Professional Documents
Culture Documents
TRNG I HC CN TH
--- oOo ---
BI GING MN HC
THY VN MI TRNG
ENVIRONMENTAL HYDROLOGY
Bin son:
L ANH TUN, PhD.
Cn Th, 2008
Trng I HC CN TH
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
LI M U V GII THIU
MC LC
LI M U V GII THIU........................................................................................ ii
MC LC .......................................................................................................................... ii
Danh sch hnh................................................................................................................... iv
Danh sch bng ................................................................................................................... v
Chng 1.
NHP MN THY VN MI TRNG............................................ 7
1.1
c trng ca mi trng nc .............................................................................. 7
1.1.1
nh ngha v tnh cht ca nc .................................................................. 7
1.1.2
Mi trng nc............................................................................................ 8
1.1.3
Vai tr ca nc trong cuc sng.................................................................. 8
1.2
Gii thiu mn hc Thy vn mi trng .............................................................. 9
1.3
c im ca hin tng thy vn ....................................................................... 10
1.4
Phng php nghin cu ...................................................................................... 11
1.5
Lch s mn hc.................................................................................................... 13
1.6
Mng li kh tng thy vn Vit Nam .......................................................... 14
Chng 2.
TI NGUYN NC TRN TH GII................................................ 15
1.1
Cc th cha nc trn tri t ............................................................................. 15
1.1.1
Nc trong kh quyn .................................................................................. 15
1.1.2
Nc trong thy quyn ................................................................................ 15
1.1.3
Nc trong a quyn .................................................................................. 15
1.1.4
Nc trong sinh quyn ................................................................................ 15
1.2
Chu trnh thy vn ................................................................................................ 16
1.2.1
Chu trnh thy vn ....................................................................................... 16
1.2.2
Minh ha chu trnh thy vn........................................................................ 16
1.3
Phn phi nc trn tri t.................................................................................. 17
1.3.1
Cc s liu v lng nc trn tri t........................................................ 17
1.3.2
Nhn xt s phn phi nc trong thin nhin............................................ 19
1.3.3
Vn s dng ngun nc ........................................................................ 20
1.4
Bo v mi trng nc ....................................................................................... 21
Chng 3.
CC YU T KH HU NH HNG N DNG CHY.............. 23
3.1
Ma ....................................................................................................................... 23
3.1.1
S ging thy v ma .................................................................................. 23
3.1.2
S hnh thnh ma....................................................................................... 23
3.1.3
Tnh ton lng ma bnh qun .................................................................. 25
3.2
m khng kh .................................................................................................. 28
3.2.1
Cc c trng ca m khng kh ............................................................ 28
3.2.2 S thay i m khng kh theo thi gian ........................................................ 30
3.3
Bc hi.................................................................................................................. 30
3.3.1 nh ngha............................................................................................................ 30
3.3.3 Ch bc hi v nhn t nh hng n bc hi.............................................. 31
3.4 Gi, bo....................................................................................................................... 32
3.4.1 S hnh thnh gi ................................................................................................. 32
-----------------------------------------------------------------------------------------------------Bin son: TS. L Anh Tun
ii
Trng I HC CN TH
iii
Trng I HC CN TH
----------------------------------------------------------------------------------------------------------5.3.2
S thay i mc nc ca sng chu nh hng triu ................................ 64
5.4 S xm nhp mn vo ca sng.................................................................................. 64
5.4.1
Hin tng xm nhp mn........................................................................... 64
5.4.2
Mi trng nc vng ca sng.................................................................. 66
Chng 6.
CH THY VN VNG NG BNG SNG CU LONG....... 67
6.1
Gii thiu .............................................................................................................. 67
6.2
H thng Mekong ................................................................................................. 67
6.3
iu kin t nhin vng BSCL.......................................................................... 70
6.4
c im kh hu vng BSCL ........................................................................... 73
6.5
c im ch thy vn vng BSCL.............................................................. 76
6.5.1
Mng li sng v knh .............................................................................. 76
6.5.2
c im ch thy vn ........................................................................... 78
6.5.3
Phn phi dng chy.................................................................................... 80
6.5.4
Nc ngm vng BSCL............................................................................ 82
6.5.5
Bn ct trong sng Cu Long...................................................................... 83
6.6
Thy triu v s truyn triu vo sng Cu Long ................................................ 84
6.6.1
Thy triu vng ven bin BSCL ............................................................... 84
6.6.2
S truyn triu vo sng Cu Long v bn o C Mau............................. 84
iv
Trng I HC CN TH
Trng I HC CN TH
vi
Trng I HC CN TH
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
Chng 1.
Trng I HC CN TH
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
1.1.2 Mi trng nc
Nc bm m vic duy tr s sng v pht trin ca cc loi thc v ng vt. S phong
ph ti nguyn nc l tin cho vic pht trin nng nghip, cng nghip, thy in,
giao thng vn ti, thy hi sn v pht trin c dn, ... Nc ng thi cng l mt tai
ng cho loi ngi v cc sinh vt khc. Nc l ngun sng cho tt c mi sinh gii v
l mt ti nguyn quan trng ca mi quc gia. Nc ng vai tr then cht trong vic
iu ha nhit trn tri t. Nc c s dng trong sinh hot, nng nghip, lm
nghip, ng nghip, dim nghip, thy in, giao thng vn ti,
Ti nguyn nc trn tri t c nh gi bi ba c trng: lng, cht lng v ng
thi.
S lng l c trng biu th mc phong ph ca ti nguyn nc trn mt
lnh th;
Cht lng nc bao gm cc c trng v hm lng cc cht ho tan hoc khng
ho tan trong nc c li hoc c hi theo tiu chun ca i tng s dng;
ng thi ca nc c nh gi bi s thay i cc c trng dng chy theo
thi gian, s trao i nc gia cc khu vc cha nc, s vn chuyn v quy lut
chuyn ng ca nc trong sng, nc ngm, cc qu trnh trao i cht ho tan,
truyn mn,
Mi trng nc c hiu l mi trng m nhng c th tn ti, sinh sng v tng tc
qua li u b nh hng v ph thuc vo nc. Mi trng nc c th bao qut trong
mt lu vc rng ln hoc ch cha trong mt git nc. Mi trng nc l i tng
nghin cu ca nhiu ngnh khoa hc t nhin, k thut v c kinh t - x hi.
Tri t ca chng ta thng xuyn chu s tc ng ca s chuyn ha ca dng kh
quyn v thy quyn to nn. Chnh cc hot ng t nhin ny lm thay i ng k
cc tnh cht kh hu, dng chy, t ai, mi trng t nhin v x hi. Con ngi
ch tm t lu ghi nhn, tm hiu, phn loi v i ph vi cc din bin thi tit, cc
thay i dng chy v cc bin ng mi trng t chc x hi, sn xut, iu chnh
cuc sng v ci to iu kin t nhin v phng chng cc thin tai thm ha c th xy
ra.
Trng I HC CN TH
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
Trng I HC CN TH
----------------------------------------------------------------------------------------------------------CC MN C BN
TON HC - VT L- HA HC - SINH HC - TIN HC - A L -
THY VN MI TRNG
(MN HC C S)
CC CHUYN NGNH
NNG NGHIP SINH THI - QUN L TI NGUYN THIN NHIN
K THUT MI TRNG - THY LI - QUY HOCH - V.V...
Hnh 1.1 Quan h mn hc vi cc chuyn ngnh
10
Trng I HC CN TH
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
DNG CHY
NHN T
KH TNG
+ MA
+ BC HI
+ GI, NHIT
+ v.v...
(BIN I NHANH)
NHN T
MT M
+ DIN TCH LU VC
+ A HNH - A MO
+ T AI
+ v.v...
(BIN I CHM)
NHN T
CON NGI
11
Trng I HC CN TH
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
Phng php tham s a l tng hp: Phng php ny coi i lng thy
vn l hm ca nhiu yu t a l. Cc yu t chnh c xem xt chi tit
ring bit, cn cc yu t a l tp hp thnh cc tham s tng hp.
+ Quan h ton hc
+ M hnh ton
+ M hnh vt l
PHNG PHP TNG HP A L
+ L thuyt thng k
+ Phn tch tn sut
12
Trng I HC CN TH
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
1.5 Lch s mn hc
T thu hoang s, con ngi phi i mt vi thin nhin, theo di s thay i thi
tit v cc din bin dng chy. T khi c hot ng sn xut nng nghip, con ngi
dn dn tch ly c t nhiu cc kinh nghim, cc qui lut ca thin nhin, kh hu, ...
v hn na c th d on mt phn cc thay i thi tit, dng chy phc v sn xut
v bo v ma mng. Cc cu ca dao, tc ng v thin nhin, thi tit chnh l cc ghi
chp, truyn ming ban u ca ngnh kh tng thy vn ca mi dn tc.
