak o zaman; melek, s rr n insana verecektir. Ayr ca maddenin emrimizde oldu unu anlamal , duymal ve grmeliyiz. Maddenin s rlar n akl m zla grme azmimiz, her an devam etmeli ve bizimle beraber olmal d r. Etraf m zdaki olaylar ayd nlatmak, kavramak, ke fetmek azminde olunmal d r. Bilgiler, s rtta yk olmamal d r. Bilgi hamal olunmamal d r. limler gayeli renilmelidir. Hayattaki olaylar ile vicdan aras nda ili ki kurulmal d r. Hayat n en byk muallim oldu u unutulmamal d r. Kimyan n lisan bizi bylemelidir. rendiklerimiz bize cazip ve orijinal gelmelidir. Bu konulardaki konsantremiz tam olursa, srekli huzurlu oluruz. Bylece hem stres yenilmi hem de kinetik enerji dengelenmi olur. Meseleleri srekli ola anstlklere ba lamak ise kinat kitab n anlayamaman n ifadesidir. Bat dnyas nda bilimde metafizi in yerinin ayr bir nemi vard r. Hazreti san n getirdi i mesaj, Bat medeniyetinin en gl, en sa lam ve en nemli temelini olu turur. Bat medeniyeti bylece varl k sahnesine km t r; nk Bat medeniyetinin esas ; Grek felsefesi (matematiksel d nce), Roma hukuku ve gerek H ristiyan dinine dayanmaktad r. Bat da; hem laikli in do u undan hem de Rnesanstan sonra Galileo, Newton, Einstein, Pascal gibi dindar ve dinin ilimden kopuk hline zlen, metafizi e nem veren insafl Bat bilim adamlar mevcuttur. Bat , tarihinin hibir dneminde metafizi e kar tamamen duyars z kalmam t r. Bat da metafizi e nem veren hem d nr de oktur. Eflatun milattan nce 427347 tarihleri aras nda ya am t r. Hem Eflatun ve hem de Henry Bergson
5

(18591941) d ncesinde bilimde metafizi in ayr bir yeri vard r. Bat , tarihinin her dneminde farkl zaman dilimlerinde, bu iki d nr gibi d nce adamlar yeti tirmi tir. Bat daki bilimsel geli meye Rnesansla beraber zemin haz rlayan asl nda bizim ilim tarihimizdir. Metafizi i ihmal etti imizden dolay d r ki hem eskiye hem de Bat n n hlihaz rdaki durumuna gre bilim ve teknikte geri kalm vaziyetteyiz. slam dinini H ristiyan dinine k yas edip Avrupa gibi dine lakayt olmak, ok byk bir hatad r. Ayr ca; Avrupa, dinine sahiptir. Ba ta Wilson, David Lloyd George (Deyvid Loyd Corc), Venizelos gibi Avrupa bykleri dindard lar. Bu byklerin bir papaz gibi dinlerine mutaass p olmalar , Avrupan n dinine sahip oldu unun gstergesidir. slamiyeti H ristiyan dinine k yas etmek, yanl k yast r; nk Avrupa, dinine mutaass p oldu u zaman medeni de ildi; taassubu terk etti, medenile ti. Ne vakit Mslmanlar dine ciddi sahip olmu larsa, ilimde o zamana gre ok yksek ilerleme kaydetmi lerdir. Ne vakit dine kar lakayt vaziyeti alm lar, fen ve teknolojide peri an vaziyete d erek tedenni etmi lerdir. Ba ka dinin aksine, dinimize ba l olma derecesinde milletimiz ilerlemi ; ihmali nispetinde de geri kalm t r. Bu, tarihsel bir gerektir. Trk milleti fen ve sanat metafizik ile yo urarak eskide ilimde ileri gitti i gibi ileride de gidecektir. Hakiki medeniyete sar larak insanl a yine rehber olacakt r. Ankara, 3 Eyll 2009
6

Bizim dinimiz iin herkesin elinde bir l vard r. Bu l ile hangi eyin bu dine uygun olup olmad n kolayca takdir edebilirsiniz. Hangi ey ki akla, mant a, amme menfaatine uygundur; biliniz ki o, bizzat dinimize uygundur. slamiyet son ve kmil dindir. Akla, mant a ve hakikate uymaktad r.* Gazi Mustafa Kemal Atatrk

* Atatrkn Sylev ve Demeleri I-III Kitab Atatrkn Sylev ve Demeleri I Blm, 98. sayfa, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Ara t rma Merkezi Yay nlar , 2006.

 NDEK LER
1. N TE: ATOMUN YAPISI
N TEN N KONU BA LIKLARI
1. Atom ve Elektroliz 2. Atom Modellerinin Tarihsel Geli imi 3. Kuantum Mekani inin Geli imi 4. Atomun Kuantum Modeli 5. Ba l Atom Ktlesi Yakla m ve Mol Kavram

2. N TE: PER YOD K S STEM

N TEN N KONU BA LIKLARI
1. Periyodik Sistemin Tarihesi

 2. zelliklerde Periyodik De i im 3. Elementlerin zellikleri

3. N TE: K MYASAL TRLER ARASI ETK LE MLER

N TEN N KONU BA LIKLARI
1. Kimyasal Trler ve Etkile imler 2. Gl Etkile imler 3. Zay f Etkile imler

4. N TE: MADDEN N HLLER

N TEN N KONU BA LIKLARI
1. Gazlar n Genel zellikleri 2. Gaz Kanunlar 3. Gaz Kar mlar 4. Gerek Gazlar 5. S v lar n zellikleri 6. Hl De i imleri 7. Amorf ve Kristal Kat lar
9

5. N TE: KARI IMLAR

N TEN N KONU BA LIKLARI
1. zcler ve zeltiler 2. Deri im (Konsantrasyon) 3. zeltilerin Deri ime Ba l zellikleri (Koligatif zellikler) 4. Heterojen Kar mlar

10

1. N TE: ATOMUN YAPISI

N TEN N KONU BA LIKLARI
1. Atom ve Elektroliz 2. Atom Modellerinin Tarihsel Geli imi 3. Kuantum Mekani inin Geli imi 4. Atomun Kuantum Modeli 5. Ba l Atom Ktlesi Yakla m ve Mol Kavram

1. ATOM VE ELEKTROL Z
ELEKTROL Z OLAYININ TANIMI
erisinde anyon ve katyonlar n bulundu u bir kar mdan elektrik ak m uygulamak suretiyle iyonlar n ntrlenmesidir.

ELEKTROL Z OLAYINDA BA LICA N TEL KURALLAR

Anyonlar anotta, katyonlar katotta a a kar. Ortamda birden fazla katyon varsa katotta indirgenme yar pil potansiyeli byk olan nce indirgenir. Ortamda birden fazla anyon varsa ykseltgenme yar pil potansiyeli byk olan anotta nce ykseltgenir.

11

ELEKTROL Z OLAYINDA FARADAY PRENS PLER

1. Elektroliz devresinden geen ak m miktar ile katot ve anotta toplanan ya da znen madde miktar do ru orant l d r. 2. Bir elektroliz devresinden 1 Faradayl k ak m geirilirse anot ya da katotta 1 e de er gram madde toplan r ya da znr. 1 Faraday = 1 mol elektron = 96500 coulomb (kulon) Q = It Q: Elektrik yk (coulomb) I: Ak m iddeti (amper) t: Zaman (saniye) 3. Seri ba l elektroliz kaplar ndan ayn ak m geti inde birinin katodunda ya da anodunda toplanan ya da znen madde miktar bilinirse di er kaplar n katot ya da anotlar nda toplanan ya da znen madde miktarlar hesaplanabilir.

ELEKTROL ZLE METAL KAPLAMA VE BA LICA UYGULANDI I YERLER

Kendili inden gerekle meyen kimyasal reaksiyonlarda kaplama i leminin elektrolizle olmas artt r. Demirin krom ve inko ile kaplanmas , bak r n nikel ile kaplanmas buna rnektir. Yanl uygulamalard r. Kendili inden gerekle en kimyasal reaksiyonlarda kaplaman n daha kal n olmas iin elektroliz yntemi kullan labilir. Demirin nikel ile kaplanmas buna rnektir. Krom kaplamaya kromaj, nikel kaplamaya nikelaj denir.

ENDSTR DE ELEKTROL Z
12

2Al2O3 4Al + 3O2 2ZnSO4 + 2H2O 2Zn + O2+ 2H2SO4 2NaCl + 2H2O 2NaOH + H2 + Cl2 2NaCl 2Na + Cl2

2. ATOM MODELLER N N TAR HSEL GEL M

N ELS BOHR (18851962)UN RYASI VE BOHR ATOM MODEL N N KE F
Niels Bohr, Danimarkal bilim adam d r. Bohr Atom Modelini 1919 y l nda ortaya srm tr. 1922 y l nda Nobel dl alm t r. Niels Bohrun kendi ad yla an lan Bohr Atom Modeli bir rya ile ortaya km t r. Bohrun ryas yleydi: Bohr, gne in k zg n gazlarla dolu merkezinde duruyordu. Gezegenler de ince ipliklerle ba l olduklar gne in etraf nda dnyorlard . Her gezegen Bohrun yan ndan geerken bir ddk al yordu. Sonra k zg n gazlar so uyup kat la t . Bu rya Bohrun gne sistemi ile atomun yap s aras nda benzerlik d nmesine vesile olmu tur. Bylece Bohr Atom Modeli bir rya ile ba lam oldu. Bohrun ryas , Bilim ve Teknik Dergisinin A ustos 1972 say s n n 8. sayfas nda Rya Grerek Ba ar ya Ula n yaz s nda yay mlanm t r. Bohrun ryas nda oldu u gibi sad k ryalarla ortaya kan bilimsel bulu ve ke ifler, hem ruhun hem de kaderin varl na delil te kil eder.
13

 Birok ke if ve bulu un temelinde sad k ryada verilen mesajlar vard r.

RYASINDA N ELS BOHRUN BOHR ATOM MODEL N KE F B R ANDA ULA ILAN BA ARIDIR
lm al malarda ba ar ya ula mada iki yol vard r: Birincisi; d nmek, ezberlemek, fikri al t rmakt r. Bu; zamanla olan d r. kincisi; sezgi ad n verdi imiz bir anda ula lan ba ar d r. Bu da iki k s md r: Birisi gayret gsterme sonucunda ilhamla olan di eri de o bran ta al madan ilhamla olan d r. Gayret gsterme sonucunda ilhamla olan , al ma ve tecrbe ile ama al ma sonucu de il de farkl bir zamanda ele geer. Ryada Kekulenin benzen halkas n ke fetmesi, Bohrun da atom modelini bulmas buna rnektir. Bir anda ula lan ba ar n n ikincisi, o bran ta al madan gelen ilhamd r. Herkes potansiyel olarak buna a k var edilmi tir. Bu yolda; peygamberler, do ruluktan a mayan ak l sahipleri ve temiz duygu, temiz d nce ta yan kalp sahipleri vard r. Bu ba ar ; mevhibeiilahiye olarak verilir.

ME HUR TRK SLAM K MYACILARININ ATOMUN YAPISIYLA LG L ZDEY LER

Maddenin en kk paras olan cz layetecezzada yo un bir enerji vard r. Yunan bilginlerinin iddia etti i gibi bunun paralanamayaca sylenemez. O da paralanabilir. Paralan nca da ylesine bir enerji meydana gelir ki Ba dat n alt n stne getirebilir. Bu,
14

Allah n bir kudret ni an d r.

Cabir bin HAYYAN* (721805)
* Kimya ilminin babas , Trk bilim adam , byk dahi, Harran niversitesi rektr.

Madde, sonsuz denecek lde paralanabilir.

Nazzam*
(792845) * slam limi, Basrada do du, Basrada ya ad , hayat n n son devresini Ba datta geirdi. Maddenin tanecikli yap s ba ka bir deyimle partikl teorisi dnyada ilk olarak Nazzam taraf ndan belirtilmi tir.

Maddenin ii, dolu gzkt hlde asl nda bo tur.

mam Rabbani* (15631624)
* kinci bin y l n n mceddididir. Trkistanl mutasavv ft r. Evren ve nesnelerin olu umuyla ilgili d nceleri gnmze k tutmaktad r.

ME HUR TRK SLAM K MYACILARININ ATOMUN YAPISIYLA LG L KE FLER N TASD K EDEN BATI DNYASININ BAZI SZLER
Kimya Mslmanlar taraf ndan kurulmu tur.
15

Mslmanlar binlerce ke if ve metotlar yla kimya ilminin kurulu una yard m etmi lerdir.
William James Durant* (Vily m Ceym s Drant) (18851981)
*Amerikal filozof, tarihi, yazar.

Mslmanlar n ayr bir mesai gsterip geli tirdikleri slamda ilk ele al nan disiplinlerden biri kimyad r.
Dr. Philip K. Hitti* (18861978)
*Arap tarihisi.

Mslmanlardan nce kimyan n mevcut olmad n sylersek mbala a etmi olmay z.

Haydar Bammat* (18901965)
* Da standa do du, Pariste ya ad , devlet adam , diplomat, yazar.

slam kimyac lar n n kendilerinden sonra gelenlere b rakt klar miras saymakla bitmez.
ROGER GARAUDY* (1913)
* Frans z filozof ve yazar, 1982de Mslman oldu, Mslman olmadan nce Marksizmin nemli savunucular ndand .

Kimyan n babas Cabir bin Hayyand r.

16

Britannica Ansiklopedisi

ATOMUN YAPISIYLA LG L KE F YAPAN BATILI B L M ADAMLARINDAN BAZILARININ ME HUR OLMU ZDEY LER
Atomun ekirde i ile elektronlar aras ndaki mesafe ve mnasebet, deta gne manzumesinin bir minyatr gibi kk bir gne sistemini and rmaktad r.
Hendrik Antoon Lorentz* (18531928)

* Atom zerinde al t . Bu al malar 1902 y l nda Nobel dlne lay k grld.

Elektronlar, ekirdek etraf nda h zl dnerken bir bulut grnm arz ederler.
James Chadwick* (Ceym s eedvik) (18911974) * ngiliz atom fizikisi ve kimyac s , atomda elektronlar n dn nde bulut modelini ke fetti, ntronu buldu, 1935 y l nda Nobel fizik dln ald .

Elektronlar, ekirde in etraf nda h zl dndklerinden her an, herhangi bir yerde bulunma zelli i gsterirler.
Werner Karl Heisenberg*

17

(19011976)

y Heisenberg belirsizlik ilkesini ortaya koyan Alman kimyac , 1932de Nobel dl ald .

MEVLEV G B DNENLER
Elektronlar Akyuvarlar Uydular Gezegenler Di erleri

3. KUANTUM MEKAN GEL M

NN

ATOMUN YAPISINDA VURGULANMASI GEREKEN BA LICA GELER

Maddenin yap s taneciklidir. Maddenin yap s bo lukludur. Maddenin tanecikleri hareketlidir. Tanecikler aras nda ekim kuvveti vard r. Tanecikler aras ndaki mesafeler farkl farkl d r. Taneci in fiziksel zelli i yoktur; tanecik hl de i tirmez.

MADDEN N TANEC KL YAPISI GZLEMLENEB L R M ?

30 milyon defa bylten STM (taray c tnel mikroskobu) ile
18

atom ve molekller grlebilmektedir. Bilgisayardaki renklendirme d nda, grlen gerek grntdr. Kitaplardaki molekl modelleri yanl t r, gerek grnt de ildir. Atomlar yuvarlak model olarak, molekller de birbirine geme modeli eklinde grlrler. Atom ap 108 cm oldu una gre, atom mikroskopta 0,3 cm bykl nde grlr. Gnmzde ekirdek, proton, ntron, elektron zaten grlemezler. Esirin de grlmesi mmkn de ildir. Ancak belirtilen ispat yollar yla varl na delil getirilmektedir. Gremedi imiz, mikroskop veya X nlar yla bile tespit edemedi imiz madde de vard r. Bunlara ancak gnmzn teknolojisi ile ula lmaktad r.

ATOM ALTI PARACIKLAR (PART KL TEOR S ) NAZZAMIN PART KL TEOR S LE LG L 1213 ASIR NCEK KE F
Atom teorisini ilk ortaya koyan Yunan bilginleri maddenin en kk paras n n atom oldu unu sylerken bir slam limi olan Nazzam, maddenin sonsuz denecek lde paralanabilece ini sylemi ve gnmzn ilim adamlar ndan biri gibi konu mu tur. Bugnn partikl teorisi perspektifinden atom alt parac klar d nlerek bu meseleye bak ld nda Nazzam n 1213 as r nce, ok derin eyler sylemi oldu u iddia edilebilir.

NAZZAM MADDE, SONSUZ DENECEK LDE PARALANAB L R. DEMEKLE NELER SYLEM T R?

19

 1. Atomun paralanabilece ini belirtmi tir. 2. Atom alt parac klara i arette bulunmu tur. 3. Maddenin bir ba lang tan itibaren var oldu unu ifade etmi tir. 4. Yar mrden sz etti i d nlebilir.

ES R LE LG L B LD KLER M Z
19. asr n sonlar ve 20. asr n ba lar nda bilim dnyas n n yo un bir ekilde tart t esirin varl konusunda gnmzn bilim adamlar aras nda birlik oldu u sylenebilir. Yine de baz ki ilerin kabul etmedi ini syleyebiliriz. Esir, atomdan ok kktr. Esirin de zerreleri vard r. Gnmzn bilinen en kk parac , esirin zerreleridir. nce esir, sonra atom var edilmi tir. Atom esirden yap lm t r. Atomun yap ta lar esirdendir. Esir, atomlar n tarlas d r. Esiri bir deryaya benzetirsek onda yzen varl klar; atomlar, molekller, iyonlar, formlbirimler ve galaksiler olur. Yeryz de esir denizinde yzen bir gemi gibi d nlebilir. Esir, su gibi ak c d r. Hava gibi nfuz edicidir. Esirin nfuz etmedi i madde yoktur. Is , k, elektrik ve sesin yay lmas esirin varl n gsterir; nk bo lukta bunlar n yay lmas d nlemez. Dolay s yla uzay bo lu u yoktur. Uzay n derinlikleri, sonsuza kadar usuz bucaks z bir bo luk de il; uzay, kesinlikle esir maddesiyle doludur. Gezegenler aras ndaki ekme ve itme kanunlar da ancak esirin varl yla a klanabilir. Yine uzay bo lu u d ndaki her e it bo lukta da esir vard r. Atomlar n yap ta birdir. Proton, ntron ve elektronun farkl adetlerinin bir araya gelmesiyle farkl atomlar ortaya k yor. Bunun gibi proton, ntron, elektron ve di er atom alt parac klar n n da ayn yap ta n n farkl adetlerinin bir araya gelmesiyle ortaya kt n syleyebiliriz.
20

 Buz ile su buhar n n birle mesinden su olu abiliyor. Bunun gibi atom iinde de birle meler, dn mler ve e itlikler gerekti inde oluyor.

TANEC K DN MLER , ENERJ VE ES R L KS

Bu birle me, dn m ve e itliklerden baz lar unlard r: Proton + Elektron Ntron Ntron Proton + Elektron Bu durum bize hem esir maddesinin enerji ile ilgili oldu unu ispat eder. Hem de atomdaki taneciklerin yap ta n n ayn oldu u konusunda fikir verir. Esirde tabir caiz ise byk bir enerji oldu u d nlyor. Kandiller bir zaman zeytinya ile yak l r. Sonra petrol ve elektrik enerjisi devreye girer. Petroln devrinin bitmesi yak n grnyor. Yer ve gk hazinelerinin stndeki perdenin kalkaca ve yeni enerji kaynaklar n n a laca bir dnem beklenmektedir. O dnemin ula m vas talar temiz enerjiyle veya enerjiye bile lzum grlmeden al acakt r. Maddenin 4 hli oldu u gibi esirin de hlleri vard r. Maddenin hllerinde forml ayn kalmakla beraber isimler ve grn ler farkl oluyor. Su buhar , su, buz rne inde oldu u gibi gaz, s v ve kat tr maddenin de forml H2Odur. Bunun gibi esir maddesi de esir kalmakla beraber, di er maddeler gibi farkl ekil alabilir ve ayr suretlerde bulunabilir. Hem madde esirden yap lm t r hem de madde iinde esir vard r. Esirin farkl ekillerinden bir k sm tart ve lye gelir, bir k sm ise tart ve lye gelmez. Demek ki llemeyen de bilim oluyor. Esir, tart ve lye gelmeyen ortamlar da olu turur. Esir; madde ve mana lemlerinin aras nda bir yap ya sahiptir. Bu nedenle esir maddesi, manevi varl klar n da ya ama ortam olarak d nlebilir.
21

 Demek ki bilimin konusu maddeyle s n rl de ildir; metafizik de bilim kabul edilmelidir. Esir ruha yak n bir yap da olup vcudun en zay f mertebesidir. Esirle ilgili ortaya kacak ispatlar, bizi, din ile ilmin bulu tu u noktalara gtrebilir. Maddenin % 96s n olu turan ve gnmzde bilinmeyen madde olan karanl k maddenin esir olabilece i d nlmektedir.

ATOM ALTI PARACIKLAR DA ES RDEN YAPILMI OLAB L R

Esir maddesi atom alt parac k oldu u gibi di er atom alt parac klar da esirden yap lm olabilir.

H GGS PARACI I (H GGS BOZONLARI): KE FED LMEM ATOM ALTI PARACIK

Higgs parac (Higgs bozonlar ), gnmzdeki madde kuram n n henz ke fedilmemi taneci idir. Higgs bozonlar atom alt parac klardand r. Higgs bozonlar n n esir olabilece i d nlmektedir. Cenevrede Avrupa Nkleer Ara t rma Merkezi (CERN)n yerin alt ndaki byk laboratuvar na dnyan n en byk sper iletken m knat s indirilmi tir. M knat s, Byk Hadron arp t r c s nda (LHC) parac k arp t rma deneyi iin kullan lacakt r. Byk Hadron arp t r c s n n niin in a edildi ini tek bir cmleyle yan tlarsak bu yan t Higgs bozonlar n n ke fedilmesi amac yla in a edildi i eklinde olacakt r. Higgs kelimesinin szlk anlam ok byk bir s rama demektir.

AVRUPA NKLEER ARA TIRMA MERKEZ (CERN)DEK YZYILIN DENEY

22

 CERN (Srn), Cenevrededir. CERNde 2008 y l n n eyll ay nda byk bir deney gerekle tirilmi tir. CERNde grevli bilim adamlar n n baz lar Trk bilim adam d r. Ancak CERNe ye de ildirler. Maddenin ba lang c n n oldu u, ba ka bir ifade ile maddenin belli bir ba lang tan itibaren var edildi i konusu, CERNdeki deneylerin sonucunda deneysel olarak da ispat edilecektir. Big Bang (Byk Patlama) teorisine gre madde zaten ezel (ncesiz) de ildir; bir ba lang tan itibaren vard r hem de hesap edilebilen belli bir sre sonra son bulacakt r. lk var edili in nas l oldu unu tam olarak bilemeyiz; nk gklerin ve yerin yarat l na ahit tutulmad k. Zaman geriye gtrp bu gere e ahit olma konusu ise..!

B G BANG (BYK PATLAMA) TEOR S

Big Bang (Byk Patlama) teorisi basite yle zetlenebilir: 13,7 milyar y l nce evren bir nokta olarak var edildi ve geni letildi. Bu teoriye gre evrenin bir ba lang noktas vard r. Bu ba lang noktas ndan nce madde ve zaman yoktur. Evrenin ba lang noktas denildi inde, noktan n boyutunun olmad bilinmelidir. Var edili ve geni leme, bir emirle ba lam t r. Geni leme, devam etmektedir.

ZIT K Z ATOM ALTI PARACIKLAR

Kinat n herhangi bir noktas nda bir partikl yarat l nca onunla birlikte z t ikizi de meydana gelir. Elektronun z t ikizi pozitron, protonun z t ikizi anti proton, ntronun z t ikizi anti ntron, ntrinonun z t ikizi anti ntrinodur.

23

KUARK ADIYLA B L NEN ATOM ALTI PARACIKLAR

Kuarklar; proton ve ntronlar olu tururlar. Kuark ad verilen partikller de iftler hlindedir: Yukar kuark a a kuark, st kuarkalt kuark, tuhaf (garip) kuarkt ls m kuark. Kuarklar; hem elektromanyetik kuvvet, zay f kuvvet ve nkleer kuvvetin ortaya kmas na sebeptir hem de bunlar n etkilerini duyarlar.

ANT MADDE ADIYLA B L NEN ATOM ALTI PARACIKLAR

Bildi imiz atoma kar l k olarak ekirde i negatif, elektronu pozitif (pozitron) olan atomlar da vard r. Bu atomlardan olu an madde; maddenin z t e i veya anti madde olarak adland r l r. Sebepler dnyas nda her eyin ift yarat lm olmas n , anti madde ile evren baz nda da grm oluyoruz. Madde, enerjinin yo unla m ekli olarak da tarif edilebilir ve tekrar enerjiye dn ebilir. Fisyon ve fzyon reaksiyonlar nda, ktlenin binde bir, on binde bir gibi ok kk bir k sm enerjiye dn r. Geri kalan k sm ndan ise ba ka element olu ur. Anti madde, kuantum mekani inin en s rl konular ndand r. Dnyada anti madde yoktur. Anti maddenin varl CERNde tanecik h zland r c larda ortaya konulmu tur. Atom alt parac klar n k h z na yak n h zda paralanmas yla CERNde ok kk miktarda bir grnp bir kaybolan anti madde ispatlanm t r. Anti madde baz y ld z sistemlerinde bulunmaktad r. Evren var edildi inde, e it miktarda madde ve anti maddenin

24

yarat ld

tahmin edilmektedir.

ANT MADDE N N B R GRNP B R KAYBOLUYORDU? (DNYADA ANT MADDE NEDEN YOKTUR?)

Beta bozunmas nda, ntron protona dn r ve d ar ya bir elektron ile bir anti ntrino denilen tanecik ne rolunur. Ntron Proton + Elektron + Anti ntrino Baz nadir izotoplarda ise ift beta bozunmas grlr. ift beta bozunmas nda, ntronlar n ikisi birden ayn anda bozunur. ki protona dn r. Bu esnada iki elektron ile iki anti ntrino yay l r. ift beta bozunmas n n farkl bir versiyonunda ise anti ntrino olu maz. Beta bozunmas nda d ar ya bir anti ntrino ne redilir. ift beta bozunmas nda ise d ar ya iki anti ntrino ne redilir. Bu; bir ntronda bir anti ntrino bulundu u anlam na gelir. 2Ntron 2Proton + 2Elektron ift beta bozunmas n n farkl versiyonunda olu an anti ntrino ekirdekten d ar kamadan, ekirdekteki bir ba ka ntron taraf ndan absorbe edilir. Bizim bunu gzlemimiz, anti ntrinonun bir grnp bir kaybolmas eklinde olur. Buna, anti ntrinonun gizlenmesi de diyebiliriz. Dnyada anti maddenin olmay , anti maddenin gizlenmesinden dolay olabilir. ayet byleyse; ntronun yap s nda gizlenmi anti ntrino maddenin temel parac klar aras nda ayr bir yer alacakt r. Anti madde, tanecikler aras nda mstakil olarak mevcut de ildir. Anti madde, evrenin ba lang c nda yksek s cakl k artlar nda mevcuttu.

DNYADA N N ANT MADDE YOKTUR?

25

 Anti madde ile madde birbirine temas etti inde her ikisi de byk bir enerji a a kararak ortadan kaybolurlar. Madde ile anti madde kar la t nda; maddenin %100 enerjiye dn r. Bu, patlayan bir hidrojen bombas n n b rakt n n, 143 kat fazla enerji demektir. ayet dnyada anti maddenin gizlenmesi olmasayd , dnya olmayacakt .

ELEKTRON LE POZ TRON B RB R N N ANT MADDES D R

Elektron ve pozitron aras ndaki temas neticesinde, 511000 elektron volt gibi enerjiye sahip gama nlar meydana gelir. Elektronun (madde) atom numaras 1, ktle atom numaras 0d r. Pozitronun (anti madde) atom numaras +1, ktle atom numaras 0d r. kisini toplad m zda atom numaras da ktle atom numaras da 0 olan gama n olu ur ve enerji a a kar.

ATOM ALTI TANEC KLER N D L

Atom alt tanecik ara t rmalar nda daha derinlere inildike, ok kk ktleli, ktlesiz, ok h zl ve ok k sa mrl taneciklerin varl bize unlar d ndryor: Madde her an, sanki varl kyokluk s n r ndan ve hatta yokluktan var ediliyor. Atom alt dnyas sabit ve hareketsiz de ildir. Var edildikten sonra kendi hline b rak lmam t r. Bu kadar kk, h zl , her an olu an ve ba ka eylere dn en bu kadar ok taneci in var edilmesi bizim, bykl , ilmi, hesab n inceli ini ve sonsuzlu u anlamam z iindir.

ETER VE ETER ALTI ADIYLA B L NEN ATOM

26

ALTI PARACIKLAR
Kk lem diyebilece imiz atom alt partikller, de i ik evrelerde eter, eter alt gibi adlarla da an lmaktad r. Eteri baz lar kabul eder, baz lar kabul etmez.

MUON ADIYLA B L NEN ATOM ALTI PARACIK

Uzaydan dnyaya gelen muon ad verilen parac klara da atom alt parac k denebilir.

KARANLIK MADDE
Maddenin % 96s n n ne oldu u gnmzde bilinmiyor. Buna karanl k madde denmektedir.

KARANLIK ENERJ VE KARANLIK MADDE

Bir gr e gre de maddenin bilinmeyen % 96s n n; % 70i karanl k enerji, % 20si ise karanl k maddedir. Evrendeki maddenin sadece % 4nn ne oldu u bilinmektedir. Varl n gzlemledi imiz k sm ; btnne gre ok az , ufak bir paras d r. Atom alt parac klarla ilgili ortaya konan gnmzn partikl teorisi, perdenin arkas nda daha nice varl klar olabilece ini kan tlamaktad r.

FOTON (I IK PARACI I), ZELL KLER VE GREV

27

 Foton, evrenin en h zl parac d r. Ktlesiz ve elektrike ykszdr. Saniyede 300 milyon km yol al r. Fotonun grevi, gne teki enerjiyi dnyaya ta makt r. Elektromanyetizman n ta y c s d r. Elektrik ykl parac klar zerine etkir.

FOTONUN MEYDANA GEL

lk var edildi i yer gne in merkezidir. Gne in merkezindeki s cakl k 15 milyon Ct r. Gne in merkezinde var edilen her bir foton ilk ba ta yksek enerjiye sahiptir. Fotonlar gne in merkezindeki arp malar sonucunda so ur. Bylece farkl zellikte, d k enerjili birok de i ik foton meydana gelir. Gne ten kan foton, yakla k 8,5 dakikada dnyaya ula r. Foton e itlerinden zararl olanlar , dnyam za ula amaz. Ozon tabakas , bunlar tutmakla grevlidir. Gne te fzyon sonucu 4 adet hidrojen ekirde inden, 1 adet helyum ekirde i olu ur ve 2 adet pozitron meydana gelir. Bylece her saniye 564 milyon ton H (hidrojen) elementi, He (helyum) elementine dn m olur. Bu dn m esnas nda gne , her saniye ktlesinden E=mc2 formlne gre 4 milyon ton kaybeder. Bu azalan ktle enerjiye dn trlr. Gne enerjisi hlinde dnyam za gelir. Foton ve ntrinolar da bylece meydana gelir. Foton ad verilen parac klara da atom alt parac k denebilir. Fotonlar e itlidir.

