Hố đen

The lucent library of
science andtechnology
H en
Tac gia: Don nardo
Dch: pac

Mc Lc Don Nardo

PAC - CLB Thin vn Bch Khoa 2
Muc lu c

Mc Lc 2

Li Ngi Dch 3

Li Ni u 4

Li Gii Thiu 6
i Mt vi B n Tt Cng

Chng 1 11
Lc Hp Dn v Li Tin on Ban u v H en

Chng 2 24
Ngi Sao Cht v S Hnh Thnh H en

Chng 3 35
Tnh Cht v ng Dng Tim Tng ca H en

Chng 4 46
Pht Hin H en bng Phng Php Gin Tip

Chng 5 57
H en Khng L v S Phn Ca V Tr

Chng 6 70
H en C Th l nhng Cnh Cng V Tr c Khng?

Ghi Ch 82

Li Ngi Dch Don Nardo

Li ngi dch

Cun sch ny c ly t cun Black Hole ca tc gi Don Nardo
do thnh vin ca PAC--Polytechnic Astronomy Club, CLB Thin Vn
Bch Khoa--dch. Chng ti dch n khng c mc ch g hn l ph
cp kin thc c bn v thin vn cho mi ngi. Bn c c ton
quyn in ni dung ca n ra vi mc ch c nhn v phi thng mi.
Nu mun pht hnh trang web khc bn lm n ghi ngun l PAC
v phobachkhoa.com.

Trong qu trnh dch, khng th trnh khi sai st v li chnh t, li t
ng, hay ng php, v cng do hn ch v trnh ca ngi dch nn
nhiu on khng lt ht c nguyn gc ca tc gi, nn chng ti,
nhng ngi dch xin khuyn co nhng ai c kh nng v Anh ng th
nn c sch gc. Mi s phn nh v thiu st ca ebook xin a v
din n http://phobachkhoa.com/, chng ti xin chn thnh cm n.

phn cui, chng ti ch dch phn Ghi Ch, cc phn cn li nh c
thm, thut ng, tc gi cc bn c th tham kho thm trong sch
gc.

Ngi dch: duyb7, nvl_8x.
Li Ni u Don Nardo

Li noi u

Th gii thay i trong 100 nm tr li y nhanh hn rt nhiu so vi
cc th k khc trong lch s. Nguyn nhn khng phi do chnh tr hay
kinh t m l k thut--cc ngnh k thut chy trc tip t s pht
trin ca khoa hc c bn.

--Stephen Hawking, A Brief History
of Relativity, bo Time, 2000

uc cch mng khoa hc k thut ca th k hai mi l th k m
nh vt l hc ngi Anh Stephen Hawking m t trong on trch
trn bin i su sc v bn ngoi ca cuc sng con ngi nhanh
cha tng c. Cc pht minh khng th tng tng c trong mt
th k qua khng ch tr nn bnh thng m cn c xem l cn tht
trong cuc sng thng nht. Nh s gia khoa hc, James Burke vit,
Chng ta c bao quanh bi nhng h thng v vt th m chng ta
dng chng mt cch bnh thng, nhng chng li c nh hng su
sc n hnh ng, suy ngh, cng vic, gii tr ca chng ta v chng
kim sot cuc sng ca chng ta.

V d, ch trong mt trm nm, h thng giao thng thay i mt
cch t ngt. Nm 1900, xe hi chy bng du ch mi c gii
thiu, v ch mi c 144 dm ng b ca M c b tng ha. Xe
nga ko vn chim y ng ph v thnh th M. My bay vn ang
c sng ch. Ngy nay c ti 217 phng tin i li trn 4 triu dm
ng M. Con ngi b ln Mt Trng v cc my bay thng mi
phng tin ch hnh khch i qua i Ty Dng ch mt di ba gi.

S bin i thng tin lin lc cng t ngt tng t. Trong nm
1900 hu ht ngi M sng v lm vic trn cc nng tri khng h c
in hay th tn. Ch c vi ngi tng nghe radio v ni trn in
thoi. Mt trm nm sau, 98 phn trm nh M c in thoi v tivi
v hn 50 phn trm c my tnh c nhn. Vi gia nh thm ch cn c
hn mt ci ti vi v my tnh, v in thoi di ng gi tr nn ph
bin, ngay c i vi gii tr. Thng tin pht ra t cc v tinh lin lc
d bo thi tit ton cu v cp quang hc, email, v Internet ni
tc thi thng tin lin lc trn ton cu.
C
Li Ni u Don Nardo


C l thc o n tng nht v s thay i khoa hc v cng ngh
c th thy trong ngnh y t v sc khe cng ng. Vo u th k
hai mi, tui trung bnh ca dn M l bn mi by. Cui th k
ny tui trung bnh t ti tm mi, nh vo cc tin b trong y t
bao gm s pht trin vc xin v thuc khng sinh, pht minh ra cc
dng c chun on hiu qu nh tia X, cng ngh cha bnh v chm
sc tr s sinh, v s pht trin trong dinh dng hay kim sot cc
dch truyn nhim.

Tc thay i nhanh chng c v vn tip din qua th k th hai
khi khoa hc h m thm v cc qu trnh vt l v sinh hc nh
hin tng nng ln ton cu, s ti to ca virut, v dn in, v
khi con ngi chp nhn kin thc mi l yu cu ca con ngi v l
chnh sch ca nh nc. V d, hip c quc t i hi phi ct gim
tc th cc kh thi cng nghip v phng tin giao thng hng
ng nghin cu cho thy kh nng nguy him tng cao n s gia tng
nhit ton cu gy ra do cc hot ng ca con ngi. Vic gi th
ch ng trong vic quyt nh con ng thay i tng lai ph thuc
vo gio dc; con ngi phi hiu kh nng ng dng ca cc nghin
cu khoa hc v cc tc ng ca cng ngh xung quanh chng ta.

B sch Lucent Library of Science and Technology m t s lc v
s i mi v pht minh thay i th gii hin i. Mi quyn sch
c gng a mt pht minh khoa hc, k thut, hay hin tng phc
tp tr nn d hiu v thch hp vi ngi c. V cc pht minh khoa
hc thng him khi d hiu, nn mi quyn s gii thch cc ng ct,
cc tai nn may mn, v phng php khoa hc c bn m cc nghin
cu ca ch da vo. V mi quyn sch li nghin cu ng dng
thc tin ca mt pht minh, nhnh ca khoa hc, hay ngun gc khoa
hc trong cng nghip, sc khe cng ng, v cuc sng con ngi,
cng nh cc kh nng ng dng trong tng lai v tc ng da trn
cc nghin cu hin ti. Cc trch dn u t cc ti liu, cc ch
gii v tiu s c ng khung v cc ngun in t, thut ng, bng
ch dn, v cc minh ha k thut u nm trong phn b sung
hng ngi c khm ph su hn cho ch .
i Mt vi B n Tt Cng Don Nardo
LI GII THIU

I M T VI B N T T CUNG

uan nim v h en lun cht ln tr tng tng ca loi ngi.
c kh nhiu sinh vt, vt th l, ng s, c con ngi xy
dng ln trong cc cu truyn thn thoi, cc chuyn gi tng. Khoa
hc hin i ngy nay cng tit l nhng th qui l, ng lo lng
khng km ca th gii t nhin. Nhng du sao nhng th ny cng
khng th so snh vi h en, mt vt th c lc hp dn ln n ni
nh sng cng khng th no thot ra ni v l ni m hu nh mi
nh lut ca t nhin u b ph v. Trong nhng li ghi li ca nh
vt l Kip Thorne, mt trong nhng chuyn gia hng u th gii
nghin cu v h en :

Trong tt c nhng quan nim ca con ngi, t nhng hnh k ln
xa xa ca nhng cu truyn thn thoi cho ti nhng chic mng
x nc ca ngnh xy dng hay nhng qu bom khinh kh, c l
iu k d nht l h en: mt ci h trong khong khng v tr, vi
nhng ro cn nht nh s khin bt k vt g ri v trong v khng
g c th trn thot, mt ci h vi lc hp dn mnh ti ni nh
sng cng b tm gn v gi trong gng km ca n, mt ci h c
th b cong khng gian v thi gian.

i vi nhiu ngi, nhng ngh v con qui vt ca v tr dng
nh ging mt ci g ngoi nhng cun tiu thuyt hay b phim
khoa hc vin tng. V theo nh li Thorne: cc nh lut thc
nghim kh tt ca vt l tin on cng quyt rng h en nht nh
tn ti, ngay trong ngn h ca chng ta con s cng c th ln ti
hng triu.
1

Con qui vt b n

Mc d c kh nng tn ti mt s lng ln h en ang n lp
ngoi khong khng v tr, nhng vt th l lng ny li khng d
dng g quan st v nghin cu. Thorne tha nhn rng: bng ti
ca chng n du i s quan st, cc nh thin vn s gp phi nhng
kh khn rt ln trong vic tm ra chng.
2
Chnh tnh ln trnh ny
Q
truyn cho h en mt bu khng kh b n. V thc t cn c mt l
do na lm cho h en tr ln k l vi nhiu ngi l n l mt vt th

Kh v mnh vn vt cht xoay quanh h en to thnh a vt cht m cui cng cng b ht
vo trong h

cc k b n. Bi ngay c nh sng cng b by vo trong chng, ngn
cch kh nng nhn thy, kh nng hu hnh ca nhng phn t trong
v tr, chng ti, tin on mt im gi v mt gc no
chng tr ln ng s. iu quan trng nht l ci g nm trong nhng
h en ny. Cho d loi ngi c gng l thuyt ha chng bng mi
cch, h en vn mt b n tt cng. Theo nh li ca John Taylor, mt
hc gi xut sc ca trng i Hc Hong Gia London:

K t khi con ngi bt u suy ngh, chng ta tn th nhng
ci m chng ta khng th hiu bit. Nhiu nhin nin k tri
qua, hiu bit v th gii xung quanh chng ta cng tng ln kh
nhiu v gi y chng ta ang trong tnh trng phi i mt vi
gii hn ca nhn thc, ci m chng bao gi c th xuyn sut
nu chng ta cn d li nhng dng vt l hin ti. Gii hn
chnh l h en. Mc d c gng ht sc chng ta cng s chng
bao gi thot c vt ng s ni thin ng ny mt khi
trong . Hay chng ta s chng bao gi tm ra th g bn trong n
nu chng ta c ng ngoi mi do s hi trc mt chuyn i ch
c mt chiu.

Ti sao li phi nghin cu h en?

Nu nh h en tht s b n nh vy v mt gc no l
khng th hiu bit c, v tht d dng nhng ngi khng
chuyn bn khon liu chng c ng gi nghin cu. Liu cc nh
thin vn c nn u t thi gian, nng lng v tin bc theo ui
nhng n thc t hn khng? Cu tr li dng nh l khng. Rt
nhiu bng chng cho thy h en c mi lin quan kh mt thit ti
ngun gc tin trin ca v tr. Trc ht c th ni nhng h en nh
vy biu th lc hp dn tng tri qua mi thi gian. Lc hp dn l
lc nu ko v tr li vi nhau v cc nh khoa hc cng nm bt c
nhiu v n h cng gii thch c tt hn v ngun gc v cu trc
ca v tr . Mt ng lc mnh lit cho vic tm ra h en nh vt l
Mitchell Begelman v Martin Ress vit, l chng l nhng vt i din
cho nhng ni m lc hp dn t i tt c cc lc khc, cho php
ngi ta th nghim l thuyt v lc hp dn di nhng iu kin
khc nhit nht.
4

Mt trong s rt nhiu l do khin cc nh khoa hc ho hng nghin
cu h en l thc t l c rt nhiu h en lin quan ti ngun gc
ca cc v sao. Hiu c h en hnh thnh t cc v sao nh th no
chng ta s bit rt nhiu v giai on tin ha cui cng ca cc v
tinh t. (Thut ng tinh t ng ngha vi sao.) ng thi, cng lm
tng thm chng c cho kh nng rng s tin ha ca cc thin h--
ni mt khi lng ln ang xoay vng ca hng t ngi sao--c th b
tri cht vo cc qu trnh hnh thnh v vng i ca cc h en
khng l ti tm ca cc thin h.

Thm vo , cc nh khoa hc tin rng h en cha ng trong n
rt nhiu u mi quan trng ca cc mi quan h t nhin ca khng
gian v thi gian, l gia th gii 3 chiu quen thuc v chiu th t
ca thi gian. Cc nh khoa hc thng nhc ti khng gian v thi
gian bng thut ng khng thi gian. gn h en, khng thi gian
biu hin mt cch k d v rt khng thuc v trc gic, Belgerman
ch ra rng :

V d, thi gian l ng yn i vi mt ngi quan st ang ln
l quanh chn tri s c [bn l ca h en], h c th thy c
ton b tng lai bn ngoi v tr m i vi anh ta ch din ra
trong mt khonh khc ngn ngi. Nhng iu l lng c th xy ra
vi mt ngi no liu lnh i vo bn trong chn tri s c S
khng chc chn ca chng ta v bn trong h en khng th gim
bt i s t tin trong nhng tin on vt l [nhng tc ng ln v
tr xung quanh chng]. Tng t, c rt nhiu b n nm su bn
trong ht nhn nguyn t, nhng iu ny khng th ngn cn cc
nh vt l tnh ton ra tnh cht ca nguyn t.
5

Cc nh nghin cu ang kim tra ln cui dng c d tm tia X, loi bc x c th cho thy v tr
ca h en.

Bi l h en dng nh c mi lin quan rt gn gi ti cc tnh
cht v qu trnh nguyn sinh v cc qu trnh ca v tr. V d, cc
chng c cho thy lc hp dn, qu trnh tin ha ca mt tinh t, s
hnh thnh cc thin h v cc tc ng ca khng gian ln thi gian
(v ngc li) ch ra rng tt c u c mi quan h ti con qui vt
ny ca v tr. V vic truy tm cu tr li cho nhng b n ca h en
s m ra mt chng th v mi cho nhng chin cng lin tc ca
khoa hc.
Lc Hp Dn v Li Tin on Ban u v H en Don Nardo

Chng 1

|vc 8k bkd vk |0l 7ld 0kd 8kd kU v 8 d

in nay hu ht mi ngi u nghe ni n h en. Nhng rt
nhiu ngi khng khng chuyn khng bit nhng vt th k l
ny chnh xc l ci g v chng c kh nng lm c nhng g. Mt
phn l do ci tn ca n hi khng chnh xc. H en khng phi n
gin l mt ci l khng c g c, hay trng rng, trong khng gian, m
l mt thc th trong v tr vi khi lng rt ln. (Khi lng l n v
o lng vt cht c trong mt vt th.) Mt h en c cu trc l hay
ng hm; nhng khng trng rng, n c cc tnh cht vt l, nhng
th c th o c bng cc dng c ca con ngi.

V d, khi lng ln ca h en to ra mt trng hp dn ln m
cc nh khoa hc c th pht hin ra. Hp dn l lc ca tt c vt cht
ko cc vt th li vi nhau. Cc vt th nh nh cc phn t, cui,
con ngi, nh ca v thm ch c bn, lc hp dn qu nh gic
quan con ngi nhn ra hay cc dng c c th o c c; ch c
cc hnh tinh hay ln hn, lc hp dn mi r rng v o c c. V
d, lc hp dn ca Tri t gi Mt Trng quay quanh n, v lc hp
dn ca Mt Tri, ngi sao nm ti tm h mt tri ca chng ta, gi
Tri t v cc hnh tinh khc quay quanh n. Tng t, h en to ra
lc hp dn ht mi th v pha n khi chng n qu gn. Thc t,
nh thin vn hc Thomas T. Arny vit,

trng hp dn to ra bi mt h en khng khc cc vt th cng
khi lng khc. V d, nu Mt Tri bng mt cch no bt ng
bin thnh h en vi khi lng n ang c [iu ny khng th
xy ra], Tri t vn s quay quanh n ging nh by gi.
6

To Vt ca Hp dn

H en khng ch to ra mt lc hp dn cc ln, chng cng ng
thi c mt qu trnh dng lc hp dn nn mt lng ln vt cht vo
mt khong khng gian rt nh. iu ny lm cho chng tr thnh cc
vt th cc nng, hay cc c. Cc nng v khi lng ln l cc vt
H

th c khi lng ln hn nhiu so vi cch hnh tinh v sao thng
thng, chng c khi lng nh hn. Thc t, lc hp dn ca h en
ln n ni c th cm t c c nh sng, vt cht c vn tc ln
nht trong t nhin. l l do v sao h en li c mu en--khng c
nh sng thot ra cho mt ngi hay knh vin vng thy c hinh
dng n.

Bc tranh ca mt thin h xa hin r nhng m my kh quay tt.
Cc nh thin vn hc cho rng m my kh gia ang n giu mt h en.

Da vo mi quan h gia h en v lc hp dn, h en c th
c gi l to vt ca hp dn. V khng th nghin cu h en nu
khng bit lc hp dn hot ng nh th no, c bit l i vi
trng hp cc nh vy. Thc t, phi mt nhiu nm mit mi
nghin cu lc hp dn hot ng nh th no th cc nh khoa hc
mi ln u xc nh c s tn ti ca h en, mc d ti thi im

ngi ta khng gi n l h en v cng khng c mt mnh bng
chng no chng t s tn ti ca chng.

Pht Kin v Lc Hp Dn ca V Tr

L thuyt u tin v hp dn xut hin vo nm 1666. Trc ngy
ny, cc nh khoa hc cho rng lc gi con ngi, nh ca, cy ci, v
ni non nm vng chc trn Tri t v lc gi cho Tri t chuyn
ng quanh Mt Tri l cc lc khc nhau ring bit. Sau mt ngi
n ng xut sc ngi Anh tn Issac Newton ch ra rng iu
khng ng; cng lc , ng gii thch lc hp dn hot ng nh th
no.

Theo Newton, ng c tng v lc hp dn ln u tin khi ng
thy mt tri to ri t trn cy xung. ng khng ngc nhin v vic
tri to ri xung v chm mt t, tt nhin, bi v c kinh nghim
t lu i rng c mt nng lc b n no lun ko mi vt v pha
tm Tri t. Th kch thch mi quan ca ng l mi quan h gia
khong cch v lc b n trn. ng ny ra suy ngh l d c ng trn
nh ni cao nht ca th gii v nm tri to, n cng s chc chn ri
xung nh t trn cnh cy. iu c ngha lc b n ny mnh
ko mt vt cao mi ngn foot. C th lc ny ht c c
nhng vt xa hn na.

iu ny dn Newton ti ngh v Mt Trng, n cch chng ta c
trm ngn dm. C th, ng suy lun, mt lc tng t lm tri to ri
ang ko Mt Trng. Trong trng hp ny, Mt Trng ang ri vo
Tri t v l do duy nht hay thin th ny khng ng vo nhau
l do Mt Trng lin tc chuyn ng ra xa, vo khng trung,
thot khi, hay cn bng, lc ht b n kia. T nhn thc logic (v ng
n) ny, khng phi mt cng nhiu lm khi cho rng mt lc y ht
cng ang lm cho Tri t v cc hnh tinh khc di chuyn quanh Mt
Tri. Newton kt lun rng lc b n trn, ng gi l lc hp dn, tn ti
xuyn sut v tr, v thm ch l v tr. cho thch hp, ng
t tn thuyt mi ca mnh l nh lut vn vt hp dn.

