GAYRI RESM TERCME AVRUPA KOMSYONU

Brksel, 9 Kasm 2005 SEC (2005) 1426

TRKYE 2005 LERLEME RAPORU (COM(2005) 561 nihai)

A. GR.......................................................................................................................3 1. NSZ..........................................................................................................3 2. AB VE TRKYE ARASINDAK LKLER...................................................4 B. YELK KRTERLER.............................................................................................9 1. Geniletilmi Siyasi Diyalog ve Siyasi Kriterler.......................................................9 1.1. Demokrasi ve hukukun stnl..................................................................11 1.2. nsan Haklar ve aznlklarn korunmas.........................................................21 1.3. Blgesel Konular............................................................................................45 1.4. Genel Deerlendirme.....................................................................................46 2. Ekonomik Kriterler.................................................................................................48 2.1. Son Ekonomik Gelimeler..............................................................................49 2.2. Kopenhag Kriterleri Asndan Deerlendirme...............................................52 2.3. Genel Deerlendirme.....................................................................................62 3. yelik Ykmllklerini Yerine Getirme Kabiliyeti.................................................63 3.1. Mktesebat Fasllar.......................................................................................64 Fasl 1: Mallarn Serbest Dolam........................................................64 Fasl 2: ilerin Serbest Dolam.........................................................68 Fasl 3: Yerleme Hakk ve Hizmet Sunma zgrl.........................69 Fasl 4: Sermayenin Serbest Dolam..................................................71 Fasl 5: Kamu haleleri...........................................................................73 Fasl 6: irketler Hukuku.......................................................................75 Fasl 7: Fikri Mlkiyet Yasas.................................................................76 Fasl 8: Rekabet Politikas.....................................................................79 Fasl 9: Mali Hizmetler...........................................................................81 Fasl 10: Bilgi Toplumu ve Medya.........................................................86 Fasl 11: Tarm ve Krsal Kalknma.......................................................89 Fasl 12: Gda Gvenlii, Veterinerlik ve Bitki Sal Politikas...........92 Fasl 13: Balklk.................................................................................95 Fasl 14: Ulatrma Politikas.................................................................96 Fasl 15: Enerji......................................................................................99 Fasl 16: Vergilendirme.......................................................................104 Fasl 17: Ekonomik ve parasal politika................................................106 Fasl 18: statistik.................................................................................108 Fasl 19: Sosyal Politika ve stihdam...................................................110 Fasl 20: letmeler ve Sanayi Politikas..............................................114 Fasl 21: Trans-Avrupa Alar.............................................................117 Fasl 22: Blgesel Politika ve Yapsal Aralarn Koordinasyonu.........118 Fasl 23: Yarg ve Temel Haklar..........................................................121 Fasl 24: Adalet, zgrlk ve Gvenlik ..............................................129 Fasl 25: Bilim ve Aratrma................................................................134 Fasl 26: Eitim ve Kltr....................................................................136 Fasl 27: evre....................................................................................138 Fasl 28: Tketici ve Saln Korunmas............................................141 Fasl 29: Gmrk Birlii.......................................................................144 Fasl 30: D likiler............................................................................147 Fasl 31: D, Gvenlik ve Savunma Politikas....................................148 Fasl 32: Mali Kontrol...........................................................................153 Fasl 33: Mali ve Bte Hkmleri.......................................................155 3.2. Genel Deerlendirme...................................................................................156 C. KATILIM ORTAKLII: GENEL DEERLENDRME..........................................159

A. GR 1. nsz Aralk 1997 tarihli Lksemburg AB Konseyi kararlarn takiben, Komisyon, aday devletlerin yelie hazrlanma ynnde yaptklar ilerleme konusunda Konsey ve Parlamentoya dzenli olarak rapor sunmaktadr. Bu lerleme Raporu, Komisyonun 1998den 2004 ylna kadarki dnemde Trkiye hakknda yaynlad raporlarn bir devamdr. Aralk 2004de AB Konseyi aadaki hususlar belirtmitir: AB Konseyi, Trkiye tarafndan kapsaml reform sreci erevesinde yaplan kararl ilerlemeyi memnuniyetle karlamakta ve Trkiyenin reform srecini srdrecei konusundaki gvenini dile getirmitir. Trkiye, katlm mzakerelerinin balatlmas iin Kopenhag kriterlerini yeterince karlamtr. AB Konseyi, Komisyonu 3 Ekim 2005 tarihinde Trkiye ile mzakerelerin balatlmas iin Konseye mzakerelerin erevesi iin neri sunmaya davet etmitir. AB Konseyi, Haziran 2005 tarihinde, Aralk 2004 tarihli genilemeye ilikin kararlarna atfta bulunmu ve bunlarn tam anlamyla uygulanmas gerektiine dikkat ekmitir. 3 Ekim 2005 tarihinde Trkiye ile katlm mzakereleri balamtr. Mzakereler alrken, AB unlar belirtmitir: Mzakerelerin ilerlemesi Trkiyenin ekonomik ve sosyal uyum erevesinde katlm iin hazrlk yapmas konusundaki ilerlemeye bal olacaktr. lerleme Komisyon tarafndan yakndan takip edilmeye devam edilecektir. Komisyon bu konuda dzenli olarak Konseye bilgi vermeye davet edilmektedir. Komisyon, raporunu, rapor hazrlama grevinin ibu son teyidi erevesinde hazrlamtr. Bu ilerleme raporunun yaps, daha nceki raporlarla byk lde ayndr. bu rapor, -Birlik ile Trkiye arasndaki ilikileri tanmlamakta, -yelik iin siyasi kriterler asndan durumu incelemekte, -yelik iin ekonomik kriterler asndan Trkiyenin durumunu ve geleceini deerlendirmekte , -Trkiyenin yelik ykmllklerini, dier bir deyile, Antlamalar, ikincil mevzuat ve Birlik politikalar olarak tanmlanan mktesebat stlenme kapasitesini gzden geirmektedir. -Trkiyenin Katlm Ortakl Belgesindeki nceliklerini ne lde yerine getirdiini ksaca incelemektedir.

Bu rapor, 2004 raporundan bu yana meydana gelen ilerlemeyi gznnde bulundurmaktadr. Rapor, 30 Eyll 2005 tarihine kadarki sreyi kapsamaktadr. Rapor, 2004 raporunda atfta bulunulan planl reformlarn yerine getirilip getirilmediini deerlendirmekte ve yeni giriimleri incelemekte ve ele alnmakta olan her alandaki genel uyum seviyesine bakmaktadr. Daha nceki raporlarda olduu gibi, bu raporda da ilerleme fiilen alnan kararlar, fiilen kabul edilen mevzuat ve fiilen uygulanan tedbirler temel alnarak deerlendirilmitir. Kural olarak, hazrlk veya Meclis onay gibi deiik aamalarda bulunan mevzuat veya tedbirler dikkate alnmamtr. Bu yaklam, tm aday lkelere eit muamelede bulunulmasna ve katlm srecindeki her lkenin katlm hazrlnda elde ettii somut ilerlemelerin nesnel bir ekilde deerlendirilmesine olanak tanmaktadr. Bu rapor ok sayda bilgi kaynandan yararlanlarak hazrlanmtr. Trkiye, son raporun yaynlanmasndan bu yana yelik iin yrtt hazrlklar konusunda kaydettii ilerlemeye ilikin bilgi vermeye davet edilmitir. Trkiyenin Ortaklk Anlamas, mktesebatn stlenilmesine ilikin Ulusal Program erevesinde salad bilgiler ve baz alanlarda idari kapasitenin deerlendirilmesi kapsamnda verilmi eitli uzman grler ilave kaynaklar oluturmutur. Konsey grleri ile Avrupa Parlamentosu raporlar ve kararlar da raporun hazrlanmasnda dikkate alnmtr.1 Komisyon ayn zamanda bata Avrupa Konseyi, AGT, uluslararas mali kurulular ile sivil toplum rgtlerinin katklar olmak zere muhtelif uluslararas kurulularn deerlendirmelerinden de istifade etmitir. 2. AB ve Trkiye arasndaki ilikiler kili ilikilerde son gelimeler AB Konseyi, Aralk 2004de, Trkiye ile katlm mzakerelerinin 3 Ekim 2005 tarihinde almasn kararlatrm ve Trkiye ile katlm mzakerelerinin balatlmas iin ereveyi ve artlar belirlemitir. lk olarak, Trkiyenin, insan haklar ve yargnn faaliyetlerinin gelitirilmesini amalayan alt yasay yrrle koymas ve ikinci olarak Trkiyenin Kbrs Cumhuriyeti de dahil olmak zere tm yeni ye Devletleri kapsayacak ekilde AB ile Ortaklk Anlamasn genileten Uyum Protokoln imzalamas beklenmekteydi. Bu artlarn Trkiye tarafndan yerine getirilmesiyle, planland ekilde, 3 Ekim 2005 tarihinde katlm mzakereleri balam, AB-Trkiye ilikileri yeni bir dneme girmitir. Katlm mzakerelerine ilave olarak, katlm ncesi dnemde Trkiyeye yardm salamak zere iki alanda yardm salanmas tasarlanmtr: Trkiyedeki reform srecinin takviyesi ve desteklenmesi ile siyasi ve kltrel diyalogun glendirilmesi. Bu itibarla, Komisyon, Trkiyedeki siyasi reform srecinin desteklenmesi amacyla destek ve ibirlii salamtr. Komisyon, Ankara ve Brkselde sk sk toplantlar dzenlemek suretiyle, Kopenhag siyasi kriterlerinin yerine getirilmesine
1

Rapor dneminde Avrupa Parlamentosu iin raportr....

ynelik dzenli izlemesini srdrmtr. Bu rapor ile Komisyon ayrca Katlm Ortaklnn gncelletirilmesi ynnde neride bulunmutur. Szkonusu gzden geirilmi Ortaklk belgeleri Trkiyenin katlm hazrlklar iin gncelletirilmi ncelikler belirlemekte ve reformlardaki ilerlemenin llmesi iin kstas olarak da kullanlabilmektedir. Trkiye Mktesebatn benimsenmesi iin bir Ulusal Program hazrlamtr. Hollanda, Lksemburg ve ngilterenin Dnem Bakanlklar srasnda glendirilmi siyasi diyalog devam etmitir. Trkiyedeki siyasi reformlar, insan haklar, Kbrs ve anlamazlklarn barcl yollardan zm ele alnan konular arasndadr. Ayrca, geni kapsaml uluslararas konularda (Fasl 31: D, Gvenlik ve Savunma Politikasna baknz) da gr alveriinde bulunulmutur. Haziran 2005te, Komisyon, Aday lkeler ve AB arasnda sivil toplum diyalogu konusunda bir karar benimsemitir. Bu, en geni manada, genilemeye ilikin endie ve sorunlarn ele alnmas amacyla AB ile Trkiyedeki sivil toplum arasnda diyaloun gelitirilmesine destek salayacaktr. Bu bildirim, AB ve aday lkelerdeki sivil toplum arasnda balarn nasl oluturulabilecei ve glendirilebilecei konusunda genel bir ereve belirlemektedir. Sivil toplum diyalou, genileme srecinde sivil toplumun bilgilendirilmesine ve daha kapsaml katlmna imkan vermek amacyla, genileme konusunda toplumsal tartmay tevik edilmesine katk salamaldr. Diyalogun uzun dnemdeki hedefi, AB ve aday lkelerdeki sivil toplumu gelecekteki genilemeye hazrlamaktr. Karlkl bilgilerin dikkat ekici biimde zayfl ile nyarg ve endielerin yaygnl dikkate alnarak, diyalogun zel oda Trkiye olacaktr. letiim, sivil toplumun en geni ve kapsayc tanm zerinde, dier bir deyile hkmet ve kamu ynetimi dndaki (ancak yerel topluluklar dahil) tm toplumsal yaplara odaklanmaktadr. Karlkl bilgiyi artrmak ve ibirlii salamak amacyla ikili deiim projeleri ile uzman deiimleri, finanse edilecek projelerin ortak modeli olacaktr. Hedefler, kadn haklar ve eit frsatlar rgtleri dahil, sivil toplum kurulularn, meslek rgtlerini, i derneklerini, genlik, niversite ve medyay ierecektir. 2006 ylnda Trkiye'deki sivil toplum diyalou projeleri ve Topluluk programlar iin yaklak 40 milyon tahsis edilecektir. Komisyon, Bildirimin, gerek AB'deki gerek aday lkelerdeki kamu ve zel enstitler ile sivil toplum kurumlarn diyaloga katkda bulunacan ve gelecekte karlkl balar artracan beklemektedir. Ortaklk Anlamas, tatmin edici bir ekilde ilemeye devam etmitir. Ortaklk Konseyi Nisan aynda toplanm ve Ortaklk Komitesi toplants Mart aynda yaplmtr. Trkiye ve Avrupa Parlamentosu temsilcilerinden oluan Karma Parlamento Komitesi ubat ve Haziran aylarnda toplanmtr. Ortak Danma Komitesi ile Ekonomik ve Sosyal Komite Kasm 2004 ve Haziran 2005 tarihlerinde toplanmtr. Sekiz alt-komite faal durumdadr. Ortaklk Anlamasnn alt-komiteleri erevesinde gerekletirilen mevzuatn ayrntl incelenmesi sreci devam etmitir. Glendirilmi alma gruplar program, TAIEX seminerleri ve belirli konularda teknik toplantlar, alt-komitelerin almalarn tamamlamtr.

Aralk 2004'de yaplan AB Devlet ve Hkmet Bakanlar Konseyi, Trkiye'nin, on yeni ye lkenin katlmn dikkate alarak, Ankara Antlamasnn uyarlanmasna dair protokol imzalama kararn memnuniyetle karlamtr. Bunun nda, Trkiye'nin, "Trk Hkmeti, Ankara Antlamasnn yeni yelere temili konusundaki Protokol, katlm mzakerelerinin fiilen balamasndan nce, zerinde mutabakat salandktan sonra ve AB'nin mevcut ye says dikkate alnarak yaplmas gerekli uyarlamalar yapldktan sonra imzalamaya hazr olduunu teyit eder" eklindeki deklarasyonunu memnuniyetle karlamtr. Komisyon taslak Protokol Mays 2005'de sunmutur. Metin zerinde Konsey'de mutabakata varldktan sonra Protokol Temmuz aynda imzalanmtr. Trk Hkmeti Kbrs ile ilikiler hakknda bir deklarasyon eklemitir. Avrupa Birlii de 21 Eyll'de bir deklarasyon kabul etmitir. Avrupa Parlamentosu, Eyll 2005'de Protokoln uygun bulunmasna dair oylamay ertelemeye karar vermitir. Gmrk Birliinin geneldeki baarsna karn, Trk tarafnn hala yerine getirmedii baz ykmllkler bulunmaktadr. (Baknz: Fasl 1: Mallarn serbest dolam, 7: Fikri Mlkiyet Haklar Kanunu, 8: Rekabet Politikas, 30: D likiler v.b.) Bu zellikle, ticarete teknik engeller, devlet yardmlar, fikri mlkiyet haklarnn glendirilmesi ile ABli ve Trk iletmeciler arasnda ayrm yapan hkmler iin geerlidir. Alkoll ikiler dahil, bir ka sektrde yabanc reticilerin piyasaya eriimi, tarife d engeller ve ayrmc muamele suretiyle engellenmektedir. thalat lisans uygulamas Gmrk Birlii'ne uygun deildir ve gecikmeden kaldrlmas gerekmektedir. Trkiye mevcut ihtilaflar ikili dzeyde ya da konuyu yetkili adli kurumlara havale etmeyi kabul ederek zmelidir. Trkiye devlet yardmlarna ilikin Gmrk Birlii ykmllkleri konusunda hala anlaml admlar atmamtr. Son olarak, Trkiye, ortak d tarifeye uyumunu tamamlamamtr. AB, bir ok vesileyle, Trkiye'yi, ulatrma aralar dahil, mallarn serbest dolamna ilikin tm kstlamalar kaldrmaya armtr. Bu alanlarda atlacak admlar, makro ekonomik istikrar ile birlikte, Gmrk Birliinin potansiyelinden daha iyi yararlanlmasn salayacak, yatrm ortamnn iyiletirilmesine, dorudan yabanc yatrmn tevik edilmesine katkda bulunacaktr. Gmrk Birlii'nin kamu almlar ve hizmetleri alanna geniletilmesine dair grmeler ivmesini kaybetmi grnmekte olup, 2003 ylndan bu yana mzakere yaplmamtr. Bu konunun her iki taraf iin de nemi dikkate alndnda, AB, mzakerelerin bir an nce yeniden balamasn mit etmektedir. Trkiye'nin kamu ihale yasas, AB'den ihalelere katlacaklara ayrmclk yaplmamasn salayacak ekilde mktesebat ile uyumlatrlmaldr. Mevzuatta yaplmas gerekli baz deiiklikler, uygulama alannn geniletilmesi, ok sayda muafiyetin kaldrlmas, AB mallarna ve reticilerine kar ayrmcln ortadan kaldrlmas, rekabet ve tam effafla ynelik kstlamalarn kaldrlmasn ierir. Hizmetler konusunda zmlenemeyen esas konular, anlamann kapsam, dahil edilecek hizmet sunucularn tipi ve liberalleme iin takvimdir. Ticaret konusunda, tarm rnleri ticaretinde, AB'nin 2004 yl genilemesini dikkate alacak ekilde, ikili tarm ticaret tercihlerine ilikin uyarlamalar konusunda yaplan bir dizi danmalarn ardndan (AT-Trkiye Ortaklk Konseyi 1/98 sayl Karar) zerinde anlamaya varlan tutanak, mzakereciler tarafndan Nisan 2005'de imzalanmtr. Bu deiiklikler 2006 ylnda yeni bir Ortaklk Konseyi Karar ile uygulanacaktr.

Trkiye, -Topluluk'un grne gre- lkenin uluslararas ykmllklerine uygun olmayan ve AB ihracatlarn, AT-Trkiye Ortaklk Konseyi'nin 1/98 sayl Karar ile verilen nemli ticaret tavizlerinden mahrum edecek ekilde, canl bykba hayvan, sr eti ve dier hayvansal rnlere ynelik ithalat yasan devam ettirmektedir. Nisan 2005'de, Trkiye, ABye kar sr eti ithalat yasandan kaynaklanan pazar dzensizliini gidermeyi kabul etmi olmasna ramen yasak devam etmektedir. Bu gidermenin yntemi alternatif tarm rnlerinin mzakeresi eklinde devam etmektedir. Avrupa Topluluunun (AB/25) Trkiye'nin d ticaretindeki paynda pepee yl yaanan art 2004 ylnda devam etmitir. AB-25 ile toplam mal ticareti 2004 ylnda, 2003 ylna gre % 22 artarak lkenin toplam ticaretinin % 50'sini oluturmutur. 2004 ylnda AB-25'e ihracat 2003'e gre % 21 artarak Trkiye'nin toplam ihracatnn % 55'ini (27.6 milyar Euro) tekil etmitir. Trkiyenin AB-25'e ihra ettii belli bal sanayi rnleri cihaz, tekstil rnleri, motorlu ara ve otomotiv paralardr. Trkiyenin AB-25'e ihra ettii belli bal tarmsal rnler, meyva, sebze ve fndk olup, bu, tarm rnleri ticaretinde Trkiye'nin fazla vermesini salamtr. 2004 ylnda AB-25'den ithalat, 2003'e gre % 23 artarak, toplam ithalatn % 47'sini (36.5 milyar Euro) oluturmutur. Trkiye'nin belli bal sanayi ithalat kalemleri, makinalar, kimyevi rnler, demir ve eliktir. Halen Trkiye'den kaynaklanan iki ithal rnne kar anti-dumping uygulamas bulunmaktadr. Bunlar, elik halatlar ve kablolar ile kaynak yaplm tpler ve borulardr. 2004'den bu yana Trkiyeye kar yeni bir anti-dumping uygulamas veya anti-sbvansiyon tedbiri uygulanmam ya da yeni bir soruturma balatlmamtr. Koruma tedbirlerine (erga omnes) ilikin, iftlik somonu ithalat hakkndaki dava Nisan 2005'de sona ermitir. Temmuz 2005'de donmu ilek ithalat hakknda bir koruma soruturmas balatlmtr. Topluluk yardm Hibe eklindeki yardmlar alannda 2005 yl Katlm ncesi Mali Yardm Program, lke program ve TAIEX veya SIGMA, iletiim ve ynetim gibi oklu-lke programlarna bal harcamalardan olumakta olup, bunun toplam 300 milyon Euroyu bulmaktadr. 2004 Ekim tarihli Komisyon Raporu ve Aralk 2004 Brksel Avrupa Konseyi sonular dikkate alnarak hazrlanan 2005 Programnn ana unsurlar unlardr: adalet, zgrlkler ve gvenlik alanndaki yakndan balantl hususlar da iine alan siyasi kriterler, Trkiyenin en az gelimi blgelerini hedef alan ve stratejik planlamaya ve ncelikli NUTS II blgelerinde Blgesel Kalknma Ajanslarnn kurulmasna ve proje hazrlanmasna odaklanan ekonomik ve siyasi uyum; Pazar; Tarm (veteriner kontrolleri); evre; a sektrler (enerji, ulatrma ve telekomnikasyon); Sosyal Politika, statistik; AB-Trkiye Siyasi ve Sosyal Diyalogu alanlarnda gelitirilen projeler ile mktesebatn uygulanmas. 2005 program, ilerideki programlarnn yeterli lde hazmedilmesini teminen, cinsiyet ayrm konular, stratejik planlama ve proje hazrlanmas, sivil toplumun gelitirilmesi gibi birbiriyle ilintili konular da ele almtr. Trkiyenin aktif bir ekilde katld Topluluk programlar unlardr: letmeler ve KOBler, Aratrma, Ayrmclkla Mcadele, Sosyal Dlanma, Kadn-Erkek Eitlii

konularnda 6. ereve Program, stihdam alannda Tevik nlemleri, Kamu Sal Alannda Topluluk Eylem Program,e-erik, Fiscalis 2007, Gmrk 2007 ve IDA (Ynetimler aras veri deiimi). Trkiye, Avrupa evre Ajansnn (EEA) faaliyetlerinin yansra Socrates, Leonardo da Vinci ve Genlik gibi eitim programlarna katlmakta olup, nmzdeki yl dzenlenecek Kltr 2000 programna itirak etmek zere hazrlklar yrtmektedir. Trkiyenin Avrupa Uyuturucu ve Uyuturucu Bamll Denetleme Merkezi ile yrtt ibirlii srerken, Trkiyenin bu merkezin faaliyetlerine tam katlmn salayacak anlama son aamasna gelmitir. Trkiye ile yeni kurulan Avrupa Havaclk Gvenlii Ajans (EASA) arasnda ibirliinin tesisi imkanlarna ilikin grmeler srmektedir. Yardm btesindeki art nda, Trkiyenin kendisine tahsis edilen bu fonlar etkin bir ekilde ynetme ve kullanma kapasitesini daha da artrmas gerekmektedir. 2007de yrrle girmesi ngrlen IPAnn (Katlm ncesi Yardm Arac) uygulanmas iin ihtiya duyulan kurumlar tesis etmesi tevik edilmektedir. Trkiyenin ayrca geniletilmi ademi merkeziyetilik ynnde daha fazla ilerleme kaydetmesi salamaldr : bu da iyi ynetim ve yeterli bir Kamu Mali Denetimi Sisteminin kurulmasn gerekli klacaktr. nmzdeki yllarda karlalacak hazmetme kapasitesi snrlamalarn nlemek iin stratejik planlamada ilerleme kaydedilmesine ihtiya bulunmaktadr. Trkiye, Merkezi Finans ve hale Biriminin (MFB) personel durumunun ve kurumsal konumu ile programla ve uygulamaya dahil olan Bakanlklar arasndaki egdm iyiletirmelidir. AB, proje finansman ile mktesebatn ilgili unsurlarnn uyumlatrmas alannda gerekletirilen ilerleme arasndaki balanty hatrlatr. AB, Yeni ereve Anlamasnn ahiren onaylamasndan memnuniyet duymaktadr ve Trkiyeyi bu anlamann uygulamasnda gerekli olan ikincil mevzuatn yrrle sokmaya armaktadr. Ortak Denetleme Komitesi, 2005 Ocak aynda gerekletirdii toplantsnda, bamsz deerlendirme raporu temelinde Topluluun Trkiyeye ynelik yardmnn uygulanmasn gzden geirmitir. Bu rapor, bu alandaki sonucun orta (ancak tatminkar) derecede olduuna hkmetmitir. Rapor, topluluk yardmnn genel olarak yararnn ve programlarn beklenen olumlu etkisinin altn izmitir. Bununla birlikte rapor, program uygulamasnn, gecikmeler ve birikmeler yznden verimlilii ve etkinliinde baz eksikliklerin bulunduunu da vurgulamtr. Komisyon, krediler konusunda, katlm ncesi mali yardm program ile eitim, evre, salk, tarm, ulatrma, dzenleyici reform ve kamu ihaleleri gibi alanlarda, bata Dnya Bankas olmak zere uluslararas finans kurulular tarafndan desteklenen ve sregelen reform programlarnn birbirini byk lde tamamlayc olmasn gz nnde bulundurmaya devam etmektedir. AYBnin uzun vadeli uygun finansmanlarla lkenin ekonomik kalknmas ve Avrupa entegrasyonuna verdii destee olan taahhdnn niteliindeki kredilerin toplam tutar 3.6 milyar Eurodur. 2004 dneminden itibaren ve Birliin Mays ayndaki genilemesini takiben, AYBin d kredi ynergesi gzden geirilmitir. Trkiye artk Euromed II Kredi Ynergesinde deil, Gneydou Komular Ynergesi olarak adlandrlan yeni bir corafi ynergede bulunmaktadr. Trkiye AYBnin, farkl ekonomik sektrlerde proje ve reform tasarm alanlarnda teknik yardm veren Avrupa-Akdeniz Yatrm ve Ortaklk Kolayl Uygulamasna tam katlmcdr.

nmzdeki dnemde Trkiye verilecek kredilerin nemli lde artmas beklenmektedir. AB, Trkiyeyi, kaynaklarda planlanan artn salanabilmesi iin gerekletirilebilir proje tekliflerinin belirlenmesi ve gelitirilmesinde yardmc olmaya davet eder. FEMIP destek fonu bu srece yardmc olabilecektir. Eletirme Aday lkelerin kar karya kald temel glklerden biri de mktesebatn etkin bir ekilde uygulanmasn ve takibini yapacak idari ve yarg kapasitesinin glendirilmesine duyulan ihtiyatr. Avrupa Komisyonu, 1998 ylndan itibaren, idarelerin ve ajanslarn eletirilmesi mekanizmasn kullanarak, bu srete aday lkelere yardmc olmak zere nemli lde insani ve mali kayna harekete geirmitir. Eletirme sreci, ye lkelerin kamu sektr uzmanln, kamu grevlilerinin uzun sreli grevlendirilmesi ve buna ilave olarak ksa dnemli uzman gnderilmesi ve eitimi yoluyla adaylarn kullanmna sunmaktadr. Ayrca, Aday lkeler, ye Devletlerin uzmanlndan kapsam snrl projeleri destekleyen bir uzman deiimi mekanizmas olan Twinning Light program araclyla yararlanrlar. Eletirme, 2004 program iinde, 12 ye lke (Fransa, Almanya, ngiltere, spanya, Avusturya, Yunanistan, Finlandiya, Hollanda, sve, Macaristan, Slovakya ve Litvanya) ile 22 adet projenin sonulandrlmasna katkda bulunan nemli bir unsurdur. Eletirme projeleri, ou adalet, zgrlkler ve gvenlik alanlarnda olmak zere, ok geni bir yelpazeyi kapsamaktadr. Buna ek olarak, Pazar, tarm, evre, ulatrma ve mali sektr (mali denetim dahil) ve gmrk konularnda eletirme projelerinin gerekletirilmesi planlanmaktadr. Mzakereler ve Tarama Komisyon, 2005 yl Haziran aynda, 2004 Aralk AB Konseyi sonular dorultusunda, mzakerelerde izlenecek yntem ve ilkeleri belirleyen taslak mzakere erevesi belgesini sunmutur. Bu belge, Bakanlar Konseyi tarafndan 3 Ekim 2005 tarihinde kabul edilmitir. Trkiye-AB Hkmetleraras Konferans ilk defa 3 Ekim 2005te toplanmtr. Buna paralel olarak, Komisyon, katlm mzakerelerinin ilk aamasn oluturan, mktesebatn analitik bir incelemesini (taramasn) balatmtr. Bu sre, aday lkelerin mktesebat hakknda bilgilenmelerini ve herhangi bir fasln mzakereye alp almamasna karar verilmeden nce Komisyon ile ye lkelerin aday lkelerin hazrlk dzeyini deerlendirmelerine imkan tanr. B. YELK KRTERLER 1. Geniletilmi Siyasi Diyalog ve Siyasi Kriterler Aday lkelerin yelik iin karlamalar gereken siyasi kriterler, Haziran 1993 Kopenhag Zirvesinde karara baland ekliyle, bu lkelerin demokrasiyi, hukukun

stnln, insan haklarn, aznlklarn korunmas ile aznlklara sayg gsterilmesini teminat altna alan kurumlarn istikrarn salam olmalar gerektii hkmn amirdir. 2 Komisyon, bu blmde, ayrca Trkiyenin iyi komuluk ilikilerine ynelik taahhtleri balamnda yerine getirmesi gerekenler ve halen zmlenmemi snr anlamazlklarnn zm yolundaki ykmllkleri de dahil olmak zere blgesel sorunlar, Kbrs sorununun kapsaml olarak halline ynelik abalara verdii destei ve Kbrsla ikili ilikilerin normalletirilmesini inceleme altna almaktadr. 2004 raporunda, Komisyon u sonulara varmtr : Trkiye, yeni reform paketleri, Anayasa deiiklikleri ve yeni Ceza Kanununun kabulyle, bir ok alanda ve zellikle gemi yl raporu ile Katlm Ortaklnda ncelik olarak tanmlanm alanlarda, mevzuat asndan kaydadeer ilerleme salamtr. Siyasi reformlarn uygulanmasnda nemli ilerleme kaydedilmekle birlikte, bunlarn daha da pekitirilmesi ve geniletilmesine ihtiya vardr. Bu, temel zgrlklere sayg ile kadn haklar, sendikal haklar ve aznlk haklar ile gayrmslim topluluklarn karlatklar sorunlar dahil olmak zere insan haklarnn korunmasna ilikin hkmler iin de geerlidir. Sivil otoritenin ordu zerindeki denetimi glendirilmeli, yasalarn uygulanmas ile adli uygulamalar, reformlarn ruhuna uygun olmaldr. Yolsuzlukla mcadeleye devam edilmelidir. kenceye kar sfr hogr politikas, Trk Devleti iinde her seviyede sarfedilecek kararl abalar yoluyla kuvvetlendirilmelidir. Gneydouda durumun normale dndrlmesine yerinden edilmi kiilerin dn, sosyo-ekonomik kalknmaya ynelik bir strateji ve Krtlerin hak ve zgrlklerinden tam yararlanmasn salayacak koullarn tesisi suretiyle devam edilmelidir. Trk siyasi ve hukuk sistemine son yllarda getirilen deiiklikler daha da uzun bir srecin parasdr ve reformlarn ruhunun lkenin genelinde ve her seviyede yrtme ve yarg organlarnn tutumlarna tam olarak yansmas zaman alacaktr. zmlenmemi zorluklarla mcadele etmek ve brokratik engellerin stesinden gelmek salam bir kararll gerektirmektedir. Siyasi reformlarn yakndan izlenmesine devam edilecektir. Glendirilmi siyasi diyalog konusunda, Yunanistanla ilikiler olumlu ynde gelimitir. Bir dizi ikili anlama imzalanm ve eitli gven artrc nlemler benimsenmitir. stikafi grmeler srecine devam edilmektedir. Kbrsta, Trkiye geen yl boyunca BM Genel Sekreterinin Kbrs sorununa zm bulma abalarna destek olmu ve halen destek olmaya devam etmektedir. Haziran 2004 AB Konseyi, Trkiyeye Ankara Anlamasnn yeni ye Devletlerin katlmn dikkate alacak ekilde uyarlanmas amacyla Topluluk ve 25 ye Devlet adna Komisyonla mzakere yapmas arsnda bulunmutur. Komisyon, anlamann uyarlanmas iin gerekli olan protokol Temmuz 2004te Trkiyeye iletmi olup, olumlu bir yant almay mid etmektedir.
Mays 1999da Amsterdam Antlamasnn yrrle girmesiyle birlikte, Kopenhag Zirvesinde tanmlanan siyasi kriterler, Avrupa Birlii Antlamasnn temel birer ilkesi haline gelmitir. Avrupa Birlii Antlamasnn 6(1) maddesine gre, Birlik, zgrlk, demokrasi, insan haklar ve temel zgrlklere sayg ve hukukun stnl ilkelerine dayanr. Bu erevede, Antlamann 49. maddesine gre, Antlamann 6(1) maddesinde ngrlen ilkelere riayet eden her Avrupa lkesi, Birlie ye olmak iin bavuruda bulunabilir. Bu ilkeler, Aralk 2000de Nice Zirvesinde kabul edilen Avrupa Birlii Temel Haklar artnda vurgulanmtr.
2

10

Aadaki blm, lkedeki yrtme ve yarg sisteminin genel ileyii dahil, Kopenhag siyasi kriterleri perspektifinden, Trkiyedeki gelimelerin bir deerlendirmesini sunmaktadr. Bu kapsamdaki gelimeler, pek ok adan, zellikle ayrmcln kaldrlmas ve frsat eitlii, yarg ve temel haklar, ayrca adalet, zgrlkler ve gvenlik alanlarnda olmak zere, Trkiyenin mktesebat uygulama kabiliyetiyle ilikili gelimelerle yakndan balantldr. Trkiyenin bu alanlarda mktesebat uygulamasna ilikin ilerleme hakknda ayrntl bilgi, Trkiyenin yeliin gereklerini stlenme yeteneine dair ksmn (Baknz B.3.) 19. (sosyal politika ve istihdam), 23. (yarg ve temel haklar) ve 24. Fasllarnda (adalet, zgrlk ve gvenlik) bulunabilir. 1.1. Demokrasi ve hukukun stnl Parlamento Kasm 2002deki son genel seimlerinden bu yana, Adalet ve Kalknma Partisi (AKP) Trkiye Byk Millet Meclisinde rahat bir ounlua sahiptir. Ekim 2005 itibaryla, AKPnin Parlamentoda 355 sandalyesi bulunmaktadr. Ana muhalefet partisi durumundaki Cumhuriyet Halk Partisi (CHP), 155 Milletvekiliyle temsil edilmektedir. bu rapora konu olan dnem boyunca, gerek AKP gerek CHPden birok Milletvekili parti deitirmi, hatta baz hallerde yeni partiler kurmulardr. Bunun bir sonucu olarak, Parlamentoda halihazrda temsil edilen siyasi parti says altya ykselmitir. Bylelikle, Kasm 2002 seimlerinde % 10luk baraj geememi olan baz partiler Parlamentoda sandalye kazanmlardr: Doru Yol Partisinin (DYP) 4, Sosyal Demokrat Halk Partisinin (SHP) 4, Anavatan Partisinin (ANAP) 21 ve Halkn Ykseli Partisinin (HYP) 1 sandalyesi bulunmaktadr. Parlamentonun alt yesi bamsz olup, 4 sandalye de halen botur. Parlamentoda temsile ulaabilmek iin siyasi partilerin % 10luk baraj gemelerini art koan seim sisteminde bir deiiklik olmamtr. Getiimiz iki yldaki youn reformlarn ardndan, Parlamento olaan yasama almalarn srdrmtr. Ekim 2004ten bu yana toplam 184 kanun tasars Parlamentoya sunulmutur. Ekim 2004 - Haziran 2005 arasnda, Parlamento 166 yeni kanun kabul etmitir. Bir nceki lerleme Raporundan bu yana, Parlamento siyasi reform sreci kapsamnda eitli kanunlar kabul etmitir. En nemlileri Adli Yarg lk Derece Mahkemeleri ile stinaf Mahkemelerinin Kurulu, Grev ve Yetkileri Hakknda Kanun ve Hukuk Usul Muhakemeleri Kanununda Deiiklik Yaplmasna likin Kanun (Ekim 2004), Dernekler Kanunu (23 Kasm 2004), Ceza ve Gvenlik Tedbirlerinin nfaz Hakknda Kanun (29 Aralk 2004), Trk Ceza Kanununda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun (31 Mart 2005), Ceza Muhakemeleri Usul Kanununda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun ve Kabahatler Kanunu (31 Mart 2005), Ceza Muhakameleri Usul Kanununun Yrrlk ve Uygulama ekli Hakknda Kanunda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun ve Trk Ceza Kanununun Yrrlk ve Uygulama ekli Hakknda Kanunda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun (18 Mays 2005), Ceza ve Gvenlik Tedbirlerinin nfaz Hakknda Kanunda Deiiklik

11

Yaplmasna Dair Kanun, Adli Sicil Kanunu ve Ceza Muhakemeleri Usul Kanununda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanundur (1 Haziran 2005). nc Yasama Ylnn Ekim 2004te balamasndan bu yana, Cumhurbakan, on kez kanunlar tekrar grlmek zere Parlamentoya iade etme hakkn kullanmtr. Sekiz kez, Parlamento tarafndan ikinci grmede aynen kabul edilen kanunlarn baz hkmlerinin iptali iin Anayasa Mahkemesine bavurmutur. AB Uyum Komisyonu, AByle balantl kanun tasarlar hakknda gr bildirmek suretiyle, almalarna devam etmitir. Bununla birlikte, TCKdaki deiikliklerde olduu gibi, AB balantl baz nemli yasama almalarnda Komisyonun grlerine bavurulmad ynnde ikayetler olmutur. Tre Cinayetleri ve iddet Komisyonu adyla yeni bir Komisyon kurulmutur. Meclis nsan Haklarn nceleme Komisyonu da insan haklar ihlallerine ilikin olaylar soruturmak suretiyle almalarn srdrmtr. Bununla birlikte, mevzuat denetiminde herhangi bir rol oynamamas ve imkanlarnn kstl olmas, etkisinin bir btn olarak snrl kalmas sonucunu dourmutur. Hkmet Kasm 2002den bu yana Adalet ve Kalknma Partisi AKP hkmet etmektedir. Hkmet, reform srecine olan balln deiik vesilelerle teyit etmitir. Ana muhalefet partisi CHP genel olarak reform srecini desteklemitir. AByle ilikiler ou zaman, siyaset gndeminin n sralarnda yer almtr. Hkmet, reformlarn uygulanmasn izlemekle sorumlu Reform zleme Grubunun yardmyla reform srecini dzenli olarak gzden geirmitir. Avrupa Birlii Genel Sekreterlii, AB norm ve standartlarna uyum ve bunlarn uygulanmalarnn yansra, bu hedeflerin desteklenmesine ilikin mali ibirliinin programlanmasnda stlendii nemli egdm grevine devam etmektedir. Haziran 2005te Hkmet iinde kk apl bir deiiklik yaplm; Kadndan Sorumlu Devlet Bakan, Bayndrlk ve skan Bakan ile Tarm ve Kyileri Bakan deitirilmitir. Kltr ve Turizm Bakan grevinden ve partisinden ayrlarak Anavatan Partisinin bana gemitir. Babakanlk Szcl ihdas edilmitir. Kamu idaresinde baz st-dzeyli atamalar Cumhurbakannca onaylanmamtr. Cumhurbakan, mevcut Hkmetin ibana gemesinden bu yana yaplan 2340 atamadan 306sna onay vermemitir. Hkmet idari kadrolar doldurmak iin, Cumhurbakannca veto edilmeyen atamalar da dahil olmak zere, geici atama yntemini giderek daha fazla kullanmtr. Kamu idaresi Kamu idaresi alannda, blgesel ve yerel dzeydeki reformlarda bir miktar ilerleme kaydedilmitir. Ancak, zellikle merkezi idareye ilikin kapsaml bir reform sreci uygulanmasnda belirli zorluklarla karlalm ve bu nedenle blnm bir yaklam ortaya kmtr.