FOTON (I IN) E TLER

Alfa n (kozmik X nlar n), beta n ve gama n

28

Ultraviyole (mor tesi) nlar Grnen k nfrared (k z l tesi) nlar: IR Mikro dalgalar Radyo dalgas Lazer n

GZN ALGILAYAB LD

I INLAR

Nanometre, nm k saltmas yla gsterilir. 1 nm = 1 milimikron = 10 angstrm 1 milimikron = 103 mikron 1 mikron = 103 mm 1 mm = 103 m Gzn alg layabildi i nlar 380 nm ile 780 nm aras dalga boyundaki grnr nlard r.

NTR NO
Ntrino atom alt parac klardand r. Ntrino da; fotonlar gibi, gne te, hidrojenin helyuma dn mesi an nda, maddenin enerji kar l olarak meydana gelir.

GLUON (GULON)
Atomun yap s nda gluon ad verilen parac k da belirlenmi tir. iddetli ekirdek kuvveti, gluon diye bilinen sekiz parac k taraf ndan ta n r. Ktlesiz ve elektrik ykszdr. Elektromanyetik kuvvet ve zay f kuvvete kar duyars zd r.

LEPTON
29

 ekirdek kuvvetinden etkilenmez. Yal t lm bireyler olarak gzlemlenir.

I INLAMA GEREKLE ECEK M ?

Gnmzde ses nakli radyoyla, grnt nakli de televizyonla gerekle mi oldu. Radyo ve televizyon ile yap lan suretin naklidir. Henz aynen nakil olmam t r. Gelecekte daha ok nlama konusu zerinde al malar olacakt r. Geri radyo ve televizyonun ileri dereceleri konusunda da daha yap lacaklar vard r. ayet ok al rsak, yak n bir gelecekte, zemin yzn; her taraf , her birimize grlen ve her k esindeki sesleri herkes taraf ndan i itilen bir yer konumuna getirebiliriz. I nlama konusu bize, u an iin mmkn olamayacakm gibi geliyor; nk cisimler hareket ettikleri ynde boylar ndan kaybetmekte ve k h z na k nca da yok olmaktad rlar. Bu durumda insan n kalbi ve nabz nas l olur bilinemez! Ancak gelecekte ilimler ok geli ecektir. Bu geli meler, beraberinde birok srprizi de getirecektir. Teknik ve teknoloji ilerledike, imdi bize imkns zm gibi gelen olaylar gerekle ecektir. Uzak mesafelerden e yay aynen haz r etmek, mmkndr. Ki isel abalarla o noktaya yeti ilmezse de, insanl n ortak al mas yla yeti ilebilir. Maddeten eri ilmezse de, manen eri ilebilir.

MADDEN N I IN HL
Plazma hl veya akkor hl de denir. Plazma hli, her maddede vard r. Plazma hline gei ; her maddede, her zaman, belirlenen ve planlanan dzeyde olmaktad r.
30

 nsan n plazma hlinden etkilenmesi; solunum yoluyla veya deriden do rudan kana gemek suretiyledir. Havadan beslenme konusu, maddenin plazma hliyle ilgilidir. Plazma hli havayla kar nca ve solununca tedavi eder.

MADDEN N I IN HL N N DEL LLER

Alt n gibi k ymetli metaller ve yakut gibi k ymetli ta lar, maddenin 4. hli olan n hline kolay geerler. Eskiden beri, deriye temas ederek kana gemek suretiyle veya temass z solunum yoluyla, koruyucu hekimlikte ve tedavide kullan ld bilinmektedir. Madde n hline geince ktlesinden kaybetmez; nk ya hava ve suda arj olur, ya da hassas tart m aletleriyle bile ktle kayb llemez. Cisimlerin ileride nlanabilece inden sz edilmektedir. Esir maddesinin farkl durumlar ndan bir k sm tart ve lye gelir, bir k sm ise gelmez. Demek ki llemeyen de madde oluyor ki; bu konunun n hliyle ili kisi olabilir. Uzay n derinlikleri, sonsuza kadar usuz bucaks z bir bo luk de ildir; uzay, kesinlikle esir maddesiyle doludur. Uzayda maddenin n hlinin oldu una dair gr ler vard r.

MADDE TRANSFER HANG SICAKLIKTA OLACAK?

Madde transferinin s f r kelvin s cakl nda olaca ngrlyor. 0 K bilindi i gibi en d k s cakl kt r. Gnmzde 0 Ke inilememi tir. S ca n yakmas gibi so u un da yakmas vard r. Buna brdetiyle ihrak etmek ba ka bir ifadeyle so uklu uyla yakmak denir. Demek ki so u un da yakaca bir s cakl k derecesi vard r. K mevsiminin en so uk gnleri olan zemheride so u un
31

yakmas n gryoruz. Maddenin n hli, yksek s cakl kta olmakla beraber her bir s cakl kta da olur; maddenin di er hli iin de bu byledir. yleyse en d k s cakl kta da plazma hli olabilir. Belki de 0 Ke eri ebildi imizde madde transferini de gerekle tirmi olaca z. Madde transferi (maddenin nlanmas ) iin maddenin n hlinde olma gereklili i bilinmektedir.

TAKYON (TACHYON)
Takyon, Latincede ok h zl demektir. Takyonlar ktan h zl , ktlesi eksi, boyutlar s f rdan kk olan atom alt parac klard r. Takyonlar n ke fi, enerjinin ktan h zl gidebilece ini gstermi tir.

MADDE NAKL OLMASI N ZAF YET (RLAT V TE=GREL L K) TEOR S N N N GEERL L N Y T RMES M GEREK R?
Cisimlerin hareket ettikleri ynde boylar ndan kaybedeceklerini ve k h z na eri ince de yok olacaklar n belirtmi tik. Einstein n izafiyet teorisine gre ise, k h z na eri en bir cismin ktlesi sonsuz oluyordu. Gnmzde byle olmad ortaya km t r. I k h z n n a lmas yla, ktlenin sonsuz olmad ispat edilmi tir.

GYRON (JAYRON) DEN LEN ATOM ALTI PARACIK

Baz bilim adamlar na gre gyron (jayron) denilen atom alt parac k, esir maddesinin temelini te kil eder ve evrenin en
32

kk parac d r. Bir adet atomda yakla k 1020 gyron vard r.

ES R N B L M DNYASINCA 1990LI YILLARA KADAR KABUL ED LMEMES N N NEDENLER

Birle ik Alan Teorisinde hata yapt n sonradan Einstein n kendisi de kabul etmi tir. Buna ra men fizik dnyas Einsteinizm diyebilece imiz gr d ndaki her gr e kar uzun sre kapal ya am t r. Bu sebeple de esir ile ilgili al malar 1990l y llara kadar yay mlanamam t r.

ES R MADDES NDEN SZ EDEN BA LICA B L M ADAMLARI PROF. DR. PAUL D RAC (19021984)
Prof. Dr. Paul Dirac, fizik profesrdr. Prof. Dr. Paul Dirac, esir maddesinin kabul edilmesi sonucunda ilm gr lerde yeni de i iklikler olaca n ve ucuz enerji retiminde faydalar elde edilece ini belirtmi tir. Prof. Dr. Paul Dirac, her yan kaplayan ve hareket eden bir tanecik denizinden sz etmi tir. Prof. Dr. Paul Dirac, 1933'te Schrdinger ile beraber Nobel Fizik dl alm t r.

P TTSBURGH N VERS TES 'NDEN DR. FRANK M. MENO (1934)

Pittsburgh niversitesi'nden Dr. Frank M. Meno adl bilim adam n n esir maddesiyle ilgili hipotezi vard r. Dr. Meno, esir

33

zerindeki al malar na 1961 y l nda ba lam t r. 1990 y l nda Kanada'da "Physics Essays" isimli uluslararas bir dergide esirle ilgili yaz s yay mlanm t r. Dr. Meno'nun teorisine gre; gyron (jayron) denilen atom alt parac k esir maddesinin temelini te kil eder. Gyron kresel de ildir. ki ucu sivri ve ortas dar bir kalem eklindedir. Kinatta her ey bu maddeden ve bu maddenin dinami inden ibarettir. Bir adet atomda yakla k 1020 gyron vard r. Dolay s yla evrenin en kk parac gyrondur. Dr. Menoya gre; esirin uygulama alanlar ileride; telepati, d nce ak , ileti im, enerji kontrol, t bbi tedavi gibi alanlar olacakt r.

Rus Fiziki Nikolai Aleksandrovich Kozyrev (19081983)

"Rusya'da Tanr ya Dn " isimli kitab nda Rus fiziki Nikolai Aleksandrovich Kozyrev, esir maddesinden sz etmektedir. Ayr ca zaman bir madde olarak ele almakta ve ona enteresan zellikler yklemektedir.

ES R MADDES N N B RKA CMLE LE FARKLI TANIMLARI

Esir gayet latif, nazenin, itaatkr bir icraat sayfas d r. Emirlerin nakil vas tas d r. Tasarrufun zay f bir perdesidir. Yaz lar n latif bir mrekkebidir. En nazenin bir icraat hullesidir. Sanat eserlerinin mayas d r. En kk maddelerin yarat ld bir ham madde ve bir tarlad r. Atomlar esir maddesinden yarat lmaktad r.

34

ES R MADDES N N YOKLU UNU SPAT N YAPILAN DENEY N HATALI B R DENEY OLDU U AI A IKMI TIR
Michelson ve Morley, kendi isimleriyle an lan me hur MichelsonMorley deneyini yapm lard r. Bu deney, esir maddesinin yoklu unu ispat iin yap lm t r. Sonraki y llarda deneyin hatal oldu u ispatlanm t r.

ES R MADDES ZER NDE OK DURULMASININ SEBEB

Kimyac lar ve fizikiler esir maddesine zel bir nem vermelidirler. Esirle ilgili ke if ve bulu lar, enerji probleminin zlmesinde yenilik getirecektir. aresi bulunmam baz hastal klar n tedavisinde rol oynayacakt r. Yerlerin ve gklerin insanl k iin btn hazinelerini amas belki de bu yolla olacakt r...

MADDEN N K KARAKTER
1. TANEC KL YAPI 2. DALGA KARAKTER Atom ve daha kk boyutlara inildi inde maddenin tanecik zelli inin yan s ra dalga zelli i de deneylerle gzlemlenebilir. I k da madde gibi hem tanecik hem de dalga zelli ine sahiptir.

MADDEN N DALGA KARAKTER

Atom ve daha kk boyutlara inildi inde maddenin tanecik zelli inin yan nda dalga zelli i de deneylerle
35

gzlemlenmektedir. Mesela; atomdaki elektron ispat edilirken elektronun dalga zelli inden yararlan l r.

SEMANIN MEKFUF MEVC OLMASI

Mevc, dalga demektir. Mekfuf kelimesinin de i ik anlamlar vard r. Her bir anlam dalgan n farkl bir ynn, de i ik bir zelli ini, ayr bir karakterini a klar. Sema, mekfuf mevc zelli ine sahiptir. Sema; dalgalar kararla m , durgunla m , sakin hle gelmi bir denizdir.

DALGANIN ZELL KLER NDEN BAZILARI: KARARLA MAK, DURGUNLA MAK, SAK N HLE GELMEK
Evren, dalgalardan meydana gelmi bir denizdir. Kararla mak, durgunla mak, sakin hle gelmek; dalgan n ba l ca zelliklerindendir.

SCHRD NGER, KARARLA MI DALGALARDAN SZ EDER

Kuantum mekani ine gre belli bir h za sahip olan her ktleye kar l k olan bir dalga vard r. Dalga boyu Broglie'nin ortaya koydu u denklemle hesaplanabilir. Mesela; 1 cm/s h za sahip bir elektron dalgas yakla k 7 cm boyundad r. H z artt ka dalga boyu k sal r.
36

 Daha karma k sistemlerde dalga zellikleri, Schrdingerin buldu u Schrdinger denklemi ile ifade edilir. Schrdinger, kararla m dalgalardan sz eder.

SCHRD NGER DENKLEM

Schrdinger denklemine gre eksi sonsuzdan ()dan art sonsuza (+)a elektronun uzayda bulunma olas l vard r. P: Olas l k H =E P = + 2dx = 1

Broglie (18921987) ve Schrdinger (1887 1961) Kimdir?

Broglie, 1929 y l Nobel dl sahibidir. Frans z fizikidir. Schrdinger, kuantum mekani ine olan katk lar yla, zellikle de 1933'te kendisine Nobel dl kazand ran Schrdinger denklemi ile tan n r. Avusturyal fizikidir.

DALGA ZELL KLER N N DAHA FAZLASINI RENMEM Z YASAKLANMI TIR

Mekfuf kelimesinin bir manas da yasak edilmi veya menolunmu demektir. Mekfuf mevc, yasak edilmi dalga anlam ndad r. Kuantum mekani inde dalga zelliklerinden en nemlisi; dalgan n konum ve momentum bilgilerinin, belli bir s n ra kadar llebilir olmas d r. Dalga zelliklerinin daha fazlas n renmemiz yasaklanm t r. Fiziksel olarak da bu zaten mmkn de ildir. Buna Heisenberg belirsizlik ilkesi denir. Bu zellik ayn zamanda, mutlak determinizmi reddeder ve
37

kader gere ine kap aralar.

Sper Sicim Teorisi (Superstring Teorisi)

Sper sicim teorisi veya uluslararas ismiyle superstring teorisi maddenin dalga zelli i ile ilgilidir. Bu teoriye gre maddenin en temel zellik parac sicimlerdir. Ktle ve elektrik yk gibi zellikler, sicimlerin belli sal n mlar ile ortaya kar. Dolay s yla bir dalga hareketi sz konusudur. Sicim teorisi; a k sicim ve kapal sicim olmak zere iki ana gruba ayr l r.

AIK S C M TEOR S VE KAPALI S C M TEOR S

A k sicim teorisine gre, sicimlerin ular hem birle ebilir hem de ayr labilir. Kapal sicim veya a k bir sicim ekli olabilir. Kapal sicim teorisinde ise sicimin a labilme zelli i yoktur. Her zaman kapal bir halka grnmndedir. Zaten mekfuf kelimesinin bir di er anlam da kulplar ndan s k ca ba lan p heybe gibi as lm demektir. D mn a l p kapanabilme zelli i gz nnde tutuldu unda, a k sicim teorisinin tercih edildi i d nlebilir.

DRLM DALGA KARAKTER ( BOYUT DI INDAK D ER BOYUTLARIN BOYUT NDEK DRLM L )

Mekfuf kelimesi, drlm anlam na da gelmektedir. Sper sicim teorisi iin boyut (buut) yeterli de ildir, ek boyutlar gerekmektedir. Ek boyutlar, drlm bir vaziyette bildi imiz boyutta gizlenmi tir. Bu gr , bu konudaki en yayg n yorumdur. 3 boyutlu bir lemde ya amaktay z. 4. boyut, itibari hat
38

dedi imiz zamand r. ine zaman da alan 5. boyut da vard r. Zaman, itibari bir eydir; hakiki vcudu yoktur. Zamana de er, hayatiyet ve canl l k kazand ran ey, o zaman zarf iinde yap lan i lerdir. Einstein, hem bu boyutlardan hem de 6. boyuttan sz etmi tir. Einstein n iddia etti i bu 6. boyut, seyr seyahat olarak bilinir. Mekfuf kelimesinin drlm anlam nda da; maddenin dalga karakterine, sper sicimlere ve 3 boyut d ndaki di er boyutlara arp c bir i aret grlmektedir. Sper sicim teorisi, 1915 y l nda Einstein taraf ndan bulunan bir teoridir. Di er lemde insan n grmesi ise belki 100 boyutlu olacakt r. nsan br dnyada bir eyi ayn anda 100 boyutlu olarak grp hissedebilecektir. Sonu olarak kuantum mekani ine gre, evrendeki her bir zerreye kar l k gelen bir dalga vard r. Evren, bu dalgalardan meydana gelmi bir denizdir.

ATOMUN YAPISI VE ELEKTRON BULUTU

Elektronlar, ekirdek etraf nda dnerken bulut grnm olu tururlar. Elektron bulutunun grevi, ekirde i korumakt r.

HE SENBERG BEL RS ZL K LKES

Bulut iinde elektronlar, her an herhangi bir yerde bulunabilme zelli ine sahiptir. Buna Heisenberg belirsizlik ilkesi denir.

4. ATOMUN KUANTUM MODEL

39

ATOMUN YAPISINDAK KANUNLAR

EK M (CAZ BE) KANUNU: Atomun ekirde inde pozitif ykl protonlar, etraf nda ise negatif ykl elektronlar bulunmaktad r. Bu iki z t de er birbirini ekmektedir. MERKEZKA KUVVET : Protonlar, etraf ndaki elektronlar da lmadan ekebilmesi ve dndrebilmesi iin, ekirdek maddesinin ok byk ve a r olmas gerekmektedir. Bu yzden de protonlar, elektronlardan yzlerce kez daha byktr ve a rd r; nk etraf ndaki elektronlar da lmadan ekebilmesi ve dndrebilmesi iin protonun a r olmas gerekir. 1 elektronun a rl 1 birimdir. 1 proton ondan tam 1836 defa daha a rd r; protonun a rl 1836 birimdir. Bu a r cisim etraf nda, hafif olan elektronlar ok h zl hareket etmektedirler. Elektronlar, bu sratli dn leriyle yrngede kalmaktad rlar. Her elektronun h z farkl farkl d r. Etrafta ok h zl hareket etme, ekirdekte ise a r bir yk yklenme vard r. Dolay s yla a rl k, merkezdedir. ekirde in veya merkezi tutan a rl n nemi byktr. ekirde e en yak n elektron en yksek h za sahiptir. ekirdekten uzakla t ka elektronlar n h z azal r. ekirde in etraf ndaki elektronlar biraz yava dnseydi, elektronlar da l p gidecek ve ekirdek yok olacakt . Bunu koca dnya ekirde inin mthi bir grlt ile infilak edip yok olmas takip edecekti. Elektronlar, dnmesi gerekenden biraz daha h zl dnseydi ve elektron ekirde e yana sayd , dzenlilik yine bozulacakt . Bu kanunun sosyal boyutuyla ilgili unlar syleyebiliriz: En iyisi konumumuzun gere ini yerine getirmektir. Gerekli donan m olmad hlde, oldu undan fazla gzkerek kendilerini lkesine hizmet ediyor gibi gsterip ekirde e yana anlar, bu yana man n gere i olan samimi al kanl , ba ka niyetleri oldu undan dolay sergilemediklerinden, kendilerine zarar
40

verirler; nk ekirde e yak n elektronlar daha h zl dnerler. Bunlar n yak nl ise uzakl k sebebi olmu tur. Gerekli donan m oldu u hlde, kendilerinden beklenen h z gstermeyenlerin durumu ise yledir: ekirde in cazibesi devam etti i, ekirdek f rlatmad hlde, onlar kendiliklerinden da l p giderler, ekirdekten uzakla rlar. Burada ekirde in de yok olmas sz konusudur ki bu ok tehlikeli ve veballi bir durumdur; nk insan, iradesi olan bir varl kt r. Do rusu elektron gibi insan n da kendi makam nda olmas d r. Oldu undan fazla ya da noksan grnmemelidir. A r alak gnlllk de gururdand r. ekirdek ok a r yk ta maktad r. Elektron ise ok rahatl kla ak p gitmektedir. Elektronlar n ekirdekten uzakl klar , 1 mmnin milyonda biri kadard r. Saniyedeki h zlar ise 1000 km ile 15 000 km aras nda de i ir. Bu h zdaki elektronlar, ekirdek etraf nda minicik yollar nda saniyede milyarlarca defa tur atarlar. Elektronlar n dn h z her atomda farkl farkl d r. H zlar n hi kesmeden dnerler. Merkezka kuvvet bu dn le olu ur. TME (DAF A) KUVVET : Ayn ykler birbirini iter. ekirdekte birden fazla proton bulunursa bunlar, pozitif ykl, yani ayn ykl olduklar iin birbirlerini iterler. Hidrojen hari btn atom ekirdeklerinde birden fazla proton bulunur. Elektronlar da, negatif ykl, yani ayn ykl olduklar iin birbirlerini iterler. NKLEER KUVVET (BA LANMA ENERJ S ): ekirdekteki ntronlar, protonlar n birbirlerini itmelerini nleyerek ba lay c rol oynarlar. Bu da protonlar, ntronsuz bir arada bulunamazlar demektir. Bunun tersi de sz konusudur; ntronlar da her zaman protonlara muhtat rlar; nk onlar da tek ba lar na kald klar zaman 13 dakikada yar s bozulmaya u rayarak proton ve elektron kart rlar. Nkleer kuvveti kavramak iin ntronlar n zelliklerini grelim:
41

ekirdekteki ntronlar, elektrik bak m ndan ykszdr. Yksz olduklar iin bir madde iinde uzun yol alabilirler. Bu a r paralar, a rl klar na gre sratlenirler. H zlar , k h z ndan saniyede birka kmye kadar de i ir. Ntronlar n baz lar ok a rd r; bu a rl klar ndan dolay yle h z kazanabilirler ki, en kesif maddelerin bile bir taraf ndan girip br taraf ndan karlar. Ntronlar bu sratle, 30 cm kal nl ndaki demir ve kur undan bile geebilirler. Ancak atom ekirde iyle arp malar nda enerjilerini kaybederler. Ku havada ne kadar rahat uuyor veya bal k denizde ne kadar rahat yzyorsa, ntronlar da o h z sayesinde o kadar rahat hareket ederler. Bu zellikleri ta yan ntronlar, ekirdek iinde, enerjilerini, protonlar bir arada tutmak iin kullan rlar. Hidrojen hari btn atom ekirdeklerinde, mutlaka nkleer enerji bulunur. Hidrojen atomunun ekirde inde proton 1 adet oldu undan, hem ntrona hem de nkleer enerjiye ihtiya yoktur. Einstein, ekirdekteki nkleer enerjiyi E=mc2 forml ile a klar. Formldeki m maddenin ktlesi, c k h z , E ise enerjidir. Nkleer reaksiyonlarda, atom numaras ve ktle numaras korunmaktad r; bu durum ktlenin korundu u anlam na gelmez. Nkleer reaksiyonlarda ktle kayb olur. Hidrojen d ndaki btn atomlar n, bir tart lan ktlesi bir de hesap edilen ktlesi vard r. Tart lan ktle, mutlak surette her zaman daha az kmaktad r. Bu azalan miktar kadar madde, daha ilk olu umda, hidrojen hari tm atomlar n ekirde inde, enerjiye dn m tr. te bu enerji, nkleer enerjidir. Olay, saatin kurulup b rak lmas gibi de de ildir: Protonlar n birbirlerini itmemeleri iin ba lang ta maddenin enerjiye dn mesiyle ba layan grevi, ntronlar her an srdrmektedirler. ZIT SP NDEN DOLAYI ORTAYA IKAN, ELEKTRONLARI B R

42

ARADA TUTMAKLA GREVL KANUN: Hidrojen hari, btn atomlarda birden fazla elektron vard r. Elektronlar, negatif ykl, yani ayn ykl olduklar iin birbirlerini iterler. Bu durumda her iki elektrondan birisinin saat ynnde, di erinin ise saat ynnn tersi istikamette dnmesi; elektronlar n birbirlerini itmelerini nleyerek bir arada kalmalar nda rol oynar. Z t spin, farkl ynde dn demektir.

ELEKTRONLARDAN ENERJ S D K OLAN MI YOKSA YKSEK OLAN MI HIZLI DNER?

7 enerji dzeyi vard r. ekirde e en yak n olan 1. enerji dzeyi, en uzak olan da 7. enerji dzeyidir. 1. enerji dzeyinden 7. enerji dzeyine do ru enerji dzeylerinin enerjisi fazlala r. 1. enerji dzeyinin enerjisi en az; 7. enerji dzeyinin enerjisi en oktur. ekirde e yak n elektronlar daha h zl , ekirde e uzak elektronlar ise daha yava dnerler. Herhangi bir atomun st enerji dzeyindeki elektronlar n enerjisi daha fazlad r. Buna ra men di erlerine gre daha yava dnerler. Elektronun h z ile enerji dzeyinin enerjisi ters orant l d r; bu iki konu birbiriyle kar t r lmamal d r. Kimyasal ba , en st dzeydeki elektronlar n bir k sm ile meydana getirilir.

EVRENDEK KANUNLARIN DE GRLMEKTED R

MED

En byk lemdeki en byk sistemlerdeki itme ve ekme kanunlar ile en kk atom parac klar ndaki kanunlar ayn d r. E er bu tr kanunlar de i seydi, hibir ilim inki af edemez ve kanunlar belirli, kararl olamad ndan hibir formlden, sabit say dan vb. hususlardan bahsedilemezdi. limlerin meydana

43

gelmesi, bu de i mez kananlar vas tas yla olmaktad r.

GNE S STEM LE ATOM YAPISI ARASINDAK BENZERL KLER

Bir k s m krelerin gne in etraf nda peykler hlinde srekli dnmeleri gibi elektronlar da atom ekirde inin etraf nda hareket etmekte ve dnmektedirler. Gne in bykl ne nazaran dnya ile olan uzakl k mesafesi ne ise, atom ekirde inin kkl ne nazaran elektronlar aras ndaki uzakl k mesafesi de ayn d r. Elektronlar n h z , ekirde e olan uzakl klar na gre de i ir. Gne e en yak n gezegen en fazla h za sahip oldu u gibi ekirde e en yak n elektron da en yksek h za sahiptir. Elektronlar n z ktlesi, ekirde e olan uzakl klar na gre de i ir. Gne e en yak n gezegen en fazla z ktleye sahip oldu u gibi ekirde e en yak n elektron da en byk z ktleye sahiptir. Dnyada en ok bulunan element demirdir. Gne e bizden daha yak n olan gezegenlerin z ktlesi demirden fazlad r. Gne e bizden daha uzak olan gezegenlerin z ktlesi ise demirden azd r.

ATOMUN YAPISINDA VE YILDIZLARDA AYNI KANUN GEERL D R

KTLESEL EK M KUVVET : Gezegenlerdeki kanundur.
44

ekim; gezegenlerin ktleleriyle do ru, aradaki uzakl n karesiyle ters orant l d r. G, ktlesel ekim kuvvetine ait sabit say d r. Sonu Newton cinsinden kar.
COULOMB (KULOMB) EK M KUVVET : Atomdaki kanundur.

Elektron ve protonun birbirini eker. ekim; elektron ve protonun yk ile do ru, aradaki uzakl n karesiyle ters orant l d r. k, coulomb ekim kuvvetine ait sabit say d r. Sonu Newton cinsinden kar.
G ve k sabit say d r. F, ekim kuvvetidir; birimi Newton (N)dur. r,

uzakl kt r. m gezegenlerin ktlesi, q ise elektron ve protonun ykdr.

En byk lemdeki en byk sistemlerdeki itme ve ekme

kanunlar ile en kk atom parac klar ndaki kanunlar ayn d r. E er bu tr kanunlar de i seydi, hibir ilim inki af edemez ve kanunlar belirli, kararl olamad ndan hibir formlden, sabit say dan vb. hususlardan bahsedilemezdi. limlerin meydana gelmesi, bu de i mez kananlar vas tas yla olmaktad r.

ATOMUN YAPISINDA K MYASAL BA DI INDAK EK MLER

Atom yap s nda, her ey z dd yla dengelenmi tir: a) Protonlar n birbirini itmesi nkleer kuvvetle (ba lanma enerjisi) dengelenmi tir. b) Elektronlar n birbirini itmesi z t spinli dn le dengelenmi tir. c) Protonla elektronun birbirini ekmesi merkezka kuvvetiyle dengelenmi tir. Atomun yap s nda e it say da proton (+) ve elektron () olmas yla denge sa lanm t r. Proton ile elektron birbirini eker. Elektrondaki merkezka kuvveti bu ekimi z t ynde dengeler.

45

 Elektronlar, atom ekirde i etraf nda iki erli dolan rlar. Biri saat ynnde, di eri ise saat ynnn tersi ynde dner. Bylece elektronlar da, kendi aralar nda e lenmi tir. Kinat n herhangi bir noktas nda bir partikl yarat l nca onunla birlikte z t ikizi de meydana gelir. Elektronun z t ikizi pozitron, protonun z t ikizi anti proton, ntronun z t ikizi anti ntron, ntrinonun z t ikizi anti ntrinodur. Proton ve ntronun meydana geldi i kuark ad verilen partikller de iftler hlindedir: Yukar kuarka a kuark, st kuarkalt kuark, tuhaf kuarkt ls m kuark. Bildi imiz atomun yap s na kar l k olarak; ekirde i negatif, elektronu pozitif olan atomlar da vard r. Bu atomlardan olu an madde; maddenin z t e i veya anti madde olarak adland r l r. Anti madde baz y ld z sistemlerinde bulunmaktad r. Elektri in de pozitif ve negatif olmak zere iki cinsi vard r.

ORB TAL
Atomda elektronlar n bulundu u varsay lan yerlerdir. Maddi varl olan bir yap de ildir; meridyen ve paralel daireleri gibidir. Bir orbitalde en ok iki elektron bulunabilir. Orbitaller bo , yar dolu veya tam doludur.

ORB TALLER N ENERJ S

ekirde e en yak n orbitalin enerjisi en d k, ekirde e en uzak orbitalin enerjisi ise en yksektir. Orbitallerin enerjisiyle ilgili ba l ca 3 kural bilmek gerekir: Birincisi; orbitallerin enerjisi n+l de erinin artmas yla ykselir. kincisi; n+l de erinin ayn olmas durumunda, n say s byk olan n enerjisi daha yksektir. ncs ise; bilinen s rad r.

ORB TAL ENERJ LER N N D KTEN

46

YKSE E SIRALANI I
1s <2s <2p <3s <3p <4s <3d <4p <5s <4d <5p <6s <4f <5d <6p <7s <5f < 6d <7p

AUFBAU KURALI
Temel hlde elektronlar, ekirde e en yak n d k enerjili orbitalden ba layarak s rayla yksek enerjili orbitale do ru dolarlar. Buna Aufbau kural denir.

HUND KURALI
E enerjili orbitallere, elektronlar nce birer birer yerle ir. Sonra her bir orbitaldeki elektron say s ikiye tamamlan r. Buna Hund kural denir.

KUANTUM SAYILARI
Bohr atom kuram na gre, elektronlar ekirdek etraf nda belirli enerji dzeylerinde dolanmaktad r. Enerji dzeyleri, 1den ba lamak zere s ras yla 7ye kadar tam say l rakamlarla belirtilir. Bu rakamlara kuantum say s denir. Ba kuantum say s , a sal momentum (ikincil) kuantum say s , manyetik kuantum say s ve spin kuantum say s olmak zere drt e it kuantum say s vard r. lk kuantum say s , elektronlar n bulunma olas l n n en yksek oldu u yerlerin belirlenmesinde kullan l r. Bohr atom kuram nda bir varsay ma dayanan kuantum say lar , Schrdinger dalga denkleminde matematiksel analizle de ispatlanm t r. Kuantum say s na kuantum numaras da denir.