Bng mt phng trnh p , Newton biu th lc hp dn gia
hai vt th ph thuc vo hai yu t-- khi lng ca cc vt v khong

cch gia chng. Mt vt nh vi khi lng nh, ng ch ra, s tc
ng mt lc ht rt b ln vt khc; mt vt rt ln vi khi lng rt
ln, nh cc hnh tinh, s tc ng mt lc hp dn c th o c
c ln cc vt khc. Cng lc , khong cch cng tham gia vo.
Cc vt th cng xa, Newton ni, s c lc hp dn nhau cng yu. V
iu ngc li cng ng, cc vt th cng gn th ht nhau cng
mnh. iu ny gii thch v sao Mt Tri d dng tc ng lc ht ca
mnh ln Tri t, v n nm gn ngi sao ny, nhng lc hp dn ca
Mt Tri li khng c ngha g ti cc v sao khc, v chng tn ti
khong cch gp khong cch t Tri t ti Mt Tri c ngn ln.

Nh thin vn hc ngi Anh Issac Newton gii thiu mt phng trnh ton hc tnh
ton lc hp dn ca cc vt th.

nh lut hp dn ca Newton lm mt cuc cch mng cho vt l
hc, c bit cho cc nh nhin cu vt l v thin vn. Nh vn khoa
hc John Gribbin vit:

Newton tht s gii thch c l do tri to ri v chuyn ng
ca Mt Trng ch bng mt nh lut. Bng hnh ng , ng
gii ta c b n v quy lut vn ng ca cc thin th, v m
mt cho cc nh khoa hc thc t v quy lut ca cc hnh tinh v
cc ngi sao--quy lut ca c v tr-- c th c gii thch bng
mt nh lut vt l, nh lut m t nghin cu ti phng th
nghim c thc hin ngay trn Tri t.
7

Vn Tc Thot v Nhng Ngi Sao V Hnh

Mt trong nhng vn lin quan ti nh lut hp dn ca Newton
l n chc chn dn n mt khi nim c bn v mt th m ngy
nay chng ta gi l h en. Khi nghin cu v lc hp dn, mt s
thnh cng tc th ca ng ch v iu kin thot khi lc ht.
Phng trnh ca Newton ch ra ti sao Tri t chuyn ng quanh
Mt Tri m khng b ri vo n; c th, l hnh tinh chuyn ng ra
xa Mt Tri nhng ch vi vn tc cn bng vi lc hp dn mnh
m kia. Nhng iu g s xy ra nu Tri t t ngt tng tc, vi nh
khoa hc thc mc? Mt cch hp l, n s vt khi lc hp dn ca
Mt Tri v thot khi s rng buc ca ngi sao.

Vn tc ca mt vt th cn c th thot khi lc hp dn ca
vt th khc gi l vn tc thot. Vn tc thot ca Tri t, v d, l
khong by dm trn giy, iu c ngha l mt tn la hay tu v
tr phi t c vn tc mi thot khi lc ht Tri t. Ngc li,
mt tn la bay vi vn tc by dm trn giy trn Sao Mc s khng
thot khi hnh tinh ny. Nguyn nhn l v Sao Mc nng hn nhiu so
vi Tri t bi vy n c lc hp dn ln hn nhiu. Vn tc thot
ca cc th gii khc nhau th khc nhau, nh vn khoa hc ni ting
Issac Amov gii thch.

Mt th gii nh hn Tri t c vn tc thot trn b mt thp
hn. Mt khc, nhng th gii nng hn Tri t s c vn tc
thot ln hn. Khng ngc nhin khi trong h cc hnh tinh, Sao

Mc li c vn tc thot ln nht. Trn b mt Sao Mc, vn tc
thot ln hn 5,4 ln vn tc thot trn b mt Tri t.
8

Trong nhng nm 1700, vi nh khoa hc c nhng suy ngh ng
k v tng rng vt th c khi lng cng ln s c vn tc thot
cng ln. Mt trong nhng nh nghin cu ny l nh thin vn hc
ngi Anh John Michell, ng nghin cu mt cch t m v c tnh
ca nhng ngi sao. R rng c nhiu ngi sao trn tri c khi lng
ln hn Mt Tri. Michell khng bit liu c gii hn trn cho kch thc
ca cc ngi sao khng. Nhng t nht theo l thuyt, ng xut, tn
ti nhng ngi sao vi khi lng kinh khng, v nh vy, lc hp dn
ca chng s l khng l. Thm na, vn tc thot ca nhng ngi sao
ln nh vy cng v vy m s rt ln.

John Michell:
Nh Tin Phong b Qun Lng
Ngi u tin nhn ra rng nhng thin th nh h en c th tn ti--nh
khoa hc ngi Anh John Michell--by gi hu nh b qun lng hon ton, tr
cc nh thin vn hc. Trong on trch di y t cun In Search of the Edge
of Time (kho st bn ra thi i), vit bi nh vn khoa hc John Gribbin m t
v cng vic cng nh ng gp ca Michell vo khoa hc.

Sinh ra vo nm 1724, Michell vn c bit nh l cha ca
ngnh a chn hc [nghin cu v ng t]. ng hc trng
i Hc Cambrige, tt nghip nm 1752, v lng am m ti
ng t ca ng c hnh thnh t mt cn chn ng thm
khc tn cng Lisbon (B o Nha) nm 1755. Michell chng
minh cn chn ng kia chc chn bt ngun t mt trn ng
t tm nm di i Ty Dng. ng tr thnh Gio S
Woodwarian ti vin a L Cambrige nm 1762, mt nm sau
khi lm c nhn thn hc. Michell c nhiu ng gp cho thin
vn hc, bao gm vic c on thc s khong cch ca mt
ngi sao xa, v xut mt s cp sao thy vo bu tri
m tht s l sao nh phn, ang c qu o quay quanh
nhau. cp u tin v cc ngi sao ti [v d, h en] c
Michell tho trn giy t khi c cun Khoa hc Hong gia
nm 1783. y l mt bi lun chi tit v s v cch nghin
cu tnh cht ca cc ngi sao, bao gm khong cch, kch
thc, khi lng, bng cch o nh hng ca lc hp dn ln
nh sng pht ra t b mt ca chng.


iu ny dn Michell ti mt suy ngh vn tc thot ln nht m mt
ngi sao c th c c l bao nhiu. V vi h qu ca dng suy lun
logic ny, ng t hi khng bit iu g s xy ra nu mt ngi sao c
vn tc thot t ti vn tc nh sng-- 186.000 dm trn giy. Trong
trng hp , ng kt lun, ngay c nh sng cng khng thot khi
ngi sao ny. Trong mt bi bo xut bn nm 1784, ng vit: nu
trong t nhin tht s tn ti cc thin th m ng knh ln hn
500 ln Mt Tri, chng s c lc hp dn v vn tc thot khng l.
V vy, tt c nh sng pht ra t n s b ht quay tr li bng sc
mnh khng l ca lc hp dn ca chnh mnh. V v nh sng khng
th thot khi ngi sao, chng ta khng th c thng tin nhn thy
c g t n.
9
Ni cch khc, ngi sao c th ti v v vy v hnh
trc mt ngi v knh vin vng. Bng mt cch thch ng, Michell
gi chng l sao ti.

Michell khng phi l nh khoa hc duy nht thi im ny b m
hoc bi tc dng ca lc hp dn khng l. Trong nm 1975 nh khoa
hc ngi Php Pierre-Simon Laplace cp ti tnh ton tng t mt
cch c lp. ng vit

u trn bu tri, c th tn ti nhng thin th khng th
nhn thy c vi s lng ln, v cng c th rt ln, nh cc v
sao. Mt ngi sao ta sng vi mt [dy c] nh Tri t, v c
ng knh gp hai trm nm mi ln Mt Tri, v [lc] hp dn
ca mnh, s khng cho cc tia [sng] ca n ti chng ta; v vy c
kh nng cc thin th ln nht trong v tr c th, v nguyn nhn
ny, m v hnh.
10

Da trn nhng tnh ton ny, ng gi nhng thin th gi thuyt
ny l les corps obscures, hay nhng thin th v hnh.

Khng Gian Cong v Ging Hp Dn

M t ca Michell v Laplace v sao ti v cc thin th v hnh lc
hon ton thuc v l thuyt. H khng c mt chng c no v nhng

thin th k l ny, v mt lng ln cc nh khoa hc ngh rng thin
th nh vy khng th tn ti. V vy, khng ai ngc nhin khi nhng
tin on v h en ny ch l s t m v ton hc. V hn mt th k
sau vi nh khoa hc mi bt u suy ngh v chng.

Tuy nhin, u th k hai mi, s quan tm khng c bo trc
v khi nim v h en li c thp ln khi mt nh khoa hc thin ti
tr tui ngi c tn Albert Einstein xut l thuyt mi v trng
lc. Mt phn ca thuyt tng i rng ca ng, xut bn nm 1916-
1916, khng chng li thuyt v phng trnh Newton v lc hp
dn ca v tr. ng hn, phin bn ca Eistein ch n gin gii thch
cch lc hp dn hot ng khc vi ca Newton.

V d, theo Newton hp dn l lc c pht ra t mt vt th v
bng mt cch no xut pht t tm ca chng. i vi Einstein, lc
hp dn khng phi l mt lc tht s m li thuc v khi nim khng
gian, mt tng cch mng v n cho rng khng gian c mt cu
trc v hnh. Trc Eistein, hu ht cc nh khoa hc v vt l hc u
chp nhn khng gian l trng rng v khng c tnh cht g tc
Einstein:
Vt thi i v Khng Gian v Thi Gian
Khng c nh khoa hc no khc ng gp cho con ngi hiu bit v tnh cht
nh sng, khng gian cong, v s tn ti ca h en hn nh vt l hc Albert
Einstein. ng sinh ra Ulm, c, nm 1879. Khng lu sau cha ca ng, sn
xut in, chuyn gia nh ti Munich, v sau l Milan, . Khi cn tr, Albert
hc Switzerland v vo nm 1900 tt nghip Vin Bch Khoa Zurich.

Nm 1905 ng ng ba bi bo khoa hc gy chn ng, mt v tnh cht nh
sng, mt v kch thc c hc ca ht nhn nguyn t, v mt xut cc
nguyn tc c bn m sau ny tr thnh thuyt tng i c bit ca ng. C l
phn ni ting nht ca thuyt tng i c bit ny l khi lng v nng lng
t l vi nhau. Nm 1915 Einstein xut bn phin bn thuyt tng i vt thi
i ca mnh, trong , ng ch ra rng hp dn l mt chc nng ca khng-thi
gian bn chiu. Trong s cc phng trnh ca thuyt tng i rng c mt s
tin on v s tn ti ca h en.

Einstein nhn gii Nobel vt l nm 1921 v mt nm 1955. Trong sut th k hai
mi, mt th nghim khoa hc v pht hin sau chng thc s tin on
ca ng l chnh xc ti mc kinh ngc, bao gm s pht hin ra h en. Ngy
nay ng c phong l mt trong nhng nh khoa hc li lc ca mi thi i.

ng ln cc vt th i trong n. Ngc li, Eistein cho rng khng
gian c mt kt cu v hnh vi tnh co gin, hay b cong c.

Thm na, Einstien tuyn b, khi lng cc vt th di chuyn trong
khng gian tng tc vi cu trc v hnh ca n bng cch chm trong
v to ra ch lm xung. Cc nh khoa hc gi phn lm hnh ging
kia bng ci tn Ging hp dn. Theo cch nhn ny, su ca mt
ging th nng ph thuc vo khi lng ca vt th; r rng, vt th
c khi lng cng ln n s chm ln su hn v to ra ging su hn.
Bng cch ny, Eistein ni, mt vt c khi lng rt ln, nh cc hnh
tinh v sao, s b cong cu trc co gin ca khng gian, v cong
ny con ngi gi l hp dn. Arny n gin ha suy lun ny:

Tng tng mt tm nm nc m bn t mt qu bng chy
ln. Qu bng s to ra mt vt lm nh trn b mt phng ca tm
nm. Nu mt hn bi c t gn qu bng chy, n s ln theo
ng cong vo vt lm. cong ca vng khng gian quanh
qu bng chy to ra hp dn gia qu bng v hn bi. By gi
ta thay qu bng chy bng mt qu bowling. N s to ra mt phn
l ln hon v hn bi s ln lu hn v nhanh hn khi n tng vo
gia. Chng ta suy ra c lc hp dn ca cc thin th ph tuc
vo cong ca khng gian. Hp dn cng hot ng tng t,
theo thuyt tng i rng. Theo thuyt ny, khi lng to ra mt
khng gian cong, v hot ng ca hp dn l cc vt th chy theo
ng cong .


By gi thay suy lun ny bng cc thin th quen thuc trong
khng gian. Da vo s khc nhau v kch thc ca cc hnh tinh khi
chng tin li gn nhau. Hnh tinh nh hn i vo ng cong ca
ging hp dn ca hnh tinh ln hn v ln xung dc hng v pha
thin th ln hn. (iu ny to ra tc ng y ht nh hnh tinh ln
hn ko hnh tinh nh hn trong thuyt ca Newton, v vy phng
trnh ca Newton vn c chp nhn v kt qu ca chng cho hu
ht cc thin th vn ng.) Trong thuyt v lc hp dn ca Einstein,
nu hnh tinh nh hn di chuyn nhanh, n s ln ra khi ging hp
dn ca hnh tinh ln v tip tc con ng ca mnh. Nu n khng di
chuyn bng vn tc thot, th n s b by trong ging, trong trng
hp ny n s di chuyn quanh hnh tinh ln hoc m sm vo n.

C Kh Nng Tn Ti Nhng Vt Th Siu Nng Khng?

L thuyt mi v khng gian con to ra mt s khuy ng mnh
trong gii khoa hc. Nhiu nh vt l hc, thin vn hc, v cc nh
tng ca nh vt l hc Albert
Eistein v vt cht, nng lng v
thi gian to ra mt cuc cch
mng.

khoa hc khc cm thy tng ca Einstein hon ton l iu h cn
th nghim v chng minh l thuyt. Nu khng gian tht s cong
v cc vt th nng to ra ging hp dn, h kt lun, mt ci ging
trng lc rt su c th lm cong tia sng. Ni cch khc, d nh sng
c nhanh thot ra khi ging, ci ging cng phi b cong c
nh sng nhiu cc nh khoa hc c th tnh ton c.

Tm hnh c chp bi knh thin vn khng gian Hubble cho thy mt hp dn ca mt cm
thin h xa bp mo v b cong nh sng nhng do nhng thin th ny pht ra.

iu h cn kim tra l mt vt th rt nng, t nht l theo
chun ca con ngi. V v l vt th ln nht trong H Mt Tri, Mt
Tri l s la chn hp l. Cuc th nghim lch s din ra vo 29
Thng Nm, 1919, trong hin tng nht thc xy ra b bin pha ty
Trung Phi. Cc ngi sao sng hin ra trn bu tri ban gn Mt Tri
ang b che khut, Asimov gii thch, v nh sng ca chng ang
trn ng n Tri t s i lt qua Mt Tri.
12
Sau khi tnh ton d
liu ca ln nht thc , cc nh khoa hc pht hin ra nh sng
t cc ngi sao xa b b cong khi i qua Mt Tri. Thc t, nh sng
b b cong mt lng gn chnh xc nh Einstein tin on.

Thuyt v khng gian cong ca Eistein c chng thc. (Vi th
nghim khc chng minh tnh ng n ca thuyt tng i rng ca
ng c thc hin k t thi im ny.) Thuyt tng cng buc cc
nh khoa hc thay th cu hi c t ra t rt lu bi Michell v
Laplace v cc vt th c hp dn cc ln. Th nghim trong ln nht

thc chng minh lc hp dn ca Mt Tri b cong nh sng
mt lng nh. V vy, cc vt th nng hn s b cong nh sng nhiu
hn. V iu ny dn n thuyt c kh nng tn ti nhng vt siu
nng, siu c. Nu vy, mt vt nh vy s to ra mt ging hp dn
cc su, c th su ti ni nh sng khng thot ra c. Nm 1939
nh vt l J. Robert Oppenheimer v sinh vin ca mnh George M.
Volkoff cng b mt bi bo tin on v s tn ti ca nhng ngi sao
siu c c th c nhng ging hp dn siu su, v thm ch khng
y.

Tuy nhin vn khng c bng chng quan st trc tip no v
nhng thin th k d nh vy. V vy trong nhiu nm sau , khi
nim v cc ngi sao ti v cc tc ng k l ca chng ln khng gia
v nh sng vn nm trong lnh vc khoa hc vin tng v in nh.
Ln c gng u tin v tng ny trn in nh l mt chng ca
sri phim truyn hnh Star Trek nguyn gc ln u tin c cng
chiu Nm 1967. Thuyn trng Kirk ca Star Trek v phi hnh on
ca mnh bt gp mt thin th k l nh l mt sao ti, tr thnh
mt li tin on. Vo thi im , s quan tm ti nhng thin th
nh vy c lm sng li gia mt nhm cc nh vt l hc, v ch vi
thng sau chng Star Trek c chiu, nh vt l hc trng i hc
Princeton John A. Wheerler t ra thut ng h en. Ci tn c
m t mt cch hon ho v rt quyn r, v n lp tc tr nn ni
ting. Sau , khi nim v h en bt c s ch ngy cng gia
tng ca gii vt l hc, thin vn hc, v cc nh khoa hc khc, k c
nhng ngi hm m khoa hc vin tng. Nh Wheerler sau cng
nhn xt:

S xut hin ca thut ng h en nm 1967 bnh thng v mt
thut ng nhng li c sc mnh tm l. Sau khi ci tn c gii
thiu, cng ngy cng c nhiu nh thin vn hc v nh vt l hc
thin th nh gi h en khng ch l iu tng tng ca u c
m l mt thin th thin vn ng gi b thi gian v tin ca
tm kim n.
13

Thc t, thi gian v tin bc ca cc nh khoa hc tr thnh cha
kha quan trng m b n ca h en. Li d bo bng l thuyt ca
cc nh khoa hc trong cc hi tho trong gn hai th k ch mi l
bc khi u. Bc cn thit k tip, hay mc tiu, l: cng c nhiu

nghin cu nghim tc v tp trung v khi nim ca n, bao gm c
vic hiu r hn nhng thin th k l ny t u ra; v mt c gng
nghim tc tm ra chng. T sau nhng nm cui 1960, nhng mc
tiu ny c lp y bi mt si cc nghin cu v pht hin th v
to ra nhng bin i v ci thin quan trng cho hiu bit ca loi
ngi v v tr.
Ngi Sao Cht v S Hnh Thnh H en Don Nardo
Chng 2

Ngi sao cht va s hnh thanh h en

in on ca th k hai mi v s tn ti ca h en nu ra
mt cu hi l bng cch no mt thin th k d nh vy c hnh
thnh. Qua thi gian, cc nh khoa hc bt u nhn ra c nhiu cu
tr li cho cu hi ny, da vo kch thc ca h en. Sut t thi ca
Michell v Laplace, cc nh thin vn hc v vt l hc tp trung vo
kch thc ca thin th c lc hp dn ln. V vy nhim v tm hiu
mt thin th nh vy hnh thnh nh th no c tp trung vo vng
i v cc qu trnh vt l ca chng trong phm vi cc v sao.