12

2004te kabul edilen Kamu Sektr Reformu ereve Yasas, Devletin niter yapsna dair Anayasa hkmleriyle elitii gerekesiyle Temmuz 2004te Cumhurbakannca veto edilmitir. Bu kanun, reform srecinin ana unsuru olarak tasarlanmt. Kanun zellikle, grev ve yetkilerin merkezi ve yerel idareler arasnda yeniden bltrlmesini; idari yaplarn rasyonel hale getirilmesini; idarenin vatandalara kar daha duyarl ve effaf olmasn salamaktayd. Meclis halen szkonusu mevzuat gzden geirme srecindedir. Bununla birlikte, yerel idareye ilikin bir dizi kanun kabul edilmitir. Belediyeler Kanunu nce 2004te karlm ve Cumhurbakannca veto edilmiti. Bilahare, Temmuz 2005te kk baz deiikliklerle yrrle girmitir. zel dare Kanunu nce 2004te kabul edilmi ve Cumhurbakannca veto edilmiti. Bilahare, Mart 2005te kk baz deiikliklerle yrrle konulmutur. Ancak, szkonusu yasann Devletin niter yapsna dair Anayasal hkmlerle elitii gerekesiyle, Cumhurbakan Anayasa Mahkemesine bavurmutur. Mahalli dare Birlikleri Kanunu Haziran 2005te kabul edilmitir. 2004te kabul edilen Bykehir Belediyeleri Kanunuyla birlikte, drt temel yerel idare reform kanunu artk yrrlktedir. Belediyeler ve zel dare Kanunlar, hzl ehirlemenin ve krsal yrelerden ehirlere g aknnn getirdii sorunlarla ba edebilmeleri iin yerel idarelerin kapasitesini glendirmeyi amalamaktadr. Bu erevede szkonusu kanunlar; etkin, sonuca odakl ve effaf yerel idareyi hedefleyen modern kamu idaresi kavramlar getirmektedir. Reformlar, zellikle stratejik planlama gerekleri, acil durum planlamas, bor ve borlanma limitleri, performansa dayal btelendirme, yllk faaliyet raporlar ve muhasebe denetim komisyonlar kurulmas unsurlarn getirmitir. Vatandalarn yerel hizmetlerin yerine getirilmesine gnll olarak katlmna imkan salayan hkmler de bulunmaktadr. Ayrca, katlm ve danma srecini glendirmek amacyla, sivil toplum temsilcilerinden oluan l konseyleri kurulmutur. Mahalli dare Birlikleri Kanunu, ortak sorunlar bulunan kylerin, belediyelerin ve il zel idarelerinin, ortak projeler iin bir araya gelmelerine imkan tanmaktadr. Tm bu kanunlarn ayn anda yenilenmi olmas, Hkmet bakmndan nemli bir snav oluturmaktadr. Tasarlanan hedeflere ulalabilmesi iin, bu kanunlarn uygulanmasnn etkin biimde planlanmas ve yrtlmesi gerekecektir. zellikle gerekli ikincil mevzuat karlmaldr. Ele alnmas gereken sorunlar: Bilgiye eriimi glendirmek suretiyle ilgili taraflarla tam danmann salanmasn, mali ve btesel etkileri, insan kaynaklar ihtiyalarn, mali kontrol ve denetim sistemlerinin glendirilmesini, iermektedir. Ombudsman kurulmas konusunda hibir gelime olmamtr. Bu makam, kamu idaresinin etkinliinin artrlmasnda ve suistimalin ortaya karlmasnda kilit bir kurum olacaktr. 25 Maysta Babakan, Ekonomiden sorumlu Devlet Bakan Ali Babacan AB Bamzakerecisi olarak tayin etmitir. Dorudan Babakana bal olan Bakan

13

Babacan, AB Genel Sekreterliinden de sorumludur. Babakan, anlan kurumda ilave yapsal deiiklikler gerekletirileceini ve insan kaynaklarnn artrlacan aklamtr. Babakan ve Bamzakereci, katlm mzakereleri srecine ilikin olarak sivil toplumla diyalou gelitirme yntemlerini ele almak zere, 85 sivil toplum rgtyle Eyll aynda bir araya gelmilerdir. Sivil-asker ilikileri Askeri otorite zerindeki sivil denetimi AB yesi lkelerdeki uygulamalarla uyumlu hale getirmek amacyla, getiimiz yl ilave deiiklikler yaplmtr. Milli Gvenlik Kurulunun (MGK) grev, ilev ve oluumuna ilikin getiimiz yllarda yaplan reformlar uygulanmaya balanmtr. Ekim 2004te, MGK ilk kez yeni sivil Genel Sekreter bakanlnda toplanmtr. Bu kurum halen 7 sivil ve 5 asker yeden mteekkildir. Genel Sekreterin oy yetkisi yoktur. MGK Genel Sekreterliinin personel says 408den 305e drlmtr. Reformlarla ngrld ekilde, MGK iki ayda bir toplanmaktadr. Toplant tutanaklar kamuya aklanmamaktadr. Ancak uygulamada, her toplantdan sonra genelde ksa bir basn aklamas yaplmaktadr. Getiimiz yl iinde ele alnan konular, Irak ve terrizm gibi uluslararas ve gvenlik sorunlarn, Kbrs, enerji konularn ve Trkiye-AB ilikilerini iermitir. 30 Aralk 2004 tarihli MGK basn aklamasnda Trkiye'nin Avrupa Birlii yelik mzakerelerine balamas iin tarih belirlenmi olmas olumlu karlanmakla birlikte, yelii hedefleyen mzakere srecinin, zirve kararlarndaki kimi olumsuz gelerin ortadan kaldrlarak, Trkiye aleyhinde ayrmc olmayan ve koul iermeyen, srdrlebilir bir zeminde yrtlmesinin nemi vurgulanmtr. effafl artrmak amacyla, 30 Kasm 2004 gn MGK merkezinde ilk kez bir basn toplants yaplm, bu toplant 200 kadar Trk ve yabanc basn mensubunca izlenmitir. MGKnn grevleri ve organizasyon yapsnn anlatld sunuu izleyen soru-cevap blmnde, Milli Gvenlik Siyaseti Belgesi, Yunanistanla ilikiler, Kbrs, Irak ve terrizmle mcadele ve i gvenlik gibi eitli yelpazedeki konular ele alnmtr. O tarihten bu yana, Genelkurmay Bakanlnn inisiyatifiyle basn brifingleri yaplmaktadr. Savunma harcamalar 6.985 milyardan 8.198 milyara km; bu nedenle savunma harcamalarnn bte iindeki pay 2004te % 6.7den, 2005te % 7.2ye ykselmitir. Ancak, bteden ald % 9.7lik payla eitim harcamalar, iki yl stste savunma harcamalarnn nne gemitir. Savunma harcamalarnn Parlamento tarafndan denetlenmesi konusunda; Aralk 2003te kabul edilip, Ocak 2005te yrrle giren Kamu Mali Ynetimi ve Kontrol Kanununda yaplan deiikliklerin, askeri ve savunma harcamalarna ilikin bte effafln iyiletirme potansiyeli mevcuttur. Bte d fonlar genel savunma btesine dahil edilmitir ve 31 Aralk 2007 tarihine kadar kaldrlacaktr. Uygun ikincil mevzuatn kabul ve uygulanmas, askeri harcamalar zerinde harcama ncesi (ex ante) parlamento denetimini tam olarak salayacaktr.

14

Aralarnda anayasal bir deiikliin de yer ald, Mays 2004te kabul edilen yasal dzenlemeler savunma harcamalarnn gerekleme sonras (ex post) yaplacak denetimi gelitirmitir. Saytay, Parlamento adna savunma harcamalarn denetlemeye yetkili klnmtr. Anayasann 160. maddesinde yaplan deiiklikle, Trk Silahl Kuvvetlerinin sahip olduu hazine mallar iin Saytay denetim muafiyeti kaldrlmtr. Ancak, uygun uyarlama mevzuat henz kabul edilmediinden, Saytay henz bu grevini Anayasann 160. maddesinde ngrld ekilde yerine getirebilecek durumda deildir. Yasal ve kurumsal ereveye ilikin reformlarn yansra, sivil makamlarn gzetim grevlerini uygulamada tam olarak yerine getirmeleri nem arz etmektedir. Parlamentonun seilmi yeleri nezdinde duyarllk yaratmak ve siviller nezdinde gereken uzmanl oluturmak iin daha fazla aba gerekmektedir. Savunma harcamalar zerindeki parlamento denetiminin glendirilmesi meselesi medya ve sivil toplum nezdinde gittike ilgi eken bir konu haline gelmektedir. Savunma ve gvenlik politikasnn oluumuna ilikin olarak, yeni bir Milli Gvenlik Siyaset Belgesi (MGSB) hazrlanmas iin almalar balamtr. Belgenin amac, ulusal gvenlie ynelik tehditlerin belirlenmesi, tehditlerin nceliinin saptanmas ve stratejilerin tanmlanmasdr. MGSB, Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreterlii tarafndan; Cumhurbakanlnn, ileri Bakanlnn, Dileri Bakanlnn ve Milli stihbarat Tekilatnn katklaryla kaleme alnmaktadr. MGSB, Bakanlar Kurulunn onayna tabiidir. Ocak 2005 tarihinde Babakan, MGK Genel Sekreterine, Hkmetin, Parlamento nezdinde Trkiyenin milli gvenliinden sorumlu olduunu vurgulayan bir mektup gndermitir. Babakan, MGSBnin nemli konularla snrlandrlmasn istemitir. Genelkurmay, ulusal gvenlie ilikin kendi alglamalar hakknda aklamalar yapmtr. Medyaya da yansd gibi, ulusal gvenlik ve savunma stratejisinin tanm artan bir ekilde ak bir tartma konusu haline gelmektedir. Trk Silahl Kuvvetlerinin rol ve grevlerini tanmlayan ve Orduya geni bir manevra sahas tanyan hkmleriyle Trk Silahl Kuvvetleri Hizmet Kanunu deitirilmemitir. Yoruma bal olarak hemen hemen her politika alann kapsayabilecek Milli Gvenlik Kurulu Kanununun 2(a) maddesi ulusal gvenliin geni bir tanmn yapmaktadr: Milli Gvenlik; Devletin anayasal dzeninin, milli varlnn, btnlnn, milletleraras alanda siyasi, sosyal, kltrel ve ekonomik dahil btn menfaatlerinin ve ahdi hukukunun her trl d ve i tehditlere kar korunmas ve kollanmasn ifade eder. Genelkurmay Askeri Mahkemesi, eski yksek rtbeli generaller hakkndaki yolsuzluk iddialarna ilikin soruturmalar balatmtr. Genelkurmay Askeri Yargcnn soruturmasn takiben, dava 8 Kasm 2004 tarihinde Yksek Askeri Mahkemeye intikal etmitir. Askeri Ceza Yasasnn sivillerin askeri mahkemelerde yarglanmasna izin veren hkmleri hakknda ilave bir gelime kaydedilmemitir. Ancak, askeri mahkemeler

15

tarafndan yarglanan sivillerin saysnda 2004 ile 2005in ilk be ay arasnda bir azalma gzlemlenebilir. Jandarma, askeri grevleri itibariyle Genelkurmay Bakanlna, kolluk kuvveti ilevi itibariyle ileri Bakanlna baldr. gvenlik politikas zerinde tam sivil denetim salanmas iin, ileri Bakanlnn, valilerinin ve kaymakamlarn Jandarma zerindeki denetimi glendirilmelidir. Silahl Kuvvetler kaydadeer siyasi nfuz kullanmaya devam etmektedir. MGKnin askeri yeleri, mnferiden, ayrca dier kdemli silahl kuvvetler personeli, i ve d politika konularndaki grlerini kamuoyuna yaptklar konumalar ve basn toplantlar vesilesiyle dzenli olarak ifade etmeye devam etmilerdir. Bu aklamalar zellikle Irak, Kbrs, terrizm, laiklik ilkesi ve Trkiye-AB ilikilerine ilikin olarak yaplmtr. Kasm 2004te, Genelkurmay kinci Bakan, geen ylki lerleme Raporunun veheleri hakknda geni yorumlarda bulunmutur. Mart 2005te, Genelkurmay Bakanl, (baharn balangcna iaret eden) Nevruz kutlamalar vesilesiyle yaanan olaylar hakknda resmi bir aklama yaynlamtr. Nisan 2005te, Genelkurmay Bakan Harp Akademileri Komutanlnda, d politika ve i meseleler hakknda kapsaml bir ufuk turunu ieren bir konuma yapmtr. Eitim-Sene (Baknz Blm 1.3te nsan Haklar ve Aznlklarn Korunmas, Toplanma zgrl ksm) kar dava, ilgili makamlardan Anayasann ana dilde eitime ilikin 42.maddesinin uygulanmasna ilikin nlem alnmasn isteyen Genelkurmaydan gelen bask sonucunda 2003 ylnda almt. Trkiye, 2002den beri sivil-asker ilikileri reformunda iyi ilerleme salamtr. Trkiyenin getiimiz yllarda kabul edilmi reformlar salamlatrmas ve bu alanda daha fazla reform yapmaya bal kalmas nem arzetmektedir. Trkiye, ye devletlerin en iyi uygulamalar izgisinde, gvenlik meselelerinin yrtlmesinde daha fazla hesap verilebilirlik ve effaflk salanmasna ynelik olarak almaldr. zellikle, Askerler tarafndan yaplan aklamalar sadece askeri, savunma ve gvenlik konularn ilgilendirmeli ve sadece hkmetin yetkisi altnda yaplmaldr. te yandan sivil idare, komularla ilikilere dair ulusal gvenlik stratejisinin hazrlanmas ve uygulanmas dahil olmak zere, denetimsel ilevlerini tam olarak yerine getirmelidir. Avrupa Gvenlik almalar Merkezi ve stanbul Politikalar Merkezinin ortak sponsorluunda gelitirilen dare ve Askeriye Grev Gc, ya da TESEV ve Silahl Kuvvetlerin Demokratik Denetimi iin Cenevre Merkezi (DDCM) tarafndan desteklenen Gvenlik Sektrnn Demokratik Denetimi gibi giriimler nemli katk yapabilir. Ayrca, yurt iinde ve yurt dnda, sivil-asker ilikileri hakkndaki reformlarn daha iyi anlalmasnn tevik edilmesi nemlidir. Adli Sistem Yapsal reformlarn gerekletirilmesi yoluyla adli sistem daha da glendirilmektedir. 1 Haziran 2005 tarihi itibariyle Ceza Kanunu, Ceza Muhakemeleri Kanunu, Ceza nfaz Kanunu ve Blgesel stinaf Mahkemelerinin Kuruluuna likin Kanunun yrrle girmesiyle nemli ilerleme kaydedilmitir.

16

Aralk 2004te kabul edilen Ceza Kanununun (ve yukarda bahsedilen dier kanunlarn) yrrle girii rgtl sularla ifade zgrl konusundaki hkmlere dair kayglar nedeniyle 1 Haziran 2005 tarihine kadar ertelenmitir. Genel olarak, szkonusu kanun pek ok Avrupa lkesindeki ceza hukukuyla ayn izgide, modern Avrupa standartlarn benimsemektedir. Bununla birlikte, Parlamento tarafndan yaplan eitli deiikliklere ramen, ifade zgrln snrlandrmak iin kullanlabilecek maddeler hakkndaki kayglar devam etmektedir. (Baknz 1.3 nsan Haklar ve Aznlklarn Korunmas, fade zgrl blm) Yeni Ceza Muhakemeleri Kanununun kabul ileri doru atlm nemli bir adm oluturmaktadr. Bu kanun ile daha nce Trk hukuk sisteminde yer almayan durumalarda tanklarn apraz sorgulanmas kavram getirilmitir. Bu kanun ile itiraf pazarl kavram da yerletirilmitir. Mesnetsiz soruturmalarn saysn azaltmak amacyla, artk iddianame hazrlamadan nce delillerin glln deerlendirebilen savclarn takdir yetkisi bu kanunla artrlmaktadr. Ayrca yarglara eksik iddianameleri geri evirme yetkisi de verilmitir. Yeni kanun uyarnca, ceza soruturmalar savcya bal olarak grev yapan adli polis kuvveti tarafndan yrtlecektir. Basavc kendisine bal olarak grev yapan adli polis hakknda yllk deerlendirme raporlar hazrlamaktan sorumlu olacaktr. Bu kanun ile belirli davalarn grsel ve iitsel olarak kaydedilmesi uygulamas getirilmitir. Trkiyedeki yarg ve savclar bu yeni kanuna ilikin eitim almlardr. Ancak, mesnetsiz davalar devam edilmemesine ilikin yetkilerin uygulanmasnn ve adli polisin ileyiinin deerlendirilmesi gerekecektir. Yeni Ceza Muhakemeleri Kanunu Trke konuamayan sank ve tanklara cretsiz evirmen salanmasna imkan vermektedir. Ancak, Trke ve Trkiyede kullanlan dier diller arasnda hukuki eviri yapmak zere eitilmi hibir evirmen bulunmadndan evirinin doruluu konusunda yeterli standartlar salamakta zorluklarla karlalabileceine dair eitli kayglar dile getirilmektedir. Bu sorunu zmek zere nlemler alnmas gerekmektedir. Yeni kanunda savunmann ve gzaltndakilerin haklarna ilikin hkmler konusunda baz kayglar bulunmaktadr. Dier sular yannda, terrizmle ilgili sulardan yarglanan avukatlarn benzer sulardan yarglanan kiileri temsil etmelerini snrlayan hkm zellikle kayg vericidir. Byle bir hkm fiiliyatta, kendileri de yargnn tacizine urayan insan haklar avukatlarnn mvekkillerini savunma kabiliyetlerini etkileyebilir. (Baknz 1.3 nsan Haklar ve Aznlklarn Korunmas, rgtlenme zgrl) Kabul edilen yasalar uygulama amacyla karlan, Gzden geirilmi Tutuklama, Gzaltna Alma ve fade Almaya ilikin tzk, Yargsal ve nleyici Aramaya ilikin tzk ve Adli Polise dair tzk de 1 Haziran 2005 tarihinde yrrle girmitir. 1 Haziran 2005 tarihinde yrrle giren Ceza nfaz Kanunu daha nce cezalarn infazna ilikin eitli tzklerin yerini alarak bu alana aklk getirmitir. Yasa genel olarak AB ierisindeki en iyi uygulamalarla ayn izgidedir ve hkmllerin hak ve ykmllkleri, hapishanelerde dzen ve disiplin, ve sulularn rehabilitasyonu ve yeniden topluma kazandrlmas gibi konular ele almaktadr. Bu kanun ile kamu hizmeti ve koullu salverme gibi kavramlar tesis edilmitir. Ancak, bu kanunun

17

ieriine ilikin olarak hapishane grevlilerinin eitime tabi tutulmasna ihtiya duyulmaktadr. Buna ilave olarak, szkonusu kanun uyarnca savcnn istei ve bir infaz yargcnn onay zerine bir kolluk kuvveti mensubunun, hkml ile avukatnn grmelerinde hazr bulunabilmesi kayg vericidir. Grmelerin terrist ya da su rgtleriyle iletiim amacyla kullanld phesi bulunmas durumunda, hkml ile avukatnn grmesinde hazr bulunan memur, savunma belgelerini de inceleme hakkna sahiptir. Yasalar nnde eitlie ilikin Anayasann onuncu maddesine aykr olduu iin eletirilen bu hkm, Trkiyenin taraf olduu belirli uluslararas szlemeler nda da baz soru iaretleri yaratmaktadr. Reit olmayanlarn durumuna ilikin hkmlerin uluslararas standartlarla tam olarak ayn izgide olmad ve reit olmayanlarn reit olanlara ait hapishanelere konulabilebilecei ynnde kayglar da bulunmaktadr. Bu hkmlerin uygulanmasnn deerlendirilmesi gerekecektir. stinaf Mahkemeleri Yasas 1 Haziran 2005 tarihinde yrrle girmitir. stinaf Mahkemelerinin kurulmas Yargtayn i ykn ciddi biimde azaltacak ve genel kamu asndan nemli hukuki noktalarda alt mahkemelere rehberlik grevine younlamasna imkan tanyacaktr. Yasa, Blge stinaf Mahkemelerinin yasann yrrle giri tarihinden itibaren iki yl ierisinde kurulmasn ngrmektedir. Temmuz 2005te yaplan yasa deiiklikleri uyarnca kk sular ilemi reit olmayanlar, kiilik bir yarglar kurulu yerine tek bir yarg nne karlacaklardr. ocuk mahkemelerindeki mevcut dava birikimini azaltaca iin bu memnuniyet verici bir gelimedir. 27 yeni aile mahkemesi kurulmutur. Yargnn bamszl Trk anayasasnda gvence altna alnmakla birlikte, Anayasada yer alan baz dier hkmlerle zayflatlmaktadr. Anayasa uyarnca yarg ve savclar idari ilevleri bakmndan Adalet Bakanlna baldr. Adalet Bakan ve Adalet Bakanl Mstear, yarg ve savclarn atamas, terfii, transferi, disiplini ve genel anlamda kariyerlerinden sorumlu olan Hakimler ve Savclar st Kurulunun yesidirler. Ayrca, st Kurulun kendi yazmanl ve btesi bulunmamakta, alma yeri de Adalet Bakanl ierisindedir. Tm yarg ve savclarn performansn dzenli olarak deerlendiren adli mfettiler de st Kurul yerine Adalet Bakanlna bal olarak grev yapmaktadr. Trkiye zellikle Hakimler ve Savclar st Kurulu ve yeni yarg ve savc atamalarna ilikin olarak yargnn bamszln gvence altna almaldr. 4000 yeni yarg ve savcnn atanaca bu dnemde, Trkiyedeki kdemli yarg yetkilileri Adalet Bakanlnn atama srecindeki etkisinin yarg bamszlna glge drebileceine dair kayglarn ifade etmektedirler. Yarglar ve savclar arasnda yakn bir iliki bulunmaktadr. Savcnn ofisi yargcnkinden ak biimde ayrlmam olmas, savcnn yarg zerinde ar nfuza sahip olduu izlenimini uyandrmaktadr. Yarg ve savclarn mesleki hak ve devlerinin, kurumsal ve ilevsel olarak ak biimde ayrmnn tesis edilmesi gerekmektedir. Yargnn ileyiine ilikin olarak uzmanlardan oluan istiari ziyaretlerin ncs Haziran 2005te gerekletirilmi ve ikinci ziyaretten sonraki dnemde ilerleme kaydedildii sonucuna varlmtr.

18

Yeni Ceza Muhakemeleri Kanunu ile Tutuklama, Gzaltna Alma ve fade Almaya dair tzk, tutuklulara cretsiz avukat tutma dahil haklarn bildirme ykmlln getirmektedir. Hukuki temsil bir crmden yarglanan ocuklar iin zaten bir zorunluluktu. Yeni kanun zorunlu hukuki temsilin kapsamn, be yldan fazla ceza ngren tm sular iine alacak ekilde hukuki temsil zorunluluu getirmek kaydyla geniletmektedir. Ar ceza gerektiren sulardan yarglanan kiilerden avukat talep edenlerin saysnda 2003 ve 2005 yllar arasnda nemli lde bir art yaanmtr. Ancak, Polis ve Jandarmann gzaltna alnanlar hukuki yardm talep etmeme ynnde ynlendirdiine dair haberler bulunmaktadr. Yarg ve savclarn reformlarn uygulanmasnda nemli rol oynamaktadrlar. Mahkemeler genelde Avrupa nsan Haklar Szlemesini (AHS) uygulamay srdrmektedir. Mahkemelerin 2004ten bu yana toplam 224 kararda Szlemeye atfta bulunduu bildirilmektedir. te yandan, genel olarak Trk kanunlarnn ve hatta AHSnin hkmlerinin tutarl biimde yorumlandna dair olumlu bir gidiattan bahsetmek gtr. Bir yandan, Trk yarg sisteminin yeni hkmleri artan biimde sindirdiine dair iaretler mevcuttur. fade zgrl, din zgrl, ikence ve kt muameleyle mcadele ve tre cinayetleri konusunda olumlu gelimeler olduuna iaret eden birok mahkeme karar bulunmaktadr. Bu eilim Dantay kararlarnda da gze arpmaktadr. Dier taraftan, mahkemeler gazeteciler dahil ifade zgrlne ilikin aksi istikamette kararlar da almlardr. Eitim-Sen davasnda Yargtay, szkonusu sendikann tznde gerekli deiiklii yapmamas halinde kapatlmas ynnde karar alm ve bylelikle alt mahkemenin AHSnin ilgili maddelerine ak atflarda bulunarak ald karar bozmutur. (Baknz 1.3. nsan Haklar ve Aznlklarn Korunmas, rgtlenme zgrl blm) Yarg, savc ve avukatlarn eitimi konusundaki abalarn srdrlmesi, Trk Anayasasnn 90. maddesinin gerektirdii ekilde, insan haklar ve temel zgrlkler alanndaki uluslararas ve Avrupa szlemelerinde kaynaklanan hkmlere sayg gsterme grev ve ykmllklerinin ihtiya halinde sorumlu makamlarca hatrlatlmas ok nemlidir. Yarg sistemine ilikin daha ayrntl bilgiler blmnde bulunabilir. Yolsuzlukla mcadele politikas Geen yl yolsuzlukla mcadele tedbirlerinin kabul edilmesinde bir miktar ilerleme kaydedilmitir. Bununla birlikte, aratrmalar Trkiyede yolsuzluun ciddi bir sorun olmaya devam ettiini gstermektedir. Yeni Ceza Kanunu, yolsuzlukla balantl sular daha ciddi biimde cezalandrmakta ve bu sulara ilikin zamanam sresini uzatmaktadr. Kanun ayrca, yolsuzluk durumunda tzel kiilerin sorumluluu kavramn getirmekte ve kamu almlarnda yolsuzlua ilikin hkmler iermektedir. 2005te, benzin kaakl; yasad kamu balar (para toplama) ve mudilerin suistimal edilmesi konularna ilikin yolsuzluklar aratrmak zere Mecliste iki komisyon kurulmutur. Fasl 23: Yarg ve Temel Haklar

19

2003te kabul edilen Bilgi Edinme Yasas, saydamln artrlmas ynnde nemli bir adm oluturmutur. Bununla birlikte, szkonusu yasann uygulama alannn geniletilmesi ve etkin uygulamann salanmas iin gizli ve gizli olmayan kamu kaytlarnn ak bir ekilde tanmlanmalar gerekmektedir. Trkiyede siyasi partilerin finansmann ve hesaplarnn kontroln dzenleyen zel bir kanun bulunmamaktadr. Kamu grevlilerinin mal beyannda bulunmalar zorunlu olmakla birlikte, bunlarn doruluunun uygun ekilde tahkik edilmesinin salanmas bir ihtiyatr. Halihazrda, birok kamu kurumu denetim gereksinmelerinden muaftr. Bu durum, Saytayn yetkilerinin geniletilmesi suretiyle dzeltilmelidir. Kamu alanlar Etik Kurulu faaliyete gemitir. 2004te yaynlanan bir genelge ile tm kamu grevlilerinin szkonusu kurulla tam olarak ibirliinde bulunmas talimat verilmitir. Kamu grevlileri iin etik davran ilkeleri hakkndaki tzk Nisan 2005te yrrle girmitir. Tzk, st dzey kamu grevlileri iin ayrntl davran kurallar belirlemekte ve Kanunun ihlali durumunda vatandalara Etik Kurula bavuru hakk tanmaktadr. Bu kanun, seimle gelen grevlileri, akademisyenleri, askeri personeli ve yarg snfn kapsamamaktadr. Eski bir Babakan ile yedi eski Bakan yolsuzluk iddiasyla Yce Divanda yarglanmtr. Meclis dokunulmazlnn kapsam, Trkiyede kamu yaamnda yolsuzluk asndan nemli problemlerden biri olarak tanmlanmtr. Youn tartmalara ramen, milletvekili dokunulmazlna ilikin hibir gelime kaydedilmemitir. Siyasi partilerin finansmannda effaflk konusunda hibir ilerleme olmamtr. Siyasi parti hesaplarnn denetlenmesi halen zayftr. Kamu grevlilerinin mal beyannda bulunmalar zorunlu olmakla birlikte, bu beyanlarn kapsamnn ve sklnn arttrlmas gerekmektedir. Yolsuzlukla mcadele etmek zere kurulan eitli yrtme, yasama birimleri ile dier yaplarn etkinlii ve etkisi bir endie kayna oluturmaya devam etmektedir. Politikalarn tutarll ile egdm ve ibirlii zayftr. Yolsuzlukla mcadeleyle ilgili kurumlar glendirilmeli ve zel olarak yolsuzlukla daha etkin bir mcadele iin denetim sisteminin elden geirilmesi gerekmektedir. Bu erevede etkin bir liderlik ve egdm ilevinin ihdas gerekmektedir. Hkmet, kamu idaresi ve sivil toplum arasndaki diyaloun da glendirilmesi gerekmektedir. Buna ilave olarak, yolsuzluun ciddi bir su olarak alglanmas konusunda kamu bilincini artrmak amacyla daha fazla alma yaplmaldr. Yolsuzlua kar en st siyasi dzeyde srekli olarak salanacak destek memnuniyetle karlanacaktr. Yarg ve Temel Haklar balkl Fasl 23de yolsuzlukla mcadeleye ilikin daha fazla ayrnt mevcuttur.

20

1.2 nsan Haklar ve aznlklarn korunmas Uluslararas insan haklar hukukuna riayet Trkiye, uluslararas insan haklar aralar konusunda ilave ilerleme kaydetmitir. Ekim 2004te Avrupa nsan Haklar Mahkemesi nndeki Yarglama Srecine Katlan Kiilere likin Avrupa Szlemesi onaylanm, Avrupa nsan Haklar Szlemesinin (AHS) (Szlemenin denetim sistemini deitiren) 14. Protokol ve Gzden Geirilmi 1996 Avrupa Sosyal art imzalanmtr. Tm Gmen ilerin Haklarnn Korunmasna Dair Uluslararas Szleme Ocak 2005te yrrle girmitir. ubat 2004te imzalanan Medeni ve Siyasi Haklar Uluslararas Szlemesinin (ICCPR) Birinci htiyari Protokol henz onaylanmamtr. Trkiye, kenceye Kar BM Szlemesinin htiyari Protokoln Eyll 2005te imzalam ve her trl koulda lm cezasnn kaldrlmasna ilikin AHSnin 13. Protokoln Ekim 2005te onaylamtr. Trkiye, Ulusal Aznlklarn Korunmas ereve Szlemesini henz imzalamam ve Uluslararas Ceza Divan Statsne de katlmamtr. Trkiye, ICCPR veya Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar Szlemesinin (ICESCR) ngrd ilk raporlarn henz ilgili BM komitelerine sunmamtr. Sonu olarak, her ne kadar olas tatbiki sonular, zellikle Trkiyedeki aznlklarn korunmas szkonusu olduunda kayg verici olsa da, Trkiyenin bu szlemelere ilikin deklarasyonlar veya ekincelerinin geerlilii bu kurumlar tarafndan henz deerlendirilmemitir. (Aznlk haklar, kltrel haklar, aznlklarn korunmas ile ilgili blme baknz.) Trkiye, Avrupa nsan Haklar Mahkemesi (AHM) kararlarnn uygulanmas konusunda ilerleme kaydetmitir. Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesinin birok karar ve Haziran 2005te Avrupa Konseyi Parlamenter Meclisi AHM kararlarnn uygulanmas raportrnn de dahil olduu birok dier kaynak da bu durumun altn izmektedir. Bu arada hem Komite, hem de raportr yerine getirilmemi birok hususun bulunduunu belirtmilerdir. Genelde, Mahkemenin kararlarna karlk Trkiye tarafndan oluturulan anayasal, kanuni ve nizami erevenin uygulanabilmesi iin Trk makamlarnn AHM itihadnn Trk hukuk dzeni ierisinde dorudan etkiye sahip olmasn salamalar nem tamaktadr. Anayasann yeni 90nc maddesi Trk makamlarn bu kurala gre hareket etmeye tevik etmelidir. Ekim 2004den bu yana, AHM, Trkiye hakknda 129 nihai karar vermitir. Mahkeme 120 davada Trkiyenin AHSyi ihlal ettii kararna varm, 7 dava ise dostane zm ile sonulanmtr. 2 davada Trkiyenin AHSyi ihlal etmedii belirlenmitir. Bu dnem boyunca, AHMye Trkiye ile ilgili 1812 yeni bavuru yaplmtr.3 Son kararlarda ortaya kan iki byk sorun davalara ilikin soruturmalar srasnda Hkmetin AHMyle yapm olduu ibirliinin yetersiz olmas ve Gneydouda
Ayn dnem boyunca, Avrupa Birliindeki daha byk ye devletlerine ilikin yarg says, 8-65, ihlal says ise 6-59 arasnda deimektedir.
3

21

kye dn hakk ile balantldr. AHSnin 38inci maddesi uyarnca devletler AHM bir soruturma yrttnde gerekli tm kolaylklar salamakla ykmldr ve bu hususun Szleme sisteminin doru ve etkin bir ekilde ilemesi iin son derece nemli olduu4 kabul edilmektedir. 2005te AHM, en azndan bir davada 38inci Maddenin ihlal edildiini tespit etmitir.5 Bir baka davada, Trkiyeye kar Mamatkulav ve Askarov6 davasnda, Trkiyenin, Mahkemedeki srecin sonucunu beklerken Mahkemenin bavuru sahiplerinin iade edilmemesi ynndeki tavsiyesine uymam olmasndan dolay bireysel bavuru hakkna (AHSnin 34. maddesinin ihlali) haksz bir ekilde mdahale edildii belirlenmitir. 2005te, AHM, Gneydouda kye dn konusuyla ilgili olan, Trkiyeye kar Doan ve Dierleri7 davasn incelemeye balamtr. Haziran 2004te AHM, Gneydoudaki 1990l yllarn ortalarnda kylerinden kartlm olan bavuru sahipleri lehine karar almtr. Karar, Gneydouda yerlerinden edilmi birok kiide bulunmayan tapu senedinin olmad durumda toprak mlkiyetinin ve zilyetliinin geerliliini saptamtr. Trkiyeye kar ok sayda benzer bavuru Mahkemede sonulanmay beklemektedir. (Baknz Dou ve Gneydouya ilikin blm) 2005 ncesinden bu yana Bakanlar Komitesinde bulunan sorunlara dair kararlarn uygulanmas hakkndaki balca gelimeler yledir: Yarglamann yenilenmesine imkan veren hkmler, calan davas8 dahil, 4 ubat 2003ten nce AHMde bulunan davalara hala uygulanmamaktadr. Bu davalarn yeniden almasnn aciliyeti zellikle Hulki Gne davas9 balamnda vurgulanmtr. calan davas konusunda, AHM Byk Dairesi Mays 2005te10 Trkiyenin adil yarglanma hakkna dair hkmleri ihlal etmekten sorumlu olduuna ilikin bir karar almtr. Bu kararla, dzeltme nlemlerinin yeniden yarglamay veya davann yeniden almasn ierebilecei belirtilmi, ancak konu hakknda verilecek karar byk lde Trk makamlarna braklmtr. Bugne kadar Trk makamlarnn karara uymak iin ne gibi nlemler alacaklar ak deildir. Sadak, Zana, Dicle ve Doan davas11 konusunda, Aralk 2004te Bakanlar Komitesi, bavuru sahiplerinin serbest braklmas da dahil olmak zere yeniden yarglamaya ilikin olumlu gelimeleri not ederek, AHM kararnn uygulanmasn incelemeyi sona erdirmitir. Yeniden yarglama srmektedir. Haziran 2005te Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi, Trk gvenlik glerinin eylemlerine ilikin 74 bekleyen dava hakknda bir ara karar kabul etmitir. Bu kararla, Mahkemenin kararlarnda tespit edilen farkl sorunlu alanlara (hukukd tutuklama, yargsz infaz, ikence ve kt muamele ve mlklerin yklmas) ynelik olarak kabul edilen nemli reformlar memnuniyetle not edilmitir. Kararla, dikkatin
Devletlerin Avrupa nsan Haklar Mahkemesi ile ibirlii yapmalarnn zorunlu olduuna ilikin ResDH(2001) sayl karar
5 6 4

Trkiyeye kar Akkum ve Dierleri (21894/93 sayl bavuru) Trkiyeye kar Mamatkulov ve Askarov (46827/99 ve 46951/99 sayl bavurular) 7 Trkiyeye kar Doan (8803-8811/02, 8813/02 ve 8815-8819/02 sayl bavurular) 8 Trkiyeye kar calan davas (Bavuru No.46221/99) 9 Trkiyeye kar Hulki Gne davas (Bavuru No.28490/95) 10 Trkiyeye kar calan davas (Bavuru No.46221/99) 11 Trkiyeye kar Sadak, Zana, Dicle ve Doan davas (Bavuru numaralar 29900/96-29903/96)

22

artk bu reformlarn uygulanmas zerinde younlamas gerektii vurgulamtr. (Baknz kence ve kt muamele blm) Trkiyedeki ifade zgrlne ilikin davalar konusunda, Bakanlar Komitesi, Terrle Mcadele Kanununun eski 8. maddesinin kaldrlm olmasn not etmi ve tm bavuru sahiplerinin mahkumiyetleri silinir silinmez ilgili davalarn kapatlmasna karar vermitir. Dier davalar, yeni Ceza Kanununun kabul gibi yakn gemiteki yasal deiikliklerin ilgili itihadn gelitirilmesi zerindeki etkisi deerlendirilene kadar kapatlmamtr. (Baknz fade zgrl blm) Trkiyeye kar Kbrs davasnda12, Haziran 2005te Bakanlar Komitesi, eitim, askeri mahkemeler, din zgrl ve kayp ahslarla ilgili olarak ilerlemeler salandnn not edildii bir ara karar kabul etmitir. Komite, askeri mahkemelerle ilgili konulardaki incelemesini sona erdirmitir. Haklarn ve mallarn yerlerinden edilmi Kbrsl Rumlara iadesine dair konular hala zmsz kalmtr. nsan haklarnn gelitirilmesi ve uygulanmas konusunda, kurumsal ereve deitirilmemitir. Reform zleme Grubu, nsan Haklar Bakanl ve Parlamento nsan Haklarn nceleme Komisyonu gibi kurumlar nemli almalarda bulunmay srdrm olmakla birlikte, bu kurumlarn kapasitelerinin pekitirilmesi ve glendirilmesine acilen ihtiya duyulmaktadr. nsan Haklar Bakanl, insan haklar eitimi verilmesi, ikayetleri ileme alma ve belirli olaylar inceleme ynndeki faaliyetlerini younlatrmay srdrmtr. abalar zellikle Bakanln ve il insan haklar kurullarnn mevcudiyeti hakknda bilincin artrlmas zerinde odaklanmtr. Ancak, snrl bteye sahip olmas, ilgili bakanlklarla ilikilerinin yetersiz bir ekilde tanmlanmas ve mevzuat nerileri konusunda kendisine danlmamas nedeniyle Bakanln etkisi snrl kalmaktadr. (Ayrca baknz Blm B.1.1 Demokrasi ve hukukun stnl: Parlamento) Eyll 2005te nsan Haklar Bakan istifa etmitir. nsan Haklar Bakanl, dierlerinin yansra, Bakanln ve yerel kurullarn ileyiinin gelitirilmesi ve BM Paris lkelerine13 uyan bamsz, yeterli kaynaklara sahip bir ulusal insan haklar kurumunun oluturulmas amacyla uluslararas muhataplaryla temaslarda bulunmutur. Bugne kadar bu temaslar somut sonular getirmemitir. Ekim 2004ten Mart 2005e kadar, nsan Haklar Kurullar ve Bakanlk 565 kiiden insan haklar ihlallerine dair ikayetler almtr. Bu say her kurul iin birden az ikayetiyi gstermekte olup, bu durum kurullar hakknda snrl bilince sahip olunduuna ve/veya dk gven seviyesine iaret etmektedir. Uygulamada, kurullar yetersiz kaynaklara sahiptirler ve etkinlikleri kurullara bakanlk eden Vali Yardmcsnn yaklamna gre farkllk gstermektedir. Her ne kadar birka durumda nsan Haklar Dernei ve Mazlum Dere mensup kiiler bireysel olarak katlm olsalar da, insan haklar alanndaki bu iki nemli Trk sivil toplum kuruluu nsan Haklar Kurullarna katlmama ynndeki tutumlarn korumulardr.

Trkiyeye kar Kbrs davas (Bavuru No.25781/94) Ulusal kurulularn statsne dair ilkeler (Paris lkeleri), BM nsan Haklar Komisyonunun 3 Mart 1992 tarih ve 1992/54 sayl karar
13

12

23

Ekim 2004te Trkiyede aznlk haklar konusunda bir raporun yaynlanmasndan itibaren, sivil toplum kurulular, uzmanlar ve bakanlk temsilcilerinden oluan Babakanlk bnyesindeki nsan Haklar Danma Kurulu faaliyette bulunmamaktadr. (Baknz Aznlk haklar, kltrel haklar ve aznlklarn korunmas blm) Parlamento nsan Haklarn nceleme Komisyonu, insan haklar ihlalleri konusundaki ikayetleri almay srdrm olup, kamuoyunun ilgisini eken baz davalarda ilgili makamlardan konularn takibini ve gerekli olduunda durumun dzeltilmesini talep etmitir. Komisyon Ekim 2004-Haziran 2005 arasnda 1307 ikayet almtr. Komisyon, Kasm 2004te Kzltepede 12 yandaki bir ocuun ve babasnn yargsz infaz iddias konusunda bir inceleme yapmtr. (Baknz kence ve kt muamele blm) Jandarma nsan Haklar hlallerini nceleme ve Deerlendirme Merkezi 2003 ylnda kurulmasndan sonra, ounluu kt muamele ve haksz gzalt iddialaryla ilgili 162 dorudan ikayet almtr. Bugne kadar 3 olayda disiplin tedbirleri alnmtr. ubat 2004te kurulan ileri Bakanl nceleme Brosu, toplumdan insan haklar ihlallerine dair 1003 ikayet almtr. Bu ikayetler, Bakanlk iinde yerel veya merkezi dzeyde ilgili makamlar nezdinde ikayetleri takip eden mfettiler tarafndan deerlendirilmektedir. Alnan ikayetlerin ou polise kar yaplmtr. Bugne kadar, sadece bir durumda bir ikayet bir devlet memuru aleyhine disiplin ilemine yol amtr. Bu Bro ayrca baz illerdeki polis disiplin kurullarn, tutuklama prosedrlerini ve 26 ilde gzalt merkezlerini denetlemitir. nsan haklar eitimi konusunda Trk makamlar, ileri ve Adalet Bakanlklar, jandarma ve polis tekilatlarndaki ilgili personele ynelik baz programlar dzenlemeyi srdrmektedir. Ayrmcla kar mcadele konusunda, yeni Ceza Kanunu eitli gerekelerle ayrmcl su saymaktadr. Ancak, AB mktesebatnda belirtildii ekilde istihdamda ayrmcln etkili bir ekilde yasaklanmasn gvence altna almay amalayan ilave mevzuatn kabul konusunda hibir gelime kaydedilmemitir. (Ayrca baknz Ekonomik ve sosyal haklar blm ve sosyal politika ve istihdam balkl 19 Fasla) Medeni ve Siyasi Haklar kence ve kt muamelenin nlenmesi konusunda, ikayetler halen sk sk alnmakla beraber, uluslararas ve Trk STleriyle avukat ve adli tp doktorlar gibi yerinde incelemede bulunan uzmanlarn genel deerlendirmesi, vakalarn azalmakta olduu ynndedir. Avrupa Konseyi kence ve Kt Muamelenin nlenmesi Komitesinin (CPT) Bakan Ekim 2004te Bu alanda daha ileri nlemler alm baka bir Avrupa Konseyi yesi lke bulmak zor olur demi, ancak Trkiyenin ikence ve dier kt muamele eitleriyle mcadele ynndeki abalarn kuvvetli ekilde devam ettirmesi gerekmektedir ifadesinde de bulunmutur. zellikle mevcut mevzuatn tam olarak uygulanmasnn salanmas ve su ileyen kamu grevlilerinin cezaya arptrlmamas eilimiyle mcadele konularnda daha fazla aba gerekmektedir.

24

Yeni Ceza Kanunu, yeni Ceza Muhakemeleri Usul Kanunu ve bunlarn yrrle girmelerine ilikin dzenlemeler ikence ve kt muameleyle mcadeleyi glendiren hkmler iermektedir. Haziran 2005te yaynlanan yeni Yakalama, Gzaltna Alma ve fade Alma Ynetmelii zellikle tbbi muayene ve savunma hakk alanlarnda yeni nlemler ngrmektedir. Ayrca, Ceza Kanunu ikence veya kt muamele yapanlara verilen hapis cezalarn artrm, gemite ikence veya kt muameleden yarglanan sanklara kar alan davalarn dmesine neden olan zaman amn 10dan 15 yla kartmtr. Bununla birlikte, BM kenceyle Mcadele Komitesinin (CAT) 2003 ylnda nerdii gibi, bu tr sular iin zaman amnn kaldrlmamas zcdr. Yeni baz mevzuat deiiklikleri endieye yol amtr. Bu zellikle, yerinde incelemelerin kolaylatrlmas erevesinde, ahslarn belirli bir sre iin bulunduklar hapishaneden baka yerlere gtrlmelerine izin veren Ceza Muhakemeleri Usul Kanunu ve Ceza nfaz Kanunu iin geerlidir. Ayrca, Ceza nfaz Kanununun bir hkm, baz durumlarda mahkumlarla avukatlar arasndaki grme srasnda bir gvenlik grevlisinin mevcudiyetine izin vermektedir (Baknz adli sistemle ilgili blm). Baz eski olumlu deiikliklerin Ceza Muhakemeleri Usul Kanunu erevesinde muhafaza edilmemi olmas da endie vericidir; en nemlisi, ikence davalarnn ertelenmesine snrlama getiren bir hkm burada yer almamaktadr ve ikence/kt muamele suundan dolay verilen cezalarn para cezasna veya tecil olunan mahkumiyet kararna evrilemeyecei ynndeki ynetmeliin yeni mevzuat erevesinde muhafaza edilip edilmedii ak deildir. Mart 2005te zmir Barosunun yeni idare kurulu, AB tarafndan finanse edilen ve bu alanda deerli almalarda bulunan kenceyi nleme Grubunu feshetme karar almtr. 1000den fazla avukat, idare kurulunun kararn ele almak zere genel kurulun toplanmasn talep etmilerdir. Kurul bu talebi reddetmi, ancak Temmuz aynda bir idari mahkeme bu talebin reddedilmesinin yasal olmad ynnde karar almtr. Genel olarak durumun iyilemesine ve Barolar ile STlerin ikence ve kt muamele ikayetlerinin azalmakta olduunu teyit etmelerine ramen, uygulama, Trkiye apnda nemli farkllklar gstermektedir. Bu kaynaklara gre, ikence ve kt muamelenin en ciddi trleri artk nadiren kullanlmaktadr ve gzalt merkezlerinde kt muamele ikayetleri gemie oranla azalmtr. Bununla birlikte, gzalt merkezlerinin dnda vuku bulduu iddia edilen kt muamele ikayetleri, zellikle mahkumlarn nakli srasnda veya gsteriler balamnda halen srmektedir. Ayrca, Trkiyedeki akl hastanelerindeki durum acilen incelenmelidir (Baknz zrllerin haklaryla ilgili blm). nsan Haklar Bakanl tarafndan Ekim 2004 ile Mart 2005 tarihleri arasnda alnan ikayetlerin nemli bir blm ikence ve kt muameleyle ilgili olmaya devam etmektedir. Su ileyen kamu grevlilerinin cezaya arptrlmamas eilimi ile mcadele konusunda, gvenlik glerine kar birka dava almtr. Durumalar devam etmektedir. Haziran 2005te Yargtay, daha alt bir mahkemenin bir cinayet davasyla ilgili kararn, kant elde etmek iin ikence kullanld gerekesini de ne srerek bozmutur.

