VNH3.TB11.

478 NHNG THNH NG NI V CON NGI,

C HM KHEN HOC CH TRONG TING VIT

PGS.TS. V c Nghiu CN. Nguyn Th Dung i hc Khoa hc X hi v Nhn Vn, HQG H Ni Trong cc ngn ng, thnh ng l loi n v m ngi ta c th tm c kh nhiu thng tin v mt ngn ng, vn ho, c im dn tc v ngay c cc trit l nhn sinh... ting Vit, bn cnh nhng thnh ng mang ngha nh danh, ngha biu hin bnh thng nh: cm bng nc rt, lnh nh tin, bun nh chu cn, gi kn kn hom, nui ong tay o, ng khng mng qunh... cn c nhng thnh ng ni v con ngi m ngoi cc ngha nh danh, ngha biu hin bnh thng ra, cn bao hm c khen ngi hoc ch bai, th hin thi khen, ch ca ngi ni i vi i tng c ni ti. V d: mt hoa da phn, lng ngay d thng, c thu c chung, thc khuya dy sm, bung dm cm cho... hoc: mt bng da ch, n x m niu, xut ch bi rm, bc ngn cn di... Nhng thnh ng nh vy rt ng c quan tm kho st. 1. Khi by t s nh gi tch cc v ngi, vt, thuc tnh, hoc hnh vi... no vi va lng, v cho rng nh th l tt, l gii, l t yu cu, ng c nh gi cao..., chng ta thc hin mt hnh vi, mt thi khen ngi, vt, thuc tnh, hoc hnh vi... . Mt biu thc ngn ng c hm nh gi tch cc v ngi, vt, thuc tnh, hoc hnh vi... cho rng nh th l tt, p, gii, l t yu cu, ng c nh gi cao... c coi l biu thc ngn ng c hm khen. Chng hn, ngoi ci ngha miu t bnh thng ra, thnh ng mt hoa da phn bao hm khen v v p ca hnh thc, din mo ca ngi c ni ti, c miu t bng thnh ng , cn thnh ng thc khuya dy sm th li bao hm khen v s chm ch sing nng trong cng vic ca ngi c cp.

Ngc li vi khen, ch l hnh vi by t thi khng a thch, khng va , nh gi thp, theo chiu hng tiu cc v cho l km, l xu, khng t yu cu, khng c bnh thng... Chng hn, trong cc thnh ng mt bng da ch, n x m niu, qua cu ct nhp, ch em nm nem ba ng... ngoi cc ngha miu t bnh thng, cn bao hm ch bai v dung mo v sc kho (mt bng da ch), ch bai v hnh vi, nhn cch bn tin (n x m niu), k, khng mun cho ai cng c thun li, may mn nh mnh (qua cu ct nhp), coi trng tin ti hn c tnh ngha, o l (ch em nm nem ba ng) Vi quan nim v hm khen, ch nh vy, thc hin kho st t liu qua mt s t in thnh ng ting Vit quen thuc xut bn [ ], cng vi mt s t liu khc c thu thp b sung, chng ti tp hp c 779 n v thnh ng c bao hm khen hoc ch. Trong s 779 thnh ng c kho st c 137 n v bao hm khen v 642 n v bao hm ch. Nhng con s ny, tuy khng phi l tuyt i v khng th ni l kim m cn kit trong ton b t vng ting Vit, nhng cng tin cy ngay t u cho thy mt iu ht sc ng ch : s thnh ng ni v con ngi m c bao hm khen chim t l khim tn hn rt nhiu so vi nhng thnh ng c bao hm ch bai. 2. V cc thnh ng c hm khen. Nu phn tch theo ch (topic) khen v ci g, xc nh v sp xp nh mt h thng, mt tp hp ca nhng ch , nhng nim theo kiu thesaurus, chng ti thy c 21ch (c im, thuc tnh, hnh vi...) c cp. (Con s ny, tt nhin l c th thay i t nhiu, ty theo mc chi tit trong khi phn tch ca ngi nghin cu). C th l: 1. Khen v hnh dng, dung mo con ngi (20): p nh tin. p nh Ty Thi. p nh tin ging th. p nh Chc ging trn. p nh hng nga. Nh tin non bng. Nh ngi trong tranh. Hoa ci ngc tht. Hoa dung ngc mo. Hoa nhng nguyt thn. Mt phng my ngi. My tm mt phng. Mt hoa da phn. Da ng mt phng .Trng nh ng cn. Quc sc thin hng. Trng nh ng. Trng nh trng g bc. Chim sa c ln. Nghing nc nghing thnh. 2. Cao c trong nhn cch, o c (5):