Tuy nhin, phng trnh ton hc ca thuyt tng i rng ca
Einstein li cho php tn ti h en mi kch thc, bao gm c
nhng h en rt nh. Sau khi John Wheeler t ra thut ng h en
nm 1967, mt s cc nh khoa hc bt u t ra gi thuyt v nhng
h en siu nh. Mt h en siu nh c th c kch thc ca mt
nguyn t. Nhng vt cht ca n c th c n ni n c th nng
ti 100 nghn t tn! V ngay c nhng h en nh hn--bng kch
thc ca ht nhn nguyn t--cng c th ko cn cn v khong 1 t
tn.

H en Siu Nh

Mt h en nh nh vy c th khng c lin quan g vi kch thc
ca cc v sao, hay h en ca cc v sao. V vy s hnh thnh ca
phin bn nh ny cng khng th lin quan g ti s sng cht ca cc
v sao. Vy lc g hay qu trnh no c th to ra h en siu nh nh
vy? Trong nhng nm u 1970, nh vt l hc ngi Anh Stephen
Hawking a ra mt cu tr li ng tin cy, c th l nhng thin
th nh xu ny n t Big Bang--mt v n khng l m lc , hu
ht cc nh khoa hc tin rng, v tr hin ti ca chng ta c sinh
ra. Vi mt lng ln vt cht ang bung ra khp mi ni, Isaac
Asimov gii thch,

T
mt vi b phn ca cc th ang gin n [v d, vt cht] c th va
chm vi nhau. Mt phn ca cc vt cht va chm sau c p
cht vi p sut cc ln t mi hng. Cc vt cht b p ny sau
c th co li thnh mt im v s gia tng cng hp dn p
chng co li mi mi.
14

Hawking v nhng ngi khc cho rng c hng ngn h en siu
nh nh vy tn ti khp ni trong v tr. Nu vy, sm hay mun g
mt vi trong s chng s n mt tiu hnh tinh, hnh tinh hay cc
thin th ln v b ht li do lc hp dn ca chng. Mt cuc gp g
nh vy c th va nguy him va th thm. Theo Asmov:

Nu mt h en siu nh va chm vi cc thin th ln hn, n s
khoan xuyn qua thin th . N s nhn chm mnh vt cht u
tin va chm, gii phng ra nng lng ln lm nng chy v
Stephen Hawking
cho rng cc h en
siu nh hnh thnh
t v n khng l
hnh thnh nn v
tr.
bc hi phn vt cht trc mt ngay lp tc. Sau n s i qua
ln hn nng, hp thu n khi di chuyn v tng thm sc nng, i ra
khi thin th v tr thnh h en ln hn khi i vo.
15

ng hm i qua mt hnh tinh do mt h en siu nh gy ra
qu nh v qu hp n ni cn kh pht hin hn c mt ng hm
do kin o trong vn na. Nu mt h en siu nh tn ti, th cc
tc ng ca chng ln cc thin th ln l rt nh i vi con ngi v
cc thc th sng khc trong v tr.

Ngc li, cc sao h en v cc khi lng ln hn li c tc ng
ln i vi v tr v s sng. V y l l do cc nh khoa hc cng
hin rt nhiu thi gian v sc lc trong nhng nm gn y tm
hiu xem chng hnh thnh nh th no v tnh cht ca chng l g.
H nhn ra rng iu n mt qu trnh mnh khng khip hoc
mt s kin u nn mt lng vt cht khng l nh vy vo mt
khng gian cc nh. Thm na, nng lng gii phng phi ln gp
ngn ln cc hin tng con ngi cho l thm khc--gm ng t,
ni la phun v va chm ca thin th va chm vo b mt hnh tinh.
Tht r rng cho cc nh khoa hc rng ch c ci cht mnh phi
thng ca mt ngi sao c th so snh vi s hnh thnh ca mt sao
h en.

Vng i ca Cc V Sao

hiu bit cc ngi sao cht i nh th no v to ra cc thin th
cc c cn mt s hiu bit v cc ngi sao sng nh th no. Cng
ging nh con ngi chu vng i khng th trnh khi, cc ngi sao
sinh ra, sng cuc sng ca mnh, v cui cng l cht i. Ni sn sinh
ra mt ngi sao in hnh, bao gm c Mt Tri, l mt m my kh v
bi cc ln tri ni trong khng gian. Nhng m my nh vy bt u
hnh thnh khi gi c to ra do cc ngi sao n tung thi cc phn
t kh v bi ra xung quanh; mt s li ri ra xa hn na, mt s khc
li tp trung li vi nhau. Khi mt m my nh vy tp trung , hp
dn s lm chng xch li gn nhau hn qua thi gian. S tp trung ny
ng thi to ra sc nng, lm cho kh v bi cng ngy cng nng
hn. Sau , tm ca m my nng nng mt ming sn;
sau n t n nhit cung cp cho l luyn kim; v cui
cng, sau vi nghn nm, nhit c ca nhn m my tr nn nng
kt hp cc nguyn t hydro v t kch thch phn ng ht nhn
xy ra. V ngay lp tc, nhn pht ra nh sng chi la v nng lng
khc thi lp my lnh hn ra xa, li mt khi cu khng l ca kh
nng trng--mt ngi sao mi ra i.

Ngi sao mi c hydro trong nhn duy tr phn ng ht nhn
trong vi t nm. V trong phn i di nht ca mnh, n lin tc pht
ra nh sng v nhit. Nu cc nhn t khc trong h mt tri ca ngi
sao thun li--nh s hnh thnh ca mt hnh tinh khong cch
chnh xc vi ngi sao nc tn ti th lng--th lng nh
sng v nhit va s to iu kin cho s sng tn ti h mt tri
. Nu khng c nguy him ng k cho s sng nh vy mt khi ngi
sao cn trng thi n nh.

L do mt ngi ngi sao trng thi n nh kh lu l c hai lc
ln tn ti trong thin th v ngc chiu nhau, to ra cn bng.
Mt trong hai lc l lc hp dn, lm cho vt cht khi lng ln lp
ngoi ngi sao ri vo trong, to ra mt p sut ln. Mt Tri c khi
lng ln gp hng ngn ln Sao Mc, Begelman v Rees ni. Nu Mt
Tri l mt thin th lnh, hp dn s nn n li vi mt c gp
triu ln mt vt rn bnh thng. N c th c kch thc c nh
Tri t, nhng c khi lng ln hn 330.000 ln.
16

Nhng nh mi ngi cng d dng nhn ra, Mt Tri khng phi l
mt thin th lnh. Cc ngi sao nh Mt Tri to ra mt lng nng
lng rt ln, to ra mt lc chnh th hai tn ti trong chng. Phn
ng ht nhn trong nhn cc ngi sao to ra mt lng nhit, nh sng
cc ln v rt nhiu cc phn t nh thot ra b mt. V d, trong Mt
Tri, mi giy nhn sn xut ra nng lng bng 100 triu tri bom ht
nhn n cng lc. Khi dng nng lng cc ln ny di chuyn ra khi
nhn, n to ra mt p sut hng ra ngoi rt ln. V p sut ny cn
bng vi lc hp dn ht vo. Nhn ca Mt Tri, Begelman v Rees
tng kt,

c nhit vo khong 15 triu nng hn hng ngn ln b
mt nng rc ca n. Ti nhit cao nh vy, ht nhn nguyn t
trong Mt Tri di chuyn vi vn tc hng trm kilomet trn giy. p
sut ca nhn nng ny chng li tc ng [ht vo] ca hp dn
trong cc ngi sao nh Mt Tri.
17

Nh vo cn bng gia p sut y ra v ht vo ny, cc ngi sao
nh Mt Tri duy tr c trng thi ca mnh trong mt khong thi
gian di. Cc nh thin vn hc c on rng Mt Tri, tn ti
trng thi n nh vi t nm, s gi nguyn trng thi ny trong vi t
nm na. Tuy nhin, cng nh ng vt hay con ngi, tri bng nng
bng ny khng tn ti mi. Cui cng, mt ngi sao cng phi s
dng ht nhin liu ca mnh v tin ti ci cht, to ra mt bin c m
khi hu ht vt cht ca n b nn li mt trng thi cc c. Trng
thi ny c th ba dng khc nhau, ph thuc vo khi lng ban
u ca ngi sao; cc trng hp u to ra mt thin th siu c.
Hai trong s nhng thin th ny--sao ln trng v sao notron--l
nhng bc u trn con ng tin ti h en. Thin th th ba chnh
l h en.

Bc Mt: Sao Ln Trng

nh mnh ca Mt Tri l chuyn ha thnh dng thin th th
nht trong ba thin th siu c do cc v sao cht to ra, mt sao ln
trng. Vi t nm na, ngi sao ca chng ta s bt u cn kit hydro
lm nhin liu cho phn ng ht nhn trong nhn ca n. Khi hu
ht hydro ht i, nhn ca n s c hn v nng hn. Lng nhit
thm ny s lm cho lp ngoi ca Mt Tri b bn ra ngoi, bin thnh
mt ngi sao khng l ln hn hin ti hng trm ln; thc t, b mt
ca n s nhn chm qu o ca Sao Thy v Sao Kim, ph hy cc
hnh tinh ny, v b mt ca Tri t (lc ny s l hnh tinh trong
cng ca h mt tri) s b chy nh trong l luyn kim. Tuy nhin,
do b mt mi ca Mt Tri s b ko cng v rng hn trc, nn cc
phn ca n s lnh hn trc mt t. V vy mu ca ngi sao s
chuyn t mu vng nng sang mu vi nhit thp hn. V cc
ngi sao nh vy n to v ngui i nn chng c gi l sao khng l
.

Cui cng, nhn ca ngi sao Mt Tri khng l s hon ton ht
hydro, v ti im ny n s bt u t nguyn t nng nht tip theo
ca n, heli. Tt nhin, heli cng s ht, v lc ngi sao s khng
cn t nhin liu to ra phn ng ht nhn na. Khi , s cn
bng mng manh gi trng thi ca ngi sao s suy yu. p sut
hng ra ca nng lng pht ra suy gim, lm p sut hng vo ca
hp dn chin thng. Lc hp dn ch i, Asimov vit, ko vo
nhn ni v khng mt mi trong hng t nm, v cui cng s khng
c lc ko sp .
18

V N trn Sao Ln Trng

Khi hnh thnh t v n ca cc v sao, sao ln trng rn chc chm chm lnh
i v bin mt. Tuy nhin, nu chng l mt trong h sao nh phn, sao ln
trng c th nh k to ra cc v n gi l sao mi (nova), nh thin vn hc
Thomas T. Arny thuc Trng i hc Amherst gii thch trong cun sch ni
ting ca mnh l Explorations.

Nu mt sao ln trng gn bn ng hnh ca mnh, kh thot
ra t sao ng hnh c th ri vo trong sao ln trng.n t
lp ngoi ca sao ng hnh, kh giu hydro c th tr thnh
nhin liu cho sao ln trng trong mt khong thi gian ngn.
Lp kh ngay lp tc t ti nhit chy ca hydro nhng
ht nhn nng chy trong kh c th pht n. Hydro n bn vo
trong khng gian v c dng mt lp v kh nng n rng nh
sng c nng lng ln hn nhiu so vi sao ln trng. i
khi nhng v n ny c th thy bng mt thng. Khi cc nh
thin vn trc y thy hin tng ny, h gi chng l nova,
ngha Latinh l sao mi, v v n ny c th to ra mt im
sng xut hin trn bu tri m trc khng c ngi sao
no thy c c.

Lc hp dn
mnh ca sao ln
trng ko kh v
vt cht khc ca
sao gn .

Kh v vt
cht tch ly
li v b hm
nng trn b
mt ca sao
ln trng.

Vt cht b
hm nng
chy v n,
to ra mt lp
v sng gi l
sao mi.

Khi hp dn chin thng, sao Mt Tri khng l bt u sp .
Mt t nguyn liu bn ngoi ca n s thot ra khng gia. Nhng hu
ht b gi li trong ngi sao ang suy sp, chng hon ton nm trong
tay ca hp dn, cui cng s nn nhng vt cht ny thnh mt sao
ln trng--mt ngi sao nh, nng, nhng ch l mt qu bng sng m
c kch thc c vo Tri t. Mt ngi sao ln trng c ti ni mt
tha vt cht ca n cng nng n mt tn. Khng ng ngc nhin
khi mt thin th nh vy to ra mt ging hp dn rt su v mt lc
hp dn rt mnh. thot khi mt sao ln trng, mt con tu v tr
phi t ti vn tc khong ba trm ngn dm mt giy! (Tt nhin,
tht l in r khi mun u trn mt sao ln trng, v lc hp dn ca
n s nhanh chng p con tu v phi hnh on bp d.)

Bc Hai: Sao Notron

Cc nh thin vn hc tnh c s phn cui cng ca mt ngi
sao trung bnh--c khi lng nh hn 1.4 ln Mt Tri--s tr thnh
mt ngi sao ln trng. Nhng nhng ngi sao ln hn 1.4 ln Mt Tri
th sao? Chng chc chn s c hp dn ln hn. V vy ch hp l khi
kt cc ca chng s d di hn v to ra mt thin th c hn c sao
ln trng.

Thc t, mt ngi sao c khi lng t 1.4 ti 8 ln Mt Tri vng
qua giai on sao ln trng n vi im dng tip theo trn cn
ng ti h en. (Cc nh khoa hc vn cn bt ng vi nhau v
khi lng mt ngi sao tr thnh sao ln trng. Cc c on khc
l 1.4 n 3.2 v 1.4 n 5 ln khi lng Mt Tri.) Ngi sao nng hn
ny cng c nhng bc u ging mt ngi sao c Mt Tri--cn kit
hidro, n rng thnh mt ngi sao ln , v t heli. Nhng sau ,
mi vic li xy ra khc hn, nh Begelman v Rees gii thch:

Cc ngi sao nng c tng sc mnh giai on sng tip theo
bng mt chui phn ng ht nhn ca cc nguyn t cng ngy
cng nng hn. Khi mi nhin liu ht nhn b cn kit--hydro kt
hp thnh heli, sau heli li thnh cacbon v oxy, vv--th phn
bn trong ngi sao li cng ngy cng nng. Qu trnh ny c th
to ra ti st. giai on ny, nng lng gii phng ra t vic to
ra nguyn t ht nhn nng hn chn li s suy sp ca hp dn.
Nhng khng c phn ng ht nhn no c th to ra nng lng t
st; st l im cui ca con ng ht nhn ca mt ngi sao. S
vic xy ra tip theo hin tng ngon mc nht tng c bit ti
trong thin vn hc. Khi khng cn phn ng ht nhn no c th
to ra nng lng t st, nhin liu cn kit v nhn thnh lnh co li
khng khip trong mt phn nh ca giy. Mt dy c ca
nhn sp ny ln n ni proton v electron [hai phn t mang
in ca nguyn t] kt hp vi nhau to ra notron, phn t khng
mang in.
19

Thin th sng ti tm Tinh Vn Con Cua l mt pulsar c pht hin vo nm 1968.
Nhng thin th nh vy c gi l sao notron.
V mt thin th nh vy c cu to hu nh hon ton l notron
(to ra mt vt m nhiu nh khoa hc gi l neutronium,) nn n
c gi l sao notron.

S suy sp to ra mt ngi sao notron mnh m ti ni n n ra mt
bin c th hai--mt v n khng khip. Trong v bng n ny, gi l
siu sao mi, mt lng ln cc phn t lp ngoi ca ngi sao b
bn ra khng trung. Cc phn t ny hnh thnh mt lp v kh, thng
c gi l tn d siu sao mi, n n rng ra ngoi trong hng ngn
thm ch hng triu nm, v cng ngy cng mng i. (N cng m i,
ch tr khi c thp sng bi cc ngi sao m n i qua.)

Phn khi lng cn li ca ngi sao ban u gi b nn li trong
mt tri banh neutronium c ng knh khong hai mi dm, bng
c ca mt thnh ph ln. Vt cht qu c n ni mt mung vt
cht trn nng t nht vi nghn t tn. Hn na, vn tc thot ca
mt ngi sao nh vy vo khong 125.000 dm trn giy, khong hai
phn ba vn tc nh sng.

Tt c iu ny u kh thuyt phc trn l thuyt. Nhng cc nh
thin vn hc khng c mt bng chng thc t no v s tn ti ca
mt ngi sao notron cho ti nhng nm cui 1960, khi nhng thin th
gi l pulsar bt u c pht hin. V d, nm 1968, cc nh khoa
hc pht hin ra mt thin th k l trong Tinh Vn Con Cua. Nm
chm sao Taurus, con b, m my sng, ang n rng ny l tn d
ca siu sao mi xut hin nm 1054 v c ghi chp li bi cc nh
quan st Trung Quc v Nht Bn. Cc nh thin vn hc hin i lu
rng thin th ti tm ca tinh vn u n pht ra mt lng ln, hay
nhp p, bc x in t khong ba mi ln trn giy. cho ph
hp, h t tn cho nhng thin th tng t nh vy l pulsar. (T
pulses l nhp p.)

Tht r rng l cc pulsar l sao notron, chng t quay vi vn tc
ng kinh ngc. S t quay lin tc ny to ra do nng lng cun vo
lin tc c to ra trong lc ngi sao suy sp thnh mt tri banh cc
c. Gii thch l do mt sao notron li pht ra nng lng nhp nhng,
nh thin vn hc ni ting Herbert Friedman vit:

Khi mt sao notron suy sp, n ng thi cng ko t trng ca
ngi sao ban u theo n cho ti khi tp trung c mt t ln ti
b mt ca sao notron. Trong tnh trng t trng cc mnh b nn
cht nh vy, plasma [kh nng] ti hai cc t s b bn ra xung
quanh theo ngi sao quay trn. Lng plasma cun trn ny c th
to ra [mt] sng radio c nh hng cao [v d, bc x in t
pht ra t mt v tr xc nh trn ngi sao] v sng ny s xoay trn
v bn vo khng gian n pha trn nc ca mt ngn hi ng. Khi
sng radio qut qua Tri t, cc knh vin vng v tuyn ca chng
ta s ghi nhn c nh sng lp i lp li ny.
20

Ci Cht Mau L trn mt Sao Notron
Sao notron c lc hp dn cc ln, n c th x toc bt c vt th sng
no ch trong mt phn nh ca giy, nh c gii thch bi nh khoa
hc v i Isaac Asmov trong quyn sch ca ng The Collapsing Univer
(v tr sp ).