S pht trin ca x hi loi ngi, cng cuc m mang b ci, pht trin sn xut, con
ngi cng lc cng vn xa hn hn ni c nh ban u ca mnh v dn dn hnh
thnh cc bn ghi chp u tin t nn mng cho ngnh khoa hc kh tng thy vn.
Ngi c Ai Cp bit tm quan trng ca vic o c, nh du, ghi chp v tin on
cc din bin dng chy trn sng Nile t giai on 1800 trc Cng nguyn. Tc phm
Brihatsamhita ca Varahamihira (n , 505 - 587) m t cc trm o ma, hng
gi v tin trnh phng on ma. Cc ti liu kho c khc cng cho thy, cc quan st
ghi chp v kh tng - thy vn tm thy Trung Quc, Ai Cp, n , Hy Lp v
mt s quc gia khc t th k th IV - V. n th k th XV - XVI, ngi ta c cc
dng c o thi tit tuy cn th s nhng cng nh du mt bc tin quan trng ca
lch s ngnh. Tht s n th k XVII tr i, cc dng c chnh xc hn v cc nghin
cu c tnh h thng thc s hnh thnh khoa hc v kh tng - thy vn. Van Te
Chow (1964) phn chia lch s ngnh hc Kh tng - Thy vn Chu u ra lm 8
giai on sau:
1. Giai on suy on (speculation):
trc nm 1400
2. Giai on quan st (observation):
t 1400 - 1600
3. Giai on o ghi (measurement):
t 1600 - 1700
4. Giai on thc nghim (experimentation):
t 1700 - 1800
5. Giai on hin i ha (modernization):
t 1800 - 1900
6. Giai on kinh nghim (empiricism):
t 1900 - 1930
7. Giai on suy lun ha (rationalization):
t 1930 - 1950
8. Giai on l thuyt ha (theorization):
t 1950 - nay
Ti Vit nam, t trc th k th 20 cha tm thy cc ti liu ghi chp v kh tng v
thy vn. Tuy nhin, lch s cng chng minh ng cha ta c nhng quan st v
phn tch cc hin tng thi tit v dng chy. Ng Quyn p dng qui lut thy triu
trn sng Bch ng trong trn chin thng qun xm lc Nam Hn. Cc cu ht, cu
h, ca dao v thi tit c lu i. H thng iu min Bc c c phi t cc
nghin cu v dng chy sng ngi. Trong th k 19 n gia th k 20, cc triu nh
khc nhau u lu dng cc quan H . Tuy nhin, khi ngi Php cai tr nc ta, h
thng quan trc kh tng thy vn mi thc s hnh thnh. Ti liu kh tng c ghi
nhn u tin t nm 1902, v t 1010 n nay, hu ht cc khu vc u c mng li o
c kh tng thy vn.
Ngy nay, cc phng tin v tinh, h thng my tnh nhanh v mnh, cc dng c o
theo di thi tit t ng k thut s gip con ngi ngy cng hon thin hn trong
cng tc theo di, nh gi v d bo cc din bin ca thin nhin. Ngnh Kh tng
Nng nghip th gii chnh thc thnh lp nm 1921, tr s ti Rome (). phc v
-----------------------------------------------------------------------------------------------------Bin son: TS. L Anh Tun
13
Trng I HC CN TH
----------------------------------------------------------------------------------------------------------sn xut nng nghip hiu qu, T chc Kh tng Nng nghip th gii c t trong
T chc Lng thc v Nng nghip (Food and Agriculture Organization - FAO) di s
hp tc chuyn mn ca T chc Kh tng Th gii (World Meteorological
Organization - WMO). n nay, t chc WMO c i din v cc trm quan trc, trao
i s liu nhiu nc v khu vc trn th gii. Tt c cc s liu quan trc v kt qu
phn tch u c lu tr. H thng ghi nhn s liu v trao i c th minh ha nh
hnh 1.4. Mn hc khoa hc v kh tng thy vn c hnh thnh t lu v c
ging dy trong hu ht cc trng o to chuyn ngnh v khoa hc - k thut.
==========================================================
-----------------------------------------------------------------------------------------------------Bin son: TS. L Anh Tun
14
Trng I HC CN TH
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
Chng 2.
15
Trng I HC CN TH
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
16
Trng I HC CN TH
----------------------------------------------------------------------------------------------------------BC X MT TRI
KHNG KH
MA
BC - THOT HI
MA
NG NC
CHY LP MT
BIN
THM
CHA TRONG T
NC NGM
MA
LN
CHY TRN MT
S CHY LN
CHY NGM
V
CHA
TRONG
SNG
CHY
TRONG
SNG
I
DNG
A QUYN
17
Trng I HC CN TH
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
108 x 103
km3/nm
0,1 x 103
km3/nm
454 x 103
km3/nm
BNG
V = 24 x 103 km3
T = 10.000 nm
416 x 103
km3/nm
1,2 x 103
km3/nm
38 x 103
km3/nm
BIN v I DNG
V =1370 x 106 km3
T 2600 nm
71,7 x 103
km3/nm
A QUYN
V = 88,32 x 103 km3
SNG
V= 230 km3, T 12 ngy
H
V=230x106km3, T 10 nm
M TRONG T
V= 75x106km3, T 2-50 tun
SINH QUYN
V = 10 km3, T vi tun
NC NGM
V = 64x106km3,
T 5-10 ngn nm
NC NGM TRAO I
V = 4 x106km3, T 300 nm
Hnh 2.4 c trng phn phi chnh v lng nc dng tnh v ng trn tri t.
V l th tch khi nc tnh bng km3 v T l thi gian tun hon ca nc.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------Bin son: TS. L Anh Tun
18
Trng I HC CN TH
NI CHA NC
TH TCH
(Triu m3)
1.370.322,0
64.000,0
(4.000,0)
24.000,0
125,0
105,0
75,0
14,0
10,0
1,2
1.458.652,2
Bin v i dng
Nc ngm
(Lng nc n 800 m)
Bng h
H nc ngt
H nc mn
Hi m trong t
Hi m trong kh quyn
Sinh vt
Nc sng
TNG CNG
DIN TCH
(Triu km2)
360
129
16
510
T L
(%)
93.93
4.39
(0.27)
1.65
0.009
0.008
0.005
0.001
0.0008
0.0001
# 100
Bng 2.2 Phn phi lng nc ngt trn lc a (theo Livovich, 1973)
Din tch Lng ma
Chy trn
Bc hi
Triu
Tng s
Chy ngm
km2
mm
km3
mm km3 mm km3
mm
km3
Chu u
9,8 734
7165 319 3110 109 1065 415 4055
Chu
45,0 726 32690 293 13190
76 3410 433 19500
Chu Phi
30,3 686 20780 139 4225
48 1465 547 16555
Bc M
20,7 670 13910 287 5960
84 1740 383 7950
Nam M
17,8 1648 29355 583 10380 210 3740 1065 18975
Chu c
8,7 736
6405 226 1965
54
465 510 4440
Lin X (c)
22,4 500 10960 198 4350
46 1020 300 6610
TNG S *
132,3 834 110305 294 38830
90 11885 540 71468
Lc a
Din tch
(triu km2)
107
12
75
167
Lng
ma
780
240
1010
1210
Chy trn
t lc a
200
230
70
60
Bc hi
1040
120
1380
1140
Trao i vi cc
i dng khc
- 60
350
- 300
130
19
Trng I HC CN TH
Cc cng vic trn phc v cho kinh t x hi loi ngi v mt ln na khng nh vai
tr ca con ngi trong vic chinh phc thin nhin, hoc hn ch thin ti, ci to th
gii. Ngun nc cn c hiu nh mt ngun ti nguyn qu gi cn phi c bo v
v khai thc hp l. Ty vo vn cn gii quyt, cc nh thy hc thng phi c mt
tp hp cc d liu khu vc kho st, gm:
20
Trng I HC CN TH
Ti nguyn nc
Dng:
-Nc mt
-Nc ngm
-i dng
c trng:
- Lng
- Cht
- ng thi
H THNG CC
NHU CU NC
-
S dng nc
Tiu hao nc
Phng l, chng ng
Bo v v ci to
mi trng
- Cc yu cu khc
CN BNG NC
c trng cn bng
- Lng
- Cht lng
- ng thi
H thng ch tiu nh gi
- Kinh t
- Chc nng
- Mi trng
- tin cy
Phng php nh gi
- Phng php ti u
- Phng php m phng
1.4 Bo v mi trng nc
Nc cn thit cho s sng v hot ng ca con ngi. Nhu cu s dng nc sch
cho n ung, sinh hot v sn xut ngy cng gia tng trc s gia tng dn s trn th
gii v nhu cu pht trin ton din ca nhn loi. S tc ng qua loi gia nc, con
ngi v ti nguyn sinh thi hin nay ang b e da mt qun bnh. Cc ngun nc s
dng hin nay t nhiu u b nhim vi cc mc khc nhau, nhiu ni rt trm
trng, e da cuc sng sc kho con ngi, ph hoi s cn bng trong sinh gii. Do ,
vn bo v mi trng nc hin nay rt quan trng v cp bch, i hi s quan tm
ca tt c mi ngi trn hnh tinh chng ta. Cc d n u t thy li hin nay u cn
-----------------------------------------------------------------------------------------------------Bin son: TS. L Anh Tun
21
Trng I HC CN TH
K thut
(Engineering)
Kinh t
(Economic)
Mi trng
(Environment)
Hnh 2.6. Minh ha quan h 3E
Chnh tr
Kinh t
X hi
Lut l
T chc
a l
a cht
Kh hu
Sinh thi
Sinh vt
T NHIN
X HI
MI TRNG
NGUN
NC
NHU CU
NC
S LNG V
CHT LNG NC
CC NGNH KHOA
HC K THUT V
SINH HC NG DNG
QUN L
TI NGUYN NC
22
Trng I HC CN TH
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
Chng 3.