Hin nhn qun t. Chnh nhn qun t. c rng ti cao. o cao c trng. c cao vng trng. 3. Hin hu (5): Hin nh bt. Lnh nh bt. Hin nh c khoai. Hin nh pht. Hin nh t. 4. Nhn i, thng yu, gip ngi kh khn (10): Gip nn gip ti. Hng tm hng sn. Cnh di cnh trn. Lm phc nh lm giu. Nhng cm s o. L lnh m l rch. Ch ng, em nng. Mt con nga au, c tu b c. Thng ngi nh th thng thn. Dy bu eo dy b, dy ch v dy em. 5. Sng c n tnh, n ngha i vi ngi khc (4): Nh bt nc y. n qu nh k trng cy. n u tr b. Ung nc nh ngun. 6. Chung thu trung thnh (7): C thu c chung. C trc c sau. C u c cui. Dc mt lng trng mt o. Lng son d st. Mt lng mt d. n tru mt ci. 7. C ti tr, sng sut (5): Hin minh sng tr. Vn hay ch tt. a mu tc tr. a mu tc k. a vn qung kin. 8. Tht th, ngay thng (8): n ngay ni thng. n ngay lnh. Lng ngay d thng. t thng lng ngay. Thng nh rut nga. Lm ti ngay, n my tht. Ngang bng s ngay. So ty vt nhn. 9. Dng cm, bt khut (3): Anh hng ci th. Gan vng d st. i tri p t. 10. on kt, ho thun thng yu nhau (3): ng cam cng kh. Chung lng u ct. Chia ngt s bi. 11. m ang, chm ch sing nng (7): Mt nng hai sng. Dm sng di nng. Bun to bn tn. Bun ngc bn xui. Bung dm cm cho. Nh con dao pha. Thc khuya dy sm. 12. Chc chn, cn thn (5): Chc nh cua gch. Chc nh go b h. Ngh trc ngh sau. Ngh i ngh li. Ngh ti ngh lui. 13. L php (4): i cho v hi. i knh v tha. Gi d bo vng. Trn knh di nhng.

14. Sang trng, quyn qy (9): Ln xe xung nga. Phu qu ph vinh. Chn hn chn hi.Qun l o lt. Ra giy vo dp.Chiu min chn iu. Bt ngc a ng. Bt s mm son. Mm vng bt bc. 15. Giu c, no (11): Rung c ao lin. Ba b chn tru. Chn n mi tru. Go b thc ng. Rung c ao lin. Bt thin ph qu. Rung c ao su. Rung su tru ni. Vn trn ao di. To ngang dy dc. Nh ngi cy mt. 16. Tit kim (2): n nhn dnh. n cht dnh. 17. Chu o (4): C u c ui. n u n cui. n ni n chn. n u n a. 18. Sc kho (9): Chn ng vai st. da thm tht. C da c tht. ng gn thit ct. Gn ng xng st. Mnh ng da st. Kho nh vm. Kho nh voi. Kho nh tru. 19. Sng c hu, sng phng (4): n ming ch, tr ming nem. Hn t nm i hn ch nm li. n tm lng tr na cn. n ci rau tr ci da. 20. May mn (5): Ln nh diu. Nh diu gp gi. Nh c gp nc. Nh c gp gi. Nh rng gp my. 21. Tng xng v s cao sang, o c, ti nng, nhn cch (7): Phng u cnh ng. Ch Tn t Tn. H ph ln nhi. H ph sinh h t. Cha hin con tho. Ph t t hiu. Cha anh hng, con ho hn. 3. i vi cc thnh ng c hm ch bai, ch trch, ph bnh. Nu cng phn tch theo ch (topic) ch v ci g, chng ti thy c 51 ch (c im, thuc tnh, hnh vi... ) c cp. (Thc ra, trong s ny, ch s 49, 50 bao gm rt nhiu ch c th nh hn, nhng v s lng thnh ng ca mi ch nh, c th qu t nn chng ti gp li gi chung l ch Hnh vi, phm cht ng ph phn khc v ch ng x khng ng). C th l: 1. Ch hnh thc, dung mo (28): Xu nh ma. Xu nh qu. Rn li qu qut. Ti h mt ln. R t ong bu. Ma ch qu hn. Bng thng ci lng cnh phn. Na ngi na ngm. i vn mnh x, mt sa

ch ni. Mt trng mi thm. Mt su ru rm. Rm ru su mt. Mt c nhi, mi chui mn. Mt xanh m . Mt c da di. en nh ct nh chy. en nh c tam tht. en nh cuc. en nh trn cho. en nh c sng. en nh than. en nh qu. en nh b hng. Bo nh b st cp. Bo trng bo nt. Bo nh cun ct. Bo nh tru trng. Bo nh b mng. 2. Tham n, hm li c khi n mt nhn cch (14): Hm danh ho li. Tham danh trc li. Tham quyn c v. V nm gp mi. Lng tham khng y. Ung nc c cn. n khoai c v n ch c lng. n su ngp cnh. Ch gi gi xng. n nh hi n tht m. n th no cho th tic. n ngp mt ngp mi. C y gi vn tham con c sy. Chn n cn mun mt n na l mi. 3. Li lm nhng tham n (7): Lm th m, gi cm th sing. Gi go th m, gi cm th kho. Ban ngy ngi l, ti v v xi. n nh pht tu, lm nh tru vi. n trn, mn mc o. n nh rng cun, ni nh rng leo, lm nh mo ma. n nh th ngo, lm nh chi trrng. 4. Khng bit iu, khng bit ngi bit mnh (29): n my i xi gc. Mo ming i n xi v. Xu mu i n ca c. Ch nh ngho i n mm mc. Bt x Nam ch on chim. ch ngi y ging. Mo khen mo di ui. ch mc lng nch. Ch chy trc hu. Ch ch mo lm lng. Ch i ch ct nt. Chut ch ch kh rng hi. nh trng qua ca nh sm. Cha nng nc gng. Cha ng ngh e hng tng. Ch gh c m ng ui. B gy c m ng ui. Dt hay ni ch. B ch ma bc. Cm uc soi chn ngi. nh u vi tinh. Ca sng lm gh. Gi chi trng bi. Thng cht ci thng khing. Ln ngn li ch chch di. Hi c m khoe mnh p. Bng nhng nh nhng vo chung tiu. i ci mt xung t, v ct mt ln tri. Ba ngy t re, mt ngy rn ct khoe m m. 5. V li, ba phi, c hi ch ngha (18): Mn gi b mng. T nc theo ma. m git mt. Theo m n tn. Theo voi n b ma. Bt c hai tay. Thy b o mi. n quen bn mi. Khi vui th v tay vo. Gn tre che mt pha, gn na b mt cy. n th chng nh ti ai, n khi phi bng c tai m s. Thun bum xui gi chn ch chn anh, ln thc xung ghnh c.. anh d... ch. Gi chiu no che chiu y. Mi rm cng , mi t cng gt. Giy ngi na ngi