Mt thin th c khi lng ca Mt Tri nu sp thnh
mt sao notron th ch c ng knh l 14 kilomet. Mt
vt th trn b mt ca n by gi ch cch tm bng
1/100.000 khi n trn b mt Mt Tri trc y. Tc
ng thy triu trn b mt sao notron by gi gp
100.000X100.000X100.000 ln trn b mt Mt Tri. Mt
ngi cao hai met ng trn sao notron v nu khng b
nh hng bi bc x ca n, nhit, v trng lng th
vn b x toc ra do lc ly tm nng 18 t kylogam hng
t tm ra, v tt nhin con ngi, hay bt c th g khc,
s bay ra ngoi vi trng thi l nhng ht bi.

Bc Ba: H en ca Cc V Sao

Cc nh khoa hc hin nay bit rng nhng ngi sao notron nh sao
trong Tinh Vn Con Cua khng phi l t cui cng trong cy chuyn
khng khip ca s suy sp ca cc v sao. Danh hiu ny phi thuc
vi h en. nh sng phi rt kh khn thot khi ging hp dn
ca h en, v vy theo cm gic n iu kin l h en. Thc t,
John Gribbn ni, Mt sao notron ang ngi st ngng ca tr
thnh mt h en.
21
Tuy nhin, nhn t chnh phn bit h en vi
sao notron l khng c nh sng no c th thot khi h en: nh
sng v mi th khc khi n qu gn h en s b by li trong ging
hp dn ca n mi mi.

Mt sao h en (thut ng dng phn bit vi cc h en siu
nh-ND) hnh thnh t s suy sp ca mt ngi sao c khi lng ln
hn Mt Tri tm ln. Lc cc mnh t s suy sp ca vt cht lm n
vt qua trng thi ca sao ln trng v sao notron v nn vt cht ti
dng c hn. Thc t, vt cht lin tc rt xung ging hp dn ngi
sao phn no nh l mt ci cht bt tn. L do l ging hp dn
ca h en nh l mt ci h khng y, khng c g c th thot
c.

Khng ngc nhin, thin th siu c c nht ny p mt lng vt
cht siu ln vo mt th tch cc nh trong khng gian. Mt sao h
en nh n mc kinh ngc. Mt thin th c hnh thnh t mt ngi
sao c khi lng gp tm ln Mt Tri li ch c kch thc khong
bng mt cn nh nh. iu quan trng cn nh l hu ht vt cht
ca sao ban u vn cn nm trong h en. (Mt t vt cht ca n b
bn ra khng gian trong trng thi siu sao mi xy ra cng lc vi s
suy sp ca ngi sao.) iu ny c ngha l lc hp dn ca thin th
ny gn bng vi lc hp dn ca ngi sao ban u. Tt ca cc hnh
tinh quay quanh ngi sao trc khi suy sp s tip tc quay quanh h
en, chng s khng b bt v ph hy mt khi khng n n qu gn.

Tuy nhin s tn ti ca hnh tinh v s tn ti ca s sng trn
l hai vic hon ton khc nhau. S sng tn ti trn mt hnh tinh
quay quanh mt ngi sao tr thnh h en s cht do bc x in t
cc mnh gii phng ra trong v suy sp khng khip v siu sao mi.
V mi s sng cn st li trong v tai nn ny cng s nhanh chng
cht i do lnh sau khi ngi sao dng pht ra nh sng v nhit. R
rng, s hnh thnh ca mt sao h en l s kin cht ngi khng
khip nht trong t nhin.
Tnh Cht v ng Dng Tim Tng ca H en Don Nardo
Chng 3

7d8 c8k7 vk vd4 bUd4 7lN 7k d4 cUk 8 d

h mt ngi sao, hnh tinh v cc thin th bnh thng khc, h
en, cc nh khoa hc pht hin ra c chng trong nhng
nm gn y, c nhng tnh cht vt l phn bit chng vi nhng
th khc. V tnh cht phi thng ca h en, c bit l chng en v
v hnh, nn c rt t tnh cht ca chng c th o c c t bn
ngoi. T bn ngoi, John Gribbin gii thch,

bn c th [tnh ton] khi lng ca h t lc hp dn v vn tc
t quay ca n. Nu n c mang in tch, bn cng c th o c
c. Nhng nhng tnh cht l tt c nhng g bn c th o
c c. Khng c cch no ni loi vt cht g i vo trc khi
b nut gn d l mt ngi sao, mt git nc, hay mt gi
n ng lnh. Khng th phn bit mt h en lm t vt cht ca
cc sao vi h en lm t ci g khc, biu din cho ny cu
h en khng c tc [khng c tnh cht vt l d phn bit, hu
hnh], c t bi [John] Wheeler v ng s ca mnh l Kip
Thorne trong nhng nm u 1970.
22

Tuy nhin, d h en khng c tc, chng cng th hin mt tnh
cht r rng khi chng tng tc vi v tr quanh chng. Khi quan st
nhng hot ng ny, cc nh khoa hc c th t ra cc gi thuyt v
tnh ton nhng tnh cht khng th thy hay tnh ton trc tip ca h
en. V cng nhiu ngi nghin cu nhng thin th k l ny, h s
cng c kh nng khm ph nhng b mt giu kn ca v tr. Hn
na, nghin cu cng nhiu cng tt nhng tnh cht ca h en c th
mang n nhiu li ch cho con ngi. Mt ngy no chng ta c th
khai thc v tn dng mt t nng lng v tn to ra t nhng thin
th ny.

Tnh Ton Khi Lng v Bn Knh ca mt H en

Tnh cht u tin v chc chn nht c th o c c l khi
lng ca h en. R rng, h en phi c khi lng rt ln v c, v
N
mi h en c hu ht vt cht ca mt ngi sao khng l b nn li
trong mt vng khng gian nh qu mc tng tng. Vy lm th no
cc nh khoa hc trn Tri t c th o c khi lng ca mt h
en hay cc thin th khc nm cch xa chng ta hng nghn t
kilomet? iu cn ph thuc vo vic c ngi sao no hay cc thin
th ln nm gn h en hay khng. Nu n tri ni trong khng gian
mt mnh, cch xa cc thin th khc, cc nh khoa hc khng c cch
g c th o c khi lng ca chng c.

Kip Thorne thuc Vin Cng Ngh California l mt trong nhng chuyn gia hng u v h
en v tnh cht k l ca chng.

Ngc li, nu h en v mt ngi sao quay quanh nhau (thc ra,
chng quay quanh mt tm khi chung), cc nh khoa hc c th dng
cc cng thc cho lc hp dn ca v tr tnh khi lng ca chng.
u tin, dng cc dng c nhy v ton hc, h o khong cch gia
hai thin th. Sau h tnh vn tc qu o (vn tc chng i trn
qu o ca mnh). Cui cng, h kt hp chng li vo mt phng
tnh v xc nh khi lng. Nh Thomas Arny ni, cch thc ny c
th c dng o khi lng ca bt k thin th no quay quanh
mt thin th khc. Nh vy, hp dn tr thnh cng c o khi
lng ca cc vt th thin vn.
23
Trong trng hp h en, cc nh
khoa hc thng biu din khi lng ca chng bng bi s ca khi
lng Mt Tri. Mt h en c cho l c khi lng bng 8, 12, 20
hay con s khc ca khi lng Mt Tri.

Khi lng o c ca h en c tc ng trc tip ti tnh cht t
nhin khc ca h en, nhng tnh cht khng o c. Mt trong s
l ln ca bn knh Schwarzschild ca n. Con ng n gin
nht bit c tnh cht c bn ny ca h en l nhn trc tip ci
h di chuyn trong khng gian. Qua thi gian, n gp kh, bi, tiu
hnh tinh, v cc dng khc ca vt cht, chng s b ht bi lc hp
dn khng l ca n. Khi vt cht n gn, n s b x toc ra thnh
cc nguyn t; su b nhn chm vo h en, ti cc mnh vn
cun xung ging hp dn khng y v khng bao gi c nhn thy
ln na.
nh Mnh Ct Ngn mt S Nghip Thin Ti
Nh thin vn hc ngi c Karl Schwarzschild, sinh ra vo nm 1973, ng gp
chnh cho s hiu bit v cc thin th siu c v tnh cht ca chng i vi khng
gian v thi gia. ng tr thnh gim c i Quan St Vt L Hc Thin Th Potsdam
nm 1909. Nm 1915, khi phc v cho t nc trong Th Chin I, ng nghe ni n
cng trnh ca Einstein v thuyt tng i rng. Schwarzschild lin lc vi Einstein v
lin tc thng tin v c gng ca mnh v vic gii thch dng hnh hc ca khng thi
gian xung quanh mt thin th siu c trng thi mt im, hay cn gi l im k
d. Trong s nhng khm ph t phng trnh ton hc ca Schwarschild l im k d
c th cch chn tri s kin mt khong xc nh, khong cch m sau ny cc nh
khoa h c tn l bn knh Schwarzschild vinh danh ng. ng tic, ng mc
mt cn bnh ngoi dai trong qun ng v mt. Eisten trnh by tng chn ng ca
bn mnh cho hi ng khoa hc ch hai thng trc khi Schwarzschild mt vo thng
nm 1916 tui bn hai.

Phn ct yu ca kch bn hy dit ny l, trn ng i vo h
en, vt cht s i qua ci gi l im khng quay li, cc nh khoa
hc gi n l chn tri s kin. Khi vt cht cn ngoi chn tri s
kin, n vn cn c hi thot thn. Tuy nhin, mt khi vt qua
chn tri s kin, n s bin mt trong ging hp dn ca h en.
Khong cch t tm ca mt h en, gi l im k d, ti chn tri s
kin l bn knh Schwarzschild, c t theo tn nh thin vn hc
ngi c Karl Schwarzschild, ngi pht minh ra n vo nm 1915.

Cc phng trnh ton hc cho thy chc chn bn knh ny thay i
ty theo khi lng ca h en. H cng nng, bn knh Schwarzschild
cng di, v ngc li, h c khi lng cng nh, bn knh cng ngn.
Mt h en c khi lng Mt Tri s c bn knh Schwarzschild bng
1,86 dm; v mt h en c khi lng bng mi ln khi lng Mt
Tri s c bn knh khong 20 dm. V vy, trong trng hp th hai,
im khng quay li cho bt c vt cht no i n gn h en nm
cch im k d, hay tm, 20 dm.

t s T Quay ln H en

Karl Schwarzschild trnh by phng trnh ca mnh i vi mt h
en c gi thuyt l khng t quay quanh trc. V vy, cc nh khoa
h hi mt h en gi thuyt khng quay l h en Schwarzshild. Kiu
h ny kh tt khi dng tnh ton khong cch t im k d ti
chn tri s kin. Nhng n c chnh xc khi biu din trng thi ca
mt h en thc s khng? Hu ht cc nh vt l cho l khng. L do
l v h bit rng tt c cc thin th quan st c trong v tr u
va quay quanh trc v to ra mt tnh cht o c c l momen
ng lng.

Momen ng lng l xu hng ca mt vt th ang quay tip tc
gi s t quay . Nu vt th ln hn hay nh i, nng lng quay
ban u ca n s vn c bo ton nh iu chnh vn tc quay cho
thch hp. V d, khi mt vn ng vin trc bng ang xoay trn m
dang rng tay ra, bng cch lm cho c th ln ra, vn tc quay ca
ngi cng gim xung; ngc li, khi ngi p tay vo ngi,
vn tc quay s tng ln.

Hiu ng ny c th thy c khi mt sao ln suy sp thnh sao
notron. Ngi sao ban u t quay vi vn tc xc nh, c l l mt
vng trn hai mi hay ba mi ngy. Sau khi suy sp, momen ng
lng ca n c chuyn sang sao notron nh hn nhiu, by gi n
quay nhiu vng trn giy. iu ny l bng chng cho thy h en
cng i theo cnh tng t. Isaac Asmov tm tt nh sau:

Khi mt ngi sao suy sp, c nh vy, vn tc t quay phi
tng ln. S suy sp cng nhiu, vn tc t quay ca n cng ln.
Mt sao notron mi c th quay hng ngn vng trn giy. H en
phi quay nhiu hn vy. Khng c cch g chi ci c iu .
Chng ta c th ni mi h en u c khi lng v momen ng
lng.
24

Nh vy, ci chng ta cn sau khi Schwarzschild cng b tnh ton
ca mnh cho cc h en khng quay l mt p n ton hc biu din
dng c cho cc h en quay, v ngi ta tin rng mi h en u
quay. Mc tiu ny t c vo nm 1963 nh nh thin vn hc New
Zealand tn Roy P. Kerr, sau ng lm vic cho Trng i hc
Texas. K t , vinh danh Kerr, cc nh khoa hc thng gi cc
h en quay l h en Kerr. S xc nhn r rng cho cc thin th ny
n vo Thng Tm 2001, khi cc nh khoa hc Goddard Space Flight
Center (Trung tm du hnh khng gian Goddard-ND) ( Greenbelt,
Maryland) ca NASA pht hin ra mt h en quay nm cc Tri t
khong mi ngn nm nh sng. (Mt nm nh sng l khong cch
nh sng bay trong mt nm, vo khong 6 nghn t dm.)

a Bi Thm v Cc Dng Kh

Tnh ton ca Kerr tha nhn im k d, chn tri s kin, v bn
knh Schwarzschild, v cc tnh cht khc ca h en rt ra t tnh ton
ca Schwarzschild. Tuy nhin, tc quay cc nhanh vn c trong mt
h en Kerr to ra mt tnh cnh phc tp v nng ng hn.

u tin, im k d khng phi l mt im duy nht, m l mt
vng khng gian c dng nh mt ci nhn. Th hai, chn tri s kin,
to ra vnh ai quanh h en v vng khng gian ban u bn trong
n, quay cng hng vi s t quay ca im k d. V khi di chuyn,
n ko mt vng khng gian theo n. Kip Thorne gii thch:

S t quay ca h ko khng gian xung quanh n [c dng nh
vng ca mt ci kn trumpet] v buc n phi quay theo nh dng
cn lc. Cch xa tm lc, khng kh quay chm, v tng t, cch
xa chn tri s kin ca h, khng gian quay chm. Gn tm ca lc
khng kh quay nhanh, v cng tng t, gn chn tri s kin
khng gian quay nhanh. Ti chn tri s kin, khng gian b kha
cht vi chn tri. N quay vi vn tc ng bng vn tc quay ca
chn tri.
25

Hnh v ny biu din a bi thm v dng kh ca mt h en.
Cc dng kh c th hnh thnh do mt lc in t cc mnh.

Cng lc , bt c vt cht no nm vng khng gian xoay
cng b ko di chuyn theo. Vt cht quay bn ngoi h en v to ra
dng a mng vt cht c hnh dng tng t nhng mnh v bng
to ra vnh khuyn mng quanh Sao Th. Cc nh khoa hc gi ci a
xoay trn ny l a bi thm (accrection disk).

Vt cht trong a bi thm ng vai tr quan trng trong mt tc
ng khc ca s t quay ca h en -- s hnh thnh ca hai dng kh
nh nhng mnh b bn ra mt s h en. (Trong thc t, cc dng
kh khng pht ra t tm h en; thay vo , chng khi ngun t ci
a, bn ngoi chn tri s kin.)

Cc nh thin vn hc a ra mt s gii thch ng tin gii thch
cho s hnh thnh cc dng kh ny. Mt trong s l p sut khng
khip do cc kh quay qu nhanh trong a bi thm to ra hai xoy
tng t xoy nc hnh thnh khi nc cun qua l thot nc.
Nhng xoy ny bn ra dng kh nng hng ra ngoi vi vn tc cao
v ngc hng nhau.

Thorne a ra mt kh nng khc cho s hnh thnh hai dng kh
ny. Gi thuyt ny c lin quay ti mt t trng cc mnh sinh ra do
chuyn ng quay ca h en:

Cc ng sc t [mt ng v hnh ca t tnh] hng vo trong
a [bi thm] v ng hng ra ngoi s b buc, do chuyn ng
quay ca ci a, quay vng quanh. Lc in s ko kh nng
(plasma) i theo ng sc t ang xoay vng kia. Khi ng sc
t xoay, lc ly tm [lc ko ra ngoi] s nm plasma ra ngoi theo
chng v to ra hai ct b t ha, mt hng ra ngoi v ln trn,
mt hng ra ngoi v i xung.
26

Tc ng ca Thi Gian Cong

Cc nh khoa hc cng ng thi xc nh khi h en, gm cc h
en quay, tng tc vi khng gian bnh thng, chng cng to ra
mt s bp mo thi gian k l. l, thi gian tri qua i vi mt
ngi quan st bn ngoi h nhn n s khc vi thi gian ca ngi
quan st bn trong n nhn ra ngoi.

Gi s mt v d ca hai phi hnh gia trong mt con tu v tr ang
quay quanh mt h en khong cch an ton. Mt ri tu v y
mnh ti h, n s ht anh ta vo trong. Ti im quan st ca bn anh
nhn t trn tu, anh ta b cun vo cng ngy cng chm v thm ch
ng yn khi anh quay quanh chn tri s kin. Anh quay vng quanh,
ti gn chn tri s kin phi mt hng nm, hay thm ch l mi mi;
nhng anh khng t v s bay vo trong h. Tuy nhin, khi nhn t v
tr ca nh du hnh khi n chn tri s kin; anh s cm thy mnh i
t tu ti chn tri v i qua n vo trong h en ch mt vi pht.

Nu loi ngi c th pht trin n k thut tin tin, thi gian
chnh lch ny gi l thi gian cong, c th c s dng cho con
ngi a chnh mnh i ti tng li nhanh hn. (Cn nhn mnh l
iu ny c th lm c bn ngoi h en v khng lin quan ti vic
khng gian v thi gian cong k l hn c th tn ti trong h en.)
Gribbin gii thch lm th no cuc hnh trnh nh vy c th xy ra.
Mt nhm cc nh phi hnh gia tm bit cc nh quan st trong trm
khng gian cch xa mt h en v li mt con tu hng ti chn tri
s kin ca h en. Cc phi hnh gia gn chn tri s kin cng lu,
v cng gn n, Gribbin ni,

th nh hng s cng mnh. Bn khng cn mt tn la cc mnh
thng c nh hng, v cc phi hnh gia c th dng lc y
chnh xc, trong khong thi gian ngn bng tn la a ty v
tr ri vo mt qu o m xung vng khng thi gian cong,
cc nh quan st li pha sau Tu v tr i men qua c tng
tc bi hp dn ca h en n im tip cn gn nht. Sau ,
quay vng quanh ci h rt gp v leo tr li ra ngoi, by gi b
hm li do hp dn. Ti im cch xa h nht, phi hnh gia c th
khi ng tn la li trong thi gian ngn, a tu v tr quay
tr li trm khng gian ca cc nh quan st, bn h ang sn sng
so snh thi gian.
27

Khi cc phi hnh gia v nh quan st so snh ng h, h s thy s
khc bit r rng. Trong khi cc phi hnh gia cm thy hnh trnh ca
mnh ch mt vi gi, ng h ca cc nh quan st s gi nhn vi
tun hay vi thng tri qua. Nu cc phi hnh gia cn thn chn qu
o chnh xc v i vng quanh chn tri s kin, h s c th vt
qua hng t, hng trm, hay thm ch hng ngn nm. Tuy nhin, h
c th khng tr li c im pht v nh hng ca thi gian cong
ch hot ng trn mt hng -- i ti (t nht l trong khng gian
thng thng). V vy, chuyn du hng cng di, th nhng nh quan
st s gi v cht i trong khi cc phi hnh gia i xa; v vy mi ln cc
nh du hnh quay li trm khng gian, h s gp nhm quan st mi.