BA KUANTUM SAYISI (n)

47

 Ba kuantum say s n harfi ile gsterilir. n; 1den ba lamak zere s ras yla tam say l rakamlard r (n = 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7). Ba kuantum say s , elektron katman n n ekirde e olan uzakl ile ilgilidir. n say s n n bykl elektronun ekirde e olan uzakl ve potansiyel enerjisi ile do ru orant l d r. Ba kuantum say s na katman veya kabuk da denir. Bu katmanlar 1, 2, 3 gibi say lardan ba ka K, L, M gibi harflerle de gsterilebilir.

AISAL MOMENTUM SAYISI (l)

kincil kuantum say s da denir. A sal momentum (ikincil) kuantum say s , l ile gsterilir. l, kk harf ldir. Teorik ve deneysel al malar lnin, nye ba l olarak btn tam say de erlerini alabilece ini gstermi tir. l = n1 forml ile belirlenir. A sal momentum (ikincil) kuantum say s , elektron bulutunun eklini ve ekil fark nedeniyle olu an enerji seviyelerindeki de i meyi belirlemede kullan l r. A sal momentum (ikincil) kuantum say s , ba kuantum enerji dzeylerinin de alt gruplara ayr labilece ini gsterir. Bu enerji seviyelerine de ikincil katman denir. kincil katmanlar s, p, d, f, g gibi harflerle gsterilir. Bunlar, orbital sembolleridir. Bu harfler lnin her bir say sal de erine kar l k gelir. n = 1 olursa; l sadece 0 de erini al r. Bu ifade; 1. enerji dzeyinde a sal momentum kuantum say s l = 0 olan yaln z s orbitali oldu unu (1s), bir tane alt kabuk oldu unu belirtir. n = 2 olursa l; 0, 1 de erlerini al r. Bu ifade; 2. enerji dzeyinde a sal momentum kuantum say s l = 0 ve l = 1 olan 2s ve 2p orbitali oldu unu, iki tane alt kabuk oldu unu belirtir.
48

 Ayn ekilde n = 3 olursa l; 0, 1, 2 de erlerini al r (s, p, d orbitalleri). n = 4 olursa l; 0, 1, 2, 3 de erlerini al r (s, p, d, f orbitalleri).

s ORB TAL
l = 0d r. Her bir enerji dzeyinde bir tane s orbitali vard r. 1s orbitali en kk, 7s orbitali en byktr.

p ORB TAL
l = 1dir. p orbitali izimlerinde orta k s m bo b rak l r; nk s orbitalinin oldu u yerdir. p orbitalleri px, py ve pz olmak zere e ittir; bu p orbitalinin zde olduklar varsay l r. rne in; Hund kural na gre p2, px1 ve py1 anlam na gelmez, pz1 de olabilir. zde denilmesinin nedeni, px, py ve pz orbitallerinin ay rt edilememesidir.

d ORB TAL
l = 2dir. 5 e it d orbitali vard r. Bunlar; dx2y2, dz2, dxy, dxz ve dyz orbitalleridir.

ENERJ DZEY NDE BULUNAB LECEK EN FAZLA ELEKTRON SAYISI

Enerji dzeyinde bulunabilecek en fazla elektron say s , 2n2 forml ile hesaplan r; n enerji dzeyi numaras d r.

49

MANYET K KUANTUM SAYISI (ml)

Manyetik kuantum say s , ml ile gsterilir. Alt katmandaki orbital say s n , a a daki ba nt ile hesaplayabiliriz: ml (Alt katmandaki orbital say s ) = 2l+1 Verilen l de eri iin ml de eri; 2l+1 kadar farkl de er al r. A sal momentum kuantum say s l olan her bir kabukta, 2l+1 tana orbital yer al r. rne in; l, 1 ise tane p orbitali vard r. I = 0 olursa ml = 0 olur (s). I = 1 olursa (2 x 1) + 1 = 3 olur. Bundan dolay da ml = 1, 0,+ 1 de erlerini al r (px, py ve pz). I = 2 olursa (2 x 2) + 1 = 5 olur. Bundan dolay da ml = 2, 1, 0, +1, +2 de erlerini al r (dx2y2, dz2, dxy, dxz ve dyz ).

ENERJ DZEY NDE BULUNAB LECEK EN FAZLA ORB TAL SAYISI

Enerji dzeyinde bulunabilecek en fazla orbital say s , n2 formlnden bulunur; n enerji dzeyi numaras d r.

SP N KUANTUM SAYISI (ms veya me)

Elektronun davran n belirlemede kullan lan kuantum say s d r. Spin kuantum say s na, spin kuantum numaras da denir. Orbitaldaki her iki elektrondan birisinin saat ynnde, di erinin ise saat ynnn tersi istikametinde dnmesi gereklili i ile ilgili say lard r.

PAUL LKES veya PAUL DI ARILAMA LKES

50

 Her orbital en fazla 2 elektron al r. Bu iki elektronun kendi eksenleri etraf ndaki dnme hareketleri (spinleri) birbirine z tt r. Elektronlar n birbirini itmesi z t spinli dn le dengelenmi tir. Hidrojen hari, btn atomlarda birden fazla elektron vard r. Elektronlar, ayn ykl olduklar ndan birbirlerini iter. Bu durumda her iki elektrondan birisinin saat ynnde, di erinin ise saat ynnn tersi istikametinde dnmesi gereklidir ki; elektronlar n birbirlerini itmelerinin yan nda bir arada kalmalar da sa lanm olsun. Aynen yle de olmu tur. Z t spin, farkl ynde dn demektir. te, z t spinden dolay ortaya kan ve elektronlar bir arada tutmakla grevli bu kanuna Pauli d ar lama ilkesi denir. Baz kaynaklarda Pauli d ar lama ilkesi; Bir atomda ayn 4 kuantum say s na sahip birden fazla elektron bulunmaz; ba ka bir ifadeyle her bir elektron kendine zeldir, ba ka bir e i yoktur. eklinde de ifade edilir. 4 kuantum say s ; n, l, ml ve ms (me)dir. Pauli d ar lama ilkesi, bir ba ka deyimle; ki elektron ayn enerjiye sahip olamaz. eklinde de ifade edilebilir.

ORB TAL EK LLER N N ORTAYA IKI I

htimal hesaplar na gre elektronlar n arp ma ihtimalinin oldu u d nlm tr. Elektron, filan noktada bulunursa, oras s orbitalinin alan oldu undan dolay elektronlar arp abilir, madem arp m yor, demek ki orada bulunmuyor. gibi bir mant kla yola k larak her bir orbitale belli bir ekil biilmi tir. rne in; dz2 orbitali, ortada s orbitalinin varl ndan dolay simit eklinde varsay lm t r. Asl nda hem her bir ekilde olur hem de arp maz; arp mama sebebi bellidir. Bu ekiller zaten matematikseldir ve varsay md r; gzleme ba l de ildir.

DALGA FONKS YONU ORB TAL N EKL N

51

BEL RLER
Orbitalin ekirde e uzakl na gre radyal da l m e risi izilir. Orbital de i tike radyal da l m de i ir. D m noktas nda hi elektron yoktur. Tepe noktas , elektronun en ok bulunma ihtimalinin oldu u yerdir.

PERDELEME VE ETK N EK RDEK YK

Alt orbitallerin sttekini etkilemesine perdeleme denir. Perdelemeden dolay yk olarak d a yans mas , enerji dzeyi artt ka azal r. Bundan dolay , etkin ekirdek yk kavram ndan sz edilir. Perdeleme, etkin ekirdek yknde azalmaya neden olur. Aradaki elektronlar, ekirde in d taki elektronlar ekmesini perdeler. Perdelemenin etkisi, perdeleme sabiti ile belirtilir. Perdeleme sabiti, sigma ( ) harfiyle gsterilir. ekirdek yk, Z harfiyle gsterilir. Etkin ekirdek yk ise Z* veya Zetkin eklinde gsterilir. Zetkin = Z forml ile etkin ekirdek yk hesaplan r. Etkin ekirdek yk artt ka, atom yar ap klr. Konu iyonla ma enerjisiyle de alakal d r. EH = 1316,7 kJ/mol EHe = 2374,2 kJ/mol

SLATER KANUNU (KABUKLARDAK ELEKTRONLARIN PERDELEME SAB T NE KATKISI)

Hangi elektronun ekirdekten ne kadar etkilendi i, Slater
52

kanunuyla ifade edilir. Ancak kanunun yetersizlikleri vard r. Baz noktalar tam a klanamamaktad r.

SLATER KANUNUNUN YETERS ZL KLER

1. yetersizlik: s ve p ayn derecede etkilenir gzkyor. Asl nda yle de ildir. 2. yetersizlik: s, p, d ve f orbitallerinin her bir enerji dzeyinde ayn perdelemeyi yapt d nlyor; farkl olmas gerekir.

G RG NL K
ekirde e yak n olabilmeye girginlik denir. ekirde e yak n olan elektronun girginli i daha fazlad r. rne in; ekirde e 3s 3pden, 3pde 3dden daha yak nd r. Bundan dolay elektronlar n girginliklerini 3s > 3p > 3d eklinde ifade edebiliriz. ekirdeke en ok ekilen 3sdir. Girginli i fazla olan n perdelemesi azd r.

ELEKTRON l DE ER YKSEK OLANDAN KOPAR

Kresel simetri gsteren orbitaldeki elektronlar koparma daha fazla enerji gerektirir; bu nedenle de elektron kresel simetri gstermeyenden kopar. Ba ka bir deyimle l de eri yksek olandan kopar. 10 4s2 4p2 32Ge:[Ar] 3d
+1 32Ge :[Ar]

3d10 4s2 4p1

Daha basit bir ifadeyle; atom elektronunu 4sden de il, 4pden verir. 4s elektronlar , ekirde e 4p elektronlar ndan daha yak nd r; bu nedenle daha gl ekilir. Bundan dolay da
53

elektron 4pden verilir. Elektron l de eri yksek olandan kopar. kanunu zaten bu mant ktan hareketle ifade edilmi tir.

KRESEL S METR
Bir atomun elektron dizili indeki en son orbitalin tam dolu ya da yar dolu olmas atoma kresel simetrik durum kazand r r. Bu hldeki atom daha kararl d r. 2 4 24Cr:[Ar] 4s 3d olmas beklenirken; 1 5 eklindedir. 24Cr:[Ar] 4s 3d 2 9 29Cu:[Ar] 4s 3d olmas beklenirken; 1 10 eklindedir. 29Cu:[Ar] 4s 3d

PARAMANYET K MADDELER
ayet He atomundaki iki elektron da ayn spine sahip olsalard , bunlar n net manyetik alanlar n n birbirlerini glendirmesi gerekirdi. Byle bir elektron dzeni de He atomunu paramanyetik yapard . Paramanyetik maddeler, e le memi elektrona sahiptirler ve m knat s taraf ndan ekilebilirler. Bir bile i in paramanyetik olmas iin bile i i olu turan atomlar n son yrngelerinde toplam elektron say s tek olmal d r. rne in; NF paramanyetiktir. Lewis yap s yaz l rsa N atomunun son yrngesinde ba olu turmayan elektron, yani tek say da elektron oldu u grlr.

D YAMANYET K MADDELER
Diyamanyetik maddeler, elektron spinleri e le mi olan maddelerdir. Bu e le meden dolay , manyetik etkiler birbirlerini yok eder. Buna tan ma gre, bir m knat s taraf ndan ok az itilen

54

maddeler diyamanyetik maddelerdir.

5. BA IL ATOM KTLES YAKLA IMI VE MOL KAVRAMI

ATOMUN YAPISI VE ZOTOP
Belirlenen ve tayin edilen yzdede her elementin do al izotopu vard r. rne in; 12C, 13C karbonun do al izotoplar d r. zotopu olmayan element yoktur. Sentetik izotoplar da vard r. Yan etkisi olanlar, sentetik izotoplard r.

KTLE SPEKTROMETRES ALET

Elementlerin izotoplar n n tabiattaki bulunma yzdeleri ve dolay s yla da ksurlu ve net olarak atom ktleleri, ktle spektrometresi aleti ile belirlenir.

SENTET K ZOTOPLARIN KULLANILMASI

Sentetik izotoplar, radyoaktiftir. Belirli bir dozaj geerse, kansere sebep olur. 60 Co sentetik izotopu, ambalajl g dalar n nlanmas nda kullan l r. I nlamadaki radyoaktif madde belirli bir limiti geerse, alet otomatik olarak durur. Bu amala eskiden 60Cs de kullan l rd , kanser riski fazla oldu undan art k kullan lmamaktad r.
55

14

C sentetik izotopu, a alar n ya n n tayininde kullan l rd , bulunan sonular n yanl oldu u belirlendi inden gnmzde terk edilmi tir. 99 Tc, 201Tl, 67Ga, 111In, 123I sentetik izotoplar , sintigrafi ekimlerinde kullan l r. 131 I ve 60Co sentetik izotopu, kanser tedavisinde kullan l r. Sentetik izotoplar bilimde hibir ekilde ve hibir alanda kullan lmamal d r. diyen ilim adamlar oktur. Kanserden ld. denilen hastalar n bir k sm kanserden de il, yapay izotoplar n yan etkisinden lmektedir. Sentetik izotop vb. ilalarla son derece riskli olan kanser tedavi yollar denenmektedir. Gelecekte bir k s m antikorlar n retilmesiyle kanser tedavisinde daha ba ar l olunacakt r. Sentetik izotoplar n ve radyoaktif nlar n kansere kar kullan m nmzdeki gnlerde terk edilecektir. Bylece hastalar gnmzn kanser ilalar n n lmcl bile olabilen yan etkisinden kurtulacak ve zarar grmeyeceklerdir. Kanser hastal , insanl n korkulu ryas olmaktan kacakt r.

NSAN VCUDUNDAK ATOMLARIN MR

Baz atomlar n birka saniyelik mrleri vard r. Her senede iki defa, derece derece ve yava yava ; insan vcudunun atomlar tazelenmektedir. Her bir ruh ka y l ya am ise; o kadar sene, insan bedenindeki atomlar komple yenilenmektedir. 56 senede insan n btn atomlar de i mektedir.

ATOMLARIN YARI I (ATOMLAR CANLI MIDIR?)

Bitki, hayvan ve insan olmak zere grup canl varl k vard r. Canl l kla, atomun canl l aras nda do rudan bir ili ki yoktur. Her bir cans z atom; canl olan insan, hayvan, hatta bitki cismine
56

girince, orada deta canl l k kazan r. Bu canl bnyeler, cans z atomlar iin bir nevi misafirhane, k la ve okul gibidir. Burada bir talim ve terbiye yar ndad rlar. Bu yar ; btn atomlar n hayat sahibi oldu u bir yerde bulunabilmek iindir. Bu dnyada madde olarak atom ve atom alt parac klardan var edildik. Ancak btn atomlar n hayat sahibi oldu u teki dnyadaki varl m z n zellikleri hakk nda kesin ve net konu maktan ka nmal y z. Orada insan, atom ve atom alt parac klar n tesinde bir maddeden veya atom ve atom alt parac klara esas te kil edecek olan daha farkl bir maddeden var edilebilir. Sonraki hayatta insan varl n olu turan yap ta lar na madde denilebilece i de asl nda bizce mehuldr. Asl nda atomlarda hayat yoktur. Atomlar hayata mazhar* olmak iin benzersiz ve insanda hayret uyand ran tav rlardan geerler. (mazhar*: Bir eyin grnd , a a kt yer.) Hayat e itlerinin en basiti bitki hayat d r. Bitki hayat n n ba lang c , ekirdekte ve tohumda hayat d mnn uyan p a lmas d r.

ATOMLARIN HAREKET
Cesedimiz, atomlardan olu ur. Cesedimiz, ruhumuzun evidir; elbisesi de ildir. nsan vcudundaki atomlar n belli bir mr vard r. Organizmadaki atomlar, srekli de i mektedir. Vcudun de i tirilmesi ve devam iin; y k lan, at lan atomlar n yerini dolduracak, onlar gibi al acak yeni atomlar laz md r. Yeni atomlar n insan vcuduna gelmesi iin e itli bile iklere ihtiya vard r. Bu bile ikler, al nan g dalarla sa lan r. G dalarla al nan bile iklerdeki atomlar, giden atomlar n yerine da t l r. rne in; kalsiyum kemiklere, demir kana, flor di e, kkrt saa, fosfor beyne gider. Beyinde len bir fosfor atomunun yerine gelen fosfor atomu; topraktan bitkiye, bitkiden hayvana, hayvandan insana, yenilen
57

g dalar ile gemi ve sonunda da beyne sevk olunmu tur. Fosfor atomu bu yolculu unda hangi eye girmi ise; gryormu as na, duyuyormu as na, biliyormu as na muntazam hareket edip ve sonuta gerekli oldu u yerine ve hedefine giderek, rne in; beyne girmi , oturmu ve al mas na ba lam t r. Bu bize, ba lang ta, o fosfor elementinin; hangi ki inin beyni iinse, o ki i iin planl oldu unu gsterir. Her adam n aln nda r zk yaz l d r. bilimsel bir gerektir. Atomlar, vcudun her paras n n gereksinimlerine gre nceden belirlenmi bir kanun ile pay edilir ve bedenin her taraf na apa k bir nizam ile dzenli, srekli ve dzgn bir biimde da t l r. Atom, hangi yere girerse, o yerin nizam na boyun e er; hangi tavra getiyse, onun zel kanunuyla i yapar ve hangi tabakaya misafir gitmi ise, muntazam bir hareket ile sevk edilmi tir. Tesadf idam edilmi tir. Hibir ey rastlant de ildir. Atomlar n hareketi bo u bo una de ildir. Kendilerine uygun bir ykselme iindedirler: Elementteki atomlar maden derecesine, madendeki atomlar bitki hayat tabakas na, bitkideki atomlar hayvan n otlanmas sonucu hayvan mertebesine, hayvandaki atomlar insan n beslenmesiyle insan hayat makam na, insan n vcudundaki atomlar da szle szle safla arak beynin ve kalbin en ince ve kritik yerine karlar. Canl lar n ekirdek ve tohumlar ndaki atomlar, a aca bir ruh hkmne geer. A ac n btn atomlar iinde bir k s m atomlar n bu dzeye kmalar , o a ac n hayata sahip olmas ve hayata hizmet etmesi gibi nemli grevleri yerine getirmesiyle anla l r. Atomu aksiyona sevk eden yerinde duramamas d r ve evkidir.

ATOMUN YAPISINDA EK RDEKTEK ENERJ Y FORMLE EDEN ALBERT E NSTE N (ELBIRT AYNSSTAYN)IN HAYATI
58

VE BAZI ZDEY LER Albert Einstein (18791955)

1905 y l nda atomun yap s yla ilgili izafiyet (rlativite=grelilik) teorisini ortaya koydu. 1921de Nobel dl ald . Yapay einsteinium elementine Albert Einsteindan dolay bu isim verilmi tir. Einsteinium elementinin atom numaras 99dur ve Es sembolyle gsterilir. Einstein atomu bir canavara kapt rd n ancak Hiro ima ve Nagazakinin yerle bir olmas ndan sonra anlayabilmi tir. A layarak Japonyal bilgin dostundan zr dilemi tir. Nkleer enerji, Bat l lar n elinde ak l ve vicdan n kontrolnden kt iin Japonyada dev ehirlerin yerle bir olmas na, binlerce insan n lmesine sebep olmu tur. Gnmzde de atom bombas , tehdit ve tedbir unsuru olarak de i ik ellerde tutulmaktad r. Bu bak mdan insan unsurunun iyi e itilmesi gerekir. Ak l ve d nce prensipleri zerine oturtulan fen ve teknik; beraberinde, insanl d nme ile kalp ve vicdan duyarl l n da getirebilmelidir. Maddenin dalga zelli i ile ilgili sper sicim teorisi veya uluslararas ismiyle superstring teorisi 1915 y l nda Einstein taraf ndan ke fedilen bir teoridir.

Albert Einstein (Elb rt Aynsstayn) n Me hur Olmu Szleri

Dinsiz ilim kr, ilimsiz din de topald r. ( limsiz din topal, dinsiz ilim ise krdr.)
59

Albert Einstein Kinat n yarat c s na olan inan, ilmi ara t rman n en kuvvetli ve en asil muharrik (tahrik eden, harekete geiren) gcdr." Albert Einstein

ATOMUN YAPISIYLA LG L KE F YAPAN CAB R B N HAYYAN IN HAYATI CAB R B N HAYYAN (721805)

Horasanda do du. Kufede vefat etti. Kimya ilminin babas d r. Trk bilim adam d r. Byk dahidir. Dnemin en byk ilim merkezlerinden Harran niversitesinin rektrdr. Ad Latinceye Geber diye gemi tir. Cabir bin Hayyan n ba ta kimya olmak zere t p, fizik, astronomi, matematik, felsefe ve e itim alanlar nda ok hizmetleri olmu tur. Bunlar n iinde phe yok ki en nemlisi atomla ilgili bulu udur. Yunanl bilginler maddenin en kk paras na, blnemeyen en kk parac k anlam na gelen atom demi lerdi. slam bilginleri, bu kelimeyi o zaman n bilim dili olan Arapaya evirirken cz layetecezza dediler. Cz layetecezzan n di er ad cz ferttir. Hem atom hem de molekl yerine kullan labilir. Cabir bin Hayyan ise Yunanl lar n atomun paralanamayaca yolundaki teorilerine kar kt . Bu konuda gerek mahiyeti as rlar sonra anla labilecek farkl gr ortaya koydu. Gnmz dnyas nda, atomla ilgili ilk al malar n ngiliz kimyager John Dalton (17661844) taraf ndan yap ld , uranyumun ekirde inin paralanabilece i fikrinin de 1944
60

Nobel Kimya dl sahibi Alman kimyac Otto Hahn (1879 1968) taraf ndan ortaya at ld fikri yayg nd r. Hlbuki onlardan 1000 y l nce ya am olan Mslman kimyac Cabir Bin Hayyan n a a daki szleri asr m z n ilim adamlar n dahi hayrete d recek mahiyettedir: Maddenin en kk paras olan cz layetecezzada yo un bir enerji vard r. Yunan bilginlerinin iddia etti i gibi bunun paralanamayaca sylenemez. O da paralanabilir. Paralan nca da ylesine bir enerji meydana gelir ki Ba dat n alt n stne getirebilir. Bu, Allah n bir kudret ni an d r.

ATOMUN YAPISI N TES NDE SOSYAL ALANDA KULLANILAN K MYA KEL ME VE DEY MLER
ATOM PARASI A IRLI I En kk miktar anlatmak iin kullan lan bir deyimdir. Atom paras a rl ndaki iyili in de ktl n de kar l mutlaka verilir. MERKEZKA (AN L MERKEZ) KAI Geriye dn n ok zor oldu u ka lara merkezka (anil merkez) ka denir.

ATOMUN YAPISIYLA LG L SYLEM HATALARI

Her elementin yap ta atom de ildir. Yap ta molekl olan elementler de vard r. Bunlara element moleklleri denir. Element tan m nda; ayn cins atomdan olu an saf madde derken izotoptan sz etmelidir; nk her bir ayn cins atomun farkl izotopu vard r; bu ynden farkl atom olmaktad r. Her bile i in yap ta molekl de ildir. Yap ta formlbirim
61

olan bile ikler de vard r. Bile ik diyebilmemiz iin farkl cins atomlar n kimyasal yolla birle mesi gerekir. Ayn cins atomlar n kimyasal yolla birle mesinden olu an element moleklleri, elementtir; bile ik de ildir.

62

2. N TE: PER YOD K S STEM

N TEN N KONU BA LIKLARI
1. Periyodik Sistemin Tarihesi 2. zelliklerde Periyodik De i im 3. Elementlerin zellikleri

1. PER YOD K S STEM N TAR HES

MENDELEEV (MENDELYEF) N PER YOD K S STEM
Kimya bilgini Mendeleev (Mendelyef), elementleri bir arada gsteren bir cetvel yapm ve buna periyodik sistem ad n vermi ti. Elementleri ktle numaralar na gre s ralam t . O zamanlar henz daha btn elementler ke fedilmedi inden periyodik sistemdeki hanelerin hepsi dolu de ildi, bir k sm bo duruyordu. Mendelyef, ileride bo hanelerin ileride dolaca n d nyordu. Bo b rakt yerlerdeki elementlerin baz zelliklerini de belirtmi ti. Mendelyef, syledi i zelliklere uygun olarak eksik elementlerin bulunup daha sonra bo kalan yerlere yerle tirilece ini biliyordu. Mendelyefin cetveli bu durumuyla
63

bile ileride bulunacak btn elementlerin ktle numaralar n , zelliklerini daha bulunmadan ortaya koyuyordu. Daha sonra ke fedilenler aynen Mendelyefin dedi ine uygun olarak ortaya kt . Hibir kimse Mendelyefe Nereden biliyorsun da element henz daha bulunmadan, elementi grmeden elementin atom ktlesini, periyodik sistemdeki yerini, zelliklerini belirtiyorsun, byle samal k olur mu? demedi, diyemezdi de nk bu, kinatta gzlenen nizam n gere iydi.

MSLMANLARIN BULDU U ELEMENTLER

Alkali kelimesi, Arapa el kali kknden tremi tir. Arapada lgat manas bazik olan madde demektir. Kalevi de denir. Cabir bin Hayyan, potasyuma zelli ine uygun kalium ad n vermi tir. Potasyum, bazik zellikte bir elementtir. Kalium, kalevi zelli e sahip madde anlam ndad r. Kalevi kelimesinin Latincesi olan kalium szc Arapadan Latinceye gemi tir. Mslmanlar n buldu u elementler 800l y llara rastlar. 10 kadar elemente ismini Mslmanlar koymu tur.

IUPACIN PER YOD K S STEMDE SON DE KLER

1994 y l nda ald bir kararla IUPAC, A ve B gruplar olarak isimlendirmeyi kald rd . Gruplara 1den 18e kadar numara verdi. Gei dnemi olarak 10 senelik sre ierisinde her ikisini de kullanma karar ald . Yeni retilecek elementlerin ismini belirledi: Kural olarak; rakamlar n Latinceleri birle tirildikten sonra sonuna ium eki ekleniyor. LAT NCE RAKAMLAR 0 nil

64

1 un 2 bi 3 tri 4 quadr 5 pent rne in; 205 atom numaral elementin ad binilpentium olacak.

IUPAC
Uluslararas Temel ve Uygulamal Kimya Birli i The International Union of Pure and Applied Chemistry

GRUPLARIN BA LICA ZEL ADLARI

1. GRUP: Alkali metaller 2. GRUP: Toprak alkali metaller 5. GRUP: Piniktojenler (Bo anlar) 6. GRUP: Kalkojenler (Kaya olu turanlar) 7. GRUP: Halojenler (Tuz yapanlar) 8. GRUP: Soy gazlar veya asal gazlar veya 0 grubu elementler

2. ZELL KLERDE PER YOD K DE M

ATOM YARIAPI
Heisenberg, yar ap 2r/2 = r olarak d nm tr. Kat maddeler iin x nlar yla kristal lmne dayanan r (atom yar ap ) tayin cihaz geli tirilmi tir. yonik bile iklerde koordinasyon say s na gre yar ap de i ir. Koordinasyon say s artt ka yar ap byr.
65

 Ayn periyotta soldan sa a do ru gidildike atom yar ap klr. Ba ka bir ifadeyle etkin ekirdek yk artt ka atom yar ap klr.

ATOM YARIAPI SORULARI

RNEK: 11Na, 4Be ve 12Mg atomlar n n yar aplar n bykten k e do ru s ralay n z. ZM: Na, Mg, Be

YONLA MA ENERJ S
M(g) M+(g) + e E1 Elektron koparmak, elektronu sonsuza gtrmek demektir. E hep + (pozitif) de erdir. Ayn periyotta soldan sa a do ru gidildike iyonla ma enerjisi, iki yer istisna olmak zere artar: 1A <3A <2A <4A <6A <5A <7A <8A Tm elementler iin say sal de er olarak en kk, 1.iyonla ma enerjisidir. Sonra s ras yla 2.iyonla ma enerjisi, 3.iyonla ma enerjisi, 4.iyonla ma enerjisi, 5.iyonla ma enerjisi, 6.iyonla ma enerjisi ve 7.iyonla ma enerjisi gelir. Bir elementin en yksek iyonla ma enerjisi, ayet varsa 8.iyonla ma enerjisidir: E1 < E2 < E3 < E4 < E5 < E6 < E7 < E8 Ayn grupta yukar dan a a ya do ru inildike iyonla ma enerjisi azal r. yonla ma enerjisi verilen bir elementin grubu, de erlik elektron say s ve de erlik orbitalleri bulunabilir.

YONLA MA ENERJ S SORULARI

RNEK: 7N, 4Be ve 10Ne elementlerinin elektropozitifli ini bykten k e do ru s ralay n z. ZM: Be, N, Ne
66

 RNEK: 18Ar, 11Na, 17Cl ve 13Al elementlerini artan iyonla ma enerjisine gre s ralay n z. ZM: 11Na, 13Al, 17Cl, 18Ar RNEK: A a daki iyonla ma enerjilerinden hangisi en byktr? A. Rbun ikinci iyonla ma enerjisi B. Mgun ikinci iyonla ma enerjisi C. Baun nc iyonla ma enerjisi D. Alun nc iyonla ma enerjisi E. Mgun nc iyonla ma enerjisi ZM E. Mgun nc iyonla ma enerjisi RNEK: A a daki dizilimlerden hangisi iyonla ma enerjilerindeki azal do ru olarak gstermektedir? A. F> O> N> C> B> Be> Li B. F> N> O> C> Be> B> Li C. Li> Be> B> C> N> O> F D. F> O> B> C> Be> N> Li E. N> O> F> B> Li> Be > C ZM B. F> N> O> C> Be> B> Li

ELEKTRON AF N TES (ELEKTRON LG S )

Elektron afinitesi, rg enerjisini hesaplarken gereklidir. F(g) + e F(g) E = +337 kJ/mol Denklem s veren bir reaksiyon denklemidir ( H = 337 kJ/mol). Hesaplarda H kullan lacakt r. Ba ka bir ifadeyle tabloda verilen E de erlerinin ters i aretlisi d nlecektir. Elektron afinitesi, gaz durumundaki bir atomun bir elektron almas s ras nda olu an enerji de i iminin ters i aretlisidir.

67

 Elektron afinitesi en yksek element flor de il klordur. Flor, ba elektronlar n ekme kabiliyeti en yksek olan elementtir; buna ra men elektron ilgisi azalt lm t r; bu nedenle de klor kadar bile i i yoktur; zaten sentetik baz flor bile iklerinin kanserojen oldu u ve deodorant ve so utuculardaki flor bile i inin ozon tabakas n inceltti i bilinmektedir. Flora yak n elementlerde elektron ilgisi entalpi olarak d nlrse; elektron al nd ndan dolay enerji a a kar, entalpi de ( H) eksi olur.

ELEKTRONEGAT FL K
Elektronegatiflik enerji de ildir. Elektronegatifli i, Pauling, kimyasal ba enerjilerinden yararlanarak hesaplam t r. Linus Carl Pauling ABD'li kuantum kimyageridir (19011994). Kitaplardaki Pauling elektronegatifli idir. Mulliken elektronegatifli i daha hassast r. Robert Sanderson Mulliken (18961986) ABD'li kuantum fizikisi ve kimyageridir. XM = ( E + E) XP = 1,35 XM 1,37 Gl elektronegatifler; yksek elektron ilgisi olan ve yksek iyonla ma enerjisine sahip bulunan elementlerdir (Mullikenin tan m ). Elektronegatifli in birimi yoktur. Bile i i olu turan elementlerin elektronegatiflikleri ars ndaki fark 1,7 ve 1,7den daha yukar ysa bile ik iyonik karakterlidir. Bile i i olu turan elementlerin elektronegatiflikleri aras ndaki fark 1,7den azsa bile ik kovalent karakterlidir. Elektronegatifli i en yksek element flor, en d k element ise fransiyumdur. Elektronegatifli in z dd elektropozitifliktir (Elektronegatiflik x Elektropozitiflik). Elektropozitiflik, elektronun d ar dan zorla al nmas d r.