tha h pht. Lc c th v tay, khi gay th chng bc. Phi bng mi m n tai. Thy ngi sang bt qung lm h. 6. ch k, c nhn ch ngha (10): So hn tnh thit. Cu an hng lc. B ai ngi ny chng. Ct ngi gi thi ta. nh lnh git b ngi. Ca ngi b tt, ca mnh lt buc. Ca ngi th ct ch, ca mnh th vng en. n c i trc li nc theo sau. Ca mnh th ca r th bn. Ca mnh th gi bo bo. Ca ngi th cho b n xi. 7. Khng gi danh d, lim s (7): K cp gi mm. Tr nh mt tht. Mt tr trn bng. Gi gi mm. Va n cp va la lng. n ct khng bit thi. Bt chut khng hay li hay a bp 8. Thc mch, bun chuyn, khng ng n (9): Xui nguyn gic b. n xc hai u. n cn hai mi. i co mch lo. n ry nga ming. m b thc chc b go. n cm nh n, kho c nh kia. n cm nh ni chuyn hng xm. Ngi l i mch. 9. i x nghit ng khng cn tnh ngha (3): Cn tu ro mng. Chan tng m. Anh ng anh l t. 10. Li dng li, vu oan cho ng loi (6): Ct chim cu bi khu bm bp. nht cho nheo. Ngm mu phun ngi. Gp la b tay ngi. B la tay ngi. Vu oan gi ho. 11. c c, nham him (12): A hnh c nghit. C i n con. Git ngi khng dao. Ming hm gan si. Ming hm nc rn. Hm thing rn c. Xut ch bi rm. Xui tr n ct g. Nm giu tay. nh ch vi ct. c nh c su vng Gm. Cy sp li nhn thm ru. Chm cy sng trng cy cht. 12. Hung hn tn bo (8): Git ngi nh ngo. o m cuc m. Bc o tho cy. Lt trng. n tht ngi khng tanh. Thng cng tay h cng chn. Gi khng b nh khng tha. Tr khng tha gi khng thng. 13. Khinh ngi (5): Khinh ngi nh m. Khinh ngi nh rc. Khinh ngi bng na con mt. Nhn ngi na con mt. Mc h v nhn.

14. Coi trng tin ca hn con ngi v tnh ngha (12): Ca trng hn ngi. Ht tin ti nhn ngha tn. Tham vng b ngi. Giu chung kh vong. Giu trng kh khinh. Giu l h, kh ngi dng. Ch em nm nem ba ng. Ngi ght ca yu. G bn so k gc r. So gc r c ly nhau. Nhiu tin th thm t tin th phai. Cn tin cn duyn cn n, ht tin ht v ht chng. 15. k, hp hi, ganh ght, nh kin vi ngi khc (11): C kh v mng. B ci tru ng. Chc gy bnh xe. Qua cu rt vn. Qua cu ct nhp. Qua sng t . Vo lm ra ngut. Chng a ni tha cho b. Hng tht ngut hng c. Chng a th da c di. Ght nhau th qu b hn cng vung. 16. th, bt nt bc lt ngi khc (10): u ci c. u bp c. a nhn hip qu. Bp c bp hng. C ln nut c b. C m c chp. Cho mt lt mi. Ma c bt nt ma mi. C v lp ming em, c hm lp ming h. Ch cy gn nh g cy gn chung. 17. Bi bc, v n, khng chung thu (37): Bc nh vi. Bc nh rn. Bi ngha vong n. Vong n ph ngha. n xong qut m. n giy b ba. n mt b x, n c b l. n y ni . n cy to ro cy sung. n mt tr gng. n qu v tr qu sung. n hai lng. c chim b n, c c qun nm. Ht chay thy i t. Khi rn qun thy. Thay thy i ch. c o vong s, c ng vong thuyn. Con b cha, y t b thy. Xong chay qung thy xung ao. c vn bn thuyn. c vi qun khn. C mi ni c. C kh chanh. C xng sng, ph tnh l lt. C hoa si, ph tnh hoa ngu. C the qun la, c vng qun thau. Khi vng cong ui. Qua ro v v. Qua sng, m b vo sng. No cm, m b vo c. Thm vn bn thuyn. Thay lng i d. Vay n nht thi, i on tam i. Vt chanh ling v. Vng sao hm c sao mai. Vng trng c sao, vng o c l. 18. Khng nht qun trong tnh cm, c x (5) n mt ni np mt ni. n cm nh d ung nc nh o. Trc lm phc sau tc bng. Khi lnh cho nhau n chy khi d mng nhau cy ni. Khi lnh qut giy cng cho, khi d qut mo cng i. 19. Ngu di, n n (22): Dt c cn mai. Dt c cn tu. Dt c ui. Dt li ui. Dt nh b vc cha thnh. Dt nh b. Dt nh la.. Ngu nh ln. Ngu nh ch. Cn nh lng bn tay.