25

Bununla birlikte, bu alanda birok glk mevcudiyetini srdrmektedir. Resmi istatistiklere gre, 2005 ylnn ilk eyreinde kolluk kuvvetleri aleyhinde 1239 dava bavurusunda bulunulmu, ancak bunlardan sadece 447si hakknda soruturma balatlmtr. Ayrca, davalar esnasnda savclarn, ikence yapmakla sulananlara kar zamanl ve etkin soruturma yapmadklar endieleri mevcuttur. Genelde bu tr soruturmalar tbbi raporun incelenmesiyle snrl kalmaktadr. Oysa, CPTnin Eyll 2003 ziyaretine ilikin raporda belirtildii zere, bu tr soruturmalarda tbbi raporlarn tesine gidilmesi gerekmektedir. Mahkumiyet kararlar nadiren alnmakta ve mahkemeler bu tr sular ileyenlere uygun cezalar veremedikleri veya ceza vermekte isteksiz olduklar izlenimini vermektedirler. 2004 ylnda sonulandrlan 1831 davadan 99unda hapis cezas, 85inde de para cezas verilmi, 1631 dava da beraatle sonulanmtr. Sanklarn durumalarda hazr bulunmasn salamaya ynelik abalara ve Ceza Kanunundaki son deiikliklere ramen, ikence ve kt muamele ile sulanan kiilerin davalar zaman amna uramaya devam etmektedir. te yandan, mahkemeler Adli Tp Kurumu dndaki kaynaklardan kant kabul etmek hususunda isteksizdirler. Bu tr sulardan dolay haklarnda dava alan polis memurlar ou zaman durumann sonucu beklenirken grevden uzaklatrlmamaktadrlar. Gzaltna alnan herkesin adalete eriim (dier bir ifadeyle avukat) hakk bulunmaktadr ve ocuklar iin sorgulama srasnda bir avukatn mevcudiyeti bir zorunluluktur. te yandan, yeni Yakalama, Gzaltna Alma ve fade Alma Ynetmelii, ilendii ileri srlen suun 5 yldan fazla hapis cezas getirmesi durumunda, bir savunma avukatnn grevlendirilmesini zorunlu hale getirmektedir. Resmi istatistiklere gre, kaaklk ve terrizmle ilgili sulardan dolay gzaltna alnan ahslardan avukat talebinde bulunanlarn oran 2004te % 52 iken, 2005in ilk 5 aynda % 64e kmtr. Bununla birlikte, bu haktan yararlanan kiilerin saysnda blgelere gre byk farkllklar bulunmaktadr: Barolarn tahminleri % 70ten (Diyarbakr) % 5e (Ar) kadar deiim gstermektedir. Ayrca, bu yndeki nlemlere ramen, polislerin gzaltna alnan kiileri her zaman haklar hakknda bilgilendirdikleri ak deildir. Birinci dilleri Trke olmayanlar iin sorun daha ciddi olmaktadr. Tbbi muayeneler konusunda, stanbul Protokolne uygun olarak doktorlar ve adli personel iin eitim devam etmektedir ve yeni eitim programlar da planlanmaktadr. Muayeneler halen rutin olarak yaplmaktadr, ancak bunlarn kalitesi lke apnda garanti edilememektedir ve stanbul Protokolnn tam olarak uygulanmas enderdir. Adli tp asndan kapasite snrldr ve Adli Tp Kurumuna bal doktorlarn ou stanbul ve dier byk ehirlerde younlamlardr. Muayeneler artan bir ekilde mahkeme binalarnn dnda yaplmaktaysa da, bunlarn hastane ve kliniklere nakil srecinin hzlandrlmas gerekmektedir. Muayenelerin hala adli klinik, niversite hastaneleri ve yerel klinikler gibi eitli yerlerde yaplyor olmas standartlarn tektipliinin salanmasn engellemektedir. Ayrca, Adli Tp Kurumunun Adalet Bakanl zerinden bilgi veriyor olmas nedeniyle tamamen bamsz olmamas endie yaratmaktadr. Baz yerel nsan Haklar Kurullar eitli illerdeki gzalt mahallerini nceden bilgi vermeden ziyaret etmeye balamlardr. Bu olumlu bir gelime olmakla beraber, STler bu tr bir izlemenin ve genel olarak nsan Haklar Kurullarnn bamszl

26

konusunda phe beyan etmilerdir (Baknz insan haklarnn uygulamasyla ilgili blm). Bununla birlikte, CPT ve BMnin de nerdii ekilde, bu izlemenin tam bamsz bir izlemenin ilk admn tekil edecei mit edilmelidir. Trkiye BM kenceyle Mcadele Szlemesine ek htiyari Protokol (OPCAT) Eyll 2005te imzalamtr. Szkonusu protokol bamsz uluslararas ve ulusal uzman kurumlarn birbirlerini tamamlayc bir ekilde gzalt merkezlerini dzenli olarak ziyaret etmelerini ngrmektedir. Yargsz infaz iddialar zellikle Gneydouda ktleen gvenlik durumu erevesinde artmtr (Baknz Dou ve Gneydouyla ilgili blm). Kasm 2004te bir baba ile 12 yandaki olu Mardinin Kzltepe ilesinde yaplan bir operasyonda zel g tarafndan ldrlmlerdir. TBMM nsan Haklarn nceleme Komisyonu Kzltepeye bir heyet gndermi ve gvenlik glerinin ar g kullanm olduklar sonucuna varmtr. Bu olay takiben Emniyet Mdr Yardmcs ve zel g mensubu grevlerinden uzaklatrlmlardr. Ancak durumalarnn balamasndan bu yana szkonusu ahslar eitli illerde grevlerine dnmlerdir. Blgesel barolar ve insan haklar STleri srmekte olan durumann saydaml ve hakkaniyete uygunluu konusunu sorgulamlardr. te yandan, nsan Haklar Dernei yelerinin, bu olay hakknda hazrlam olduklar bir raporla ilgili olarak mahkemeleri halen devam etmektedir. CPTnin, Mart 2004te Trkiyeye gerekletirmi olduu ziyarete ilikin raporu iin henz yayn izni verilmemitir. Cezaevi sistemi konusundaki nemli gelime, Aralk 2004te yeni Ceza nfaz Kanununun kabul edilmesi olmutur. Baz eksikliklerine ramen, szkonusu Kanun ve zellikle tutukevlerinin kurulmas konusundaki Kanun olmak zere ikincil mevzuat, Trk hukukuna toplum hizmeti ve meruten tahliye gibi modern unsurlar getirmektedir. Mahkum ve tutuklular ziyarete ilikin kurallar hakknda bir ynetmelik Haziran 2005te yaynlanmtr (Baknz Adalet sistemiyle ilgili blm). Cezaevlerinde eitli rehabilitasyon, kltrel, sosyal ve eitim faaliyetleri srdrlmektedir. Resmi kaynaklara gre Mays 2005te cezaevleri ve tevkifhanelerde 58.670 kii bulunuyordu. Bunlarn 31.812si hkml, 26.858i ise tutuklulard. Mays 2005 itibariyle 14.431 mahkum yeni Ceza Kanununun getirdii yasa deiiklikleri nedeniyle salverilmitir. Trkiyedeki cezaevlerinin durumunda son yllarda nemli ilerleme kaydedilmi olmasna ramen, en iyi uygulamann lkedeki tm cezaevlerine yaylmasnn devamna ihtiya vardr. Zira, baz cezaevleri fazla kalabalk ve bu cezaevlerinde kaynak yetersizlii mevcuttur. TBMM nsan Haklarn nceleme Komisyonu Mart 2005te Tekirdadaki F-tipi cezaevi hakknda bir rapor yaynlam ve szkonusu cezaevinin organizasyonu ve ynetiminde baz sorunlarn mevcut olduu neticesine varmtr. Mahkumlarn yaam artlar, salk, besin, eitim ve rehabilitasyonlarna ilikin almalar yrten 131 zleme Kurulu denetimlerine devam etmektedir. Haziran 2005e kadar, szkonusu kurullar 1247 neri sunmu ve bu nerilerin 532si uyarnca hareket edilmitir. Kurullar, Ekim 2004-Mays 2005 tarihleri arasnda 419 cezaevini

27

ziyaret etmilerdir. Kurullarn oluumunda halen sivil toplumdan nemli temsilciler yer almamakta ve raporlar gizli tutulmaktadr. 2004un son eyreinde, 141 infaz hakimi, mahkumlar ve tutuklular ilgilendiren eylemlere ilikin 830 ikayet almlardr. Bu bavurularn 83 kabul edilmi ve bu erevede harekete geilmi, 4 ksmen kabul edilmi ve bu balamda harekete geilmi, 679u reddedilmi, 64 ise infaz hakimlerinin yarg yetkisine girmedii eklinde farkl kararlarla sonulanmtr. nfaz hakimlerinin eitimine devam edilmektedir. fade zgrlne ilikin olarak ise, iddet iermeyen grlerin ifadesi nedeniyle cezalandrlan kiilerin durumlar zerinde durulmakta olan konular arasnda bulunmay srdrmektedir. Trk yetkililer, eski Ceza Kanununun ilgili maddeleri uyarnca hapis cezas eken kiilerden nemli bir miktarnn serbest brakldn rapor etmilerdir. Hem yetkililer, hem sivil toplum rgtleri, ifade zgrlne ilikin kovuturma ve zellikle de mahkumiyet saylarnn azalmaya devam ettiini rapor etmektedirler. Ancak, yeni Ceza Kanununun ilgili maddeleri uyarnca da olmak zere, iddet iermeyen grler ifade eden kiilerin kovuturulduu ve mahkum edildii yeni olaylar mevcuttur. Mays 2005te Ceza Kanununa ilikin birok deiiklik kabul edilmitir. Bylece, ifade zgrlne dair belirli maddeler iyiletirilmitir. Medya araclyla ilenen birok su iin ngrlen arlatrlm hkmler, tm olmamakla birlikte, birok maddeden kartlmtr. Ayrca, Ceza Kanununda yaplan tadilata gre, bilgi salamaya ve/veya eletiriye ynelik ifade eylemleri cezalandrlmamaldr. 125. maddenin karalamaya ilikin kapsam biraz kstlanmtr. 305. maddeye (temel ulusal karlara kar fiiller) ilikin gereke silinmitir. Ancak, gemite ifade zgrlnn kstlanmas amacyla kullanlan baz maddeler yeni Ceza Kanununda aynen muhafaza edilmi ve Mays 2005te yaplan tadilat erevesinde ele alnmamtr. Bunlar ve dier maddeler, takdir snrlar geni olma zellikleri nedeniyle, ifade zgrlne ynelik olarak hala potansiyel tehdit oluturmaktadr. Bu durum zellikle, devletin hkmranlna dair semboller, devlet organlarnn unvan ve milli gvenlie kar ilenen sulara atfta bulunan ve mulak ifadelerle yazlm maddeler iin geerlidir. Uygulamada, yeni Ceza Kanununu 301. maddesi (devlet ve kurumlarna hakarete ilikin eski 159. madde) yargda bazlar tarafndan kovuturma ve baz durumlarda da kiileri mahkum etmek iin kullanlmtr. Bu, szkonusu maddenin eletiriye izin verecek ekilde tadil edilmesine ramen gereklemitir. Austos 2005te, stanbulda bir savc, yazar Orhan Pamukun bir sve gazetesinde Trkiyede Ermenilerin ve Krtlerin ldrlmelerine dair ifadeleri ile ilgili olarak 301. madde uyarnca adgeen aleyhine dava amtr. Szkonusu madde evvelce baka bir savc tarafndan farkl bir ekilde yorumlanm ve adgeen hakknda soruturmadan vazgeilmi olunmasna ramen, kovuturma yine de balatlmtr. Nisan 2005te Stler Kaymakam (Isparta ili) Pamukun tm kitaplarnn imha edilmesi talimatn vermi, ancak talimat yerine getirilmemi ve szkonusu memura disiplin cezas verilmitir. Ekim 2005te Ermenice ve Trke yaynlanan haftalk Agos gazetesinin editr Hrant Dink, Ermeni diasporas hakknda yazd bir makale ile ilgili olarak 301. madde uyarnca mahkum edilmi ve 6 ay hapis cezasna arptrlm

28

ve bu ceza tecil edilmitir. 2002 ylnda bir konferansta yapt konumaya ilikin olarak yeni bir dava ile kar karya bulunan Dink, mahkeme kararn temyiz etmek niyetindedir. . Eyll 2005te, Emin Karaca, Trk ordusunun gemi faaliyetlerini eletiren bir makalesi nedeniyle 301. madde uyarnca mahkum edilmitir. Adgeenin 5 aylk hapis cezas para cezasna evrilmitir. Tannm bir yazar ve yaymc olan Ragp Zarakolu aleyhine, Krt ve Ermeni konularna dair yaynlar nedeniyle, hala sonulanmam davalar vardr. Ermeni konusuna dair yaynlarna ilikin iki dava 301. madde temelinde almtr. Davalarn ifade zgrln ihlal edip etmediinin tespit edilmesinde yarg, ifadenin iddet, silahl isyan veya dmanlk tevik edip etmediini, kiinin veya grubun kamuoyunu etkileme kapasitesini ve ifadenin hedefi durumdakilerin karlk vermek iin ne tr bir imkannn olduunu gznnde bulundurmas gerekir. Yargnn bu ekilde davrandn gsterir rnekler vardr: rnein Ekim 2004te Yargtay ke yazar Selahattin Aydarn hapis cezasn bozmu; laiklii savunan kiilerin ateist olarak tasvir edilmesinin su olmadn belirtmitir. Ancak, yukarda bahsekonu 301. madde davalar, baz yarg ve savclarn Avrupa nsan Haklar Konvansiyonunun 10. maddesi ve AHMin ilgili itihatlar uyarnca karar alma kapasitelerine dair ciddi endieler yaratmaktadr. Ceza Kanununun kstlayc bir anlayla yorumlanmasna devam edilirse, Trkiyede ifade zgrln korumak iin kanunun tadil edilmesine ihtiya olabilir. Bu balamda, 301. madde davalar yakndan izlenecektir. Ak ve serbest tartma hususunda genel olarak biraz ilerleme kaydedilmitir. Eyll 2005in sonlarnda, Bilgi niversitesinde mparatorluun k Srasnda Osmanl Ermenileri: Bilimsel Sorumluluk ve Demokrasi Konular balkl bir konferans gereklemitir. Mays 2005 aynda Boazii niversitesinde gereklemesi ngrlen szkonusu konferans, Adalet Bakannn TBMMde konferans eletirir bir konuma yapmasnn ardndan, organizatrler tarafndan ertelenmiti. Ayrca, ertelenen konferansn yaplmas ngrlen mekan, stanbul idari mahkemesinin Boazii niversitesinde yaplmasn engellemek amal karar nedeniyle ileri bir safhada deitirilmiti. Bu engellemelere ramen farkl grlerin katlm ve Babakan ile Hkmetin ak desteiyle bu konferansn gereklemi olmas nemli bir admdr. Trkiye Yaynclar Birliine gre, Krt ve Ermeni konular gibi hassas konulara ilikin kitaplar, gemie nazaran, daha kolay yaynlanmaktadr ve yazar ile yaymclar aleyhine alan davalarn beraatle sonulanmas daha yaygndr. Ancak, bu konulara younlaan kitaplar baz durumlarda hala yasaklanmakta ve kiiler bazen mahkum edilmektedir. Karikatrist ve hiciv yazarlar aleyhine, Babakan tarafndan da dahil olmak zere, yasal ilem balatlmas endie vericidir. Haziran 2005te byle bir davada, bir gazeteci 3 ay hapis cezasna mahkum edilmitir. Basn zgrl alannda, yeni Basn Kanunu ve yeni Ceza Kanununun kabul edilmesi neticesinde gerekleen beraatler ve serbest braklmalar rneinde olduu gibi, baz olumlu ilerlemelere kaydedilmitir. Ancak, yukarda da bahsedildii zere, gazetecilerin iddet iermeyen grlerin ifadesi nedeniyle kovuturulmasna devam

29

edilmekte ve bazen gazeteciler mahkum edilmektedir. Trk Basn Konseyine gre, halihazrda ii nedeniyle hapiste olan gazeteci bulunmamaktadr. Ceza Kanununun yukarda bahsekonu sorunlu maddelerine ilaveten, szkonusu Kanunda gazeteciler iin belirli endieler yaratan dier baz maddeler de muhafaza edilmitir. Bahsekonu maddeler, zellikle, basn, bilgi ve ifade zgrlne zarar vermeye ynelik z-sansr havas yaratabilir. Bu maddelerin bazlar, Basn Kanunu ile eliir grnmektedir. Zira, Basn Kanunu basn yoluyla ilenmi sulara hapis cezas verilmesinden saknmay amalamaktadr. 285. madde soruturmann gizliliinin ihlali durumunda drt buuk yl hapis cezas ngrrken, 277. madde adalet sistemini etkilemek abasndan mahkum edilen kiilerin iki ile drt yl aras hapis cezasna arptrlmas hkmn amirdir. Her iki maddede de durumalar izleyen gazetecilere aleyhine kullanabilir. 216. madde uyarnca, soruturmaya tabii bir kiiyi ifa etmeye ynelik basn yoluyla karalama bir ile drt yl hapis cezasyla cezalandrlabilir. Basn Konseyi, Yeni Ceza Kanununda basn zgrl kstlamalarna ilikin endielere kar, Haziran 2005te yeni bir Hukuki Yardm ve Destek Hizmeti kurmutur. Bu Hizmet, sylendiine gre, yeni Kanunun ilgili maddeleri uyarnca hakknda dava alan gazetecilere cretsiz avukat salayacaktr. Bu Hizmet ayrca, gazetecilerin dahil olduu davalar izlemek zere gzlemci atayacaktr. Uluslararas PENe gre, tahminen 60 yazar, yaync ve gazeteci Trkiyede mahkeme srecindedir. Gazeteciler hala sendika oluturmakta zorluklarla karlamaktadrlar. Radyo-Televizyon yayncl alannda getiimiz ylda snrl ilerleme kaydedilmitir. Trke dndaki diller ve lehelerde yaynda, hala kesin zaman snrlamalar mevcut olmakla birlikte, programlar, ulusal devlet televizyonu TRT tarafndan yaynlanmaya devam etmektedir. Yerel yaynclar tarafndan Trke dndaki diller ve lehelerde yayn yapabilmek iin 11 adet bavuru yaplmtr, ancak bu bavurularn hibiri szkonusu bavurular ileme koyabilmek iin gerekli belgeleri almadn iddia eden Radyo-Televizyon st Kurulu (RTK) tarafndan cevaplanmamtr. Bu bavurularn bazlar Temmuz 2004ten beri beklemektedir. RTK, Radyo-Televizyon Yaynclk Yasasna (RTK Yasas) ska bavurarak para cezas, programlarn veya yaynclk lisanslarnn askya alnmas veya iptal edilmesi dahil olmak zere ar cezalar vermektedir. Mays 2005te, RTK zel TV kanallarnda birok programn geici olarak durdurulmas talimat vermi, dier bazlar ise yaptrm veya uyar ile kar karya kalmlardr. Yerel yaynclarn RTK adna polis tarafndan izlenmesine devam edilmitir. Baz davalarda mahkemeler RTK kararlarn iptal etmitir. rnein Mart 2005te, RTK Krte dilinde mzik yayn yapm olan Dnya Radyonun 30 gn sreyle kapatlmasna karar vermi, ancak Nisan 2005te Dantay RTKn anlan radyo istasyonuna ynelik bu kararn, Krte mzik yaynlamann yaptrma sebebiyet vermedii gerekesiyle iptal etmitir. RTK yelerinin TBMMde temsil edilen siyasi partiler tarafndan seilebilmesini teminen kanun deiiklii yaplabilmesi iin, Anayasann 133. madesinde yaplan

30

deiiklik Haziran 2005te TBMM tarafndan kabul edilmitir. Yeni RTK yeleri Temmuz aynda seilmitir. (Kltr ve grsel-iitsel politika faslna baknz.) Dernek kurma zgrlyle ilgili olarak, yeni Dernekler Kanunu Kasm 2004te yrrle girmitir. Geen ylki lerleme Raporunda da belirtildii zere bu kanun, devletin derneklerin faaliyetlerine mdahale ihtimalini azaltmas asndan nem tad gibi, derneklere birok fiili yarar salamaya balam, bylece Trkiyede sivil toplumun daha da gelimesine yardmc olmutur. Buna karn Dernekler Kanununun hkmlerinin uygulanmasn ayrntlandran Mart 2005 Ynetmelii, adlarnn ve/veya amalarnn Anayasaya aykr olduu deerlendirilen derneklerin tesciline snrlamalar getirmektedir. Bu uygulama devletin blnmez btnl ilkesine atfta bulunan ve laiklik ilkesini yorumlayan Anayasa maddeleriyle balantl dikkate deer bir kayg unsurudur ve fiiliyatta Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 11. maddesine (toplant ve rgtlenme zgrl) aykrlk tad ve amalar arasnda belirli bir kltrel kimlii veya dini tantmay amalayan derneklerin hala tescil edilememesi anlamna gelmektedir. Gerekte, resmen tescil edilmeye alan bu tr derneklerin zorluklarla karlatna ynelik raporlar bulunmaktadr. Szkonusu Ynetmelik, zellikle yurtdndan mali kaynak salanmasyla ilgili baz bildirim usullerini de iermektedir. Bu artlar fiiliyatta baz dernekler iin yurtdndan kaynak alnmasnda belirgin gecikmelere neden olan zorluklar yaratmtr. Szkonusu usullerin ileyiinin AHSnin 11. maddesiyle uyuup uyumadnn deerlendirilebilmesi iin yaknen takip edilmesine devam edilmesi zorunludur. Dernekler Kanunu uyarnca, yurtdndan mali kaynak alan vakflar da ayn usullere tabidir ve yurtdndan kaynak salamak iin izin almak durumunda deildir. Bununla birlikte, ileri Bakanlnn Ocak 2005 Genelgesi uyarnca, vakflarn tzklerinin bu kaynaklar alabilmelerine izin veren bir madde iermesi gerekmektedir. Dernekler Daire Bakanl Trkiye genelinde 81 ilde derneklerle ilgili sorumluluklar Emniyet Genel Mdrlnden devralmtr. l Dernekler Mdrlkleri Valilikler bnyesinde oluturmu olmasna karn buralarda grev yapan personel genellikle daha nce Emniyet Genel Mdrlnde alanlardr. Yeni Ynetmelikte derneklerin tesciline ilikin kalan snrlamalara ramen, rk, etnik kken, din, mezhep, blge ve baka herhangi aznlk grubu temelinde kurulan baz dernekler tescil edilebilmitir. rnein Aralk 2004te Ankara Krt Demokrasi, Kltr ve Dayanma Dernei tznde yapt bir deiiklikle uzun bir zaman sonunda tescil edilmitir. Avrupa Komisyonu temsilcileriyle Mays 2004te nceden izin almakszn bir toplant yapt gerekesiyle sulanan Krt Yazarlar Dernei, Ekim 2004te Diyarbakrdaki mahkemede beraat etmilerdir. Bununla birlikte yeni yasa istikrarl ve tutarl bir ekilde uygulanmamaktadr. rnein baz blgelerde STKlar dzenleyecekleri kltrel faaliyetler, paneller ve toplantlar iin, artk yasal bir ykmllk olmad halde l Dernekler Mdrlklerine bildirimde bulunmalarnn talep edildiine ilikin ikayetlerde bulunmaktadr.

31

Eyll 2005te KAOS Gay ve Lezbiyen Kltrel Aratrmalar ve Dayanma Derneinin tescili Ankara Vali Yardmcs tarafndan geici sreyle engellenmitir. Vali Yardmcs anlan dernee ve savcla gnderdii yazda Medeni Kanunun yasalara ve ahlaka aykr derneklerin kurulmasn yasakladn kaydetmitir. Ancak savclk, homosekselliin ahlakszlkla eit saylamayaca sonucuna vararak szkonusu davada takipsizlik karar almtr. nsan haklar savunucular, birok ak sorgulama ve kovuturmada grld gibi fiiliyatta belirgin adli tacizlerle karlamlardr. rnein Austos 2004ten bu yana, nsan Haklar Derneine hakknda 50 dava ve 3 soruturma almtr. Ekim 2004te Trkiyeye yapt ziyarete ilikin Ocak 2005te yaynlanan raporunda BM nsan Haklar Savunucular zel Temsilcisi insan haklar savunucularna ve derneklerine ynelik ok sayda kovuturma dosyasndan ciddi kayg duyduunu ifade etmitir. Trk Ceza Yasasnn baz maddeleri erevesinde haklarndaki soruturmalar devam eden insan haklar hukukularn, baz sulardan yarglanan sanklar temsil etmelerini engelleyen Ceza Muhakemeleri Usul Kanununun yeni maddesi bu balamda nemli bir kayg nedenidir. (Baknz Yarg sistemi blm) Birok nsan Haklar Dernei yesi Nisan 2005te lm tehditleri alm olup, bu tehditler ilgili makamlar tarafndan aratrlmaktadr. Dernekler ve vakflar, tzklerine uymayan almalarda bulunmalar durumunda veya tzklerinde Anayasaya aykrlk mtalaa edildii takdirde zorlukla karlamaya devam etmektedir. Temmuz 2005te Diyarbakrda yerleik Krt Demokrasi, Kltr ve Dayanma Derneine, tznde yer alan Krte eitim ve yayna ilikin bir madde nedeniyle alan dava henz sonulanmadan kapatlmtr. Bunun yansra, baz vakflarn Avrupa Komisyonunun yardmlarndan yararlanmas, proje nerilerinin tzklerinde yer alan parametrelerin dna kt gryle engellenmitir. Yargtay Mays 2005te retmenler birlii Eitim Senin, tzndeki anadilde eitime ar yapan bir maddenin Anayasaya aykr olduu gerekesiyle kapatlmasna karar vermitir. Szgeen birlie ynelik yasal sre, Genel Kurmay Bakanlnn basksyla alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl tarafndan Haziran 2003te balatlmtr. Eyll 2004 ve ubat 2005te Ankara Mahkemesi, Anayasann AHS balamnda yorumlanmas gerektii ve birliin kapatlmas kararnn anlan Szlemenin 10. (ifade zgrl) ve 11. (rgtlenme zgrl) uymad gryle Eitim Senin lehine karar vermitir. Yargtay Mays 2005te ald kararla, rgtlenme zgrlnn ulusal gvenliin, lkenin blnmez btnlnn ve kamu dzeninin korunmasyla snrl olduunu ve Trk vatandalarna Trkeden baka bir dilde eitim salanamayacan kaydederek bu karar bozmutur. Birlik, ana dilde eitime ilikin maddeyi, kapatlmasnn nlenmesine ynelik AHMne yapt ara karar bavurusu henz sonulanmadan geri ekmitir. (Yarg sistemi ve ticaret odalar ksmlarna baknz.) Barl amal toplant hakkyla ilgili olarak, halk gsterileri gemie oranla daha az snrlamaya maruz kalrken, baz olaylar kayglara neden olmutur. eitli blgelerde yaplan gsterilerde ve STKlarn kamuya ak alanlardaki basn aklamalar balamnda gvenlik glerinin sert tutum sergiledikleri iddia edilmitir.

32

stanbulda 6 Mart 2005 tarihinde Uluslararas Dnya Kadnlar Gnn vesilesiyle dzenlenen gsteriye polis, gzya (biber) gaz ve cop kullanarak ve baz katlmclar yaralayarak ar gle mdahale etmitir. Hkmet ivedilikle polisin byle davranlarnn kabul edilemez olduuna dair bir mesaj vermitir. Bu olay takiben, 6 polis memuruna ileri Bakanl tarafndan rtbe indirme ve para cezas, ayrca 3 st dzey brokrata uyar cezas verilmitir. stanbul Cumhuriyet Savclnca bu olay hakknda balatlan yasal soruturma halen devam etmektedir. Bu olay takiben Nisan 2005te, ileri Bakanl, gvenlik gleri mensuplar tarafndan orantsz g kullanmnn nlenmesini ve ar g kullanld zaman uygun ceza verilmesinin salanmasn amalayan Austos 2004 Genelgesinin uygulanmasnn nemini valilere hatrlatan bir genelge yaynlamtr. Yeni Genelge, tutarl bir uygulamann salanmas amacyla daha titiz davranlmas iin ileri Bakanl bnyesinde denetim organna olan gereksinimi vurgulamaktadr. Fiiliyatta, bu tr genelgelerin uygulanmas ilden ile byk farkllklar gstermektedir. Bar toplanmaya ilikin reformlarn uygulanmas konusunda da bilin arttrmak amacyla, ilgili makamlar tarafndan tm Trk illerinin valileriyle Mart aynda Ankarada bir toplant dzenlenmitir. Gsteri, yry ve basn toplantlarna ilikin Haziran 2004 Genelgesinin ak ihlali olarak, STler, polisin, kamuya ak alanda ve zaman zaman da salonlarda dzenledikleri toplantlarn video kaydna aldn belirtmeye devam etmektedirler. Siyasi partilere ilikin olarak ise, ubat 2005te Yargtay, Mart 2003te Cumhuriyet Basavc tarafndan yedi siyasi partinin kapatlmasna ilikin olarak alan davay reddetmitir. Ancak, Trkiye Komnist Partisi, (TKP), Haklar ve zgrlkler Partisi (HAK-PAR) ve Demokratik Halk Partisi (DEHAP) aleyhinde alan kapatlma davalar halen devam etmektedir. Siyasi Partiler Kanununun, siyasi partilerin Avrupa nsan Haklar Szlemesiyle (AHM) oluturulan standartlar ve Avrupa nsan Haklar Mahkemesi itihad dorultusunda faaliyet gstermelerine izin verilmesini salamak iin deitirilmesi gerekmektedir. Siyasi partilerin Trke dndaki dilleri kullanmalar halen kstlanmaktadr. (Kltrel Haklar blmne baknz.) Dini zgrlklere ilikin olarak, Ekim 2004ten bu yana, gerek mevzuat gerek uygulama bakmndan sadece ok snrl gelime kaydedilmitir. Dernekleri dzenleyen mevzuattaki iyiletirmelere ramen, mevcut yasal ereve, dini topluluklarn, dinlerini tantmak ve korumak amacyla hukuki bir kiilikle dernek kurma hakkn hala tanmamaktadr. Uygulamada, gayri-mslim topluluklar nemli sorunlarla karlamaya devam etmektedirler: Bu topluluklar tzel kiilikten yoksundurlar, snrl mlkiyet hakkna sahiptirler, vakflarnn ynetiminde mdahaleyle karlamakta ve bunlarn kendi din adamlarn eitmelerine izin verilmemektedir. Snni olmayan Alevi toplum, ibadet yerlerinin tannmas ve ilgili devlet kurumlarnda temsillerinin yan sra, zorunlu din eitimine ilikin glkler yaamaya devam etmektedir. Halen Trk Parlamentosunda bulunan Vakflar Kanununa ilikin almalar devam etmektedir. Byle bir yasa gayri-mslim topluluklara vakflaryla ilikin olarak baz iyiletirmeler salama potansiyeline sahip olsa da, mevcut haliyle Avrupa standartlarnn gerisinde kalmaktadr. Dini oulculuk daha genel olarak, sadece, tm dini topluluklarn faaliyet gsterebilmesi iin koullar salayan ak ve kapsaml bir yasal ereve yoluyla garanti edilebilir.

33

Dantay dini zgrlklere ilikin olarak baz olumlu kararlar almtr. En nemlisi, Haziran 2005te Dantay, Vakflar Genel Mdrlnn (VGM) bir vakfn ynetimini ele alma ve dolaysyla mlkne el koyma yetkisini nemli lde daraltan bir karar almtr. Bu hkm, VGMnin 1997 ylnda ald, Bykada Rum Kz ve Erkek kszler Yurdu Vakfnn ynetimini hayr hizmetlerini artk yerine getiremedii gerekesiyle, stlenmesi kararn geersiz klmtr. 2005 Eyllnde, Vakflar Genel Mdrl bu karara ilikin olarak temyiz yoluna bavurmutur. Bugne kadar vakf, Hazine tasarrufuna geirilen (ynetim Vakflar Genel Mdrlnce stenilmektedir) vakf statsnde kalmtr. Ayn ay, Dantay, Hristiyanlkla ilgili olarak program yayn yapan bir radyo istasyonu lehinde karar vermi, camiler ve Hristiyan kiliseleri iin cretsiz su temini konusunda eit muamele olana salamtr. Camiler dndaki ibadet yerlerinin almas ve faaliyet gstermesini salamaya ynelik abalar da gsterilmitir. Ekim 2004te, nceki ylki bombalamann ardndan kapanan, stanbulun en nemli sinagogu Babakann da katld resmi bir trenle yeniden almtr. Haziran 2005te Diyarbakrdaki Protestan Kilisesi artk bir ibadet yeri olarak tescil ettirilebilmi ve Mart 2005te bir Protestan kilisesi Ankarada bir dernek olarak kurulmutur. Mays 2005te Baha topluluunun bahelerini yenileme talebi onaylanm ve Aralk 2004te, bir cami bir kilise ve bir sinagogdan oluan bir kompleks -Dinler Bahesi- Belekte almtr. Dini vakflar, mahkeme karar olmadan, onlar kapatabilen, varlklarna el koyabilen, mali destekilerini azledebilen ve varlklarnn ve hesaplarnn ynetimine mdahale edebilen Vakflar Genel Mdrlnn mdahalesine maruz kalmaya devam etmektedir. Haziran 2004te kabul edilen Gayri-mslim Dini Vakflar Kurullar Yntem ve lkelerine likin Tznn, Ermeni toplumunun yeni kurallara uygun bir ekilde seim yapma taleplerinde uygulanmad sylenmektedir. Mlkiyet haklarna gelince, Ocak 2003 Tzne uygun olarak yaplan 2285 mlkiyet kayd bavurusundan 341i kabul edilmitir. Bavurular sadece Tzkte listelenen 161 aznlk vakf tarafndan yaplabilmitir. Dini topluluklarn yasal statleri olmay nedeniyle, mevcut mlkiyetlerine el konulmas riski halen devam etmektedir ve hukuki yollarla mlkiyeti geri alma gayretleri birok sorunla karlamaktadr. Katolik ve Protestan topluluklar dahil baz gayri-mslim dini topluluklar hala kendi vakflarn kurma hakkna sahip deildirler ve dolaysyla mlkiyet kaydettirme, elde etme ve elden karma hakkndan mahrumdurlar. Son gelimeler, Vakflar Genel Mdrl ve Hazine de dahil olmak zere Devlet makamlarnca artan bir bask olduunu akla getirmektedir. Gayri-mslim dini vakflardan el konulan mlkiyetin nc taraflara satlmasna ynelik ihaleler dzenlenmitir. rnein, gemite Hazine tasarrufuna geirilen veya Hazineye transfer edilen stanbuldaki Rum Ortodoks Vakflarna ait mlklere ilikin olarak Temmuz 2005te birka ihale balatlmtr. Satla sonulanmam olsa da bu ihaleler, Parlamentonun, bu tr mlklerin ilgili topluluklara iadesini ngren, ancak, mevcut haliyle, nc taraflara satlan mlkler iin tazminat ngrmeyen Vakflar Yasas Taslan ele almasyla ayn dneme rastlamas nedeniyle zel dikkat ekmektedir.

34

Fransz Rahipler Enstits davasnda14 2000 ylnda salanan dostane zm henz uygulanmamtr. Enstit adna, kendi adyla kullanm hakkn tescil edebilecek bir dernek kurulmas hala mmkn olmamtr. Din adam eitimi konusundaki sregelen yasak, gayri-mslim dini topluluklarn, mevcut kuan tesinde, topluluklarn srdrebilmelerinde glklerle karlaacaklar anlamna gelmektedir. Ekim 2005te Eitim Bakannn 1971 ylndan bu yana kapal olan Heybeliada Rum Ortodoks Ruhban Okulunun sregelen kapallk durumuna kar olduunu belirtmesine ramen, Okulun yeniden aln hzlandrc hibir adm atlmamtr. Vatandalk koulu, Sryaniler ve Keldaniler gibi Trk olmayan din adamlarnn baz kiliseler iin alabilmelerini kstlamaktadr. Ekmenik Patriin dinsel unvannn kamusal kullanm hala yasaktr ve baz dini aznlk kiliselerinin bakanlarnn seimi kat koullara tabidir. Trk olmayan Hristiyan din adamlar, vize alma ve yenileme ve oturuma ve alma izinleri konularnda glkler yaamaya devam etmektedirler. Din kitaplar, Hristiyan aznlklarn endielerine yant vermek amacyla yeniden kaleme alnmtr. Ancak, aznlklar tarafndan idare edilen mevcut okullarda, dinadamlarnn ve ilahiyat okullarndan mezunlarn din dersi vermeleri hala mmkn deildir. Baz gayri-mslim dini topluluklar geen yldan bu yana zellikle ar gruplar tarafndan iddet ve tehdit edici tacizlere maruz kalmaktadrlar. rnein Ekim 2004te stanbuldaki Patrikhane bombal saldrya uram ve ans eseri bu saldr lm ve yaralanmayla sonulanmamtr. Ocak 2005ten bu yana Protestan kiliselerine kar ok sayda saldr gereklemitir. Diyanet leri Bakanl Mart 2005te misyoner faaliyetlerine kar olan bir hutbeyi onaylamtr. Snni olmayan Mslman topluluklarn durumuna bakldnda, hibir deime olmad grlmektedir. zellikle Alevilerin15 bir dini topluluk olarak resmen tannmamas durumu devam etmekte ve Aleviler, Diyanette resmen temsil edilmemektedirler. Aleviler hala ibadet yeri ama konusunda glkler yaamakta, ibadet yerleri olan Cem Evlerinin yasal bir stats bulunmamakta ve kamu makamlarndan hibir mali kaynak almamaktadrlar. Ocak 2005te Alevi topluluuna, ibadet yeri olarak deerlendirilmeyecei iin, Ankarada bir Cem Evi ina etme izni verilmemitir. Aleviler taleplerini dile getirmekte daha etkin olmalarna giderek daha fazla sesli olmalarna ramen, devlet makamlar ve zellikle Diyanet mevcut uygulamay deitirme gereini kabul etmemektedir. Alevi ocuklar okullarda, zgn deerlerini kabul etmeyen zorunlu snni dini eitime maruz kalmaktadrlar. Halen, Alevi bir ocuun ailesi tarafndan zorunlu snni dini eitimle ilgili olarak Avrupa nsan Haklar Mahkemesinde alm bir dava bulunmaktadr. ubat 2005te Eitim Bakanl Alevilik ile Hristiyanlk, Yahudilik gibi dier inanlarn da gelecek yldan itibaren zorunlu din eitimine dahil edilebileceini belirtmitir.

14 15

. Trkiyeye kar Fransz Rahipler Enstits davas (Bavuru No: 26308/95) . Tahmin edilen nfus 12-20 milyon

35

Avrupa Konseyine bal Irkla ve Hogrszle Kar Avrupa Komisyonunun ubat 2005te yaynlanan Trkiyeye ilikin nc raporu, dini eitimin semeli olmas gerektiini veya tm dini kltrleri kapsamas gerektiini tavsiye etmektedir. Rapor ayrca, kimlik kartlarnda din hanesininn kaldrlmasn da tavsiye etmektedir. Szkonusu Komisyon raporunun tavsiyeleri Haziran 2005te stanbulda sivil toplumla yaplan bir yuvarlak masa toplantsnda resmen aklanmtr. Ekonomik ve Sosyal Haklar Yeni Ceza Yasasnn geen ylki raporda da belirtildii zere yrrle girmesi baz nemli iyiletirmeler saladysa da kadn haklar konusunda kaydedilen gelime azdr. Tkiyedeki kadnlar asndan endie yaratmaya devam eden balca alanlar aile ii iddet, namus cinayetleri, yksek okuma-yazma bilmeme oran ile Parlamentoya, yerel temsil organlarna ve igc piyasasna dk oranda katlmdr. Bu husus, durumun iyiletirilmesi iin gerekli somut nlemleri de sralamakta olan Avrupa Parlamentosunun Kadn Haklar ve Cinsiyet Eitlii16 konusundaki son raporunda da varlan bir sonutur. Ailenin Korunmas Yasas da dahil olmak zere mevcut yasal reformlarn uygulanmas yetersiz kalmaktadr. Kurumsal kapasitesinin glendirilmesi ynnde daha de aba sarfedilmesi gerekmesine ramen Kadnn Stats ve Sorunlar Genel Mdrln Kurulu Yasasnn Kasm 2004te yrrle girmi olmas olumlu bir gelimedir. Anlan Genel Mdrlk 2005te BM Nfus Fonu (UNFPA) ile ibirlii halinde kadna ynelik iddete kar lke apnda bir bilinlendirme kampanyas balatmtr. Austos 2005te Kadnn Stats Danma Kurulunun kurulmasna dair bir ynetmelik yaynlanmtr. Trkiyedeki tm Bakanlklarn yansra ilgili akademik kurulular ve STKlardan temsilciler ieren bu kurul, kadnn statsne ilikin devlet politikalarnn planlanmas ve uygulanmas ile Kadnn Stats ve Sorunlar Genel Mdrlnn ileyii hakknda tavsiyelerde bulunacaktr. Mecliste Kadn Haklar ve Cinsiyet Eitlii Komisyonu ile Kadn ve ocuklara Ynelik iddetin Aratrlmas Komisyonu kurulmutur. Bu ikinci komisyon almalarnda, dier hususlar meyannda, namus cinayetlerinin nedenleri ve bunlarn nlenmesine ynelik olanaklar zerine odaklanacaktr (Baknz insan haklarnn teviki ve takibi blm). Trkiyede aile ii fiziksel ve psikolojik kt muamele hala yksek bir oranda mevcut olup, cinsel istismar, zorla ve genellikle erken yata evlilikler, gayrresmi nitelikteki dini nikahlar, okelilik, kadn kaakl ve namus cinayetleri vakalar da mevcudiyetlerini srdrmektedirler. Bu tr iddet vakalarna ilikin istatistiki bilgi eksiklii, kurbanlarn yeterince gzetim altna alnmadklar gereiyle de birletiinde, meselenin zmne ilikin abalar zorlatrmaktadr. Mahkemeler yeni Ceza Kanununun ilgili hkmlerini uygulamaya balamlardr. Yargtay, Austos 2005te bir alt mahkemenin bir namus cinayeti davasnda sann, dier baz hususlar meyannda, kurban tarafndan tahrik edilmi olduu gerekesiyle verilen hapis cezasnn azaltlarak uygulanmas konusundaki kararn bozmutur.
16

Kadn Haklar ve Frsat Eitlii Komitesinin Trkiyede Kadnlarn Sosyal, Ekonomik ve Siyasi Hayattaki Rol Konulu Raporu, A6-0175/2005, 10 Haziran 2005.