68

Elektropozitifli e ait reaksiyon, endotermik reaksiyondur.

ALFREDROCHOV ELEKTRONEGAT FL
XAR = 0,359 Z*/r2 + 0,744 Etkin ekirdek yk fazla olanlar n elektronegatifli i daha yksektir. Flora yak n elementler iin d nld nde elektronegatiflik, yar apla ters orant l d r. Alfred 18851964 tarihleri aras nda, Rochov ise 18931946 tarihleri aras nda ya ayan kimya ilmine hizmet eden bilim adamlar d r.

B LE KLER N SINIFLANDIRILMASI
1 AS TLER 2 BAZLAR 3 OKS TLER 4 TUZLAR

HAYATIMIZDAK DO AL NORGAN K AS TLER

HCl (Hidroklorik asit): Mide asididir. H2CO3 (Karbonik asit ): Do al maden sodalar nda en ok oranda bulunan maddedir.

HAYATIMIZDAK YAPAY NORGAN K AS TLER

HCl (Hidroklorik asit): Tuz ruhu ad yla bilinen ve temizlikte do rudan kullan lan madde, % 36l k deri ik HCl (hidroklorik

69

asit)tir. S v olup yo unlu u 1,16 g/mLdir. Fayans, ta vb. slak zeminde, a r kirleri temizlemek iin kullan l r. Tuvaletlerde de kullan lmaktad r; fakat sa l a zararl d r. H3PO4 (Fosforik asit): Kolalarda bulunur. H2CO3 (Karbonik asit): Me rubatlarda bulunur. H2SO4 (Slfrik asit): Akde kullan lan s v d r. HNO3 (Nitrik asit): Kezzap da denir. Nitrat gbresinin elde edilmesinde kullan l r. TNT (trinitro toluen) ve nitro gliserin (dinamitin esas maddesi) patlay c lar n n imalinde nitrik asit gereklidir. H3BO3 (Borik asit ): Alerjik gz ka nt lar nda borik asit zeltisi kullan l r. Borik asit, beyaz toz hlinde kat bir bile iktir. Borik asit yapay bir bile iktir. Ktahya Emette bulunan Eti Maden letmeleri Genel Mdrl ne ait devletin borik asit fabrikas nda, yine Emette kar lan bor cevherinden borik asit elde edilmektedir. Bor, en ok borik asit olarak ihra edilmektedir. Borik asit, pek ok sektrde yayg n olarak kullan lmaktad r.

AS T YA MURU
SO2 + O2 SO3 + H2O SO3 H2SO4

Filtresi olmayan fabrika bacalar ndan kan SO2 gaz ; havadaki O2 ile birle ir, SO3 gaz olu ur SO3gaz ; ya mur ya d nda H2O ile birle ir. Asit ya muru ad yla bilinen H2SO4 meydana gelir.

70

HAYATIMIZDAK BAZLAR
Ca(OH)2(k): Snm kiretir. Yaln z kire denince de snm kire anla l r. Ca(OH)2(suda): Kire suyu, kalsiyum hidroksitin doymam doymu zeltisidir. CO2 gaz n n ay rac d r. Ca(OH)2(sspansiyon): Badana yap m nda kullan lan kire bulamac d r. KOH: Potas kostik ismiyle bilinin maddedir. Gbre ve arap sabunu yap m nda kullan l r. NaOH: Kostik ad yla bilinir. Sabun imalinde ve ye il zeytinleri 5 6 gnde sarart p piyasaya srmek iin katk maddesi olarak kullan l r. Mg(OH)2(k) ve Al(OH)3(k): Antiasit mide pastilleridir. NH3 (Amonyak): Gbre yap m nda kullan l r. Amonyak, o u temizlik malzemesinin bile imine girer. % 25lik olan deri ik amonyak 510 misli seyreltildikten sonra do rudan temizlik maddesi olarak koltuk, d eme, hal temizli inde ve kuma lekelerinin kar lmas nda kullan l r. Gm e yalar da amonyakla temizlenir. Amonyak, yksek s cakl k ve bas nta retilir. N2 + 3H2 2NH3 + 22 kcal veya

AS TL K VE BAZLIK VARDIR, AS T VE BAZ YOKTUR

Asitlik ve bazl k kimyasal bir zelliktir. pH 7den kk diye her maddeye asit, pH 7den byk diye
71

de her maddeye baz denmez. rne in; Sabun bazd r., NH4Cl asittir. gibi sylemler yanl t r; nk ikisi de tuzdur. Sabun, bazik zelliktedir. NH4Cl asidik zelliktedir. Bununla beraber asitbaz denince HCl, NH3 vb. sadece baz maddeler de anla l r.

SULU ZELT LERDE AS T BAZ TANIMLARI

ARHEN US AS T BAZ TANIMI: Suda zndklerinde H+ katyonu veren maddeler asit, OH anyonu veren maddeler baz olarak tan mlan r. LOWRY BRONSTED AS T BAZ TANIMI: H+ iyonu (proton) verebilen maddelere asit, H+ iyonu alabilen maddelere de baz denir. LEW S AS T BAZ TANIMI: Bir elektron ifti alabilen maddeler asit, bir elektron ifti verebilen maddeler baz olarak tan mlan r.

AS TLER VE BAZLARLA LG L SYLEM HATALARI

Bir maddenin baz olmas iin yap s nda (OH) bulunmas

gerekmez. rne in; NH3(g), (OH) iermedi i hlde bazd r.

Asit olmas iin de suya H vermesi gerekmez. rne in; CH3COOH(s), su olmadan da ortama H verir.
+

SOSYAL ALANDA KULLANILAN AS TLERLE ALAKALI K MYA KEL ME VE DEY MLER

Baz hadiseler; sap ile saman n birbirinden nas l ayr ld turnusol k d gibi gsteren nemli olaylard r. n bir

72

OKS TLER
Oksijenin yan nda tek cins elementin bulundu u (OF2 hari) bile iklerdir. 1 AS T OKS TLER (AMETAL OKS TLER) Ametallerin oksijence zengin oksitlerine denir. rne in: CO2, NO2, N2O5, SO3, SO2. Asit oksitlerin suyla tepkimelerinden asitler, bazlarla tepkimelerinden tuz ve su olu ur. 2 BAZ K OKS TLER (METAL OKS TLER) Metallerin oksitlerine denir. rne in: Na2O, CaO, Li2O. Bazik oksitlerin suyla tepkimelerinden bazlar, asitlerle tepkimelerinden tuz ve su olu ur. 3 NTR OKS TLER Ametallerin oksijence fakir oksitlerine denir. rne in: CO, NO, N2O. Ntr oksitler; suyla, bazlarla ve asitlerle tepkime vermezler. Oksijenle yanarak asidik oksitlerine dn rler. 4 ANFOTER OKS TLER Anfoter metallerin oksitlerine denir. rne in: Al2O3, Cr2O3, ZnO, PbO, SnO. Anfoter oksitlerin bazlar ve asitlerle tepkimelerinden tuz ve su olu ur. Suyla tepkime vermezler. 5 PEROKS TLER Oksijenin 1 de erlikli oldu u oksitlerdir.1A ve 2A grubu metallerinin peroksitleri vard r. rne in: Na2O2, Li2O2, H2O2, K2O2, CaO2, MgO2, BaO2. Peroksitler s t ld klar nda normal oksitlerine dn r. H2O + 1/2O2 H2O2 + s

73

 6 B LE K OKS TLER Birden ok de erlik alan metallerin birden ok de erli inin bir arada bulundu u oksitlerdir. rne in: FeO. FeO2 Fe3O4 PbO. PbO2 Pb2O3 PbO. Pb2O3 Pb3O4

TUZLAR
Anyon ve katyon ieren, suda genelde znebilen, suda znd nde veya s v hlde elektri i iletip kat hlde iletmeyen, oda artlar nda kat hlde bulunan maddelerdir.

TUZ E TLER
1 AS D K TUZ Kuvvetli asitle zay f bazlar n tepkimesinden olu an veya yap s nda H+ iyonu (NaHSO4) bulunduran tuzlard r. 2 BAZ K TUZ Kuvvetli bazlar n zay f asitlerle tepkimesinden olu an veya yap s nda (OH) iyonu bulunduran tuzlard r (MgOHCl). 3 NTR TUZ Denk kuvvetlerde asit ve baz n tepkimesinden olu an tuzlard r. 4 FT TUZ KAl(SO4)2 K+ + Al+3 + 2SO42 5 KOMPLEKS TUZ Fe3[Fe(CN)6]2 3Fe+2 + 2[Fe(CN)6]3

74

3. ELEMENTLER N ZELL KLER

PER YOD K S STEMDEK BAZI ELEMENTLER N ELEMENTEL HLDE KEN ZELL KLER VE NEML KULLANIM ALANLARI
H2 (H DROJEN): S v hidrojen roket yak t d r. H2 gaz ; margarin elde edilirken s v ya lar n doyurulmas i leminde, uan balonlarda, NH3 (amonyak), HCl (hidroklorik asit) ve CH3OH (metil alkol) bile iklerinin sentezinde kullan l r. Havan n hacimce % 0,00005i hidrojendir. Pb (KUR UN): Matbaac l kta, at lar n kaplanmas nda, boru, halat, ak ve boya yap m nda kullan l r. Lehim; kur un ve kalay kar m d r. Sama; kur un ve arsenik kar m d r. Matbaa harfi; kur un, kalay ve antimon kar m d r. Zn ( NKO): Pirin ala m nda inko ve bak r vard r. at kaplamalar nda, otomobil endstrisinde, kaplamac l kta ve boyar madde retiminde kullan l r. Ti (T TANYUM): lk olarak titan uydusunda ke fedildi inden bu isim verilmi tir. T pta beyin tmrlerinin tedavisinde, gdml mermi ve uak gvdesi imalinde, uydu al c lar n sapt rmada ve a nmayan balata retiminde kullan l r. Titanyum ile krom kar m ndan olu an ala mdan, elektrik israf n n olmad elektrik kablosu yap m nda faydalan l r.

75

 W (VOLFRAM VEYA TUNGSTEN): Ampullerin iindeki teller volframd r. I2 ( YOT): Tentrdiyot; I2 (iyot) ve KI (potasyum iyodr)n C2H5OH (etil alkol)deki zeltisidir. Radyoaktif izotopu, hipertiroidizimde kullan l r. P (FOSFOR): K rm z fosfor, kibrit retiminde kullan l r. Ne (NEON) VE Ar (ARGON): Floresanl lambalarda tplerin iine bu gazlar doldurulur. Havan n hacimce % 0,0012si neon, % 0,94 ise argondur. Bi (B ZMUT), Po (POLONYUM), At (ASTAT N), Rn (RADON), Fr (FRANS YUM), Ra (RADYUM), Ac (AKT NYUM), Th (TORYUM), Pa (PROTAKT NYUM), U (URANYUM): Radyoaktif elementlerdir. Enerji retimi ve n elde edilmesinde kullan l r. Sn (KALAY): Teneke, kalaylanm sacd r. Sac, ince demirelik rndr. Bronz (tun) ala m ; kalay ve bak r n kar m d r. Lehim; kur un ve kalay kar m d r. Matbaa harfi; kur un, kalay ve antimon kar m d r. Mn (MANGAN): Sert elik imalinde kullan l r. Panzer paletleri, manganl eliktir. Madeni para ala m nda da, mangan metali de vard r. Pt (PLAT N): Platin tel ve platin elektrot gibi laboratuvar aralar nda, tak yap m nda, sanayide s v ya lardan hidrojenlendirmeyle margarin elde edilmesinde katalizr olarak, cerrahide ve di protezlerinde kullan l r. Cu (BAKIR): Elektrik kablosu, mutfak arac , elektrot ve ss e yas yap m nda kullan l r. Bronz (tun) ala m ; kalay ve

76

bak r n kar m d r. Pirin; bak r n inkoyla olan ala m d r. Bak r n erime noktas d ktr. Bu nedenle bak r n eritilmesi eskiden beri nem kazanm t r. Bak r, do ada elementel hlde bulunan be metalden birisidir. Bak r, korozyona kar dayan kl bir metaldir. Bu say lan zelliklerinden dolay ; eskiden beri, hatta gnmzde de bak rdan faydalan lm t r. nsano lunun gemi ten gnmze medeniyette ilerlemesi ve maddi g ynyle nemli bir kalk nma elde etmesi; bak r n eritilmesi ile tel ve levha hline getirilmesi ile olmu tur. Si (S L SYUM): Kuvars, akik ta ve akmak ta silisyum kristalidir. Kuvars kristali, enerji verir ve tansiyonu dzenler. Btn akik ta lar stres ve gama iyi gelir. K rm z akik ta meni noksaniyetini tamamlar, kan dola m n dzenler. Mavi akik ta , d nce yetene ini geli tirir ve gzel konu may sa lar. Pembe akik ta , kt duygulara f rsat vermez ve sempati kazand r r. Mor akik ta , ametist olarak bilinir. Cr (KROM): elik retiminde ve kaplamac l kta kullan l r. Hg (CIVA): Termometre yap m nda, bile ik elde edilmesinde, barometre retiminde, c va buharl lamba imalinde kullan l r. Amalgam ala m , di hekimli indeki di dolgu maddesidir; c va ve gm ten olu ur. Ni (N KEL): Paslanmaz elik retiminde, madeni para yap m nda kullan l r. Magma; erimi demir ve erimi nikeldir. S (KKRT): Tar msal mcadelede ve aklerin s v s olan slfrik asit retiminde kullan l r. O2 (OKS JEN): Havan n hacimce % 21i azottur; azot solunum maddesidir. Kaynak l kta ve elik endstrisinde kullan l r. Oksijenin allotropu O3 (ozon); havan n hacimce % 0,00006s d r.

77

Ozon tabakas , gne

nlar n n zarar n filtre eder.

Al (ALM NYUM): Otomobil, gemi, vagon ve uak yap m nda; elektrik ve kimya endstrisinde; mutfak aragerelerinin ve elektrikli ev aletlerinin imalinde kullan l r. Vagonlar, alminyum metalinden olmal d r; nk alminyum metali hafiftir. Vagonlara demir ta tmamal d r. Fe (DEM R): nsanl k, sosyal ya am nda demire ok muhtat r. n aat sektrnde, harp sanayisinde, otomotiv ve ula m alan nda demirelik endstrisinin nemi ok byktr. Mekanik, elektronik vb. her dalda kullan lan, her e it alet demirden yap l r. Demiri hamur gibi yumu atmak, tel gibi inceltmek ve ekil vermek, endstriyel kalk nman n asl , anas , esas ve kayna d r. Bu sebeple demirin nemine vurgu iin; Demir yerden km yor, gkten iniyor. denmi tir. Yerkrenin merkezi; erimi demir ve erimi nikel kar m d r. Os (OSM YUM): Kaliteli tkenmez kalemlerin ucu osmiyumdur. N2 (AZOT): Havan n hacimce % 78i azottur. Azot; amonyak ve nitrik asit retiminde kullan l r. Th (TORYUM): nmzdeki y llarda nkleer reaktrlerin yak t toryumdur. Mg (MAGNEZYUM): Ala mlar uak, fze ve ev e yas yap m nda, ayr ca foto raf l kta fla olarak kullan l r. Kr (KR PTON) VE Xe (KSENON): Foto raf l kta, ok h zl hareket eden cisimlerin grntlenmesinde kullan l r. Havan n hacimce % 0,0001i kripton ve % 0,94 ise ksenondur. He (HELYUM): Uan balonlar n i irilmesinde kullan l r. Havan n hacimce % 0,000009u helyumdur.
78

 Rn (RADON): Kanser tedavisinde alfa kullan l r.

n kayna

olarak

C (KARBON): Kmr, elmas ve grafit olmak zere allotropu vard r. Kmr yakacak, elmas ziynet e yas , grafit ise elektrot ve kur un kalem ucu olarak kullan l r. U (URANYUM): Nkleer reaktrlerde hlen kullan lan yak tt r. A r da nda, Somada ve Van glnde uranyum yataklar vard r. As (Arsenik): A r metaldir. A r metallerin hepsi, hem kendileri hem de bile ikleri zehirdir. Kaynak sular nda bulunmazlar. Yer alt ndan gelen a r metal ieren sular Burdur gl, Ac gl gibi gllerde, a r olduklar ndan toplan rlar; yeryzne kamazlar. Di er sularla bulunan arsenik, evre kirlenmesi sebebiyledir. Halk aras nda z rn k ad yla bilinen madde arseniktir.

B (BOR)
Dnya bor rezervinin % 76s Trkiyededir. Bor madeninin retiminde ve ihracat nda Trkiye dnyada birinci s radad r. lkemizde en ok bor KtahyaEmette bulunmaktad r. Bolu tneli havalisinde de bor bulunmu tur. Bolu tneli yap m 15 sene srm tr. lkemizdeki bor retim merkezleri; Bal kesirBand rma, Bal kesirBigadi, Eski ehirK rka, BursaKestelektedir. Bor bile ikleri, hidrojen kayna d r. Bordan elde edilen hidrojen, yak t olarak kullan l r. Bor bile inin ierdi i hidrojen yak t yla al an arabalar vard r. Bunlara bor arabalar denir. Yine bor cevherindeki hidrojenin, hava oksijeniyle yanmas suretiyle al an bor pili ve bor reaktr de vard r. Borun yak t olarak kullan lmas , en nemli kullan m alan d r. Bu alanda, gelecekte

79

ok ileri geli melerin olaca tahmin edilmektedir. nemli bir di er kullan n alan da bor ala mlar d r. Borun elikle olan ala m elastikiyet kazan r. Bu zelli inden dolay 150 katl binalarda kullan l r. Uzay meki i yap m nda da bor kullan lmaktad r. LCD televizyon ekran yap m nda da bor kullan lmaktad r. Bor madeni 400 farkl alanda katk maddesi olarak kullan lmaktad r. Bor; cam, deterjan, seramik, s izolasyonu, ila, elektronik, tar m, sa l k, tekstil, cam vb. pek ok sektrde yayg n olarak kullan l r. Borun dnya fiyat n Trkiye belirlemektedir. Bor madeni Trkiye iin stratejik neme sahiptir, lkemizi ilerilere gtrecek bir kaynakt r. Bor, do ada genelde cevherleri hlinde bulunur. Nadiren elementel hlde de bulunur. Elementel haldeki kullan m alanlar ve yak t olarak kullan m asl nda ok daha nemlidir. e itli yntemlerle, do al bor bile i inden bor elementi elde edilir. Trkiyede bu retime henz ba lanmam t r.

BOR N N ZELLE T R LMED ? (BOR POL T KAMIZ)

Yak n bir gemi te Trkiyedeki bor rezervlerini uluslararas trstler ele geirmeye al t lar. zelle tirme gnlerinde bora talipmi gibi gzken yerli firmalar, yabanc lar n ta eronuydu. Bu ayak oyunlar ndan dolay bor zelle tirme kapsam ndan kar ld . Bor, Eti Maden letmeleri taraf ndan kar lmaktad r ve i lenmektedir. Eti Maden letmeleri, bir devlet kurulu udur. Bor madeni Trkiye iin stratejik neme sahiptir, lkemizi

80

ilerilere gtrecek bir kaynakt r.

Au (ALTIN)
Alt n, kad nlarda yksek ahlak n temini iindir. Alt n, hem erkekte hem de kad nda kad nl k hormonunu artt r r. Erkek ile kad n aras ndaki muhabbeti alt n, ayet kad n takarsa artt r r. Alt n n bak r ve gm ala mlar , alt n n yumu akl n gidermek iin retilir.

ALTIN REZERVLER M Z NEREDED R?

Alt n yataklar lkemizde Hatay ve Konyada bulunmaktad r. Bak r madeninin bulundu u her yerde alt n da kar l r. Bak r ile alt n, beraber bulunur. F rat nehri Murguldan gemektedir. Murgulda bak r madeni vard r. Henz bulunmasa da Murgulda alt n rezervi ara t rmalar srdrlmektedir.

ALTIN REZERV NDE DNYA DOKUZUNCUSUYUZ, KAYNAKLARIMIZI SPAT ETT M ZDE DNYA K NC S OLACA IZ
Dnyada tak olarak kullan lan 650 000 ton alt n n 65 000 tonu Trkiyededir F rat n suyu ekilince alt ndan alt n kaca sylenmektedir.

TOPRAKTAK ALTINI S YANR YNTEM YLE IKARTMAK ZARARLI MIDIR?

81

 Bergamada alt n n kart lmamas iin, uzun zaman yry yap ld . Necip Hablemito lu lmnden az nce siyanr yry nn bahane oldu unu a klam t . Bergamada alt n kar lmaya ba land . Senede 100 ton siyanr kullan l yor, tamam yok ediliyor. Bu sebeple evreye zarar olmuyor. lkemizde evreye ba ka sebeplerle at lan zaten 265 000 ton siyanr vard r.

S YANR YNTEM YLE ALTIN ELDE ED LMES NE A T K MYASAL REAKS YON DENKLEMLER
4Au + 8NaCN + 2H2O + O2 2Na + 2Au(CN)2 + Zn 4NaAu(CN)2 + 4NaOH 2Au + Na2Zn(CN)4

ALTININ AYARININ BEL RLENMES (ALTIN SAHTEC L N N NLENMES )

Cabir bin Hayyan; HCl formlyle gsterilen hidroklorik asidi (tuz ruhu), HNO3 formlyle gsterilen nitrik asidi (kezzap) elde etmi tir. Cabir bin Hayyan bu iki bulu undan ba ka bir de; 3 hacim deri ik HCl ile 1 hacim deri ik HNO3 kar m ndan olu an, gnmzde de btn dnyada kullan lan kral suyunu ke fetmi tir. Alt n, yaln z kral suyuyla kimyasal reaksiyona girer. Kral suyu, ba ka hibir elementle kimyasal reaksiyona girmez. Bu zellikten; hem alt n n saf olup olmad n n anla lmas nda hem de alt n ala mlar ndaki alt n n yzde bile im miktar n n bulunmas nda (alt n n ayar n n tayini) yararlan l r. Alt n n safl n n belirlenmesi ve zellikle sahtecili in
82

nlenmesinde gnmzde de kullan lan drt i lem basama olan en yayg n ve nemli bir yntemdir. Birinci basamakta; alt n yzdesi tayin edilmek istenen metal kar m ndan olu an bile imden (ayar ndan veya sahteli inden phe edilen alt n) hassas tart m al n r. kinci basamakta; zerine kral suyu ilave edilir. Kral suyuyla, yaln z alt n kimyasal reaksiyona girdi inden yaln z alt n n bile ikleri olu ur; gm , bak r, nikel, inko gibi alt nla beraber bulunmas muhtemel olan metallerin bile ikleri olu maz. Alt n ykseltgenmi ; di er metaller ise kimyasal reaksiyona girmemi olur. nc basamakta ise; ikinci basamakta olu an alt n bile i indeki alt n katyonu, tekrar s f r de erlikli alt na indirgenir. Bu i lem yle yap l r: Alt n bile i indeki alt n katyonu, Fe+2 zeltisi ile reaksiyona sokulur; bylece alt n katyonu tekrar elementel alt na indirgenir, Fe+2 ise Fe+3e ykseltgenir. Drdnc (son) basamakta ise; ele geen saf alt n tart l r; ba taki tart mla oranlanarak alt n n yzde safiyeti bulunmu olur.

ELEMENT OLARAK KULLANDI IMIZ DO AL KAYNAKLARIMIZIN BULUNDU U YERLER

Alminyum, Hakkride, Seydi ehirde ve Toros da lar nda bulunur. lkemizdeki toryum madeni kaynaklar Eski ehirSivrihisar Beylikah rK z lcaren kynde ve Malatyada Hekimhan Kulancaktad r. Titanyum Ispartada bulunur. Alt n, Hatay ve Konyada bulunur. Bak r, Ergani ve Murgulda bulunur. Bor; KtahyaEmet, Bal kesirBand rma, Bal kesirBigadi, Eski ehirK rka ve BursaKestelekte bulunmaktad r. Uranyum; A r da nda, Somada ve Van glnde vard r.

83

HANG ELEMENTTE DNYADA B R NC Y Z?

Dnyadaki borun % 76s Trkiyededir. Dnyadaki toryumun % 80i Trkiyededir. Dnyadaki titanyumun % 100 Trkiyededir.

E TL KAYNAKLARDA LKELER N MADEN YZDELER N N FARKLIDIR?

Bir element, farkl cevherlerden elde edilebilir. ayet herhangi bir elementin; cevherdeki yzde ieri i azsa ve gnmz tekni ine gre henz o cevherden elde edilmesi ucuz yolla gerekle tirilemediyse, o kaynak yok say l yor. lkemizde ok bulunan titanyumun bir grevi de, uydu haritalar nda maden kaynaklar m z tam gstermemesidir. Hazinelerin stn rtme konusu, kaynaklar m z n stne lmesini nlemesi a s ndan gnmzde nem ta maktad r.

KSENONUN OKS JENLE YAPTI I B LE KLER

XeO3 XeO4 Na4XeO6 x nH2O 2Ba2XeO6 x 3H2O

KSENONUN OKS JENLE VE FLORLA YAPTI I B LE KLER

XeO2F2
84

XeOF2 XeOF4 KXeO3F (NO)2XeF8

KSENONUN FLORLA YAPTI I B LE KLER

XeF2 XeF4 XeF6 XeF6 x SbF5 XeF6 x AsF5 XeF2 x 2SbF5 XeF2 x 2TaF5 XeF6 x BF3 RbXeF7 NaXeF8 K2XeF8 Cs2XeF8 Rb2XeF8

KR PTON VE RADONUN FLORLA YAPTI I B LE KLER

KrF2 KrF2 x SbF5 KrF4 RnFn

SOY GAZLAR YAPAY B LE K OLU TURUR

Soy gazlardan He (helyum), Ne (neon), Ar (argon) elementlerinin hibir bile i i yoktur. Kr (kripton), Xe (ksenon) ve
85

Rn (radon) elementleri ise zel artlarda O2 (oksijen) gaz ve F2 (flor) gaz yla bile ik olu tururlar. Neden soy gazlardan ilk bile ik yapm yor da son bile ik yap yor? Neden yaln z O2 ve F2 elementleriyle bile ik olu turuyorlar? Elektronegatiflik; ba elektronlar n ekme kabiliyetidir. Elektronegatiflik, periyodik tabloda soldan sa a do ru artar. Soy gazlar n elektronegatifli i di er gruplara gre yksektir. Bununla beraber O ve F elementlerinin elektronegatifli i; Kr, Xe ve Rndan daha fazlad r. He, Ne ve Ar elementleri iin elektronegatiflik sz konusu de ildir. Oksijenin elektronegatifli i 3,5, florun 4, kriptonun 3, ksenonun 2,6, radonun ise 2,4tr. Oksijen ve florun elektronegatifli i ile son soy gaz n elektronegatiflikleri aras nda fark azd r. Bu nedenle olu an bile ik, kovalent zelliktedir. Elektronegatifli i az olan Kr, Xe ve Rn k smi pozitif konumunda; elektronegatifli i fazla olan O ve F ise k smi negatif konumundad r. Soy gaz bile ikleri, yapayd r. Ara t rma amal retilmi tir. Kullan m yerleri yoktur. Olu turulma reaksiyonlar , endotermik oldu undan masrafl d r. Karars z bile ik, hemen bozunan bile ik anlam na gelir. Soy gaz bile ikleri, ametal ametal bile ikleri gibi adland r l r. Soy gazlar, havada bulunan elementlerdir.

METALLER N SERBEST YA DA B LE K OLARAK DO ADA BULUNMASIDAK KURAL

ndirgenme yar pil gerilimi listesinde; indirgenme potansiyeli hidrojenden yksek olan elementler, soy (alt n, platin, gm ) metaller ve yar soy (bak r, c va) metallerdir. Soy metaller do ada yaln z elementel hlde bulunur, bile ikleri hlinde bulunmaz. Yar soy metaller ise hem elementel hlde hem de bile i i hlinde bulunur.
86

 Amalgam di dolgular; c va ve gm ierir. Alt n di dolgusu da vard r. Platin metali ise, protezlerde kullan l r. Btn bu kullan mlarda alt n, platin, gm ve c va; aynen do adaki gibi metalik hldedir. S f r de erliklidir. Bu nedenle de sa l a zararlar yoktur. Bak r ve c va da soy metaller gibi genelde do ada serbest hlde bulunur. Bak r ve c va metallerine, yar soy metal denmesinin sebebi; do ada do al bile iklerinin de olmas d r. Bu 5 element d ndaki btn metaller, yakla k 70 metal do ada yaln z bile ikleri hlinde bulunur, hibiri serbest hlde bulunmaz. rne in do ada Na, Ca, Al yoktur. NaCl (yemek tuzu), CaCO3 (mermer), Al2O3 (alminyum metalinin elektroliz yntemiyle elde edildi i boksit cevheri) vard r. Tabiatta bulunan ve suda znmeyen do al inorganik metal bile iklerine cevher (filiz) denir. Forml basit olan cevherler oldu u gibi, kompleks olanlar da vard r. Genellikle kaya tuzu gibi suda znenler yerin derinliklerinde, suda znmeyenler ise yerin stndedir. Demir ve nikelin indirgenme potansiyeli hidrojenden az olmas na ra men, yerkrenin merkezinde erimi elementel hlde de bulunurlar.

AMETALLER N SERBEST YA DA B LE K OLARAK DO ADA BULUNMASIDAK KURAL

F2 gaz ve Cl2 gaz , tabiatta bulunmaz. Do ada florr bile ikleri ve klorr bile ikleri vard r. Bu ikisinden ba ka btn ametaller; hem elementel hlde hem de bile i i hlinde bulunur.

ELEMENT TANIMIYLA LG L SYLEM

87

HATALARI
Her elementin yap ta atom de ildir. Yap ta molekl olan elementler de vard r. Bunlara element moleklleri denir. Element tan m nda; ayn cins atomdan olu an saf madde derken izotoptan sz etmelidir; nk her bir ayn cins atomun farkl izotopu vard r; bu ynden farkl atom olmaktad r.

B LE K TANIMIYLA LG L SYLEM HATALARI

Her bile i in yap ta molekl de ildir. Yap ta formlbirim olan bile ikler de vard r. Bile ik diyebilmemiz iin farkl cins atomlar n kimyasal yolla birle mesi gerekir. Ayn cins atomlar n kimyasal yolla birle mesinden olu an element moleklleri, elementtir; bile ik de ildir.