nh lnh git b nh. ic khng s sng. u c b u. Hc trc qun sau. Bng cc ng bng b. Di nh vch. Dt tru chui ng. p cy i th. i i gi ng. Ht khn dn ra Di. M ca cho gi lt vo. nh du thuyn tm gm. 20. Vng di trong hnh ng, suy tnh, ng x (36): Bc u cn di. Vi tha che mt thnh. Bng mt bt chim. Bng tai trm nhc. Da chut cng lm trng. Ly ng ti bi ny. Gi mi cho h. Gi m cho mo. Gi trng cho c. Bn c mi thuyn. Chui u vo trng. Bo mt ng qung mt no. n vng khng bit chi mp. Mt ln ngi tn, bn ln khng xong. Ch thng mt chai ly thng hai nm. Bn b tu nh ng. nh n khng so gy. Cho o cn tic di. Chn g nh chuc c ni. Cu chum th ao cu ho th rnh. au cn ch sng ging. Ght a trm g thit tha phng k cp. Ght k ni iu, yu ngi vy. Hm li trc mt qun ho sau lng. Ma h bun bng ma ng bun qut. Gin con b ch t c ng rm. Gin con rn t ci o. Mua dy buc mnh. Bt b b tai mnh. o n gnh vai. an lng nht kin. t la cha chy. Bc ngn cn di. Chu chu thy la th vo. ng ch quang m qung bi rm. ng quang chng i m qung ng ti. 21. Bt ti v dng (17): ui g cho v. Cnh kh g mc. Cn cm khng v. Cu m st vi. Ch c rng t. B t nga g. Ch kh mo rc. Gi o ti cm. n hi i khai. Ct hi ngn cnh. Vn vy khng nn. G qu n qun ci xay. i cy tru hc, i xc phi cc. C bt chng gt nn h. n khng nn i ni chng nn li. Vng mt th thiu, c mt th tha. Cho tm cng hng, cho lng cng tr. 22. Di tr, xo quyt (39): n khng ni c. n chng ni vng. n gian n ln. n tha ni thiu. Gi nhn gi ngha. i trng thay en. Giu ngc giu xui. Giu nh mo giu ct. Bun bi bn bng. Bun gian bn ln. Che mt th gian. La gi di tr. an rp git gim. nh ln con en. ong y bn vi. Gi hnh gi dng. Gi nhn gi ngha. Gi mn gieo o. Ba que x l. La thy phn bn. Nm giu tay. L mt l tri. Lng thng tro u. Th c tr chui ng. Tin hu bt nht. n hn ni km. n tht lm di. n tht lm gi. i di cha v nh di ch. Ming cho di, ly tri ng n. Mn u heo nu cho. Bn ong bung, bun ong be. Gi tay mt, git tay tri. Treo u

d bn tht ch. Ri nc mt t, rt nc mt hnh. Hin trc mt lm gic sau lng. u chy ni c, cui chy ni khng. i ch n li, i chi n qut. Bn mp ng lm da, bn mt ca lm cm. 23. Gi di, tt p b ngoi, nhng c c, xu xa bn trong (12): Mt sa gan lim. Bng chua ming ngt. Mt ming gm lng. Khu Pht tm x. Giu mc cu y bng. Du vut che nanh. Ming mt lng dao. Mt ngi bng qu. Mt ngi d th. Ming b tt, d lt buc. Ming thn tht d t ngm. Ming nam m bng mt b dao gm. 24. Hn nht (3): Nht nh cy. Nht nh th . Ming hm gan sa 25. Mu thun, tranh ginh quyn li, mt tnh ngha (12): Nh ch vi mo. Nh ch du em chng. Nh m chng vi nng du. Bun tranh bn cp. Ci nhau nh chm ch. Ci nhau nh m b. G cng chung ln nhau. G cng chung bi mt nhau. G nh bi mt nhau. Hm i tranh mi. Huynh tng tn. Trong anh em ngoi c bc. 26. B cnh, v ha vi nhau (4). Ko b ko cnh. C b cy na. ua b ko cnh. Mt ng mt ct 27. Li nhc (18): n b lm bing. n khng ngi ri. n sn nm nga. ng ming t tay. i khng v ri. i mun v sm. Di lng tn vi. H ming ch sung. Li chy nc. Li nh hi. Li chy thy chy xc. Mm ming chn tay. n th c m th khng. ic tai cy sng tai h. i cuc au tay, i cy mi gi. Sng ra ca, tra mi c, ti gic nhau v. Lm khng ng xc, vc khng ng vai. Thng ba au mu, thng su au lng. 28. Khoc lc, ba hoa, v tch s (5): Mt tc n tri. Ba hoa chch cho. Thin h bt st. Thng rng ku to. Trm voi khng c bt nc xo. 29. Huynh hoang kiu ngo, ln mt vi i (14): Bc bc ca quyn. Bc bc lm cao. Diu v dng oai. Cy sc khoe ti. Khinh th ngo vt. ao to ba ln. Gi nanh gi vut. Gi gi lm cao. Coi tri bng vung. T