CC YU T KH HU NH HNG N
DNG CHY
3.1 Ma
3.1.1 S ging thy v ma
S ging thy (precipitation) hay l s ngng kt hi nc trong kh quyn l qu trnh
nc t th hi chuyn sang th lng (ma, sng) hoc th rn (ma , tuyt) v ri
xung mt t. Trong mt khi nim gn ng nc ta, lng ging thy v lng ma
ri (rainfall) c gi tr gn nh nhau. Ma l hin tng cc ht nc nc c t s
ngng t hi nc trong my v ri xung t.
Ma l ngun cung cp nc ngt chnh trn th gii v l yu t quan trng nht ca s
hnh thnh dng chy sng ngi nc ta. Ma cng l i tng nghin cu c bn lin
quan n vn khai thc ti nguyn nc v chng thin tai nh l lt, hn hn.
Gi
Ma
Ni
23
Trng I HC CN TH
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
Do i lu (Convection)
Do s gia tng nhit trong ma kh to nn s bc hi nc mnh m, khi khng kh
m st mt t b nng ln cao gy hin tng mt nhit, hi nc ngng t gy ma km
sm chp (Hnh 3.2).
700
600
500
400
300
200
100
0
My
Nhit thp
Hi nc bc cao
Ma
Nhit cao
Mt t
Hnh 3.2 Ma i lu
Do hi t (Convergence)
Khi c bo, cc cn gi hi t li to ra cc xoy ln (Cyclone) nng khng kh m ln
cao v gy ma ln. y l hin tng thng xy ra nc ta trong ma ma. Khi mt
khi khng kh lnh ang di chuyn gp mt khi khng kh nng v m s to ra mt
vng tip xc gi l front. Khi khi khng kh lnh di chuyn vo vng khng kh nng
s to ra hin tng front lnh v ngc li khi mt khi khng kh nng i vo vng
khng kh lnh ng yn hay di chuyn chm s to front nng. Ma xy ra mt tip
xc gia khi khng kh nng v lnh (Hnh 3.3).
Kh nng
mt tip xc
front nng
Ma ri
Kh lnh
(di chuyn chm)
24
Trng I HC CN TH
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
X tb =
trong :
X
i =1
n
Xtb l lng ma bnh qun, Xi l lng ma thi on th i
n l s thi on tnh ton.
(3-1)
C a n th o
350
R a ch g ia
300
S o c tr a n g
250
200
150
100
50
0
1
10
11
12
Thng
25
Trng I HC CN TH
----------------------------------------------------------------------------------------------------------n
X tb =
trong :
X
i =1
(3-1)
n l s trm o ma trn lu vc
Xi l lng ma trm th i
X bq =
trong :
f .X
i =1
n
fi = F
i =1
(3-2)
i =1
X bq =
F
(3-3)
26
Trng I HC CN TH
----------------------------------------------------------------------------------------------------------16.5
48.8
71.6
37.1
68.3
39.1
114.3
127.0
75.1
49.5
44.5
16.5
Lng
ma o
(mm)
(1)
16.5
37.1
48.8
68.3
39.1
75.7
127.0
114.3
48.8
71.6
37.1
68.3
39.1
114.3
127.0
75.1
49.5
Din tch
a gic
(km2)
(2)
18
311
282
311
52
238
212
197
1621
% tng
din tch
(%)
(3)
1.1
19.1
17.3
19.1
3.2
14.6
13.0
12.1
# 100.00
Lng ma
gia trng
(mm)
(4) = (1) x (3)
0.18
7.11
8.48
13.10
1.25
11.11
16.60
13.89
71.76
X = 71.76 mm
114.3
44.5
25
16.5
51
48.8
71.6
37.1
76
68.3
25
102
39.1
114.3
75.1
127.0
102
51
76
44.5
127
49.5
Phng php ng ng v
Tr
ng v
(mm)
(1)
127
102
76
51
25
> 25
Din tch
bao bc
Din tch
ma thc
(km2)
(2)
34
233
534
1041
1541
1621
(km2)
(3)
34
199
300
508
500
80
(a)
(b)
Ma trung
bnh
(mm)
Th tch
ma
(3) x (4)
(4)
135
117
89
64
38
20
Tng =
(5)
4590
23283
26000
32448
19000
1600
107621
1621
(a) l din tch gii hn bi ng bin ng ng v
(b) l din tch gia 2 ng ng v v bin ca lu vc
Hnh 3.5 V d tnh lng ma bnh qun vi 3 phng php khc nhau
-----------------------------------------------------------------------------------------------------Bin son: TS. L Anh Tun
27
Trng I HC CN TH
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
3.2 m khng kh
3.2.1 Cc c trng ca m khng kh
m khng kh (air humidity/ moisture) l lng hi nc cha trong khng kh. tng
khng kh st mt t lc no cng c hi nc: nc t h ao, sng, bin, ... bc hi
ta ra, thot hi nc t s h hp ca thc v ng vt v hi nc t cc hot ng
cng nghip, l hi pht ra. Ngi ta dng 3 c trng sau xc nh m khng kh.
E = 6 ,1 10
trong
6,1
7,6 v 242
t
7 , 6 .t
242 + t
(3-5)
l p sut bo ha nhit 0 C
l cc h s thc nghim
l nhit khng kh
a=
1,06
e (g/m3)
1 + .t
(3-6)
t l nhit khng kh (t C)
l h s dn n ca khng kh, = 0,0036
e l p sut hi nc o bng mmHg, trng hp e tnh bng milibar th
h s trc e (l 1,06) c thay bng 0,8.
trong
Ghi ch:
1,06
1, nn tr s m tuyt i a v p sut hi nc e gn bng nhau.
T s
1 + .t
m tng i (R): l t s gia p sut hi nc trng thi thc t e vi p
28
Trng I HC CN TH
112 + 0,9. T
trong :
d=E-e
(3-9)
29
Trng I HC CN TH
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
3.3 Bc hi
3.3.1 nh ngha
Bc hi (Evaporation) l hin tng chuyn ha cc phn t nc t th lng sang th
hi do tc dng chnh ca nhit , gi v i vo khng kh. Thot hi (Transpiration) l
s bc hi xy ra b mt cc m ca thc v ng vt. Trong cn bng nc ngi ta
gi chung l bc thot hi (Evapotranspiration), hoc ni tt hn l bc hi, l tng
lng nc mt i do s bc hi nc t mt nc, mt t, qua l cy ca lp ph thc
vt, ...
30
Trng I HC CN TH
(3-12)
(3-13)
(3-14)
(m3)
(3-15)
Can Tho
Soc trang
150
100
50
0
1
10 11 12
Thng
31
Trng I HC CN TH
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
3.4 Gi, bo
3.4.1 S hnh thnh gi
S chuyn ng ca khng kh tng i vi mt t theo phng nm ngang gi l gi.
Khi mt t b t nng khng u to nn cc khi khng kh c nhit khc nhau, dn
n s chnh lch p sut khng kh. Khng kh c khuynh hng chuyn ng t ni c
p sut cao n ni c p sut thp. Chnh s chuyn ng ca khng kh to ra gi (hnh
3.9). S dch chuyn khi khng kh din ra cho n khi c s cn bng p sut mi chm
dt.