Khai Thc Nng Lng ca H en

i vt thi gian bng cch s dng s b cong bt thng ca
khng thi gian to ra gn chn tri s kin c th tr thnh hin
thc. Tuy nhin cng vic ny c th nguy him v kt qu khng th
bo trc v t gi tr. V vy hu ht mi ngi trong tng lai c th
cm thy rng s c ngha hn khi khai thc nhng tnh cht c bit
ca h en bng nhng cch thch hp hn.

Thc t, h en to ra mt lng nng lng th khng l. V chc
chn s rt c li cho con ngi khi khai thc mt t t nng lng ,
bng cch c th chuyn sang in nng cho nh ca, cng s, cc
cng trnh cng cng, v c xe v tu na. Mt s cc nh khoa hc tin
rng mc tiu s tr thnh hin thc trong tng lai. Phi tha nhn
rng cn c rt nhiu vn k thut cn gii quyt trc khi con
ngi c th iu khin v khai thc nhng nhng nh my in thin
th ny. Nhng rt cuc, ch mt th k trc th tu con thoi, v tinh
nhn to, nng lng ht nhn, tivi, my tnh, v Internet, tt c mi
th cn cho pht trin cng ngh mnh m u khng tn ti.

Khai thc nng lng h en s tn dng nguyn tc c bn tng
t trong nhng cch sn xut nng lng hin ti. C th, khi bt c
nhin liu no b t chy hay ph hy, mt phn khi lng s chuyn
sang nng lng, con ngi c th khai thc c. Khi con ngi t
du hay than, ch c 1 phn trm khi lng nhin liu c chuyn
sang nng lng. R rng, iu ny khng tht hiu qu v to ra rt
nhiu bi v cc cht thi khc lm nhim mi trng. Mi phn ng
ht nhn, nh trong cc nh my in ht nhn, chuyn ch 2 n 3
phn trm khi lng ca chng thnh nng lng. Ngc li, khi vt
cht b nut qua chn tri s kin, trn 30 phn trm khi lng ca
chng s c chuyn thnh nng lng. Theo l thuyt, ngi ta c
th nhin liu vo h en bng cch bn tiu hnh tinh v cc mnh
v khc vo h, ph hy chng v sau khai thc nng lng. Nu
con ngi c th tm ra mt cch no hp thu nng lng ny,
bng cch lp t mt h thng thu nng lng khng l quanh h,
Tri t c th c cung cp mt lng nng lng gn nh v tn.

mc cao hn, vi nhng k thut tin tin hn, ngi ta cn c
th to ra h en. Nh John Taylor gii thch, vic ny c th chuyn
bin vic bin khi lng thnh nng lng cao hn 30 phn trm:

Chng ta c th thy trc c mt x hi cc k cao cp m c
th khai thc h en. lm c vic ny, h s ri hydro hay heli
khp mt vng no ca mt thin h, hoc tp trung chng li,
nh vy cc ngi sao ln s hnh thnh nhanh chng. Chng s c
dng lm nh my nng lng trong sut qu trnh phn ng phn
ng ht nhn ca mnh, v khi sp thnh h en, ngi ta c th
thu thp nng lng ca siu sao mi gii phng ra trong thi gian
suy sp ngn . Cc h en sau khi hnh thnh c th c ko li
vi nhau bng phng php thnh hp thu c nhiu nng
lng hn. H en duy nht cn li sau c th cnh kt ht nng
lng quay v in cn li. Lng nng lng thu c bng cch
ny s rt ln.
28

Bc X Hawking v
H en Bay Hi
Trong nm 1974, nh vt l hc ngi Anh Stephen Hawking lm hi
ng khoa hc ngc nhin khi cho thy cc h en c th pht ra bc x v
mt dn khi lng. Mt t vt cht ra chn tri s kin, ng ni, c th
cha cc cp ht v phn ht. Mt ht c th mang in tch thun, cn ht
kia s mang in tch nghch. Trong cun sch v Hawking, nh nghin cu
Paul Strathern vit: H en c th hp dn phn ht, ng thi n s gii
phng ht. N s thot ra dng bc x. Bc x ny, gi l bc x
Hawking, c th dng nhit. Nhit ca n c th ch hn mt phn
ngn trn khng tuyt i, Strathern ni, nhng khng th ph
nhn n.

Trong cun sch Explorations, nh thin vn hc Thomas Arny ch ra
rng, v hin tng ny, cc h en cui cng phi bay hi ht. Tuy nhin,
ng thm vo, thi gian mt h en nng c mt tri bin mt bng
cch thp sng mnh s rt lu -- chng 10
67
nm! iu ny ln hn rt
nhiu so vi tui hin ti ca v tr -- nhng c mt iu quan trng: ngay
c h en cng tin ha v cht.

Tt nhin, con ngi c th khng bao gi t c trnh k
thut cn thit cho nhim v khng l nh vy. Ngoi ra, h c th
thy qu kh v tn thi gian cho vic du hnh hng trm hay hng
ngn nm tm mt h en khai thc. Tuy nhin, iu khng
nht thit bc b vic khi thc nng lng h en ca con ngi. n
gin v ng tin cy hn l xy dng mt dng c tm kim h en
siu nh ang lang thang trong h mt tri ca chng ta. Mt khi c
tm thy, thin th nh vy c th b bt v khai thc bng mt cch d
dng. Mt dng cc ht hydro ng bng c th c bn qua h
en siu nh , Asimov ni,

nh vy n s lt qua bn knh Schwarzschild m khng i vo .
Tc ng thy triu [do hp dn cc mnh] c th hm nng hydro
ti im kt hp, nh vy m heli s i ra u bn kia. H en siu
nh s chng t l l phn ng n gin v d dng nht c th, v
nng lng gii phng ra c th c lu tr v a v Tri t.
29

ch l mt s trong nhiu cch m tnh cht c bit ca h en
mt ngy no s c con ngi khai thc, hoc cc loi thng minh
khc. Thi gian s tr li iu .
Pht Hin H en bng Phng Php Gin Tip Don Nardo

Chng 4

Phat hin h en b ng phng phap gia n tip

lu trc khi cc nh khoa hc bt u m ti kh nng bt gi,
iu khin v khai thc mt h en cho nhu cu ca con ngi, h
m ti pht hin v quan st trc tip nhng thin th k l ny.
Einstein, Schwarzschild, Kerr, v nhiu ngi khc khng nh rng h
en c th tn ti, nhng trong mt thi gian di h khng tm c
mt bng chng thuyt phc no chng mnh chng c tn ti.

Vn hin nhin trong vic tm kim h en l nh sng khng th
thot khi chng lm chng en v v hnh trc mt con ngi v cc
knh vin vng. V vy, cc nh khoa hc khng th chng minh s tn
ti ca nhng thin th ny bng cch trc tip thng thng. iu ny
buc h phi tm ra mt cch gin tip, ch yu l quan st hot ng
ca nhng ngi sao, kh v vt cht khc nm gn cc h en. Tuy
nhin, tnh c v tr ban u ca h en khng phi l kt qu ca vic
n lc tm kim chng. Thc t chng l mt phn ca qu trnh loi
tr khi cc nh thin vn hc th gii thch hot ng ca mt s hin
tng k l c pht hin ra vo na sau th k hai mi.

Tia X V Tr

Mt trong nhng khm ph quan trng dn ti vic pht hin ra h
en l v tr hu nh sng cng vi cc tia X. Chng l mt dng v
hnh ca bc x in t mang nhiu nng lng v kh nng xuyn qua
cao hn nh sng thy c. Pht hin u tin ti phng th nghim l
vo nm 1895 do nh vt l ngi c Wilhelm Roentgen, tia X kh
ph bin i vi mi ngi trong y hc. Khi mt k thut vin nhm tia
X ti c th ngi, hu ht tia sng i xuyn qua c th v va p ti
a nh, to ra tm hnh ca phn ni tng c th ngi bnh.

Trong nhng nm theo ui khm ph ca Roentgen, khi tia X nhn
to tr thnh dng c ph bin trong y hc, mt vi nh thin vn hc
nghi rng Mt Tri cng to ra bc x in t ny mt cch t nhin.
Nhng h khng c nim g v bin tia X to ra ngoi ngi sao ca


chng ta. Nh Herbert Friedman ni, Khng h c du hiu g v mt
im bo to ln cho nn thin vn hc tng lai. Cc nh thin vn hc
vn qun lng tim nng ca tia X thin vn hc.
30

Phn sng trong bc tranh tia X ny l bu kh quyn bn ngoi ca Mt Tri, hay quang
quyn, l nhng tia X pht ra t kh cc nng.

Xc nhn u tin rng Mt Tri c to ra tia X n vo nm 1948,
khi cc nh khoa hc M t dng c d tm tn la ca qun c
trong Th Chin II. Mc d nhng dng c ny c pht hin ra tia X
Mt Tri, h cng ch ra rng Mt Tri khng phi l ngun pht tia X
mnh; lng tia X to ra ch bng mt phn ngn nh sng thy c

do n pht ra. Nh vy, cc nh khoa hc cho rng cc ngi sao nhn
chung khng phi l ngun pht tia X chnh.

Sau , thng Su 1962, cc nh khoa hc M li bn mt tn la
mang theo dng c c thit k d tm cc bc x n t b mt
Mt Trng. Cuc th nghim khng tm thy bc x no t Mt Trng.
Nhng n li tm ra mt ngun tia X n t bn ngoi h Mt Tri. Sau
khi tn la xc nhn s tn ti ca ngun ny v ch n chm sao
Scorpius, con b cp (scorpion). Cc nh khoa hc t tn n l
Scorpius X-1, hay vit ngn li l Sco X-1.

c phng vo Thng Su 1999, Chandra X-ray Observatory (i quan st tia X Chandra)
pht hin ra hng ngn ngun pht tia X cha c bit trc y.

Sau , ni khc, c nhng ngun tia X rt mnh c pht hin ra,
c bit l vo thng Mi Hai 1970 nm ngi ta phng mt v
tinh tia X tinh vi hn. V tinh ny, tn Uhuru, v vi dng c d nhy
hn c phng sau , chng t rng bu tri ng l c kn ngun
pht tia X; vi nh khoa hc bt u t hin tng cha c bit ti
trc u l tia X v tr.

Pht Hin S Hin Din ca mt H en


Cc nh thin vn hc mau chng thy c Sco X-1 v nhiu ngun
tia X tng t, bao gm c pulsar trong Tinh Vn Con Cua, l nhng
sao notron. V h xy dng c mt m hnh gii thch lm cch no
m cc sao notron trong cc h sao i c th pht ra tia X mnh m
nh vy. John Gribbin gii thch rng trong mt h sao nh phn (binary
star), hai thin th, mt bnh thng, v mt l sao notron siu c,
chng

quay quanh nhau, ko nhau bng hp dn ca chng. Kh t bu
kh quyn ca sao ln s b x ra do tc ng thy triu v b ht v
pha sao nh, n s to thnh mt ci a vt cht quay vng v ta
nhit. Ngi sao nh, c c bao bc bi kh cc nng, hay
plasma, bc x tia X v lin tc c tip thm kh mi t ngi sao
ln hn.
31

Thc t nhng ngun tia X mnh ny l nhng sao notron ch cho
cc nh thin vn hc bit rng nhng dng ln tia X thng lin quan
ti cc thin th siu c. Da vo , t nht vi nh khoa hc khng
tham gia nhng nghi ng rng cn c mt loi thin th siu c khc--
nh cc h en cn l gi thuyt--c th h l s hin din ca mnh
bng cch pht ra cc tia X. V thc t, mt ngun tia X mnh ln u
vo nhng nm 1960 c v l mt ng vin h en y ha hn. Nm
chm Cygnus, con thin nga (swan), mang tn Cygnus X-1 hay vit
tt l Cyg X-1.

Nh Sco X-1, Cyg X-1 thuc mt h sao nh phn. Nhng khng
ging trng hp Sco X-1, thin th quay quanh sao bnh thng trong
Cyg X-1 hon ton khng pht ra mt tia sng thy c no c. Hn
na, v n tia X t Cyg X-1 c tn s pht ng ngc nhin--khong
mt ngn ln hoc hn trong mt giy. iu ny ni cho cc nh thin
vn hc bit rng thin th b n kia phi rt nh v rt chc. Theo
Friedman (ngi trong nhng nhng nm 1960 tin on Sco X-1 l
mt sao notron):

Mt ngi sao khng th thay i sng mt t thi gian hn nh
sng [tia X hay nhng dng khc ca sng in t] i ht ng knh
ca n c. V vy, v Cyg X-1 pht ra chm sng trong mt phn
ngn giy, c ngha l vng pht tia X khng th ln hn 300 kilomet
[khong 186 dm] c.
32



Mt l do khc m cc nh khoa hc cho rng Cyg X-1 l mt h en
l khi lng ca n ln khng khip i vi mt kch thc nh nh
vy. Ngi sao bnh thng l mt ngi khng l vi khi lng khong
ba mi ln khi lng Mt Tri. Cc nh thin vn hc c th nghin
cu tnh cht qu o ca n v t tnh ra khi lng ca ngi
ng hnh v hnh kia. Hc tnh c n khong chn ln khi lng
Mt Tri, qu nng i vi mt sao notron, iu ny mnh m ch ra
rng h Cyg X-1 ang n giu mt h en.

Bc tranh cho thy hn Cygnus X-1 trng nh th no. Vt cht t sao khng l b ht vo
a bi thm ca h en.

By gi r rng l Cyg X-1 to ra mt v n tia X cc mnh nh s
kt hp ca lc hp dn cc mnh ca h en v khong cch gn gia
n v ngi sao ng hnh ln hn. H en ny gn ngi sao kia hn
Sao Thy v Mt Tri. (Sao Thy nm cch Mt Tri khong 36 ngn
dm.) Mt khong cch cc gn nh vy cho php hp dn ca h
en ht kh t tng ngoi ca bn ng hnh. Khi nhng xoy kh ny
i ti thin th c hn, chng tr thnh mt a bi thm khng l,
quay cc nhanh v cc nng quay khi vc bn ngoi chn tri s kin.
Chm nhng chc, nhng kh ny b ko v pha chn tri s kin, ni
hp dn bao la ca h x nguyn t ca kh ra tng mnh. Qu trnh

cc mnh ny gii phng ra nhng v n tia X mnh ch mt lc trc
khi dng vt cht bin mt mi mi ng sau chn tri s kin. Trong
nhng pht, ngy, v nm sau , tia X gii phng ra du hnh ra ngoi,
cui cng ti Tri t, v cho cc nh khoa hc bit v tr ca h en.

V N Tia Gamma B n

H en cng h l s hin din ca mnh bng nhng v n tia
gamma. Cn mnh hn c tia X, tia gamma thc t l bc x mnh v
kh nng xuyn thng mnh nht trong thang in t. Nh tia X, nu
nhiu, tia gamma c th git cht cc vt th sng; l l do cc
bc s i khi dng mt lng nh, c kim sot tia gamma ph hy
cc khi u ung th.

Cng tng t tia X, tia gamma thu ht s ch ca cc nh thin
vn vo nhng nm 1960. Dng c d tm trn tn la ca ngi M
bt u ghi nhn nhng v n tia gamma rt mnh v k l n t
nhng vng bt k trn bu tri. Cc chm in hnh tn ti trong vi
giy, mc d mt s sng ln v bin mt t hn mt giy. V cc v n
ht nhn gii phng ra cc tia gamma, nn ban u cc nh khoa hc
v lc lng an ninh M lo rng Lin Minh X Hi Ch Ngha ang ch
o cc cuc th nghim ht nhn b mt bn ngoi tng kh quyn
Tri t.

Tuy nhin, nm 1973, cc nh khoa hc nhn ra cc v n tia
gamma (hay GRBs- gamma-ray bursts) l cc hin tng t nhin xy
ra trong khng gian su thm. Mt v n mi c pht hin trung
bnh t nhn mt ln mt tun. Mc d GRBs khc nhau v cng ,
mt s th tht s mnh, gp khong mt nghn t t ln Mt Tri. Hay
ni cch khc, mt GRB ln gii phng ra lng nng lng trong 10
giy bng Mt Tri sng trong 10 t nm. Cc nh khoa hc rt c
gng gii thch ci g c th to ra v n ln nh vy. T 1973 n
1991, c mt gi thuyt thng dng l GRBs bo cho chng ta mt
ng sao (ging ng t) trn cc sao notron; mt s ngi cho
rng c th l mt hnh tinh bng bnh m v mt sao notron gii
phng ra nhng v n tia gamma nh vy.

Tuy nhin, trong nhng nm gn y, cc nh khoa hc tnh ton
c rng cc tnh cht vt l ca cc v n tia gamma s c gii

thch tt hn l sn phm ph ca mt h en ln ang hot ng. Vi
kch bn c a ra; vi trong s , m cng c th l tt c, c
th ang xy ra khng ch trong thin h ca chng ta, Di Ngn H,
m cn trong hng t cc thin h khc ngoi n.

Khi cc H en Ha Lm Mt
Bng chng mnh m v cc h en i khi va chm v ha vi nhau
c pht hin ra gn y do David Merritt thuc Trng i hc Rutgers, v
Ronald Ekers thuc Australia Telescope National Facility (knh vin vng quc
gia Australia). H nghin cu nhng mu sng radio pht ra t mt nhm cc
thin h. C mt iu c bit l nhng thin h cu trc k l ging nhau l
c hnh ch X tm. Merrit v Ekers tin rng hnh vu bn chn dng ch X
kia l nhng dng vt cht tc cao phng ra t mt h en va mi ha
vi h en khc. Theo cch ny, s ha lm mt mnh d di kia nh vo
trc quay ca h en mi, v trong mt thi gian n gii phng ra hai b
dng kh, mt gc c, mt gc mi.

Trong mt bui ni phng vn ca Vanessa Thomas vo Thng Mi Mt
2002 ng trong Astronomy (thin vn hc), Merrit ni, Cc h en qu ln
v qu nng, iu duy nht chng ta c hteer tng tng c m c
sc lm cho chng lung lay l mt h en khc. [Trc khi c pht hin
ny] hu ht cc nh thin vn hc u kh tin l h en l mt khi, nhng
gi y chng ta c cc thin h dng ch X l bng chng sng hi u
tin.