cao t i. Phng mang trn mt. Xng hng xng b. Ch khoe ch nng hn ng. Khinh khnh nh chnh mm thi. 30. Ngang bng (8): Cng u cng c. C cung li ngc. Ci chy ci ci. u tru mt nga. Ch en gi mc. Chng no tt y. u b u bu. C cung cht n t cn cay. 31. V l (6): Hn nh gu. Hn nh ch. m chung trc mt thy. Gn cha gi bt bng anh. Cha tr ra tr vo, con ngi cao gi vi. Cha bng mm con ngi c nht. 32. Keo kit n mc bn tin (14): Suy ng tnh lng. Rn snh ra m. M mo ly m. i ct so ly ht a. i ct g ly tm. Bn gio i sn. n cp cm chim. Buc c mo treo c ch. Vt c chy ra nc. Bo bo nh ng B gi n. ng ca i n my. Bn nh nh Cng bn vng. Ru lng th ung, ru mua th ng. o l nc mm m c da hnh. 33. Th tc bn tin trong sinh hot, hnh vi ng x (14): n bc i ng. n vng x bp. n x m niu. n liu tiu by. n nh hm . n th ni tc. n tc ni khoc. n nh m khot. n thng ni tri r. n thng bt chi thnh. n t trong bp n ra. Bc gio m tru. Xoi xi nh thy bi mc canh. i u ghe i t xung bin. Ru c v, ch c con. n ba n bi n hi ca tri. om m sng ng t, chut ch a ca hang. 34. Hoang ph (11): n hoang ph hoi. n tiu nh ph. n tn ph hi. n nh qu ph nh chay. Kim c mt mun n mi. Kim mt tiu mi. Tiu tin nh rc. Nm tin qua ca s. Xn tay o t nh tng. 35. V trch nhim, trn vic, v cm (13): em con b ch. Lt th lt c lng. B li bung so. nh trng b di. Cm nh cha ma ti ngy. n ngi ta vch, c khch bo ng c. Lang lng nh ch ci trn con. Lang lng nh ch phi di c. nh m ngi m con ta. Khc mu tanh lng. Khng khng thng. Sng cht mc bay tin thy b ti. Chy nh hng xm bnh chn nh vi. 36. Ba bi, tu tin cu th (13):

10

n chung ch. n vung b vi. Bt nho chi khn. Cua nh n r nh kia. Bung qung b vi. Gp u u y. Thy u bu y. Vui u chu y. Ba xi nhi mt ch. Chp nho nho. Lo nho nh cho trn vi cm. Lo xo nh go trn khoai. Ci ch b y, ci cy b . 37. Sc kho th hin qua hnh dng bn ngoi (19): Yu nh sn. Xo vai rt c. Da bc xng. Mnh hc xc ve. Gy nh c hng. Gy nh ng sy. Gy nh con c mm. Gy nh que ci. Gy nh con nhi bn. Gy nh con hc. Gy nh xc ve. Mt xanh nanh vng. Mt bng da ch. Mt xanh nh tu l. Mt xanh nh t nhi. Bng ng t beo. Su u mt t. u gi qu tai, u vai qu cm. C ngng mnh gy chn cong vng thng. 38. Lm nhng vic v ngha (5): V rn thm chn. Gio na m vn hoang. Vch tranh tm nga. Leo cy d c. Chc ct ra m ngi 39. Tham lam i hi v l, qu ng (11): Tin c t tht mun nhiu. c u voi li i u nga. c con ch i con em. c con dic tic con r. c voi i tin. C c mi i c chin. C cho i ch. C ht chu li i ngc bu. Kn c chn canh. Bi cng tham cam cng mun. Con r cng tic con dic cng mun. 40. Hay ku ca, x s khng r rng, gy kh chu (10): L nh nh ch thiu. Dy c ra dy mung. Trng giang i hi. Lng bng nh ngm ht th. m hi t. K l con c con k. Dm dng nh cng b thui. Nhm nhng nh ch cn ma. Lai dai nh ch nhai gi rch. Lo nho nh mo vt ng rm. 41. D dang, khng ra ci g, gy kh chu (14): D chng d c. D ch d qu. D qu d tnh. D ging d n. D di d chut. D c d trong. D h d cho. D ng d khoai. D ng d thng. D trng d en. D c d trong. u Ng mnh S. Lng nhng nh hai thng mt kh. Di khng ra di chut khng ra chut. 42. Soi mi ngi khc (3): Bi bo ra b. Bi lng tm vt. Dm nh c dm nh bnh. 43. Vng v, km ci trong vic lm, ng x (10):