BC X MT TRI
Gi
DNG
THNG
MT T
DNG
GING
3.4.2 Cc c trng ca gi
+ Hng gi : c biu th bng hng m t gi thi n, v d gi thi t phng
bc n gi l gi bc. Ngi ta nh hng gi theo v theo phng php phng v.
Hng gi c th biu th bng vi qui c: ly 0 (hoc 360) l hng Bc, 90 l
hng ng, 180 l hng Nam v 270 l hng Ty (hnh 3.10).
N ( 0 /360)
E ( 90)
W ( 270)
S ( 180)
Hnh 3.10 Hng gi quy c theo
32
Trng I HC CN TH
----------------------------------------------------------------------------------------------------------Theo phng php phng v, ta qui c chia mt phng tri t theo 16 hng, trong
c 4 hng chnh theo 4 phng tri l : Bc (N - North), Nam (S - South), ng (E East) v Ty (W - West), cc hng cn li gia l cc hng nhnh, nh hnh 3.11
sau:
Ghi ch:
NE - ng Bc
NW - Ty Bc
SE - ng Nam
SW - Ty Nam
NNW - Bc Ty Bc
NNE - Bc ng Bc
WNW - Ty Ty Bc
ENE - ng ng Bc
WSW - Ty Ty Nam
ESE - ng ng Nam
SSW - Nam Ty Nam
SSE - Nam ng Nam
33
Trng I HC CN TH
Tc (m/s)
(km/g)
0 - 0,2
(0 - 2,9)
0,3 - 1,5
(3,0 - 8,9)
1,6 - 3,3
(9,0 - 15,9)
3,4 - 5,4
(16,0 - 13,9)
5,5 - 7,9
(24,0 - 33,9)
8,0 - 10,7
(34,0 - 43,9)
10,8 - 13,8
(44,0 - 54,9)
13,9 - 17,1
(55,0 - 67,9)
17,2 - 20,7
(68,0 - 81,9)
20,8 - 24,4
(82,0 - 95,9)
24,5 - 28,4
(96,0 - 109,9)
> 28,5
(> 110,0)
Phn hng
Lng gi
Gi rt nh
Gi nh
Gi nh
Gi va
Gi kh
mnh
Gi mnh
Gi kh to
Gi to
Gi rt ln
Gi bo
Gi bo to
M t
Mi vt yn tnh, khi ln thng, h nc phng
lng nh gng
Khi hi b ri ng, mt nc gn ln nh vy c
Mt cm thy c gi, l cy xo xc, sng gn
nhng khng c sng v
L v cnh cy nh bt u rung ng. C lay nh.
Sng rt nh
Bi v mnh giy nh bt u bay. Cnh nh lung
lay, sng nh v di hn
Cy nh c l lung lay, mt nc h ao gn sng.
Ngoi bin sng va v di
Cng ln lung lay, dy in ngoi ph thi vi vu.
Ngn sng bt u c bi nc bn ln
Cy to rung chuyn, kh i b ngc chiu gi.
Sng kh cao
Cnh nh b b gy. Khng i ngc gi c.
Ngoi bin sng cao v di
Lm h hi nh ca, git ngi trn mi nh. Sng
ln c bt dy c. Hn ch ra khi
Lm bt r cy. Ph nh ca. Sng rt ln v reo
d di. Cm tu thuyn ra khi
Sc ph hoi rt ln. Sng cc k ln, c th ph
v cc tu nh, thit hi ln v rt ln
34
Trng I HC CN TH
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
3.4.3 Cc loi gi
+ Gi hnh tinh (planet wind): l gi quanh
nm thi theo mt hng t min p cao n
min p thp. Gi hnh tinh hnh thnh do
lc Coriolis (lc hnh thnh do s quay tri
t), lm cho cc lung khng kh bc bn
cu b lch v bn phi v nam bn cu
lch v bn tri (Hnh 3.13).
35
Trng I HC CN TH
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
Bin
t lin
Hng gi v m
Ni cao
Ni cao
Thung lng
36
Trng I HC CN TH
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
My
Gi
Vng
t
Ma
Ni cao
Vng
kh
3.4.4 Dng
Dng (storm) l hin tng thng xy ra trong ma h, Vit Nam khong t thng 4
n thng 8. Dng hnh thnh do s phng in trong cc m my dy c, to thnh
chp sm, i khi i km vi gi mnh v ma ro. Nguyn nhn gy ra dng l trong
ma h, mt t b nng ln do hp thu nhiu bc x mt tri lm cc lung khng kh
nng v m bc ln cao, khng kh c nhit thp hn trn ti pha di (Hnh 3.18).
y l mt dng i lu, hnh thnh dng nhit. Trng hp, lung khng kh nng v
m bc ln cao dc theo cc sn ni, gi l dng a hnh. Khi ln n mt cao no
, cc m my tch in chm nhau gy nn chp sm, nhit khi khng kh gim
gy nn cc trn ma ro ln.
37
Trng I HC CN TH
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
3.3.5 Bo t
Bo (hurricane/typhoon) l mt xoy thun nhit i pht trin mnh to nn mt vng
gi ln, xoy mnh v ma to tri ra mt din rng. Trong ma nng, nhit nc
bin tng cao (t 25C), lng khng kh m v nng bc ln cao, gp tc dng ca lc
ly tm ca tri t to thnh cc xoy, cc xoy ny di chuyn gp cc dng khng kh di
chuyn thng ng s to thnh cc di hi t lm cho vng xoy mnh ln v hnh thnh
bo.
ng knh mt cn bo c th ln n vi trm kilmt, chiu cao t 3 - 9 km, tc di
chuyn ca cn bo khong 10 - 20 km/gi, din tch nh hng ca cn bo c th rng
t 800 - 1.500 km2. Cch khu vc trung tm bo khong 100 - 200 km, thng c gi cp
6, cp 7. Vng trung tm bo gi git ln cp 10, cp 11, c khi n cp 12 (vn tc gi
c th t 100 - 200 km/gi). Trong khu vc bo, lng ma rt ln, c khi t n vi
trm milimt nc trong 1 ngy m. Ti Vit Nam, bo thng xut hin t thng 7 n
thng 11 hng nm, khong 60% cn bo xut pht t vng bin ca qun o Caroline,
Philippines, cn li khong 40% cn bo t cc ni khc pha nam Bin ng.
(Xem Bi c thm: " Nhng iu cn bit v bo" cui chng)
Hnh 3.19:
Hnh nh cn bo
Andrew b vo
vng bin Florida
(nh v tinh kh tng
Meteosat)
38
Trng I HC CN TH
----------------------------------------------------------------------------------------------------------Bi c thm
39
Trng I HC CN TH
My ti (Cirrus - Ci)
My ti tch
(Cirro-cumulus - Cc)
My ti tng
(Cirro-stratus - Cs)
My trung tch
(Alto-cumulus - Ac)
My v tch
(Cumulo-nimbus - Cb)
My tng tch
(Strato-cumulus - Sc)
My tch (Cumulus - Cu)
My v tng
(Nimbo-stratus - Ns)
40
Trng I HC CN TH
----------------------------------------------------------------------------------------------------------Bi c thm
Tn gi
Ma vi ni
Ma ri rc
Ma nhiu ni
Tn gi
Ma khng ng k
Ma nh
Ma va
Ma to
Ma rt to
Qui nh v lng ma
Lng ma t 0,0 - 0,5 mm.
Lng ma t 0,5 - 10,0 mm
Lng ma t 10,0 - 50,0 mm
Lng ma t 50,0 - 100,0 mm
Lng ma > 100,0 mm
Hnh 3.12 o ma
41
Trng I HC CN TH
----------------------------------------------------------------------------------------------------------Bi c thm
NHNG IU CN BIT V BO
--- oOo ---
thng 7, 8, 9
thng 7, 8, 9, 10
thng 9, 10, 11
thng 10, 11, 12
42
Trng I HC CN TH
----------------------------------------------------------------------------------------------------------Bi c thm
Tit kh
Lp xun (u xun)
Kinh trp (su n)
Thanh minh (trong sng)
Lp h (u h)
Mang chng (la tr)
Tiu th (nng va)
Lp thu (u thu)
Bch l (ma ngu)
Hn l (mt m)
Lp ng (u ng)
i tuyt (tuyt nhiu)
Tiu hn (lnh va)
Trung kh
20/2 V thy (m t)
21/3 Xun phn (gia xun)
21/4 Cc v (ma thun)
22/5 Tiu mn (la xanh)
22/6 H ch (gia h)
23/7 i th (nng to)
24/8 X th (nng yu)
23/9 Thu phn (gia thu)
24/10 Sng ging (sng ri)
23/11 Tiu tuyt (tuyt nh)
22/12 ng ch (gia ng)
21/1 i hn (gi rt)
43
Trng I HC CN TH
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
Chng 4.