Mt gi thuyt mi y, do nh khoa hc ca MIT tn Maurice Van
Putten xut, cho rng trong mt h sao nh phn cha mt sao bnh
Cu trc dng ch X trong m
my kh ny c th l bng chng
v hai h en ang kt hp.

thng v h en, h en ht gn nh ton b vt cht ca sao
ng hnh. Cui cng, tt c nhng g cn li ca sao bnh thng l
mt ci bnh rn hnh nhn l mt phn ca a bi thm quay quanh
h en. C mi giy, h en li ht nhng mnh cn li ca bn ng
hnh, qu trnh ny to ra mt v n ln cc tia gamma.

Mt kch bn khc, mt GRB ln to ra khi mt h en va chm vi
mt sao notron hay thm ch l mt h en. Trong c hai trng hp,
cc thin th va chm s hp lm mt, gii phng ra mt v n nng
lng mnh mng. Hai ngi sao xoy quanh nhau, Begelman v Rees
nghin cu,

u tin chm v sau nhanh dn, cho n khi ha vo nhau. Khi
hp li, c l ch trong mt mili giy, s khi ng mt lng nng
lng ln. Nhng s kin nh vy kh him--chng ch c th
xy ra vi 100.000 nm mt ln trong mt thin h in hnh. Nhng
t nht c mt t thin h [i vi kh nng ca cc dng c d tm
ca con ngi], v vy t l cc v n c tm thy [khong mt
ln mi ngy trong nhng nm cui 1990] khng phi l vn tht
s.
33

Vn cn m hnh khc cho h en v GRBs, mt v n gamma ln
xy ra khi ngi trn Tri t chng kin s hnh thnh ca mt sao h
en vi gc nhn thch hp. Theo m hnh ny, s sp kinh khng
ca mt sao khng l thnh h en to ra nhiu hn mt siu sao mi
v mt vt th siu c. V sp ng thi to ra mt dng mnh
cc tia gamma t cc cc ang sp ca n. V gc ca cc thin th
nh vy trong v tr l bt k, nn him khi cc cc hng thng ti
Tri t. Khi chng khng thng hng, con ngi ch c th thy nh
sng mnh m t siu sao mi; nhng khi cc cc ca thin th ny
hng thng ti Tri t, dng c ca con ngi ghi nhn c mt
dng khng l cc tia gamma cng vi siu sao mi.

Gii Quyt B n ca cc Quasar

Cc v n tia gamma khng phi l b n duy nht ca v tr m cc
nh thin vn hc phi nh ti tnh cht k l v cc tc ng h en.
Nm 1963, mt thin th cc k k l c pht hin ti chm Virgo,
trinh n (virgin.) Dubbed 3C 273, thin th nm khong cch rt ln

l 2 t nm nh sng i vi h Mt Tri ca chng ta. (iu ny c
ngha nh sng v cc bc x khc pht ra t n phi mt 2 t nm
ti Tri t!) Cc nh thin vn hc thy 3C 273 pht ra c nh
sng thy c v nhng dng mnh cc bc sng radia v cc dng
bc x in t khc. iu lm cho thin th ny qu bt thng l
n pht ra nng lng gp trm ln c Di Ngn H ca chng ta, gm
hng t ngi sao; d 3C 273 c ln cc nh--kch thc khong
bng mt ngi sao n l. Nh vy, thin th k l ny v cc thin th
tng t khc pht c pht hin trong nhng nm sau u kh
ging nhng ngi sao. Nhng chng chc chn khng phi l nhng
ngi sao bnh thng. V vy cc nh thin vn gi chng l cc
thin th ging sao (quasi-stellar), hay gi ngn l quasar. n nm
2003 c khong mi ba ngn quasar c tm thy; v cc chuyn gia
tin a rng c khong chn mi nghn thin th nhu vy na s
c tm thy trong hai thp nin ti.

u tin, cc nh thin vn hc khng c mt tng ng tin cy
no v ci g lm cho cc quasar sng nhu vy. Hay khng c ai
ngh ti vic ni chng vi cc h en, v cc h en trong nhng nm
1960 c v hp dn nhng ch l nhng cng trnh l thuyt. Tuy nhin,
thi gian tri i, cc quan st k lng v quasar h l nhng tnh
cht k l c lin quan cng ngy cng nhiu ti cc thin th siu c.
Trong nhng cu ca nh thin vn William C. Keel thuc Trng i
Hc Alabama:

nh sng pht ra sng hn nhiu so vi mt thin h bnh thng,
cc quasar thay i sng trong nhng khong thi gian ngn.
Thc th, tia X pht ra thay i trong vi pht. iu ny chng t
rng hu ht bc x u pht ra t mt vng khng gian nh b, c
th khng hn mt gi nh sng, hay khong bng ng knh qu
o ca Sao Thin Vng hay Sao Hi Vng. Cng vi kch thc
nh ny, cc quasar phi c mt trung tm nng lng vi trng
hp dn mnh gi kh di chuyn hng ngn kilomet trn giy.
Hn na, m kh chc chn phi b p gii phng ra bc x c nhit
cao hay mang nhiu nng lng lm cho vt... ta ra tia X.
Cui cng, quy m v vn tc ca cc dng pht radio cho chng ta
thy mt tr nh c nh hng [v d, lun pht dng kh ra mt
hng xc nh] v c th y vt cht ln vn tc rt gn vn tc
nh sng n thot ra vi kiu dng k l. Vy thin th g c th

lm c nhng iu ny? Li gii thch hp l nht l mt h en
khng l.
34

Twinkle, Twinkle Quasi-Star
Trong nhiu nm cc nh khoan hc nhn quasar nh mt vt th k cc
v b n v khng thuc v v tr bnh thng. Bu khng kh b n
ny c bc l hon ho vo nm 1964 do nh vt l lng danh ngi
Nga gc M George Gamow (1904-1968) trong mt bi th ngn mang
tn Quasar (k t bi th c in li trong hng trm cun sch v
bi bo v h en, quasar, v cc s kin k l khc ca v tr).

Twinkle, twinkle, quasi-star
Biggest puzzle from afar
How unlike the other ones
Brighter than a billion suns
Twinkle, twinkle, quasi-star
How I wonder what you are.

Quasar sng ny vi dng tia X di nm cch xa chng ta 10 t nm nh sng.

Mt quasar to ra t h en gii phng ra mt v bng n nng
lng khng khip ging nh cch mt h en bnh thng l chnh
mnh bng cc tn hiu tia X. Trong trng hp th hai, vt cht t a
bi thm gn bc qua chn tri s kin b tiu hy, gii phng ra mt
lng ln tia X. Nh thin vn hc Mark A. Garlick gii thch qu trnh
tng t v s hnh thnh quasar:


Hu ht cc nh thin vn hc gi y tin rng c mt a bi
thm rng ln gm kh v bi, nhng mnh vn cn li ca v s v
sao v tinh vn [my trong v tr], xung quanh h en ca mt
quasar. Khi kh ca a xoy trn ny hng v pha d dy cht
ngi ca h en, vt cht bt u b nn v nung nng to ra
nh sng tht s mnh lm cho cc quasar gy c s ch
khong cch hng t nm nh sng.
35

Vy ci g lm cho mt quasar to ra t h en li khc vi mt sao
h en thng thng? Keel v Garlick gi li tr li bng cm t ca
h h en khng l v a bi thm rng ln. Ch c mt h en t
ti khi lng khng l--bng khong hng ngn hay hng vn v sao--
mi c th to ra mt t pho hoa ngon mc ca v tr mang tn
quasar. ngh v mt thin th nh vy c th tn ti sc m mt
cc nh khoa hc. Nhng iu hp dn nht l thc t cc quasar lun
nm tm cc thin h. T pht hin ny, khng kh khn g bt
u phn on rng cc h en khng l c th tn ti trong tim ca
tt c thin h.

Ch thch: MIT l vit tt ca Massachusetts Institute of Technology (vin k thut Massachusetts) - ND.
H en Khng L v S Phn Ca V Tr Don Nardo

Chng 5

8 d K8 d4 | vk 9 8kd cU k vU 7zU

u sao h en l dng duy nht ca h en m khoa hc ch c th
tm thy bng chng khng trc tip, th v tr c l s khng ng
s nh n by gi. Xt cho cng, cc sao h en khng xut hin
to ra nguy him ngn hn hay di hn cho v tr ni chung hay s tn
ti ca s sng. S tht, khi mt sao khng l sp thnh mt h en,
tt c s sng trn hnh tinh hay mt trng ca h mt tri u tin
s b rn v sau l ng lnh. Khng c s sng bt k dng no
c th tn ti lu. Tuy nhin, nhng tc ng cht ngi c th ch lu
li trn h . iu ny l do khong cch ca hu ht cc v sao l rt
ln--khong bn n by nm nh sng, hay 24 nghn t n 42 nghn
t dm. Tc ng hp dn v bc x ca c mt h en nng nht
cng ch c th cm nh c mt khong cch khc nh. V vy, h
en loi ny khng to ra nguy him g ng k cho cc sao gn v
hnh tinh ca chng, hay bt k dng sng no c th c.

Tuy nhin, khi suy ngh v h thng ln hn th khi vc an ton tr
nn vin vng v hon ton v dng. Cc nh khoa hc gi bit
rng nguy him do h en gy ra s tng ln c bit nhng khi vc
c nhiu sao ln nm gn nhau (ch cch nhau vi tun, vy ngy, vi
gi nh sng). mi trng nh vy, vi ngi sao khng l gn nhau
c th ni tip nhau sp thnh h en. Khi nhng thin th siu c
ny tri dt, mt s s ha vi nhau, to ra thin th nng hn vi hp
dn ln hn.

Cui cng, mt h en rt nng s thng tr. N s lin tc ht my
kh, sao, hnh tinh, cc h en nh hn, v cc vt cht khc ang tri
ni khi n lm no lon hng xm; v sau hng ngn v hng t nm,
n s nng hn na. Qu thc, n s tr thnh mt con qu v tr vi
tham n v . Ch mi y cc nh thin vn hc mi thy c mt
s tht ng lo rng cc h en khng l, hay siu nng, khng ch tn
ti, m chng cn ng vai tr quan trng trong qu trnh ha v s
phn cui cng ca v tr v mi th trong n.

N


Hnh v ny l mt h en ang tn ph ti tm ca mt thin h.
Hu ht hay tt c cc thin h c th n giu cc thin th nh vy.

H en Trung Bnh

Trc tin, rt quan trng bit c mt h en nng c bao
nhiu l khng l. Chun ca cc h en m cc nh khoa hc tin rng
trong mt s h sao nh phn l c tm n hai mi, v nhiu trng
hp ln ti nm mi ln khi lng Mt Tri. i vi con ngi v Tri
t, chng chc chn l nhng thin th cc k nng. Nhng vi nm
gn y, nhiu bng chng cho thy cn c nhiu h en nng hn th
na.

Nhng h en nng hn ny ri vo hai danh sch--nhng h en
trung bnh, v nhng h en khng l, hay siu nng. T nhng nm
u 1970, cc nh thin vn hc ngh n kh nng tn ti ca cc
h en trung bnh, chng c cho rng c khi lng khong vi trm
cho n vi chc nghn khi lng Mt Tri. R rng rng nhng thin
th nh vy s c kh nng hnh thnh nhiu nht khu vc dy c
sao v my kh; nhng h ny s c c hi n nhiu vt cht pht
trin ln nh vy. Mt khu vc ng c nh vy l mt qun tinh cu
(globular cluster), m Di Ngn H ca chng ta cha ti vi trm.
Isaac Asimov miu t qun tinh cu l mt nhm sao m trong

vi chc hay vi ngn hay thm ch l vi trm ngn ngi sao t tp
vi nhau trong mt khng gian hp. Trong khu vc hng xm ca
chng ta cc ngi sao cch nhau trung bnh khong 5 nm nh sng.
Ti tm ca mt qung hnh cu, chng ch cch nhau trung bnh
khong nm nh sng. Vi mt th tch cho trc th mt qun
tinh cu c lng sao gp 1.000 ln trong khu vc ca chng ta.
36

Cc nh thin vn hc nghin cu vi qun tinh cu vo nhng nm
1970 v pht hin ra chng c gii phng ra mt lng ln tia X, ging
nh ng vin h en Cyg X-1 vy. Tuy nhin, khng c mt bng
chng c th no v nhng h en trung bnh ny ra mt cho n
2002. Cui nm , mt nhm dn u l Roeland Van Der Marel ti
Space Telescope Institute (vin knh vin vng khng gian) tm thy hai
h en trung bnh. Mt, nng khong bn ngn khi lng Mt Tri,
trong M15, mt qun tinh cu trong Di Ngn H. Ci kia trong G1,
mt qun tinh cu trong thin h hng xm ca chng ta Andromeda,
v khong hai mi ln khi lng Mt Tri. Trong bui phng vn theo
khm ph ny, Luis Ho, mt thnh vin trong i, la ln: Tht l th v

khi cui cng cng tm c mt bng chng thc t cho thy t nhin
bit cch to ra nhng con qui vt k l ny.
37

Qun tinh cu M15, nm cch chng ta ba mi ba nghn nm nh sng trong chm
Pegasus, c v tn ti mt h en ln trong tm.

u 2003, mt i tm kim khc, dn u l jon Miller ti Harvard-
Smithsonian Center for Astrophysics (Trung tm Harvard-Smithsonian
v vt l hc thin th), pht hin ra hai h en trung bnh khc.
Nm thin h xon c NGC 1313, cch chng ta 10 nghn nm nh
sng, mi trong s chng nng vi trm khi lng Mt Tri.



C Ci G ng S trong Nhn

Bng chng cho s tn ti ca cc thnh vin trong danh sch khc
v cc sao h en ln hn--cc h en siu nng--cng bt u hin ra
trong nhng nm gn y. Nhng k khng l ny thng xut hin
trong tm, hay nhn, ca cc thin h, v vy chng ta thng gi
chng l h en thin h. L do phi mt thi gian di tm thy s
tn ti ca chng kh n gii. Th nht, nhn ca thin h cc k xa,
ngay c tm ca Di Ngn H ca chng ta cng nm mt khong
cch ng k l hai mi su nghn nm nh sng. Th hai, nhn thin
h thng b chn bi nhng lp dy c kh, bi, v cc mnh vn
khc.

Bt chp nhng tr ngi trn, cc nh thin vn vn kin tr. Sau
nhiu nm, cc knh vin vng mi v ln hn, cng vi nhiu dng c
d tm tinh vi hn, h m ngy mt nhiu thng tin v nhn Di
Ngn H. , r rng, c nhiu ngi sao khng l nm rt gn
nhau. Mt trong s chng ln bng 120 ln hoc hn kch thc Mt
Tri, v nhiu trong s chng tri ni trong nhng lp v kh ang gin
n v thng chng ln nhau ca nhng tn d siu sao mi. Nh
nhng tm mn la bay trong gi, nh vn khoa hc ni ting Robert
Zimmerman vit,

nhng sng kh ca rt nhiu siu sao mi qut qua khu vc bn
trong c ng knh khong 350 nm nh sng, lp u khng gian
nh bt v mch nc. y nhng ngi sao siu khng l--nng
hn Mt Tri nhiu ln v him c ni no khc trong thin h--c
n hng trm. V trong 350 nm nh sng c ba qung tinh dy
c nht v nng nht ca thin h, bao xung quanh l hng ngn
ngi sao khc. Nhn ny cht n ni nu h Mt Tri y, mt
nhm sao [k c Mt Tri] cng s tri ni gia cc hnh tinh.
38

ng ngi hn, cc nh thin vn hc cng ng thi pht hin ra
c ci g ti, k qui v ng s trong nhn thin h ng c kia.
Hu ht cc v sao v vt cht khc ang qut rt nhanh xung quanh
mt vt th cc k nng. Nhng du hiu u tin cho thy c g
khng bnh thng nm tm thin h chng ta n vo nhng nm
1950. Cc knh vin vng v tuyt, anten lng cho khng l thu

c v ghi li cc sng radio t v tr, cho thy c mt ngun cc
mnh ca nhng sng ny nm nhn ngn h. Nhng hnh nh u
tin ny cn th v cha thuyt phc. V nh vo lng kh v bi
xung quanh nhn, cc hnh nh cho mt thng khng cho thy g c.

Mt tm hnh t Knh Thin Vn V Tr Hubble ca thin h NGC 4414. C n v Di
Ngn H, c hai tng t nhau, c kh nng cha h en khng l.

Bt Chc S Ph Yoda

Phi n khi pht minh ra cc knh thin vn v tuyn hin i hn
trong nhng thp nin sau ngi ta mi tho g c b n ca
nhn Di Ngn H. Gia nhng nm 1970, hnh nh radio h l ba
thin th khng phi sao khc nhau trong nhn. Hai trong s ging
ht nh sng m hay nhng m my, c t tn l Sagittarius
ng v Sagittarius Ty (c t theo tn Sagittarius, cung th, chm
sao m nhn Ngn H nm trn bu tri ban m ca Tri t).
Thin th th ba, ging ht mt du chm, l ngun pht sng radio

cc mnh nm ngay ti trung tm thin h, mang tn Sagittarius A*
(c l A-sao).