88

3. N TE: K MYASAL TRLER ARASI ETK LE MLER

N TEN N KONU BA LIKLARI
1. Kimyasal Trler ve Etkile imler 2. Gl Etkile imler 3. Zay f Etkile imler

1. K MYASAL TRLER VE ETK LE MLER

K MYASAL BA LAR
ki ya da daha fazla atom aras nda elektron al veri i veya elektronlar n ortak kullan lmas yla olu an ba lar kimyasal ba lard r. Bir kimyasal ba olu urken s a a kar. Olu an bu ba n k r lmas iin de ayn miktar enerji gerekir. Bu enerjiye kimyasal ba enerjisi denir. Bir molekldeki ba enerjisinin toplam ne kadar bykse molekl o kadar kararl d r. Kimyasal ba lar iki gruba iki farkl ekilde ayr larak incelenebilir: B R NC SINIFLENDIRMA TANEC K K MYASAL BA LAR
89

TANEC K ARASI K MYASAL BA LAR K NC SINIFLANDIRMA Gl Etkile imler Zay f Etkile imler

MADDEN N TANEC KL YAPISI VE K MYASAL BA LAR

Kimyasal ba n daha iyi anla lmas iin; maddenin tanecikli yap s n kavramak ve polar madde, polar olmayan madde, kimyasal ba n polarl , molekln polarl , elektronnokta yap s , a k forml gibi konular nceden bilmek gerekir. Evreni mikro lem, normo lem ve makro lem olarak e ay rabiliriz. Her lemde de farkl isimlerle ekim bulunur. Kimyasal ba tanecik ii kimyasal ba ve tanecikler aras kimyasal ba olmak zere ikiye ay rabiliriz.

K MYASAL BA LARIN HANG S KUVVETL , HANG S ZAYIF ETK LE MD R?

Tanecik ii kimyasal ba lar ile tanecikler aras kimyasal ba lardan metal ba ve kovalent kristal rg ba gl etkile imlerde grlecektir. Tanecikler aras di er ba lar ise zay f etkile imlerde grlecektir.

2. GL ETK LE MLER
Be grupta incelenir:
90

TANEC K K MYASAL BA A RGS BA I

(2 E T)

YON K KATILARDA TANEC K ARASI BA METAL BA I (METAL K BA )

TANEC K K MYASAL BA
Tanecik ii kimyasal ba iki grupta incelenir. Tanecik ii kimyasal ba n birincisi elektron al veri i sonucu olu an iyon yap l bile iklerde grlr. yonik ba ad n al r. Anyon () ile katyonun (+) birbirini ekimi olarak ortaya kar. En kuvvetli kimyasal ba d r. Tanecik ii kimyasal ba n ikincisi; elektronlar n ortak kullanarak soy gaza benzeyen kovalent yap l bile iklerdeki kovalent ba ad n alan ekimdir. Bunlardaki ekim yle olu ur: Ba elektronlar , elektron severli i fazla olan atoma daha yak nd r. Ba elektronlar n n yak n oldu u atom k smi negatif, uzak oldu u atom k smi pozitif olur. Bylece kovalent ba l bile i i olu turan atomlar aras ndaki k smi pozitif ve k smi negatiflikten dolay ekim ortaya kar. Her bir kovalent ba n enerjisi farkl d r. Kovalent ba lar e ayr l r: Apolar kovalent ba , polar kovalent ba ve koordine kovalent ba . Apolar kovalent ba ; ayn cins ametal atomlar aras ndaki kimyasal ba d r. Polar kovalent ba ; farkl cins ametal atomlar aras ndaki kimyasal ba d r. Koordine kovalent ba ; ba elektronlar n n ikisinin de ayn atoma ait oldu u ba d r. Bu kimyasal ba , di er iki kovalent ba dan bu ynyle ayr l r.

TANEC K K MYASAL BA
91

 YON K BA : yonik ba anyonlarla katyonlar aras nda meydana gelir. Genelde metal atomu son yrnge elektronlar n vererek katyon, bunu alan ametal atomu da anyon olu turur. Bu iyonlar bir kristal yap olu turmak zere elektriksel ekim kuvveti ile birbirlerini ekerler. Bu etkile imden iyonik ba olu ur.

YON K B LE KLER N ZELL KLER

yonik bile ikler kristal yap da bulunurlar. yonik bile ikler kat hlde elektrik ak m n iletmezler. Sulu zeltileri ve s v hlleri, elektrik ak m n iletir. Kristalleri saydamd r. En kararl iyonik bile ikler iyonla ma enerjisi d k element ile elektron ilgisi yksek elementler aras nda olu ur. Aktif bir metal ile aktif bir ametal aras nda olu an bile ik kuvvetli iyonik karakter gsterir.

KOORD NASAYON SAYISI

En yak n kom u iyon say s d r. yle yaz l r: NaCl: (6: 6) Birinci rakam katyon iin, ikinci rakam ise anyon iindir. NaClnin koordinasyon say s 6d r.

B R M HCRE (TEKRARLANAN B R M)
NaClde birim hcrede 4Na+ ve 4Cl grlr.

KOVALENT BA : Kovalent ba , elektron iftinin atomlar aras nda ortakla a kullan lmas yla olu ur. Burada ortakla a kullan lan elektronlarla, pozitif atom ekirdekleri aras ndaki
92

ekme kuvveti etkisiyle ba olu ur. Ametal atomunun son yrngesinde ka tane yar dolu orbital varsa o kadar kovalent ba olu turur. Bazen de atomun son yrngesinde ortaklanmam olan elektronlar uyar larak yar dolu orbitaller olu turulur ve atom daha fazla ba yapabilecek hle gelir. APOLAR KOVALENT BA Ayn cins ametal atomlar aras nda olan kovalent ba lard r. Bu ba larda yk da l m simetrik oldu u iin kutupsuzdur. rnek olarak iki hidrojen atomu aras nda olu an ba inceleyelim: Her bir hidrojen atomu 1s orbitalinde 1 elektrona sahiptir. Bu birer elektronun ortakla a kullan lmas yla hidrojen atomlar aras nda bir ba meydana gelir. Olu an molekl H2 molekldr. H2 moleklnde kimyasal ba olu tuktan sonra her bir elektron, her iki hidrojen atomu etraf nda dolan r. Hidrojen molekl; H..H veya HH eklinde gsterilir. Birincisi elektron nokta yap s (Lewis yap s ), ikincisi ise a k formldr. Molekl ekli do rusald r. Molekldeki H atomlar n n elektronlar ekme yetenekleri ayn oldu undan molekl apolar olur. O2, F2, Cl2, Br2, I2 ve N2 molekllerinde de apolar kovalent ba vard r. POLAR KOVALENT BA Farkl cinste ametal atomlar aras nda olu an kovalent ba lard r. Bu tr kimyasal ba larda elektron yk yo unlu u elektron severli i fazla olan atoma daha yak n oldu undan kimyasal ba da kutupla ma meydana gelir. ki ametal atomu aras nda kovalent ba varsa, bu iki atomun elektron ekme yetenekleri aras ndaki fark ne kadar bykse, kimyasal ba da o kadar polar olur. HF, HCI, CO, NO moleklleri aras ndaki kovalent ba lar polard r.
93

 rnek olarak HF moleklndeki kimyasal ba inceleyelim: Florun 2 pdeki yar dolu orbitali ile hidrojenin 1 sdeki yar dolu orbitali aras nda bir kovalent ba olu ur. Florun elektron severli i hidrojenden fazla oldu undan ortakla a kullan lan elektronlar kendisine daha fazla ekece inden k smi negatif ykle, hidrojen de k smi pozitif ykle yklenir. Kimyasal ba da kutuplanma meydana gelir. Olu an HF bile i idir. A k forml HF eklinde gsterilir. Molekl do rusald r.

PERYOD K CETVELDEK II. PER YOT ELEMENTLER N N H DROJENLE YAPTI I BA LAR VE MOLEKL EK LLER
Periyodik cetveldeki II. periyottaki elementler Li, Be, B, C, N, O, F ve Nedur. Bunlar n hidrojenle olu turduklar molekln eklini, kimyasal ba n polarl n ve molekln polarl n inceleyelim: Hidrojenin; 1 elektronu ve 1 yar dolu orbitali vard r ve 1 tane kimyasal ba yapabilir. 1A grubu Lityumun elektronlar n n dizili i 3Li:1s2 2s1 eklinde olup 1 tane yar dolu orbitali vard r. 1 tane kimyasal ba yapar. LiH bile i i olu ur. Molekln elektron nokta yap s Li..H eklindedir. LiH eklinde de gsterilir. Molekln geometrisi do rusald r. Hidrojenin elektron severli i Lidan fazla olmas ndan dolay molekl polard r. 2A grubu

94

 Berilyumun elektronlar n n dizili i 4Be: 1s2 2s2 eklindedir. Berilyumun 2s orbitali enerji dzeyi ile 2p orbitali enerji dzeyinin birbirine ok yak n olmas ndan dolay 2s orbitalindeki elektronlardan biri 2px orbitali enerji dzeyine uyar l r. Bylece 2 tane yar dolu orbital olu ur. Yani 4Be: 1s2 2s1 2px1 2py1 2pz0 eklinde olmak zere s ve p orbitallerinden farkl iki tane sp orbitali meydana gelir. Bunlara hibrit orbitalleri, olaya da hibritle me (melezle me) denir. Be. + 2H. H..Be..H elektron nokta yap s n n olu umudur. H Be H a k formldr. BeH2 molekl formldr. Berilyumun 2 tane sp orbitali ile iki tane hidrojenin s orbitallerinin giri iminden sigma ba lar olu ur. Olu an kimyasal ba lar polard r. BeH2 molekl do rusald r. BeH2 moleklndeki sp hibrit orbitallerinin zde olmas ndan ve bir do ru boyunca berilyumun iki taraf nda ayn elektron severli e sahip iki tane hidrojen atomunun bulunmas ndan molekl apolar zellik gsterir. 3A grubu Borun elektron dizili i 5B: 1s2 2s2 2p1 eklindedir. 2s orbitalindeki 1 elektron, 2p orbitaline uyar l r. Uyar lm hlin elektron dizili i 0 1 1 2 1 eklindedir. 5B: 1s 2s 2px 2py 2pz 2 Bylece 3 tane sp hibrit orbitalleri olu ur. Bu 3 tane sp2 hibrit orbitalleri ile 3 tane hidrojenin s orbitallerinin giri iminden 3 tane sigma ba olu ur. BH3 moleklnn ekli dzlem gendir. Kimyasal ba a s 120dir. Kimyasal ba lar polard r. BH3 molekl apolard r.

95

4A grubu Karbonun elektron dizili i 6C: 1s2 2s2 2p2 eklindedir. 6C: 1s2 2s2 2px1 2py1 2pz0 eklinde de gsterilebilir. 2sdeki 1elektron 2pz orbitaline uyar l r. Bylece 6C: 1s2 2s1 2px1 2py1 2pz1 olur. Bu orbitaller kendi aralar nda melezle ir (hibritle ir). Bylece 4 tane sp3 hibrit orbitali olu ur. 4 tane hidrojenin s orbitali ile 4 tane sp3 orbitalinin giri iminden 4 tane sigma ba olu ur. CH4 molekl meydana gelmi tir. Molekl ekli dzgn drtyzldr. Hidrojen atomlar dzgn drtyzlnn k elerine yerle mi tir. HCH a s 109,5 derecedir. Molekl apolard r. 5A grubu Azotun elektron dizili i 7N: 1s2 2s2 2p3 eklindedir. 3 tane p orbitallerindeki birer elektron hidrojenin s orbitalindeki elektronlarla 3 tane sigma ba olu turur. Azotun 2s orbitalindeki elektron ifti ba yap m na kat lmaz. NH3 molekl olu ur. Molekl gen piramit eklindedir. NH kimyasal ba lar polard r. Azotun elektron severli i hidrojenden byk oldu undan azot k smen negatif, hidrojenler k smen pozitif ykldr. Molekl polard r. 6A grubu Oksijenin elektron dizili i 8O: 1s2 2s2 2p4 eklindedir. 2p orbitallerinde 2 tane yar dolu orbital bulundu undan 2 tane kimyasal ba yapar. Oksijenin p orbitalleri ile 2 tane hidrojenin s orbitalleri aras nda 2 tane sigma ba olu ur.

96

 Oksijenin kimyasal ba yapmam elektronlar ndan dolay molekl k r k do rudur. Kimyasal ba a s 104,5 derecedir. Molekl polard r. 7A grubu Florun elektron dizili i 9F: 1s2 2s2 2p5 eklindedir. 1 tane yar dolu orbitali vard r. 1 tane kimyasal ba yapar. Hidrojenle HF molekln olu turur. H..F veya HF eklinde gsterilir. Molekl do rusald r. Molekldeki vektrel kuvvetlerin farkl olmas ndan dolay molekl polard r. 8A grubu Neonun elektron dizili i 10Ne: 1s2 2s2 2p6 eklindedir. Btn de erlik orbitalleri doludur. Yar dolu orbitali bulunmad ndan Ne bile ik olu turamaz.

KARBONUN BA

YAPILARI
YAPISI

CH4 MOLEKLNN K MYASAL BA

Karbonun elektron dizili i 6C: 1s2 2s2 2p2 eklindedir. 6C: 1s2 2s2 2px1 2py1 2pz0 eklinde de gsterilebilir. 2sdeki 1elektron 2pz orbitaline uyar l r. Bylece 6C: 1s2 2s1 2px1 2py1 2pz1 olur. Bu orbitallerden s ve pnin enerjileri birbirinden farkl d r. Dolay s yla bu orbitallerin olu turaca kimyasal ba lar n enerjileri de farkl olmal d r. Ancak yap lan deneylerde CH4 moleklndeki tm kimyasal ba lar n enerjilerinin e it oldu u bulunmu tur. Ayr ca bu kimyasal ba lar n enerjileri hem s orbitali ile yap lan hem de p
97

orbitali ile yap lan kimyasal ba lar nkinden farkl d r. Her ikisinin aras nda bir de erdir. Bu durumda s orbitalinin enerjisinin artt r l p, p orbitallerinin enerjilerinin azalt l p ortak bir enerjide bu 4 orbitalin melezle ti i kabul edilir. Bu olaya melezle me (hibritle me) ad verilir. Bylece 4 tane sp3 (1 tane s 3 tane p orbitalinin hibritle tirildi ini anlat r.) hibrit orbitali olu ur. Hidrojenin 4 tane s orbitali ile karbonun 4 tane sp3 orbitalinin giri iminden 4 tane sigma ba olu ur. Bylece CH4 molekl meydana gelir. Molekl ekli dzgn drtyzldr. Molekl simetrik (vektrel kuvvetler birbirini s f rlar) oldu undan apolard r. Hidrojen atomlar dzgn drtyzlnn k elerine yerle mi tir. HCH a s 109,5 derecedir. C2H4 MOLEKLNN K MYASAL BA YAPISI

Karbonun 2s orbitali ile 2 tane p orbitali hibritle erek tane zde sp2 orbitali olu turur. Bu sp2 orbitalleri ayn dzlemde bulunup aradaki a 120 derecedir. Hibritle meye kat lmam di er p orbitali sp2 hibrit orbitallerinden farkl d r. Bu orbital pi ba lar n n olu umunda kullan l r. C2H2 MOLEKLNN K MYASAL BA YAPISI

Karbon atomunda 1 tane 2s orbitali ile 1 tane 2p orbitali hibritle erek iki tane sp orbitalini meydana getirir. Di er iki tane p orbitali hibritle meye kat lmaz. Hibritle meye kat lmayan bu p orbitalleri iki tane pi ba n olu turur. Asetilenin molekl do rusal olup apolard r. Clar aras ndaki 3 kimyasal ba n 1 tanesi sigma di er 2si pi ba d r. CH kimyasal ba lar sigma ba d r.

RGS BA I
98

 A rgl kovalent kat lar genellikle karbon elementinin allotroplar nda grlen kimyasal ba trdr. Karbonun grafit ve elmas yap s buna rnektir. Elmas, karbon atomunun sp3 hibrit orbitali yapmas yla olu turdu u durumdur. Bir zincir olu turacak ekilde a rgsne sahiptir. C atomlar aras nda sigma kimyasal ba lar mevcuttur. Elmas elektrik ak m n iletmez. Karbonun sp2 hibrit obitali ile olu turdu u allotropik yap s ise grafittir. Az da olsa elektrik ak m n iletir. A rgs ieren maddelerin erime ve kaynama noktalar genellikle ok yksektir.

HSNN YET YLE B R K MYADIR K ; KMR ELMAS YAPAR

Kmr ile elmas allotroptur. Aralar ndaki fark kitaptaki bilgilere gre fizikseldir. Ancak i yap da kovalent a rg ba ndan dolay de i iklik olmaktad r. Bu nedenle olaya kimyasal olarak da bakabiliriz.

KMR LE ELMAS
Madenlerin en d kmrdr; en k ymetlisi ise elmast r. Kmr ile elmas aras nda tek basamakl ok basit bir fark vard r. Bu konuya dikkat etmek laz md r.

YON K KATILARDA TANEC K ARASI K MYASAL BA

yonik ba l bile ikler oda ko ullar nda kat hlde bulunurlar. yonik ba l bile iklerde (+) ve () ykl iyonlar birbirlerine ok yak n bir ekilde bulunurlar. yonlar n hareket kabiliyeti
99

olmad ndan kat hlde elektri i iletmezler, iyonik kat s v hle getirilirse ya da suda zlrse iyonlar hareket edebilir hle gelir ki elektri i iletirler. Bu kat lar k r lgan yap dad r ve kristal yap lar vard r.

METAL BA I (METAL K BA )
Metallerin az say daki de erlik elektronlar bo de erlik orbitallerinde devaml olarak her ynde hareket ederler. Bu zelli i ile elektron bir atoma de il metalin btnne ait olur. Bylece pozitif ile negatif ekiminden olu an kararl bir yap meydana gelir. Birden fazla ekirdek etraf nda hareket eden bu de erlik elektronlar n n olu turduklar bu kimyasal ba a metalik ba denir. Bu tr kimyasal ba bulunduran kat lar da metalik kat lard r. Kovalent ba da her bir atom belirli say da kimyasal ba yapmak zorundad r. Metalik ba da ise de erlik elektronlar kristal ierisinde hareketinden dolay atoma de il, kristalin btnne ait olur. Bu durum metalik ba n kovalent ba dan farkl olmas na yol aar. Metaller, de erlik elektronlar n n oynakl ndan dolay s ve elektrik ak m iletkenli i, ekil verilebilme gibi zelliklere sahip olurlar.

AYNI K MYASAL BA HEM YON K HEM DE KOVALENT KARAKTERDE OLUR

Kimyasal ba lar n iyonik ve kovalent karakteri birbirini %100e tamamlar. Her bir bile i in iyonik ve kovalent karakteri birbirinden farkl d r. NH4Cl vb. bile iklerde zaten hem iyonik ba hem de kovalent ba zaten vard r; bu, farkl bir meseledir.

100

DE ERL K BA I TEOR S
Heitler ve Lewisin birlikte, 1927 y l nda, de erlik ba teorisi (HeitlerLondon teorisi) ad yla ortaya koyduklar bir teoridir. Baz molekllerin ba lar n , yaln z de erlik orbitaliyle a klamak mmkn de ildir.

H BR T ORB TAL
PCl5 moleklnde sp3d hibritle mesi vard r. SF6 moleklnde sp3d2 hibritle mesi vard r. Baz kitaplarda geen NH3 moleklnde ve H2O moleklnde sp3 hibritle mesi oldu una dair bilgi yanl bilgidir. BeH2 moleklnde sp orbitali, ba la ayn yndedir.

S GMA BA I HANG ORB TALLER ARASINDA OLUR

1. ss orbitalleri aras nda olana HH rnek verilebilir. 2. spz orbitalleri aras nda olana HCl rnek verilebilir. 3. pzpz orbitalleri aras nda olana ClCl rnek verilebilir.

P BA I HANG ORB TALLER ARASINDADIR

1. pxpx orbitalleri aras nda olur. 2. pypy orbitalleri aras nda olur.

METAL ATOMLARI ARASINDA OLU AN KOVALENT BA

ki metal atomu aras nda olur; metal ba de ildir. Gei elementleri aras nda, rne in; Cota grlr. Kobalt atomlar aras nda molekler bir yap olu ur. Olu an kimyasal
101

ba kovalent ba d r.

DELTA BA I HANG ORB TALLER ARASINDA OLU AN K MYASAL BA DIR

dxzdxz orbitalleri aras nda olur.

MOLEKLER ORB TAL TEOR S (MO TEOR S )

Molekler orbital teorisi (MO teorisi) hem iyonik hem kovalent etkile imi dikkate al r. LCAO (Atom Orbitalleri Do rusal Birle imi) L: Lineer C: Kombinasyon A: Atom O: Orbital Farkl geometrik yap daki molekllerin merkez atom orbitallerinin enerjilerini ve simetrilerini a klar. nce verilen molekln MOsu izilir; ba yapan orbitaldeki elektron say s ile ba a kar olan orbitaldeki elektron say s belirlenir. Ba say s MO teorisi = (Ba yapan orbitaldeki elektron say s Ba a kar olan orbitaldeki elektron say s )

MOLEKLER ORB TAL TEOR S (MO TEOR S ) RNEKLER

RNEK: Hidrojenin ba say s n MO teorisi formln kullanarak bulunuz. ZM: nce hidrojen moleklnn MOsu izilir. Ba a kar
102

olan sigma daha yksek enerjidedir. H2nin ba say s MO teorisi = (2 0) = 1 ba RNEK: Helyum atomunun niin kimyasal ba yapmad teorisi formln kullanarak bulunuz. ZM: nce helyum moleklnn (He2) MOsu izilir. He2nin ba say s MO teorisi = (2 2) = 0 Helyum atomu kimyasal ba yapmaz. n MO

RNEK: B2nin mmkn olup olmad n MO teorisi formln kullanarak bulunuz. ZM: B2 molekl iin 6 elektron yerle tirmemiz gerekir. nce B2 moleklnn MOsu izilir. B2nin ba say s MO teorisi = (6 4) = 1 ba RNEK: He2, He2+1 ve He2+2nin ba derecelerini MO teorisi formln kullanarak bulunuz. ZM He2nin ba derecesi MO teorisi = (2 2) = 0 ba bulunmu tu. He2+1in ba derecesi MO teorisi = (2 1 ) = 0,5 ba He2+2nin ba derecesi MO teorisi = (2 0 ) = 1 ba

MOLEKLER ORB TAL TEOR S (MO TEOR S ) FORML UYGULAMALARINDA BA SAYISI KSURLU IKAB L R
rnekte grld gibi He2+1in ba say s , 0,5 bulundu. Ba uzunluklar konusu ise farkl bir meseledir.

3. ZAYIF ETK LE MLER

103

Molekller aras kimyasal ba lar n tamam , zay f etkile imdir. Bu nedenle zay f etkile imlere, molekller aras kimyasal ba lar da denilebilir. ZAYIF ETK LE MDE K FARKLI SINIFLANDIRMA
YABANCI KAYNAKLARDAK SINIFLANDIRMA: Zay f etkile imlerin tamam na Van der Waals ba ad verilir. Van der Waals ba n ; hidrojen ba , dipoldipol etkile imi ve London kuvvetleri olmak zere e ay r r. YERL KAYNAKLARDAK SINIFLANDIRMA: Van der Waals ba ile London kuvvetlerini ayn kimyasal ba olarak kabul eder.

MOLEKLLER ARASI K MYASAL BA LAR

Maddeler gaz hlinde iken molekller hemen hemen birbirinden ba ms z hareket ederler ve molekller aras ndaki itme ve ekme kuvveti yok denecek kadar azd r. Maddeler s v hle getirildiklerinde ya da kat hlde bulunduklar nda molekller birbirlerine yakla aca ndan molekller aras nda bir itme ve ekme kuvveti olu acakt r. Bu etkile meye molekller aras kimyasal ba denir. Maddelerin erime ve kaynama noktalar n n yksek ya da d k olmas molekl aras nda olu an kimyasal ba lar n kuvvetiyle ili kilidir.

D POL D POL BA I
104

 Polar molekller aras nda olu an kimyasal ba lard r. Bir molekln () kutbu di er molekln (+) kutbuna do ru ynelir. Bylece molekller aras nda bir ekim meydana gelir. Bu ekilde olu an kimyasal ba lar dipoldipol ba lar d r. rne in; HCl, NH3, H2O, CO, NO vb. polar molekllerde bu kimyasal ba vard r.

H DROJEN BA I
HF, NH3, H2O gibi hidrojenin en aktif ametal (F, O, N) ile olu turdu u bile iklerin moleklleri aras nda grlen bir kimyasal ba trdr. Kuvvetli dipol dipol ba lar olarak da d nlebilir. Bir molekln negatif ucu (elektron ifti) ile di er bir molekln hidrojeninin etkile iminden hidrojen ba olu ur. Hidrojen ba n n varl ; bile i in erime noktas , kaynama noktas , yo unluk ve viskozitesinin artmas na sebep olur.

VAN DER WAALS EK MLER

Soy gaz (He, Ne, Ar, Kr, Xe, Rn) atomlar aras nda ve apolar yap l kovalent ba l molekller (H2, N2, O2, Cl2, P4, CH4, CO2) aras nda bulunan tanecikler aras ekim Van der Waals ekimidir. Van der Waals ekimi molekln ekline ve bykl ne ba l d r. Molekln bykl ve elektron say s n n artmas yla Van der Waals ekimleri de artar. Bunun sonucu olarak molekln erime noktas ve kaynama noktas artar. Halojenlerde F2, Cl2, Br2, I2 s ras nda Van der Waals ekimleri artarken erime ve kaynama noktas da artar. Soy gazlarda He, Ne, Ar, Kr, Xe, Rn s ras nda erime ve kaynama noktas artar.

105

Kimyasal ba lar n tamam , z t de erlerin birbirini ekmesidir. Her z t de erin birbirini ekmesi, kimyasal ba ad n almaz.
NE KADAR EY VARSA HEPS DE FT OLARAK (ZIT KUTUPLU, BA KA B R FADEYLE POZ T F VE NEGAT F) VAR ED LM T R. FARKLI YKLER B RB R N EKER. BU EK M N B R KISMI K MYASAL BA DIR.

HER B R TANEC N YA POZ T F (+) YA DA NEGAT F () OLMASI

SORU: Her bir taneci in + veya olmas na Kk eylerle u ra yor. diyebilir misiniz? CEVAP: U ra masayd eksiklik olurdu. K yamet kopard . Bir tek zerre gne in s , k ve yedi renginden ayr kal rsa gne e noksanl k olur.

M KRO LEMDEK TANEC KLER

Kimyan n o u olay maddenin tanecikli yap s yla a klan r. Atom Molekl yon Formlbirim Proton Ntron Elektron

106

 Atomalt di er tanecikler

POLARLIK
Polar madde, kutuplu madde demektir. Kutuplu madde, hem pozitif hem de negatif yk ierir. Kimyasal ba n polarl ba kad r, bile i in polarl ba kad r. Kimyasal ba n polarl : Polar kovalent ba n di er ad polar ba , apolar kovalent ba n di er ad ise apolar ba d r. Apolar kovalent ba l molekller, apolard r (polar de ildir). Bile i in polarl : yonik bile iklerin tamam polard r. Polar kovalent ba l bile iklerin bir k sm polard r, di er bir k sm ise apolard r. Polar kovalent ba l bile ikler, farkl ametal atomlar ndan olu mu tur. Yap lar nda pozitif ve negatif z t iki kutup vard r. Bu durum molekln polar olabilmesi iin yeterli de ildir. Polar kovalent ba l bile iklerin, polar olup olmamas molekln geometrisine ba l d r. yonik bile iklerde geometri sz konusu de ildir. Geometrinin belirlenmesinde periyodik tablodan faydalan l r. rne in; hidrojen atomu ile VI A grubu elementleri aras nda olu an molekllerin tamam nda geometri k r k do rudur, ba ka bir deyimle a sald r. H2O moleklnde a 104,5odir. Hidrojen atomu ile VI A grubu elementleri aras nda olu an di er molekllerin tamam nda a farkl farkl d r, ancak k r k do ru olma mecburiyetinden dolay hepsinde de a 180oden daha kktr. Molekln geometrisindeki atomlar aras ndaki kimyasal ba lar vektrm gibi varsay l r. ayet vektrel toplam, ba ka bir sylemle dipol moment; s f rdan bykse molekl polard r, s f rsa polar de ildir.

MOLEKLN GEOMETR S , K MYASAL BA

107

AILARI VE K MYASAL BA UZUNLUKLARININ BEL RLENMES

X nlar n n absorbsiyon (so urma veya emilim) zelli inin kullan lmas suretiyle geli tirilen aletler yard m ile bu tespit deneysel olarak gnmzde yap labilmektedir.

TANEC KLER ARASI K MYASAL BA

imdi tanecikler aras kimyasal ba grelim: Mikro lemdeki taneciklerden baz lar n n (atom, molekl ve iyon) aras ndaki ekim kuvveti de kimyasal ba d r. Ba ka ba ka ekillerde ortaya karak grlr ve de i ik adlarla an l r. Bilindi i gibi elementler; metal, ametal ve soy gaz olmak zere e ittir. Atom da, molekl de ntr taneciklerdir. Atom erkek ve di i olarak iki cinstir. Atom ntr hldeyken de; atomlardan birisi pozitif, di eri negatif gibi olur. Ayn eyi molekl iin de syleyebiliriz. imdi grup elementte z t kutuplar n nas l olu tu unu grelim: Yan yana olan iki metal atomunun birinde elektron verme iste i ne kar, di erinde ise bo de erlik orbitalinin bulunmas etkili olur. Bylece metal atomlar n n biri pozitif, di eri negatif gibi davranarak birbirini ekerler. Asl nda ntrdrler. Yk olu umu, dzenlili in gere i olan ekim iindir. Bu ekim, metal ba olarak tan mlan r. Metal ba n n bir grevi de metal kristalinin olu umudur. Metal kristali, metal atomlar n n dzenli dizili iyle ortaya kar. rne in; 1A grubunu ele alal m. 1A grubunda en stteki metal lityumun metal ba , en kuvvetlidir; nk 1A grubunda ap en kk olan metal, lityumdur. Bundan dolay da lityum atomlar aras ndaki mesafe, gruptaki di er metal atomlar aras ndaki mesafeye gre daha fazlad r. Bu nedenle elektronun gidece i yol, gruptaki di er elektronlar n gidece i yola gre daha
108

uzundur. Bir di er konu da lityum atomunun ap kk oldu undan, aksi ynde ekim gl olmas na ra men elektronun d a do ru hareket etmesidir. Aksi ynde ekim gl ve gidece i mesafe fazla olmas na ra men lityum atomunun elektronunun hareket etmesi, lityumdaki metal ba n kuvvetli k lm t r. Kendine ra men ve mesafelere ra men ziyarete gtren sevgidir. Ametaller, yap ta molekl olan elementlerdir. Ametal moleklnn birinde elektronun d ar ya do ru, di erinde ieriye do ru hafif kaymas sonucu simetri bozulmas dedi imiz bir dzenlilik ortaya kar. D ar ya do ru kayan elektronun bulundu u ametal molekl pozitif, ieriye do ru kayan elektronun bulundu u ametal molekl negatif olur. Grld gibi ametallerde de iki z t de er molekl ntr kald hlde birbirini ekmektedir. Bu kimyasal ba a Van der Waals (Van der Valz) ba veya London (Land n) kuvvetleri denir. Soy gaz atomlar aras ndaki ekim de ametal moleklleri aras ndaki ekim gibi a klan r. Soy gaz atomunun birinde elektronun d a do ru, di erinde ise ie do ru hafif kaymas sonucu simetri bozulmas dedi imiz bir dzenlilik ortaya kar. D ar ya do ru kayan elektronun bulundu u soy gaz atomu pozitif, ieriye do ru kayan elektronun bulundu u soy gaz atomu negatif olur. Grld gibi soy gazlarda da de z t kutuplar birbirini eker, kimyasal ba yine Van der Waals ba (London kuvvetleri) ad n al r. Polar molekllerin hepsinde molekller aras kimyasal ba olarak dipoldipol ba vard r. Polar molekllerin bir k sm nda tanecikler aras kimyasal ba n en kuvvetlisi olan hidrojen ba vard r. Bu kimyasal ba ; karbon atomuna ba l olmayan bir hidrojen atomu ieren polar molekllerde bu molekln hidrojeni ile di er bir molekln flor, oksijen veya azot atomu aras ndaki kimyasal ba d r. Allotropu olan metallerde atomlar aras nda kovalent kristal
109

olu turan kovalent ba vard r. Bu kovalent ba , molekl ii kovalent ba dan farkl d r. Bunlara kovalent kristaller veya a rgl kat lar denir. Kristal yap lar farkl farkl d r. Bu farkl l k atomlar n dizili inden kaynaklan r. IV A grubu elementlerinden C (karbon), Si (silisyum), Ge (germanyum) ve Sn (kalay) elementlerinde bu tr kimyasal ba vard r. SiC (silisyum karbr) ve SiO2 (silisyum dioksit) gibi bile ikler de a rgl kat d r. Allotrop konusunu daha iyi anlamak iin karbonun allotroplar n inceleyelim. e it C vard r: Kmr, elmas ve grafit. Kmr amorf yap dad r. Amorf yap ; opak (saydam n z dd ), ekilsiz ve dzensizdir. Elmas ve grafit ise kristal yap dad r. Elmasta her C atomu, dzgn drt yzlnn k elerinde ve a rl k merkezinde yer al r. C atomlar aras ndaki her ba sp3 hibrit orbitalleri ile olu ur. Her bir C atomu 4 tane sigma ba yaparak, di er 4 C atomuna ba lanm t r. C elementinin kristal ekillerinden biri de grafittir. Grafitte C atomlar sp2 hibrit orbitalleri ile 3 tane sigma ba yaparak, di er 3 C atomuna ba lanm t r. Hibritle meye kat lmayan p orbitalleri, pi ba lar n yapar. C atomlar bylece alt gen olu turur; alt gende C atomlar aras nda s ras yla bir tek ba , bir ift ba vard r. Grafitteki C atomlar , bu nedenle polard r. Grafitin elektri i iletmesi bundan dolay d r. Kimyasal ba lar n 120 0lik a yapacak ekilde ynlenmi olmas a rgsnn bir dzlemde kalmas n sa lar. Apolar molekller ve ntr atomlarda da (metal, ametal, yar metal ve soy gaz atomlar ) z t iki kutup varsa, demek ki kimyasal ba s z madde yoktur.