Dng phn b hn hp
Hnh 4.2 Mt dng phn b sng gia hnh cnh cy v hnh lng chim
-----------------------------------------------------------------------------------------------------Bin son: TS. L Anh Tun
44
Trng I HC CN TH
----------------------------------------------------------------------------------------------------------Tn ca h thng sng thng ly t tn con sng chnh trong h thng . Thng thng
con sng chnh l con sng di nht, c lu lng dng chy ln nht trc tip ra bin
hoc cc h ni a. V d sng Mekong (hnh 4.3), sng Hng, sng Nil, ...
Sng nhnh
cp III
Sng nhnh
cp II
Sng nhnh
cp I
Sng nhnh
cp I
Sng chnh
45
Trng I HC CN TH
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
Bc thot
hi
My
ng phn
nc mt
im phn
nc ngm
Ma
ng lt
t thm
t thm
t khng thm
46
Trng I HC CN TH
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
47
Trng I HC CN TH
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
Din tch lu vc
4.2.3.2
Chiu di sng chnh L (km) l chiu di tnh theo chiu dng chy o t ngun sng n
ca sng. Sng chnh l con sng c chiu di di nht (hoc ti lu lng ln nht).
Chiu di lu vc L' (km) l tng cc chiu di cc on gp khc t ca sng qua cc
im gia cc on thng ct ngang lu vc cho im ngun ca sng. Cc ng ct
ngang lu vc ly vung gc vi trc dng chnh ti v tr v ng ct ngang (Hnh
4.8). Thng thng, ngi ta coi chiu di sng chnh l chiu di lu vc, tc L' = L1.
Ln
Ln-1
L3
Ngun sng
L1
Li
L2
L (km)
Ca sng
48
Trng I HC CN TH
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
4.2.3.3
4.2.3.4
(4-1)
H s hnh dng lu vc
Kd =
(4-2)
H (m)
Kd << 1
t
H (m)
Kd # 1
t
4.2.3.5
H bq =
trong :
f .h
i =1
n
f i = F
i =1
( m)
(4-3)
49
Trng I HC CN TH
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
hi
1100
fi
hi+1
li
1400
1200
1600
1500
1300
4.2.3.6
dc bnh qun lu vc J
n
J = h.
l
i =1
n
f i = F
i =1
(4-4)
trong :
4.2.3.7
Mt li sng
D=
L
i =1
(4-5)
Sng sui cng dy, mt li sng cng ln. Nhng vng c ngun nc phong ph
th D thng c gi tr cao (Hnh 4.11).
50
Trng I HC CN TH
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
Lu lng nc
51
Trng I HC CN TH
----------------------------------------------------------------------------------------------------------n
1 T
Q = . Q( t ) dt
T o
hoc
Q=
Q
i =1
(4-6)
4.2.4.2
Tng lng dng chy W (m3 hay km3) l lng nc chy qua mt ct ca ra trong mt
khong thi gian T no t thi im t1 n t2, T = t2 - t1.
t2
W = Q( t ) dt
t1
hoc
W = Q (t 2 t1 )
(4-7)
4.2.4.3
su dng chy
4.2.4.4
4.2.4.5
(4-8)
(4-9)
(4-10)
(4-11)
H s dng chy
52
Trng I HC CN TH
----------------------------------------------------------------------------------------------------------H s cng ln, tn tht dng chy cng nh v ngc li. Bi vy, phn nh tnh
hnh sn sinh dng chy trn lu vc. Module dng chy M phn nh kh nng phong
ph ca ngun nc trong mt lu vc. Tng t, su dng chy Y cng ln th
lng nc cng nhiu. so snh mc di do ngun nc, 2 tr s M v Y thng
c s dng.
TNG LNG
NC N
TNG LNG
NC I
CHNH LCH
LNG NC
TR
53
Trng I HC CN TH
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
Chy mt n
Y1
Bc hi
Z2
Ma
X
Nc tr
U
Chy ngm n
W1
Lp t khng thm
Chy mt i
Y2
Chy ngm i
W2
Lu vc kn
4.3.3.2
(4-14)
Lu vc h
b. Lu vc h
i vi lu vc h s c lng nc ngm t lu vc khc chy vo hoc ngc
li, khi phng trnh cn bng nc c dng:
X = Y + Z W U
trong :
(4-15)
W = W2 - W1
54
Trng I HC CN TH
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
Xi
i =1
(Yi + Z i U i )
i =1
Yi
i =1
Zi
i =1
U
i =1
(4-16)
trong :
X0 =
X
i =1
Y0 =
i =1
; Z0 =
Z
i =1
(4-18)
510.000
149.000
361.000
365
1130
800
1270
1850
577
119
458
315
130
857
47
47
1130
485
1400
993
577
72
505
55
Trng I HC CN TH
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
Hnh 4.15 Hot ng ca con ngi lm nhim nc trong chu trnh thu vn
56
Trng I HC CN TH
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
Chng 5.
Nc mn
t bin
Bin
Nc ngt
t sng
B bin
ngoi ca sng
on ca sng
on trn
ca sng
57
Trng I HC CN TH
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
H (m)
nh triu cao
nh triu thp
Sng triu
Bin
triu (ln)
Chu k
triu
Chn triu cao
Chn triu thp
1 ngy mt trng
58
Trng I HC CN TH
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
Hnh 5.3 Din bin thay i mc nc triu thng (triu Bin ng thng 1/1982)
5.2.2.1
Bn nht triu u
H (m)
nh triu
t (h)
12h 24'
Chn triu
24h 48'
5.2.2.2
Bn nht triu khng u (irregular semidiurnal tide) l hin tng xy ra trong 1 ngy
mt trng, cng c 2 ln triu ln v 2 ln triu xung, nhng nh v chn triu trong 2
ln khc nhau (Hnh 5.5). Dng triu ny c nhiu ni thuc n Dng v Thi
Bnh Dng. Vng bin Vng Tu thuc dng bn nht triu ny.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------Bin son: TS. L Anh Tun
59
Trng I HC CN TH
----------------------------------------------------------------------------------------------------------H (m)
nh triu cao
nh triu thp
t (h)
12h 24'
Chn triu cao
5.2.2.3
Nht triu u
Nht triu u (regular diurnal tide) l hin tng xy ra trong 1 ngy mt trng ch c 1
ln triu ln v 1 ln triu xung, chu k triu xp x bng 24 h 48' (Hnh 5.6). Dng triu
ny c trong mt s t bin ch yu thuc Thi Bnh Dng. Vit Nam, vng bin Hn
Du, Hi Phng dng triu ny. Vng bin nc c l ni c trng cho loi nht triu
u.
H (m)
nh triu
t (h)
12h 24'
Chn triu
24h 48'
5.2.2.4
Nht triu khng u (irregular diurnal tide) l hin tng trong 1 ngy mt trng c 1
ln triu ln v 1 ln triu xung, nhng trong thi gian na thng s ngy xut hin nht
triu khng qu 7 ngy, cc ngy cn li xut hin bn nht triu (Hnh 5.7). Loi triu
ny c nhiu ni thuc Thi Bnh Dng. bin Vit Nam, vng Ca Hi, Qui Nhn,
vng bin H Tin l nht triu khng u. Vng bin cng Nng, c ch nht triu
60
Trng I HC CN TH
Hnh 5.7 Triu Bin Ty vng BSCL l dng nht triu khng u
Hai loi triu di gi chung l l triu hn hp (mixed tide) hay tp triu. Vng bin H
Tin cng l mt ni mang tnh cht triu hn hp.
Ch thy triu rt phc tp, khng th hon ton ging nhau cho d trn cng mt
vng bin. Bng 5.1 di y cho thy, dc theo b bin ng ca Vit Nam, ch
thy triu kh khc xa nhau.
TT
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
61
Trng I HC CN TH
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
Nc km
Nc ln
Tri t
Mt trng
(trng trn)
TRIU CNG
Mt tri
Nc ln
Nc km
Tri t
TRIU KM
Mt tri
62
Trng I HC CN TH
----------------------------------------------------------------------------------------------------------cn tc dng lm cho hin tng thy triu bin dng v phc tp hn. Do phn tch
chuyn ng ca h thng mt trng - tri t, mt cht im nc trn tri t s chu tc
dng ca 4 lc:
1. Lc hp dn ca mt trng;
2. Lc hp dn v tm tri t (trng lc);
3. Lc ly tm do tri t quay chung quanh trng tm chung;
4. Lc ly tm do tri t t quay quanh trc ca n.
Trong , lc (2) v (4) c hng v ln tc dng i vi mi im c th trn tri t
u khng i, nn khng nh hng n thy triu. Cn li lc (1) v (3) l 2 lc gy ra
thy triu.