Trong mt thi gian di, cc nh thin vn lng tng vi Sagittarius
A*. N r rng l qu mnh m v nng i vi mt ngi sao thng
thng. Thc t, nghin cu cho thy n nng hn bt k thin th no
trong Di Ngn H. Trong nhng nm 1980 v 1990, cc hnh nh r
nt hn v nhn ny c chp bng cc knh thin vn hng ngoi, n
c th nhn xuyn qua hu ht cc lp kh v bi. Nhng bc hnh ny
cho thy nhng si kh khng l ang xoy quanh Sagittarius A*.
Nhng thng tin chi tit hn c h m vo nm 1997 do hai nh
thin vn hc ngi c Andrea Eckart v Reinhard Genzel, h
thng bo rng h v c chuyn ng in cung ca by mi
ngi sao gn thin th tm nht. Theo Zimmerman:

H tm thy nhiu ngi sao vch qua bu tri vi vn tc khng
khip, v nhng ngi sao cng gn Sagittarius A* th chuyn ng
cng nhanh. Cc ngi sao vi khong cch hn na nm nh sng di
chuyn vi vn tc b hn 100 dm mt giy. Li gn, vn tc tng
ln 500 dm mt giy, v ngi sao gn Sagittarius A* nht, tn S1,
c vn tc ln nht, vo khong 900 dm mt giy. Hn na, eckart
v Gnezel tm thy 100 ngi sao gn nht c v chuyn ng cng
chiu kim ng h ,ngc vi chiu quay ca cc thin th cn li
trong Di Ngn H. iu ny cho thy chng l mt phn ca mt
ci bnh rn ln gm cc v sao quay quanh mt im v hnh. Ti
tm ca vng xoy sao ny l ngun pht sng radio Sagittarius A*,
thin th khng ging bt k ngi sao no khc trn tri v khng c
chuyn ng thy c.
39

Thnh vin ca hi ng khoa hc gi y gn nh ng vi
lng tin ca h rng Sagittarius A* l mt h en siu nng. V vic
chng nng bao nhiu, c nhiu nh gi xut hin trong nhng nm
1990, v ph bin nht l khong 2,6 ngn khi lng Mt Tri. Tuy
nhin, v Thng Mi 2002 cc kt qu ca mt cuc nghin cu ca
Rainer Schdel, thuc Germanys Max Planck Institute for
Extraterrestrial Physics (Vin nghin cu Max Plack v vt l ngoi Tri
t ca c), cho thy khi lng ln hn ca h en khng l --
gp 3,7 ngn ln khi lng Mt Tri.


o khi lng ca Sagittarius A*, cc nh khoa hc quan st vn
tc ca vt cht quay quanh n v tnh ton khi lng ca thin th
trung tm c th c to ra nhng chuyn ng nh vy. Cng
tng t nhng g S ph Yoda v cc mn ca mnh [trong lot
phim Star Wars] thy khi c gng xa mt hnh tinh khi danh sch
Jedi [bng cch d tm du hiu hp dn ca hnh tinh], William Keel
ni, cc nh thin vn hc c th thy c s tn ti ca thin th
ny.
40

Con G hay Qu Trng?

ht v tiu th hn 3 nghn ngi sao, Sagittarius A* chc chn
nng hn nhiu cc ngi sao v cc h en trung bnh (khng cn k
n cc h en siu nh). Cc bng chng ngy cng nhiu li cho thy
vng i ca ngi khng l ny vn cn lu mi kt thc. Nh Keel ch
ra, Ngay c vi khi lng bng 3 nghn Mt Tri cng li, h en ny
vn cn kh bnh thng so vi chun ca cc thin h khc.
41

Thc t, cc nh thin vn hc nghin cu su hn v nhn cc
thin h v vn tip tc pht hin ra nhng h en cc k nng trong
nhiu thin h xa. V d, thin h Andromeda gn y, cha mt h
en nng 30 ngn khi lng Mt Tri trong nhn. Mt thin h tn
NGC 4496B c h en tm c o l khong 500 ngn khi lng
Mt Tri, v nhn ca thin h NGC 4261 c bit vi mt thin th v
cng ln nng khong 1,2 t khi lng Mt Tri. iu ny cho thy
rng c th khng c mt gii hn vt l no cho kch thc ca cc h
en siu nng.

V vy, thc t l nhng ngi khng l ny c v l mt c trng
khng th thiu ca cc thin h v vic chng ang trn ng n
nhn thin h cc chn l ng k. Hin nay r rng cc h en thin
h siu nng c nh hng mnh m ti cu trc, pht trin v nh
minh ca cc thin h. Nh vn khoa hc Steve Nadis ni, Bng
chng mi mnh m cho thy mt mi lin h mt thit hn nhiu so
vi suy ngh ca cc nh thin vn hc v cc thin h v cc h en
siu nng ang thng tr ti nhn ca chng.
42


Nhng mi lin h v tr to ln ny hin nau vn cn m h vi cc
nh khoa hc. Trng tm ca vn c a ra l s thay i ca
cu hi c g hay trng , trong trng hp ny, ci g xut hin u
tin, nhng thin h hay cc h en? Mt vi nh thin vn hc cho
rng cc thin h v h en trung tm ca chugns hnh thnh t bn
ngoi vo. Ni cch khc, kh v bi xoy vng c li hnh thnh cc
sao v thin h, v qua thi gian, vi sao khng l trong nhn suy sp
thnh h en, ti lt mnh, chng li ha vi nhau to thnh nhng h
en nng tht s.

Sagittarius A* X Nh mt Ngi Sao
Trong on trch ny t n phm Thng Mi 2001 ca tp ch Astronomy,
nh vn khoa hc Robert Zimmerman m t kh nng v ngun gc ca
Sagittarius ng. Gi y ngi ta tin rng n l tn d siu sao mi bt
thng c to ra t tc ng hp dn mnh m ca h en Sagittarius
A*.

Sagittarius ng gi c tin rng l mt bong bng khng l, c
th l tn d siu sao mi ln nht c bit ti, c hnh thnh
t hn 100.000 nm v trc v thm ch c th l mi u l
10.000 nm v tc. Mc d n che khut Sagittarius Ty [mt
khu vc ging my gn ] v Sagittarius A*, thin th nm sau
c hai ci trn. Cc nh thin vn hc tin rng nng lng thi
ra lp v kh trong mt khu vc c nhu vy phi mnh hn 50
ln so vi v n siu sao mi mnh nht. Ci g c th to ra nng
lng ln nhu vy vn l mt thch thc i vi cc nh thin
vn hc. Mt s gii thuyt rng Sagittarius ng c to thnh
khi mt ngi sao ng cch 50 ngn dm h en trung tm v
b x v ra do lc hp dn mnh.

Ngc li, nhng ngi khc li theo gi thuyt t trong ra. Theo
thuyt ny, Asimov ni, h en c th hnh thnh trc v tr thnh
mt ht ging, thu ht cc v sao li vi nhau nh mt ci a bi thm
siu ln ca chng m sau ny tr thnh cc cm v thin h.
43
Nhng
cc ht ging ny hnh thnh u, khng ai bit. Chng c th bng
mt cch no c hnh thnh t V N Ln cng vi cc h en
siu nh.

Ci g hnh thnh trc--thin h hay h en--c v c hai ln ln v
pht trin cng nhau. Cui 2000, nh thin vn hc Michael Merrifield
v ng s ca mnh ti Trng i hc Nottingham, ti Anh, tm ra
mt mi lin quan gia tui ca thin h v khi lng ca h en siu

nng ti tm ca chng. Rt n gin, thin h cng gi th h en ti
tm cng nng. Chng ti ang o khong thi gian h en ln ln,
Merrifield gii thch, v n c v so snh c vi thin h ch. V vy
tht s l chng ang pht trin cng nhau.
44

Trong tm ca m my kh ny l Sagittarius A*, thin th m cc nh thin vn hc tin
rng l mt h en khng l.

Pht hin mi ny a ra mt cu hi quan trng. Nu h en tip
tc pht trin v tiu th thin h ca n, th ti sao cc nh thin vn
hc khng th thy c mt vi thin h ang trong cn hp hi v
gn b ht ht do con qui vt ca mnh? Cu tr li ng tin cy nht
l v tr cha gi nh vy. Thc t, hin nay con ngi ang tn ti
thi im v vng i ca v tr ang giai n hu ht cc h en

thin h ang giai on thanh nin c khong vi nghn ti vi t khi
lng Mt Tri. T gi thuyt ny, nu con ngi c th bng cch no
du hnh v tng lai, h s thy vi h en thin h vi vi cc ti
vi trm t khi lng mt tri ang ngu nghin nhng mnh cn li
ca cc thin h cha m.

Cc ngi sao trong tm ca thin h M87 b p cht v chuyn ng rt nhanh, ngi ta
on rng chng ang chuyn ng quanh mt h en nng.

V Tr Dao ng

Nu vin cnh ny ng, vy nhng h en khng l ang tiu th
cc thin h c ngha g ti tng lai ca con ngi v nhng tr
thng minh khc c th ang tn ti trong v tr bao la kia? Trc tin,
qu trnh phi mt mt thi gian di, c th l ba mi, nm mi, hay
hng trm t nm hoc hn th na. Vy hy ht cc thin h v cc
x hi vn minh khng b e da ngay. Tuy nhin, rt cuc, Sagittarius
A* s ht ht cc vt cht thng thng xung quanh n, gm c Mt
Tri v cc hnh tinh ca n. Sau ba n khng l ny, ci h en bo
ph sau s tri ni trong khng gian cho n khi n gp h en
khng l khc ngu nghin ht thin h ca mnh. V lc hp dn
khng khip chc chn s ko hai thin th phi thng ny li gn nhau
hn v ha vi nhau bng mt ci m t hy dit.


a chui s kin c th xy ra trong tng lai ny xa hn v xa
hn, sau nhiu nin k khng th bit tt c nhng h en thin h--
u cha tt c vt cht hnh thnh nn v tr--s ha vois nhau
thnh mt con qui vt h en khng l. Ta ch c th on nh mnh
ca vt th v tr kinh khng ny. Nhng cc nh thin vn hc mc
nh rng kt cc ca v tr hin ti s bng mt cch no to ra s
hnh thnh ca mt v tr mi. C l s c mt V N Ln mi, ni
vt cht v tn s bn ra ngoi t mt im trung tm v chm chm
kt hp thnh cc sao, thin h, hnh tinh, v tng t vy. V cng
tht hp l, cc h en v tr mi s hnh thnh. V qua thi gian,
chng s chm nhng chc to ra mt vng i mi v s pht trin v
ha lm mt. Cc nh thin vn hc gi trng hp gi nh v vt cht
lin tc kt hp v ti sinh ny l v tr dao ng (oscillating
universe).

Truy Tm s Bt u R Rng
Trong on trch di t cun sch H en ca nh khoa hc John Taylor,
ng ch ra v tr hin ti pht trin t mt h en cha nhng tn d cn
li ca mt v tr trc y l mt kh khn con ngi nhn thc c v
n khng ch r qu trnh ca s bt u.

Cu hi kh nht tr li l v tr ca chng ta bt u t u?
Nu chng ta tr li n bt u t mt ni no , mang li hin
trng ca n hin nay bng cc nh lut vt l, chng ta ch cn
a ni , ni m c lp y nhng th n c trc khi c
chng ta v nhng vt cht ca chng ta hin c xung quanh, vo
th gii hin ti ca chng ta. Vy sau chng ta hi li, vy
nhng ci mi thc ra n t u? V bt c cu tr li no cho
cu hi u tin ca chng ta cng u sai, v n s dn chng ta
ti mt chui v tn nhng cu hi tng t. Nhng chng ta c
th c tm hiu th gii ca mnh, nh chng ta bit hin nay, xut
pht t u. Chng ta c th lm vy bng cch phng on rng
v tr hin ti ca chng ta bt ra t trng thi cui cng ca s suy
sp ca mt h en xoay trn ca mt v tr khc, bn ra khi tm
ca h en . iu c th c hoc khng hp vi kinh nghim
thc t khi chng ta tm kim chng cn thn, nhng n cng
vn li mt cu hi, l chng ta phi gii thch c v tr
trc kia hnh thnh t u.

V cng tht t nhin khi bn khon v ci g s xy n vi con
ngi trong v co sau cht ny, khi tt c vt cht trong v tr hin ti

st nhp li thnh mt hay nhiu h en phi thng. Tuy nhin, c v
con ngi, t nht l trong dng hin ti, s khng tn ti trong hng t
nm tnh t by gi. Nu ging ni ca chng khng tuyt chng, th
n cng c nhng thay i th xc ln tinh thn, hon ton
khng nhn ra con ngi ang sng hin nay. Tuy nhin, t nht vn c
kh nng hu du ca chng ta, d trong dng g i na, cng s u
chng kin ci kt thc tuyt nh tt c s tr thnh mt h
en v tr. H c th vn tn ti trong v co cui cng khng? John
Taylor a ra cu tr li cho nghi vn ny:

nh mnh ca v tr vt l l rt th thm. N s co li dng c
bn nht ca mnh ht mc c th, to ra mt h en v tr,
hoc n s chm chm b ht v cc h en a phng, v cng b
nm ra khi s tn ti nh ta bit. Ti kt cc , [chng ta
chc chn s i din vi kt thc vt l, v vy] chng ta ch c th
nh cy n linh hn ca mnh, nu chng tn ti, bo qun
chng ta. Ch khi v tr c th di ngc tr li sau khi suy sp th
nhng linh hn ny mi c c hi quay tr li. C rt t bng chng
cho thy s di li c th xy ra, nhng nu c th, th khi ta
mi c th trng i vo bt c hnh thi bt dit no.
45

H en C Th l nhng Cnh Cng V Tr c Khng? Don Nardo
Chng 6

8 d c0 78 |k d8v d4 ckd8 cd4 vU 7zU
K8d4

ho n gi, ngi ta vn da trn nh sng tnh ton cc tnh
cht chnh ca h en -- hp dn cc mnh, a bi thm, cc
quasar, vn vn -- tc ng nh th no n vt cht, khng gian, v
thi gian trong v tr quanh chng. C rt t hiu bit v chuyn g xy
ra bn trong mt h en ngoi vt cht b x ra hay ri xung ging
hp dn mi mi. Nguyn nhn mt phn l do hot ng bn trong
ca nhng thin th k l ny vn cn l mt b n ln. R rng, cha
h c cch g nhn trc tip hay tnh ton trc tip bn trong mt h
en.

Nhng iu ny r rng khng ngn c vic con ngi c mng
tng v ci g ang ng sau chn tri s kin b n kia. K t
nhng nghin cu nghim tc v h en bt u vo nhng nm 1960,
c nhiu gi v cc phng trnh ton hc khc nhau d bo rng c
mt th g ang tn ti hoc ang hot ng bn trong h en. V
v nhng gi thuyt ny c v cn thiu st, nn nhng nh nghin cu
c quyn t do s dng tr tng tng ca mnh. V d, h bn
khon khng bit cc vt th bn trong h c thy c nhng vt th
bn ngoi hay khng v h bit cc vt th bn ngoi khng th thy
c cc vt th bn trong. Ngoi ra, vt cht khi i vo bn trong h
en s bin mt khi v tr bnh thng. Vt cht ny s dng tn ti,
hay bng mt cch no vn tn ti, v quai li mt ni no
trong v tr ny hoc mt v tr khc? Xa hn na, nu vt cht c th
tn ti vy c kh nng con ngi cng tn ti khi i qua mt h en
khng?

Tht khng ngc nhin khi cc nh vn khoa hc vin tng khai
thc trit v y mu sc v chng v cc kh nng k l khc v
mi trng bn trong cc h en. Rt thng xuyn, h miu t nhng
thin th siu c ny lm nhiu lon khng gian v cui cng x n ra,
to ra mt cnh ca nh. Cnh ca ny v mt ng hm khng gian
v hnh hin nay c gi l mt l su c. Tt nhin, cc l su c
ch l gi thuyt, mc d cc nh vt l tin rng n tn ti.
C

Cc cu chuyn khoa hc v phim nh thng m t cc tu v tr
c ngi li trong nhng khu vc xa xi ca thin h hay trong qu kh
hoc tng lai. V d, trong b phim truyn hnh Babylon 5 mt trm
khng gian tri gn cc l su c dn ti mt h sao khc. V trong
chng cui cng ca b phim Star Trek: Voyager, Thuyn trng
Janeway dng mt l su c i xuyn khng gian v thi gian
c gng thay i qu kh. Tht ng kinh ngc, nhng nm gn y
cc nh vt l cho thy nhng kiu du hnh ny, mc d khng th
thc hin c bng k thut ca con ngi hin i, v mc l thuyt
l c kh nng thc hin c.

L Su c l C My Thi Gian
Vi phng trnh ton hc kt hp vi gi thuyt v l su c d on rng nu
mt u h c nh v u cn li di chuyn, th hai u ny nm h hai khung
thi gian khc nhau. Trong on trch di y t cun The Physics of Star Trek
(vt l trong Star Trek), nh vt l Lawrence M. Krauss ni cc nh vn trong Star
Trek: Voyager (nh du hnh) m t ng n mc no v hin tng ny.

Cc l su c, cc k th v khi c kh nng ni hai khong cch
cc ln trong khng gian, c nhiu tim nng ng ch , xut
hin thong qua trong chng Voyager mi y l L Xu Kim.
Trong chng ny, phi hnh on Voyager pht hin ra mt l
su c nh dn h v cung alpha ca h trong thin h. Sau
khi tnh ton i qua n, h pht hin ra rng n khng dn ti
cung alpha h bit v yu qu m l cung alpha vo thi im
sm hn. Hai u ca l su c ni cc khng gian cc thi
im khc nhau! y l mt v d khc v s ng n ca cc
nh vn vit ra Voyager. Nu l su c tn ti, chng c th l
nhng c my thi gian! S nhn thc ngc nhin ny ln ln
trong thp k mi y, khi cc nh l lun bt u nghin cu
vt l v cc h en nghim tc hn.

Siu Khng Gian Tng Tng

Thc t, nh khoa hc hnh tinh ni ting Carl Sagan nghin cu
kh nng ny trong nim vui thch vo ma h nm 1985. Ti thi im
, ng ang vit mt cun tiu thuyt khoa hc tiu Contact (tip
cn-ND) v mun nhn vt chnh du hnh trong mt khong cch v
tr khng l trong mt khong thi gian rt ngn bng mt k thut
hp l. Khng phi l chuyn gia trong lnh vc thuyt tng i rng,
Sagan nh mt trong nhng nh dn u v lnh vc , Kip
Thorne, thuc California Institute of Technology (Vin K Thut
California-ND) (vit tt Caltech). N ny ra cho ti, Thorne vit sau
, cun tiu thuyt ca ng y c th l mt cng c cho sinh vin
ang nghin cu thuyt tng i rng.
46
Vi suy ngh ny, Thorne
ng li ngh v tham gia tr gip cng vi hai nghin cu sinh
ca mnh, Michael Morris v Ulvi Yurtsever.

Sau khi thm d cc kh nng ton hc, h cho Sagan bit dng
hnh hc ca khng thi gian kt hp vi khi nim l su c to ra
mt cnh cng v tr theo l thuyt. Mt cnh cng c th cho php
vt cht i vo siu khng gian, mt khu vc gi thuyt nm bn trn
khng gian bnh thng, v i ra khng gian mt cnh cng tng t.
chc n, John Gribbin ch ra,

cc yu cu vt l c xoay tr v hp l. Nhng khng phi l
iu quan trng. C vn g na khi c v nh cc nh lut vt l
u b cm khi du hnh qua mt l su c. Nh vn khoa hc vin
tng ng -- kt ni siu khng gian, t nht l trong l thuyt,
to ra mt iu kin du hnh ti cc khu vc xa xi ca v tr
m khng phi mt hng ngn nm nh trong khng gian bnh
thng vi vn tc nh hn vn tc nh sng.
47

Cu hi ca Sagan v tnh ton ca i Caltech bng nhin lm bng
ln s quan tm ca cng ng khoa hc. V k t nhng nghin
cu k lng v l su c v kh nng du hnh qua chng c dn
ng. Tuy nhin nhng c gng ny khng a ra c nhng
khong khng khoa hc. Nhng thp nin trc, mt vi nh khoa hc
cho rng tng c bn ca l su c c th l mt kt qu ca vic
un cong khng gian ca h en. Trong 1916, t lu sau khi phng
trnh ca Einstein v Schwarzschild v thuyt tng i rng xut hin,
mt nh khoa hc ngi c, Ludwig Flamm, nghin cu chng k
lng. Flamm ch ra rng nhng phng trnh ny cho php mt loi
kt ni v hnh no gia hai khu vc khng thi gian ring bit. Nh
ton hc ngi c Hermann Weyl cng a n mt tnh ton tng
t vo nhng nm 1920.