POLAR MOLEKLLER N HEPS NDE

110

BULUNAN MOLEKLLER ARASI K MYASAL BA : D POLD POL KUVVETLER

Bir molekln pozitif k sm ile di er bir molekln negatif k sm etkile ir. Di, iki; pol, kutup demektir. Dipol, iki kutuplu anlam ndad r. Dipoldipol etkile mesi ise iki kutuplu bir molekln, hem ba ka iki kutuplu bir molekl ekmesi hem de o molekl taraf ndan ekilmesidir; iki kutuplu iki molekln etkile mesidir.

YA MUR TANEC KLER NDE D POLD POL KUVVETLER

Su, polar bir molekldr. Polar molekllerde molekller aras kimyasal ba , dipoldipol ba d r. Bu kimyasal ba daha iyi anlamak iin ya an ya murdaki her bir su taneci inin dipoldipol zelli ini a klayal m: Yan yana olan ya mur damlac klar , farkl kutuptur. Ktleleri e ittir. Her bir ya mur taneci i birbirini e it derecede eker ve ba ka bir tanecik taraf ndan da ekilir. Bylece tanecikler aras mesafe korunarak, btn taneciklerin birbirlerine e it uzakl kta olmas sa lan r. deta bal k a gibi bir grnm meydana gelir. Ya mur taneciklerinin birle erek zararl cisimler olarak d mesi problemi ortadan kalkar. iddetli rzgr ve f rt naya ra men ya mur damlalar tane tane d er.

TANEC KLER ARASI BA , MADDEN N HL DE T RMES NDE VEYA ALLOTROPTA ETK L OLDU U HLDE N N F Z KSEL BA DE L DE K MYASAL BA DENM T R?
111

 Kat hlde tanecikler birbirine yak n, gaz hlde uzakt r. Hl de i ikli inde madde hl de i tirmez, madde ayn olarak kal r, yaln z tanecikler aras mesafe de i ir. Maddenin hllerinde forml ayn kalmakla beraber isimler ve grn ler farkl oluyor. Su, su buhar , buz nn de forml H2Odur. Tanecikler aras kimyasal ba e itleri anlat l rken, i yap n n az da olsa de i ti ini, bu suretle kutuplar n olu tu unu grm tk. Kmrn elmas olmas da kimyan n konusuna girer. Elmas ile kmrn forml ayn d r. Her ikisi de C ile gsterilir. Her iki allotropta da C atomlar n n dizili leri farkl d r. yi niyet yle bir kimyad r ki denmi tir, fiziktir ki denmemi tir; kmrn elmas olmas , az da olsa kimyad r. yi niyet yle bir kimyad r ki; kmr elmas yapar. cmlesinde; allotroplar n dizili lerinin farkl olmas n n, ancak i yap daki de i iklikle mmkn olabilece ine vurgu vard r. Bu de i imler, fiziksel de i imdir. Ancak fiziksel de i ime, i yap daki de i iklik sebep olur.

HSNN YET YLE B R K MYADIR K ; KMR ELMAS YAPAR FARKLI B R GR : Kmr ile elmas allotroptur. Aralar ndaki fark kitaptaki bilgilere gre fizikseldir. Ancak i yap da kovalent kristal rg ba ndan dolay de i iklik olmaktad r. Bu nedenle olaya kimyasal olarak da bakabiliriz. TANEC KLER ARASI K MYASAL BA LA LG L SORULAR
112

 SORU: Hangi bile i in moleklleri aras nda kovalent ba vard r? CEVAP: SiC (silisyum karbr), SiO2 (silisyum dioksit), BN (bor nitrr) ve H2O(k). SORU: Elementler, elementel hlde iken atomlar aras nda hangi kimyasal ba vard r? CEVAP: Metal atomlar aras nda metal ba , soy gaz atomlar aras nda Van der Waals ba , karbon atomlar aras nda kovalent ba vard r. SORU: Molekller aras kimyasal ba n ka e it oldu unu ve nerelerde bulundu unu birka cmleyle zetleyiniz. CEVAP: Yap ta element olan elementlerde element moleklleri aras nda ve farkl ametal atomlar ndan olu an apolar molekller aras nda Van der Waals ba vard r. Polar molekllerin hepsinde dipoldipol ba vard r. Polar molekllerin bir k sm nda ise hidrojen ba vard r.

K MYASAL BA LARIN BA IL N CEL KUVVETL L K DERECES *

* A a daki tablodaki gruba kovalent ba dhil etmek iin asimetrik yap da olanlar n n olmas laz md r; o zaman 2. s raya gelirdi; nk tanecik ii kimyasal ba , molekller aras kimyasal ba dan daha kuvvetlidir. Apolar kovalent ba l maddelerin ve polar kovalent ba l olup da apolar olan maddelerin kuvvetlili ini 2. s raya yazmamak gerekir. Di er bir husus; ba lar n kuvvetlilik derecesi fikir vermek iindir. K yaslama ayn trden olanlar aras nda olursa tablo geerlidir; farkl trden maddeler aras nda yap lan k yaslamada istisnalar oktur.

K MYASAL BA IN ADI

BA IL N CEL KUVVETL L K
113

DERECES yonik ba ( yon iyon ba ) Hidrojen ba Dipoldipol ba Van der Waals ba (London kuvvetleri) 250 20 2 0,1

HEM TANEC K HEM DE TANEC KLER ARASI AYNI C NS K MYASAL BA EREN FARKLI MADDELERDE K MYASAL BA IN KUVVETL L K DERECES FARKLI FARKLIDIR
Nas l ki her bir maddenin z ktlesi, atom ktlesi, molekl ktlesi vb. zellikleri farkl d r. rne in; ayn Van der Waals ba olmakla beraber, kimyasal ba n kuvvetlilik derecesi o madde iin ay rt edici bir zelliktir.

20 K LOGRAMI KALDIRAN 2 K LOGRAMI VE 0,1 K LOGRAMI DA KALDIRIR

Bu mant k iyonik bile ikler iin geerli de ildir. yonik bile ikler, yaln z iyonik ba ierirler. Hidrojen ba ieren bile ikler, hem dipoldipol ba hem de

114

London kuvvetlerini ierirler. Dipoldipol ba l bile ikler, mutlaka London kuvvetlerini de ierirler. Yaln z London kuvvetleri ierenler, ba ka kimyasal ba iermezler.

K MYASAL BA DAN YARARLANARAK B LE KLER N KAYNAMA NOKTASININ SIRALANI I

Bile iklerin kaynama noktas yksekten d e do ru a a da s ralanm t r: yonik bile ikler Hidrojen ba l polar molekller Dipoldipol ba l polar molekller Yaln z London kuvvetleri ieren molekller (Apolar molekller)

YALNIZ LONDON KUVVETLER EREN MOLEKLLER N KAYNAMA NOKTALARININ KEND ARALARINDA SIRALANI I
Molekl a rl yksek olan n kaynama noktas yksektir. Molekl a rl klar ayn ysa temas yzeyi yksek olan n kaynama noktas yksektir.

HL DE T RME ANINDA KIRILAN K MYASAL BA IN C NS , YON K VE KOVALENT B LE KLERDE FARKLI FARKLIDIR

115

 Hl de i ikli inde tanecikler aras mesafenin de i mesi,

kovalent bile ikler iin geerlidir; burada k r lan tanecikler aras kimyasal ba d r. Kovalent bile iklerin hl de i tirmesinde tanecik ii kimyasal ba aynen kal r. yon yap l bile ikler hl de i tirirken ise tanecik ii kimyasal ba olan iyonik ba da k r l r.

M KRO LEMDE K MYASAL BA EK MLER

DI INDAK

Atom iinde, her ey z dd yla dengelenmi tir: a) Protonlar n birbirini itmesi nkleer kuvvetle (ba lanma enerjisi) dengelenmi tir. b) Elektronlar n birbirini itmesi z t spinli dn le dengelenmi tir. c) Protonla elektronun birbirini ekmesi merkezka kuvvetiyle dengelenmi tir. Atomun yap s nda e it say da proton (+) ve elektron () olmas yla denge sa lanm t r. Proton ile elektron birbirini eker. Elektrondaki merkezka kuvveti bu ekimi z t ynde dengeler. Elektronlar, atom ekirde i etraf nda iki erli dolan rlar. Biri saat ynnde, di eri ise saat ynnn tersi ynde dner. Bylece elektronlar da, kendi aralar nda e lenmi tir. Kinat n herhangi bir noktas nda bir partikl yarat l nca onunla birlikte z t ikizi de meydana gelir. Elektronun z t ikizi pozitron, protonun z t ikizi anti proton, ntronun z t ikizi anti ntron, ntrinonun z t ikizi anti ntrinodur. Proton ve ntronun meydana geldi i kuark ad verilen partikller de iftler hlindedir: Yukar kuarka a kuark, st kuarkalt kuark, tuhaf kuarkt ls m kuark. Bildi imiz atoma kar l k olarak; ekirde i negatif, elektronu pozitif olan atomlar da vard r. Bu atomlardan olu an madde;
116

maddenin z t e i veya anti madde olarak adland r l r. Anti madde baz y ld z sistemlerinde bulunmaktad r. Elektri in de pozitif ve negatif olmak zere iki cinsi vard r.

NORMO LEM VE MAKRO LEMDE GRLEN EK MLER

Vcut s v lar nda pozitif iyon kadar da negatif iyon vard r. nsanlar ve hayvanlar, erkek ve di i olarak ift var edilmi lerdir. Bitkilerde o alma tozla mayla sa lanmaktad r. Ya mur damlalar pozitif ve negatif tanecikler olarak inmektedir. Bulutlar n pozitif ve negatif olan vard r. M knat s n da iki ucunda gney kutup ve kuzey kutup olmak zere birbirine z t iki kutbu vard r. Bir m knat s ne kadar kk paralara ayr l rsa ayr ls n her seferinde iki ayr kutup meydana gelir. Dnyam z da dev bir m knat s gibidir. Kuzey kutup ve gney kutup olmak zere iki z t kutba sahiptir. Gezegenler aras nda da ktleyle do ru orant l , aradaki uzakl n karesiyle ters orant l olan Newton kanunu olarak adland r lan ekim vard r.

EVREN N S NES NDEK C DD VE HAK K A KIN B R E D : K MYASAL BA LAR (K MYASAL BA LARIN FARKLI BAKI AISIYLA OKUNMASI) CANLILARDAK MUHABBET TANEC KLER ARASINDAK K MYASAL BA DIR
117

 A ac n mahiyetinde olmayan bir ey, esasl bir surette meyvesinde bulunmaz. Evren (kinat) a aca benzetilirse meyvesi insan olur. nsan meyvesindeki ciddi a k gsterir ki; evren a ac nda fakat ba ka ba ka ekillerde hakiki a k ve muhabbet bulunuyor. Evrenin sinesindeki u hakiki muhabbet ve a k, ekim kuvveti ad yla kar m za k yor. Evren a ac mikro, normo ve makro lemden olu ur. Mikro lemdeki ekim kuvvetinin bir k sm na kimyasal ba ad n veriyoruz. Mikro lemde bir de proton ile ntron aras ndaki ekim vard r. Mikro lemdeki varl klarda ok suretlerde tezahr eden kimyasal ba ad n verdi imiz ekimler ile normo ve makro lemdeki di er incizaplar, cezbeler, cazibeler; uyan k olan ak l ve kalplere insaniyete lay k bir surette ykselmeyi, hakiki insan olmay gsterir. Gezegenler aras nda da ktleyle do ru orant l , aradaki uzakl n karesiyle ters orant l olan Newton kanunu olarak adland r lan ekim vard r. Daha bunlar gibi ift olan bilmedi imiz nice eyler vard r. Kimyasal ba , insan gerek a k n derinliklerine eker; nk kendi kalbinde oldu u gibi sonsuz evrende de her eyin a k etraf nda cereyan etti ini bilimsel olarak renmi olur.

ATOM BA IBO DE

LD R

Bir tek atom bile ba bo de ildir. sznde atomlar aras ndaki s ms k ili ki ve ekimden, mkemmel ahenkten, belli gayelere ynelik, ok say da hikmet ve maslahat ieren davran ve hareketten sz edilmektedir ki btn bu faaliyetlerde kimyasal ba grev yapmaktad r. Molekl ve molekl te kil eden atomlardaki bu faaliyetin gsterdi i i aret vard r. Her bir insan da atom gibi olmal d r. Zaten insanl tam

118

ya ayan gerek insanlar, atom paras gibidir; ba bo de ildirler. Aile, btn fertleriyle bir molekldr. Akrabal k, milliyet vb. irtibatlar vard r. Medeniyet, insan sevgisi do urur. Rus ve Ermeni ile olan hrriyet tan ma ba m z bile hakiki dnya birli i uurunun temelini olu turmaktad r.

ZITLIK VEYA ZAYIFLARIN B RLE MES NDEK KUVVET

Kovalent ba lar; tekli ba , ikili ba ve l ba olmak zere e ayr l r. Drtl ba yoktur. N2 moleklnde N atomlar aras nda l ba vard r. l ba , en zay f kimyasal ba d r. l ba ieren bile ikler, kolayca kimyasal reaksiyona girer. N2 gaz ise l ba ierdi i hlde; tepkimeye girmez. N2 gaz , inert gazd r. nert gaz, reaksiyonlara kar ilgisiz gaz demektir. Btn kimyasal reaksiyonlarda oldu u gibi, N2 moleklnn kimyasal reaksiyonlar nda da, nce N2 moleklnn atomlar na ayr mas gerekir. N2 moleklne mahsus zel bir durum vard r. Yksek enerji verilse bile N2 molekl atomlar na ayr t r lamaz. Zay f olan l ba n, her bir tanesi de ok zay ft r. Ancak nn birle mesinden kuvvet do uyor ve ayr lmayan bir birlik olu uyor. Zay flar n bir araya gelmesi, kuvveti do uruyor. Kad nlar zay f, yumu ak huylu, nazik, halim, selim olduklar ndan birle erek etkili, kuvvetli cemiyet kurarlar. Kad n haklar , kad n hukuku, kad n hrriyeti gibi kad nl kla ilgili gl dernekler oktur. Ermeniler az ve zay ft r. Birle erek byk kuvvet kazan rlar. Seslerini dnyaya duyururlar (Ermeni soyk r m konusu). Kad nlar, erkek artikel al r; nk kad n cemiyetleri serttir ve iddetlidir; bu nedenle bir nevi erkeklik kazan r.
119

 Erkekler, di i artikel al r; nk kendilerine gvenirler. Her bir fert kendi gcne gvendi inden, cemiyetleri zay f olur. zellikle kendine gvenen Arap milletinde buna oka rastlan r. Btn yanma reaksiyonlar ekzotermik oldu u hlde azotun yanmas endotermiktir. Endotermik reaksiyonlar, kendili inden gerekle mez. Havadaki N2 ile O2 aras nda kimyasal reaksiyon olmamas n n en ba ta gelen sebebi; N2 moleklnn atomlar na ayr lmamas d r. N2 + 2,5O2 + yksek s cakl k N2O5 Reaksiyonun olmamas nda ba ka u sebepler de vard r: im ek akt nda bile genelde gerekli olan yksek aktivasyon enerjisi sa lanamaz. Nadiren sa land nda da ileri reaksiyonun cereyan yzdesi ok d k oldu undan, im ek akt nda bile nadiren ykseklerde az miktarda azot oksitleri olu ur. Azot oksitlerin suyla birle mesine ait reaksiyon da ift ynl olup ileri reaksiyonun h z ok yava t r. N2O5 + H2O 2HNO3 Bu nedenle olu an HNO3 ok az olur. Ya murlu ortamda ok seyreltiktir. Ya murla topra a d er. Azot dngsnde, toprak iin gerekli olan azot ihtiyac ba ka ekillerde kar lan r. Yukar daki gibi kar lanan azot ok azd r. Her im ek ak nda HNO3 (kezzap) olu mas iin artlar haz r oldu u hlde; kezzap olu mamakta, hayat devam etmektedir.

ALLOTROPUN GRLD ELEMENTLER VE NEM

Allotrop C, Si, P, S ve Ode grlr. C canl lar n, Si topra n, P beynin, O havan n esas maddesidir. Sn proteinlerde nemli bir yeri vard r. CO32 (karbonat), SiO32 (silikat), PO43 (fosfat) ve SO42 (slfat)
120

do adaki en nemli anyonlard r. Do adaki nemli maddeler hem ok bulunur hem de allotrop vb. farkl farkl ekillerde kar m za kar.

SUDA ZEL OLARAK BULUNAN K MYASAL BA : H DROJEN BA I

VI A grubu elementleri, hidrojenle birle erek s ras yla H2O, H2S, H2Se, H2Te bile ikleri olu ur. Bu bile iklerin hepsinde molekller aras nda dipoldipol etkile imi ve Van der Waals ba vard r. Molekl ktlesi artt ka, bu kimyasal ba lar n kuvvetlili i de artar. H2Onun molekl ktlesi en d k oldu undan kaynama noktas n n da en d k olmas beklenirdi. Ancak yle olmam t r. Bu durum tabloda grlmektedir.

H DROJEN N VI A GRUBU ELEMENTLER LE YAPTI I B LE KLER N FORML, KAYNAMA NOKTASI VE MOLEKL KTLES
H2Ten molekl ktlesi en byk oldu undan, kaynama noktas da en yksektir. Molekl ktlesi azald ka, molekller aras kimyasal ba zay flad ndan, kaynama noktas da azal r. Suyun kaynama noktas n n 80 C olmas beklenirken +100 C olmu tur. Suyun benzeri olan molekllerde hidrojen ba ndan hi sz edilmezken, suda ayr ca bir de hidrojen ba vard r. Bu sebeple kaynama noktas n n +100 C olmas sa lanm t r. Bu istisnai sebep, di er bir deyimle suya has bu zel ayr cal k; suya hangi ay rt edici farkl zelli ini kazand rmakla grevlidir? Hidrojen ba , su moleklleri aras na konulmasayd ; su 80 Cta kaynayacakt . Bu kaynama noktas ndan tr de yeryzndeki sular n tamam su buhar olacakt . Bu durumda iece imiz, kullanaca m z suyu nas l bulacakt k? Canl lar
121

hayatlar n nas l devam ettireceklerdi?

KALICI D POLLER
Kal c dipol karakter dipoldipol ba nda ve hidrojen ba nda grlr. Polar molekllerin aras ndaki ekimdir. rne in; HF, HCl, H2O vb. molekllerde grlr.

NDKLENM

D POLLER

ndklenmi dipollere rnek yaln z London kuvvetleridir. Apolar molekllerin tanecikleri aras ndaki ekimdir. rne in; s v He atomlar veya s v N2 moleklleri aras nda grlr.

YONKALICI D POL ETK LE M

NaCl znrken Na+ ve Cl ile H2O aras ndaki ekimdir.

YON K B LE KLER N SUDA ZNMELER (B RL KTEN KUVVET DO UYOR, ZNME OLAYI GEREKLE YOR)
Zay flar n bir araya gelmesi, kuvveti do urur. Bu konuya sosyal ya amdan a a daki rnekleri verebiliriz: Kad nlar zay f, yumu ak huylu, nazik, halim, selim olduklar ndan birle erek etkili, kuvvetli cemiyet kurarlar. Kad n haklar , kad n hukuku ve kad n hrriyeti gibi kad nl kla ilgili gl dernekler oktur. Kad nlar, erkek artikel al r; nk kad n cemiyetleri serttir ve iddetlidir; bu nedenle bir nevi erkeklik kazan rlar. Erkekler ise, di i artikel al r; nk kendilerine gvenirler. Her bir fert kendi gcne gvendi inden,
122

cemiyetleri zay f olur. zellikle kendine gvenen Arap milletinde buna oka rastlanmaktad r. kinci rnek; Ermeniler ile ilgilidir. Ermeniler dnyada azd rlar ve zay ft rlar. Ancak birle erek byk bir kuvvet kazan p seslerini tm dnyaya duyurabildikleri bilinen bir husustur (Ermeni soyk r m konusu). Di er bir rnek; Kurtulu sava nda gsz olan Kuvay Milliyenin, gl olan ngilizleri yenmesidir. Yemek tuzu ve su; her ikisi de polard r. Suyun polarl , yemek tuzunun polarl na gre ok azd r. Na+Cl(k) rg yap s ndaki iyonlar aras ndaki ekim, en gl ekimdir. H2O moleklleri aras nda dipoldipol etkile imi vard r. yonik ba n kuvveti 250 birim, dipoldipol ba n n kuvveti ise 2 birimdir. Yemek tuzunun suda znmesi, reaksiyon denklemiyle yle gsterilir: Na+Cl(k) + su Na+(suda) + Cl(suda) H2Onun polarl 2 birim derecesinde oldu u hlde, nas l oluyor da polarl 250 birim derecesinde olan Na+Cl(k)nin rg yap s ndaki iyonlar n birbirinden ay r p yap s n bozarak suda znmesini sa l yor? H2O molekl dipol yap dad r. Bundan dolay H2Onun pozitif ve negatif ucu vard r. H2Onun pozitif ucu Cl ile negatif ucu ise Na+ ile etkile ir. Bylece Na+Clde iyonlar aras ndaki iyonik ekim ortadan kalkar. Burada d nlmesi gereken; tuza k yasla zay f polarl a sahip suyun, bunu nas l ba arabildi idir. Birlikten kuvvet do uyor, znme olay gerekle iyor. 1 tane Na+ iyonu, en az 125 tane H2O moleklnn negatif ucu ile 1 tane Cl iyonu da, ok say da (en az 125 tane) H2O moleklnn pozitif ucu ile sar l r. Bylece znme olay gerekle ir. Zay flar; birli e / birle meye mecburdur.
123

 Koyun ve keiler sr hlinde ya ayarak kurtlardan korunurlar. Kurdun oldu u yerde koyun olunmaz. denir. ttifak olursa kurt zarar veremez.

YON NDKLENM

D POL ETK LE M

yonik bir maddenin polar olmayan bir zcde znmesi iyonindklenmi dipol etkile imidir. CCl4 gibi apolar olan maddelerde yaln zca indklenmi dipoller olu abilece inden ve iyonindklenmi dipol etkile imleri olduka zay f oldu undan bu s v larda polar molekllerin znrl yok denecek kadar azd r. Yok denilecek kadar az dedi imiz bu etkile im; rne in NaCl ile apolar bir zc olan CCl4 gibi s v lar aras ndaki etkile imdir. Apolar maddeler apolar zclerde, polar maddeler de polar zclerde znr. Benzer benzerini zer. bilinen bir kanundur.

124

4. N TE: MADDEN N HLLER

N TEN N KONU BA LIKLARI
1. Gazlar n Genel zellikleri 2. Gaz Kanunlar 3. Gaz Kar mlar 4. Gerek Gazlar 5. S v lar n zellikleri 6. Hl De i imleri 7. Amorf ve Kristal Kat lar

GAZLAR
GAZLAR KONUSUNDA YANLI ANLA ILAN BAZI KAVRAMLAR
Bir kapta su s t l rken kan kabarc klar, hava kabarc klar de ildir; H2O(g) moleklleridir, su buharlar d r. Madde hl de i tirdi inde, maddenin tanecikleri hl de i tirmez. Tanecikler aynen kal r; yaln z aralar ndaki uzakl k farkl la r. yonik bile iklerde durum farkl d r.
125

Her maddenin 4 hli de her an, her yerde vard r. ok az miktarda oldu undan fark etmiyoruz.

1. GAZLARIN GENEL ZELL KLER

1 Maddenin en yksek enerjili hlidir. 2 Maddenin en dzensiz hlidir. 3 Tanecikler aras bo luklar n en ok oldu u hldir. 4 Gazlar bulunduklar kab n her taraf na ayn bas nc uygularlar. 5 Gazlar bulunduklar kab n hacmini al rlar. 6 Ak kand rlar. 7 S k t r labilirler. 8 Gaz moleklleri hareketlidir. 9 Molekler hacim ihmal edilebilir dzeydedir. 10 Gaz molekllerinin arp mas esnek arp mad r. 11 deal gazda molekller aras etkile im yoktur. Gerek gazlarda ise molekller aras itme ve ekme vard r. 12 Gaz moleklleri farkl h zdad r. arp nca enerjileri fazlala r veya azal r; toplam enerji de i mez. 13 Gaz molekllerinin ortalama kinetik enerjileri e ittir. 14 Gaz molekllerinin ortalama kinetik enerjisi s cakl kla do ru orant l d r.

GAZLAR N DRT N CEL K

Gazlar iin 4 niceli in nemi byktr: Bunlar P (bas n), V (hacim), n (mol say s ), T (mutlak s cakl k)

BASIN VE LM
126

 Bas n ve lm: Birim yzeye etki eden kuvvete bas n denir. 1 A k hava (atmosfer) bas nc n n lm 2 Kapal kapta bas n lm 1 A k hava (atmosfer) bas nc n n lm: Barometre ile llr. Torielli c va ile yapt deneyle deniz seviyesinde atmosfer bas nc n 0 Cta 76 cm Hg bulunmu tur. 76 cm Hg = 760 mm Hg = 1atm S v larda bas n forml: P=hd P = 76 cm Hg x13,6 g/cm3 P=1033,6 g/cm2 (atmosfer bas nc ) Gaz problemlerinde c va yerine ba ka bir s v kullan ld nda; h1d1 = h2d2 forml kullan l r. 2 Kapal kapta bas n lm: Manometrelerle llr.

BASIN B R M EV R LER
1 atm = 101 325 Pa 1 atm = 760 torr 1 atm = 760 mm Hg 1 atm = 105 Pa

K NET K TEOR KULLANILARAK IKARILAN TEMEL E TL K

PV = 1/3 Nmv2 N: Tanecik say s m: Molekl ktlesi v2: Molekln h z n n karesi

127

K NET K ENERJ , SADECE SICAKLI A BA LIDIR

EK = 3/2 nRT

SIFIR KELV NE N LMED

0 Ke inilmedi. Helyum 4 Kde s v la t r lm t r. Gnmzde inilen en d k s cakl k 4 Kdir. 0 Ke yana lm t r. 0 Kde gaz kalmaz.

2. GAZ KANUNLARI
a.

1. PV L K S (n, T SAB T) (BOYLE MARIOTTE KANUNU): Miktar ve s cakl sabit tutulan bir gaz n hacmi ile bas nc ters orant l d r. 2. Pn L K S (V,T SAB T) (DALTON KISM BASINLAR KANUNU): Hacmi ve mutlak s cakl sabit tutulan bir gaz n miktar ile bas nc do ru orant l d r. 3. PT L K S (V,n SAB T) (GAY LUSSAC KANUNU): Hacmi ve miktar sabit tutulan bir gaz n mutlak s cakl ile bas nc do ru orant l d r. 4. Vn L K S (P,T SAB T) (AVOGADRO H POTEZ ): Ayn ko ullarda (bas n ve s cakl k ayn ) gazlar n e it hacimlerinde e it say da tanecik vard r. Bas nc ve s cakl sabit tutulan bir gaz n mol say s ile hacmi do ru orant l d r. NEML NOT: Gazlarla ilgili problem zmlerinde s cakl k
128

birimi mutlaka Kelvin olarak al nmal d r. 5. VT L K S (P, n SAB T) (CHARLES KANUNU): Bas nc ve mol say s sabit tutulan bir gaz n mutlak s cakl ile hacmi do ru orant l d r. 6. nT L K S (P, V SAB T): Bas nc ve hacmi sabit tutulan bir gaz n mutlak s cakl ile mol say s do ru orant l d r.

D FZYON VE EFZYON
Difzyon, bir gaz n di er bir gaz iinde yay lmas d r. Difzyon tabiri yayg n olmasa da, s v lar iin de kullan l r. Efzyon ise, bulundu u kab n duvar ndaki kk bir delikten gaz n ka d r. Trke kaynaklarda efzyon da difzyon diye anlat l r. Asl nda ikisi birbirinden farkl d r.

3. GAZ KARI IMLARI

KISM BASIN
K smi bas n kapal bir kapta birden ok gaz bulundu u durumda gazlardan her birinin bas nc na denir. Kaptaki gazlar n k smi bas nc s cakl k ve hacim de i iminden ayn oranda etkilenir. Gazlar n k smi bas nlar n farkl oranda etkileyecek tek faktr mol say s d r.

KAPLARIN B RLE T R LMES (GAZLARIN KARI TIRILMASI)

Kar t r lan gazlar tepkimeye girmiyorsa ve s cakl k sabitse;
129

P1V1 + P2V2 + .....= PsVs

4. GEREK GAZLAR
DEAL GAZ
Gaz taneciklerinin z hacimlerinin ve gaz tanecikleri aras ndaki etkile imlerin ihmal edildi i, ba ka bir deyimle 0 say ld gazd r. Hibir gaz ideal olamaz, ancak ideale yakla abilir.

GEREK GAZI DEAL GAZA YAKLA TIRAN ARTLAR

1 D k bas n 2 Yksek s cakl k 3 Kk mol a rl

DEAL GAZ VAR MIDIR?