63
Trng I HC CN TH
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
Gi
Ca sng
Bin
Sng
Vng trn
ca sng
(nc ngt)
Vng ca sng b
xm nhp mn
(nc l)
Hnh 5.9 Hin tng xm nhp mn t bin vo lng sng vng ca sng
Mc xm nhp mn vo su trong ni ng ph thuc vo nhiu yu t:
Lng nc t thng ngun v, lu lng cng gim, nc mn cng tin
su vo t lin.
Bin triu vng ca sng: vo giai on triu cng, nc mn cng ln su
vo.
a hnh: a hnh bng phng l yu t thun li cho s xm nhp mn.
Cc yu t kh tng: gi t bin hng vo t lin, nhit cao, ma t, ... s
l tc nhn lm mn ln su vo ni a.
Hot ng kinh t ca con ngi: vic ly nc nhiu vo ma kh (c nc
mt v nc ngm) s lm mn i vo vo t lin nhiu hn.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------Bin son: TS. L Anh Tun
64
Trng I HC CN TH
----------------------------------------------------------------------------------------------------------Do s khc bit v t trng gia nc bin v nc sng nn khi sng triu truyn vo
ca sng s c dng hnh nm, thng gi l nm mn (Hnh 5.10). Khi triu ln, nm
mn s di chuyn vo sng lm nc sng b dn p dng nc ngt t ngun chy ra
bin, gy hin tng nc dng ngc v hng thng lu. Ngc li, khi triu rt
ng nm mn s rt nhanh v hng bin, cng theo sc y ca nc ngt t thng
lu lm dng triu rt gia tng vn tc. Ty theo vo s tng tc gia nng lng dng
triu v dng chy nc ngt t thng lu lm hnh dng ng nm mn khng c
nh m lun thay i, c hnh dng khc nhau. Nu c thm tc nhn l gi trn mt
nc, trn ng nm mn c th c thm li mn trn ng nm mn. Ngay ti v tr
c ng nm mn, cc v tr khc nhau, cht lng nc (mn lt) cng khc nhau.
Khi o lu lng vng ca bin, cn lu l dng chy c th c 2 chiu ngc chiu
nhau (Hnh 5.11).
Hnh 5.10 Hnh dng ng nm mn vng tip gip dng triu v dng sng
V+
V-
V+
V-
Hnh 5.11 Phn b vn tc theo chiu su dng sng chu nh hng thy triu
-----------------------------------------------------------------------------------------------------Bin son: TS. L Anh Tun
65
Trng I HC CN TH
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
66
Trng I HC CN TH
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
Chng 6.
Sng Mekong (Hnh 6.1) c din tch lu vc vo khong 795.000 - 810.000 km2, chiu
di dng chnh l 4.400 km, tng lng dng chy nm xp x trn 500 t m3 nc. Nng
lng c th khai thc ln n hng t KWH in hng nm.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------Bin son: TS. L Anh Tun
67
Trng I HC CN TH
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
68
Trng I HC CN TH
----------------------------------------------------------------------------------------------------------thi mang cc cht trm tch bi lng cho ng bng Nam Vit nh ngy nay. Ch
dng chy ca sng Mekong chu nh hng r rt ca tnh cht kh hu g ma ca khu
vc: dng chy gy l xut hin vo ma ma v dng chy kit vo ma kh. Lu vc
ca sng Mekong c th chia lm 3 on khc nhau theo cao gim dn dng bc thang
nh sau:
on thng lu
Bt ngun t Ty Tng n bin gii Trung Quc, Mianmar v Lo di trn 3.000
km, lu vc hp chim khong 19% tng din tch lu vc. on ny sng chy mnh,
lng sng hp v su, lm ghng thc, qua nhiu vng ni cao.
on trung lu
Ko di t Bc Vintiane (Lo) n vng Stungtreng - Krati (Campuchia) hn 750
km, chim 57% din tch lu vc. on sng ny chy song song vi dy Trng Sn
bng qua mt cao nguyn sa thch khng l vi cc tng a cht nm ngang. n y,
dng sng m rng v su hn v nhn nhiu ngun nc. t ngn, sng nhn cc ph
lu ca sng Nm Re, Nm U, Nm Sung, Nm Ngm, Nm Thng, S Bang Phai, S
Bang Hin, S Pn, ... Pha hu ngn, sng nhn cc ph lu Nm Mum bao trm cao
nguyn Crt, cc ph lu Mnam Xongkhram, ... (Thi Lan). on ny c 2 thc rt ln
l thc Kemmarat c dng mt hm vc di 150 km, rng 60 m v su 100 m, bao gm 9
thc ln nh, nc chy xit, thuyn b khng dm vt qua v thc Khone di 15 km,
cao 20 m rt him tr.
on h lu
Bao gm cc vng ng bng t Krati n Bin ng di trn 450 km, chim
khong 5,5 triu ha. n y dng sng ngy cng m rng do a hnh bng phng dn,
tc dng chy gim v lng ph sa bi lng nhiu. c bit t Phom Pnh, sng
Mekong chia lm 2 nhnh l sng Tin (Trans-Bassac) v sng Hu (Bassac) chy vo
nc ta. BSCL, sng Tin v sng Hu li tip tc m rng dn v thot ra bin
ng bng 8 ca: Ca Tiu, Ca i, Ca Ba Lai, Ca Hm Lung, Ca C Chin, Ca
Cung Hu, Ca nh Anh v Ca Trn .
Hin cc kho st lin quan n dng Mekong ch yu tp trung t on bin gii Thi
Lan - Mianmar xung n bin, trong mt khu vc rng chng 607.000 km2, chim 75%
tng din tch lu vc, lin quan mt thit n 4 quc gia dc theo sng, nh sau:
-----------------------------------------------------------------------------------------------------Bin son: TS. L Anh Tun
69
Trng I HC CN TH
Din tch
la
(x 1000 ha)
371.3
390.8
417.2
280.2
209.8
97.7
449.6
405.8
159.2
320.2
139.8
201.1
3 442.7
Nng sut
TB
(t/ha)
31.8
44.0
47.3
43.8
42.2
36.1
37.8
44.4
42.6
35.9
39.7
29.7
40.1
Sn lng
la
(x 1000 Tn)
1 181.2
1 720.0
1 971.5
1 227.1
885.2
352.7
1 697.5
1 803.1
678.7
1 150.4
554.8
596.6
13 818.8
Din tch
hoa mu
(x 1000 ha)
4.1
4.0
10.3
4.0
3.3
2.5
1.9
2.2
6.3
4.9
0.9
1.0
45.4
Sn lng
hoa mu
(x 1000 Tn)
8.2
21.7
64.0
7.7
16.1
9.3
2.5
7.6
16.6
13.7
2.0
2.5
171.9
70
Trng I HC CN TH
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
Vng BSCL c mt mng li kinh rch chng cht bao gm cc h thng sng rch t
nhin v cc knh mng nhn to vi tng chiu di trn 5.000 km vi nhiu kch thc
khc bit nhau.
V th nhng, vng BSCL c th tm chia ra 4 vng chnh (Hnh 6.3):
Vng ph sa nc ngt: khong 1,5 triu ha gm cc phn t nm dc 2 bn sng
Hu, bao gm mt phn tnh An Giang, Cn Th, Vnh Long, ng Thp. Cc vng
hu ngn sng Hu, ni ven sng gm cc loi t tng i nh, d tiu nc, t
phn v tng hu c kh su, cn cc vng t xa sng gm cc loi t nng, kh
tiu nc, a hnh thp, hi phn v lp hu c gn mt t. cc vng chu th
sng Hu cng c nhng c im ca vng t ven sng v xa sng. Ngoi ra, cn
c nhng ging ct song song vi b bin.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------Bin son: TS. L Anh Tun
71
Trng I HC CN TH
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
72
Trng I HC CN TH
Nhit trung bnh nm: ca khu vc l 26 - 27 C, bin thin nhit trung bnh l
3 - 3,5 C. Tng nhit trung bnh nm l 7.500 C, ti a khong 9.000 - 10.000
C. Tng bc x hng nm l 140 - 150 Kcal/cm2/nm.
Bng 6.4 So snh nhit trung bnh thng (t C) mt s trm vng BSCL
(s liu tham kho, cha c qui v thi k di ng nht)
Trm/Thng
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10 11 12
Cn Th
Sc Trng
C Mau
Rch Gi
Tn Chu
Ph Quc
26.3
25.2
24.9
25.5
26.0
25.5
27.0
26.0
25.4
26.3
26.6
26.3
28.1
27.2
27.6
27.5
27.4
27.3
28.8
28.4
27.6
28.5
28.3
28.1
27.7
27.9
27.4
28.4
28.2
28.1
27.2
27.2
27.1
28.2
27.9
27.8
27.7
27.0
27.0
27.7
27.0
27.3
27.5
27.0
26.8
27.5
27.7
27.1
27.1
26.9
26.8
27.5
27.7
27.0
27.3
26.8
26.5
27.3
27.8
26.6
27.2
26.4
26.2
26.7
29.7
26.5
26.2
25.5
25.5
25.9
25.6
26.0
TB
27.0
26.8
26.5
27.3
27.5
27.0
Nng: tng s gi nng hng nm c 2.000 gi. Thng c gi nng cao nht l thng
2, thng 3 c 8 - 9 gi/ngy, thng c gi nng thp nht l thng 8, thng 9 c 4,5 5,5 gi/ngy.