36

Konuya ilikin olarak Yargtayn verdii kararda, yeni Ceza Yasasnn bu tr sular asndan ceza indirimi ngrmedii hususuna atfta bulunulmutur. Ekim 2005te mahkemeler iki ayr namus cinayeti davasnda sanklar azami cezaya (mebbet hapis) arptrmlardr. Gvenlik glerinin kadnlarn iddet uygulandna dair ikayetlerini aratrmay hl sklkla ihmal etmelerinden tr Ailenin Korunmas Yasasnn uygulanmasnn temin edilmesi ivedilik arzetmektedir. zellikle, aile ii iddet kurbanlaryla ilgilenen - sosyal uzmanlar, kolluk kuvveti mensuplar, salk personeli ve yarg mensuplar gibi personelin daha da eitilmesi gereklidir ve bu tr iddete maruz kalanlara danmanlk hizmeti sunulmasna ilikin kaynaklar daha geni biimde ulalabilir klnmaldr. Getiimiz yldan bu yana, Trkiyedeki kadn snma evlerinin says artm olmakla birlikte, bu evlerin daha da oaltlmasna duyulan acil ihtiya srmektedir. Bu balamda, Meclis tarafndan Temmuz 2004te kabul edilen Belediyeler Yasasnn nfusu 50.000den fazla olan tm yerleim yerlerinde snma evleri almasn zorunlu klan hkmnn, merkezi idarenin yeterli mali ve teknik desteiyle tam olarak uygulanmas beklenmektedir. Kadndan Sorumlu Devlet Bakan Nisan 2005te gizlilie riayet edilmesi suretiyle kadn snma evlerinde yaayanlarn gvenliklerini arttrmay hedefleyen bir genelge yaynlamtr. Halihazrda faaliyet gstermekte olan 13 snma evi bu genelge dorultusunda ve daha genel anlamda uluslararas standartlara uygun olarak faaliyet gstermelidir. eitli yasal dzenlemelere ve uygulamaya ilikin giriimlere ramen, cinsiyete dayal ayrmclk endie kayna olmaya devam etmektedir. Eitimsizlik ve yksek okumayazma bilmeme oran (Trkiyedeki kadnlarn yaklak %20si okuma-yazma bilmemektedir ve Gneydouda bu say olduka yksektir) nedeniyle kadnlar ayrmc uygulamalardan etkilenmeye devam etmektedirler. Sekiz yllk eitim zorunlu olmakla birlikte, her yl okula gitmeyen kz ocuklarn says yarm milyonun stndedir. Gneydouda kz ocuklarn sadece % 75,2si okula kaytldr. lkenin btnnde ise bu oran % 91,8dir.17 Bununla birlikte, geen ylki lerleme Raporunda deinildii zere, kzlarn eitim sistemine dahil olmalarn teminen UNICEF tarafndan 2003te balatlan bir kampanya sayesinde yaklak 113.000 kz ocuunun okula gitmeleri salanmtr. Aralarnda baz ulusal gazetelerin de bulunduu zel sektr kurulular benzer kampanyalar dzenlemeye balamlardr. Gneydoudaki baz yerlerde yaygn olan kz ocuklarn nfus ktne kaydettirilmemesi uygulamas da bu durumu etkilemektedir. Okullarda okutulan ders kitaplarnda kadn konusunun ele aln ekli bu ayrmcl daha da arttrmaktadr. Bu ayrmc ve ataerkil atflar ders kitaplarndan kartmay amalayan Ders Kitaplarnda nsan Haklar Projesi resmi makamlara gre tamamlanmtr; ancak, gzden geirilmi ders kitaplar hala kullanlmamaktadr. Kadnlarn igcne katlm % 25,4lik oranla hala en dk orana sahip OECD lkeleri arasnda yer almaya devam etmektedir. Birok kadn hala kaytd sektrde almakta ve bu nedenle sosyal gvenlik kapsamnda yer almamaktadr. Bununla birlikte, kadnlarn baz mesleklere katlm nispeten yksek orandadr; avukat,
17

UNICEF Eitimde Cinsiyet Aratrmas Trkiye 2003

37

akademisyen ve doktorlarn yaklak %30u kadndr. Temmuz 2005te Anayasa Mahkemesi Bakanlna ilk kez bir kadn seilmitir. Trkiye Avrupa Sosyal artnn alan kadnlarn annelik izniyle ilgili 8. maddesini henz kabul etmemitir. ocuk haklar balamnda, ocuklarn ve zellikle kz ocuklarnn eitim hakk baz blgelerde gzetilmemekte ve Gneydoudaki krsal kesimde okula devam etme oran olduka dk seviyede seyretmektedir. Trk Yasas 15 yan altndaki ocuklarn istihdamn yasaklamasna ramen, yasann uygulama kapsamyla ilgili olarak hala baz skntlar bulunmaktadr (Baknz Fasl 19: Sosyal Politika ve stihdam). Temmuz 2005te kabul edilen ocuklarn Korunmasna ilikin yeni bir Yasayla, ilk kez zel sorunlar olan, yasal soruturma kapsamnda bulunan veya herhangi bir sutan dolay hkm giyen ocuklarn haklarn ve mutluluunu gzeten yasal bir ereve oluturulmutur. Bu Yasann kabul olumlu bir gelime olmakla beraber, (12 ila 18 ya aras) sulu ocuklarla ilgili hkmlerinin halen normal ceza yasas kapsamna girmesi nedeniyle, anlan yasa ocuklarla ilgili yasama alanndaki uluslararas standartlar tam olarak karlamamaktadr (Baknz hukuk sistemiyle ilgili blm). Trkiye halen Avrupa Sosyal artnn 7. maddesini (ocuklar ve genlerin korunma hakk) ve 17. maddesini (anne ve ocuklarn sosyal ve ekonomik korunma hakk) kabul etmemitir. Ayrca, BM ocuk Haklar Szlemesinin uygulanmasyla ilgili olarak Mays 2002ye kadar hazrlanmas gereken dnemsel rapor henz BMye iletilmemitir. Sokak ocuklarna ilikin sregiden sorunlar ele alan baz admlar atlmtr. Kasm 2004te Sokak ocuklaryla ilgili Meclis Komisyonu kurulmu olup, bu Komisyon siyasi tavsiyeler ieren ok sayda rapor yaynlamtr. Sokaklarda alan ve/veya yaayan ocuklarn durumunu ele almak zere ileri, Adalet, Eitim ve Salk Bakanlklar ile Kadn ve Aileden Sorumlu Devlet Bakanl temsilcilerinden oluan bir Bakanlklararas Komite kurulmutur. Bu Komitenin oluturulmasnn ardndan, Babakanlk tarafndan Mart 2005te yaynlanan bir Genelge uyarnca sekiz ilde szkonusu ocuklara ynelik bir pilot uygulama balatlmtr. Bu model, anlan ocuklara salk hizmeti, rehabilitasyon ve eitim salanmasn ve onlarn toplumla yeniden btnlemesini amalamaktadr. ocuk sularyla ilgili adalet sistemi balamnda, Trkiyedeki uzmanlam slahevi ve 16 ocuk mahkemesi mevcut ihtiyalar karlamada yetersizdir. Temmuz aynda kabul edilen yukarda szkonusu ocuklar Koruma Yasas her ilde ocuk mahkemeleri kurulmasn ngrmektedir. zrllerin haklar balamnda, yeni zrller Yasas Temmuz 2005te kabul edilmitir. Yasa, dier nlemler meyannda, zrl insanlara ynelik ayrmclkla mcadeleye ihtiya bulunduunu vurgulamakta ve yeni Trk Ceza Yasas erevesinde, zrlle dayal ayrmcln su olduuna hkmetmektedir (Baknz Fasl 19: stihdam ve Sosyal konular). Trkiyede ruh salyla ilgili bir yasa bulunmamakta olup, ruhsal zrllerle ilgili sosyal bakm olanaklarnn az olmas sonucunda kiiler sklkla gereksiz ekilde

38

kurumlara kapatlmaktadrlar. Anestezi kullanmakszn yaplan elektro-ok veya ok terapisi (ECT) vakalar rapor edilmitir. Rehabilitasyon tedavisinin yokluuna, fiziki kstlamalarn gereksiz kullanmna ve rehabilitasyon merkezleri ile kimsesizler yurtlarndaki hastalarn yetersiz beslendiine iaret eden raporlar da mevcuttur. Trkiye Avrupa Sosyal artnn bedensel veya ruhsal zrllerin mesleki eitim, rehabilitasyon ve sosyal yerletirme haklaryla ilgili 15. maddesini hala kabul etmemitir. Sendikalar balamnda, rgtlenme ve grev hakkn ieren toplu pazarlk hakkyla ilgili nemli kstlamalar mevcuttur. Trkiye ILO standartlarn karlamaktan hala uzaktr. zel sektrde toplu pazarlk ve grevler konusu 1980li yllarn balarnda karlan ve 2001 ylnda biraz deitirilen iki yasayla dzenlenmektedir. Bu yasalar bir sendikann iletme dzeyinde toplu szleme imzalamasna olanak verilmesi iin iki temel koulun varln aramaktadr: Sendika, irketteki iilerin en az %50sini ve lke apnda ilgili sektrdeki iilerin en az %10unu temsil etmek zorundadr. Mevcut mevzuat ayrca ii ve alanlarn ii sendikalarna ye olmalar hususunda zellikle ar ilemler iermektedir (rnein noter kanalyla kayt olma zorunluluu). Kamu sektrnde, 2001 ylnda karlan ve 2004te baz deiiklikler yaplan Kamu alanlar Sendika Yasas, baz kamu alanlar gruplarnn sendikalara yeliini engellediinden ve grev hakk ile toplu pazarlk hakk konusunda nemli kstlamalar getirdiinden, nemli eksiklikler iermektedir. Babakanlk tarafndan 2005 Haziran aynda kamu kesimi sendikalarnn faaliyetlerini kolaylatrmak amacyla yaynlanan genelge bu eksiklikleri ele almamaktadr. Bununla birlikte, 2005 Austosunda gerekletirilen ve kamu alanlar sendikalar konfederasyonlar ile hkmet arasnda anlamayla sonulanan toplu grmeler ve sendika yelik cretlerine devlet katklar bu alandaki olumlu gelimeler olarak grlebilir (Baknz Fasl 19: Sosyal Politika ve stihdam). Yeni Ceza Yasas sendikalara yelik veya sendikal etkinliklere katlm konusunda kuvvet kullanan ya da bakalarn tehdit edenler iin hapis cezas ngrmektedir. Yasa sendikal etkinliklerin yasad engellenmesi durumunda da hapis cezas ngrmektedir. Bununla birlikte, sendikal etkinliklerinden dolay iilerin iten karldklarna ve kamu alanlarnn baka grevlere atandklarna dair raporlar mevcuttur. 2005te lkenin en byk retmen sendikas olan Eitim Senle balantl olarak sendikal haklar ar biimde ihlal edilmitir. Yargtay, Mays aynda, Eitim Senin tzndeki anadilde eitim hakknn desteklenmesine ilikin maddeyi Anayasaya aykr bulmu ve Sendikann kapatlmasna hkmetmitir (dernek kurma zgrl ksmna baknz). Trkiye, Uluslararas alma rgtnn (ILO) belirli standartlarnn gerisinde kalmaktadr. lgili ILO Szlemeleri 87 numaral (Dernek Kurma zgrl ve rgtlenme Hakknn Korunmas) ve 98 numaral (rgtlenme ve Toplu Pazarlk Hakk) imzalanm ve onaylanm olmasna karn, yukarda belirtildii zere, i hukukta gerekli uyarlamalar yaplmamtr. Trkiye henz Avrupa Sosyal artnn 5. (rgtlenme hakk) ve 6. (grev hakk da dahil olmak zere toplu pazarlk hakk)

39

Maddelerini kabul etmemitir. Trkiye Avrupa Gzden Geirilmi Sosyal artn Ekim 2004te imzalam; ancak, henz onaylamamtr. Yasal kstlamalarn sonucu olarak, iletmelerde ok snrl sayda toplu szleme imzalanm, bu da igcnn byk blmn toplu szlemelerin korumas dnda brakmtr. zel iletmelerin birounda sosyal diyalog bulunmamaktadr ya da ok snrldr. Aznlk haklar, kltrel haklar ve aznlklarn korunmas Geen ylki rapordan bu yana Trkiyenin aznlk haklarna yaklam deimemitir. Trk makamlarna gre, Trkiyedeki aznlklar, 1923 Lozan Antlamas uyarnca, mnhasran gayrmslim topluluklardan olumaktadr. Makamlarca genellikle Lozan Antlamasyla balantlandrlan aznlklar Yahudiler, Ermeniler ve Rumlardr. Bununla birlikte, ilgili uluslararas standartlar ve Avrupa standartlarna gre Trkiyede aznlk olarak nitelendirilebilecek baka topluluklar da mevcuttur. Ekim 2004te Babakanla bal bir devlet organ olan nsan Haklar Danma Kurulunun himayesinde, aznlklar ve topluluklara ynelik politikay sorgulayan, zellikle de 1923 Lozan Antlamasnn dar biimde yorumlanmasna dikkat eken ve Trkiyeyi politikasn uluslararas standartlarla uyumlu hale getirmesi iin tevik eden bir rapor yaynlanmtr. Bu rapor ayrca, farkl kimlik ve kltrlere sahip kiilerin haklarnn gvence altna alnmas ve bu kimlik ile kltrlerin eit vatandalk temelinde korunmas ve gelitirilmesi iin Trk Anayasasnn ve ilgili tm yasalarn zgrlk, oulcu ve demokratik bir ierie kavuturulmalar amacyla gzden geirilmesi arsnda bulunmutur. Rapor Trkiyede canl bir tartma yaratmtr. Bununla birlikte, raporun yazar ve Kurul Bakan hakknda soruturma balatlmas ve rapordan dorudan sorumlu olanlarn makamlarnda daha fazla kalamayacaklarn ileri srerek istifa etmeleri endie yaratmtr. Kurul o gnden bu yana almamaktadr. Bu balamda, Trkiye'nin BM Medeni ve Siyasi Haklar Szlemesine (ICCPR) aznlklarn haklar konusunda koyduu ekince - ki baz AB ye lkeleri buna Szlemenin ama ve hedefleriyle badamad gerekesiyle kar kmlardr ve BM Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar Szlemesi'ne (ICESCR) eitim hakk konusunda koyduu ekince, endielere neden olmaktadr. Bu ekinceler18 aznlk haklarnn korunmas konusunda daha fazla ilerleme kaydedilmesini engellemek amacyla kullanlabilir. zellikle, Trkiyenin bu kiz Szlemelere koyduu ekincelerin, bu maddelerle gvence altna alnan haklarn sadece ekincelerde atfta bulunulan hkm ve kurallarda zikredilen cemaatlerle snrl olduu anlamna gelmeyecei umut edilmektedir.
18

kiz Szlemelere konulan ekincelerden alntlar: - Trkiye Cumhuriyeti BM Medeni ve Siyasi Haklar Szlemesinin 27. Maddesindeki hkmleri Trkiye cumhuriyeti Anayasas ve 24 Temmuz 1923 Lozan Antlamasndaki hkmler ve kurallara uygun olarak yorumlama ve uygulama hakkn sakl tutar. Trkiye Cumhuriyeti BM Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar Szlemesinin 13. Maddesinin (3) ve (4) paragraflarndaki hkmleri Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnn 3, 14 ve 42. Maddelerindeki hkmlere uygun olarak yorumlama ve uygulama hakkn sakl tutar.

40

ubat 2005te AGT Milli Aznlklar Yksek Komiseri (MAYK), 2003te gerekletirdii ziyaretin izlemesini yapmak amacyla, Trkiyenin daveti zerine Ankaray ziyaret etmitir. Fakat, diyaloun yukarda deinilen geleneksel yaklamn tesine tanmas konusunda snrl ilerleme kaydedilmi ve MAYKn Trkiyenin Gneydousunu ziyaret etme nerisi kabul edilmemitir. MAYKla grmelerin daha geni bir zeminde yeniden balatlmas Trkiyenin AB ye lkelerindeki en iyi uygulamalara daha fazla uyum salamasn kolaylatracaktr. Trkiye, Avrupa Konseyi Ulusal Aznlklarn Korunmas ereve Szlemesi'ni veya Avrupa Blgesel ve Aznlk Dilleri artn imzalamamtr. Trkiye kamu makamlarnca ayrmcln genel olarak yasaklanmas konusundaki Avrupa nsan Haklar Szlemesine Ek 12 Numaral Protokol de henz onaylamamtr. Bu, aznlk mensuplarnn sklkla fiili ayrmcla uramalar ve idari ve askeri grevlere gelmekte glklerle karlamalar nedeniyle zellikle nemlidir. Ocak 2005te ileri Bakanlna bal ller daresi Genel Mdrl gayrimslim aznlklara ilikin baz konularda aznlklarn salk, sosyal, kltr ve eitim kurumlar da dahil olmak zere, nceleri l Emniyet Mdrlklerinin uhdesinde olan baz konularn sorumluluu stlenmitir. lgili belgelerin ller daresi Genel Mdrlne devri ilemlerinin srd bildirilmektedir. Okul kitaplarndaki ayrmc ifadelerin gzden geirilmesi konusunda Talim ve Terbiye Kurulu eliyle iki yldan beri srdrlen almalara ramen, 2005/2006 retim ylnda kullanlacak tarih ders kitaplar hala aznlklar gvenilmez, hain ve devlete zarar veren kiiler olarak betimlemektedir. Kurula yardmc olan Tarih Vakf ubat 2005te bir dizi tavsiye yaynlayarak, dier hususlar meyannda, Milli Eitim Bakanlna ders kitaplarn eitliliin tehdit yerine zenginlik olarak algland oulcu bir toplum imajn tevik edecek biimde deitirme arsnda bulunmutur. Irklk ve Hogrszlkle Mcadele Avrupa Komisyonu (ECRI), Trkiye hakknda ahiren yaynlad raporda, resmi makamlar okul mfredat ve ders kitaplarnn rencilerin ok kltrl toplumun yararlar konusundaki bilinlerini ykseltecek ekilde gzden geirilmesi ynnde tevik etmektedir. Yahudi, Rum ve Ermeni okullarndaki ifte mdrlk uygulamas (bu okullarn, Milli Eitim Bakanl'n temsil eden Mslman mdr yardmclar mdrden daha fazla yetkiye sahiptir) konusunda resmi makamlarla balatlan diyalogda gelime kaydedilmemitir. Rum cemaati yeni eitim malzemelerinin onaylanmas ve yurtdnda eitim grm retmenlerin tannmalar konusunda sorunlarla karlamaya devam etmektedir. ECRI raporu, makamlar, aznlk okullarnn dzgn ilemesinin salanmas iin gerekli admlar atmaya tevik etmektedir. Ayrca, Rum aznlk retmenlerine, 2003 Kanununa aykr olarak ve Trk kkenli meslektalarnn durumlaryla elien biimde, hala sadece bir okulda eitim verme izni tannmaktadr. Ermenice dil retmeni yetitirilmesi halen mmkn deildir. Bu konuda Trk makamlarnca stanbuldaki niversitelerden birinde Ermeni dilinin renimine olanak verecek bir Ermenice blm almasna onay verilmesi beklenmektedir. Resmi makamlar tarafndan genellikle Lozan Antlamas kapsamnda deerlendirilmeyen Sryaniler gibi Mslman olmayan aznlklara hala okul ama izni verilmemektedir.

41

Buna ilaveten, Rum aznlk retmenlerin, 2003 tarihli Yasasna aykr ve Trk kkenli meslektalarnn durumuna tezat tekil edecek ekilde, hala yalnzca bir okulda eitim vermelerine izin verilmektedir. Ermeni dili almalar iin stanbul niversitesi bnyesinde bir Ermeni Krss kurulmas Trk makamlarnca kabul edilmi olmasna ramen, Ermeni dili retmenlerinin eitimi hala mmkn olmamaktadr. Sryaniler gibi, ilgili makamlarca Lozan Antlamasyla irtibatlandrlmayan Gayr-Mslim aznlklarn okul kurmalarna hala izin verilmemektedir. Yunan vatandalarnn tanmaz mal veraseti konusunda, kendilerine bu haklar tanyan bir genelgenin varlna ramen, uygulamada sorunlar bulunmaktadr. AHMye bu konuda en az bir bavuru yaplmtr. Gkeada'daki (Imvroz) Rum aznlk bir dizi sorunla karlamaya devam etmektedir. Bunlar zellikle tapu sicili ilemlerinden ve arsa ve binalarn doal veya kltrel varlk olarak gsterilmesinden - ki bu mlkiyete elkonulmasyla sonulanmtr - kaynaklanmaktadr. Ayrca, gemite istimlak edilmi olan arsalarn sat iin ihaleler aldna ve nceden Rum aznlk okulu olan bir binann aznln arzusu hilafna 2005 Hazirannda otel olarak faaliyete getiine dair bilgiler alnmtr. Nisan 2005te Babakan Erdoan aday ilk defa ziyaret etmi ve cemaatin kayglarn dinlemitir. Haziran 2005te Avrupa Konseyi Parlamenter Meclisinin bir Trk ve bir Yunan yesi aday ziyaret etmiler ve Rum aznln bir dizi sorunla karlat sonucuna varmlardr. Trk ye sorunlarn ele alnmas amacyla yasal dzenlemeler teklif etme niyetinde olduunu aklamtr. Roman kkenlilerin19 Trkiye'ye gmen olarak girmesini yasaklayan mevzuat hala yrrlktedir. Roma kkenlilerin uygun ikamet, eitim, salk ve istihdama eriimde glklerle karlatklar bildirilmektedir. Son iki ylda Trkiyenin be farkl ehrinde Roma haklarn savunma rgtleri kurulmutur. stanbul Bilgi niversitesi bu rgtlerle ibirlii iinde Trkiyedeki Roma kkenlilerin kesin saysn ve yaadklar yeri saptamak ve karlatklar sorunlarn daha net tanmlamasn yapmak amacna ynelik olarak aratrma balatmtr. Kltrel haklarn korunmas balamnda, son lerleme Raporundan bu yana sadece snrl ilerleme kaydedilmitir. Krte dahil olmak zere Trke dndaki dillerde yayn srmekte; ancak, nemli kstlamalar devam etmektedir (Baknz ayrca yaynlarla ilgili yukardaki ksm). Krte retimi Austos 2005te mevcut tm kurs sahiplerinin, biri - Mardindeki okul henz daha Nisan 2005te alm olmasna ramen, kalan be okulu da kapatma karar almasyla ciddi bir gerilemeye uramtr. Adana ve Batmandaki iki okul maddi glkler nedeniyle yln balarnda kapatlmtr. Bu kurslarn kapatlmas kararnn ardnda, maddi kaynak yokluundan ve zellikle mfredat, retmen atamalar, kurslarn sresi ve katlmclar konusundaki kstlamalardan kaynaklanan eitli unsurlar yatmaktadr. Daha genel olarak, kurs sahipleri katlmn para karl olmas nedeniyle kurslara talebin snrl olduunu ileri srmlerdir.

19

Roman kkenlilerin nfusu tahminen 500,000 ve 2,000,000 arasndadr.

42

ECRI Raporu Trk makamlarn Anayasa'nn devlet okullarnda Trke dndaki herhangi bir dilin anadil olarak retimini yasaklayan 42. Maddesini gzden geirmeye tevik etmektedir. Rapor, ayn zamanda, ana dili Trke olmayan ocuklarn dillerini renmeleri iin yeterli olanak yaratlmasnn salanmasnn nemine dikkat ekmektedir. Rapor, ayrca, Trke konumayanlar iin kamu hizmetlerine eriimin nndeki engellerin almasna ynelik kapsaml nlemlerin alnmasnn gerekliliini vurgulamaktadr. Son birka yl iinde Krte dilinin kullanmna ve Krt kltrnn farkl biimlerinde ifadesine ynelik daha fazla hogrye ramen, ksmen Gneydouda sren iddetten dolay 2005in ilk aylarnda gerilim ykselmitir (Gneydou konusundaki ksma baknz). Bu yl izin verilen Mart ayndaki Nevruz kutlamalar birok ilde bar geerken, Mersinde iki ocuun Trk bayran yrtmas olay baz milliyeti tepkileri atelemitir. Yargnn Krtenin kullanm hakkn gvence altna almaktaki rol karktr. Mays 2005te Dantay Krte mziin seim kampanyasnda kullanmn yasaklayan bir karar iptal etmitir. Bununla birlikte, Diyarbakr Ceza Mahkemesi, Ocak ve ubat 2005te baz mzik albmlerine, Krte dilindeki szlerin yasad rgte destek anlamna gelen propaganda oluturduunu ileri srerek, eski Ceza Yasasnn 312. Maddesi uyarnca elkonulmas kararn vermitir. Buna ilaveten, baz Krte isimlerin kayd konusunda sorunlar devam etmekte ve bu konudaki uygulama lke genelinde farkllk gstermektedir. Siyasi partilerce Trke dndaki dillerin kullanm konusunda hala kstlamalar mevcuttur. Ekim 2005te bir mahkeme DEHAP Bakan Yardmcs Reit Yardmcy 2003te bir DEHAP konferansnn a konumasn Krte yapt iin alt ay hapis cezasna arptrmtr. Mays 2005te Haklar ve zgrlkler partisi (HAKPAR) Genel Bakan Abdlmelik Fratn yarglamas balamtr. Frat Ocak 2004teki bir parti toplantsnda Krte cmleler okumakla sulanmaktadr. Siyasi Partiler Yasas uyarnca alan benzer davalar srmektedir. lkenin ounluun Krt kkenli olduu Dou ve Gneydousundaki durum konusundaki ilerleme yava ve dzensiz olmutur. Hatta baz hallerde durum daha da ktye gitmitir. Henz bu blgedeki sosyo-ekonomik ve siyasal sorunlar ele almaya ynelik kapsaml bir politika oluturulmamken, Austos 2005te Babakan Erdoann birka Krt aydnla grmesi, Diyarbakr ziyaret etmesi ve Krt sorunu olarak tanmlad konunun demokratik yollarla zlmesi gerektiini vurgulamas dikkate deerdir. 1999dan bu yana aamal gelime kaydetmi olan gvenlik durumu, ABnin terrist rgtler listesinde yeralan PKK tarafndan iddetin yeniden balatlmasndan bu yana daha hassas hale gelmitir. iddetin dzeyi ykselmitir ve gvenlik gleri ile silahl gruplar arasnda her iki tarafta da can kaybna yol aan silahl atmalar ska yaanmaktadr. Olaanst Hal uygulamas kaldrlm olmasna ramen, yollarn kapatlmas ve kontrol noktalar kurulmas gibi bir dizi gvenlik nlemi Gneydoudaki baz illerde yeniden uygulamaya konulmutur. Bu durumun halkn yaantsna etkileri olmutur.

43

Bu zor durumda gvenlik glerinin bazen orantsz tepki verdii ynnde endieler mevcuttur (Baknz ikence ve kt muamele ile ilgili blm). 2004 ylnda kabul edilen Terr Eylemlerinden Kaynaklanan Zararlarn Tazminine Ynelik Kanun ciddi gecikmeye ve belirsizlie ramen uygulanmaya balanmtr. Szkonusu kanunun yrrllk sresi 27 Temmuz 2005 tarihinde sona ermi olup, makamlar uzatlmasna almaktadrlar. Trk makamlar Austos 2005 itibaryla 173.208 bavurunun yapldn bildirmilerdir. Bugne kadar terr eylemlerinden kaynaklanan zararlarn tazminine ynelik 2.200 karar alnmtr. Mart 2005 itibaryla deerlendirme komisyonlarnn bavurularn geerli bulduu 22 kiiye 212.000 YTL denmitir. Dileri Bakanl Maysta valiliklere gnderdii bir genelgede tazminat yasasnn sk biimde uygulanmasn istemitir. Baz kaynaklara gre, kanunun uygulanmas yava yrmtr. Uluslararas hkmetd kurulular ile potansiyel yarar sahipleri kanunla kurulan sistemin muhtelif eksikliklerinin bulunduunu vurgulamlardr. Birincisi, zarar saptamakla grevli komisyonlarn bizzat zarara neden olan gvenlik glerinin bal bulunduu ileri Bakanlndan da yetkililerden olumas endie yaratmaktadr. kincisi, tazminatn geerli olabilmesi iin ngrlen koullar fazlaca katdr ve birok potansiyel yarar sahibini kanunun kapsam dnda brakabilmektedir. Bu, zellikle mlklerini yok etmeye zorlanan veya gnll olarak geride braktklarn gsteren bir belge imzalayan kiiler iin geerlidir. Ayrca, bavuru sahiplerinden mlklerinin tapusu gibi ou durumda hibir zaman varolmam kantlayc belgeler istenmesi ar yk oluturmaktadr. ncs, bavuru sahipleri iin hukuki destek yokluu, komisyonlarn snrl bavuru inceleme kapasiteleriyle birletiinde, sistemin genel etkinliini trplemektedir. Drdncs, tazminat iin azami eik ok dktr ve hkmetin kabul grm bavurular zme kavuturmas iin zaman snr bulunmamaktadr. Son olarak, bir temyiz mekanizmasnn yokluu da endie yaratmaktadr. Yerlerinden edilmi kiilerin (IDPler)durumu kritik olmaya devam etmektedir. Bunlarn birou tehlikeli koullarda yaamaktadr. Trk hkmeti ahiren Kylere Dn ve Rehabilitasyon Programn tamamlamak amacyla yeni bir hkmet organ oluturulmasn teklif etmitir. Bu organn ileri Bakanl iinde yeni bir birim tarafndan koordine edilerek, Birlemi Milletlerin i ge ilikin ynlendirici ilkelerine uygun olarak IDPlerin geri dnleri hakknda politika gelitirmesi ve mevcut programn uygulanmasn koordine etmesi ngrlmektedir. Temmuz 2005te makamlar ilgili valilik ofislerinin IDPlerin geri dnlerini temin ynnde tevik edilmeleri, dn planyla ilgili olarak kamuoyu bilinci yaratlmas ve NGOlarla etkili ibirlii yaplmas iin bir genelge yaynlamlardr. Halen Hacettepe niversitesi Nfus Aratrmalar Enstits (HNAE) tarafndan, yerlerinden edilmi kiilerin kapsam ve halihazrdaki ihtiyalar hakknda ubat 2006da yaynlanmas beklenen bir aratrma yaplmaktadr. Yerlerinden edilmi kiilerle ilgili olarak AHMde bekleyen yaklak 1500 bavuru mevcuttur ki, bu say Trkiye aleyhindeki davalarn yaklak %25ini oluturmaktadr. Mahkeme Haziran 2004te Gneydouda mal edinmenin engellenmesiyle ilgili olarak bir grup bavuru sahibi lehinde karar vermitir ve Avrupa Konseyi 2005te Trkiyenin

44

yarg kararna uyumunu deerlendirmeye kararlarnn uygulanmas ile ilgili ksm).

balamtr20

(Baknz

AHMnin

Birok etken IDPlerin geri dnn gletirmektedir: Dou ve Gneydounun devam eden greli ekonomik geri kalml, temel altyapnn yokluu, sermayenin yokluu, snrl istihdam olanaklar ve gvenlik durumu. zellikle ok sayda kara maynnn21 varl geri dn engellemektedir. Raporlara gre, kara maynlar yznden 2005in ilk yedi aynda 20 kii lm, 20 kii de yaralanmtr. Bunun tesinde, valinin takdiri geri dne ilikin hukuki ve idari hkmlerin uygulanmasnda temel rol oynamaktadr. Ky korucular sorunuyla ilgili olarak hibir ilerleme salanmamtr. Raporlar ky korucularnn geri dnmekte olan IDPlere baz durumlarda saldrdklarn ortaya koymaktadr. Resmi rakamlara gre halen 57.601 ky korucusu grev yapmaktadr (Geen yl 58.551). Trk makamlarnn 2000 ylndan beri hibir ky korucusu atanmad ynndeki aklamalarna ramen, STler gvenlik gleri ile yasad silahl gruplar arasnda artan saydaki atmalara tepki olarak yeni ky korucularnn istihdam edildii tahmininde bulunmaktadrlar. Kylere dn izninin bazen sadece geri dnenlerin ky korucusu olmay kabul etmeleri durumunda tanndna dair bilgiler bulunmaktadr. Sryani kkenli ok az kii yurtdndan geri dnebilmitir. Trk vatandaln yitirenler, Gneydouda devam eden tapu kaytlar erevesinde mlklerini kayt ettirme hakkna sahip deildirler. Bu balamda, Trkiyedeki ve yurtdndaki Sryanilerin bo mlklerine gerek blgedeki vatandalar, gerek tapu kayt makamlarnca elkonulduuna dair ikayetlerindeki art endie vericidir. Bunun tesinde, geri dnenler ky korucularnn tacizlerine maruz kalmaya devam etmektedir. 1.3 Blgesel Konular Kbrs Trk hkmeti, eitli vesilelerle, BM Genel Sekreteri tarafndan sunulan plana uygun, kapsaml bir zme bal kaldn aklamtr. Trkiye 29 Temmuz 2005 tarihinde, AT-Trkiye Ortaklk Anlamasn, 1 Mays 2004 tarihinde de 10 yeni lkenin katlmna uyarlayan Katma Protokol imzalamtr. Trkiye ayn zamanda, Katma Protokoln imzalanmasnn, Kbrs Cumhuriyetinin tannmas anlamna gelmediini beyan eden bir deklarasyon yaynlamtr. 21 Eyllde AB, Trkiyenin deklarasyonunun tek tarafl olduuna, Protokoln bir blmn tekil etmediine ve Protokol kapsamndaki Trkiyenin ykmllkleri zerinde hibir yasal etkisi bulunmadna iaret eden bir kar deklarasyon kabul etmitir. AB tarafndan yaplan deklarasyonda tm AB yesi lkelerin tannmasnn katlm srecinin gerekli bir paras olduu vurgulanmtr. Protokol ayn zamanda
20 21

Doan ve Dierlerinin Trkiyeye kar Davas (Bavuru no. 8803-8811/02, 8813/02 ve 8815-8819/02)

Maynlar kaldrlm olmasna ramen, uluslararas NGOlar toplam sayy 900.000 olarak tahmin etmektedirler.

45

Birlemi Milletler Genel Sekreterinin Kbrs Sorununa ilikin olarak ortaya koyaca ve blgede bar, istikrar ve uyumlu ilikilere katk salayacak kapsaml bir zmn desteklenmesinin gerekliliinin altn izmitir. Trkiye, Kbrsn baz uluslararas rgtlere yeliini, ayrca Konvansiyonel Silahlar ve ift Kullanml Malzeme ve Teknolojinin hracat Denetim Kurallarna ilikin Wassenaar Anlamasna katlmn veto etmeye devam etmitir. Kbrsn Trkiyeye kar AHM davas, 1.3 nsan haklar ve aznlklarn korunmas blmnde ele alnmaktadr. Snr anlamazlklarnn barl zm Yunanistan ve Trkiye arasndaki ilikiler olumlu ynde gelimeye devam etmitir. Yunanistan Dileri Bakannn Nisan 2005te Trkiyeye yapt ziyaret de dahil, eitli st dzey ziyaretler gerekletirilmitir. Trkiyenin Eskiehir ilinde bulunan Birleik Hava Operasyon Merkezi ile Yunanistann Larissa ehrinde bulunan muhataplar arasnda dorudan telefon hatt kurmak da dahil, iki lke arasndaki gerginlii yattrmaya ynelik yeni mekanizmalar tesis edilmitir. Askeri felaket cevap birimleri arasndaki ibirlii, ortak tatbikatlar dzenlenmesi, iki lke personelinin askeri kurululardaki dil kurslarna katlm ve askeri spor yarmalar dzenlenmesi gibi ilave gven arttrc nlemler alnmtr. Yunanistan Deniz Kuvvetleri Komutan Ocak aynda Trkiyeye 5 gnlk bir ziyaret gerekletirmitir. Trkiye Kara Kuvvetleri Komutan Haziran aynda, Yunan muhatabn ziyaret etmitir. 2002 ylnda balatlan istikafi grmeler kapsamnda, Dileri Bakanlklar Mstearlar dzeyinde, Austos 2005 itibariyle, 31 tur toplant dzenlenmitir. Trkiye Adalet Bakan ve Hkmet Szcsnn, Atinaya Haziran 2005 aynda yapt ziyaret srasnda, iki lke Adalet Bakanlar arasnda Adli birlii Protokol imzalanmtr. Trk ve Yunan Babakanlar, Karacabey (Trkiye) ve Gmlcine (Yunanistan) arasndaki doalgaz boru hattnn yapmn birlikte trenle balatmlardr. Nisan 2005te, Meclis Bakan, Trkiyenin, Yunanistann karasularn muhtemel geniletmesi balamnda 1995 ylnda Trk Meclisi tarafndan kabul edilen kararda belirtilen, Yunanistanla ilgili casus belliye ilikin ifadeden vazgeebilecei grn beyan etmitir. Dileri Bakan Gl, szkonusu atfn karlmasna herhangi bir itiraz olmadn dile getirmitir. Ancak, daha sonra bu konuda bir gelime olmamtr. 1.4 Genel Deerlendirme Trkiyede siyasi dnm devam etmekte ve lke, Kopenhag siyasi kriterlerini yeterli derecede karlamay srdrmektedir. nemli yasal reformlar yrrle girmitir ve bunlar, zellikle yarg sistemde olmak zere, yapsal deiikliklere neden olmaldr. Bununla birlikte, 2005 ylnda deiim hz yavalamtr ve reformlarn uygulanmas yer yer farkllklar gstermektedir. nsan haklar ihlalleri azalsa da

46

meydana gelmeye devam etmektedir ve hem, halen yrrlkte olan mevzuatn uygulanmas, hem de, baz alanlarda, yasamaya ynelik ilave yasal giriimler stlenilmesine acilen ihtiya duyulmaktadr. Temel zgrlkler ve zellikle ifade zgrl, kadn haklar, dini zgrlkler, sendikal haklar ve kltrel haklar ile ikence ve kt muameleyle mcadelenin daha da pekitirilmesi olmak zere insan haklar alanlarnda kayda deer ilave abalar gerekmektedir. Trkiye bilhassa, reform srecini tm kamu mercilerinin almalaryla daha iyi btnletirmelidir. Trkiyenin ilave siyasi reformlara ilikin taahhtleri, kkenlerine baklmakszn, tm Trk vatandalarnn yararna ynelik daha somut kazanlara dntrlmelidir. Demokrasi ve hukukun stnl konusunda, zellikle yargnn ileyii alannda, nemli yapsal reformlar yerine getirilmitir. Komisyonun 2004 yl tavsiyesinde belirtilen alt yasal dzenleme yrrle girmitir. Bununla birlikte, uygulamada przler bulunmaktadr. Bir taraftan, eitli kararlar, yargnn giderek daha fazla Avrupa nsan Haklar Mahkemesi itihad ile uyumlu davrand izlenimini uyandrmaktadr. Dier taraftan, bilhassa geleneksel olarak hassas olan konulardaki dncelerin ifade edilmesi hakkndaki baz kararlar, hem adli kovuturmayla, hem de mahkumiyetle sonulanmtr. Sivil-askeri ilikilere ilikin reformlar devam etmi, ancak silahl kuvvetler hala, siyasi gelimeler ve hkmet politikalar ile ilgili aklamalar yaparak, nemli bir etki uygulamaktadr. Baz ilerlemelere ramen, insan haklar ve aznlklarn korunmas konusundaki tablo kark gzkmektedir. kence ve kt muameleyle mcadele konusunda, mevcut kapsaml yasal ereveye ilave hkmler yrrle girmitir. Bu tr uygulamalara ilikin vakalarn says azalmaktadr. Bununla beraber, ikence ve kt-muameleyle ilgili ihbarlar sk sk gndeme gelmeye devam etmekte ve bu tr sular ileyenler hala sklkla cezasz kalmaktadr. zellikle yeni Ceza Kanunu ve Dernekler Yasasnn yrrle girmesiyle temel zgrlklerin uygulanmas konusunda yasal ilerleme salanm ve uygulamada hem bireyler hem de sivil toplum rgtleri gemie kyasla daha byk zgrlklere sahip olmulardr. Bununla birlikte, iddet iermeyen fikirler belirten bireylerin yasal kavuturmaya tabi tutulmas ve mahkum edilmeleri srmekte, baz dernekler faaliyetlerinde kstlamalara maruz kalmaya devam etmektedir. Bu balamda, 301. Maddeye dayanan durumalar yakndan izlenmeye devam edilecektir. Gsterilerde orantsz g kullanan gvenlik kuvvetlerine ilikin ihbarlar hala mevcuttur. Din zgrl konusuna gelince, baz geici tedbirlere ramen, dini aznlk ve cemaatlar hala tzel kiilikten mahrumdur. Bunlarn sorunlarnn, Avrupa standartlarna uygun kapsaml bir yasal erevenin kabulyle ele alnmasna acil ihtiya bulunmaktadr. Kadn haklarna daha fazla zen gsterilmesine karlk, kadnlara kar uygulanan iddet ciddi kayg konusu olmaya devam etmektedir. Trke dndaki dier dillerin kullanmna gsterilen daha byk hogrye ramen, kltrel haklarn kullanm hala kritik bir durumdadr. Krte yerel yayna henz izin verilmemi, Krte dil kurslar kapanmtr. Siyasetiler, belirli erevelerde Krte dilini kullandklar iin mahkum edilmeye devam edilmitir. Trkiye, aznlklar ve kltrel haklar konusunda kstlayc bir yaklam benimsemeyi srdrmektedir.

47

Gneydounun ekonomik, kltrel ve sosyal kalknmasnn ele alnmasna ihtiya duyulduu konusunda artan bir gr birliine ramen, bu hususta az somut ilerleme salanm ve PKK iddetinin tekrar balamasndan bu yana gvenlik durumu ktlemitir. Yerlerinden edilmi kiiler eitli zorluklarla karlamaya devam etmektedir. Blgesel sorunlara gelince, Trk Hkmeti, BM Genel Sekreterinin sunmu olduu plan erevesinde Kbrs sorununa kapsaml zm bulunmas hedefine bal kaldn eitli vesilelerle aklamtr. Trkiye, AT Trkiye Katlm Anlamasnn 10 yeni ye Devlete uyarlanmasn ngren Ek Protokol 29 Temmuzda imzalamtr. Ayn zamanda, Trkiye, bu imzann Kbrs Cumhuriyetinin resmen tannmas anlamna gelmediini belirten tek tarafl bir deklarasyon yaynlamtr. AB, 21 Eyllde kabul ettii bir deklarasyonla, Trkiyenin deklarasyonunun Trkiyenin Ek Protokol kapsamndaki ykmllklerini etkilemediini belirtmitir. AB deklarasyonu, tm ye lkelerin tannmasnn katlm srecinin gerekli bir paras olduunu vurgulamtr. Deklarasyon ayn zamanda, blgede bar, istikrar ve uyumlu ilikilere katkda bulunacak olan Kbrs meselesine kapsaml bir zmn bulunmas iin BM Genel Sekreterinin abalarnn desteklenmesine ihtiya bulunduunun altn izmitir. Trkiye, Kbrsn baz uluslararas rgtlere ve Konvansiyonel Silahlar ve ift Kullanml Malzeme ve Teknolojinin hracat Denetimlerine ilikin Wassenaar Anlamasna yeliine kar vetosunu uygulamaya devam etmitir. Yunanistan ve Trkiye arasndaki ilikiler olumlu ekilde gelimeye devam etmitir. Ancak, 2002 ylndan bu yana yaplan 31 tur grmeye ramen, taraflar devam eden snr sorununa kapsaml bir zm bulunmas konusunda henz muvaffak olamamtr. 2. Ekonomik Kriterler Komisyon 2004 Yl Raporunda u sonulara varmtr: Trkiye, zellikle makroekonomik dengesizliklerini azaltmak suretiyle, ileyen bir piyasa ekonomisine doru nemli ilerleme kaydetmitir. Trkiye, istikrar politikasn sk bir ekilde srdrmesi ve yapsal reformlara doru ilave kararl admlar atmas artyla, Avrupa Birlii iindeki rekabeti bask ve piyasa gleriyle de baa kabilmelidir. lk lerleme Raporundan itibaren, Trkiyedeki ekonomik gelimeler deerlendirilirken, Komisyonun yaklam, Haziran 1993de gerekletirilen Kopenhag Zirvesi sonular erevesinde ekillendirilmitir. Zirve sonularna gre, ABye yelik; - ileyen bir piyasa ekonomisinin varln; - Birlik ierisindeki rekabet basks ve piyasa gleriyle baedebilme kapasitesini gerektirmektedir. Komisyon, aadaki deerlendirmede, nceki lerleme Raporlarnda uygulanan yntemi izlemitir.