Nh thin vn hc, khoa hc hnh tinh, v nh vn carl Sagan m t vic du
hnh trong khng gian qua l su c trong cun tiu thuyt Contact ni ting ca
mnh

Nm 1935, chnh Einstein, lm vic vi mt ng s, Nathan Rosen,
thm d khi nim v mi lin kt b n ny r hn, gm c mi quan
h gia n vi cc thin th siu c. H on rng loi ng hm
nh vy c th tn ti bn trong mt h en. ng hm ny, tn ti
mt khu v ngoi khng gian bnh thng, c th kt ni vi mt h
en khc mt ni no . Trong mt thi gian, cc nh nghin cu
gi n hm v tr ny l cu Einstein-Rosen, theo tn nhng ngi
u tin xut ra n; ch sau ny ngi ta mi kim c ci tn l
su c.

Mt Th Gii Lt Ngc?

Cn nhn mnh rng Einstein v Rosen khng c ni rng ngi ta
c th i vo h en v dng n nh mt cnh cng n mt ni khc.
Hc ch cho thy rng cc phng trnh ton hc khng cm s tn ti
ca loi ng hm nh vy. Hc khng gi thuyt rng nhng ng
hm ny ln bao nhiu, di bao nhiu hay an ton mc no, v trong
bt c trng hp no, tng v vic du hnh qua chng u c v
thch hp. Trc ht l cc tnh ton ton hc cho thy bt c l su
c no cng m ra khng hn 1/10.000 giy v sau ng li. Thc
t, n khng tn ti lu cho c nh sng i ti u kia ca ng
hm, vy lm sao nhng con tu v tr c vn tc chm hn c th i
qua c? Tt c cc nh khoa hc ny u ng l bt k vt cht
no i vo h en, k c con ngi, u b tiu hy; ngay c phn t
ca h cng b x ra. V vy khng c nh du hnh khng gian no bay
v h en c th tn ti lu bin n thnh l su c ri i ra
khi .

Tuy nhin, trong nhng nm 1960, cc nghin cu mi bt u thay
i vin cnh v vng ny. Flamm, Einstein, Rosen, v nhng ngi
khc da trn nhng tnh ton v kin ch yu l cc h en
Schwarzschild tnh, khng quay. Khi thi gian tri i, ngy cng nhiu
nh khoa hc ng rng nhng thin th nh vy ch l cu trc l
thuyt v khng tn ti trong v tr tht s. Khi Roy Kerr gii thiu kt
qu ton hc ca mnh v cc h en quay v n tr nn r rng rng
nhng thin th siu c ny c quay, bc tranh v th gii bn trong
h en c s thay i. By gi chng ta c th xem im k d c dng
nh mt chic nhn ch khng phi l mt im duy nht. V cc
phng trnh ton hc cho nhng chic nhn xoay ny cho php vt
cht i qua chng m khng b nghin ra. (Tt nhin, iu ny khng
bc b kh nng vt cht s tri qua cc tc ng cht ngi khc, nh
vic b bn ph bi cc bc x cht ngi.)

tng v mt chic nhn k d c th l cnh cng cho mt l su
c trong siu khng gian m ra mt a ch cho cc kh nng hp dn
v dng hnh hc ca khu vc bn trong h en. Trong s c khi
nim rng mt vi tnh cht c bn ca v tr bnh thng s b o
ln. Trong trng hp mt nh du hnh ln xung vng gia ca
nhn k d, Gribbin gii thch,

th gii s lt ngc li. Cc phng trnh ni cho chng ta bit khi
bn i qua ci nhn th bn i vo khu vc khng thi gian m
tch s gia khong cch ca bn ti tm nhn v lc hp dn l
m. iu ny c ngha l lc hp dn hot ng hon ton bnh
thng nhng bn i vo khu vc khng gian nghch m c
kh nng, v d, cch tm ca h m mi kilomet. Ngay c nhng
nh theo thuyt tng i cng gp rc ri vi kh nng ny, v vy
h thng hiu s nghch o ny l hp dn s o ngc khi bn
i qua ci nhn, thay i thnh mt lc y bn, ch khng phi
ko. Trong khu vc khng thi gian sau ci nhn, hp dn ca h
en y c vt cht v nh sng ra khi n.
48

Vn vi L Su c

Mc d hu ht cc nh vt l hc ng , t nht l trn l thuyt,
rng nh du hnh ca Gribbin c th i vo v cm nhn cc tc ng
k l ca siu khng gian bn trong h en, h cng bo trc rng
khng c ngha rng ngi c th lm vy mt cch an ton. Th
nht, h cnh bo, c nhiu nguy him nghim trng ang np bn
ngoi chn tri s kin. Trc khi i vo c h en, nh du hnh
phi tm cch no tn ti vi lc thy triu siu mnh v cc bc
x mnh trong a bi thm xoay trn.

Tuy nhin, thun tin hn, ta gi s rng nh du hnh c th
sng ch ra mt tm khin c bit chng li cc tc ng cht
ngi kia. V ngi c th i qua c chn tri s kin v vo
trong h en. T lc , nh du hnh s khng bao gi quay li im
khi u trong khng gian v thi gian na. Nh du hnh Sagan gii
thch vn ny trong Contact

Khi o t Tri t, chng ta s mt mt thi gian v hn i qua
mt h en, v chng ta c th khng bao gi, khng bao gi quay
tr li Tri t c na. Mt ng hm loi Kerr c th dn ti
mt h qu mu thun k cc [s tan v ca cc nguyn nhn v
tc ng thng thng]. Vi mt thay i nh trong ng cong
[con ng ca n] trong hm, chng ta s i ra mt ni khc
thi im trong lch s sm hn d nh -- mt pico giy [mt
phn nh ca giy] sau V N Ln chng hn. V tr nh vy tht
rt ln xn.
49

Vn cn mt thch thc khc cho nh du hnh phi vt qua l
tnh khng n nh ca cnh cng l su c v ng hm. L su
c trong h en Kerr c th gi c tragj thi m lu hn phin bn
c cuc sng siu ngn trong mt h en Schwarschild. Tuy nhin, l
su c Kerr vn rt mng manh. Ngay c vi tc ng hp dn nh
to ra bi nh du hnh v con tu ca anh ta khi i vo ng hm
cng c th lm n sp . Theo Sagan:

C mt ng hm bn trong trong tnh ton chnh xc ca Kerr v
h cc phng trnh ca Einstein, nhng n khng bn. Mt tc
ng nh cng c th thi n i v bin ng hm thnh mt k d
m khng c g qua c. Ti c tng tng ra cc x hi
cao hn c th iu khin c cu trc bn trong ca mt ngi sao
ang suy sp v gi n nh ng hm bn trong. Vic ny rt kh.
X hi phi gim st v n nh ng hm mi mi. iu ny
c bit kh i vi mt th ln nh mt con tu v tr i qua.
50

Nghch L Git M
Trong cun sch ni ting ca mnh Black Holes and Time Warps (h en v s un
cong thi gian), nh vt l hc ni ting Kip Thorne m t hin tng mang tn nghch
l git m: Nu ti c mt c my thi gian ti s c kh nng dng n i ngc
thi gian v git m mnh tc khi ti c sinh ra, v v vy ti s khng c sinh
ra. R rng, nghch l ni v vic ti c t ngn chn vic chnh n xy ra.

Thorne tin vo Joe Polchinski, mt nh vt l ti Trng i hc Texas Austin, khi
ng cung cp s m t khoa hc sau v vic nghch l trn hot ng nh th no:

Gi s mt l su c c lm thnh mt c my thi gian, v t hai
ca ca n [mi ca nm mt h en] ti nhng iu gn nhau trong
khng gian lin hnh tinh. Sau , nu mt tri bi da i vo ca bn
phi vi mt vn tc cho trc, i ngc thi gian, v bay ra ca bn
tri trc khi n i vo ca ben phi v n s tng vo chnh n thi
im sm hn, cui cng ngn chnh n i v ca bn phi v tng
vo chnh mnh.

S Cn Thit ca Vt Cht Ngoi Lai

Xu hng d dng sp ca cc l su c c v chi b vic s
dng nhng ng hm ny nh l mt cnh cng n khng gian v
thi gian khc. V y l vn m Thorne, Morris, v Yurtsever i
mt khi h bt u ni cc phng trinh ton hc ca h en theo yu
cu ca Sagan. H vt qua vn ny v h dng mt s tip cn
mi. Thay v coi l su c l mt thin th gi thuyt v c tm cch
d on xem chng hot ng nh th no nu chng c tn ti, h
bt u chp nhn vic l su c n nh, du hnh c c th tn
ti. H m t cu trc c th ca thc th ny; v cui cng, h thm
vo cc nguyn tc ca thuyt tng i rng d on loi vt cht
cn thit gi n m v n nh.

Trong b phim da trn cun tiu thuyt Contact ca Carl Sagan, nh du hnh Ellie Arroway
chun b i vo siu khng gian trn mt con tu c thit k c bit.

Kt qu c xem l mt bc t ph trong vt l gi thuyt. Cc
phng trnh ca i Caltech cho thy mt loi vt cht cn dng
a vo p lc cn thit gi l su c n nh lu cc nh du
hnh i qua. Nhng vt cht bnh thng khng to p lc lm
vic ny. Thc t, phi cn ti mt loi vt cht bt thng. Thorne gi
l vt cht ngoi lai (exotic matter), hay nguyn liu, trong bi vit
sau ny ca mnh:

Ti pht hin ra t h phng trnh ca Einstein, rng, hp dn
y bc tng ca l su dc ra, vt cht ngoi lai xen qua l su
c phi c nng lng mt nghch o [mt trng thi m
vt cht khng to ra p lc bn trong nh vt cht ca v tr thng
thng]. V hu ht cc dng ca vt cht m con ngi gp u
c nng lng mt trung bnh thun trong cu trc ca mi
ngi, nn cc nh vt l hc c mt thi gian di nghi ng s tn
ti ca cc vt cht ngoi lai. Sau vo nm 1974, mt s bt
ng ln xut hin. [Stephen] Hawking [pht hin ra] s dao ng
chn khng [tc ng hp dn bt k] gn chn tri [s kin] ca
h en l ngoi lai. Chn tri bp mo dao ng chn khng lm
chng khc xa dng trn tri t v t n to ra mt nng lng
mt trung bnh nghch, m iu lm chng thnh ngoi lai.
51

Mc d vt cht ngoi lai khng c chng minh s tn ti mt
cch dt khot, nhng mt s cc nh khoa hc tin rng c mt lng
ln vt cht loi ny c th b cun i trong bui u ca v tr. C
l, h ni, mt lng nh vn cn tn ti y trong v tr by gi. C
kh nng, mt x hi cao cp c th tm ra cch to ra cc vt cht
ngoi lai t vt cht thng thng.

ng Hm Thi Gian v Nhng Bong Bng Nguyn thy

Nu vt cht ngoi li tn ti trong t nhin hay c th to ra c,
vt gi mt l su c m v n nh c th c gii quyt. V khi
chn ht cc kh khn bt ng, ngi ta c kh nng du hnh qua mt
ng hm v tr nh vy. Nhng ti sao c ai li lao vo mt
chuyn i nh vy? Gi s rng ngi ta c th pht trin n k thut
cao c th n nh v iu khin c l su c, ti sao con ngi
hay sinh vt thng minh khc li chn cch du hnh trong siu khng
gian m khng phi trong khng gian bnh thng?

Trc ht, ton hc d bo rng l su c c th to ra mt ng
tt cho cc v tr cch xa nhau. Ni cch khc, nu mt tu v tr vn
tc cao mt mt ngn nm ti mt h hnh tinh rt xa, th vic
iu khin mt l su c ng n s cho php con tu du hnh trong
mt khong thi gian t hn nhiu. Cc nh khoa hc thng a v d
tng t qu da hu, b mt bn ngoi tng trng cho khng gian
bnh thng. Mt con kin i trn b mt qu da tng trng cho mt
con tu trn mt chuyn i di u v tr xa pha bn kia qu da. D
i ht tc lc, con kin cng phi mt ht ba pht i ht qung
ng. Tuy nhin, nu trc con vt thy mt ci hos, ming h cho
thy ng hm i thng vo tm tri da. Con kin phi suy tnh v
vic c i vo h hay khng v n dn ti mt vng khng gian cha
bit c v khc hn vi khu vc quen thuc bn ngoi. Nhng n vn
bt ly c hi v i xung h. Theo ng hm, con kin i thng ti
tm tri da v leo ra khi h mt kia, ngay cnh ni n cn n. Con
ng n chn ngn hn v chnh din hn con ng trn b mt, v
vy m chuyn i ch c mt pht ch khng phi ba.

Trng hp tng t, con ngi trong cc tu v tr mt ngy no
c th to ra c l su c ti cc khu vc xa xi nhanh hn.
Nu vy, h c th i xuyn c c thi gian. Thi gian chm li i
vi cc vt th v con ngi i vi vn tc gn vn tc nh sng trong
khng gian bnh thng, thi gian s hot ng k l v c th thay i
c trong mt h en hay trong siu khng gian. i vi mt nh du
hnh tri ni bn trong mt h en (nu c th lm c vy), thi
gian c v tri bnh thng. Nhng i vi gc nhn ca ngi , v
tr bn ngoi chn tri s kin li hot ng nhanh qu mc bnh
thng. Nh du hnh c th trong siu khng gian mt tun ri
khi i ra khi l su c v thy th gii i qua mi ngn nm ri.

Mt kh nng khc l cc l su c c th khng dn ti mt ni
khc ca v tr bit, nhng li dn ti cc v tr cha bit khc.
Khng c bng chng trc tip no cho thy nhng ni tn ti.
Nhng vi nh khoa hc d on v n d di trong V N Ln c
th to ra nhng lp v bong bng, bao bc cc vng khng gian
v thi gian b bp mo lm chng tch ri v v hnh vi khng gian
v thi gian bnh thng. Khng c mt s m bo no cho cc nh
lut vt l bit hot ng trong cc bong bng v tr ny. V vy con
ngi khi i vo mt khu vc theo ng l en c th cht ngay lp
tc, hoc ch t cng pht hin ra h ang trong mt mi trng hn
lon qu mc tng tng.

Mt ngh s chp mt bc tranh n tng ca thin h M87, vi cc dng kh ln to ra ti tm
ca mt h en nng 5 t khi lng Mt Tri.

Da vo hnh nh V N Ln c th a ra mt khi nim lm thay
i suy ngh t trc ti nay v h en. Gn nht cc nh khoa hc c
th ni l v n khng khip to ra v tr t mt im nh ng
c trong thi gian, mt im ging hon ton vi im k d c gi
thuyt c trong h en. C l v tr bit ca chng ta y gin n
t mt thin th siu c v siu nng. V cc nguyn t to ra c th
chng ta, Tri t, cc v sao, v mi thc khc chng ta c th thy
c to ra t nhng con qui vt. Begelman v Rees ni:

Che khut khi tm mt nhng th bn trong chn tri ca chng,
[cc h en] gi nhng b mt vt khi nhng tnh cht vt l m
ta c th hiu c. K d ti trung tm da vo nhng nh lut
vt l xy ra ti nhng giy ban u ca V N Ln v s ti din tr
li nu v tr li sp . Khi chng ta thc s hiu nhng h en,
chng ta s hiu c ci ngun ca v tr.
52

Ghi Ch Don Nardo
Ghi chu

Li gii thiu: i Mt vi B n Tt Cng
1. Kip S. Thorne, Black Holes and Time Warps: Einsteins Outrageous
Legacy. New York: W.W. Norton, 1994, p. 23.
2. Thorne, Black Holes and Time Warps, p. 23.
3. John Taylor, Black Holes: The End of the Universe? London:
Souvenir, 1998, p. 1.
4. Mitchell Begelman and Martin Rees, Gravitys Fatal Attraction: Black
Holes in the Universe. New York: W.H. Freeman, 1995, p. 19.
5. Begelman and Rees, Gravitys Fatal Attraction, pp. 1921.

Chng1: Lc Hp Dn v Li Tin on Ban u v H en
6. Thomas T. Arny, Explorations: An Introduction to Astronomy. New
York: McGraw-Hill, 2001, p. 405.
7. John Gribbin, In Search of the Edge of Time: Black Holes, White
Holes, and Wormholes. New York: Penguin, 1999, p. 9.
8. Isaac Asimov, The Collapsing Universe, 1977; reprint, New York:
Walker, 1989, pp. 44, 46.
9. John Michell, On the Means of Discovering the Distance, Magnitude,
etc., of the Fixed Stars, Philosophical Transaction of the Royal Society
of London, vol. 74, 1784, p. 35.
10. Quoted in Gribbin, In Search of the Edge of Time, p. 21.
11. Arny, Explorations, p. 404.
12. Asimov, Collapsing Universe, p. 94.
13. John A. Wheeler, A Journey into Gravity and Spacetime. New York:
W.H. Freeman, 1990, p. 3.

Chng2: Ngi Sao Cht v S Hnh Thnh H en
14. Asimov, Collapsing Universe, pp. 19899.
16. Begelman and Rees, Gravitys Fatal Attraction, p. 15.
20. Herbert Friedman, The Astronomers Universe: Stars, Galaxies, and
Cosmos. New York: W.W. Norton, 1998, p. 195.
21. Gribbin, In Search of the Edge of Time, p. 74.

Ghi Ch Don Nardo
Chng 3: Tnh Cht v ng Dng Tim Tng ca H en
23. Arny, Explorations, p. 70.
26. Thorne, Black Holes and Time Warps, pp. 34950.
28. Taylor, Black Holes, p. 87.

Chng 4: Pht Hin H en bng Phng Php Gin Tip
30. Friedman, Astronomers Universe, p. 80.
32. Friedman, Astronomers Universe, p. 219.
34. William Keel, Quasars Explained, Astronomy, February 2003, p.
37.
35. Mark A. Garlick, Quasars Next Door, Astronomy, July 2001, pp.
3536.

Chng 5: H en Khng L v S Phn Ca V Tr
37. Quoted in Vanessa Thomas, Dark Heart of a Globular,
Astronomy, January 2003, p. 32.
38. Robert Zimmerman, Heart of Darkness, Astronomy, October 2001,
pp. 4344.
39. Zimmerman, Heart of Darkness, p. 46.
40. Keel, Quasars Explained, p. 40.
41. Keel, Quasars Explained, p. 40.
42. Steve Nadis, Here, There, and Everywhere? Astronomy, February
2001, p. 34.
43. Asimov, Collapsing Universe, pp. 19192.
44. Quoted in Nadis, Here, There, and Everywhere? p. 37.
45. Taylor, Black Holes, p. 182.

Chng 6: H en C Th l nhng Cnh Cng V Tr c
Khng?
Ghi Ch Don Nardo
49. Carl Sagan, Contact. New York: Simon and Schuster, 1985, pp.
34748.
50. Sagan, Contact, p. 347.
51. Thorne, Black Holes and Time Warps, pp. 488, 49092.

Hố đen

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Hố đen

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

The lucent library of

You might also like