11

Chm to kho nh. Cht to kho mn. Vng thi vng nt. Vng ming bing chn. Vng n vng ni. Di mm di ming. Lm nh mo ma. ng v ni, ngi v niu. nh ch khng n ch nh. n khng bit tr u a. 44. Hnh vi khng bnh thng, ng ch (6): ng nh nh ng cn. L nh ng t vo n. ng nh nh chnh tri sng. Lo nho nh m ro quan vin. Oai oi nh ph Khoi ku cm. m oi nh gi ly chung chng. 45. A dua, bt chc ua i (9): Thuyn ua li cng ua. Ai ni sao lm vy. Bt chc nh kh. Bt chc Ty thi. Dy lang b, rau mung cng b. Voi , ch , chut ch cng nhy cng. Voi , ch , ln s cng hc. G ngi gy g ta cng te te. Thy ngi ta n khoai mnh vc mai i o. 46. Da dm ngi khc, n sn, li (11): n vng nng pht. Cm nh o v. Da hn da ct. Kh mn oai hm. Co mn oai hm. B con theo m. Lm si khng ai ng ca cha. Bc nc ch go ngi. Ru cheo, cho th, nghe ht nh. Da hi hm, vnh ru co. Mn oai hm rung nht kh. 47. Liu lnh (11): Bn tri khng vn t. Bi ct u pht. Cm gy chc tri. Trng chi . Chu chu voi. Ch di cn cn. Ch cng rt du. M di nga. Vut ru hm. Chim chch gho b nng. Chm tre chng d u mt. 48. Khng chung thu, oan chnh trong quan h nam n, v chng (6): Sm o ti mn. Trn Bc trong du. Trn cha ln chng. Gian phu dm ph. Chng ngy v ba. ng n ch b n nem. 49. ng x km ci (3): Gin c chm tht. Bnh con lon xon mng lng ging. Bnh con lon xon mng ngi. 50. Lm cc t nn x hi (8): Bun phn bn hng. Bn tht bun ngi. Lm di lm chut. rc ri. Ru ch c bc. Bun thn bn thnh. Chng nh bc, v nh bi. a ngi ca trc rc ngi ca sau.

12

51. Hnh vi, phm cht ng ph phn khc (24): nh cht ci nt khng cha. Nga quen ng c. Mo m g ng. Nm cha ba m. Mm nm ming mi. Gin ci ti khc. H cht chng ht vn. n ngn ni ht. Rch gii ri xung. H thn mt nt. i hm v tt. Cha hc lm x i n bt. Ch cha hp k cp n. H nh tm ln ct ln u. i n vng tng lm cn. Bn ni kh rch i ni qun hng. Cp quan th tha cp ma th bt. Gic chng bt, i bt thy tu. n hng con gi i hng b lo. Bt chut khng hay li hay a bp. 4. Nu so snh gia cc ch khen v ch c cp trong cc thnh ng th v mt s lng, cc thnh ng c hm khen cp 21 ch ; cn cc thnh ng c hm ch cp n 51 ch . ( y, cn lu mt iu l: tu theo mc c th hoc khi qut khc nhau c ly lm cn c trong khi xc nh cc ch , c th dn n s ch c xc nh, chia tch khng hon ton trng nhau. V vy, s lng ch c xc nh v a ra phn tch, so snh, c tnh tng i ca n, theo lng nh ca chng ti). 4.a. Nu t cc ch vo nhng tng quan i lp khen ch so snh, chng ta s c c mt quang cnh nh sau (con s trong du ngoc l s thnh ng thuc tng ch tng ng):
CH C HM KHEN 01. Khen hnh dng, dung mo(20) CH C HM CH 01. Ch hnh thc, dung mo (28)

02. Cao c trong nhn cch, o 02.Tham n, hm li c khi n mt nhn cch (14) c (5) 03. Li lm nhng tham n (7) 04. Khng bit iu, khng bit ngi bit mnh (29) 05. V li, ba phi, c hi ch ngha (18) 06. ch k, c nhn ch ngha (10) 07. Khng gi danh d, lim s (7) 08. Thc mch, bun chuyn, khng ng n (9) 09. i x nghit ng khng cn tnh ngha (3) 03. Hin hu (5) 10. Li dng li, vu oan cho ng loi (6) 11. c c, nham him (12) 12. Hung hn tn bo (8)

13

13. Khinh ngi (5) 14. Coi trng tin ca hn con ngi, tnh ngha (12) 04. Nhn i, thng yu, gip 15. k, hp hi, ganh ght, nh kin vi ngi ngi kh khn (10) khc (11) 16. th, bt nt bc lt ngi khc (10) 05. Sng c n tnh, n ngha i 17. Bi bc, v n, khng chung thu (37) vi ngi khc (4) 06. Chung thu trung thnh (7) 19. Ngu di, n n (22) 07. C ti tr, sng sut (5) 08. Tht th, ngay thng (8) 20. Vng di trong hnh ng, suy tnh, ng x (36) 21. Bt ti v dng (17) 22. Di tr, xo quyt (39) 23. Gi di, tt p b ngoi, nhng c c, xu xa bn trong (12) 09. Dng cm, bt khut (3) yu nhau (3) nng (7) 12. Chc chn, cn thn (5) 13. L php (4) 14. Sang trng, quyn qy (9) 15. Giu c, no (11) 16. Tit kim (2) 17. Chu o (4) 18. Sc kho (9) 34. Hoang ph (11) 35. V trch nhim, trn vic, v cm (13) 36. Ba bi, tu tin cu th (13) 37. Sc kho th hin qua hnh dng bn ngoi (19) 28. Khoc lc, ba hoa, v tch s (5) 29. Huynh hoang kiu ngo, ln mt vi i (14) 30. Ngang bng (8) 31. V l (6) 32. Keo kit n mc bn tin (14) 33. Th tc bn tin trong hnh vi, ng x (14) 24. Hn nht (3) 26. B cnh, v ha vi nhau (4) 10. on kt, ho thun thng 25. Mu thun, tranh quyn li, mt tnh ngha (12) 11. m ang, chm ch sing 27. Li nhc (18) 18. Khng nht qun trong tnh cm, c x (5)