48

2.1 Son Ekonomik Gelimeler Salam ekonomik performans, gl mali konsolidasyon ve titiz para politikalaryla desteklenmitir. 2004 yl ortalarndan bu yana, makroekonomik gstergeler, pei sra gerekletirilen yapsal reformlar ve zellikle sonu verici maliye ve para politikalarnn uyumlu bir biimde uygulanmasnn benimsenmesinin toplam etkisine bal olarak daha da iyileme gstermilerdir. Dk faiz oranlarnn srkledii kuvvetli zel tketim art, artan tketici kredileri ve zel sektr makine ve tehizat yatrmlarndaki art yllk reel GSYH bymesini 2003teki %5,8lik seviyeden 2004 ylnda %8,9 seviyesine ykseltmitir. 2005 ylnn ilk yarsnda byme, potansiyel byme tahminlerine yakn bir ekilde, % 4,5e kadar gerilemi ve genel itibariyle harcama kalemlerinin bymeye etkisi eit olarak gereklemitir. talep artndaki yavalama, 2001 krizi sonrasnda oluan telenmi talebi takiben 2004 ylnda ortaya kan zel tketimdeki geici art zemininde meydana gelmitir. Tketici fiyat art oranndaki nemli d sonrasnda (2003 ylndaki %21,6 seviyesinden 2004te %8,6ya inmitir) enflasyondaki d sreci devam etmitir. Bylece, Eyll 2005 tarihinde yllk enflasyon oran %8 olmutur. Mali disiplin gl olmaya devam etmitir. Avrupa Birliinin ESA 95 muhasebe standartlar baz alnarak, GSYHnin %7,5inin zerinde gerekletirilen birincil bte fazlalar sonucunda genel kamu a 2003 ylndaki %9,7 oranndan 2004 ylnda %3,9 oranna gerilemitir. Genel kamu borcu 2003 ylnda %87,2 orannda iken 2004 ylnda %80in biraz zerinde gereklemitir. Cari rakamlar benzer eilimlerin 2005 ylnn ilk yarsnda da srdrldn gstermektedir. Kuvvetli ekonomik byme, dk enflasyon, gl Lira ve azalmakta olan faiz oranlar, ithalatn bir yl akn bir sreden beri ok gl bir ekilde artmasna yol amtr. Mal ihracnda yllk %30un zerinde art olmasna ramen d ticaret a genilemeye devam etmitir. 2004 ylnda ticaret a 6,8 milyar Eurodan 19,2 milyar Euroya (GSYHnin yaklak %8ine) trmanmtr. 2005 ylnn ilk be aynda, ticaret a (demeler dengesi) Euro baznda %27,3 daha artmtr. 2004 yl cari ilemler a, 2003 ylndaki %3,3lk orana kyasla, GSYHnin %5inin hemen zerinde gereklemitir. 2005 ylnn ilk yarsnda cari ilemler a, GSYHnn %6s orannda gereklemitir. 2004 ylnda ve 2005 ylnn ilk be aynda an byk blmnn, portfy ve ksa vadeli banka kredileri bata olmak zere, ksa vadeli yatrmla finanse edilmesi devam etmitir. Dorudan d yatrm (DDY) girii, 2004 ylnda GSYHin yaklak %0,8i (Hazine rakamlar) ile mtevazi lekte kalmaya devam etmitir. 2005 ylnda biraz daha fazla gerekleen zelletirme geliri, yabanclara yeni gayrimenkul sat ve Tpra (%15), Eti Aliminyum ve PETKMin satlar net DDYde mtevazi bir arta katkda bulunmutur. Trk Telekom, Tpra (%51) ve Galataport zelletirmeleri baarl bir ekilde tamamlanp, ilgili tm hkmet mercilerinin de mutabakatnn alnmas halinde DDY girii ok byk lde artabilir. Mart 2005te Anayasa Mahkemesi yabanclara gayrimenkul satlarna izin veren hkmlerin iptaline karar vermitir. Buna ramen, bu kararn sermaye girilerini nasl etkileyecei imdiye dein belirsizliini korumaktadr. Baz kritik siyasi olaylara ve kararlarla balantl dalgalanmalara ramen, Trk Liras son dnemde bilhassa gl kalm ve 2004 yl ortalarndan beri reel efektif rakamlarla %10un zerinde deer kazanmtr. zellikle banka ve vergi sektrlerindeki baz son giriimlere ramen, uzun bir reform listesinin tamamlanmas hala gerekmektedir. Yapsal reformlar alannda snrl ilerleme salanmtr. Bankaclk sektrnde,

49

ihtiyati dzenlemeleri ve denetimi artran yeni bir bankaclk kanununun Ekim 2005te kabul edilmesi mmkndr. devlet bankasnn (Ziraat, Halk ve Vakf) zelletirilmesine ilikin niyetler henz somut sonular ortaya karmamtr. Bu yla kadar, sadece HSBC ve Unicredito, nemli bir mevcudiyete sahip yabanc bankalar olmulardr. te yandan, 2005 ylnn ilk yarsnda, BNP-Paribas, Fortis ve ING nde gelen Trk bankalarnda hisse satn almlardr. Tm son birleme ve satn almalarn resmi istatistiklere yanstlmas halinde, Trk banka sektrnn toplam varlklarndaki yabanc paynn halihazrda %12 orannn zerinde olduu hesaplanmaktadr. Haziran 2005te hkmet, vergi idaresini yeniden yaplandran ve vergi tabann geniletmeyi, kayt d ekonomiyi kltmeyi ve i ve yatrm ortamn iyiletirmeyi hedefleyen daha kapsaml bir vergi reformu giriiminin parasn tekil eden yeni bir vergi yasasn kabul etmitir. 2005 yl banda kurumlar vergisi oran %33den %30a indirilmitir. Ayn zamanda, gelir vergisi zerindeki en yksek tarife oran 5 puan drlm, belirli baz mal ve hizmetlerle ilgili KDV oranlar azaltlmtr. Temel altyap hizmetlerinin serbestletirilmesine ilikin yasal ereve birka yldan bu yana yrrlkte olmasna ramen, enerji santralleri ve datm ebekelerinin btnyle zelletirilmesine uzun zamandr mani olan serbest ve adil rekabet nndeki engeller nedeniyle, bu tip hizmetler grece yksek maliyetle salanmaktadr. 2004 ylnda, ABnin kii bana den milli gelir dzeyine reel yaknlama konusunda bir miktar ilerleme salanm olmasna ramen bu hususta yerine getirilmesi gereken uzun bir liste bulunmaktadr. Trkiye, gelir, salk ve eitim hizmetlerinden yararlanma, istihdam piyasas ve dier yaam koullar konusunda kaydadeer eitsizliklerin, ayrca blgeleraras ve krsal/kentsel alanlarda belirgin farklklarn yaand bir lkedir. 2004 ylnda Trkiyede kii bana den milli gelirin satn alma gc paritesine oran AB-25lerin ortalamasnn yalnzca %29u dzeyindeydi. Blgeleraras gelir farkllklar nemli boyutlardadr. AB ortalamasnn % 37sinde olan kii bana milli gelir, stanbul blgesinde, ulusal ortalamadan % 43 daha yksek ve en yoksul blgenin kii bana gelirinin 4 misli kadardr. gc katlm oran % 48,7 ve istihdam oran yalnzca % 41dir. alma yanda olan nfusun % 25i civarnda seyreden kadn istihdam bilhassa dktr. Genel olarak, igc piyasas gstergeleri, son iki buuk ylda, dikkat ekici bir ekilde istikrarl kalmtr. 2002 ylnn bandan bu yana, resmi isizlik oran, mevsimsel etkenlerden kaynaklanan dalgalanmalarla % 10 seviyesinde seyretmektedir. Ancak isizlik oran, gen insanlar arasnda olduka yksek olup, % 20,5 seviyesindedir. Krsal isizlik orann epeyce dk olmasna ramen, cretsiz aile alanlar ve verimsiz tarmsal faaliyetler, baz alanlarda istihdamn nemli bir blmn oluturmaktadr.

50

Trkiye Temel Ekonomik Gelimeler (7 Ekim 2005 itibariyle) 2000 Gayrisafi Yurtii Hasla zel tketim Gayri safi sabit sermaye teekkl sizlik (1) stihdam (1) Maalar Cari lemler Dengesi Dorudan Yatrm (DYY,net) Tketici Fiyatlar Endeksi (TFE) Faiz Oran (3 aylk) Tahvil faizi Menkul Kymetler piyasalar Kur oran YTL/EURO % % % % % % GSYH'nin %'si GSYH'nin %'si % % % Endex 7.3 6.2 16.9 6.6 : 55.8 -5.0 0.1 54.9 47.2 2001 -7.5 -9.2 -31.5 8.5 0.0 31.8 2.4 1.9 54.4 74.7 2002 7.9 2.1 -1.1 10.4 -0.3 37.2 -0.8 0.5 45.0 50.5 2003 5.8 6.6 10.0 10.5 -0.8 23.0 -3.3 0.5 21.6 37.7 2004 9.0 10.1 32.4 10.3 2.0 13.4 -5.2 0.7 8.6 24.3 2005 4.5 lk yar 4.2 lk yar 12.4 lk yar 10.5 lk yar 3.6 lk yar 12.5 lk yar -5.7 lk yar 0.7 lk yar 8.0 Ocak-Eyl 20.4 Ocak-Au

14458 10127 11013 123121 19899 27366 Ocak-Eyl Deer 0.58 1.09 1.43 1.69 1.77 1.69 Ocak-Eyl Nominal efektif kur Endex 74.2 41.5 31.1 27.5 26.8 28.0 oran Ocak-Tem Genel hkmet bte GSYH'nin -6.1 -29.8 -12.3 -9.7 -3.9 : dengesi (2) %'si Genel hkmet borcu GSYH'nin 57.4 105.2 94.3 87.2 80.1 : (2) %'si (1) Labor Force Survey verileri; (2) *Avrupa Birlii Muhasebe Sistemi95 (ESA 95) verileri Kaynak: Eurosat, ECOWIN, ulusal kaynaklar

51

Trkiye Ekonomik yapnn ana gstergeleri (2004) Nfus (ortalama) Kii bana GSYH Tarmn pay: -gayri safi katma deer iinde -igc iinde Gayri safi sabit sermaye teekkl Toplam ekonominin gayri safi d borcu (1) Mal ve hizmetlerin ihracat Dorudan d yatrm stoku (1) stihdam oran Milyon PPS AB-25lerinin % ortalamas Toplamn %si Toplamn %si GSYHnin %si GSYHnin %si GSYHnin %si Milyon Kii bana 15-64 ya grubunun %si gcnn %si 71,152 t 6500 29.0 11.1 34.0 18.0 56.1 29.1 17862 257.7 4

Uzun dnemli isizlik oran (1):2002; t: tahmini; : ngr; Kaynak: Eurostat

2.2 Kopenhag Kriterleri Asndan Deerlendirme leyen Piyasa Ekonomisinin Varl: leyen bir piyasa ekonomisinin varl, fiyatlarn ve ticaretin serbestletirilmesine ve mlkiyet haklar dahil gl bir hukuk sisteminin mevcudiyetine baldr. Makroekonomik istikrar ve ekonomik politikalar konusunda oydama, bir piyasa ekonomisinin performansn kuvvetlendiren unsurlardr. yi gelimi bir mali sektr ve piyasaya giriin ve kn nnde nemli engeller bulunmamas, ekonominin iyi ilemesine katkda bulunur. Ekonomik politikann temel hedeflerine ilikin uzlama salam kalmay srdrmekle birlikte, yksek siyasi ve sosyal maliyetler ve daha fazla yarara ilikin endieler, yapsal reformlarn daha kararl biimde uygulanmasn gletirebilir. Trkiye ve IMF arasndaki 2002-2004 Stand-by Anlamasnn (SBA) sona ermesini takiben, mevcut Hkmet ilk defa kendi ayrntl ekonomik programn takdim etmek durumunda kalmtr. Temel hedeflere ve nceliklere ilikin anlama byk lde przsz salanmtr. Ancak, IMF tarafndan talep edilen ncelikli nlemlerin uygulanmaya konmas neredeyse 5 ay almtr. Sosyal gvenlik sektrnn reformuna ilikin kanun tasarlarnn ertelenmesi, SBA kapsamndaki birinci ve ikinci gzden geirmelerde nemli gecikmelere yol amtr. Bunun yan sra, Hkmet son dnemde baz duruma zel (ad hoc) politika deiikliklerini uygulamaya koymaya almtr 52

(blgesel vergi tevikleri dzenlemelerindeki deiiklikler gibi). Bu gibi nlemler, mali srdrlebilirlii tehlikeye sokmakta olup, reform programnn genel inandrcln da zedeleyebilir. Trkiyede ekonomik politikalarn yaplmas ve uygulanmas hayli blnm ve egdmden uzaktr. Bu zafiyetin farknda olan Hkmet, kamu kurumlar arasnda yetki ve sorumluluklardaki akmalara odaklanan ilevsel nitelikte bir gzden geirme balatm ve bu almann bulgular temelinde kamu kurumlarnn kurulu ve tekilatlanmasna ilikin kanunlar gzden geirme niyetini aklamtr. Yetki ve sorumluluklar asndan daha byk berraklk politika yapma ve uygulamann kalitesine katkda bulunabilecek olmakla birlikte, politika egdmne mutlaka katkda bulunmayabilir. Aralk 2004te Hkmet, 2005-2007 dneminde mali politika ve yapsal reformlara ilikin tutarl bir politika erevesi ieren yllk yelik ncesi Ekonomik Programn sunmutur. Ekonomi, gl i talebe dayal olarak, 2004te ve 2005in ilk yarsnda hzl bymtr. Reel GSYH 2004te % 8.9 gibi ok yksek bir oranda bymtr. 2004te talep asndan byme, toplam sabit sermaye formasyonu sayesinde % 45.5 orannda gereklemitir. zel tketimde de yksek art grlm, 2004te bu oran % 10 olarak gereklemi, ancak 2004 Yaznda araba almlarnda vergi teviklerini kaldran mali nlemlerin yrrle girmesinin etkisiyle, art oranlar % 4 civarna gerilemitir. Bu nedenle ayrca, byme 2004n ilk yarsnda ikinci yarsndan nemli oranda daha yksek olmutur. zellikle sanayi (+ % 9.4) ve ticaret (+% 12.8), ortalamann epey zerinde byme salam, te yandan tarm ve daha az oranda inaat sektrnde daha yava bir byme hz grlmtr. Ekonomik toparlanma bugne kadar gcn korumutur. 2005in ilk yarsnda ithalattaki artn yavalamas, ihracatn biraz ykselmesi ve i talebin genilemesiyle, GSYH % 4,5 orannda bymtr. Sanayi ve ticaret sektrleri, bymenin motoru olmular, bu inaat sektrndeki hzl bymeyle desteklenmitir. talebe bal olarak ithalatn artmasna paralel biimde, ticaret ve cari aklar artmaya devam etmi ve baz iyilemelere ramen d oklara aklk nemini srdrmtr. Cari ak 2003te GSYHnin yaklak % 3nden, 2004te % 5in biraz stne hzla ykselmitir. rn ihracat iyi performans gstermi ve 2004 ylna kadar ylda % 33 orannda artarken ithalat % 40 orannda artmtr. thalattaki art byk oranda, araba ithalatnn patlamasna neden olan, eski arabalarn elden karlmasna ilikin bir vergi teviki nedeniyle gereklemitir. Bu nlemin tedricen kaldrlmasyla, motorlu tatlarn ithalat nemli oranda dm ve cari ak 2005in ilk yarsnda GSYHnin yaklak % 6sna tekabl etmitir. Mali boyutta, faiz getirileri 2004te biraz artm, ancak ksa vadeli girdiler yksek kalmtr. 1.3 milyar Euronun veya GSYHnin % 0.8inin biraz stnde gerekleen net yabanc sermaye girii mtevaz kalmtr. zellikle yabanclarn Trk devlet bonolarn allarndan oluan daha geni lekli portfy yatrm girileri, Trk ekonomisine verilen net borlardaki d telafi etmi, Trk ekonomisine gvendeki artn ve daha geni boyutta gelimekte olan piyasalarn tahvillerine olan gl uluslararas talebin gstergesi olmutur. Benzer nedenlerle ve ekonomik bymeye paralel olarak, Trkiye, dier yatrmlar bal altnda kayda deer net sermaye giri salamtr. Bankalar ve irketler daha ok d kredi salamlar (zellikle ksa vadeli krediler) ve yabanclarn Trk bankalarndaki mevduatlar artmtr. 2004te IMFye net geri demeler yaklak 2.6 milyar Euro olarak gereklemitir. Uluslararas sermaye piyasalarnda devlet bonolarnn sata karlmas, sermaye girilerinde giderek daha nemli bir kaynak oluturmutur. Hazine, bu yoldan kaynak retme konusundaki her imkan kullanm,

53

2004te ve 2005in ilk yarsnda uluslararas sermaye piyasalarna nispeten kolayca eriim salamtr. Sanayilemi lkelerin oundaki ok dk faiz oranlar buna yardmc olmutur. Bunun bir sonucu olarak, Eyll 2005e kadarki bir ylda dviz rezervleri % 30 civarnda artmtr. Bu art, ithalattaki artla aa yukar ayn deerde olmutur. stihdamdaki byme isizlik orannda de yol atysa da greceli olarak isizlik halen yksek dzeyde seyretmektedir. Ekonomik genilemeye ramen yaratlan i says azdr. Gc Aratrmasnn (Labor Force Survey) istatistiklerine gre 2004 ylnda isizlik %0.2 dle ortalama %10.3 seviyesine gelmitir. 2005in ikinci eyreinde isizlik oran bir sene ncesine oranla kabaca %1 d gstererek %10 olmutur. Sonu olarak isizlik istihdam arz ve talebi arasndaki yetenek uyumazl ve istihdam piyasasnn katl yznden olduka yksek kalm ve greceli olarak kalclk gstermitir. sizlik gen nfus arasnda daha yksek dzeydedir (2005in ilk eyreinde %20.5) ve i arayanlarn yarsndan fazlas iin uzun-dnemli bir olgudur. cret almayan aile iilerinin hesaba katlmad tarm sektrnde isizlik orannn dkl ekonomide yksek oranda gizli isizliin mevcudiyetine iaret etmektedir. 2005in ilk eyreinde istihdam oran (15 ya ve st iilerdeki) 2004n ilk eyreindeki %40.2ye gre az bir art gstererek %41.3e kmtr. te yandan, erkekler arasndaki istihdam oran 2003teki %62.9dan 2004te %64.7ye ykselirken, kadnlar arasndaki istidam oran %25i altnda seyrederek dk dzeyde kalmaya devam etmitir. Tutarl politikalar sayesinde enflasyondaki d devam etmitir. Enflasyon gemite makroekonomik dengesizliklerin ve yapsal zayflklarn en gzle grlr belirtisi olmutu. Ne var ki enflasyon son yllarda istikrarl bir d izgisi izlemektedir. Gemitekinin aksine 2004 ve 2005 yllarnda enflasyondaki d yksek enerji fiyatlarna ramen baarlmak zorunda kalnmtr. Tketici fiyatlarndaki art 2003te %21.6dan 2004te %8.6ya dmtr (yllk ortalamalar). Enflasyonist basknn devaml olarak dmesini salayan balca etkenler kat maliye ve para politikalar, Trk lirasnn gl olmas ve yl sonu enflasyon hedeflerinin yakalanmas konusundaki kararllkla balantl olarak gerekletirilen cret anlamalardr. Petrol ile eitim, oteller ve restoranlar gibi baz hizmet alanlarndaki yksek fiyatlarn sonucu olarak enflasyon 2005in ilk yarsnda %8 civarnda sabitlenmitir. Enerji fiyatlarndaki art anlan dnemde enflasyonda %0.5 civarnda ykselmeye neden olmutur. Enerji fiyatlar ve baz cret basklarndan kaynaklanan risklere ramen tketici fiyatlarndaki art iin belirlenen resmi yl sonu hedefi olan %8e ulalmas gerekidir. Daha elverili koullar sayesinde mevcut para politikas erevesi makroekonomik istikrarda arta yol at. Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas (TCMB) enflasyonist basklar azaltmak suretiyle faiz oranlarn drmekte baarl olmutur. TCMB enflasyonist basklarn yeterince dt ve enflasyonist beklentilerin istikrara kavutuu deerlendirmesini yapt iin imdi aka enflasyonu drme hedefine gemektedir. 2005 gei yldr ve 1 Ocak 2006dan itibaren yeni ereve tamamen operasyonel hale gelecektir. Dolaysyla TCMB alma erevesini daha saydam hale getirecek, ksa dnemli faiz oranlarn ana politika arac olarak kullanmaya devam edecek ve ayn zamanda parasal performans kriterlerini ve gsterge hedeflerini denetlemeye devam edecektir. Enflasyona ilikin beklentilerle yl sonu

54

hedeflerinin akmasnn da gsterdii zere, TCMBnin bamszl inandrlcln yeniden kazanmasnda yardmc olmutur. Trk Liras (TRL) Euro karsnda 2005in ilk yarsnda %8 deer kazanmadan nce 2004te yaklak %5 deer kaybna uramtr. Reel efektif terimlerle TRL yl iinde 1 Temmuz 2005e kadar %13 deer kazanmtr. Tketici fiyatlar endeksine gre ayarlanan reel faiz oranlar ciddi bir d gstererek 2005 ortasnda yaklak %8e gelmitir. Bu durum siyasi istikrar ve aamal olarak kuvvetlenen i sermaye pazarn yanstmaktadr. Aralk 2004ten bu yana TCMB faizleri kmlatif olarak 400 baz noktasyla yedi kez drerek %14e drmtr (gecelik bileik merkez bor oran). Ekonomide zellikle 2004 ylnda ikiye katlanan tketici kredilerinde yaanmakta olan hzl genilemeyi yavalatma abalar erevesinde son dnemde yerinde nlemler alnmtr. Tketici kredilerindeki genileme 2005te 2004e oranla yarya indirilmitir, ancak greceli olarak hzl ekilde artmaya devam etmektedir. 1 Ocak 2005 itibariyle Trkiye Yeni Liray (YTL) piyasaya srmtr. 1.000.000 TRL 1 YTLye eitlenmitir. Gei yumuak bir ekilde salanmtr. Her iki para birimi de en azndan 2005 sonuna kadar tedavlde kalmaya devam edecektir. Mevcut gstergeler muhtemelen fiyatlardaki yuvarlama (zellikle servis sektrnde) nedeniyle enflasyonda yukarya doru baskya iaret etmektedir. Mali konsolidasyon daha da glendirilmitir. Mali disiplin, mevcut ekonomik reform programnn mihenk tadr. Mali disiplin, sadece enflasyonist basklarn azaltlmasnda nemli rol oynamaz; ayn zamanda pazarlara, Trkiyenin reform srecini koruma kararll konusunda nemli bir mesaj da vermektedir. Kamu gelirlerinin konsolidasyonu, 2004n tamamnda ve 2005in ilk yarsnda yolunda ilerlemitir. 2004 ylnda (IMF metodolojisine gre) Gayrisafi Yurtii Haslann %6.5i oranndaki faiz d fazlas hedefine ulalm ve (AB standartlarna gre) 2003 ylnda Gayrisafi Yurtii Haslann %9.7si oranndaki bte a, 2004 ylnda %3.9a inmitir. 2004 ylnda yaanan bu hzlanan mali konsolidasyonun temelinde esas itibariyle, reel faiz oranlarndaki daha hzl d yatmaktadr. Sonu olarak, bor servisi 2003 ylnda GSYHnin %17sinden 2004te %12sine dmtr. Gelir tarafnda, vergi gelirleri ekonomik genilemeden faydalanarak 2004 ylnda %20den fazla artmtr. 2005 btesi Gayrisafi Yurtii Haslann %6.5i (IMF Metodolojisi) oranndaki faiz d fazla oran zerine kurulmu olup, aylk konsolide bte istatistikleri 2005in ilk yarsndaki hedeflere ulaldn gstermektedir. Konsolidasyon bor servisi iin faiz harcamalarnn dmesi ve biraz daha iyi vergi ve vergi d gelir toplanmasyla desteklenmitir. Buna karn, faiz d harcama Euro olarak %20ye ulaan olduka hzl bir ykseli gstermitir. Buna ilaveten, tam olarak uygulanabildii takdirde, sosyal gvenlik erevesi hakkndaki yasa tasars, konsolidasyon srecinde ileriye doru nemli bir adm oluturacaktr. Bor oranlar nemli lde dmse de, borcun yaps hala makroeonomik ve mali istikrara tehdit oluturmaktadr. Genel kamu Gayrisafi borcu 2003 yl sonunda (ESA 95 metodolojisine gre) Gayrisafi Yurtii Haslann %87.2sinden 2004 sonunda %80.1e sratle inmitir . Bu greceli azalmann arkasndaki temel etkenler, nemli faiz d fazla, Gayrisafi Yurtii Hasladaki gl byme ve den faiz oranlardr. Trkiye, eitli uluslararas deerlendirme kurulular tarafndan ykseltilen notunun ve iyileen hassaslk gstergelerinin meyvesini toplayarak uluslararas piyasaya eitli tahviller sunmutur. Ocak-Nisan 2005 dneminde hkmete karlan Yeni Trk Liras temelindeki Euro tahvillerin tutar 3 milyar Euroya yaklamtr. Vadesi

55

hzla uzamakla birlikte, ksa vadeli bor yapsndan ve 2004 ve 2003 yllarnda srasyla %42 ve %46 olarak gerekleen yabanc para cinsinden kamu borcunun Mays 2005te %40a derek yerli paraya ilave bir kaya iaret etmesinden de grlecei zere bor servisi dinamii piyasalara olan gvenle yakndan ilintilidir. Ayrca, 2004 ylnda toplam borlarn %5i deiken faiz oranndan sabit faiz oranna dntrlmtr. Bor vadeleri, zellikle i borlanmada nemli lde uzatlm, 2003 ve 2004te srasyla 11.5 ve 14.7 ay olan bu vadeler, Haziran 2005te 25.9 aya kmtr. Mali effafl artracak tedbirlerin uygulanmasna devam edilmitir. Getiimiz yl arlk, Aralk 2003te kabul edilen ve uygulanmasna Ocak 2008de deneme amacyla balanacak olan Kamu Mali daresi ve Mali Kontrol yasas bata olmak zere, daha nce kabul edilen mevzuata verilmiti. Etkinlik ve effafl artrmak zere, Maliye Bakanl bnyesinde baz egdm ve denetim birimleri oluturulmutur. rnein, 2006 btesi hazrlklar, bundan yararlanmaktadr. 2004 ylndan bu yana, byme temelinde muhasebe ve daha analitik bir bte kodu yaps oluturulmasyla bte metodolijisi uygulanmaya konulmutur. Piyasa glerinin serbest etkileimi artmaya devam etmitir. Hkmet, sektr nemli dzenleyici ve denetleyici kurumlarn bamszln teyid etmitir. Kamu bankalarnn zel ayrcalklarnn kaldrlmasna ynelik hazrlklar devam etmektedir. Kamu iktisadi teekklleri Gayr Safi Yurt i Haslann %5ini, retim sektrnde yaratlan katma deerin ise %18ini oluturmutur. Devlet bankalar GSYHnn %1ine tekabl etmekte, ancak sadece bankaclk sektrnde katma deerin te birini tek bana oluturmaktadr. stihdam bakmndan, kamu giriimlerinde ve devlet bankalarnda 450.000 kii (toplam istihdamn %2.5i) almaktadr. Bu teekkllerdeki alan says getiimiz yl %5 orannda azalmtr. Fiyat serbestisi gayet gelimi olmakla birlikte, daha fazla ilave ilerleme kaydetmemitir. Kamu tarafndan belirlenen fiyatlarn Tketici Fiyat Endeksi sepetindeki pay, sepetin toplamnn %10.15ine tekabl etmektedir. Bu oran, toplam 711 mal iinde kamu tarafndan fiyat belirlenen 111 kaleme karlk gelmektedir. Petrol fiyatlar 2005in ilk aylarnda serbestletirilmitir. Bununla birlikte, Trkiyenin fiyat reformu yapmaya, zellikle maliyetleri yanstmaktan uzak olan ve sektrler aras sbvansiyonlar ieren elektrik fiyatlarnda devam etmesi gerekmektedir. Kara ve hava yolcu tamaclnda fiyat serbestisine geilmitir. Demiryolu ulam byk lde kamu tekelinde olup, deniz ulamnda kamunun arl ihmal edilebilir byklktedir. zelletirmede ilerleme kaydediliyor grnmektedir. nceki yllarda olduu gibi, 2004te de zelletirme gelirleri mtevazi kalm ve GSYHnin %0.8ine tekabl etmitir. Byk lekli zelletirmeler arasnda, TEKELin alkol retim tesislerinin blok sat ile Trk Hava Yollar hisselerinin halka arz yer almtr. 2005in ilk dokuz ayndaki zelletirme gelirleri toplam 1.1 milyar Euroya tekabl etmektedir. Bunun yansra, Trk Telekomun %55inin, Tpra ile Galata ve Mersin limanlarnn %51inin zelletirilmesi, dier baz kk apl ilemlere ilave olarak (bunlardan bazlar yllara yaylm ve hatta yarg srecine intikal etmi olmakla birlikte) toplam zelletirme gelirlerine 15 milyar Euro ilave edecektir. Bu zelletirmelerin tamamlanmas Hkmetin ve Rekabet Kurulunun onayna baldr. zel sektrde kamunun arl 1985ten bu yana byk lde azalm olmakla birlikte, kamu

56

iktisadi teekkllerinin, tarm d sektrler iindeki pay halen %5e tekabl etmektedir. Piyasa kndaki engeller kaydadeer lde azaltlmamtr. Trkiye Pazar ekonomisinin hukuki erevesini byk lde tamamlam olmakla birlikte, uygulamada daha da ilerleme salamaldr. 2004 ylnda, 84.459 irket toplamn %4- kurulurken, 24.881 irket iflas etmitir. Bu rakamlar, 2003 istatistikleri ile byk oranda ayn izgidedir. Madencilik ve telekomnikasyon alanlarnda sektre zel mevzuat 2004te kaldrlmtr. 2004 ylnda, piyasa giriindeki engeller tek aamaya dayal dzenlemenin yaratlmasyla byk lde azaltlmakla birlikte, piyasa kndaki glkler devam etmektedir. Mlkiyet haklarna ilikin dzenlemeler de dahil olmak zere yasal sistem yrrlktedir. Bununla birlikte, mevzuatn ve szlemelerin uygulanmasnda daha fazla ilerleme kaydedilmesi gerekmektedir. Mahkemeler, zellikle de ticaret mahkemeleri, nispeten yava almaktadrlar ve ereve mevzuatn kabul edilmesiyle fiilen uygulanmas arasndaki sre bazen ok uzun olmaktadr. Dahas, zerk kurullarn ve mahkemelerin kararlarnn yrrle konulmasnn, yabanc yatrmlar bakmndan da dahil olmak zere, zor olduu grlmtr. Bilirkii sistemi, byk lde hukuki mtalaa veren paralel bir adli yapya dnmtr. Yarg personelinin sayca ve eitim asndan genelde yetersiz olmas, ticari davalarn sratle sonulandrlmas bakmndan olumsuz etki yapmaktadr. Fikri mlkiyet haklarna ilikin dzenlemelerin uygulanmas yetersizdir. Bankaclk sektr nemli lde glenmi olmakla birlikte, tasarruf sahipleriyle yatrmclar arasnda yeterli dzeyde araclk yapamamaktadr. Bankaclk sektrnn gelimeyi srdrmesi zelletirmenin tamamlanmasna ve gelimi bir denetleyici ve dzenleyici erevenin kesintisiz olarak uygulanmasna baldr. Mali sektr byk oranda bankaclk sektrnn hakimiyeti altnda kalmay srdrmtr. Nisan 2005te, bankaclk sektrnn toplam varlklar GSMHnn yzde 71.1ine tekabl etmitir. Devlet bankalar, toplam varlklarn yaklak te birini oluturmutur. Ancak bu bankalar toplam mevduatn yzde 40ndan fazlasn ve toplam kredilerin sadece yzde 20sini ieren portfyleri ile zel bankalara gre nemli lde farkllk arzetmektedirler. TMSF ynetimi altndaki bankalar, 2005 yl ortasnda toplam varlklarn sadece yzde 0.6sn oluturmutur. Daha nce yaplan baz operasyon aklamalarna ramen, yabanc bankalar toplam varlklarn yzde 3.6s kadar kk bir oranda kalmlardr. Genel itibariyle, mali araclk 2004te ve 2005in ilk yarsnda artmtr. Bankalarn zel sektre verdikleri krediler 2003te GSYHnn yzde 18.6sndan, Mays 2005te GSYHnn yzde 24.4ne karak, yzde 6 civarnda artmtr. Bankaclk sektrnn daha da glenmesi ile birlikte, sektrdeki konsolidasyon byk lde yavalamtr. Faaliyette olan banka says 2003te 50 iken, Nisan 2005te 48dir. En byk be bankann sektrdeki pay yzde 60n biraz zerindedir. Ortalama mevduat ve kredi faiz oranlar arasndaki fark 2003teki yzde 18 oranndan 2004te yzde 8 civarna dmtr. Bu durum, Trk bankaclk sektrnde rekabetin arttnn ve risk primlerinin kldnn iareti olarak grlebilir. Ayrca, vergi mevzuatndaki baz deiiklikler de bu deiimi glendirmitir. Buna gre, 2007ye kadar zel bir ilem vergisi kademeli olarak kaldrlacak, buna paralel olarak mevduat sigorta primi de decektir. Geri dnmeyen kredilerin pay azalmay srdrm, bunlarn oran 2004te yzde 6 iken, Nisan 2005te yzde 5.7 olmutur. Ana bankalarn sermaye yeterlilik oranlar, zel bankalar

57

iin yzde 20 civarnda, devlet bankalar iin yzde 30un biraz altnda olmak zere greceli olarak yksek seyretmeyi srdrmtr. Bankaclk d mali sektr daha da gelimitir. Bankaclk d mali sektr ekonomik genilemeden faydalanmtr. Bono piyasalarnn ticaret hacmi 2004te yzde 50ye yakn artarak 1088 milyar Euroya ulamtr. 2005in ilk alt aynda ticaret hacmi 700 milyar Euro olmutur. Ticaret hacminin nemli bir blmn repo ilemleri oluturmutur. Bu durum, faiz oranlarnn dmesine ramen, bono piyasalarndaki ilemlerin ekiciliini koruduunu gstermektedir. Trkiyede hala tzel bono piyasas gelimemitir. MKB hisse senedi kapitilizasyonu 2003te GSYHnn yzde 26.5i iken, 2004te GSYHnn yzde 30.6sna ykselmitir. ubat 2005te Trkiye Vadeli lem ve Opsiyon Borsas (TurkDex) almtr. Trkiyede 15 milyar Euro tutarnda, ya da 2005 ba itibariyle GSYHnn yaklak yzde 6s orannda toplam portfy deerine sahip 255 ortak yatrm fonu bulunmaktadr. 2004 sonunda, 81 emeklilik fonunun toplam 162 milyon Euroya, dier bir deyile GSYHnn yzde 0.6snn biraz altna tekabl etmitir. 2005in ilk eyrei itibariyle, emeklilik fonlarnn says 84e, toplam deerleri ise 258 milyon Euroya ulamtr. Ortak yatrm fonlarndaki temett paylam yzde 2 iken, emeklilik fonlar iin bu rakam yzde 13 civarndadr. Bu durum, szkonusu fonlarn hisse senedi piyasasnn geliimindeki hayati nemine iaret etmektedir. Sigorta sektr hala kktr. 2004te, 48 firmann primlerinin toplam GSYHnn sadece yzde 1,5ine tekabl etmitir. 1 Ocak 2005te yeni bir sigorta hesaplama sistemi uygulamaya sokulmutur. Ekonomideki dinamizme ve piyasadaki mevcut frsatlara ramen risk sermayesinin geliimi yavatr. Bu durum, yeniliki projelerin gelimesi potansiyelini azaltmakta, giriimciliin nn kapamakta, ve ayrca, bilgi temelli ekonominin oluumunu engelleyebilmektedir. Mali sektrn denetimi daha da glendirilmelidir. Yeni bir Bankaclk Yasasnn Ekim 2005te Parlamentoda kabul edilmesi beklenmektedir. Sonu olarak, szkonusu kanunun temel talarn oluturan tm mstakil nlemler uygulandnda artlar ve denetim ciddi lde gelitirilecektir. Dier hususlarn yansra, mali holding, finansal kiralama ve faktoring firmalar ile mteri finans irketlerinin zerindeki dzenleme ve denetleme yetkisi Bankaclk Dzenlenme ve Denetleme Kurumuna (BDDK) devredilecektir. Bankalarn asgari sermaye tutar yzde 50 orannda artrlmtr. Banka sahipleri iin uygunluk kriterinin getirilmesi dahil, bankalar iin tzel ynetim artlar glendirilmitir. Sorunlu bankalara mdahale sreci daha sistematik bir bak asyla yeniden tanmlanmtr. Bylece, ihtiya duyulduu takdirde, denetimlerin BDDK denetilerinin yansra, dier BDDK yetkilileri ve bamsz kurulular tarafndan da gerekletirilebilmesine olanak salanmtr. BDDK ve Merkez Bankas Basel IIye dayal, yeni bir sermaye gerekleri erevesinin uygulanmas hazrlklarna balamlardr. Birlik iindeki rekabet basks ve piyasa gleriyle baedebilme kapasitesi. Bu kriteri karlayabilme yetenei, ngrlebilirlik ortamnda ekonomik aktrlere karar alma imkan salayan bir serbest piyasann ve istikrarl bir makroekonomik erevenin mevcudiyetine baldr. Bu ayn zamanda, altyap dahil, yeterli oranda insani ve fiziksel sermayeyi de gerektirmektedir. Devlet teebbslerinin yeniden yaplandrlmas ve btn devlet teebbslerinin etkinliklerini artrmak iin yatrm yapmalar gerekmektedir. Dahas, devlet teebbsleri d finansa ne kadar ok ulaabilirse ve yeniden yaplanmada ve yenilik yapmada ne kadar baarl olurlarsa,

58

uyum kapasiteleri de o lde artacaktr. Genel itibariyle, Birlikle katlm ncesinde ekonomik btnleme dzeyi ne kadar ileri gtrlebilirse, ekonomi o lde yelik ykmllklerini yerine getirebilecektir. AB yesi lkelerle yaplan ticaretin hacmi ve ticarete konu rnlerin eitlilii, bu btnlemeye birer kant tekil etmektedir. Bu kavram, Lizbon Gndeminde AB yesi lkelerin ekonomileri iin belirlenen hedef ve kriterlere denk dmektedir. Artan stikrarl makroekonomik koullarn, ekonomik ortam ve i dnyas zerinde olumlu etkisi bulunmaktadr. Dzenleyici ortamlar ve piyasa yaplarnda sergilenen deiimler, ekonomik ortamn deimesine katk salam olmakla beraber, zellikle belirli sektrlerdeki devlet mdahalesi devam etmektedir. gc piyasasndaki byk dengesizlikler marjinal lde iyiletirilmitir ve bu durum kaynaklarn ciddi ekilde yanl tahsisine yol amaktadr. Ayrca, ekonominin temelleri gelime gstermekle birlikte, kresel mali istikrarszlklara kar belli lde korumasz olmaya devam etmektedir. Eitim seviyeleri art gstermeye devam etmitir, ancak, cinsiyet ve nitelik bakmndan byk farkllklar srmektedir. Hzl nfus art ve ekonomik dnm, eitim alanndaki ihtiyalar karlayabilmek ve talebe yetecek eitim kalitesini ykseltebilmek iin artan oranda kaynak gerektirmektedir. Sk bte kstlamalarna ramen, eitimin iyiletirilmesi abalarna 2004 ylnda ncelik verilmi ve eitim harcamalarnn dorusal harcama kesintilerinden muaf tutulmas sonucunda, 2003 ylnda %6,9 olan eitimin btedeki pay 2004 ylnda %8,8e ykselmitir. Bununla birlikte, eitim harcamalarnn GSYH iindeki pay 1999-2003 yllar arasnda olduu gibi %4 civarnda kalmtr. Son yllarda, ilkretim kurumlarna kaytlar %95 ile istikrarl bir oran takip ederken, orta retim ve yksek retim kurumlarna kaytlarda 2000 ylndan itibaren gzlenen art, 2003-2004 dneminde de devam etmitir. Ancak zellikle orta retime kayt oran greceli olarak halen dktr. Bunun yansra, genel art ve olumlu eilime karn, eitim sisteminde cinsiyet ve yoksulluk konularnda nemli eksiklikler devam etmekte olup, orta renimde dk kz renci kayt oranlar ile eitimde blgesel ve gelire bal byk lekli farkllklar buna rnek olarak gsterilebilir. Ayrca, zellikle temel ve orta retim olmak zere genel eitim kalitesi daha az gelimi olup, kalitenin ykseltilmesi ve yksek renime giri koullarnn iyiletirilmesi gerekmektedir. Temel eitimin ieriini gelitirmeye ynelik almalar yaplm ve kilit konular iin yeni bir mfredat hazrlanmtr. 2005-2006 eitim-retim ylnda, orta retimin sresi 4 yla karlacak olup, bu reform, genel ve mesleki eitim arasndaki geii kolaylatracaktr. gc piyasasndaki kat koullar gidermeye ynelik abalar olmutur, ancak piyasadaki dengesizlikler srmektedir. gc piyasalarna, yarm zamanl alma ve sabit sreli szlemeler ile belli lde esneklik getirilmise de, piyasa greceli olarak halen katdr. Yksek ekonomik byme oranlarna ramen, iyi eitimli i gcnde ve gen kitlede grlen yksek isizlik oranlar ile dk lekli bayan istihdam gibi dengesizlikler sorun olmaya devam etmektedir. gc piyasasna ynelik aktif politikalarn kapsam da, bu dengesizlikleri gidermedeki baars da snrl kalmaktadr. Eitim alanndaki halihazrdaki abalara ramen, bilhassa mesleki eitimde, eitimin ierii ile piyasada talep edilen i becerisi arasndaki farkllklar, i gc piyasasnda karlalan uyumsuzluklara katk salamaktadr. Asgari cretler, gerek mutlak anlamda, gerek ortalama zel sektr cretlerine oranla, artmaya devam etmi, 2000 ylnda asgari cretlerin ortalama cretlere gre %15 olan oran, 2004