Ula lan en d k s cakl k 270 Ct r. Kinetik teoriye gre ideal gaz 273,15 Cta (0 K) olur. 273,15 Cta gaz n hacmi ve bas nc 0 olmaktad r. Maddenin hacminin ve bas nc n n 0 olmas ise maddenin yok olmas anlam na gelmektedir. Bu nedenle madde oldu u srece, bu d k s cakl a (273,15 C) eri mek mmkn de ildir. Bundan dolay ideal gaz yoktur.

GAZ KANUNLARI DEAL GAZLAR N GEERL D R

130

 Deneylerde kullan lan gazlar, gerek gazd r. Bu nedenle sonular hatal kabilir. rne in, PV arp m n n e it oldu unun gsterildi i deneyde de erler byk al nmamal d r.

VAN DER WAALS E TL

Pdzeltilmi Vdzeltilmi = nRT E itlikte bas nta ilave, hacimde ise karma yap l r. Van der Waals e itli i, ideal gaz denklemi olarak da bilinir. Dzeltme yap lmas n n sebebi, Van der Waals e itli inin ideal gazlar iin geerli olmas ndand r.

GAZLARDA YO UNLUK
Yo unluk problemlerinin zmnde d=m/V forml kullan l r. Ancak baz gaz problemlerinde PMA=dRT forml kullan l r.

GAZLARDA K NET K ENERJ VE D FZYON

Ek = 3/2kT Ek = 1/2mv2 Gazlar n ortalama kinetik enerjisi yaln zca s cakl kla de i ir. 1. formlden de grlece i gibi mutlak s cakl k ka kat na karsa ortalama kinetik enerji o kadar kat na kar. (Toplam kinetik enerji ise ktleyle de ilgilidir.) ki gaz n mutlak s cakl klar e itse ortalama kinetik enerjileri de e ittir. Buna gre; TA = TB ise EkA (ortalama) = EkB (ortalama) Ortalama kinetik enerjilerde ktle mol ktlesi olarak al n r. MAVA2 = MBVB2

131

JOULE THOMSON OLAYI (JOULE THOMSON GENLE MES )

EK = 3/2kT formlnde de grld gibi gazlar d k s cakl kta d k ortalama h za sahiptir. Buna gre gaz yava latmak, gaz so utmak anlam na gelir. Gazlar genle tirildi inde molekller birbirlerinden uzakla r ve ortalama h zlar d er. Genle en gaz n molekllerinin aras ndaki ekim kuvvetlerinin yenilmesi iin gereken enerji, d sistem s ca yal t lm oldu undan ortamdan al namaz. Bu durumda molekller enerjiyi, kendi z s lar n kullanarak kar lad klar ndan, h zla genle tirilen gaz so ur. So uyan gaz, bulundu u ortam da so utur. Joule Thomson olay sonucunda genle me s ras ndaki s cakl k de i imi ne kadar kk ise gaz ideale o derece yak nd r.

JOULE THOMSON GENLE MES KANUNUNDAN YARARLANARAK HAVANIN SIVILA TIRILMASI

Joule Thomson olay ndan yararlanarak 1877 y l nda Louis Paul Cailletet, nce havay so utmu , sonra h zla genle tirmi tir. Bylece hava, s v hle gemi tir. Daha sonra s v la t r lan havan n iindeki azot gaz ve oksijen gaz dam tma yoluyla birbirinden ayr larak elde edilmi tir.

JOULE THOMSON GENLE MES KANUNUNA GRE BUZDOLAPLARININ SO UTMA PRENS B N N AIKLANMASI
So utucularda da Joule Thomson olay ndan yararlanarak amonyak, metil klorr, propan gibi kolay buharla abilen ak c
132

maddeler kullan l r. S v hle getirilen madde, borularla buzdolab n n i yzeyine verilir. Madde borular iinde gaza dn rken buzdolab n n iini so utur. Ayn gaz kompresr taraf ndan bas n alt nda yeniden s v duruma getirilir.

JOULE THOMSON GENLE MES KANUNUNA GRE KL MALARIN ISITMA VE SO UTMA PRENS B N N AIKLANMASI
Klimalardaki gaz, kompresr arac l ile emilip s k t r larak s v la t r l r. S k ma esnas nda a a kan s , bir fan vas tas yla d ortama at l r. S v zerindeki bas n d rlnce, s v bulundu u ortamdan s ekerek gaz hle geer; bylece d ortam n s cakl n da d rm olur. So utma ak kan n n kompresr taraf ndan emilmesiyle evrim ayn ekilde tekrarlan r.

KR T K SICAKLIK
Bir gaz n s cakl ne kadar yksek ise s v la mas o kadar zordur ve gaz s v la t rmak iin gereken bas n o kadar yksektir. Her bir gaz iin farkl de erde olan yle bir s cakl k vard r ki bu s cakl n zerinde bulunan gaz, hibir bas n alt nda s v la t r lamaz. Her bir gaz iin karakteristik olan bu s cakl a kritik s cakl k denir. Kritik s cakl k, bir gaz n bas n uygulanarak s v la t r labilece i en yksek s cakl kt r. Kritik s cakl n zerinde bas n ne kadar artt r l rsa artt r ls n, s v la ma olmaz. H2O(g) n kritik s cakl

133

374,3 Ct r. H2O(g) 374,3 C n zerinde s k t r lsa bile s v la maz. Kritik s cakl k, TK ile gsterilir.

BUHAR, GAZ VE KR T K SICAKLIK

Kaynama noktas ile kritik s cakl n aras nda buhardan, kritik s cakl n zerinde ise gazdan sz edilir.

BASIN LS B R M PASCAL, BLAISE PASCALA (16231662) A TT R

Me hur Frans z matematikisi, fizikisi ve kimyac s d r. Ayn zamanda filozof ve yazard r. Maddenin bo luklu yap s zerinde al malar yapt . 1647 y l nda bu al malar n Bo lukla lgili Yeni Deneyler ve Bo luk ncelemesine Giri adl kitaplar nda yay nlad . lk hesap makinesinin mucididir. Bas n zerine ok say da al malar vard r. Torielli (1608 1647)nin varsay mlar n yapt deneylerle do rulad . Uluslararas sistemde (SI) bas n ls birimi, pascald r. Pa k saltmas yla gsterilir. Pa tan m n Pascal (Paskal) u ekilde yapm t r: 1 m2lik yzeye dik do rultuda etki eden kuvvet 1 Newton ise bu yzeydeki bas n 1 pascal olur. 1652de manast ra kapanarak kendini ilme verdi. 1654te ya ad bir vecd hlinden sonra kesin kararlar ald . Bundan sonra Pascal, btn varl yla Tanr ya yneldi. Hayat ndaki bu karar ndan sonra yo un bir ekilde bilimsel ara t rmalar na da devam etti. Descartes (Dekart), bilimin konusunu maddeyle s n rland rm t . H ristiyanl k tahrif oldu undan (bozuldu undan) ve tam hayat n iinde olmad ndan kilise te kilat ilme kar yd . Kilise te kilat nda ilme kar olmayan, az nl k baz ki iler de az da olsa
134

mevcuttu. Tahrif olmu din ile bilim aras nda Bat da uzun sren at malar ya and . Sonunda bilim adamlar n n bir k sm yanl olarak din ile bilim aras nda ayr l k var sand lar. Bylece dinbilim ayr mas gerekle ti. Asl nda kilisenin yanl l na kar n bilim adamlar nda olu an tepki, dine kar olduklar ndan de ildi, zaruretten ileri geliyordu. Descartes (Dekart) bu tepkiyi gsterenlerin ba nda gelen ak lc insan olmas na ra men Allah vard r. diyordu. Dekart d nceye, Kartezyen d nce ba ka bir ifade ile Kartezyenizm denir. Kartezyen felsefe, din ile ilim ayr lmas n netice vermi tir. O dnemde Kartezyenizm, pansuman tedavi olarak mecburiyetten dolay ortaya at lm t . lerici ve gerici deyimleri ilk olarak Bat da kullan lm t r. Kilisedekilere ve kilise taraftarlar na gerici, kiliseye kar gelenlere de ilerici denilmi tir.

TOR ELL DEN (16081647) OK DAHA NCE AIK HAVA BASINCINI LEN B L M ADAMI: BN S NA (9801037)
Eserleri Avrupa niversitelerinde 600 sene temel kitap olarak okutulmu tur. Bat l lar ona Avicenna derler. Zaman n n en byk dhisidir. T p ve kimya ilminden ba ka; felsefe, jeoloji, co rafya, fizik, matematik, botanik, zooloji, mzik dallar nda da ok ara t rma ve ke ifleri vard r. Is ve gazlar n bas nc konular nda ke ifleri olmu tur. Torielliden (16081647) nce a k hava bas nc n lm tr. slam hkemas n n Eflatunudur. Filozoflar n stad d r. Sular n temizlenmesiyle ilgili al malar yapm t r. me
135

suyunun, sa l k zerindeki etkisini ara t rarak, kalitesinin nemini belirtmi tir. Kimya ilmini t bb n hizmetine sokmada, Raziyi rnek alm t r; bu konuda dnyada Raziden sonra ikincidir diyebiliriz. Koruyucu hekimlik ve tedavide bni Sinan n belirtti i 780 ilac n istisnas z hepsi gnmzde kullan lmaktad r. T p alan nda onlarca hastal ilk te his ve tedavi etmi tir. rne in; eker hastal nda, idrarda eker bulgusunun varl n ilk ke feden odur. Bula c hastal klara kk mikroorganizmalar n sebep oldu unu tespit etmi tir. Ameliyatlardan nce hastaya anestezik ila yapmak da onun bulu udur. Etil alkol t pta steril amal olarak ilk kullanand r. Damar iine yap lan r nga da bni Sinan n icad d r. Doktorlar n sultan unvan yla an lm t r. En byk hizmeti t p sahas ndad r. a lar n en byk t p ara t rmac s d r. T p noktas nda T p ilmini iki sat rda topluyorum. Szn gzelli i k sal ndad r. Yedi in vakit az ye. Yedikten sonra drt, be saat kadar yeme. ifa haz mdad r. Kolayca hazmedece in miktar ye. Nefse ve mideye en a r ve yorucu hl, taam taam zerine yemektir. demi tir. Yemek konusunda vcuda en zararl olan, drt, be saat ara vermeden yemek yemek veyahut lezzet iin e itli yemekleri birbiri stne mideye doldurmakt r. T p ve kimya ilminden ba ka felsefe, jeoloji, co rafya, fizik, matematik, botanik, zooloji, mzik dallar nda da ok ara t rma ve ke ifleri vard r. Is ve gaz bas nc konular nda ke ifleri olmu tur. Torielliden nce a k hava bas nc n lm tr. Sular n temizlenmesiyle ilgili al malar yapm t r. me suyunun, sa l k zerindeki etkisini ara t rarak suyun kalitesinin nemini belirtmi tir. Farkl bran lardaki 29 meselede Avrupal bilim adamlar na nclk yapm t r.

136

EBUL HEYSEM (9651051)

Atmosfer bas nc yla ilgili nc al malar yapm t r.

SOSYAL ALANDA KULLANILAN K MYA KEL ME VE DEY MLER

Umumi atmosfer: Toplumun genel ahenk ve durumu. (Umumi atmosfer maksad a an sz ve davran larla kirlenir.) S cak atmosfer: Etraf m zda cereyan eden gzel olaylar n tm veya onlar n meydana getirdi i mutluluk. So uk atmosfer: Etraf m zda cereyan eden olumsuz olaylar veya onlar n meydana getirdi i menfilikler. Olumlu atmosfer: evremizdeki olumlu durumlar. Olumsuz atmosfer: Etraf m z saran olumsuz etmenler. Hava bo lu una d mek: nsan n olumsuz bir atmosfere d t hissine kap lmas . Hava bo lu unu atlatmak: nsan n d t olumsuz durumdan kurtulmas .

SIVILAR 5. SIVILARIN ZELL KLER

SIVILARIN YZEY GER L M
Genelde s v lar n kendi yzey alan n geni letme e iliminde oldu u bilinmektedir. S v n n iindeki molekllerin s v n n yzeyine do ru hareket etmesi, s v lara verilen bir zelliktir. Her bir s v n n yzey gerilimi farkl d r.
137

ADHEZYON VE KOHEZYON KUVVETLER

S v moleklleri aras ndaki (benzer molekller aras ndaki) ekim kuvvetine kohezyon kuvvetleri; s v moleklleri ile kap moleklleri aras ndaki (farkl molekller aras ndaki) ekim kuvvetine de adhezyon kuvvetleri denir. E er kohezyon kuvvetleri adhezyon kuvvetlerinden daha bykse s v damlas biimini korur. ayet adhezyon kuvvetleri kohezyon kuvvetlerinden daha bykse s v damlas film eridi gibi yay l r. Yzeyi daha ok slatan maddeler adhezyon kuvvetlerinin daha byk oldu u s v lard r.

YZEY AKT F MADDELER

Bir s v ya (zc), o s v da znen bir ba ka madde eklendi inde; ayet eklenen madde zcnn yzey gerilimini d ryorsa, bu maddeye yzey aktif madde denir. Deterjanlar, asitler, alkoller, esterler yzey aktif maddedir.

YZEY NAKT F MADDELER

Bir s v ya (zc), o s v da znen bir ba ka madde eklendi inde; ayet eklenen madde zcnn yzey gerilimini artt r yorsa, bu maddeye yzey inaktif madde denir. eker, gliserin, organik asit tuzlar yzey inaktif maddeye rnektir.

V SKOZ TE
S v lar n akmaya kar gsterdi i dirence viskozite denir. S v n n viskozitesi ne kadar bykse o derece yava akar.

138

AKI KANLIK (AKICILIK)

Viskozitenin tersine ak kanl k denir. Bylece her bir s v ya lay k olan ak kanl k derecesi ortaya kar lm olur. Ak kanl k, her bir s v iin kendine zel de erlerdir.

6. HL DE

MLER

SIVI BUHAR BASINCI VE KAYNAMA

Tm s v lar her s cakl kta buharla rlar. Kapal bir kapta bulunan s v lar nce buharla r, sonra miktarlar yeterli ise s v la rlar. Bir sre sonra buharla ma ve s v la ma (yo unla ma) h zlar e itlenir. Bu anda s v n n buhar n n kapta olu turdu u bas nca s v buhar denge bas nc denir.

SIVI BUHAR BASINCININ DE

S v buhar denge bas nc sadece iki eyle de i ir: 1 SICAKLIK 2 SIVININ C NS

MES

S cakl k artt ka buhar bas nc artar. S v moleklleri aras ndaki ekim artt ka buhar bas nc d er. Buhar bas nc byk olan s v lar, uucu s v lar olarak tan mlan r.

KAYNAMA SICAKLI I
Bir s v n n buhar bas nc n n d bas nca e it oldu u s cakl k o s v n n kaynama s cakl d r. Kaynama noktas iki eye ba l d r:
139

 1 SIVININ BUHAR BASINCI 2 DI BASIN

BUHAR BASINCI, DI BASIN, KAYNAMA SICAKLI I

ki s v kar la t r ld nda buhar bas nc byk olan s v n n kaynama noktas kktr. Dolay s yla kaynama noktas buhar bas nc yla ters orant l d r. D bas n artt ka kaynama noktas ykselir, yani kaynama noktas d bas nla do ru orant l d r.

7. AMORF VE KR STAL KATILAR

KR STAL E TLER
YON K KR STALLER: Metal ametal bile iklerinin bir k sm kristal suyu ierdi inde kristal yap dad r (CuSO4 x 5H2O); bir k sm kristal suyu iermedi i hlde kristal yap dad r (NaCl). Az bir k sm ise kristal yap da de ildir (NaOH). METAL KR STALLER : Metal atomlar birbirleriyle metal ba ile ba l d rlar ve belli geometrik ekiller meydana getirirler. Buna metal kristalleri denir. YARI METAL KR STALLER : Karbon allotroplar ndan olan elmas ve grafitte; silisyum allotroplar ndan akik ta , kuvars ve akmak ta nda grlen kristallerdir (elementel k ymetli ta lar). AMETAL KR STALLER : Fosforun ve kkrdn allotroplar nda grlen kristallerdir (Rombik kkrt, monoklin kkrt, beyaz fosfor, k rm z fosfor). MOLEKL KR STALLER: SiC (silisyum karbr), SiO2 (silisyum
140

dioksit), BN (bor nitrr), H2O(k) gibi a rgl kat larda grlen kristaldir.

ALLOTROPUN GRLD ELEMENTLER VE NEM

Allotrop C, Si, P, S ve Ode grlr. C canl lar n, Si topra n, P beynin, O havan n esas maddesidir. Sn proteinlerde nemli bir yeri vard r. CO32 (karbonat), SiO32 (silikat), PO43 (fosfat) ve SO42 (slfat) do adaki en nemli anyonlard r. Do adaki nemli maddeler hem ok bulunur hem de allotrop vb. farkl farkl ekillerde kar m za kar.

ELEMENTEL KIYMETL TA LAR C (KARBON) VE Si (S L SYUM) OLMAK ZERE K E TT R

Ss ta lar n n nemi ok byktr. Elementel k ymetli ta lardan olan elmas, C (karbon)dur; kuvars ise Si (silisyum)dur. C, canl lar n; Si, topra n esas maddesidir. nsan n ilk olu umuna sebep; Si ve H2Onun ekillenmesidir. C (karbon) ve Si (silisyum); periyodik tabloda ayn gruptad r.

YON K B LE KLERDEK KR STAL SUYU NASIL OLUYOR DA TOZ HLDEK MADDEY ODA SICAKLI INDA ISLATMIYOR VE KR STAL YAPI BOZULMUYOR?
Kristal suyu ieren iyonik bile ik gne te az bir zaman kalsa
141

veya k sa bir sre s t lsa kristal yap bozulur, bile ik bulama hline gelir. Baz iyonik kat lar n kristal olabilmesi iin H2O(s) iermesi gerekir. Buna kristal suyu denir. A a daki rnekler verilebilir: Gz ta (CuSO4 x 5H2O) Al ta (CaSO4 x 2H2O) Boksit (Al2O3 x H2O) Yukar da rnek olarak verilen bile iklerde H2O kat hlde de il, s v hldedir. Kristal suyu s v hlde olmas na ve s cakl k 0 C n stnde olmas na ra men; su, toz iyonik kat y slatmaz. Bu konunun +4 Ca kadar suda bulunan H2O(s) kristalleri ile ilgisi vard r.

Suyun Kristal Yap da Olabilece ini Japon Bilim Adam Dr. Masaru Emoto A klad
Dr. Masaru Emoto, Japon bilim adam d r. 1943 y l nda Japonyada do mu tur. Alternatif t p doktorudur. Yapt deneylerden elde etti i su kristalleri foto raflar n Suyun Verdi i Mesajlar isimli kitab nda yay nlam t r. Dr. Masaru Emoto Su cans z bir madde de ildir. Canl ve duygular alg layan kristallerden olu maktad r. evresinden pozitif ve negatif bilgileri al r ve ona gre tepki verir. demektedir. Suyun Verdi i Mesajlar adl kitab nda suyu e itli ynlerden ele alan Dr. Masaru Emoto, al malar n n bilimsel temelini olu tururken din gere ini de gz ard etmemi tir. Dr. Masaru Emoto yle demektedir: "21. as rda en nemli olay n ilimle dinin yeniden bulu mas olaca n d nyorum. E er din olmasayd insan aptalla acak, modern ilim de hibir zaman ortaya kmayacakt ."

142

Dr. Masaru Emoto yapt deneylerde; temiz kaynaklardan al nan su rneklerinin ve kendilerine sevgi dolu szckler sylenen su rneklerinin aynen kar tanesi kristallerine benzeyen ok parlak, yo un motifli, simetrik, estetik, ok ince dizayn edilmi , ok renkli ve alt gen kristallerden olu tuklar n gstermi tir. Kar tanelerinden hibirisinin birbirine benzemedi i bilinmektedir. Bunun gibi su kristalleri de birbirinden farkl d r. Zaten kar n sudan meydana geldi i de malumdur. Dr. Masaru Emoto klorlu e me sular yla, evre kirlili inin ok oldu u blgelerden ald su rnekleriyle ve negatif d ncelere maruz b rak lan su rnekleriyle yapt deney sonucunda ise kristal yap n n bozuldu unu gzlemlemi tir. Kfr szlerinin aksetti i suyun kristal yap s tamamen paralan p da lm t r. Demek ki kt sz de iyi sz de su zerinde tesirli oluyor. Dr. Masaru Emoto, bu al malar yla grnmeyen bir ruh leminin varl na da i aret etmektedir. Dr. Masaru Emoto, dnyan n her taraf na konferanslar vermek zere davet edilmektedir. Japonya, Avrupa ve Amerikada yapt canl deneylerle d nce, davran ve duygular m z n evre zerinde ne derece derin etkileri oldu unu gstermi tir. Bu konu ile ilgili olarak Amerikan Holistik T p Derne i (American Holistic Medical Association) Ba kan Dr. Norman Shealy u yorumu yapm t r: Dnyan n yar s sularla kapl d r ve bizim vcudumuzun drtte de sudur. Su, bizim iinde ya ad m z drdnc boyutla ruhumuzun be inci boyutu aras ndaki ba lant y temsil eder. Suyun infrared (k z l tesi) IR nlar n emmesi gibi su ile ilgili pek ok al ma, suyun gzle grnmeyen etkilerini meydana kartm t r. Ancak, bu al malar n hibirisi Dr. Masaru Emotonun zarif al mas ile boy l emez. D nce ve

143

gzelli in etkisi bundan evvel bu kadar iyi bir eklide bilim adamlar nca hi anlat lmam t . Holistik d nde; hayat n fiziksel, mental ve ruhsal ynlerine ba lant l , btncl ve dengeli bak t r. Ba ka bir ifadeyle bilim ve ruhun birle mesiyle dnyay alg lamakt r. Naturally Well mecmuas n n editr olan Dr. Marcus Laux ise yle bir yorum yapm t r: Galileo, Newton, Einstein gibi Dr. Masaru Emotonun net vizyonu da bize hem kendimizi hem de evreni farkl bir ekilde alg lamay gstermi tir. Burada bilim ve ruh birle erek bizim dnyay alg lay m zla ilgili inkr edilemeyecek bir kuantum s ramas yapm , sa l m z kazanarak nas l huzur duyabilece imizi gstermi tir.

METAL KR STALLER
Olu an metal ba , metal atomlar aras ndad r. Metal atomlar belirli geometrik ekilleri olu turacak ekilde dizilirler. Metallerde tip kristal yap grlr. Hacim merkezli kbik yap da; atomlar, kpn k elerine ve merkezine yerle ir. Demir (Fe), Cr (krom), Mn (manganez), W (volfram), Ta (tantalyum), Ti (titanyum), Na (sodyum), K (potasyum) metal kristalleri bu kristal e idine rnek verilebilir. Yzey merkezli kbik yap da; atomlar, kpn k elerinde ve yzlerinde yerle ir. Al (alminyum), Cu (bak r), Ni (nikel), Au (alt n), Ag (gm ), Pt (platin), Pb (kur un), Ca (kalsiyum) kristalleri buna rnektir. Hegzagonal sistemde ise atomlar, alt gen prizman n k elerinde ve birer adet de dzlemlerin ortas nda yerle ir. Be (berilyum), Cd (kadmiyum), Mg (magnezyum), Zn (inko), Zr (zirkonyum) metallerinin kristalleri de bu tr kristale rnektir.

144

METAL BA I KUSURU
Metal atomlar n n dizili i bazen tam olmamaktad r. deal gibi grnen bu dizili i bozan bu duruma kimyada metal ba kusuru denir. Metal ba kusuru u ekillerde ortaya kar: Geometrik ekillerin k elerindeki baz atom yerleri bo kalmakta, bir atom fazladan araya s k makta, baz yabanc atomlar ara yerlere girmekte veya atomlar n dizili i belirli bir yerde kesilmektedir.

METAL BA I KUSURUNUN NE G B FAYDALARI VARDIR?

Hata ve kusur kelimeleri bir eksikli i akla getirse de metal ba hatas diye bilinen bu konu, bir eksiklik de il; mkemmelliktir. Bir metalin k r lmadan ekil de i tirebilmesi, atomlar n n kusur dedi imiz mkemmel yerle mesiyle olmaktad r. Metal iindeki bu kusurlu yap la ma olmasayd , o metali; e erek, bkerek, dverek ekillendirme mmkn olmayacakt . Mesela; bir in aat demirini k v ramayacakt k.

METAL N ATOMLARI KUSURSUZ D Z LSEYD NE OLURDU?

Metalin 1 mm2si, 37 kg kuvvet ta yabilecekti. 3,5 tonluk bir a rl k, yakla k 1 mm ap nda bir tel ile kald r labilecekti. Bu, ok iyi bir zellik olarak grnebilir. Fakat bu kadar mukavemetli bir metalin kullan labilmesi, ba ka bir ifadeyle tel ve levha hline getirilebilmesi mmkn olmayacakt . Byle bir metal de faydas z, i e yaramaz bir madde olaca ndan; esas kusur, kusursuz atom dizili ine sahip olmakta olacakt .

145

Y N YET, OLUMLU D NCE VE GZEL GR YLE B R K MYADIR K ; KMR ELMAS, TOPRA I ALTIN YAPAR
Elmas ile kmrn forml ayn d r. Her ikisi de C ile gsterilir. Fark, karbon atomlar n n dizili indedir. Alt n, topraktan fiziksel yolla elde edilir. Alt n, en k ymetli metaldir. leride topra n alt na dn trlmesi de gerekle ebilir.

TANEC KLER ARASI BA , MADDEN N HL DE T RMES NDE VEYA ALLOTROPTA ETK L OLDU U HLDE N N F Z KSEL BA DE L DE K MYASAL BA DENM T R?
Kat hlde tanecikler birbirine yak n, gaz hlde uzakt r. Hl de i ikli inde madde hl de i tirmez, madde ayn olarak kal r, yaln z tanecikler aras mesafe de i ir. Maddenin hllerinde forml ayn kalmakla beraber isimler ve grn ler farkl oluyor. Su, su buhar , buz nn de forml H2Odur. Tanecikler aras ba e itleri anlat l rken, i yap n n az da olsa de i ti ini, bu suretle kutuplar n olu tu unu grm tk. Kmrn elmas olmas da kimyan n konusuna girer. Elmas ile kmrn forml ayn d r. Her ikisi de C ile gsterilir. Her iki allotropta da C atomlar n n dizili leri farkl d r. yi niyet yle bir kimyad r ki denmi tir, fiziktir ki denmemi tir; kmrn elmas olmas , az da olsa kimyad r. yi niyet yle bir kimyad r ki; kmr elmas yapar. cmlesinde; allotroplar n dizili lerinin farkl olmas n n, ancak i yap daki de i iklikle mmkn olabilece ine vurgu vard r. Bu de i imler, fiziksel de i imdir. Ancak fiziksel de i ime, i

146

yap daki de i iklik sebep olur.

BUZDA H2O(k) MOLEKLLER ARASINDA KOVALENT KR STAL RG BA I

SORU: Molekller aras kimyasal ba oldu u hlde niin kovalent ba denmi tir? CEVAP: ok kuvvetli bir kimyasal ba oldu undan ve kristal yap olu tu undan denmi tir. SORU: Buz moleklleri aras ndaki kimyasal ba n kuvvetli olmas nereden anla l r? CEVAP: Su donunca iinde bulundu u demir kab paralamas ndan anla l r. SORU: Buzdaki kimyasal ba ok kuvvetli diye niin yanl olarak kovalent ba denmi tir? CEVAP: Tanecik ii kimyasal ba , tanecikler aras kimyasal ba dan daha kuvvetlidir. Kovalent ba tabiri, tanecik ii kimyasal ba an msatmaktad r. Kuvvetli oldu unu ifade iin denmi tir.

SU, BUZ HL NDEYKEN H2O(k) MOLEKLLER NEREDEYSE HAREKETS ZD R VE SU MOLEKLLER NE KIYASLA BUZ MOLEKLNDE, MOLEKLLER ARASI MESAFE FAZLADIR
Buz molekl; birisi dzgn drt yzlnn a rl k merkezinde, di er drd de drt k esinde olmak zere be erli molekllerden olu ur. Buzun kristal rgs, dzgn drt yzldr. Bu kristal rgnn bozulmamas iin molekller hareketsizdir. Bu ekliyle kararl d r. Buz moleklleri aras ndaki uzakl k, su moleklleri aras ndaki uzakl a gre % 11 oran nda daha fazlad r. Ba ka bir ifadeyle
147

su donunca % 11 hacim bymesi gerekle ir. Normalinde maddenin kat hlinde, molekller birbirine s v hline gre daha yak nd r; s v donunca hacim bymesi de il, hacim klmesi olur. Yaln z suya has olan bu durum, suyun donunca di er s v lara z t olarak genle mesinden ileri gelir. Suyun bu istisnai zelli inin hayat iin ok faydalar vard r. Su donma noktas na gelince, H2O(k) moleklleri aras nda kovalent kristal rg ba ortaya kar. Kovalent kristal rg ba , en kuvvetli kimyasal ba lardand r. Bu nedenle su dondu unda, iinde bulundu u demir kab bile paralar. Buz erirken kristal yap bozulur. Bylece molekller birbirine yakla r. +4 Ca kadar hacim klmesi devam eder. +4 Ca kadar az da olsa kristaller bulunur; bunlar H2O(s) kristalleridir. Kristal yap +4 Cta tamamen bozulur. +4 Cta yo unluk en byktr. +4 Ctan sonra su s t ld ka hacim geni ler, yo unluk azal r.

148

5. N TE: KARI IMLAR

N TEN N KONU BA LIKLARI
1. zcler ve zeltiler 2. Deri im (Konsantrasyon) 3. zeltilerin Deri ime Ba l zellikleri (Koligatif zellikler) 4. Heterojen Kar mlar

1. ZELT LER
ZELT LER N TANIMI VE B LE ENLER
Homojen kar mlara zelti denir. zeltilerin iki bile eni vard r. 1 zc 2 znen zc: Genelde miktar ok olan ve di erini zen maddedir. znen: Genelde miktar az olan ve di eri taraf ndan zlen maddedir.

ZELT LERLE LG L TER MLER

1 Deri ik zelti: Ayn ko ullarda di er zeltilere gre daha ok oranda madde znm olan zeltidir. 2 Seyreltik zelti: Ayn ko ullarda di er zeltilere gre
149

iinde daha az oranda madde znm olan zeltidir. 3 Doymu zelti: Belirli artlarda zebilece i maksimum miktardaki maddeyi zm olan zeltidir. 4 Doymam zelti: Belirli artlarda zebilece i maksimum miktardaki maddeyi zmemi olan zeltidir. 5 A r doymu zelti: Belirli artlarda zebilece i maksimum miktardaki maddeden daha fazlas n zm olan zeltidir. 6 yonal zelti: Genellikle iyonik maddelerin suda znmesiyle olu an, iyonlar ieren, elektri i ileten zeltilerdir. rne in: Sutuz kar m . 7 Molekler zelti: Genellikle kovalent ba l maddelerin suda znmesiyle olu an, molekller ieren, elektri i iletmeyen zeltilerdir. rne in: Su eker kar m .