90
118
118
134
140
158
144
144
102
96
84
84
81
90
81
87
72
72
74
59
72
66
81
90
TB
1148
1198
73
Trng I HC CN TH
----------------------------------------------------------------------------------------------------------Bng 6.6 So snh m trung bnh thng (%) mt s trm vng BSCL
(s liu tham kho, cha c qui v thi k di ng nht)
Trm/Thng
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10 11 12
TB
Cn Th
Rch Gi
Tn Chu
Sc Trng
82
82
83
83
80
78
81
80
77
75
78
77
77
77
75
77
77
78
77
77
82
84
81
84
84
85
83
86
84
86
86
87
85
86
85
87
85
85
89
88
84
85
85
88
84
83
86
86
82
81
86
83
Bng 6.7 So snh tc gi trung bnh thng (m/s) mt s trm vng BSCL
(s liu tham kho, cha c qui v thi k di ng nht)
Trm/Thng
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10 11 12 TB
Cn Th
Sc Trng
Rch Gi
C Mau
1.8
2.4
2.5
3.7
1.9
3.3
3.3
4.1
2.0
2.9
3.2
3.7
1.6
2.4
3.1
3.1
1.5
1.6
3.0
2.4
1.8
2.3
4.7
2.6
2.1
2.7
4.3
2.6
2.4
2.8
4.7
2.7
1.6
2.0
4.2
2.7
1.4
1.4
2.7
2.6
1.4
1.8
2.4
3.1
1.4
2.1
2.5
3.1
1.7
2.3
3.4
3.0
Bng 6.8 Tn sut xut hin thp nht i qua trung v h lu sng Mekong
t 1947 - 1970 (on Quyt Trung, 1979)
Thng
5
6
7
8
9
10
11
12
S p thp (ln)
1
1
4
8
19
22
7
3
Tn sut P%
1,5
1.5
6,2
12,3 29,2 33,9 10,8
4,6
74
Trng I HC CN TH
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
Hnh 6.4 T thng 6 - thng 12, xu th cc cn bo dch chuyn xung pha Nam
Ma: lng ma BSCL kh ln, trung bnh l 1.400 - 2.200 mm/nm. Tnh c
lng ma thp nht l ng Thp (1.400 mm/nm), tnh c lng ma cao nht l
C Mau (2.200 mm/nm) (Hnh 6.5). Song ni c lng ma c ghi nhn l t nht
vng ng bng l G Cng (Tin Giang) ch c 1.200 mm/nm, trung bnh c 100 110 ngy ma/nm. o Ph Quc (Kin Giang) c xem l ni c lng ma cao
nht vng ng bng: 3.145 mm vi trung bnh 140 ngy ma/nm. Cc thng c
ngy ma t nht l thng 12 n thng 3, bin thin t 0 - 6 ngy ma/thng. Cc
thng c ngy ma cao nht l t thng 5 n thng 10, bin thin 13 - 21 ngy
ma/thng. Ma tp trung t 75 - 95% vo ma ma. Trong nhiu nm, khu vc tnh
Kin giang thng bt u ma ma sm hn cc tnh khc (vo thng 4) khong 15 20 ngy. So vi cc khu vc trong ton quc th lng ma BSCL t bin ng.
iu ng ch l vng BSCL c 2 nh ma: nh ma th 1 vo cc thng 6,
thng 7, nh th 2 ri vo thng 9, thng 10. Gia 2 nh ma, vo cui thng 7 n
u thng 8 c mt thi k kh hn ngn (dn gian gi l hn B Chn) ko di
khong trn di 10 ngy do nh hng cc lung gi xoy nghch trn cao.
Bng 6.9 So snh lng ma trung bnh thng (mm) mt s trm vng BSCL
(s liu tham kho, cha c qui v thi k di ng nht)
Trm/Thng
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10 11 12
Cn Th
Sc Trng
C Mau
Rch Gi
Tn Chu
Chu c
Long Xuyn
Ph Quc
17
9
18
11
9
16
12
28
3
2
9
7
15
2
2
24
12
14
32
36
55
44
13
55
45
64
97
99
103
108
97
138
166
224
290
220
166
169
211
306
182
247
306
250
154
136
162
396
226
248
330
304
162
150
194
438
214
264
343
310
112
147
197
543
278
266
337
294
180
153
235
522
250
289
332
270
286
250
287
328
169
171
170
160
172
137
144
179
52
40
88
44
64
60
57
78
1604
1840
2360
2015
1478
1385
1611
3038
75
Trng I HC CN TH
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
76
Trng I HC CN TH
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
77
Trng I HC CN TH
----------------------------------------------------------------------------------------------------------Cc sng rch t nhin nh sng V Thanh, sng Gnh Ho, sng m Di chy ra bin
ng, cc sng Ci Rng, rch i Ngi, rch Long Ph, ... vo sng Hu. Cc sng
chy ra vnh Thi Lan bao gm sng Ci Ln, sng ng c, sng By Hp, ... Cc knh
o ch yu theo hng ng Bc - Ty Nam nh sng X No ni lin sng Hu vi
sng Ci Ln, knh Santa ni lin sng Hu vi sng V Thanh, knh Ha Lu - Phng
Hip ni gia sng Gnh Ho v sng Hu, sng Gnh Ho v sng V Thanh c ni
bi knh C Mau - Bc Liu, knh Chc Bng ni gia sng Trm v sng Ci Ln.
Ngoi ra, cn mt s knh ni lin gia sng Ci Ln v sng Gnh Ho theo hng Ty
Bc - ng Nam. Nhn trn bn ta c th phn bit mng li sng rch t nhin vi
dng ngon ngho khc vi cc knh nhn to thng tp.
Bng 6.11 Mt s c trng mt ct nhng knh chnh vng BSCL
TT
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
TN KNH (a im)
Knh X No
Long M (Cn Th)
Qun L - Phng Hip
Long Ph (Santa)
Bc Liu - C C
Bc Liu - C Mau
Tam Sc - Ci Tru
Ci Ln - Sng Trm
Phng Hip - Sc Trng
Qun L - Nhu Gia
Bc Liu - Qun L - Ngn Da
Vnh M - Phc Long
Sng Trm - Cnh n 2 (Kin Long - Ph Sinh)
Qun L - Gi Rai (Ph Sinh - Gi Rai)
Sng Trm - Cnh n 1(Tn Long - Ch Ch)
Qun L - Cnh n ( Ch Ch - H Phng)
H Phng - Gnh Ho
Tc Vn
Di
(km)
40,9
40,1
85,8
42,2
19,2
64,7
14,7
41,0
28,2
16,7
43,7
23,2
21,8
16,6
33,5
21,2
17,8
09,3
Rng
(m)
45,0
37,2
42,4
26,0
28,5
31,0
14,5
31,6
27,9
26,6
25,6
28,3
26,5
30,0
36,8
30,4
26,2
25,5
Su
(m)
4,5
5,0
4,6
3,2
4,5
5,0
3,7
4,0
4,3
4,6
3,8
3,1
4,0
3,8
3,9
4,7
4,0
3,3
Ton b h thng sng rch knh mng (Hnh 6.7) lm BSCL c "mt h thng
thy vn duy nht, ni lin sng Hu vi bin ng v bin Ty" (Nguyn Hc V, Chu
Thi Honh, 1982).