59

ylnda %25e kmtr ki, bu durum, daha az vasfl ii altrma ynndeki tevik edici unsurlar azaltrken, potansiyel olarak kaytd istihdam artrmtr. Sermaye stoundaki byme hzlanm ve yllk dorudan yabanc yatrm girii dk bir seviyeden ykselmitir. 2001 yl ve sonrasnda gayrisafi sabit sermaye oluumunda yaanan dn ardndan 2004 ylnda sermaye oluumu yeniden ykselie gemi ve gayrisafi yurtii haslann (GSYH) yzde 2,5i orannda byyerek GSYHnin yzde 18ine ulamtr. Gayrisafi sabit yatrm 2004 ylnn ilk yarsnda hzla bym, daha sonra bu byme ok daha yava devam etmi olmakla birlikte, yl geneli dikkate alndnda, son on yln en yksek deerine ulaarak, GYSHnin yzde 26s orannda artmtr. Makina ve tehizat yatrm yzde 60n zerinde bym ve genel arta kaydadeer bir katk salamtr. Biraz daha yava bir hzla olmakla birlikte yatrm art 2005 ylnn ilk yarsnda da srm ve inaat sektr giderek artan biimde yatrmn nemli bir bileeni haline gelmitir. Yatrmdaki yeniden ykseli artan makroekonomik istikrar, iyileen yatrm ortam ve belli bir dereceye kadar iyileen finansman eriim imkanlarndan kaynaklanmtr. Dorudan yabanc yatrm girileri de artm ama bu art dk seviyelerde gereklemitir. Dorudan yabanc yatrm 2004 ylnda yzde 50nin zerinde bym ve GSYHde 2003 ylnda yzde 0,5 olan pay 2004te yzde 0,8e ykselmitir. Halen greceli olarak dk gerekleen dorudan yabanc yatrm seviyeleri, zelletirme srecindeki zorluklarn yansra i ortamndaki, rnein adli ve retim maliyet yaplaryla balantl, zayflklara da iaret etmektedir. Bununla birlikte, byk oranda zelletirmeden kaynaklanan dorudan yabanc yatrm girileri yln ilk sekiz aynda artmaya devam ederek 1,1 milyar Euroya ulamtr. Dorudan yabanc yatrmnn yaps da 2004te deimi, bu erevede yabanc yatrmn yzde 69u hizmet sektrne ynelirken, imalat sektrne ynelen miktar sadece yzde 25 olarak gereklemitir. Bu durum, imalat sektrnn dorudan yabanc yatrmn baat sektr olduu getiimiz yllarn sektrel dalmndan ak bir farkllk tekil etmektedir. Bununla birlikte, dorudan yabanc yatrm stou asndan bakldnda imalat sektr 2004 yl sonu itibariyle halen daha toplam dorudan yabanc yatrmn yaklak te ikisini tekil etmektedir. Toplam dorudan yabanc yatrm stou miktar 10 milyar Euroya tekabl etmektedir. Altyap yatrmlar son yllarda snrl kalmtr. Altyapnn baz ksmlar belli oranda gelimi olmakla birlikte, zellikle a endstrileri olmak zere, baz alanlarda yksek fiyatlar ve dk kalite devam etmektedir. Sabit kamu sermaye yatrmlar 2004 ylnda yzde 4 orannda azalm ve sk bte kstlamalar nedeniyle kara ve demiryollarnn kalitesi bakmndan altyapda son yllarda bir ilerleme meydana gelmemitir. Aratrma ve gelitirmeye ayrlan kaynaklar nceki yllarda olduu gibi GSYHnn yzde 0,6s civarnda kalmtr. Dier taraftan, dk bir seviyede olmakla birlikte AR-GE alanndaki kamu harcamalarnn toplam kamu yatrm harcamalarndaki pay 2005 btesinde artrlmtr. Trk aratrma ve gelitirme almalarnn yaklak te ikisi niversiteler tarafndan gerekletirilmektedir. Buna karn AR-GEnin i sektrndeki pay greceli olarak dktr 2001 mali krizinin ertesinde bata grlen irket yeniden yaplanmalar dalgasnn ardndan gelime ok snrl kalmtr. Pamukbankn devlet bankas olan Halkbanka dahil edilmesi kapsamnda baz tedbirler alnm olmasna ramen, devlet bankalarn yeniden yaplandrmaya dnk abalar yavalamtr. Devlet bankalarnn ilemlerinin ve tekilatlanmalarnn genel kalitesi belli bir lye kadar iyilemeye devam etmitir. Dier taraftan, devlet bankalarnn zel ayrcalklar, rnein mevduat

60

konusundakiler, srmektedir. Enerji sektrnn yeniden yaplandrlmas yava ilerlemitir. Mevcut yasal ereve gelime gstermitir; fakat halihazrdaki duruma uyumlu deildir ve devlet mdahalesi, rnein nceden ilan edilmi fiyatlar ve apraz sbvansiyonlar yoluyla, halen nemli boyuttadr. zelletirme hazrlklar kapsamnda devlet teebbslerinin yeniden yaplandrlmas konusunda baz baarlar elde edilmitir. Devlet teebbsleri 2004 ylnda kar getirmeye devam etmitir. Devlet teebbslerinin ortalama faaliyet karlar toplam gelirlerin yzde 1,3ne veya GSYHnin yzde 1,1ine ulam olup, bu oran 2003 ylnda gerekleen yzde 1,3 oranndan biraz dktr. Tarm ynelimli ekonomiden hizmet ynelimli ekonomiye dnm ilerlemitir. Son on ylda Trkiyede hizmet sektr zemin kazanrken, tarmn ekonomideki pay dmtr. 2004 ylnda hizmet sektr byyerek brt katma deere % 62 katk yaparken, tarmn katma deerdeki brt pay % 0,5 daha derek % 11e gerilemitir. Sanayinin pay ise sabit kalmtr. Bununla birlikte, i piyasasnn sektrel yaps nemli bir deiiklik gstermemi ve son yllarda aa doru bir eilim izleyen tarm sektr istihdam 2004 ylnda ayn kalmtr. Hizmet sektr toplam istihdama %43 katk salarken, tarm sektr istihdamn nemli bir kayna olmay srdrmtr ve toplam istihdamn %34n oluturmutur. Ekonomik katklar daha snrl olmasna ramen, kk ve ok kk iletmeler ekonominin istikrar salayc nvesini oluturmaktadr. Tm Trk irketlerinin % 95nin 10dan az sayda iisi vardr ve KOBlerin byk bir ksm ticari zenaat ve sanayi sektrnde faaliyet gstermektedir. KOBler tm istihdamn yaklak % 77sini ve sermaye yatrmn % 38ini olutururken, katma deere yaptklar katk sadece % 27, ihracat iindeki paylar ise % 10dur. Bu durum, KOBlerin i yaratmada nemli, ancak genel ekonomide daha kk bir rol oynadn gstermektedir. Kk irketlerin verimlilik dzeyleri ve bunlar tarafndan kullanlan teknoloji dzeyi dktr ve bunlar daha ok kayt d ekonomiye yakn bir izgide faaliyet gstermektedirler. Sermayeye eriimin snrl olmas zellikle kk iletmeler asndan genileme ve modernleme kabiliyetlerini olumsuz etkilemektedir. Birok bankann 2004 ylnda KOBler iin yeni kredi planlar balatmasna ve bunu yayglatrmasna ramen, KOBlerin toplam banka kredileri iindeki pay yaklak % 5dir. Verimlilikte bir art salanmad takdirde, ok sayda KOB gittike artan rekabet ortam sonucu varln srdrmek iin glklerle karlaacaktr. Rekabet politikas alanndaki ilerleme snrl kalmtr. Devlet yardm alannda dzenlemelerin ve izlemenin eksiklii, effafl ve genel olarak rekabet ortamn olumsuz etkilemektedir. zelletirme ve yeni dzenleyici kurumlar iin yaplan hazrlklar balamnda baz iyiletirmeler yaplmasna ramen, devlet teebbslerinin sahip olduu tekelci ve rekabet kart imtiyazlar, hala baz sektrlerde rekabeti bozmaktadr. Rekabet Kurumu adil rekabet iin almalarn etkin bir ekilde srdrmekte, ancak yava ileyen yarg sreci ve zerinde etki sahibi olmad bozucu etkiye sahip mevzuat nedeniyle genel gc snrl kalmaktadr. Trkiye gittike artan bir ekilde ak ekonomi haline gelmektedir. Trkiyenin ticaret alanndaki akl, ihracat ve ithalatta yksek byme oranlarna da yansyarak, artmaya devam etmi ve hizmet ve mal ticaretinin GSYH iindeki pay 2003 ylndaki % 58 oranndan 2004de % 64e ykselmitir. Trkiyenin ihracat portfynde ilenmi mallar arlktadr. Toplam ihracatn % 30una tekabl eden makine ve

61

ulam ekipmanlar ihracat gittike nem kazanmaktadr ve otomobil ve yedek para ihracatnn ykselmeye devam etmesi, zellikle ihracattaki arta katkda bulunmaktadr. Uluslararas hazr giyim ve tekstil kotalarnn kaldrlmas, dk maliyetle retim yapan reticilerin Trkiyenin tekstil endstrisi zerindeki rekabeti basksn artrm ve bu da 2005 ylnn ilk 8 aynda tekstil ve giyim ihracatndaki artn yavalamasna katkda bulunmutur. thalat asndan, 2004 ylnn ilk yarsnda motorlu tatlarn ithalatnda vergi teviki ile meydana gelen patlama sona erdikten sonra, 2005 ylnn ilk 8 aynda sermaye mallar ithalat yavalam, ara mallarn ithalat ise bir nceki yln ayn dnemine nazaran % 25 orannda kuvvetli bir art gstermitir. Bylece, ayn dnemde tketim mallar ithalatnn toplam ihracat iindeki oran % 11,4e dp, ara mallarnn ithalatnn pay % 71e ykselirken, sermaye mallar ithalatnn ithalattaki pay % 17ye gerilemitir. AB uzun bir sredir Trkiyenin en byk ticaret ortadr. Bununla birlikte, AB ile ticaret, son zamanlarda gl ekonomik kalknma gerekletiren ounlukla Orta Dou lkeleri ve gelimekte olan pazar ekonomilerinin oluturduu baz lkelerle olan ticarete nazaran daha az gelimitir. 2004 ylnda ABye yaplan ihracat hafife d gsterirken, ABden Trkiyeye yaplan toplam ithalatn pay daha dikkat ekici bir ekilde azalmtr. Ancak, ABye yaplan ihracat hala toplam ihracatn % 55ini oluturmaktadr. 2005 ylnn ilk 8 aynda toplam ihracat iindeki payn d devam etmi ve ABye yaplan ihracat toplam ihracatn % 52sini oluturmutur. Yabanc dorudan yatrmlar asndan bakldnda da, AB Trkiyenin ana ortadr. 2004 ylnda toplam yabanc sermaye aknn yaklak % 78i AB lkelerinden kaynaklanmtr. Trk Lirasnn deer kazanmasna ramen, ihracat artmaya devam etmitir. Birim emek maliyeti tabanl reel efektif dviz kuru (REDK) 2004 yl ortasndan 2005 yl ortasna kadar % 15 orannda artm ve rekabeti olumsuz etkilemi olsa da, 2001 yl banda grlen kriz ncesi seviyesinin ok daha altnda kalmtr. i verimlilii hem zel hem kamu sektrnde art gstermitir. Bu durum, kamu sektrnde son zamanlarda gerekletirilen yeniden yaplandrmay ve buna bal olarak personel saysnda meydana gelen azalmay yanstmaktadr. zel sektrde sermaye yatrmlarndaki art verimlilik dzeyine olumlu katkda bulunmu ve verimlilik, istihdam ve alma saatlerindeki artla ayn zamanda ykselmitir. retim sektrndeki verimlilik, zel sektrdeki ortalama verimlilik artndan daha hzl bir ekilde artmtr. 2.3 Genel Deerlendirme Ekonomik kriterlere ilikin olarak, Trkiye son zamanlardaki istikrar ve reform alanlarndaki baarlarn srdrd mddete ileyen bir piyasa ekonomisi olarak kabul edilebilir. Trkiye istikrar politikasn gl bir ekilde srdrd ve yapsal reformlara doru kararl ilave admlar att takdirde, orta vadede, Birlik iindeki piyasa gleri ve rekabet basksyla baa kabilecektir. Makro-ekonomik istikrar alannda getiimiz yl iinde daha baka nemli kazanmlar elde edilmitir. Sk ve ihtiyatl politikalar sayesinde ekonomik byme gl kalmay srdrrken mali konsolidasyon devam etmi, bor dinamii iyilemi ve enflasyon daha da dmtr. Kamu mali ynetimi ve kontrolnde kaydadeer ilerleme

62

salanm ve bunun sonucunda btenin effafl artmtr. Sosyal gvenlik ve salk sistemlerindeki nemli deiiklikler devam etmektedir. Bankaclk sektrnn dzenleyici ve denetleyici erevesinde art arda gerekletirilen iyiletirmeler ve zelletirmedeki ilerlemeler ekonomik aktrlerin mali disiplinini gittike artan bir ekilde glendirmekte ve Trkiyenin i ve yatrm ortamn iyiletirmektedir. Dorudan yabanc sermaye yatrmlar artmtr. Bu gelimelerin zerine yeni eklemeler yapmak iin bte ksntsna dayal makroekonomik istikrar devam ettirilmelidir. Son zamanlarda yaanan cari aktaki keskin art dikkatli bir ekilde izlemeyi ve acil nlemler almak iin hazrlkl bulunmay gerekli klmaktadr. zellikle, hukukun stnln glendirmeyi, iletmeler ile zelletirmenin yeniden yaplandrlmasn pekitirmeyi, istihdam piyasasndaki dengesizlikleri dzeltmeyi ve kayt d ekonominin azaltlmasn amalayan yapsal reformlar, istikrar srecini desteklemeli ve glendirmelidir. zellikle kilit nitelii tayan pazarlarda reform yaplmak suretiyle kaynaklar daha etkin bir ekilde tahsis edilmelidir. Toplam personel demelerinin snrl tutulmas ynndeki taahhtlere bal kalnmaldr. Kamu harcamalar bte prosedrleri reformlar srdrlmeli ve iyiletirilen ynetmelik ve yasal erevenin tam olarak uygulanmas temin edilmelidir. 3. yelik Ykmllklerini Yerine Getirme Kabiliyeti Bu blm, Antlamalarda, ikincil mevzuatta ve birlik politikalarnda belirtilmi olan mktesebatn ykledii yelik ykmllklerini Trkiyenin yerine getirebilme yeteneini incelemektedir. Bu blm, mzakere edilen mktesebatn 35 faslndan 33nn yer ald listeye uygun olarak dzenlenmitir. 2004 raporundan bu yana meydana gelen konuyla ilgili gelimelerin deerlendirmesinin yannda, bu blm Trkiyenin yelik ykmllklerini yerine getirme yeteneine ve bundan sonra ne yaplmas gerektiine ilikin bir genel deerlendirme yapmaktadr. Gerektii hallerde, Trkiyenin Ortaklk Anlamasndan kaynaklanan ykmllklerini yerine getirmesini de incelemektedir. Bu blm ayrca, mktesebatn eitli vehelerinin uygulanmas iin Trkiyenin idari kapasitesine ilikin bir deerlendirmeyi de iermektedir. Trkiye mktesebat etkin bir ekilde uygulamak iin, kurumlarn, idari kapasitesini ve idari ve yarg sistemlerini, hem ulusal hem blgesel dzeyde, ve gerekiyorsa, katlmdan belli bir sre nce Birlik standartlar seviyesine getirmek zorundadr. Bu, genel olarak, etkin ve tarafsz kamu hizmeti ile bamsz ve etkin yarg sistemi zerine ina edilmi istikrarl ve iyi ileyen bir kamu idaresini gerektirmektedir. 2004 raporunda Komisyon u sonulara varmtr: Trkiyenin uyumlatrmas birok alanda ilerlemi, ancak fasllarn ou iin erken aamada kalmtr. Btn alanlarda daha fazla almak gerekmektedir, yeni mevzuat mktesebat dna kmamaldr ve Trk olmayan hizmet sunucularna ve rnlerine ilikin ayrmclk sona erdirilmelidir. dari kapasite glendirilmelidir. Ayrca hibir ye Devlet mktesebatn uyumlatrlmas sonucu ortaya kan karlkl yararlardan dlanmamaldr.

63

3.1. Mktesebat Fasllar Bu blm, i pazarn temel talar olarak bilinen drt zgrlklerde kaydedilen ilerlemenin deerlendirilmesi ile balamakta ve sektrel politikalar, ekonomik ve mali ilikiler, blgesel politika, evre, adalet, zgrlk ve gvenlik alan, d politikalar ve mali sorunlar dahil olmak zere, mktesebatn tm vehelerini kapsayan her bir fasldaki ilerlemenin sistematik olarak gzden geirilmesi ile devam etmektedir. Fasl 1: Mallarn Serbest Dolam Mallarn serbest dolam ilkesi, rnlerin ticaretinin Birliin bir yerinden dierine serbeste yaplmas gereini ifade etmektedir. Bu genel ilke bir dizi alanda, (kesin rn detaylarnn aklamasn zaruri klan) eski yaklam veya (rnn genel zelliklerinin aklanmasn zaruri klan) yeni yaklam takip eden uyumlatrlm bir dzenleyici erevesi tarafndan tamamlanmaktadr. Aktarlmas gereken uyumlatrlm Avrupa rn mevzuat, bu fasl altndaki mktesebatn en byk blmn tekil etmektedir. Buna ilaveten, ticari kstlamalarn bildirimi ve standardizasyon, uygunluk deerlendirmesi, akreditasyon, metroloji ve pazar gzetimi gibi alanlarda yatay ve usule ilikin tedbirlerin uygulanmas iin idari kapasitenin yeterli olmas gereklidir. Son lerleme Raporundan bu yana, Trkiye, zellikle yatay ve usule ilikin tedbirler olmak zere mallarn serbest dolam alannda baz ilave ilerlemeler kaydetmitir. Sektre zel mevzuatn uyumlatrlmas, zellikle Yeni Yaklam Direktifleri alannda halihazrda kaydedilmi olan uyum seviyesinden tr snrl kalmtr. Serbest dolama uygulanan genel ilkeler bakmndan herhangi bir ilerlemenin bildirilmesi mmkn deildir. Gemi ve uaklarn faaliyetlerine ynelik kstlamalar, Trkiye ile Kbrs arasnda mallarn serbest dolamn engellemektedir. Trkiyenin, 1/95 Kararnn 5inci ve 7inci maddelerine de yansyan (Antlamann) 28inci ve 30inci maddelerine aykr tm mevzuat hkmlerini tespit etmesi gereklirken bunu yerine getirmemitir. zellikle zorunlu ithal ruhsatlar veya izinleri, veya ek teknik ve etiketleme koullar gibi tartmal hkmler yrrlkten kaldrlmalyd. zellikle zorunlu ithal ruhsatlar veya izinlerinin mevcudiyeti, mallarn serbest dolamnn genel ilkeleriyle badamamakta ve Gmrk Birlii Kararndan kaynaklanan ykmllklere ilikin bir ihlal tekil etmektedir. Pazara eriim kstlamalar, bilhassa alkoll ieceklerde gzlenmeye devam edilmektedir. zellikle 2001 tarihli Alkol Kanunun baz hkmleri Gmrk Birlii ve DTne aykrdr. Karlkl tanmaya ynelik hkmler Trk mevzuatna halen dercedilmemitir. rnein, Trk Standartlar Enstits (TSE) teknik Bakanlklar tarafndan grevlendirildii zere, uyumlatrlmam alanlarda ve hatta bazen uyumlatrlm alanlarda dahi ithalatn kontrolnde rol oynamaktadr. Ayrca, mali klfet getiren sertifikasyon gereklilii ticaret nndeki masrafl bir engel olmaya devam etmektedir. Yatay nlemler bakmndan standardizasyon alannda baz ilerlemeleri tespit etmek mmkndr. Trk Standartlar Enstits, Avrupa Standardizasyon Komitesi (CEN),

64

Avrupa Elektroteknik Standardizasyon Komitesi (CENELEC) ve Avrupa Telekomnikasyon Standartlar Enstitsnce (ETSI) kabul edilen EN standartlarn aktarmaya devam etmitir. TSE bundan byle zorlayc standartlar gelitirmemektedir ve ilave Yeni Yaklam Direktifleri ile dier uyumlu AT mevzuatnn yrrle girmesiyle zorlayc standartlarn says azalmaktadr. TSE Uluslararas Elektroteknik Komisyonun yesi olduu gibi, tam ye olmamakla birlikte CEN ve CENELECe de baldr. Enstit, devlete finanse edilmeyen, mali bakmdan bamsz bir kamu kurumu olmakla birlikte ksmen ithal kontrollerine ilikin resmi grevlerinden elde ettii gelirlere dayanmaktadr. TSE ayrca rn, hizmet, kalite kontrol sistemleri ve kalibrasyona ilikin sertifikalamasyla da uramaktadr. TSEnin genel bte rakamlar mevcut olmakla birlikte, mali aka ilikin kesin bir ayrm bulunmamaktadr. AB standardizasyon ilkeleri ve uygulamas, standartlarn hazrlanmasnda gnll katlm gerektiriyor ise de, standart hazrlama gruplarndaki 145 kadar uzman cret almaktadr. te yandan, standardizasyona ilikin kalite kontrol sisteminin gncelletirilmesi ve standardizasyon iine ilikin bir i plannn gelitirilmesine ihtiya vardr. Uygunluk deerlendirmesi bakmndan, rapor dneminde ilerlemeler kaydedilmitir. Nitekim alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl da, dier Bakanlklarn gemi rapor dneminde yaptklar gibi, 2004 Aralk aynda kiisel korunma ekipmanna ilikin onaylanm kurulu kriterlerini yaymlamtr. Trk Hkmeti, 13 Yeni Yaklam Direktifini kapsayan 8 onaylanm kurulu ismi bildirmitir. Szkonusu kurulular, Ulusal Akreditasyon Ajans TRKAK (Trk Akreditasyon Kurumu) tarafndan yaplan bir ilk deerlendirmeyi takiben Trk Bakanlklar tarafndan tayin edilmilerdir. Kalibrasyon ve Test Laboratuvarlar Dernei TURKLAB, EUROLABn ortak yesi olmutur. Ynetim sistem sertifikasyonu bakmndan pazar, bazlar resmi akreditasyonsuz alan aa yukar 82 aktif sertifikasyon kurumundan olumaktadr. TSE, ynetim sistemi sertifikasyonu pazarnda byk bir paya sahip olup, ayn zamanda personel sertifikasyonunda da gelimekte olan bir role sahiptir. Akreditasyon bakmndan, ulusal akreditasyon kurumu olan TURKAK ilerleme kaydetmitir. Pek ou test, kalibrasyon ve sistem sertifikasyonu alannda olmak zere, akreditasyonlarn toplam says 69a ulamtr. TURKAK bnyesindeki yerel deerlendirmecilerin saysnn artmas da kurumun kapasitesinin arttn gstermektedir. TURKAK, kalibrasyon, test ve muayene laboratuarlar, kalite kontrol sistemleri (ISO 9000) ve rn sertifikasyonlar alanlarnda, Akreditasyon birlii (EA) Alannda Avrupa birlii oktarafl anlamasna (MLA) taraf olmak zere Mart 2005 tarihinde bavuruda bulunmutur. Ancak MLA imzac stats henz verilmedii iin, TURKAKn akreditasyonu AB tarafndan tannmamaktadr.

65

Metroloji bakmndan, snrl bir ilerleme kaydedilmitir. Yasal metroloji alannda ise Trkiye, Uluslararas Yasal Metroloji rgtne katlm amacyla Mays 2005 tarihinde uluslararas anlamay imzalamtr. Yasal metroloji alannda yetkili organ Sanayi ve Ticaret Bakanldr. Anlan Bakanln, rgtsel kapasite ve yasal metrolojiye ilikin AB direktifleri konusunda eitimli personel a vardr. Bilimsel ve sanayii metroloji alanndaki temel aktr durumundaki Ulusal Metroloji Enstits (UME), endstriye ynelik hizmetlerine devam etmektedir. UME, Uluslararas lm Konfederasyonu (IMAKO), Avrupa lm Standartlar birlii (EUROMET) ve Avrupa Analitik Kimya rgtne (EURACHEM) yedir. Getiimiz yl zarfnda niversitelerin bilimsel ve endstriyel metroloji alanna ilgileri daha da artmtr. Belirsizlik hesaplamalar ve izlenebilirlik alanlarnda ise halen yetersizlikler bulunmaktadr. Laboratuvarlar aras mukayeselere katlm snrl kalmtr. Pazar gzetimi bakmndan baz ilerlemeler kaydedildii bildirilebilir. Yeni Yaklam Direktiflerinin uygulanmas alannda en byk sorumluluk pay bulunan Sanayi ve Ticaret Bakanlnn Trkiye genelindeki 81 ilin tamamnda yerel mfettileri bulunmaktadr ve Yeni Yaklam Direktifleri ve dier uyumlatrlm mevzuata uygun olarak pilot pazar gzetim faaliyetlerine ve istatistik derlemesine balanmlardr. Gzetim faaliyetleri, dk voltaj ekipmanlar, elektromanyetik uyum, makinalar, tekstil rnleri, ayakkab etiketlenmesi, elektrikli ev aletlerinin etiketlenmesi, basn ekipman, basit basn aralar, su kaynatma cihazlar ve gaz yakan aletleri kapsamaktadr. Bakanlk ayrca, kendi bnyesinde test imkan bulunmayan alanlarda belli test laboratuarlaryla, pazar gzetim laboratuvarlar olarak almalar konusunda anlamaya varmtr. Salk Bakanl ile Tarm ve Kyileri Bakanl denetim amacyla kendi laboratuvarlarn kullanmaktadr. Salk Bakanl Yeni Yaklam Direktifleri alannda (oyuncaklar, salk aletleri) kendi pazar gzetim stratejisini henz uygulayamamtr. naat malzemeleri ve kiisel korunma ekipmanlar bakmndan pazar gzetim faaliyetleri sadece pilot dzeyde balatlmtr. Denizcilik Mstearl elence amal gemilere ynelik stratejisini belirleyen bir pazar gzetimi tzn ubat 2005de yaynlamtr. Tm lkeyi kapsayacak dzeyde etkin bir piyasa gzetim sisteminin oluturulmasnda henz balang aamasnda bulunulmaktadr. Piyasa Denetimi ve Gzetimi Koordinasyon Kurulu, her ne kadar tavsiye nitelikli kararlar almakta ise de, zellikle bilgi deiimi ve Pazar gzetimi amacyla benzer testler uygulayan kamu kurumlar test imkanlarnn paylam konusundaki egdm yetersiz dzeyde kalmaktadr. Trkiye, eski yaklam rn mevzuatn kabul etmeye ve gncellemeye devam etmitir. nsan kullanmna ynelik ecza rnleri ve kozmetik alanndaki AT mevzuat ile uyumlatrmaya ynelik tzkler srasyla Ocak ve Mays 2005 tarihlerinde yaynlanmtr. Ocak 2005 tarihinde Trkiye ecza alannda veri imtiyazn salayan yeni bir tzk kabul etmitir. Szkonusu tzk, Haziran 2005 tarihinde tadil edilmitir. Bununla birlikte, veri mnhasiriyeti, Gmrk Birliindaki lkelerden birinde 1 Ocak 2001 tarihinden sonra ilk kez kaydedilen ve 1 Ocak 2001 tarihinden nce benzeri bir jenerik rn iin Trkiyede pazarlama yetkisi iin bavuruda bulunulmam olan mseccel tbbi rnlerle snrldr. Ayrca, yetki bavurular sonulandrlmam olan benzeri jenerik rnlerin tabi olaca rejim konusunda da bir mutabakata varlm

66

deildir. Veri korunmasnn uygulanmas, Trkiyenin Gmrk Birlii Kararn imzalamasyla stlenmi olduu ve yerine getirmekte geciktii bir gereklilik olup, halihazrda tamamen halledilmemi olan ciddi bir anlamazlk kaynadr. Motorlu aralarla ilgili uyum abalar, 4 ilave tebliin yaynlanmas ve halihazrda uyumsallam yasalarda baz gncelletirmeler ve tadillerle yaplmasyla devam etmitir. Sanayi ve Ticaret Bakanl Ekim 2005 tarihinde ltler ve lme aralar ile ilgili tek tip uygulama ilkelerine ilikin bir ynetmelik yaynlamtr. Bununla beraber, bu ynetmelik AT tek tip uygulamasna ilaveler artlar getirmekte ve ticarette teknik engeller tekil etmektedir. Deterjanlarn biyolojik paralanabilme seviyelerinin test edilmesi, bunlarn rneklenmesi, paketlenmesi ve Salk Bakanlna bildirimlerine ilikin yntemlerin kabul edilmesi konusunda ayn zamanda ikincil mevzuat da kabul edilmitir. Dier kimyevi maddeler, kristal cam rnler, tekstil rnlerinin ve ayakkablarn etiketlenmesine ilikin kaydadeer bir gelime bildirilmemitir. Yeni ve global yaklaml rn mevzuat bakmndan, son yllarda gerekletirilen yasal uyum almalar sayesinde sadece birka yeni gelime kaydedilmitir. Havai hat tesisatna ilikin direktifler Ocak 2005 tarihinde aktarlm ve Temmuz 2005 tarihinde yrrle girmitir. Alet lmlerine ilikin direktiflerin aktarlmas hala beklenmektedir. Her ne kadar Yeni ve Global Yaklam mevzuatnn tamamnn aktarlmas neredeyse sonulanm olsa da aktarlan mevzuatn uyumlatrlmas ve uygulanmas hususu teyide muhtatr. Pazar gzetimi etkin bir ekilde yaplmadndan uygulamaya ilikin pheler mevcuttur. piyasada CE markasnn anlalmas ve kullanlmas olduka kstldr. Usule ilikin tedbirler bakmndan, ve zellikle bildirim usul hakknda Trkiye her ne kadar teknik standartlar ve tzkler alannda bilgilendirme hkmlerine ilikin bir usul tespit eden Direktifi aktarm olsa da bu direktifin hkmlerine aykr olarak, mevzuatnn byk ksmn ancak mevzuat yrrle girdikten sonra Komisyona bildirmektedir. Trkiye ile AB arasnda Mallarn Serbest Dolam ilkesinden kaynaklanan Milli ltlerin Karlkl Tannmas ve Bildirimi ilkesinin uygulanmasna ilikin ynetmelik yaynlanmtr. D snr kaplar bakmndan, rapor dneminde nc lkelerden gelen mallarn gvenliliine ilikin ithal kontrollerine dair bir tzk yaynlanmtr. Trkiye, ynetmeliin uygulanmasna ilikin mekanizmalar balatmaya almaktadr. Kltrel varlklar ve ateli silahlara ilikin herhangi bir gelime kaydedilmemitir. Sonu Baz alanlarda tartlmaz gelimeler mevcutsa da Trkiye ile AB arasnda rnlerin serbest dolam tam anlamyla etkin deildir. Gmrk Birliinden kaynaklanan bir ksm taahhtler yerine getirilmemitir. zellikle rnlerin serbest dolam ve karlkl tannmasna ilikin genel ilkelere aykr olan hkmlerin kaldrlmas olmak zere ve Antlamann 28 ile 30. maddelerinin uygulamas konusunda ciddi ilerleme kaydedilmesi gerekmektedir. thalat kontrol hala geni bir ekilde kullanlmakta ve zorunlu standartlarn azaltlmasna ramen, ticarete ynelik teknik engeller hala

67

mevcudiyetini srdrmektedir. Kbrs bandral gemi veya uaklara ynelik kstlamalardan kaynaklanan mallarn serbest dolamna ilikin mevcut engellerin kaldrlmas gerekmektedir. Trkiye mallarn serbest dolamna ilikin yapsn ve mevzuatn mktesebatla daha uyumlu hale getirmitir. Zorunlu standartlarn says daha da azaltlmtr. Standardizasyon alannda olumlu gelimeler kaydedilse de, Trk Standartlar Enstitsnn ileyiinin iyiletirilmesi gerekmektedir. Trk Standartlar Enstitsnn uygunluk deerlendirmesine ilikin eitli grevlerinden gelen mali aklarnn ak bir ayrma tabi tutulmas gerekmekte olup, ayn zamanda standardizasyon almas iin sarih bir plan gelitirilmesi gerekmektedir. Pazar gzetimi ile uygunluk deerlendirme ilemleri arasndaki ayrmn, Bakanlklar ve uygunluk deerlendirme organlar da dahil olmak zere tm ilgili aktrler tarafndan genel anlamda temin edilmesi gerekmektedir. Uygunluk deerlendirmesi yaplar gelimeye devam etmekte olup, akreditasyona ilikin ilerleme kaydadeerdir. Metroloji bakmndan izlenebilirlik ve belirsizlik hesaplamalar sistemin zayf noktalarn oluturmaktadr. Laboratuvarlar aras karlatrma gelitirilmeye muhtatr. Sanayi ve Ticaret Bakanlnn kapasitesinin glendirilmesi de gerekmektedir. Teknik bakanlklar, Pazar gzetlemesinin uygulanmas alannda baz ilerlemeler kaydetmitir. Bununla beraber, yeni yaklam ilkeleriyle uyumlu bir piyasa gzetimi halen yrrlkte deildir. Her ne kadar mevzuatn uyumlatrlmasnda epey ilerleme kaydedilmise de, Yeni Yaklam Direktiflerinin tam olarak uygulanmas hala eksiktir. Bu direktiflerin uygulanmas kadar aktarlm olan eski yaklama ilikin mevzuatn da uygulanmas iin aba gsterilmesi gerekmektedir. Trkiye, ticarete yeni teknik engeller yaratan ilave teknik gerekeleri uygulamaya koymaktan sarfnazar etmelidir. Fasl 2: ilerin Serbest Dolam Bu fasl altndaki mktesebat, bir ye Devletteki AB vatandalarnn dier bir ye Devlette alma hakkna sahip olmalarn salamaktadr. AB iindeki gmen iiler, alma koullar, sosyal yardm ve vergi kolaylklar konularnda ulusal iiler ile ayn muameleye tabi tutulmaldrlar. Bu mktesebat ayn zamanda dier bir ye Devlete tanan sigortal kiiler ve aile fertleri iin ulusal sosyal gvenlik hkmlerinin egdm iin bir mekanizma da iermektedir. Rapor dneminde bu fasla ilikin herhangi bir ilerleme kaydedilmemitir. stihdam pazarna eriim konusunda herhangi bir ilerleme kaydedilmemitir. Trkiyenin, yabanc iilerin serbest dolamna ilikin snrlamalarn kaldrlmas amacyla eitli kanunlar ve meslek rgtlerinin bu erevedeki roln gzden geirmesine ihtiya bulunmaktadr.

68

Kamu stihdam Hizmetlerinin modernletirilmesine ynelik abalar devam etmektedir. Bu abalar srdrlmeli ve gelecekte EURES (Avrupa stihdam Hizmetleri) ana gelecekte dahil olma ihtimali dikkate alnarak ilgili personel eitilmelidir. Sosyal gvenlik sistemlerinin egdm alannda herhangi bir ilerleme kaydedilmemitir. Trkiye sosyal gvenlik sisteminin reformu abalarn srdrmeli ve idari kapasitesini glendirmelidir. Sonu Rapor dneminde herhangi bir ilerleme kaydedilmemitir. Mktesebatla uyum balang aamasnda olmay srdrmektedir. Trkiyenin halihazrda bu fasln kapsad tm alanlarda mevzuatn uyumlu hale getirmek ve kurumlarn daha da glendirmek iin kapsaml alma yrtmesi gerekmektedir. Fasl 3: Yerleme Hakk ve Hizmet Sunma zgrl ye Devletler, AB vatandalar ve tzel kiiliklerinin herhangi bir ye Devlette yerleme hakk ve snr tesi hizmet sunma zgrln, Antlamada belirtilen istisnalar sakl kalmak kaydyla, ulusal mevzuat tarafndan engellenmemesini temin etmelidirler. Mktesebat ayn zamanda, ye Devletler arasnda mesleki niteliklerin ve diplomalarn karlkl tannmasn salamak amacyla kurallara balanm mesleklere ilikin kurallar uyumlu hale getirmekte olup, kurallara balanm belirli mesleklerde niteliklerin AB yesi bir devlette otomatik olarak tannmas asgari dzeyde bir ortak eitim mfredatnn takip edilmesine baldr. Posta hizmetleri szkonusu olduunda ise, mktesebat, dnya apnda bir hizmeti teminat altna alan dzenleyici bir ereve kapsamnda kademeli ve kontroll bir biimde posta hizmetleri sektrn rekabete amay amalamaktadr. Yerleme hakk alannda yeni bir gelime meydana gelmemitir. Trkiye Trk Vatandalarna Tahsis Edilen Sanat ve Hizmetler Hakknda Kanunu yrrlkten kaldrm ve daha serbest bir yaklam getiren Yabanclarn alma zinleri Hakknda Kanunu kabul etmitir. Yabanclarn alma izinlerinden sorumlu organ alma ve Sosyal Gvenlik Bakanldr. Bununla birlikte, sektrel mevzuatta yabanclarn yerleme hakkn snrlayan kstlamalar hala mevcuttur. Sektrel mevzuat genellikle iletmecilerin ruhsat veya izin almalarn gerektirmekte, bu da bir ticaret odasna, meslek odasna veya dier bir mesleki rgtne yelii zorunlu klmaktadr. letmecilerin kaydadeer miktarlarda yelik aidatlar demeleri gerekmektedir. Belirli sektrlerde, yabanc lke vatandalar irketleri Trkiyede kurulmu olsa dahi hizmet sunumunda bulunamamaktadr. Belirli meslekler yabanc lke vatandalarna kapal kalmaya devam etmektedir. Bu alanda, mktesebat ile genel uyum balang aamasndadr. Bu alandaki mktesebat ulusal hukuka aktarmak iin byk abaya ihtiya bulunmaktadr. dari kapasite, uygulamada yerleim hakkn engellememesini teminen, mevcut ya da hazrlanmakta olan idari veya yasal kurallar taramak zere gelitirilmelidir.

69

Snr tesi hizmet sunumu zgrl alannda herhangi bir gelime kaydedilmemitir. Trkiyede hizmet sunucularnn geici hizmetler iin dahi genellikle ruhsat veya izin almalar gerekmektedir. Bu durum genellikle bir meslek rgtne zorunlu yelik ile balantl olup, Trkiyede irket kurmay zorunlu klmaktadr. Belirli meslekler yabanc lke vatandalarna kapal olmay srdrmektedir. Snr tesi hizmet sunumu zgrlne ilikin olarak mktesebat ile uyum son derece snrl olmaya devam etmektedir. AB vatandalarn veya AB irketlerini snr tesi hizmet sunumundan mahrum eden sektrel yasal ve idari engelleri kaldrmak iin ilave aba gerekmektedir. Posta hizmetleri alannda geen rapor dneminden bu yana zel bir gelime meydana gelmemitir. Trkiye mevzuatn mktesebat ile uyumlatrmaya henz balamamtr. Posta sektrndeki tekel varln srdrmektedir. Bir ulusal dzenleyici makam (UDM) henz oluturulmamtr, ancak kurulmas planlanmaktadr. Posta hizmetleri pazarnn kademeli olarak serbestletirilmesi iin byk aba gerekmektedir. Dnya apnda posta hizmetinin asgari nitelikleri tanmlanmaldr. Dnya apndaki posta hizmeti sunucusuna tahsis edilebilecek hizmetlerin azami snr belirlenmelidir. Posta Direktifine uyulmasn salamak ve posta sektrnde rekabeti teminat altna almak iin bir ulusal dzenleyici makam oluturulmaldr. Dzenleyici sorumluluklarn mevcut posta iletmecisinin sorumluluklarndan yapsal olarak ayrlmas da dahil olmak zere UDMlerin ilevsel bamszl teminat altna alnmaldr. Ruhsat verme, denetleme ve izlemeye dair sorumluluklar mktesebata uygun olarak yerine getirilmelidir. Mesleki niteliklerin karlkl olarak tannmas konusunda zel bir gelime meydana gelmemitir. Mesleklere dair sektrel direktifler Trk mevzuatna aktarlmam ve asgari eitime dair koullar henz mktesebat ile uyumlu hale getirilmemitir. Bu koullara uyulmasn zorlayacak yeterli yaplar bulunmamaktadr. Mesleki niteliklerin tasdik edilmesi ve dier lke vatandalarnn denklik taleplerini karlamay salayacak idari kapasitenin oluturulmas iin byk abalar gerekmektedir. Sonu Bu fasln kapsad mktesebat ile genel uyum son derece dktr. AB gerek ve tzel kiilerinin yerleim hakknn temin edilmesi iin yasa yapmaya ve uygulamaya ynelik byk abalar gerekmektedir. Bu deerlendirme hala bir dizi engelin mevcut olduu snr tesi hizmet sunumu zgrl asndan da geerlidir. Posta hizmetlerinin kademeli olarak serbestletirilmesine balanabilmesi iin bu alanda ilerleme salanmas gerekmektedir. Ulusal dzeyde bir dzenleyici makam oluturulmasna ihtiya bulunmaktadr. Mesleki niteliklerin karlkl tannmas hususu ilgili AB direktiflerinin ulusal hukuka aktarlmas ve idari kapasite zerinde daha fazla aba gsterilmesini gerektirmektedir.