ZNRL E ETK EDEN FAKTRLER

ZNRLK TANIMI: Belirli bir s cakl kta, 100 gram zcde (suda) znebilen maksimum madde miktar na denir. 1 zc cinsi: Bir maddenin znrl , zc de i tirildi inde de i ir. 2 znenin cinsi: znen madde de i ti inde znrlk de eri de i ir. Ayr ca polar zcler polar maddeleri, apolar zcler apolar maddeleri genelde iyi zer. rne in: HCl polar oldu undan, yine polar olan H2Oda iyi znr. CH4 apolar oldu undan polar molekl olan H2Oda iyi znmez. CS2 apolar oldu undan CH4te znrken HClde znmez.

150

 3 S cakl k: Genellikle znmesi endotermik ( s alan) olan kat ve s v lar n znrlkleri, s cakl kla artar. X(suda) X(kat veya s v ) + s Genellikle znmesi ekzotermik ( s veren) olan kat ve s v lar n znrlkleri, s cakl kla azal r. Y(kat veya s v ) X(suda) + s Gazlar n tamam n n znmesi ekzotermik oldu undan znrlkleri s cakl kla azal r. 4 Bas n: Kat ve s v lar n znrl ne bas nc n etkisi yoktur. Gazlar n znrl ise bas nla artar. Ancak gaz n znrl nn artmas iin znecek gaz n bas nc n n artt r lmas gerekir (Gazozlar n bas nl gaz iermesi). 5 Ortak iyon: Ortak iyon, znrl azalt r. rne in; AgCl kat s saf suda, NaCl zeltisindekinden daha ok znr.

RG ENERJ S (KR STAL ENERJ S )

yonik bile iklerin niin yksek s cakl kta eridikleri ve her bir iyonik bile i in erime s cakl klar n n neden farkl oldu unu anlamak iin rg enerjisinin say sal de erini bilmek gereklidir. rg enerjisi deneysel olarak llemez. Endirekt yollardan hesaplan r. Hesaplama basittir, yaln z bir toplama i lemidir. Bu hesaplamaya BornHaber evrimi denir. yonik kristalde iyonlar ay rmak iin gerekli enerjiye rg enerjisi denir.

BORNHABER EVR M (BORNHABER DNGS)

NaClyi Na ve Cl atomlar ndan nas l elde edebiliriz? sorusunun teorik cevab bize rg enerjisinin say sal de erini verir. A a daki reaksiyonun enerjileri toplan nca rg enerjisi
151

bulunmu olur. Na0(k) Na0(g) Na0(g) Na+(g) Cl0(g) Cl (g) Hess yasas kullan larak yap lan taraf tarafa toplama sonucunda Na0(g)lar birbirini gtrr. Sodyum ve klor atomlar ndan tuzun meydana geli reaksiyon denklemi ortaya km olur: Na0(k) + Cl0(g) Na+(g) + Cl (g)

H DRASYON ENERJ S (H DRATASYON ENERJ S )

Hidratla ma enerjisi de denir. NaClnin znebilmesi iin; ok say da su moleklnn art (+) k s mlar n n NaCldeki klorrn, eksi () k s mlar n n da NaCldeki sodyum katyonunun etraf n kaplamas gerekir. Hidratla ma enerjisinin say sal de eri, rg enerjisinin say sal de erinden bykse iyonik kat suda znr.

OKS TLER N SUDA ZNMEMES N N SEBEB RG ENERJ S N N YKSEKL D R

rg enerjisinin yksekli i, kristalin kararl l n gsterir. O(g) + e O(g) H = 141,3 kJ/mol O(g) + e O2(g) H = +844 kJ/mol zeltide tek ba na O2 grlmez; (OH) grlr.

ZNME ENTALP S (ZNME ISISI)

znme olay na ait reaksiyon denkleminin H na znme entalpisi denir. yonik bile iklerin znrl hakk nda genelleme yapamay z.
152

Bunun nedeni ise rg enerjisidir. rne in; NaClnin suda znmesi endotermiktir.

YON K KATININ SUDA ZNMES SIRASINDAK ENERJ DE M

Hznme = Kristal enerjisi + Hidratla ma s s Endotermik tepkimelerde Hznme pozitif de er kar, ekzotermik tepkimelerde ise Hznme negatif de er kar. yonik kat lar n suda znmesi genelde endotermiktir.

YON K B LE KLER N SUDA ZNMELER (B RL KTEN KUVVET DO UYOR, ZNME OLAYI GEREKLE YOR)
Zay flar n bir araya gelmesi, kuvveti do urur. Bu konuya sosyal ya amdan a a daki rnekleri verebiliriz: Kad nlar zay f, yumu ak huylu, nazik, halim, selim olduklar ndan birle erek etkili, kuvvetli cemiyet kurarlar. Kad n haklar , kad n hukuku ve kad n hrriyeti gibi kad nl kla ilgili gl dernekler oktur. Kad nlar, erkek artikel al r; nk kad n cemiyetleri serttir ve iddetlidir; bu nedenle bir nevi erkeklik kazan rlar. Erkekler ise, di i artikel al r; nk kendilerine gvenirler. Her bir fert kendi gcne gvendi inden, cemiyetleri zay f olur. zellikle kendine gvenen Arap milletinde buna oka rastlanmaktad r. kinci rnek; Ermeniler ile ilgilidir. Ermeniler dnyada azd rlar ve zay ft rlar. Ancak birle erek byk bir kuvvet kazan p seslerini tm dnyaya duyurabildikleri bilinen bir husustur (Ermeni soyk r m konusu). Di er bir rnek; Kurtulu sava nda gsz olan Kuvay Milliyenin, gl olan ngilizleri yenmesidir. Yemek tuzu ve su; her ikisi de polard r. Suyun polarl , yemek
153

tuzunun polarl na gre ok azd r. Na+Cl(k) rg yap s ndaki iyonlar aras ndaki ekim, en gl ekimdir. H2O moleklleri aras nda dipoldipol etkile imi vard r. yonik ba n kuvveti 250 birim, dipoldipol ba n n kuvveti ise 2 birimdir. Yemek tuzunun suda znmesi, reaksiyon denklemiyle yle gsterilir: Na+Cl(k) + su Na+(suda) + Cl(suda) H2Onun polarl 2 birim derecesinde oldu u hlde, nas l oluyor da polarl 250 birim derecesinde olan Na+Cl(k)nin rg yap s ndaki iyonlar n birbirinden ay r p yap s n bozarak suda znmesini sa l yor? H2O molekl dipol yap dad r. Bundan dolay H2Onun pozitif ve negatif ucu vard r. H2Onun pozitif ucu Cl ile negatif ucu ise Na+ ile etkile ir. Bylece Na+Clde iyonlar aras ndaki iyonik ekim ortadan kalkar. Burada d nlmesi gereken; tuza k yasla zay f polarl a sahip suyun, bunu nas l ba arabildi idir. Birlikten kuvvet do uyor, znme olay gerekle iyor. 1 tane Na+ iyonu, en az 125 tane H2O moleklnn negatif ucu ile 1 tane Cl iyonu da, ok say da (en az 125 tane) H2O moleklnn pozitif ucu ile sar l r. Bylece znme olay gerekle ir. Zay flar; birli e / birle meye mecburdur. Koyun ve keiler sr hlinde ya ayarak kurtlardan korunurlar. Kurdun oldu u yerde koyun olunmaz. denir. ttifak olursa kurt zarar veremez.

ZNME OLAYI F Z KSEL OLAY MIDIR YOKSA K MYASAL OLAY MIDIR?

H2Onun pozitif ucu Cl ile H2Onun negatif ucu ise Na+ ile
154

etkile ti. Bylece Na+Clde iyonlar aras ndaki iyonik ekim ortadan kalkt . Bunun sonucunda da suda znme olay gerekle ti. Grld gibi z t kutuplar n birbirini ekimi iyonik bile iklerin i yap s nda de i ikli e neden oldu. Bu ynyle znmeyi kimyasal olay olarak d nebiliriz. Asl nda znme, fiziksel olay olarak bilinir.

ZNME VE YONLA MA L K S
znme yzdesini zenginlik, iyonla may vermek kabul edersek; zeltileri drt gruba ay r r z: 1. OK ZNEN VE % 100 YONLA AN ZELT LER (ZENG N, TAMAMINI VEREN) NaCl(k) + su Na+1(suda) + Cl1(suda) NaCl(k) + H2O(s) Na+1(suda) + Cl1(suda) Reaksiyon denklemi yukar daki gibi her iki ekilde de yaz labilir. 2. AZ ZNEN VE % 100 YONLA AN ZELT LER (FAK R, TAMAMINI VEREN): Bu grup, znrlk dengesi konusundaki bile ikler olup iyonla ma denklemleri yanl olarak ift ynl okla gsterilir. Bunun nedeni znrlk hesaplamalar n n denge mant yla yap lmas ndand r. Asl nda suda znmezler, bunlar kimyada az znen diye geer. znmeleri milyonda birka ile trilyonlarda birka civar ndad r. Ca(OH)2(k) + su Ca+2(suda) + 2(OH)1(suda)

3. HER ORANDA ZNEN VE AZ YONLA AN ZELT LER (ZENG N, AZINI VEREN) CH3COOH(s) + su CH3COO1(suda) + H+1(suda)
155

4. AZ ZNEN VE AZ YONLA AN ZELT LER (FAK R, AZINI VEREN) NH3(g) + H2O(s) NH4+1(suda) + OH1(suda)

YON YAPILI B LE KLER SIVI HLDE VE ZELT HL NDE ELEKTR LET R

NaCl(k) + yksek s cakl k NaCl(k) + su Na+1(s) + Cl1(s)

Na+1(suda) + Cl1(suda)

ZELT LERDE DER M LE LETKENL K L KS

letkenlik, zeltinin deri imi artt ka belli bir noktaya kadar ykselir. Deri im belli bir oran geince iletkenlik azal r. Doygun zeltiye eri ildikten sonra iletkenlik de i mez.

SAF SIVILARDA DER M LE LETKENL K L KS

letkenlik, saf s v lar n deri imi artt ka belli bir noktaya kadar ykselir. Saf s v lar n deri imi belli bir oran geince iletkenlik azal r.

LETKENL K E TLER
1. Metallerin iletkenli i: S cakl kla ters orant l d r. Elektronun aktar m ile olur.
156

 2. zeltilerin iletkenli i: S cakl kla do ru orant l d r. Farkl ykteki iyonlarla olur.

YONLA AN MOLEKLER B LE KLER VE YONLA MAYAN MOLEKLER B LE KLER N SUDA ZNMELER

HCl(g) + H2O(s) HCl(suda) HCl(g) + su H3O+1(suda) + Cl1(suda) H+1(suda) + Cl1(suda) H+1(suda) + Cl1(suda) C6H12O6(suda)

C6H12O6(k) + su

DER

K DEY M HEM N TELL K HEM DE N CELL K ER R

Deri ik zelti; zeni az, zneni ok olan zeltidir. Nitel bir kavramd r. Belli bir s n r yoktur; u yzdenin zerinde olursa deri iktir, u yzdenin alt nda olursa seyreltiktir. diyemeyiz. Deri ik deyimi nicel bir anlam da ierir. rne in; deri ik HCl denince, yaln z ktlece % 36,5luk HCl anla l r (Doymu HCl zeltisi).

DER K VE SEYRELT K TAB RLER N N, DOYMU VE DOYMAMI LIKLA L K S YOKTUR

Doymu bir zelti, seyreltik oldu u gibi; doymam bir zelti de deri ik olabilir. rne in; doymu kire zeltisi, kesinlikle seyreltiktir. Doymam H2SO4 zeltisi, deri ik olabilir.
157

DER K AS TLER N N EN FAZLA MOLEKL KTLES KADAR YZDEDE OLUR?

Deri ik HCl ktlece % 36,5luktur (Doymu HCl zeltisi). Deri ik H2SO4 ktlece % 98liktir (Doymu H2SO4 zeltisi). Deri ik HNO3 ktlece % 63lktr (Doymu HNO3 zeltisi). (H:1, Cl:35,5, O:16, S:32, N:14) Deri ik HCl, deri ik H2SO4, deri ik HNO3 denince; yaln z yukar da belirtilen yzdelerdeki asitler anla lmal d r. Di er zeltilerde oldu u gibi; zeni az, zneni ok olan zelti anla lmamal d r.

KR STAL SUYU EREN B LE KLERDE, ORTAMDA SU OLDU U HLDE B LE K N N ISLANMAZ?

Kristal suyu ieren bir bile ik, hafif s t lsa veya gne te kalsa; kle hline gelir, kristal yap s bozulur. Normal zamanda ise kristal yap dad r. Kristal suyu ieren bile i in iindeki su, toz hlindeki kat ya zarar vermez. 0 C ile +4 C aras nda H2O(s) kristallerinin bulunabilme zelli i vard r. Kristal yap , yaln z buzda de ildir. Buzda oldu u gibi, suda da kristal yap vard r. Kristal yap , kat lara ait bir zelliktir. Su, kristal olunca, kat yla etkile mez. Demir kab dondu unda paralayan su, kristal oldu unda tam tersine yan yana oldu u suda ok znen toz hlindeki kat maddeyi slatm yor bile..

EBU'L VEFA (940988)

158

 Matematik ve astronomi limidir. Yo unluk lmeye yarayan piknometre aletini ilme kazand rm t r.

ZELT LERLE LG L SOSYAL ALANDA KULLANILAN K MYA KEL ME VE DEY MLER

Yo unla mak (Konsantre olmak): Herhangi bir i e kilitlenmek, kendini bir i e istekle vermek, yumulmak. Btn dikkati, d nceyi, duyguyu ve gc bir konu zerinde, bir noktada toplamak. Yumu ak ala ml slup: Herkesin birbirine kar ses tonunu ykseltmeden sevgi ruhu ile hareket etmesi, her sylenene laf yeti tirme yerine, dvene elsiz, svene dilsiz olma hli (Yumu ak ala ml slup mevzuu herkesten beklenemez; zellikle zihniyet de i ikli i gereksinimini hissetmek laz md r).

ZELT LER LE LG L SYLEM HATALARI

znd yerine eridi kelimesi kullan l r. rne in; eker znd denmesi gerekirken eker eridi denmektedir. znme olay fiziksel olay olarak bilinir. Ancak kimyasal olarak da d nlebilir.

2. DER M (KONSANTRASYON)
KONSANTRASYON B R MLER
159

 1 MOLAR TE: 1 L hacmindeki zeltinin iinde bulunan znm maddenin mol say s na denir. 2 NORMAL TE: 1 L hacmindeki zeltinin iinde bulunan znm maddenin e de er gram say s na denir. 3 MOLAL TE: 1 kilogram suda znm olan znen maddenin mol say s d r. 4 FORMAL TE: Birim hacimde znm iyonik maddenin mol say s na denir. Formalite, iyonik ba l bile ikler iin geerlidir. 5 KTLECE % DER M: Ktlece % deri im 100 gram zeltide ka gram madde znd n ifade eder. %30luk zelti denince; 100 gram zeltide 30 gram znen madde ve 70 gram su oldu u anla l r. 6 HAC MCE % DER M: Hacimce % deri im 100 mL zeltide ka mL madde znd n ifade eder. 7 YO UNLUK: Birim hacimdeki zeltinin ktlesidir. 9 ppm (parts per million) C NS NDEN DER oran nda deri im demektir. Birimsiz niceliktir. 10 ppb (parts per billion) C NS NDEN DER oran nda deri im demektir. Birimsiz niceliktir. M: Milyonda bir M: Milyarda bir

11 OSMOLAR DER M: Ozmotik bas nc , kan n ozmotik bas nc ile ayn olan steril zeltilerdir. Bunlara izotonik zelti de denir. rne in; % 5lik C6H12O6 (glikoz) zeltisi ve % 0,9luk NaCl (sodyum klorr) zeltisi izotoniktir.

DER T RME, SEYRELTME

Bir zeltiye su eklenir veya znm madde miktar azalt l rsa
160

zelti seyrelir. Bir zeltiden su buharla t r l r veya znen maddeden eklenirse zelti deri ir. Bu i lemlerin tamam nda M = n / V forml kullan l r.

ZELT LER N KARI TIRILMASINDAN SONRAK YON MOLAR TELER N N HESAPLANMASI

a) Tepkime yoksa b) Tepkime varsa a) zeltilerin kar t r lmas ndan sonra ayet tepkime olmad ysa, zeltilerin kar t r lmas ndan sonraki iyon molaritesi hesaplanmas : Bir bile ik; 1A grubu katyonu, NO3 iyonu, NH4+ iyonu, H+ iyonu veya CH3COO iyonu ieriyorsa byle maddeler iyi znr. Bu iyonlar ihtiva eden zeltiler kar t r ld klar nda ayet ntrle me olmuyorsa, tepkime yok demektir. Kar mdan sonraki molar deri imler M1V1=M2V2 formlnden hesaplan r. b) zeltilerin kar t r lmas ndan sonra ayet tepkime oluyorsa, bu tepkime genelde a a daki iki tepkimeden birisidir. 1 Ntrle me tepkimesi (asit + baz) 2 kme tepkimesi: ki zelti kar t r ld nda znrl d k olan bir maddenin iyonlar bir araya geldi inde maddenin znrlk s n r a l yorsa kme olur.

ZELT LER ARASINDAK YER DE T RME REAKS YONLARINDAN HANG LER

161

GEREKLE R?
KCl(suda) + NaNO3(suda) Reaksiyon gerekle mez. Gerekle en reaksiyonlarda ya rnlerde suda znmeyen madde olu mu tur, bu maddeye kelek diyoruz. Veya gaz k olmu tur. Ya da rnlerde su meydana gelmi tir.

3. ZELT LER N DER ME BA LI ZELL KLER (KOL GAT F ZELL KLER)

ZELT LERDE BUHAR BASINCI, DONMA NOKTASI VE KAYNAMA NOKTASI
Saf bir s v da uucu olmayan bir kat znd nde zeltinin buhar bas nc ve donma noktas saf zcnnkinden d k, kaynama noktas ise byk olur. Bir zeltinin kaynamaya ba lama noktas (suya gre kaynama noktas ndaki ykselme miktar ) ierdi i yabanc madde zeltisinin molaritesi ile do ru orant l d r. Bir s v da ba ka bir s v znd nde kaynama noktas ykselebilir de d ebilir de, ancak genelde donma noktas d er. Yine bir s v da gaz znd nde genellikle kaynama noktas etkilenmez; nk o s cakl a kadar gaz uar. Donma noktas ise genelde d er.

162

KOL GAT F ZELL KLER

a. Buhar bas nc d mesi b. Donma noktas alalmas c. Kaynama noktas ykselmesi d. Ozmotik bas n

BUHAR BASINCI D MES

zeltilerin buhar bas nc saf s v lar n buhar bas nc ndan farkl d r. Tuz, suyun buhar bas nc n etkileyerek kaynama s cakl n ykseltmi , buhar bas nc n d rm tr. znenin deri imi ile zeltinin buhar bas nc aras ndaki ili ki Frans z kimyac F.M.Raoult taraf ndan bulunmu tur.

RAOULT YASASI
Raoult yasas na gre uucu bile eni bulunmayan bir zeltideki buhar bas nc d mesi zeltideki znen maddenin mol kesriyle orant l d r. Herhangi bir zeltinin buhar bas nc (PT), zeltiyi olu turan bile enlerin buhar bas nlar n n (PA, PB, ) toplam na e ittir. PT = PA + PB + zcs A, zneni B olan iki bile enli ideal bir zeltide PA zcnn k smi buhar bas nc , PB znenin k smi buhar bas nc olsun. zcnn k smi buhar bas nc n hesaplamak iin; saf zcnn belirli bir s cakl ktaki buhar bas nc (P0A) ile ayn zcnn zeltideki mol kesri (XA) arp l r. PA = P0A XA olur. O hlde znenin k smi buhar bas nc da; PB = P0B XB olur. 0 0 Buradan PT = P A XA + P B XB forml kar.

163

 RNEK: %70 C2H6O2 (etandiol veya glikol) ieren sulu zeltinin 53 Ctaki buhar bas nc n hesaplayarak saf suyun buhar bas nc yla kar la t r n z. 53 Cta P0saf su = 107,2 mm Hg ve ayn s cakl kta P0etandiol = 1 mm Hgd r (C2H6O2: 62, H2O:18). ZM: C2H6O2 arabalar n radyatr peteklerine so utma amal olarak kat lan ve antifriz (donmay nleyici) olarak kullan lan radyatr s v s d r. Etilen glikol ad yla da bilinir. 100 gl k zelti varsay l rsa bunun 70 g C2H6O2, 30 g da H2O olur. 30 g H2O = 1,67 moldr. 70 g C2H6O2 = 1,13 moldr. Toplam mol 2,80dir. H2Onun buhar bas nc na katk s 1,67/2,80 oran nda, C2H6O2nin katk s ise 1,13/2,80 oran nda olacakt r. 53 C s cakl kta saf H2Onun buhar bas nc 107,2 mm Hg verildi ine gre 107,2 mm Hgn n 1,67/2,80si al n r (63,94 mm Hg). 53 C s cakl kta C2H6O2nin buhar bas nc da 1 mm Hg verildi ine gre 1 mm Hgn n 1,13/2,80si al n r (0,40 mm Hg). Daha sonra bu iki k smi bas n de erlerinin toplanmas ile sonu bulunmu olur: PT = 63,94 + 0,40 = 64,34 mm Hg Grld gibi 53 C s cakl kta saf H2Onun buhar bas nc 107,2 mm Hg idi. %70lik C2H6O2 zeltinin buhar bas nc ise 64,34 mm Hgd r. Grld gibi problemi Raoultun ortaya koydu u formlleri kullanmadan, basit orant mant ile zdk. Raoult yasas , FranoisMarie Raoult taraf ndan 1882 y l nda ortaya konuldu undan dolay bu adla an lmaktad r.

DONMA NOKTASI ALALMASI (KR YOSKOP )

164

 Td = K d m i Td = Donma noktas n n kaC alald ( Tdonma) Kd = Su iin donma noktas alalma sabiti (1,86 C m1) m = Molalite i = Molekler kat larda 1dir, iyonik kat larda ise iyon say s d r.

KAYNAMA NOKTASI YKSELMES (EBL YOSKOP )

Tk = K k m i Tk = Kaynama noktas n n ka C ykseldi i Kk = Su iin kaynama noktas ykselme sabiti (0,52 C m1) m = Molalite i = Molekler kat larda 1dir, iyonik kat larda ise iyon say s d r.

SUDA MOLEKLER KATI ZNDYSE KR YOSKOP K VE EBL YOSKOP K HESAPLAMALAR

Molalite, 1 kg suda znen maddenin mol say s d r. 1 kg suda 1 mol molekler kat znnce donma noktas 1,86 C alal r. 1 kg suda 1 mol molekler kat znnce kaynama noktas 0,52 C ykselir.

SUDA YON K KATI ZNDYSE KR YOSKOP K VE EBL YOSKOP K HESAPLAMALAR

1 kg suda 1 mol iyonik kat znnce donma noktas 1,86 C n iyonik kat n n iyon say s yla arp ma kadar alal r.

165

 1 kg suda 1 mol iyonik kat znnce kaynama noktas 0,52 C n iyonik kat n n iyon say s yla arp ma kadar ykselir.

DONMA NOKTASI BULUNMASI VEYA DONMA NOKTASI ALALMASI HESAPLAMALARI

Hesaplanan Td de eri, donma noktas n n ka C alald n gsterir. ayet zeltinin donma s cakl soruluyorsa bulunan bu de er, 0 Ctan kar lmal d r. Ba ka bir ifadeyle bulunan de erin eksi () i aretlisi al nmal d r. Hesaplamalar orant yla yapmak baz sorularda daha pratik olabilir.

KAYNAMA NOKTASI BULUNMASI VEYA KAYNAMA NOKTASI YKSELMES HESAPLAMALARI

Hesaplanan Tk de eri, kaynama noktas n n ka C ykseldi ini gsterir. ayet zeltinin kaynama s cakl soruluyorsa 100 C ile bulunan bu de er toplanmal d r. Hesaplamalar orant yoluyla da yap labilir.

KR YOSKOP K VE EBL YOSKOP K HESAPLAMALARDA ZELT N N HACM SUYUN KTLES KABUL ED LEB L R
Seyreltik molar zeltilerde zeltinin mL cinsinden hacmi, suyun gram cinsinden miktar olarak kabul edilir. Hassas hesaplamaya lzum yoktur.

166

KR YOSKOP K PROBLEMLER N ORANTI YOLUYLA ZM

PROBLEM: 4,81 x 102 Ml k molekler bir zelti suyun donma noktas n ka C d rr? (Kd = 1,86 C/m) ZM 1. i lem: zeltiyi 1 L kabul edersek znen madde miktar 4,81 x 102 mol olur. 2. i lem: 1 L zeltiyi 1000 g su olarak alabiliriz; molar zelti seyreltik oldu undan, hata ihmal edilebilirdir. 3. i lemde orant kurulur: 1 mol molekler madde suyun donma noktas n 1,86 C d rrse 4,81 x 102 mol molekler maddenin suyun donma noktas n 0,09 C d rd bulunmu olur.

KR YOSKOP K PROBLEMLER N FORMLLE ZM

PROBLEM: 4,81 x 102 Ml k molekler bir zelti suyun donma noktas n ka C d rr? (Kdonma = 1,86 C/m) ZM Td = m K d Td = 4,81 x 102 m x 1,86 C/m = 0,09 C

FORMLLE ZMDE TRLER VE B R MLER

Td = K d m i Td: Donma noktas n n kaC alald ( Tdonma) Kd: Su iin donma noktas alalma sabiti (1,86 C m1) m: Molalite
167

 i: Molekler kat larda 1dir

TEOR K YON SAYISI LE DENEYSEL YON SAYISI AYNI DE LD R

B LE Na2SO4 NaCl Al2(SO4)3 N ADI iteorik 3 2 5 ideneysel i<3 i<2 i<5

DENEYSEL KR YOSKOP VE EBL YOSKOP DE ERLER , TEOR K DE ERDEN GENELDE DAHA AZ IKAR
Kaynama noktas n n 1 C ykselmesi hesaplanmas na ra men 0,7 Cl k bir ykselme olabilir. Bunun nedeni ideneysel de erinin iteorik de erinden daha az olmas ve suyun polarl gibi sebeplerdir. Deneysel kriyoskopi ve ebliyoskopi de erlerin teorik de erden farkl kmas nda, znme tepkimesinin endotermik veya ekzotermik olmas n n da rol vard r. Tepkimenin endotermik veya ekzotermik olu una gre farkl formller ortaya konulmam t r. Ayn ekilde hem zcnn hem de znenin polarl da formle yans mam t r. Soruda molarite verildiyse, bu de er molalite olarak al nabilir. Molaliteyi molariteye evirmeye lzum yoktur; nk molar deri imler genelde d k verildi inden hata ihmal edilebilecek boyutta olur.
168

 Zaten hesaplanan de ere gre deneysel sonucun farkl oldu unu belirtmi tik.

OZMOT K BASIN
Ya am n temeli olan hcreye madde giri lerinin bir k sm , ozmos kanunu vas tas yla gerekle tirilir. Ozmos olay nda; suda znm maddelerin ok oldu u k s m, suda znm maddelerin az oldu u k sma bir emme kuvveti uygular. Tabiattaki bitkilerin topraktan suyu emmeleri bu ekilde gerekle ir. Bu emme kuvveti, ozmotik bas n olarak tan mlan r.

OZMOT K BASIN LE KR YOSKOP VE EBL YOSKOP L K S

Belirli s cakl kta ozmotik bas nc bilinen bir zeltinin donma ve kaynama noktas hesaplanabilir.

OZMOT K BASIN FORMLNDE TRLER VE B R MLER

=cRT (pi): Pa (paskal) cinsinden ozmotik bas n c (molar konsantrasyon): 1 m3 zelti iinde znen maddenin mol say s R (sabit say ): 8,314 T: Kelvin (K) cinsinden mutlak s cakl k

OZMOT K BASIN PROBLEMLER

PROBLEM: Ozmotik bas nc 300 Kde 120 kPa olan molekler zeltinin donma noktas n hesaplay n z (R = 0,834).

169

ZM: nce zeltinin molaritesi bulunur, sonra donma noktas hesaplan r. =cRT 1. i lem olarak eviri yap lmal d r: kPa, Paya evrilir (120 kPa = 120 x 103 Pa). 2. i lem olarak verilenler formlde yerine konulur: 120 x 103 Pa = c x 0,834 x 300 3. i lemde ise c (ozmotik bas n) hesaplan r: c = 48,1 mol/m3 (1 m3 zeltinin iinde 48,1 mol znen madde vard r). 1 m3 zelti = 1 x 103 dm3 zelti = 1 x 103 L zelti = 1 x 103 kg zeltidir. 1 x 103 kg zelti = 1 x 103 kg su (zelti seyreltiktir, bu nedenle hata ihmal edilebilir boyuttad r.) 1 x 103 kg suda 48,1 mol znen madde varsa, 1 kg suda 48,1 x 103 mol znen madde vard r (molalite). 48,1 x 103 = 4,81 x 102 mol znen madde vard r (molalite). Son i lem olarak da orant kurulur: 1 mol molekler madde suyun donma noktas n 1,86 C d rrse 4,81 x 102 mol molekler madde 0,09 C d rr. zeltinin donma noktas = -0,09 C olur.

H DROSTAT K BASIN
Bir s v n n, iinde bulundu u kab n eperine ya da ilerine dald r lan cisimlere yapt bas nca hidrostatik bas n denir. Hidrostatik bas n, s v n n yzeyinde s f rd r. Derinlere inildike ykselir. Hidrostatik bas n (P), cismin bulundu u derinlik (h) ve s v n n yo unlu una (d) ba l d r. P= hd olur.

4. HETEROJEN
170

KARI IMLAR
KOLO TLER
Kat taneciklerin bir s v ierisinde plak gzle grlemeyecek kadar kk tanecikler hlinde heterojen olarak da lmas yla olu an kar ma koloit kar m denir.

HOMOJEN ZASYON
Homojenizasyon; st ierisinde bulunan ya globllerinin, fiziksel yntemler ile aplar n n kltlerek kolloidal fazdan homojen faza gemesi iin uygulan lan i lemdir. Ba ka g dalarda da uygulanabilir.

EMLS YON
Emlsiyon, heterojen kar md r. Lipo ve hidro olmak zere iki e ittir. Lipo, ya iindeki su emlsiyonudur. Baz kremler rnek verilebilir. Hidro, su iindeki ya emlsiyonudur. Bal k ya rnek verilebilir.

SSPANS YON
Sspansiyon, heterojen kar md r. Ca(OH)2 (KALS YUM H DROKS T) SSPANS YONU: Snm kire ismiyle sat lan, suda znmeyen beyaz tozun suyla kar t r lmas ile olu ur. Kire denince, snm kire anla l r. Badana yap m nda kire sspansiyonu kullan l r.

171

 Mg(OH)2 (MAGNEZYUM H DROKS T) SSPANS YONU: Magnesi kalsine ad yla bilinen antiasit mide sspansiyonudur. BaSO4 (BARYUM SLFAT): Ameliyat esnas nda kullan lan sarg bezi, pamuk, makas vb. steril ameliyat malzemeleri baryum slfat zeltisine bat r lm t r. Ameliyat esnas nda vcudun iinde unutulan ameliyat malzemelerini, rntgen ekiminde BaSO4 gsterir. Ayr ca BaSO4 sspansiyonu ve hint ya kar m ; XM solsyonu ad ndaki ilat r. Rntgen filmi ekiminden az nce hastaya iirilir. irilen s v n n mideden ba rsa a ka dakikada geti i BaSO4 ile anla l r; gei sresine gre hastal a te his konur.

172