6.5.2 c im ch thy vn
H thng sng Cu Long c k t Tn Chu trn sng Tin v Chu c trn sng
Hu ra n bin. Hng nm sng Cu Long chuyn trn 500 t m3 nc ra n bin vi
lu lng bnh qun l 13.500 m3/s, trong 3/4 a v trong ma ma l ko di 5 thng
t thng 5 n thng 10 hng nm, 1/4 lng nc a ra bin trong 7 thng cn li. Lu
lng cc i trn sng hng nm vo thng 9, thng 10 v lu lng t cc tiu vo
thng 4. Vng ngp l BSCL th hin trn hnh 6.8. Mc du sng Cu Long c lu
lng v tng lng nc kh ln nhng cc c trng dng chy khc khng ln lm do
lu vc ca sng kh rng.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------Bin son: TS. L Anh Tun
78
Trng I HC CN TH
79
Trng I HC CN TH
----------------------------------------------------------------------------------------------------------V tt c dng chy trn sng Cu Long u c ca ra l bin nn tnh cht thy vn vng
BSCL mang tnh cht vng ca sng chu nh hng ca thy triu v cc yu t kh
tng khu vc ng Nam chi phi.
96%
90%
6%
8%
23%
Sng Tin
1%
15%
6%
51%
39%
4%
28%
13%
49%
10%
15%
Sng Hu
Ca i
1%
Ba Lai
1%
16%
C Chin
Hm Lung
Cung Hu
28%
nh An
21%
Trn
Hnh 6.9 Phn b dng chy kit tnh ton theo m hnh triu bn nht
(on Kho st H lan, 1974)
80
Trng I HC CN TH
----------------------------------------------------------------------------------------------------------Tnh cht c th ca sng Cu Long l ma kit rt thiu nc, lu lng bnh qun ln
nht trong ma kit l 5.920 m3/s, lu lng bnh qun l 1.700 m3/s v lu lng bnh
qun nh nht l 1.200 m3/s (xy ra vo 17/4/1960). Lng nc ma kit khng ti
cho ton b din tch canh tc, nhiu ni sng rch kh cn st y, nc mn t bin
trn su vo t lin v t b b hoang rt nhiu trong ma kh. y l vn cn
nghin cu t m trong b tr c cu cy trng theo ma v nhu cu nc mt cch hp l.
Trong khi vo ma l, nc sng Cu Long li tha qu nhiu lm trn ngp nhiu
vng rng ln, mc du l sng Cu Long khng ln v cng sut. Tc nc ln ti
Tn Chu trung bnh chng 20 cm/ngy, ti a 34 cm/ngy (thng 6/1981), ti Chu c
15 cm/ngy, ti a khng qu 35 cm/ngy. Cch ca sng 180 km, bin l l 4 m (so
vi sng Hng l 11,8 m).
L ln ngoi yu t mc nc thng ngun v nhiu cn b triu cng bin
ng lm mc nc dng cao, hn ch vic tiu thot ra bin. L gy ngp 3 vng
chnh: vng T gic Long Xuyn, vng ng Thp Mi v vng gia sng Tin v
sng Hu. c trng l ca BSCL l mc nc l tng i ln v thi gian l ko di.
Ta c th phn bit cc cn l BSCL qua mc nc ln nht Hmax Tn Chu:
+ L ln:
+ L trung bnh:
+ L nh:
L gy thit hi nhiu cho giao thng, cc vng canh tc nng nghip khng c
bao, l ln cun i nhiu nh ca, gy tn tht nhn mng.
81
Trng I HC CN TH
600
500
400
300
200
100
19
77
19
78
19
79
19
80
19
81
19
82
19
83
19
84
19
85
19
86
19
87
19
88
19
89
19
90
19
91
19
92
19
93
19
94
19
95
19
96
19
97
19
98
19
99
20
00
82
Trng I HC CN TH
23.3
17.5
5.2
3.6
2.0
3.9
8.2
6.2
83
Trng I HC CN TH
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
84
Trng I HC CN TH
----------------------------------------------------------------------------------------------------------ln. So vi cc sng chnh trn th gii, mc truyn triu vo sng Cu Long kh su,
c th ln n 350 km, tc n im trn th PhnomPnh (Campuchea).
Bng 6.14 Bin triu trn sng Cu Long
(o trong cc ngy 20 - 26/6/1978)
A IM
CCH BIN
BIN
SNG TIN
375 cm
0 km
Vng Tu
370 cm
56 km
M Tho
120 cm
183 km
Ch Mi
69 cm
225 km
Tn Chu
SNG HU
334 cm
43 km
i Ngi
236 cm
90 km
Cn Th
144 cm
144 km
Long Xuyn
93 cm
201 km
Chu c
BN O C MAU
30 cm
2 km
Gnh Ho
90 cm
65 km
C Mau
Nguyn nhn chnh do s tit gim bin truyn triu l do nh hng ca lc ma st
dng chy vi a hnh t nhin ca dng sng, cc chng ngi vt trn ng i v c
nh hng ca p lc gi trn b mt dng sng.
Nh vy, i su vo khong 140 - 150 km, ln ca triu gim i 50% v khong 200 220 km, ln ca triu gim i 25%. Tuy vy, vo ma kit im cch ca bin 200
km ngi ta vn ghi nhn c bin mc nc trn sng Cu Long ln n 1,4 m.
Trn cc sng rch nh, bin triu gim nhanh dn, nh trn sng Gnh Ho, bin
triu gim i 3,5 ln so vi ca bin. Trong ma l, nh hng ca triu yu i, nhng n
cng l mt yu t lm mc nc l tng cao.
Bng 6.15 Bin triu trn sng vo ma l
Cch bin (km)
Bin triu (m)
0
3 - 3,5
100
1
150
0,5
200
0,1 - 0,2
Trn sng Tin, nh triu xut hin ti Tn Chu chm hn 4 - 6 gi so vi nh triu
ca bin. Trn sng Hu, nh triu ti Chu c cng chm hn nh triu bin ng
mt thi gian tng t. c bit ti Bc Cn Th (trn sng Hu) v Bc M Thun (trn
sng Tin) nh triu chm hn hay c khi sm hn pha ca sng khong 1 gi. Hin
tng ny, Nguyn Vn u (1985) gii thch l c th do tc ng ca thy triu vnh
Thi Lan hay t C Mau ln.
85
Trng I HC CN TH
----------------------------------------------------------------------------------------------------------Tc truyn sng triu cng nh sng Hu trung bnh khong 25 km/gi. Lu lng
triu t gi tr cc i vo thng 4, thi gian ny sng triu c th ln n Campuchea i
qua on M Thun - Tn Chu trn sng Tin v Cn Th - Chu c trn sng Hu.
Trong cc thng 2 v 6 th s truyn thy triu c gim i, triu ch c th ln n
Campuchea khi xut hin k nc cng trong chu k 1/2 thng. Lu lng truyn triu
trung bnh o c ti Cn Th l 1.500 m3/s v ti M Thun khong 1.600 m3/s. Tng
lng nc triu hng nm qua Tn Chu v Chu c ln n gn 50 t m3 nc. Trong
chu k nm, tc ng triu bin ng mnh nht vo thng 12 ti thng 1, ri yu i
trong cc thng 3, thng 4 ri mnh li vo thng 5 n thng 7 v yu i trong thng 8
ti thng 9 dng lch.
Ma l tc dng chy trn sng Cu Long ln n 2,5 m/s (9 km/h), ma cn tc
dng chy ph thuc nhiu vo dng triu, khi triu rt, nc chy xui v ngc li.
Dng triu trong sng c th t gi tr trung bnh 1 m/s, mnh nht lc triu rt trong
ma l, c th t ti 1,5 - 2 m/s. Trong cc ma khc, tc ln nht ng vi triu
cng vo khong 0,5 - 1,25 m/s.
S truyn triu trong h thng BSCL rt phc tp, nht l vng t gic Long Xuyn v
bn o C Mau. Khu vc C Mau ng mt vai tr trung gian gia 2 loi thy triu va
bin ng v vnh Thi Lan. y, do s pha trn ca 2 th loi triu truyn ngc nhau
sinh ra hin tng giao thoa sng. Hin tng giao thoa xut hin trong cc knh rch
nh trong vng v gy phc tp trong tnh ton. Cc kn Rch Si, knh C Mau - Phng
Hip, ... cng c hin tng ny. Nhn dn gi y l "vng gip nc", cc ni ny nc
chy chm, bn ct lng ng nhiu, ... Ni chung, cc "vng gip nc" l ni khng
thun li cho cng tc thy nng v ci to t nu so snh vi cc vng c dng chy
mnh, bin triu ln v cht lng nc tt.
======================================================
Ghi ch: Cc s liu c cung cp trong bi ny ch mang gi tr tham kho. Kt qu
chnh xc ty thuc vo phng php phn tch cc chui s mu thu thp c t
cc nghin cu khc nhau.
======================================================
86
Trng I HC CN TH
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
87
Trng I HC CN TH
88