70

Fasl 4: Sermayenin Serbest Dolam ye Devletler, AB iinde ve ye Devletler ile nc lkeler arasnda, baz istisnalar hari, sermayenin serbest dolamna ilikin tm kstlamalar kaldrmaldr. Mktesebat ayrca, snr tesi demelere ve menkul kymetlerle ilgili havale emirlerinin yerine getirilmesine ilikin kurallar da iermektedir. Kara para aklama ve terr finansmanyla mcadeleye ilikin direktif, zellikle yksek deerli kalemler ve byk nakdi ilemlerle uralmas srasnda, bankalarn ve dier iletmecilerin mterilerin kimliini belirlemelerini ve baz ilemleri bildirmelerini gerekli klmaktadr. Mali sula mcadelenin kilit bir koulu, denetim, kolluk ve adli kovuturma makamlar arasndaki ibirlii de dahil olmak zere, etkili idari ve takip kapasitesinin yaratlmasdr. Son lerleme Raporundan bu yana Trkiye, bilhassa sermaye hareketlerine ynelik sektrel kstlamalarn kaldrlmas ve kara para aklamayla mcadele alanlarnda baz ilerlemeler kaydetmitir. deme sistemleri ve snr tesi havaleler alannda herhangi bir ilerleme kaydedilmemitir. Sermaye hareketleri ve demeler alannda, baz olumlu admlara ramen, mktesebatla genel uyum snrl kalmtr. Telekomnikasyon ve madencilik sektrlerinde yabanclarn mal edinimine ilikin snrlamalar 2004 ylnda kaldrlmtr. Bata sivil havaclk, deniz tamacl, radyo ve televizyon yayncl ve enerji alanlarnda olmak zere dier sektrlere zg mevzuatta, yabanclarn mal edinimi konusunda nemli kstlamalar devam etmektedir. Sermaye hareketlerini engelleyen tm sektrel ve yapsal engellerin belirlenmesi ve ortadan kaldrlmas gerekmektedir. Mart 2005 tarihinde Anayasa Mahkemesi, yabanclarn tanmaz satn almalarnda mtekabiliyet ilkesini ngren hkmleri (2003te getirilmiti), ulusal birlie ve devletin blnmez btnlne muhtemel tehdit gerekesiyle iptal etmitir. Bu hkm Temmuzda yrrle girmi olup, henz yeni bir tzk kabul edilmi olmadndan, tapu tescil makamlarna bu yeni tz bekleme ve yabanclarn tanmaz mal satn alma taleplerini askda tutma talimat verilmitir. Yabanclarn tanmaz mal edinmesiyle ilgili olarak ortaya kan bu yasal durum henz akla kavuturulmamtr. Yrrlkteki Sigortaclk Yasas ve uygulanma mevzuat, yabanc varlklarn kurumsal yatrmclar tarafndan kullanm konusunda hibir kstlama iermezken, kurumsal yatrmclar zorunlu rezervler olutururken hala yabanc varlklar dahil edememektedirler. AB vatandalar ve firmalar tarafndan Trkiyede tanmaz mal edinilmesini etkileyen tm kstlamalarn kaldrlmasnda ilerleme kaydedilmesi gerekmektedir. Hazine Mstearlnn bir parasn oluturan ve dorudan yabanc yatrmlardan sorumlu ana kamu makam olarak grev yapan Yabanc Sermaye Genel Mdrl snrl sorumlulua sahip olup, sermaye hareketleri alannda mevcut yasal ve idari engelleri ortadan kaldracak yetkiye sahip deildir. Mktesebatn hala aktarlmas gereken deme sistemleri ve snr tesi havaleler alannda herhangi bir ilerleme kaydedilmemitir. rnein, snr tesi kredi havalelerinde bankalar ve mterileri arasndaki sorunlarn ele alnmasndan sorumlu mahkeme d bir organ gibi, gerekli idari yaplar mevcut deildir.

71

Kara para aklama ile mcadele mevzuatnn, gzden geirilmi Mali Eylem Grev Grubu standard dahil, mktesebatla uyumlatrlmasnda baz ilerlemeler kaydedilmi olmakla birlikte, uyum ancak ksmen gerekletirilmitir. Haziran 2005 tarihinde yrrle giren yeni Ceza Kanunu, bir yldan fazla hapis cezasn gerektiren tm sular kapsayan feri sularn kapsamn geniletmitir. Ayrca, kara para aklama sonucu edinilen mallara el konulmasna ilikin daha geni kapsaml hkmler yrrle konulmutur. Yine Haziran 2005 tarihinde yrrle giren Ceza Muhakeme Usul Kanunu, kara para aklama ile mcadelede haberlemeye nfuz edilmesi ve izleme teknikleri gibi, zel soruturma yntemlerine imkan vermitir. Ancak, gzden geirilmesi gereken kara para aklamayla mcadele kanunu ve srelerin etkinliinde daha fazla ilerleme salanmas lazmdr. Avukatlar, d muhasebeciler ve vergi mavirleri kanun kapsamna alnmamlardr. Mevcut mevzuatta, kimlik konusunda bir phe veya duraksama olduu takdirde mterilerin kimliinin istisnasz tespit edilmesine ilikin koul bulunmamakta ve daha fazla titizlik gerektiren durumlar ele alnmamaktadr. Ayrca, terr finansmanna ilikin zel bir hkm de yer almamaktadr. Resmi ilemler de kara para aklamayla mcadele mevzuat hkmlerinden muaf tutulmulardr. Bilhassa sistemi idame ettiren zincirin unsurlarnn (yasa koyucular, mali istihbarat kurumlar, mfettiler ve kolluk kurumlar) kaynaklar, yetkileri ve kabiliyetlerinin yansra istatistiki bilgilerin yeterlilii olmak zere kara para aklamayla mcadele mevzuatnn etkin uygulanmas ve takibi bir dier endie kaynadr. Bu balamda, savc ve hakimlerin kara para aklama davalarna bakabilme yeteneinin iyiletirilmesine, bilgi toplamaya ve Mali stihbarat Birimi olarak grev yapan Mali Sular Aratrma Kurulunun (MASAK) analiz kapasitesinin glendirilmesine zel nem verilmelidir. Kara para aklamayla mcadele kstaslarnn denetlenmesinin/izlenmesinin glendirilmesine genelde gereksinim vardr. Trkiye kara para aklama alannda ilgili kurumlara sarih bir grev dalm da yapmaldr. Her ne kadar pheli ilem raporu saysnda nceki yla nazaran art varsa da (180den 290a) pheli ilem bildirimlerinin says yine de dk kalmtr. 2003 ylnda 192 nsoruturma yrten MASAK, 2004 ylnda 270 nsoruturma yapmtr. 2003 ylnda 31 dava almken, bu yl 41 ilemle ilgili dava almtr. Ancak mahkumiyet, el koyma, haciz ve varlklarn dondurulmas baznda bakldnda takibat sicili snrl kalmaktadr ve iyiletirilmesine ynelik abalarn youn olarak srdrlmesi gerekmektedir. Kara para aklama konusunda duyarllk ve rapor hazrlayan kurumlara geri-bildirim salanmas ayn ekilde kstldr. Bu durum, pheli ilemleri rapor eden kurumlar ve alanlarn sorumluluktan koruyan bir hkm bulunmamasndan da kaynaklanmaktadr. Trkiyedeki idame zincirinin unsurlarnn arasnda ve nc lkelerle etkin ibirliinin glendirilmesi lazmdr. Ayrca, kara parayla etkin mcadele abalar yolsuzluklar nedeniyle sekteye uramaktadr. Kayt d ekonomi de uygulamada zorluk yaratmaktadr. Trkiye bu alandaki temel uluslararas szlemeler ile Avrupa szlemelerine taraftr ve 2006 banda Mali Eylem Grev Grubu (MEGG) tarafndan nc kez

72

deerlendirmeye tabi tutulacaktr. Ancak, gerek mevzuata gerek takibe ilikin sicilin uluslararas standartlara uyum salamas iin iin glendirilmesi gerekmektedir. Sonu Baz ilerlemeler kaydedilmi olmakla birlikte, Trkiyenin bu fasla ilikin mktesebata uyumu dk seviyededir. Anayasa Mahkemesinin geenlerde ald karar nedeniyle, sermaye hareketleri ve demeleri alannda yabanclarn yatrmlarna ilikin kstlamalarn durumu belirsizliini korumaktadr. AB vatandalarnn ve tzel kiilerinin tanmaz mal edinmelerini etkileyen tm kstlamalarn yansra sektrel ve yapsal engellerin kaldrlmasnda da ilerleme kaydedilmesi gerekmektedir. deme sistemi alannda ve snr tesi havalelerde mktesebatn aktarlmas gerekmektedir. Kara para aklamayla mcadelede, hkmlerin ve ilemlerin kapsamnn geniletilmesi tamamlanmamtr. Ayrca, mevzuatn uygulamas ve takibinin ciddi ekilde glendirilmesi gerekmektedir. Fasl 5: Kamu haleleri Kamu ihaleleriyle ilgili mktesebat effaflk, eit muamele, serbest rekabet ve ayrmclk yaplmamasna ilikin genel ilkeleri kapsamaktadr. Buna ilaveten, baz zel AB kurallar, eitli ilere, hizmetlere ve tedariklere, geleneksel mteahhitlik kurumlarna ve spesifik sektrlere ynelik kamu ihalelerinin verilmesinde egdmn salanmas iin uygulanmaktadr. Mktesebat ayrca, gzden geirme usulleri ve zm yollarna bavurabilme ile ilgili kurallar da belirlemektedir. Uygulamayla ilgili ihtisas kurumlarna gerek duyulmaktadr. Son lerleme Raporundan bu yana, Trk mevzuatnn kamu ihaleleriyle ilgili mktesebata uyumlatrlmasnda yeni bir gelime kaydedilmemitir. Aksine, baz yasal admlar uyum dzeyini dahi azaltmtr. Genel ilkeler konusunda ilerleme olmamtr. Aksine, Trk Kamu hale Kanununda bir dizi istisnalar yrrle konmutur. Bu istisnalar be sektrel kanun vastasyla yrrle sokulmutur. Kasm 2004 tarihinde kabul edilen zmirdeki Dnya niversiteleraras Spor Oyunlar (Universiade) Kanunu, Kamu hale Kanununa geici bir madde getirmek suretiyle kamu kurumlarnn Universiade iin yapacaklar her trl mal ve hizmet almlarn istisna kapsamna dahil etmitir. Buna ilaveten, Mart 2005 tarihinde kabul edilen ve petrol ve benzeri zehirli maddelerden kaynaklanan deniz kirlilii vakalarnda acil mdahale ve zararn tazminiyle ilgili kanunun Kamu hale Kanununun kapsamna getirdii istisnalar konusunda baz kayglar mevcuttur. Buna gre, bu yeni kanunun kapsamna giren her trl mal ve hizmet alm Kamu hale Kanununun hkmlerinden muaf olacaktr. Bu tr istisnalar sadece Kamu hale Kanununun btnln bozmakla kalmamakta, fakat ayn zamanda kamu ihaleleri iin kapsaml bir ereve oluturulmas hedefine de zarar vermektedir. Ayrca, Kamu hale Kanunu teklif veren Trk firmalarn kayran unsurlar iermektedir ki, bu da eit rekabeti bozmakta ve milliyet temelinde ayrm yapmama ilkesiyle elimektedir. Son lerleme Raporundan bu yana kamu ihalelerinin verilmesi usullerinde snrl ilerleme kaydedilmitir. Kamu hale Kurumu eikleri ve mali limitleri 2004 toptan fiyat

73

endeksine gre yeniden dzenlemitir. Eikler ve mali limitler AT seviyelerinin zerinde kalarak teklif verecek yabanclarn imkanlarn ve genel olarak rekabeti kstlamaktadr. Buna ilaveten, karmak nitelik usulleri daha geni katlma kar brokratik engel oluturmakta ve kamu ihalelerine katlm masraflarn ykselterek rekabeti kstlamaktadr. Kamu hale Kurumunun aklad istatistiki verilere gre, 2004 ylnda, ihalelerin %87sini ak teklifle, %1ini kapal zarf ve % 12si ise pazarlk usulyle verilmitir. 2004 ylnda, 95.105 ihaleden, yllk toplam szleme deerinin % 4ne tekabl eden 184 (% 0,2den az) yabanc teklif sahiplerine verilmitir. Kamu hale Kanunu baka alardan da mktesebattan sapma gstermektedir. Szleme yapan kurum gibi baz temel tanmlar ilgili AB direktiflerinde belirtilenlere uymamaktadr. Bu ilaveten, zellikle bayndrlk hizmetleri imtiyazlar ve kamu hizmetleri alannda faaliyet gsteren baz kurumlar kapsamadndan, kamu ihale mevzuatnn kapsam bu direktiflerinkine tekabl etmemektedir. zel olarak kamu hizmetleri sektrn dzenleyen mevzuatn kabul nemli bir ihtiyatr. Kamu hale Kurumunun kendi personeli ile alm yapan kurulularn elemanlar iin eitim faaliyetleri dzenlemesiyle ve bilgilerin zamannda ve effaf olarak aklanmasn gvenceye alan elektronik mekanizmalarn tesis edilmesiyle, idari kapasite asndan baz ilerlemeler kaydedilmitir. 2004 ylnda, Kamu hale Kurumunun personeli dahil 47 kuruluun 2432 mensubu eitim almlardr. Kamu hale Kurumu ayrca basl ve elektronik formatta sunulan ihale ynergeleri yaynlamtr. Kamu hale Kurumu ihale bltenlerine ilave olarak Mays 2005 tarihinde elektronik bltenler kartmaya balamtr. 2004 ylnda balatlan ve teklif verenlere ihale srecini ve ikayetlerin incelenmesi konusundaki durumu izleme imkan sunan hale zleme Sistemi dier bir olumlu gelimedir. Bununla beraber, uygulamada Kamu hale Kurumu, Kamu hale Yasasnn yeknesak olarak uygulanmasn tem edebilecek yetkiden yoksun grnmektedir. Bavurulacak zm yollar konusunda kayda geirilecek yeni bir gelime olmamtr. zellikle gzden geirme prosedrlerinin sadece ihaleye teklif sunmu olan iletmelere tannm bir imkan olmas nedeniyle zm mekanizmasnn ileyii endie yaratmaktadr. Dier ilgililere ikayette bulunma hakk tanmad iin byle bir kstlama mktesebata uygun deildir. Mktesebatta ngrlen uzlama ve ispat hakk usullerinin Trk ihale mevzuatna aktarlmas gerekmektedir. 2004 ylnda, kamu ihale mevzuat erevesinde ve bu mevzuatn ngrd usullere uygun olarak 39.821 ihale duyurusu yaplmtr. Kamu hale Kurumu bu ihalelerle ilgili olarak 3040 olay incelemi ve bunlardan 145ini idari mahkemeye havale etmitir. Sonu Kayda deer bir ilerleme meydana gelmemitir. Aksine, Kamu hale Kanununda bir dizi istisna mevcuttur ve ihale kanununa yaplan ilavelerle Trk ihale mevzuat mktesebattan daha da uzaklamtr. Trkiye mktesebatla elien yeni istisnalar kabul etmekten kanmaldr. effaf olmayan ve ayrmc kamu ihale uygulamalarna

74

son verilmesi ve Kamu hale Kanununun mktesebata uyumlatrlmas iin harekete geilmesi gerekmektedir. Kamu ihaleleri alannda idari kapasitenin daha da glendirilmesine ihtiya vardr. Kamu hale Kanununun takibi iin Kamu hale Kurumu ve alm yapan kurululara daha fazla eitim imkan salanmas ve kaynak tahsisi gerekmektedir. Fasl 6: irketler Hukuku irketler hukuku mktesebat irketlerin kurulmas, tescili, birlemesi ve blnmesini iermektedir. Mali raporlama alannda, mktesebat, yllk ve konsolide hesaplarn sunumuna ilikin olarak kk ve orta boy iletmeler iin basitletirilmi olanlar dahil tm kurallar belirlemektedir. Uluslararas Muhasebe Standartlarnn uygulanmas kamu yararna olan baz kurumlar iin zorunludur. Buna ilaveten, mktesebat, yasal denetilerin onaylanmas, mesleki ehliyeti ve bamszlna ilikin kurallar belirlemektedir. Son rapor dneminden bu yana, Trkiye irketler hukuku alannda zellikle muhasebe standartlarna ilikin olarak baz ilerlemeler kaydetmitir. dari yaplar konusunda, yrrlkteki Ticaret Yasas irketlerin ticaret odalarndaki ticari kayt ofislerinde tescil edilmelerini zorunlu klmaktadr. nternet araclyla kayt yaptrmak mmkn deildir. irket bilgileri elektronik ortamda yer almamaktadr ancak Trkiye Ticaret Tescil Gazetesinde bir kayt numaras ile yaymlanmaktadr. Trkiye Ticaret ve Sanayi Odalar Birlii bu grevini Sanayi ve Ticaret Bakanlnn genel gzetimi ve denetimi altnda yerine getirmektedir. Bu sre, kolektif, ortak hisseli, limitet ve kooperatif irketler dahil tm ticari irketler iin zorunludur. Anonim irkete ait muhasebe ve murakebe alannda muhasebe standartlarna ilikin olarak baz ilerlemeler kaydedilmitir. Hali hazrda, bu alanda ilave standartlar konusunda kamuoyunun grleri alnmaktadr. Trkiye, genel olarak, Uluslararas Muhasebe Standartlar (UMS) dahil, Uluslararas Mali Bildirim Standartlarna (UMBS) uyum konusunda snrl bir ilerleme kaydetmitir. Buna ilaveten, Trk Yeknesak Muhasebe izelgesi (TYM) ve Vergi Usul Kanunu uyarnca hazrlanm bir teebbsn mali durum ve icraat ile UMRS sonucundaki mali durum ve icraat arasnda hala nemli lde farkllklar bulunmaktadr. Vergi Usul Kanununun dier tm muhasebe dzenlemeleri zerinde ncelii olmas dolaysyla, Trk irketlerinin ounluu sadece TYM ve Vergi Usul Kanununa uygun olarak mali raporlar hazrlamaktadrlar. Bu durum UMRSin etkin uygulanmasna caydrc bir unsur tekil etmektedir. Muhasebe Standartlar Kurulunun (MSK) idari kapasitesine ilikin herhangi bir ilerleme tespit edilememitir. MSK yasal olarak ayr bir birim eklinde kurulmu olmasna ramen, halen Sermaye Piyasas Kurulu bnyesinde ayr bir blm olarak faaliyet gstermektedir. MSKnn hali hazrdaki dzenleyici erevesi yetersizdir. Mevcut yapsyla, kalifiye personel alm, bir biliim teknoloji sistemi ve dier yapsal unsurlar oluturmas mmkn deildir.

75

Denetleme alannda ok az bir ilerleme kaydedilmitir. Serbest denetiler iin genel dzenleyici ereve Serbest Muhasebecilik, Serbest Muhasebeci Mali Mavirlik ve Yeminli Mali Mavirlik Kanunuyla dzenlenmitir. Dzenleyici erevenin, zellikle serbest denetilerin sorumluluklarnn kapsam ve tr, davran ilkeleri hkmleri ve disiplin unsurlar balamnda, geni bir ekilde yeniden belirlenmesine ihtiya duyulmaktadr. zellikle, yasada, serbest denetinin (veya yeminli mali mavirin) yanl veya yanltc mali raporlara onay verdii takdirde kime kar sorumlu olaca belirtilmemektedir. Sonu Trkiye, irketler hukuku alannda snrl bir ilerleme kaydetmitir. Trkiye yalnzca UMRS ve UMSin kabul edilmesi ynnde snrl bir ilerleme kaydetmitir. irketler hukuku ve anonim muhasebe ve denetleme alanlarnda, yasal dzenlemelerin AB mktesebatyla genel anlamda uyumlu hale getirilmesi ve uygulanmas konusu bu fasl asndan snrl kalmtr. Fasl 7 : Fikri Mlkiyet Yasas Fikri mlkiyet haklarna ilikin mktesebat, telif haklar ve balantl haklarn hukuki korunmas konusunda uyumlatrlm kurallar belirlemektedir; veritabanlarnn, bilgisayar programlarnn, entegre devre topografyalarnn, uydu yayncl ve kablolu yeniden iletimin korunmas konusunda zel hkmler uygulanmaktadr. Snai mlkiyet haklar alannda, mktesebat, marka ve tasarmlarn korunmas konusunda uyumlatrlm kurallar belirlemitir; biyoteknolojik bulular, eczaclk ve bitki koruma rnlerine ynelik dier zel hkmler uygulanmaktadr. Mktesebat ayrca, Topluluk markas ve Topluluk tasarmn ihdas etmitir. Son olarak, mktesebat, gerek telif haklar ve balantl haklarn, gerek snai mlkiyet haklarnn uygulanmas konusunda uyumlatrlm kurallar da iermektedir. Yeterli uygulayc mekanizmalar, zellikle de etkili takip kapasitesi gereklidir. Gerek fikri mlkiyet haklarnn icras alannda, gerek idari kapasite konusunda mktesebat ile uyum zaten ileri bir dzeydedir. Mktesebat ile daha fazla uyumlatrmaya ynelik kstl miktarda ek ilerleme kaydedilmitir. Telif haklar ve komu haklara ilikin hkmlerin yasal uyumlatrlmas konusunda hibir ilerleme olmamtr. Uygulama balamnda, fikir ve sanat eserlerinin tespit edildii rnlerin oaltm ve satn yapan iletmelerin sertifikalandrlmasna ilikin bir ynetmelik Nisan 2005de yrrle girmitir. Her ne kadar bu nlemin tek pazar konusundaki mktesebatn dier ynleri ile uyumu uygulama srasnda grlmeliyse de, sistemin yasad oaltm zerinde daha fazla kontrol salamas beklenmektedir. Kltr ve Turizm Bakanl Telif Haklar ve Sinema Genel Mdrl (THSGM) iletmelerin sertifikalandrlmasna ilikin usulleri saptamaya balamtr. THSGM, politika alanlarn belirlemeye, ilgili mevzuat gzden geirmeye, gerekli nlemleri almaya ve telif haklar ve komu haklar alannda faaliyet gsteren dier ilgili taraflarla

76

ibirlii yapmaya yetkili makamdr. Anlan Genel Mdrlk 2005 yl iinde yedi yeni mfetti yardmcsn greve almtr. Bununla birlikte, personel eitimi ve uzmanlamasnda art olmamtr. Eser, icra, yapm ve yaynlarn kullanlmas ve/veya iletilmesine ilikin usul ve esaslar hakknda bir ynetmelik Haziran 2005te ve bandrollerin uygulanmasna ilikin ynetmelikte yaplan bir deiiklik Kasm 2004te yaynlanmtr. Hak sahipleri bakmndan, 17 meslek kuruluu mevcuttur. Meslek kurulular arasnda telif cretlerinin ortak idaresi konusunda bir uzlamaya varlamamtr. Hak sahiplerinin meslek kurulularnca temsili konusundaki uyumazlklar halen devam etmekte ve meslek kurulularna ilikin mevzuatn bu alanda etkili bir ekilde uygulanmasn teminen ak bir strateji oluturulmasna gerek bulunmaktadr. Tm bu hususlar nda, her ne kadar mktesebat ve uluslararas ykmllklerle tam uyum iin mevzuatta halen daha fazla deiiklik yaplmasna ihtiya varsa da, Trkiye, telif haklar ve komu haklara ilikin mevzuatn esasen mktesebat ile gerekli lde uyumlatrmtr. Tm ilgili taraflar, dier bir deyile, Kltr ve Turizm Bakanl Telif Haklar ve Sinema Genel Mdrl, yarg, polis ve meslek kurulular arasnda daha iyi bir koordinasyon ve ibirliine ihtiya vardr. dari kapasite gelimemekte, hatta belli ynlerden zayflamaktadr. Snai Mlkiyet Haklar (SMH) balamnda baz yeni gelimelerden bahsetmek mmkndr. Aralk 2004te Entegre Devrelerin Topografileri Yasasnn uygulanmasna ynelik Tzk kabul edilmitir. 1 Ocak 2005te Tescilli Markalar Kanunu Antlamas ve Snai Tasarmlarn Uluslararas Tesciline Dair Lahey Anlamasna Ynelik Cenevre Szlemesi yrrle girmitir. Trk Patent Enstitsne (TPE) ynelik bir danma kurulunun tekilini ngren bir tzk Nisan 2005te yaymlanmtr. TPE seminerler ve eitim faaliyetleri tertiplemek suretiyle toplumda ve hak sahipleri nezdinde bilin dzeyinin ykseltilmesine devam etmitir. Baz niversitelerin ve ticaret odalarnn binalarndan yararlanlmak suretiyle, yerel dzeyde TPE adna enformasyon ve belge merkezi olarak faaliyet gsteren tara birimlerinin says 20ye karlmtr (la mamulleri iin dzenleyici veri korumas Mallarn Serbest Dolamn inceleyen Birinci Faslda ele alnmaktadr). dari kapasiteye bakldnda, uluslararas patent snflandrmasnn baz kategorilerine gre patent bavurularnn aranmas ve incelenmesine 1 Ocak 2005 itibaryla balanmtr. Avrupa Patent Ofisi Soru Formu (EPOQUE) veritaban sistemi kurulmu olup, TPE patent inceleyicileri tarafndan halihazrda kullanlmaktadr. Genel olarak bakldnda temel idari yaplarn tesis edilmi olduu ve glendirildii grlmektedir. Uygulama alannda da baz ilerlemeler kaydedilmitir.

77

htisaslam SMH mahkemeleri ilerleme salamlardr. ki ilave ihtisaslam SMH mahkemesinin daha etkin ekilde faaliyete gemesi neticesinde, anlan mahkemelerin dalm u ekilde olmutur: Ankarada bir ceza, hukuk mahkemesi; stanbulda 2 hukuk, ceza mahkemesi; zmirde bir ceza mahkemesi. Kasm 2004te SMH ile ilgili davalara bakan yaklak 50 hakim ve savcya SMH hakknda ilave eitim verilmitir. Ancak halen TPEnin ileyiine ynelik baz kusurlar mevcuttur. rnein, hak sahipleri ve tescilli marka avukatlar TPEnin tescilli marka koruma kurallar ve kayt ilemleri balamnda verdii kararlarda tutarszlklar olmasndan ikayet etmektedirler. Kt niyetle alnm tescilli markalara ve snai tasarmlara itiraz ve/veya bunlarn iptal edilmesi iin gereken uzun prosedrler ve zorluklar hak sahipleri arasnda Trkiyede SMH korunmas balamnda gvensizlie yol amaktadr. TPE tarafndan bavuru sahiplerinin veya rakiplerinin daha nceki kullanmlara veya edinilmi farkllklara dair itirazlar deerlendirme srecinde dikkate alnmamaktadr. Patent bavurularna ilikin aratrma ve inceleme ilemleri ABdeki ortalama srelerden daha uzun srmektedir. Buna ilaveten, mahkemelere ynelik baz sorunlar da srmektedir. Hak sahipleri ve avukatlar, ihtisaslamam alt dzeyli mahkemelerden arama ve el koyma celpnamelerini temin etmekte giderek artan zorluklarla karlamlardr. Alt dzeydeki mahkemelerdeki hakimlerin eitli aamalarda verdii kararlar arasndaki keskin farkllklar, ihtisaslam mahkemelerin uygulama alannda saladklar baary glgelemektedir. Ayrca, kamu saln tehdit eden sahtecilik vakalarnda dahi cezalar caydrclktan uzak kalmtr. Adalet Bakanlnca Devletin Fikri ve Snai Haklarda Korsanlk ve Sahtecilikten Kaynaklanan Vergi Kayplar konusunda yaynlanan genelge bir ileri adm tekil etmitir. Szkonusu genelgede Basavclk makamna fikri ve snai haklarn korunmas ve vergi kayplarnn nlenmesini teminen kurumlararas ibirliinin tevik edilmesi arsnda bulunulmaktadr. Ulusal emniyet makamlar fikri ve snai mlkiyet haklarnn korunmas ve personelin bu konularda eitilmesi ynnde gayret gstermitir. 2000-2004 yllar arasnda 2,900,000 adet korsan rn polis basknlar srasnda ele geirilmitir. (Polise kamusal alanda resen baskn yapma yetkisinin verildii) 12 Mart 2004 tarihinden Haziran 2005e kadar geen dnemde el koyulan korsan rnlerin says 3,551,330a erimitir. Ayn dnemde, yaplan 4771 basknda yakalanan 5056 zanl, idari cezaya arptrlmak veya sorgulama amacyla, korsancl nleme komisyonlar veya savclklara havale edilmitir. Bilhassa korsan CD ve kitaplara ynelik el koyma ve polis basknlar devam etmekle birlikte, korsan ticaretle uraanlar, rnein korsan mallarn mterinin siparii zerine teslimi gibi, yeni yntemlere bavurmaktadr. te yandan, iporta satlar, kanunsuz ticari kopyalama gibi rgtl kitap korsanclna, ayrca sahte veya alnt bandrollerin kullanm da dahil olmak zere, basm korsanclna dair kantlar ortaya kmtr. Getiimiz yllara kyasla, telif haklar ve bununla balantl haklarn korsancl azalm olmakla beraber, kitap korsancl ile mcadele amacyla ilave nlemler alnmal, dier taraftan optik disk korsanclnn zerine kararl bir ekilde gidilmelidir. Tescilli marka ve snai tasarmlarn taklidi halen yksek seviyededir.

78

Sonu Trkiye, Birliin esasen ileri seviyede olan telif haklar ve snai mlkiyet haklar alanndaki mktesebat ile uyumda ilerleme kaydetmeye devam etmitir. Uygulamaya ynelik hukuki ereve ile ilgili olarak, uygulama Direktifi ve zellikle direktifte yer alan geici ve ihtiyati tedbirler ile tam uyum salanmaldr. hlal edici faaliyetlerle, bilhassa bu faaliyetler rgtl su dzeyine ulamsa, etkin bir ekilde mcadele edilmelidir. dari kapasitede iyileme vardr, ancak yeterli deildir. Mevzuatn etkin uygulamasnda eksikler mevcut olup, alt mahkemeler, zaman zaman da ihtisas mahkemeleri tarafndan mevzuatn doru ekilde uygulanmasnda boluklar olabilmektedir. Korsanclk vakalarnn says zellikle yksek olmaya devam etmektedir. Adalet Bakanl ve adli tekilat, polis, Maliye Bakanl, Gmrk Mstearl ve belediyeler gibi ilgili makamlar arasnda gerekli olan egdm ve ibirlii halen zayftr. zellikle mahkemeler balamnda, geici ve ihtiyati tedbirlerin uygulanmas ve dava ilemlerinin uzunluu erevesinde yetersizlikler devam etmektedir. Fasl 8: Rekabet Politikas Rekabet alanndaki mktesebat, anti-trst ve devlet yardmlarnn kontrolne ilikin politikalar kapsar. Szkonusu mktesebat, irketlerin rekabete aykr uygulamalaryla (teebbsler arasndaki kstlayc anlamalar ve hakim durumun ktye kullanlmas) mcadeleye, teebbsleraras birlemelerinin tetkikine ve i pazarda rekabeti bozan devlet yardmlar verilmesini engellemeye ynelik kural ve usulleri ierir. Genel olarak, rekabet kurallar Birliin tamamnda dorudan uygulanabilir nitelikte olup, bunlarn uygulanmasnda ye Devletler, Komisyon ile tam ibirlii iinde olmak zorundadrlar. Geen yln raporundan bu yana, rekabet politikas alannda snrl ilerleme olduu bildirilebilir. Birlemelerin kontrolnn de dahil olduu anti-trst alannda, Rekabet Kanununda 2004 yl Eyll aynda yaplan deiikliklerle, Rekabet Kurulu kararnn kesinlemesinden sonra verilen para cezalarnn tahsili iin ngrlen bir aylk sre limiti aya uzatlmtr. Halen, Rekabet Kurumunun kararlar Kurumun web sitesinde yaymlanmaya balandktan sonra etkinlik kazanmaktadr. Oysa daha nce Rekabet Kurumundan kararlarn Resmi Gazetede yaymlamas gerekmekteydi. Buna ilave olarak, Rekabet Kurumu 2005 ylnn Mart aynda Rekabet Kanununda ngrlen idari para cezalarn artrmtr. 2005 ylnn Temmuz aynda Rekabet Kanununda yaplan bir deiiklikle, teebbsler arasnda anlamalarn zorunlu bildirim art kaldrlmtr. Motorlu ara datm, sigorta, telekomnikasyon ve posta hizmetlerinde sektrlere zg grup muafiyet tz bulunmamaktadr. Ayrca, yatay ibirlii anlamalarna ilikin Topluluk kurallarn ve de minimis, hala rekabet kurallar iine alma ihtiyac bulunmaktadr. Devlet tekelleri ile mnhasr ve zel haklara sahip irketlerin tasfiyesinin uyumlatrlmas hususunda byk abaya ihtiya vardr.

79

Rekabet Kurumunun idari ve operasyonel bamszl bulunmakta ve birleme kontrol ile anti-trst uygulamalarnn gerekletirilmesini salamak iin yeterli idari kapasiteye sahip gzkmektedir. Personelinin srekli eitimine byk nem vermektedir. Bu Kurum anti-trst kurallarnn uygulanmasnda mnhasr yetkiye sahip olmakla birlikte, rekabete aykr hkmler ieren dier mevzuattan kaynaklanan rekabet bozulmalarna mdahale edememektedir. Bu nedenle Rekabet Kurumunun teebbsler zerindeki yetkisi bu gibi mevzuatla ciddi olarak snrlanm ve bu durumun kapsaml olarak gzden geirilmesine acilen balanmaldr. Kurumun rekabete etkisi olabilecek her trl mevzuat taslaklaryla ilgili gzlemleri genellikle dikkate alnmamaktadr. Tm kamu ve yasama makamlarnn rekabete kar yasal engelleri kaldrmay ve kanmay taahht etmeleri salanmaldr. Enerji Piyasalar Dzenleme Kurumu, Telekomnikasyon Kurumu, Bankaclk Dzenleme ve Denetleme Kurumu gibi sektr dzenleyici kurumlar, her birinin kendi dzenlenmi pazarlarndaki rekabet bozulmalarn engellemek iin Rekabet Kurumuyla etkin ibirliini ve danma mekanizmalarnn kullanlmasn henz salamamlardr. Uygulama kaytlaryla ilgili olarak, 2004 ylnda, rekabet kurallarnn ihlalini tespit ettii 91 davada Rekabet Kurumu tarafndan verilen para cezalarnn miktar 46,055,762 YTLdir. (26 milyon EURO civarnda). 2005 yl Mays ayna kadar, rekabet ihlalleriyle ilgili 40 kararda Kurum 15,668,674 YTLye (9,2 milyon EURO civarnda) varan para cezas vermitir. Ayrca, 2004 ylnda, Kurum 62 menfi tespit ve muafiyet bavurusundan 15ini reddetmitir. 2004te, Rekabet Kurumu onaylanan toplam 122 birleme davasndan 3 birleme ve devralma iin koullar koymutur ve 2005 Maysna kadar 45 birleme davasna bakm ve 3 dava iin koullar koymutur. Birleme kontrol balamnda, Rekabet Kurumu zelletirme srecinde aktif rol oynamtr. Rekabet Kurumu, zelletirme daresine verdii istiari grleriyle, zelletirme sonras dnemde rekabetin salanabilmesi iin, zelletirme ihalelerinin almadan nce nasl tasarlanmalar gerektii hususunda tavsiyelerini srdrmtr. Rekabet Kurumu, rnein, ttn fabrikalarnn, limanlarn ve Trk Telekomnikasyon irketinin zelletirme ihaleleriyle ilgili grlerini aklamtr. Temyiz edilen rekabet davalarnn Yksek dare Mahkemesince grlmesinde karlalan gecikmeler kayg konusu olmaya devam etmektedir. Yksek dare Mahkemesi, 1999dan bu yana temyiz edilen 329 davadan yalnzca 88ini sonulandrmtr. Bununla birlikte, 2003ten bu yana Rekabet Kurumunun verilen cezalar, yasal gzden geirme srecinin sona ermesini beklemeden toplamaya yetkili klnm olmas bu kaygy hafifletmektedir. Devlet yardmlar alannda yasal dzenleme yaplmas veya ilevsel adan bamsz bir devlet yardmlar izleme kurumu kurulmas konusunda yeni bir gelime kaydedilmemitir. Trkiye, 1/95 sayl Gmrk Birlii Karar ve 1996 tarihli Avrupa Kmr ve elik Topluluu (AKT) Trkiye Serbest Ticaret Anlamas erevesinde stlendii bir devlet yardmlar izleme otoritesi oluturmak ve mevcut ve yeni devlet yardm programlarnn uyumlatrlmas ve tam effaflklarnn salanmas ykmlln henz yerine getirmemitir. Bu durum bir devlet yardmlar denetim sistemi uygulanmasn engellemekte, kamu yardmlar datm yoluyla pazarlarda serbest rekabetin bozulmasna ve devlet ile iletmeleri arasnda yaplan mali ilemlerin effaflnn azalmasna yol amaktadr.

80

elik sektryle ilgili olarak, Trk yetkililer sektre verilen devlet yardmnda 1996 AKT-Trkiye Serbest Ticaret Anlamasnda ngrlen tatmin edici effaflk dzeyini henz salam deildirler. Yalnzca 2005 yl Nisan aynda yatrm desteiyle ilgili bir yasa hazrl szkonusu olmutur. Trkiyenin, elik endstrisine devlet yardmn srdrmek amacyla derogasyon talebini destekleyecek Ulusal elik Yeniden Yaplandrma Programnn (UYYP) hazrlanmas konusunda snrl ilerleme salanmtr. UYYPna ilikin teknik alma 2005 Haziran aynda tamamlanm, ancak program siyasi dzeyde kabul edilmemitir.Bu alanda ilerleme salanmas, yalnzca elik sektrnn genel durumu asndan deil, Erdemir zelletirmesinin erevesinin akla kavuturulmas asndan da aciliyet tamaktadr. Sonu Geen rapordan bu yana, Trkiye rekabet alannda snrl ilerleme kaydetmitir. Antitrst mktesebat ile uyum alannda nemli lde ilerleme salanm grnmektedir. Yasamann temyiz edilen davalar ele almasnda ciddi gecikmeler olmakla birlikte, anti-trst kurallarnn uygulanma dzeyi ve irket birlemelerinin Rekabet Kurumunca kontrol tatmin edici olmaya devam etmektedir. zelletirme sreci ile ilgili olarak Rekabet Kurumu, ihale almalar ncesinde istiari nitelikte grler aklamak suretiyle, nceki rapor dnemine gre daha aktif olmutur. Mnhasr haklara sahip devlet tekellerinin ve irketlerinin uyumu konusuna daha ok ilgi gsterilmesi gerekmektedir. Devlet yardm konusunda ise Trkiye, zellikle mevcut ikili anlamalarda yer alan effaflk ykmllklerinin yerine getirilmesiyle ilgili olarak geen rapordan bu yana hibir ilerleme kaydetmemitir. AT devlet yardmlar kurallayla uyumlu bir devlet yardmlar izleme mevzuat mevcut deildir. levsel olarak bamsz bir devlet yardmlar izleme kurumu yoktur. Bunlarn eksiklii, 1/95 sayl Gmrk Birlii Karar erevesinde rekabet iin uygulama kurallarnn kabulunu geciktiren temel unsurdur. elik sektr ile ilgili olarak, bir Ulusal elik Sektr Yeniden Yaplanma Programnn halen kabul edilmesi beklenmektedir. Fasl 9: Mali Hizmetler Mali hizmetlere dair mktesebat, bankaclk, sigortaclk, ek emeklilik, yatrm hizmetleri ve menkul kymetler piyasalar alanlarnda faaliyet gsteren mali kurumlarn izin, ilem ve tefti kurallarn ihtiva etmektedir. Mali kurumlar AB lkeleri dahilinde, ubeler amak veya snr tesinde de hizmet vermek suretiyle, evsahibi lke kontrol ilkesine uygun olarak ilem yapabilmektedirler. Mali hizmetler alannda baz ilerlemeler kaydedilmitir. Son rapor dneminden bugne bankaclk alanndaki ilerlemeler devam etmitir ancak, gecikmeler mevcuttur, ayrca effafl arttran ve bankalara bilgi verme zorunluluu getiren yeni bankaclk yasas Ekim aynda kabul edilmitir. Bankalarn borsada ilem yapmalar, ihtiyaten mmkn olamasa bile, bankalar, borsa

81

ilemlerinde tamamna sahip olduklar bal irketleri araclyla aktif stlenmektedirler.

rol

BDDK, uygulamann daha az gelimi yaklam iin 2008 Ocak aynda ve gelimi yaklam iin 2009 Ocak aynda balatlabilmesini teminen, BASEL-II sermaye artlar erevesi, ayrntl bir yol haritas kabul etmitir. Enflasyon ile mcadele balamnda enflasyon muhasebe uygulamas 2005 dahilinde askya alnmtr. BDDK, bankalarn off-shore faaliyetleri ile yurtdndaki ubeleri zerindeki denetim faaliyetlerini glendirmek amacyla, bankalarn ilemlerini takip ve izlemeye ynelik uygulama mevzuatn gzden geirmitir. Szkonusu gzden geirme, Trkiyede faaliyet gsteren bankalara, off-shore ubelerinin ellerinde bulunduracaklar kymet limitlerini bilanolarnn yzde 10uyla snrlamak gibi yeni kstlamalar getirmitir. Ayrca, yerel ubelerin off-shore ubelere mevduat hesab amalar iznine son verilmitir. BDDK, kredi kart limitlerinin kullanlmayan ksmlar iin gerekli sermaye talebini arttrmtr. Tketici kredilerindeki artan talep neticesinde BDDK, eitli trlerdeki kredi kartlarn, kiisel kredileri, ev kredilerini ve benzeri kredileri kapsayacak ekilde standart muhasebe planna ayrntl bir alt-muhasebat ilave etmitir. Bankalara uygulanacak eitli vergilerin muhasebe ilemleri hakkndaki standartlara dair Muhasebe Uygulamalar Genelgesi yaynlanmtr. Trkiyede toplam 48 banka faaliyet gstermektedir. 18 zel, 3 kamu, 13 yabanc ve Kamu Mevduat Sigorta Fonu Bankas ticari banka olarak faaliyette bulunmaktadrlar. Bankaclk sektr yabanc ilemcilere olduka ak konumdadr, ancak, 2004 ylnda yabanc ilemcilerin toplam kymetler iindeki pay %3 ile snrl olmutur. Devlet bankalar toplam kymetlerin %35ini kontrol etmekte, toplam kredilerin %21lik blmn temin etmekte ve toplam mevduatn %42sini toplamaktadr. Ynetim kapasitesi olarak BDDK idari ve mali zerklie sahip bir kurulutur. Kurulun karar alma organ, yedi yeden mteekkil, Bankaclk Dzenleme ve Denetleme Ynetim Kuruludur. Ynetim Kurulu yeleri, sorumlu Bakann teklifi zerine Bakanlar Kurulu tarafndan atanmaktadr. BDDKnn finansman, bankalarn toplam kymetlerinin bykl temel alnarak hesaplanan katk paylar ile salanmaktadr. BDDKda alanlarn says 2003 ylnda 323 kii iken art kaydetmi ve 2004 ylnda 364 kii olmutur. 2003 ve 2004 yllarnda yerinde ve uzaktan denetleme faaliyetlerinden sorumlu grevli says srasyla 71 ve 67 olmutur. BDDKnn grevleri arasnda ylda bir defa zel bankalar ile devlet bankalarnn incelemesi de bulunmaktadr. Uygulamada, yabanc bankalar ile kalknma bankalar da yllk bazda incelenmektedir. BDDK yetkililerince tam olarak gerekletirilen incelemelerin says 2003 ylnda 51 ve 2004 ylnda 46 olmutur. Yeminli banka murakplar 2003 ylnda 204, 2004 ylnda 198 rapor hazrlamlardr. 2004 ylnda sorumlu olduklar tespit edilen toplam 10 kiiye su isnadnda bulunulmu, 32 idari ceza uygulanm ve, 2003 ylndan biraz fazla olmak zere, 20 kiinin bankalarda imza yetkisine sahip olarak almalar geici olarak yasaklanmtr.