Nhng ch khc khng a vo tng quan i lp nhau:

CH C HM KHEN CH C HM CH

14

19. Sng c hu, sng phng (4) 21. May mn (5) o c, ti nng, nhn cch (7)

38. Lm nhng vic v ngha (5) 39. Tham lam i hi v l, qu ng (11) chu(10) 41. D dang, khng ra ci g (14) 42. Soi mi ngi khc (3) 43. Vng, km ci trong vic lm, ng x (10) 44. Hnh vi khng bnh thng, ng ch (6) 45. A dua, bt chc ua i (9) 46. Da dm ngi khc, n sn, li (11) 47. Liu lnh (11) 48. Khng chung thu, oan chnh trong quan h nam n, v chng (6) 49. ng x km ci (3) 50. Lm cc t nn x hi (8) 51. Hnh vi, phm cht ng ch khc (24)

21. Tng xng v s cao sang, 40. Hay ku ca, x s khng r rng, gy kh

Nh vy, c s lng thnh ng khc nhau ln s ch c cp ca cc thnh ng c hm ch bai u ln hn rt nhiu so vi s thnh ng v s ch c cp ca thnh ng c hm khen. KHEN S lng ch S thnh ng c hm 21 137 CH 51 642

iu ny cng c ngha rng nhng c im, thuc tnh, hnh vi ca con ngi c miu t, nh danh km theo bnh gi tiu cc, ch bai, ph phnphong ph hn rt nhiu so vi nhng c im, thuc tnh, hnh vi c cp trong nhm thnh ng bao hm khen. 4.b. Trong ton b cc thnh ng c bao hm khen, s thnh ng c hm khen v phm cht, nhn cch, hnh vi, thi ng x chim phn ln hn nhng khng nhiu n mc p o (76 n v) so vi s thnh ng bao hm khen v c

15

im thuc tnh ca hnh thc con ngi, hoc nhng c im, thuc tnh ti ngoi nh: giu sang, sc kho (61 n v). iu ng ni y l: trong tuyt i b phn cc thnh ng c hm khen, ngha biu hin ca chng u miu t, ni v ci p hnh thc chung chung, rt c l, rt ging vi cch ni, cch miu t trong vn chng, t c nhng miu t qua so snh c th, sinh ng v chi tit; ng thi, nu nhn cho k th thy rt nhiu thnh ng trong s xut pht t cc in, cc tch, cc li ni ca vn chng, ngh thut. Chng c tnh cch khi qut, c l nhiu hn. V d: p nh tin, p nh tin ging trn, chim sa c ln, nghing nc nghing thnh... Trong khi , nhng thnh ng c ngha miu t c th nh: mt phng my ngi, trng nh trng g bc, trng nh ng cn... li rt t. 4.c. Phn tch cc thnh ng c hm ch, chng ta c th thy nh sau: V s lng, cc thnh ng ni v hnh thc, dung mo con ngi m c hm ch cng ch chim mt t l rt nh 28/642. Nu k c cc thnh ng miu t dung mo con ngi biu th sc kho (vi hm ch) vo y th t l cng ch l 47/642. S lng p o tuyt i trong cc thnh ng c hm ch l ch v phm cht, o c, nhn cch, tr tu, hnh vi, thi ng x ca con ngi (gn 600 n v). Nu ly nhng ch c mt thnh ng t trn 10 n v tr ln, sp xp theo th t t cao n thp, chng ta s thy bc tranh phn nh s u tin quan tm ph phn, ch bai ca ngi Vit qua cc thnh ng c hm ch bai nh sau:
01. Di tr, xo quyt 02. Bi bc, v n, khng chung thu 03. Vng di trong hnh ng, suy tnh, ng x 04. Khng bit iu, khng bit ngi bit mnh 05. Ngu di, n n 06. Sc kho th hin qua hnh dng bn ngoi 07. Li nhc 08. V li, ba phi, c hi ch ngha 09. Bt ti v dng 10. Tham n, hm li c khi n mt nhn cch 11. Huynh hoang kiu ngo, ln mt vi i 12. Keo kit n mc bn tin (39) (37) (36) (29) (22) (19) (18) (18) (17) (14) (14) (14)

16

33. Th tc bn tin trong sinh hot, hnh vi ng x 14. D dang, khng ra ci g, gy kh chu 15. V trch nhim, trn vic, v cm 16. Ba bi, tu tin cu th 17. c c, nham him 18. Coi trng tin ca hn con ngi v tnh ngha 19. Gi di, tt p b ngoi, c c, xu xa bn trong 21. Hoang ph 22. k, hp hi, ganh ght, nh kin vi ngi khc 23. Tham lam i hi v l, qu ng 24. Da dm ngi khc, n sn, li 25. Liu lnh (12) 20. Mu thun, tranh ginh quyn li, mt tnh ngha

(14) (14) (13) (13) (12) (12) (12) (11) (11) (11) (11) (11)

4.d. V phng thc biu hin, cc thnh ng so snh chim s lng cc k t i trong s cc thnh ng bao hm khen, ch. Trong t liu kho st ca chng ti ch c 107 n v l thnh ng so snh (V d: khinh khnh nh chnh mm thi, p nh tin, n nh m khot, lng bng nh ngm ht th, l nh ng t vo n, lng nhng nh hai thng mt kh...). Phn cn li, 672 n v, u l cc thnh ng n d (V d: cn tu ro mng, ngm mu phun ngi, qua ro v v, theo m n tn, ung nc c cn, d ng d thng ...). iu c bit ng ni y l, chng nhng vic pht hin, miu t, nh danh, ng thi t ch bai, ph phn i vi nhng ci xu, ci d c ch ti nhiu hn (qua s lng cc thnh ng cp n chng - nh trn ni), m cch so snh, nht l so snh n d nhm thnh ng c bao hm ch bai, t ra l sc so, giu hnh nh v tinh t v cng. Nu nh cc thnh ng c hm khen, chng ta ch gp phn ln l nhng thnh ng miu t rt hin lnh nh: p nh tin, hin nh bt, hoa nhng nguyt thn, mt phng my ngi, mt hoa da phn, mt nng hai sng, dm sng di nng, bun to bn tn, bun ngc bn xui, thc khuya dy sm, hin nh bt, hin nh c khoai, hin nh tth trong cc thnh ng c hm ch, chng ta gp rt nhiu thnh ng c cch din t, miu t v biu hin ht sc sc so nhng cng quen

17

thuc hn v dung d hn, d hiu hn, kh m tm c cch ni no hay hn, nh: bng ng t beo, en nh c sng, i i gi ng, rn snh ra m, ung nc c cn, o l nc mm m c da hnh, qua ro v v, qua cu ct nhp, nm giu tay, xut ch bi rm, ngm mu phun ngi, hng tht ngut hng c, theo m n tn... 4.e. Nhng phn tch v trnh by trn y cho php c th ngh rng: trong phm vi cc thnh ng ting Vit ni v c im, thuc tnh, phm cht, hnh vi ca con ngi (k c mt s t nhng thnh ng c la chn, du nhp, vay mn t ngun gc khc) ngi Vit rt ch n vic pht hin, miu t, nh danh, ng thi t ch bai, ph phn i vi nhng ci xu, ci d. S chnh lch ln v s lng gia cc thnh ng c hm ch vi thnh ng c hm khen cng gin tip cho chng ta mt suy lun c th c: ngi Vit ch n vic pht hin, nh danh, phn tch, ch bai ci xu ci d nhiu hn l ch n vic tm ti, nh danh, phn tch, khen ngi nhng c im tt, p. (Nhng vic hay dng loi no trong i sng v giao tip ngn ng hng ngy li l mt vn khc, i hi phi c nhng kho st ring). Mt khc, cc t liu v miu t, so snh trnh by trn y phn no cng c th cho thy c kh r cch nhn nhn, quan nim v thm m, o c, lun l, hay ni rng hn l nhng c im v trit l nhn sinh th hin qua phng cch so snh, to lp trong mt b phn cc thnh ng ting Vit. Trong bi nghin cu ny, v cn bn, chng ti mi ch cung cp c ngun ng liu cng vi mt vi miu t, nhn nh bc u. ng sau cc thnh ng ni chung, cc thnh ng c bao hm khen, ch ni ring, chc chn cn n cha rt nhiu iu v truyn thng, vn ho, v quan nim thm m, o c, v li sng v cc quan nim nhn sinh... m chng ta cn phi ht sc c cng nhiu hn gp bi na th mi trnh c ci nhn n gin v phin din./.

18

TI LIU THAM KHO 1. Hu Chu: T vng ng ngha ting Vit. Nxb, Gio dc. H Ni, 1981. 2. Hu Chu: Khi nim trng v vic nghin cu h thng t vng. Ngn ng, 2 / 1973, tr.45 53. 3. V Dung, V Thy Anh, V quang Ho: T in thnh ng v tc ng Vit Nam. Nxb. Vn ha - Thng tin, 1998. 4. Nguyn Thin Gip: T vng hc ting Vit. Nxb. i hc v THCN. H Ni, 1985 5. Nguyn Lc, Lng Vn ang: Thnh ng ting Vit. Nxb. KHXH, 1978. 6. i Xun Ninh: Tin ti mt cun t in ting Vit theo h thng khi nim. Ngn ng, 4 / 1976, tr. 26 33. 7. Vin Ngn ng hc, Trung tm KHXH-NV quc gia: T in gii thch thnh ng ting Vit. Nxb. Gio dc, 1986. 8. V.V. Morkovkin, N.O. Biome, I.A. Dorogonova, T.Ph. Ivanova, I.D. Uspenskaja: Leksicheskaja Osnova Russkogo Jazyka. Izd. Russkij Jazyk, 1984. 9. N.M.Sanskij: Phrazeologija Sovremennogo Ruskogo Jazyka (Thnh ng hc ting Nga hin i), Moskva Vysshaija Shkola, 1985.

19