82

BDDK, Arnavutluk, Bahreyn, Endonezya, Kazakistan, Pakistan Romanya, Malta, Yunanistan ve Krgzistan bankaclk denetleme kurumlar ile Anlay Muhtras imzalamtr. BDDK her yl, ilgili Bakan ve Bakanlar Kuruluna sunulmak zere bir faaliyet raporu hazrlamaktadr. Bankalar deiik aralklarla BDDKya eitli raporlar sunmakla mkelleftirler. Banka-d mali kurumlar (leasing, factoring ve tketici finans irketleri) ve kredi kurulularnn ileyii Hazine Mstearlnn ayrlmaz bir paras olan Bankaclk ve Kambiyo Genel Mdrl (BKGM) tarafndan dzenlenmektedir. BKGMde 12 kii grev yapmaktadr. Hazine Kontrolrleri Kurulu bu finans kurulularnn denetlenmesinden sorumlu kurumdur. Kurul ayn zamanda, Kamu ktisadi Kurulularnn, Dnya Bankas kredilerinin ve Avrupa Birlii fonlarnn kontrolnden de sorumlu olduundan, kaynaklar dzenli aralklarla geni kapsaml denetlemeler yapmas iin yeterli olmamaktadr. 2004 ylnda banka-d finans kurumlar iin sadece 10 adet hedeflenmi inceleme gerekletirilmitir. Ne BKGM ne de Hazine Kontrolrleri ilevsel ve yapsal bamszla sahiptirler. Faaliyetleri bteden finanse edilmekte ve kararlar Hazine Mstear ve/veya ilgili Bakann onayna baldr. Sermaye Piyasas Kurulu, yatrm irketlerinin dzenleyici ve denetleyici kurumudur. Denetleyici kurumlar arasndaki koordinasyonun dzeyi etkin bir denetleme ve izlemenin salanabilmesi iin ok dk bir seviyededir. BDDK, T.C. Merkez Bankas ve Hazine Mstearl arasnda imzalanan ibirlii anlamalar bu sreteki ilk adm tekil etmektedir. Genel olarak, denetleme ve dzenlemenin blnm nitelii finans hizmetleri alannda nemli bir sorundur. Bankalar ve faiz bazl olmayan mali rnler sunan zel finans kurulular (slami bankaclk) BDDK tarafndan dzenlenmekte ve denetlenmektedirler. Leasing, factoring ve tketici finansman irketleri ile sigorta sektr Hazine Mstearlnn drt ayr Genel Mdrl tarafndan dzenlenmekte ve denetlenmektedir. Genelde, bankaclk alannda mktesebat ile uyum orta dzeydedir. Farkl denetleme kurumlar arasndaki ibirlii glendirilmelidir. Ana irkete alan byk miktarl kredilerin limitlerini mktesebatla uyumlatrlmaldr. Dzenleme kurumunun BASELII sermaye artlarnn adapte edilmesinden doan mkellefiyetlerini, kurumsal ve idari olarak, stlenme kapasitesi henz olumamtr. Banka-d finans kurumlaryla ilgili olarak son rapordan bu yana yasal ve idari kapasite balamnda bir gelime yaanmam olup, mktesebat ile uyum snrldr. Son lerleme Raporundan bu yana, sigorta ve ek emeklilik sektrnde snrl bir ilerleme kaydedilmitir. Sigorta pazar Trkiyede greceli olarak snrl kalmaktadr. Sigortann nemi konusunda kamu bilinci hala ok snrl olup, sigortal kii says ve kii bana denen sigorta prim miktar bu nedenle dktr. Hayat sigortas ve dier sigortalar asndan, sigorta primlerinin GSMHya oran ok dk dzeyde kalmaktadr. Sigorta sektrnde mktesebat ile genel uyum snrl dzeydedir. Geerli mevzuat gncelliini yitirmi ve baz maddeleri yarg tarafndan geersiz klnmtr. Bu sorun dzenleme ve denetleme alanlarnda boluklar yaratabilir. Lisans verilmesi iin nceden belirlenmi tarife kontrolleri ve n onaylama prosedrleri halen

83

uygulanmaktadr. Reasrans Tekel Yasas halen yrrlktedir. Halen mevcut olan, hayat sigortas d reasrans iin tek iletmeciye zorunlu devire dayal havuz sistemi Pazar ekonomisi ilkeleriyle uyumlu deildir. Yabanc sigorta irketleri, Trkiyede ube ama art ile, ilgili Bakanlktan izin alarak hizmet sunabilmektedirler. Aralarn nc ahslara olan sorumluluklara kar sigortalanm olmalar hususuna dikkat edilmelidir. Hazine, sigorta sektrnde bilgi toplama ve raporlama standartlarn ykseltmek ve AB standartlar ile uyumu artrmak amacyla yeni bir muhasebe plan ve bununla ilgili yasal dzenleme uygulamas kabul etmitir. Ayrca, mali tablolarn standartlarnn uyumlatrlmas amacyla muhasebe sistemleri iin yeni bir uygulama mevzuat uygulamaya konmutur. Hazine Mstearl, ek emeklilik de dahil olmak zere sigorta sektr iin dzenleyici ve denetleyici kurumdur. Sigorta Genel Mdrl (SGM), dzenleme konular ve istatistiksel raporlamadan sorumlu olmakta, dier taraftan Sigorta Denetleme Kurulu (SDK) yerinde ve uzaktan izlemeyi gerekletirmektedir. SGMnin toplam 64 personeli bulunmakta, SDKnn ise toplam 49 personeli olup, bunlardan 39u yerinde incelemelerle grevlidir. nemli kararlar Mstearn ve ilgili Bakann onay ve imzasna tabi olduu cihetle, ne SGM ne de SDK zerk kurumlardr. ki kurum da genel bteden finanse edilmektedirler. SDK mfettileri 2004 yl ierisinde, 2003 ylndan 3 fazla ile, 166 denetleme gerekletirmilerdir. Genel kural olarak, sigorta irketleri her iki ylda bir yerinde denetlemeye tabii olup, baz irketler iin bu denetleme yllk da olabilmektedir. Yabanc denetleyici kurumlarla hibir Anlay Muhtras imzalanmamtr. Sigorta, reasrans ve ek emeklilik irketlerinin aylk ve aylk raporlar sunmalar gerekmekte olup, sigorta uzmanlar, araclar ve bamsz denetiler ise sadece ihtiya duyulmas halinde bilgi vermektedirler. 2001 ylndan bu yana 14 sigorta irketinin lisans geri alnmtr. Son lerleme Raporundan bu yana yatrm hizmetleri ve menkul kymetler piyasasnda snrl bir ilerlemeden bahsedilebilir. Yatrm hizmetleri ve menkul kymetler piyasasnn genel uyum seviyesi orta dzeydedir. Sermaye yeterlilii, bilgi verme ykmll ve menkul deer izahnamesi gibi alanlarda mevzuat ile uyumlatrma salanmtr. Halihazrdaki sermaye yeterlilik kurallar mktesebata nazaran daha muhafazakar olarak deerlendirilebilir. Dier taraftan, yatrmc tazmin fonlar alannda ek ilerlemeye ihtiya duyulmaktadr. Yrrllkteki mevzuat, kapsam ve miktar bakmndan mktesebattan ayrlmaktadr. Bankalarn, sermaye piyasas aralarnn halka arz ve ikincil piyasalarda hisse alm satm gibi faaliyetlerde bulunmalarna izin verilmemektedir. Fiiliyatta bankalar bu faaliyetleri, tamamna sahip olduklar bal irketler araclyla gerekletirmektedirler. Devredilebilen menkul kymetlere yatrm yapmak suretiyle portfy ileten kolektif yatrm irketlerinin durumu bakmndan, yatrm fonu kurucularna getirilen kstlamalar, emanetinin sorumluluklar ve yatrm tipi gibi alanlarda mktesebat ile yrrlkteki dzenlemeler arasnda farkllklar bulunmaktadr. Trkiye Vadeli lem ve Opsiyon Borsas 2005 ylnda faaliyete gemitir. Halen, mal, faiz oranlar, dviz ve hisse endeksi baznda yedi ayr vadeli ilem szlemesi, vadeli

84

ilem borsasnda alnp satlmaktadr. Bu gelime, menkul kymetler piyasasnn dzenlenmesinde nemli bir adm tekil etmitir. Menkul kymetler aralarnn limit am kolaylklar kullanlarak satn alnmasna ynelik yeni, ihtiyati kurallar getirilmitir. zahname standartlar henz mktesebatla uyumlatrlamamtr. Piyasa suiistimali konusunda, zellikle ierden ticaret ve piyasa maniplasyonu alanlarnda mevzuatn tamamen benimsenmesine ve uygulanmasna ihtiya duyulmaktadr. Sermaye Piyasas Kurulu (SPK) yatrm hizmetlerini ve menkul kymetler piyasasn dzenleyen ve denetleyen bir kurulutur. SPK, idari ve mali zerklie sahip bir kamu kuruluudur. Kurul, Bakanlar Kurulu tarafndan 6 yl iin atanan yedi yeden oluur. yeler tekrar seilebilirler. SPKnn bte kaynaklar menkul kymet emisyonuna uygulanan cretler ile organize deiim gelirlerinin belli orandaki yzdesinden olumaktadr. Bakan ve yeler alt yl grev yaparlar. SPK Bakanlar Kuruluna yllk rapor hazrlar. Bilgi deiimi ve denetim alannda ibirliini artrmak amacyla, yabanc denetim makamlaryla toplam on alt mutabakat muhtras yaplmtr. Yerinde ve uzaktan incelemeler 40 kiiden oluan personele sahip olan cra Dairesinin uzmanlar tarafndan gerekletirilmektedir. Uzmanlar ve uzman yardmclar 2004 ylnda 211 rapor hazrlamlardr. Arac kurulularn beinin lisans askya alnm, otuz lisans ise iptal edilmitir. SPK 2004 ylnda ayrca bir deneti kuruluu sansrlemitir. 2004 ylnda gerek ve tzel kiilere toplam 123 mali ceza uygulanmtr. Bu kiilerin isimleri ve ceza sebepleri SPKnn web sayfasnda yaynlanmtr. Sonu Son rapordan bu yana, bankaclk sektrnde ilerleme kaydedilmekle birlikte uyumlatrma orta seviyede gereklemitir. Bankalara daha fazla effaflk ve bilgi verme ykmll getiren yeni bir bankaclk kanunu kabul edilmitir. Sz konusu kanunun uygulamasna ynelik olarak BDDKnn elli kadar icra ynetmelii karmas gerekmekte olup, bu ciddi bir sorun olarak durmaktadr. Yurtdndaki off-shore banka ubeleri ve bal irketleri denetleyici faaliyetler artrlmtr. Denetleyici kurumlar arasndaki ibirlii artrlmasna karn halen dk dzeyde seyretmektedir. BDDKnun idari ve kurumsal kapasitesinin daha da artrlmas gerekmektedir. Ana iletmelere getirilen limitler mktesebat ile uyumlamamtr. MTSFya, Merkez Bankasndan limit am kolayl salayan hkmler de keza uyumlamamtr. Dzenleyici kurumlarn bamszl yeteri kadar salanmamtr. Sigorta alannda baz ilerlemelerin saland belirtilebilir. Hazine, AB rneklerinden yola karak yeni bir muhasebe plan ve sigorta irketleri iin uygulama mevzuat karmtr. Dier taraftan mktesebat ile tam uyumlama snrl kalmtr. Dzenleme ve denetlemedeki eksiklikleri hedefleyen bir sigorta yasas henz mevcut deildir. Denetleyici kurumlar arasnda arasndaki ibirlii gelimekle birlikte daha da glenmesine ihtiya vardr. htiyati standartlar AB yasalaryla uyumlamamtr. Mali raporlamann kalitesi olduka dktr.

85

Yatrm hizmetleri ve menkul kymetler piyasalarnda snrl bir ilerleme kaydedilmitir. Trkiye Vadeli lem ve Opsiyon Borsasnn almas Son Dzenli Rapordan bu yana kaydedilen nemli bir gelimedir. Yatrmc tazmin planlarna, devredilebilen menkul kymetlere yatrm yapmak suretiyle portfy ileten kolektif yatrm irketlerine (UCITS) ve izahname standartlarna ilikin kurallar mktesebat ile uyumlu deildir. Piyasa suistimaline ilikin mktesebatn benimsenmesi ve uygulanmasnda czi bir gelime salanmtr. Fasl 10: Bilgi Toplumu ve Medya Mktesebat, elektronik iletiim, zellikle elektronik ticaret ve koullu eriim hizmetleri olmak zere bilgi toplumu hizmetleri ve grsel-iitsel hizmetler hakknda belirli kurallar iermektedir. Elektronik iletiim alanndaki mktesebat, telekomnikasyon hizmetlerinde ve alarnda i pazarn etkin bir ekilde ilemesinin nndeki engellerin ortadan kaldrlmasn, modern hizmetlerin evrensel anlamda mevcudiyeti de dahil olmak zere sektrdeki rekabetin gelitirilmesini ve tketici karlarnn korunmasn amalamaktadr. Grsel-iitsel politika ile ilgili mktesebat, AB iinde televizyon yaynlarnn serbest dolamna ilikin koullar oluturan Snr Tanmayan Televizyon Direktifiyle yasal uyum gerektirmektedir. Mktesebat, Avrupa standartlarna uygun olarak kamusal ve zel yaynlar iin effaf, tahmin edilebilir ve etkili bir dzenleyici ereve oluturmay amalamaktadr. Mktesebat, Medya Plus ve Medya Eitimi topluluk programlarna katlm kapasitesine sahip olmay da gerektirmektedir. Bu alanda baz ilerlemeler kaydedilmitir. Elektronik iletiim ve bilgi teknolojileri ile ilgili baz ilerlemelerin kaydedildii belirtilebilir. Trkiyenin elektronik iletiim piyasas 8.7 milyar Euroluk hacmiyle olduka genitir ve btn kesimlerde kaydadeer byme potansiyeline sahiptir. Trkiye, mktesebatla uyum suretiyle piyasay serbestletirme abalarn srdrmtr. Tam serbestletirme ile ilgili olarak, piyasa Ocak 2004de Trk Telekomun hukuki tekelinin kaldrlmasndan bu yana rekabete ak olmakla birlikte, henz balang aamalarnda olmas nedeniyle, dzenleyici erevenin uygulanmasnda piyasaya yeni girenler iin halen baz engeller bulunmaktadr. Sabit telefon hizmetleriyle ilgili olarak, 16 veri iletim hizmeti salaycsna lisans verilmitir. Uygulamada ise, Trk Telekom 19 milyon abonesiyle piyasa zerinde neredeyse tam denetime sahiptir. Mobil hizmetler piyasas 1994den beri rekabete alm ve piyasada halen iki 900 mobil telefon operatr (Turkcell ve Telsim) ile bir 1800 mobil telefon operatr (Avea) faal durumdadr. Mobil hizmetlerden yararlanma oran Temmuz 2005 itibaryla 40.4 milyon aboneyle % 58e ulamtr. Geen ylki raporda da belirtildii zere, sabit ve mobil telefonlara konulan iletiim vergileri olaanst yksek dzeylerde olmaya devam etmektedir. Sabit telefonlar iin % 18 KDVnin zerine % 15 orannda, mobil telefonlar iin ise % 25 orannda iletiim vergisi hala uygulanmaktadr. Trk Telekomun zelletirilmesi 25 Kasm 2004de hisselerinin % 55inin blok satyla balatlmtr. haleyi kazanan Oger Telekomlar Ortak Giriim Grubu

86

tarafndan verilen teklifle ilgili karar 2 Austos 2005 tarihinde geerlilik kazanmtr. Ancak, bu kararn Dantay tarafndan onaylanmas gerekmektedir. hale sreci, telekomlarda yabanc mlkiyetine ilikin snrlamalar azaltan yasal nlemlerin alnmas ve altn hissenin yeniden tanmlanmasyla kolaylatrlmtr. Trkiyede geni bant (ADSL) uygulamasnn balatlmasn izleyen dnemde internet hizmetleri abonelerinin says nemli lde artarak Mays 2005de 720.000e ulamtr. Bylece, internet eriiminden yararlanma oran % 14e kmtr. Kablo TV abonelerinin says ise % 6 artmtr. Trk Telekomun ayr crete tabi olan kablo TV hizmetleri alarak uydu hizmetlerinden sorumlu kamu kuruluu olan Turksata devredilmitir. Ayn zamanda, btn kamu kurumlarnn uydu hizmetlerini Turksattan almalar zorunlu klnarak bu kurulua mnhasr bir hak tannmtr. Bu ise, dier 24 uydu telekomnikasyon hizmetleri lisans sahiplerinin piyasaya kstl eriimi (yaklak % 50 orannda) anlamna gelmektedir. Elektronik iletiim sektrnde alnan lisanslardaki arta ramen, piyasaya yeni giren operatrlerin toplam gelirinin, sektrn toplam gelirinin % 1inin altnda kald tahmin edilmektedir. Dzenleyici ereve ile ilgili olarak, Trkiye 1998 telekomnikasyon erevesini uygulamaya ynelik baz yasalar karmakla birlikte, halen doldurulmas gereken boluklar bulunmaktadr. Evrensel hizmetlerin salanmasna ilikin bir kanun kabul edilmitir. Geen ylki rapordan bu yana kiralanm hatlarla ilgili zel bir dzenleme getirilmemitir. 2003 yl erevesinin uygulamaya geirilmesi iin daha fazla admlarn atlmas gerekmektedir. Buna paralel olarak, mevcut yasalarn etkili biimde uygulanmas nem tamaktadr. Bu, rekabetin gelitirilmesi iin gereklidir. Rekabetin yaratlmas iin, numara tanabilirlii ve irtifak haklar dahil geri kalan uygulama mevzuatnn karlmas ve altyap lisanslarnn verilmesi de gereklidir. Tayc (n) seimiyle ilgili dzenlemelerin mmkn olan en ksa zamanda yrrle konulmas da ayn lde nem tamaktadr. Rekabeti gelitirecek olan ve yasal olarak 1 Temmuz 2005 tarihinde kabul edilen yerel an paylama almas uygulamasnn geciktirilmemesi gerekmektedir. Telekomnikasyon Kurumunun idari kapasitesiyle ilgili olarak, alanlarn saysnda bir nceki rapordan bu yana sadece az deiiklik olmutur. Bu kurumda 75 telekomnikasyon (yardmc) uzman dahil olmak zere toplam 460 alan dzenleyici grevler ifa etmekte olup, bunlarn 60 ekonomik dzenlemelerle grevlidir. Politika oluturmaktan sorumlu Ulatrma Bakanlnda insan kaynaklarnn durumu, Bakanlk iinde AB ile balantl konulara bakan 25 yeni AB yardmc uzmannn Aralk 2004de eitime tabi tutulmalar ve ie alnmalaryla iyilemitir. 2004 yl lerleme Raporundan bu yana Avrupa tek acil eriim numaras 112nin uygulanmasnda gelime kaydedilmemitir. Bu numarann kullanm hastanelerle snrldr. Bilgi toplumu hizmetleri ile ilgili olarak baz ilerlemeler salanmtr. Elektronik imza hakkndaki kanunun kabulne ilaveten, elektronik imza kanununun uygulanmasyla ilgili ilke ve usullere ilikin uygulama mevzuat ile elektronik imzalara ilikin teknik

87

kstas ve usullere ilikin yasa kartlmtr. Ancak, Avrupa Konseyi Sibersular Szlemesini imzalamam ve onaylamam olan Trkiyenin, yasalarn elektronik ticaret ve koullu eriim hizmetlerine ilikin AB standartlaryla uyumlu hale getirmesi gerekmektedir. Grsel-iitsel politika alannda, yasalar ve uygulamada kaydedilen somut ilerleme snrl kalmtr. Trk parlamentosu, ulusal dzenleyici kurum olan Radyo ve Televizyon st Kurulu (RTK) ile ilgili bir anayasa deiikliini Haziran 2005de kabul etmitir. Anayasann 133. maddesinde yaplan bu deiiklie gre, st Kurulun 9 ynetici yesi parlamentoda sahip olduklar sandalye saysyla orantl olarak siyasi partilerce seilecektir. Bu dzenleme, 2 yenin basn konseyleri ve Yksek retim Kurumu (YK) tarafndan grevlendirildii eski yasadan farkllk tekil etmektedir. Cumhurbakan tarafndan bir kez veto edilen bu anayasa deiiklii Haziranda yrrle girmitir. Buna uygun olarak, radyo ve televizyon kanallarnn kurulmalar ve yayn yapmalarna ilikin kanunda da Temmuz aynda deiiklie gidilmitir. Bu gelimelerin sonucunda, gemite tarafllkla eletirilen RTKn siyasi bamszl zayflayabilecektir. nde gelen iki parti tarafndan nerilen 9 yeni ye Temmuz aynda seilmilerdir. Cumhurbakan, Mart aynda parlamentoda kabul edilen ve yabanc yatrmclarn Trk medya kurulularnda % 25in zerinde hisse sahibi olmalarna izin veren yasay da veto etmitir. Trk vatandalarnn gnlk yaamlarnda kullandklar Trke dndaki dillerde ve lehelerde yaplan yaynlar alannda snrl ilerleme salanmtr. Trke dndaki diller ve lehelerdeki yaynlarla ilgili bir uygulama ynetmeliinin Ocak 2004de yrrle konmasna ramen, o tarihten bu yana lisans alan zel yaync olmamtr. Bir kamu kuruluu olan Trkiye Radyo ve Televizyon Kurumu (TRT) seilmi ana dillerdeki yaynlarn Haziran 2004den beri srdrmektedir. TRTnin Radyo 1 ve TRT 3 televizyon kanalnda Bonaka, Arapa, erkezce, Krmene ve Zazaca yaynlar yaplmakta, ancak bu yaynlar sre ve kapsam olarak snrl kalmaktadr. Televizyondaki yaynlarn sresi gnde 45 dakikay ve haftada toplam drt saati, radyodaki yaynlarn sresi ise gnde bir saati ve haftada be saati geememektedir. Bu yaynlar kapsam bakmndan sadece haber, mzik ve kltrel programlardan olumakta, rnein ocuk programlarn kapsamamaktadr. 2004 yasasnn yrrle girmesinden bu yana ulusal dzeyde yayn yapan hibir zel kurulu Trke dndaki dillerde yayn yapma bavurusunda bulunmamtr. Yerel ve blgesel dzeyde ise 11 zel yerel televizyon ve/veya radyo istasyonu Trke dndaki dillerde yayn yapmak iin gerekli izni almak amacyla bavuruda bulunmutur. Ancak, hem usule ilikin geni kapsaml dzenlemelerin varl, hem de RTKn lisans vermeden nce Trkiyenin deiik blgelerinde yerel dillerin kullanmna ilikin ulus apnda bir Profil almasnn tamamlanmasnda srarl davranmas, herhangi bir yerel yaynn gerekletirilmesini nlemitir. Trkiyenin ABnin grsel-iitsel mktesebatyla uyum dzeyi reklamclk ve kklerin korunmasna ilikin baz hkmlerle snrl kalmtr. Mktesebatta yer alan

88

temel ilkelere doru atlm bir adm olan, Trk vatandalarnca geleneksel olarak kullanlan diller ve lehelerde radyo ve televizyon yaynlarna ilikin ynetmelik halen uygulanmay beklemektedir. Radyo ve Televizyon Yaynlarnn Kuruluuna likin Kanun, tanmlar, yetki, yayn alma zgrl, balca olaylar, Avrupal ve bamsz eserlerin teviki ve yabanc sermayenin pay ve televizyon kurulularna ilikin kstlamalar bakmndan sorunlar yaratmaya devam etmektedir. Basn zgrlnn gvence altna alnmas iin Trkiyenin iftirayla ilgili mevzuatnn Avrupa standartlarn yanstmas gerekmektedir. (Baknz ayrca Fasl 23: Hukuki ve Temel Haklar). On yl nce gl bir dzenleyici kurumun (RTK) oluturulmasna ramen, Trkiyede halen istikrarl, effaf ve etkili bir dzenleyici ereve bulunmamaktadr : radyo ve televizyon istasyonlar dzenleyici ereve ncesinde kurulmu olup, dzenleyici kurum henz frekanslar yeniden tahsis edecek ve geici lisanslar gzden geirecek durumda deildir. Sonu Trkiye bilgi toplumu ve medya alannda son rapordan bu yana baz ilerlemeler kaydetmitir. Bu ilerlemeler, baz yasalar ve uygulama ynetmelikleri ile altyap lisanslarnn verilmesindeki eksikliklere ramen, zellikle elektronik iletiim ve bilgi teknolojileri sektrnn serbestletirilmesi, bu alanlardaki yasalarn mktesebatla uyumlu hale getirilmesi ve yeni yasalarn yrrle girmesiyle salanmtr. Ayrca, Trk Telekomun ounluk hissesinin zelletirilmesi sreci daha ok yabanc sermayenin cezbedilmesi iin bir iaret tekil edebilecektir. Ancak, piyasada rekabetin yaratlmas iin atlmas gereken esas nemli adm ynetmelikler ve yasalarn uygulanmasdr. Trkiyenin bu adan almalarnn etkinliini artrmasna ihtiya vardr. Bu amalarn gerekletirilebilmesi iin Telekomnikasyon Kurumunun glendirilmesi gerekmektedir. Trkiyenin Avrupa Konseyi Sibersular Szlemesini imzalayp onaylamas ve yasalarn elektronik ticaret ve koullu eriim hizmetlerine ilikin mktesebatla uyumlu hale getirmesi gerekmektedir. Trkiye grsel-iitsel politikayla ilgili mktesebata ksmen uyum salamtr. Rapor dneminde yasalar ve uygulamayla ilgili somut ilerleme snrl kalmtr. Trkeden baka dillerdeki yaynlar 2004de balam ise de, bu srecin gereken ekilde pekitirilmesi beklenmektedir. Trk yasalar ve uygulamasnn mktesebatla uyumlu duruma getirilebilmesi iin kaydadeer aba harcanmas gerekmektedir. dari kapasitenin glendirilmesine devam edilmelidir. Dzenleyici kurumun bamszl da glendirilmelidir. Trkiye, yasal reformlarn srdrmesi ve etkili biimde uygulamas iin tevik edilmektedir. Fasl 11: Tarm ve Krsal Kalknma Tarm fasl, ou dorudan uygulanabilir nitelikte olan geni sayda balayc kurallar iermektedir. Ortak Tarm Politikasnn (OTP) ileyii bakmndan, bu kurallarn dzgn bir ekilde uygulanmas ve etkin bir kamu idaresi tarafndan etkili bir ekilde infaz ve kontrol esastr. OTPnin yrtlmesi, deme kuruluu ve entegre idare ve

89

denetim sistemi (IACS) gibi ynetim ve kalite sistemlerinin oluturulmasna ve krsal kalknma tedbirlerinin uygulanma kapasitesine gerek gstermektedir. ye devletler, dorudan destekleyici alm dzenlemelerine ilikin AB mevzuatn ve eitli tarmsal rnlerle ilgili ortak pazar dzenlemelerini uygulayabilir olmaldrlar. Son lerleme Raporundan bu yana, tarm ve krsal kalknma alanndaki uyumlatrma konusunda snrl ilerleme kaydedildii sylenebilir. 2001 ylndan bu yana Trkiye, Dnya Bankasnn desteiyle, Tarmsal Reform Uygulama Projesi (TRUP) ad altnda bir tarmsal reform program uygulamaktadr. Proje 2005-2007 dnemi iin geniletilmitir. Dorudan gelir desteine ilaveten, gei dnemindeki iftilere yardm amacyla yeni baz alt unsurlar getirilmitir (arazi birletirmesi, kye dayal katlmc yatrmlar, tarm sat kooperatifleri ve birliklerin kurumsal adan glendirilmeleri gibi). Aralk 2004te Trkiye, 2006-2010 dnemindeki tarmsal desteklemenin stratejik ama ve aralarn ortaya koyan tarmsal bir strateji kabul etmitir. Strateji kad, Tarm ereve Yasasna temel oluturacaktr. Bu strateji, memnuniyetle karlanan baz unsurlar ierse de (srdrlebilir ve rekabeti bir tarmsal gda sektr yaratlmas taahhd, gda gvenlii standartlarnn gelitirilmesi, eitlendirilmenin tevik edilmesi ve tarmsal evre planlarnn desteklenmesi gibi), baz nemli alardan geri adm tekil etmektedir. rnein, toplam tarm btesi iindeki pay % 76dan % 45e inecek olan dorudan deme sistemi, belli rnler zerinde odaklanlmak suretiyle telafi edilecektir. Prime bal retimin artrlmas ve Trkiyenin kendi kendine yeterli olmad rnlerin retiminin tevik edilmesi iin retime bal dorudan gelir demelerinin artrlmas ngrlmektedir. Bu deiiklikler, sadece son yllarda Trkiye tarafndan uygulanan tarmsal reform programnda bir geri adm deil, ayn zamanda 2003-2004 yllarnda yenilenen Ortak Tarm Politikasna da aykr bir gelime tekil etmektedir. Getiimiz ylki lerleme Raporundan bu yana, Tarm ve Kyileri Bakanlnn idar kapasitesi glendirilmemitir. Ayn yetkilerin farkl Genel Mdrlkler ve/veya daireler arasnda ska paylalmas, sorumluluklarn belirsizlemesine ve yetkilerin atmasna yol amakta, bunun da etkin ynetime katks olmamaktadr. Tarm ve Kyileri Bakanlnn yeniden yaplandrlmasna yasal temel oluturacak kamu reformu yasas henz yrrle girmemitir. Yatay konular balamnda, Trkiye, tarmsal mevzuatn mktesebata uyumlatrma bakmndan snrl ilerleme salamtr. Trkiye yakn zamanda, 1 Ocak 2007den itibaren geerli olacak Katlm ncesi Yardm Aracnn (IPA) krsal kalknma boyutu erevesinde, AB stili bir deme kuruluu oluturma almalarna balamtr. Entegre Ynetim ve Kontrol Sistemi (IACS) konusunda, AB destekli katlm ncesi projesi erevesinde snrl baz ilerlemeler kaydedilmitir. Bu yl balamas gereken bu proje Arazi Parsel Tanmlama Sisteminin (APTS) oluturulmasnn farkl yntemlerini denemek amacyla pilot projeler kullanacak ve ileyen bir IACS sistemi iin gerekli olan yasal ve kurumsal gelimeleri belirleyecektir.

90

Getiimiz yln lerleme Raporunda, Trkiyenin ulusal planlamalarnn AB mktesebatnda belirtilen hususlara esasen yaknlat belirtilmise de, kalite politikas ve organik tarm konularnda snrl ilerleme salanabilmitir. Organik tarma ilikin yeni ereve yasa, Aralk 2004te TBMMde kabul edilmitir. Yasa, organik rnlerin retim yntemlerine ilikin artlar ortaya koymakta ve Tarm ve Kyileri Bakanlnn sorumluluklarn belirlemektedir. Yasa, organik rnlerin denetim ve belgelendirme hizmetlerini, ithalat ve ihracatn kurallarn ve reklamcln da konu almaktadr. Tarmsal Muhasebe Veri A (TMVA) konusunda hibir ilerleme kaydedilmedii sylenebilir. Tarm kesiminde devlet yardm mevzuat konusunda gelime kaydedilememitir. Girdi sbvansiyonlarnn kaldrlmas Tarm Reformu Uygulama Projesinin amalarndan biri olmasna ramen, Trk Babakan 2005 ylnda rnein dizel ve gbrede girdi sbvansiyonlar tahsis edileceini duyurmutur. Ortak pazar dzenleri veya birletirilmi ticaret mekanizmalar (ihracat geri demeleri, ithalat kota lisanslar gibi) bakmndan gelime salanamamtr. Bununla birlikte bu durum, katlm ncesi srete iinde bulunduumuz aamada kayg verici bir husus deildir. Tarm retici rgtlerinin kuruluuna ilikin yeni bir tzk yaynlanmtr. Tzk, retici rgtlerinin tannmas iin belirli retim seviyeleri tespit etmektedir. Organik rnler ve balklk rnleri de buna dahildir. Krsal kalknma konusunda baz gelimelerden bahsedilebilir. Tarm ve Kyileri Bakanl, Devlet Planlama Tekilatyla birarada bir krsal kalknma stratejisi hazrlam olup, AB fonlarnca desteklenen bir proje erevesinde ulusal bir krsal kalknma planna ilikin almalar balamaktadr. Trkiye ayrca, son zamanlarda 1 Ocak 2007den itibaren dahil olaca IPARDn krsal kalknma boyutu IPAnn uygulanmasna ilikin hazrlklara balamtr. Trkiye biri IPARD programnn tanmlanmasnda ynetici otoriteyi destekleyecek, dieri IPARD ajansnn oluumundan sorumlu olacak iki alma grubu oluturmutur. Bu konuda son tarih olan 1 Ocak 2007 gz nnde bulundurulduunda, IPARD fonlarnn zamanlca denmesinin temini asndan Trkiyenin bu alanda acil siyas kararlar almas gerekmektedir. Sonu Son lerleme Raporundan bu yana, Ortak Tarm Politikas mekanizmalarna uyum konusunda snrl ilerleme kaydedildiinden bahsedilebilir. Trkiye bu nedenle, yeni mevzuat tam olarak uygulayabilmesi iin yasal uyumlatrma srecine devam etme ve gerekli idar kapasiteyi oluturma konusunda tevik edilmektedir. 2004 lerleme Raporunda da belirtildii gibi, Trkiye iin ksa vadeden orta vadeye kadar geen srede temel ncelik, tarm sektrn yeniden yaplandrp, modernize etmek ve krsal kesimde alternatif istihdam olanaklar yaratmaktr. Bu erevede, Trkiyenin krsal kalknma balamnda yapm olduu ilk hamleler memnuniyet vericidir. Bununla birlikte bu hamleler snrl kalm olup, bu alandaki ilerlemeye zellikle krsal kalknma stratejisinin sonulandrlmas, krsal kalknma plan oluturulmas ve Katlm ncesi Krsal Kalknma Arac (IPARD) balamnda ivme kazandrlmaldr. iftilerin ve ekili alanlarn kaydedilmesi ilemi tamamlanmaldr. Bunlara ilaveten, tarm istatistiklerinin gelitirilmesi ve gncelletirilmesi tavsiye edilir.

91

Fasl 12: Gda Gvenlii, Veterinerlik ve Bitki Sal Politikas Bu ksm gda gvenlii alannda ayrntl kurallar kapsamaktadr. Genel gda maddeleri politikas, gda maddeleri retimiyle ilgili hijyen kurallarn belirler. Buna ilaveten, mktesebat, i pazarda hayvan sal, hayvan refah ile hayvansal gdalarn gvenlii iin zaruri olan ayrntl veterinerlik kurallar getirmektedir. Bitki sal alannda AB kurallar, tohum kalitesi, bitki koruma malzemesi, zararl organizmalar ve hayvan besisi gibi konular kapsamaktadr. Trkiye, gda gvenlii, veterinerlik ve bitki sal alannda, bu konudaki hazrlklar erken bir safhada olsa dahi belli bir ilerleme kaydetmitir. Genel gda maddeleri politikasna ilikin olarak ise, Trkiye, gda gvenlii mktesebatnn i mevzuata aktarlmasnda ve uygulanmasnda snrl ilerleme kaydetmitir. Kontrol nlemlerine ynelik idari kapasite konusunda ise, Tarm ve Kyileri Bakanl 2005 ylnda mfetti saysn nemli lde artrm ve blgesel eitim kurslar dzenlemitir. arap, alkol, st ve st rnlerine dair tebliler yrrle girmitir. 2004 tarihli Trk Gda Kanunu AB mktesebat ile ayn izgide deildir ve yeni bir gda, yem ve veterinerlik paketi erevesinde gzden geirilmelidir. Kanun, Salk Bakanlnn yetkilerini Tarm ve Kyileri Bakanlna devretmitir. Ancak, ilgili uygulama tzklerinin hazrlanmasndaki gecikmeler nedeniyle resmi kontrollerde kaydadeer bir boluk meydana gelmitir. Trkiye, Gda ve Yem Acil Uyar Sistemine gnll olarak katlmaktadr. Ancak, mevcut ulusal sistem iyi ilememektedir. Uyarlarn sonular dzgn bir ekilde izlenmemekte ve merkezi ve yerel birimler arasnda uygun bir bilgi ebekesi bulunmamaktadr. Etiketleme, sunu ve reklam, katklar ve saflk kriterleri ve z zcleri konularnda mevzuat ounlukla mktesebatla uyumludur. Son rapordan bu yana somut bir ilerleme bulunmad sylenebilir. Gda katklar mktesebatnn mevzuata aktarlmasna henz balanmamtr. Tatlandrclar konusunda ise AB mktesebatnn aktarlmasnn tamamlanmas gerekmektedir. Gda maddelerine temas eden malzemeler konusundaki mevzuat mevcuttur, ancak, yeni AB mevzuatyla yrrle sokulan nemli deiiklikler henz aktarlmamtr. Trkiye, zel beslenme amal gdalara ilikin mevzuat uyumlu hale getirmitir. Ancak, bu tr gda maddelerine ilave edilmesine izin verilen maddelere ilikin mevzuat henz aktarlmamtr. Hijyen ve resmi kontrol alanndaki AB mktesebatnn uygulanmas snrl kalmtr. Gda maddeleri ve paketleme malzemesinin piyasa kontrolne ilikin bir tzk Mart 2005de yrrle girmitir, ancak, AB mktesebatyla tam olarak ayn izgide deildir. Belli sayda yerel ve blgesel kontrol laboratuar, arlkl olarak aflatoksin ve okratoksinin baz tiplerinin analizi konusunda Trk akreditasyon ajansndan akreditasyon almtr. AB uygulamas ile ayn izgiye getirilmesi iin blgesel kontrol

92

laboratuarlarnn fiziki, kimyasal ve mikrobiyolojik analiz metodlar arasnda yeknesaklk salanmtr. Bulac maddeler konusunda, Ocak 2005de gda maddelerinde A dzeyi okratoksin resmi kontrolleri iin rnekleme yntemleri hakknda bir tebli yaynlanmtr. Belli bulac maddeler iin azami snrlar getiren tzk yrrlktedir; ancak, AB uygulamasyla uyumluluk iin belli deiikliklerin yaplmas gereklidir. Genetik olarak deitirilen organizmalar (GMO) konusunda, Haziran 2004 tarihli Gda Kanunu GMO gdasnn tanmn getirmitir. Ancak, bu alandaki mktesebatn aktarlmas konusunda byk bir ilerleme kaydedildii sylenemez. Yeni km gdalar konusunda da bir ilerleme grlmemitir. yonizasyon radyasyonu konusundaki ilgili AB mevzuat aktarlmtr ve uygulama devam etmektedir. Maden sular konusundaki sorumluluk Salk Bakanlna aittir ve anlan bakanlk maden sular konusunda ABye uyumlu tzkler yaynlamtr. Veterinerlik politikas alannda her ne kadar teknik hazrlk almalar iyi bir yolda ilerlemise de, Trkiyedeki veterinerlik politikalarnn genel erevesi henz oluturulmamtr (ereve kanunlar). Bulac Sngersi Ensefalopati (BSE) ve hayvan yan-rnleri konusunda bir ilerleme not edilmemitir. Trkiye hayvanlarn tannmas ve tescili konusunda ilerleme salamtr. Ancak, sistemin AB standartlarna uygun izgiye getirilmesini teminen, tescil srecini tamamlamak ve sistemin zellikle tescil edilmemi hayvanlar ve kontrol nlemlerine ilikin zayflklarn gidermek iin daha fazla abaya gerek bulunmaktadr. Trkiyede koyun ve keilerin tesciline henz balanmamtr. Trkiyenin veteriner denetimlerinin finansman ve kontrolleri konusundaki uygulamas AB uygulamas ile ayn izgide deildir. Rapor dneminde bu alanda bir ilerleme kaydedilmemitir. Trkiye, nc lke ithalatlar ve ithalat kurallar veterinerlik denetimlerine ilikin uyumlatrma abalarn srdrmtr. Bir Hudut Tefti Noktas ana plan ve tefti klavuzlar kabul edilmitir ve bu planda, tefti tesislerini gelitirmek amacyla gelecekte kurulmas planlanan baz hudut tefti merkezleri saptanmtr. Ancak, ilgili birimler arasndaki sorumluluklar aka tanmlanmadndan, ithal kontrollerine ilikin uygulama mevzuat henz kabul edilmemitir. Hayvan hastalklar kontrol nlemleri konusunda baz abalar gzlenmitir. ap hastal iin bir alama kampanyas uygulanmtr. Bu hayati hastaln kontrol iin kresel bir strateji balamnda yeni uygulamalar organize edilmelidir. Bunun yan sra, brusella, koyun ve kei vebas, arbon, koyun ve kei frengisi, mavidil, yalanc tavuk vebas ve kuduz hastalna kar alama kampanyalar balatlmtr. Ayrca, Dnya Hayvan Hastalklar Tekilat (OIE) A-Listesi hastalklarnn kontrolne dair hayvan hastal stratejisi hazrlanmtr. Ancak etkin uygulama veterinerlik kontrol sistemlerinin uygulanmasna baldr. Trkiyenin ABden canl hayvan ve hayvansal

93

rnler ithalat zerindeki fiili yasa halen devam etmektedir.(Baknz Blm A.2.: AB ve Trkiye arasndaki ilikiler) Rapor dnemi iinde bu alanda kaydadeer bir ilerleme gzlenmemitir. Hayvansal gdalarn piyasaya arzna ynelik kurallar konusunda nemli bir ilerleme kaydedilmedii sylenebilir (halk salnn korunmas). ok sayda tarmsal gda kuruluunun AB hijyen artlarn tatmin edebilecek seviyeye ulatrlmas gerekmektedir. Bu, belli bir zaman cetveline balanm kapsaml bir strateji ve kurulularn yaplar ve yerleim dzenleri dahil, ngrlebilen sorunlu alanlara odaklanlmasn gerektirecektir. Yasal uyumlatrmann (Gda Yasasnda deiiklikler) yansra, ilgili birimler arasnda ak bir yetki dalmnn yaplmas AB mktesebatnn uygulanmas asndan zorunludur. Belirli maddelerin kullanmnn engellenmesi ve artklarn kontrolyle ilgili ortak nlemlere (insana bulaan hayvan hastalklar dahil) ilikin olarak ise Trkiye, yasal uyumlatrma ve milli denetleme planlarnn hazrlanmasnda kaydadeer bir gelime gstermitir. Milli artk denetleme planlarndaki ilerlemeye ramen, analitik altyapnn kalitesinin ykseltilmesi ve AB mevzuatnn gerektirdii tm aktif maddelerin yllk planlara dahil edilmesine ihtiya bulunmaktadr. Rapor dneminde hayvan refahna ynelik nemli bir ilerleme salanmamtr. Bitki sal politikasnda aktarm ve bitki sal mktesebatnn uygulanmasnda snrl ilerleme salanmtr. Trkiye laboratuar altyaplarnn kalitesinin ykseltilmesi ve bitki sal sektrne ynelik eitim abalarna devam edilmesi konularnda tevik edilmektedir. Tarmsal karantina rneklemesi ve analizine ilikin bir blm mevzuat (Tebli) 2004 Ekim aynda yaynlanmtr. Tohum kalitesi ve retme materyallerine ynelik herhangi bir ilerleme kaydedildii sylenemez. Bitki salna ynelik mevzuat henz AB mktesebatna uygun bir hale getirilememitir. Snrlardaki denetimler ve bitki sal enstitlerindeki tehisler AB uygulamalar ve standartlar izgisine getirilmelidir. Geen rapor dneminden bu yana bitki karantina laboratuarlar ilave bcek ilac analizleri gerekletirmeye balamlardr. Bitki koruma rnlerine ynelik mevzuat 2005 Ocak aynda yaynlanan gda maddelerindeki bitki koruma rnlerindeki en yksek artk madde snrlarna ilikin Tebli ile mktesebata uygun hale getirilmitir. Bitki hijyeni ile ilgili olarak, bulac maddelerin resmi kontrolleri asndan mevzuat, mktesebat ile uyumludur. rnekleme ve Analiz metotlar mevcuttur ve aflatoksin bulamasnn nlenmesine ynelik bir eylem plan 2002 ylndan beri uygulanmaktadr. Bir aflatoksin alma komitesi kurulmutur ve iftiler ve zel sektr iin hazrlanan geni apl eitimi de kapsayan bir eylem plan, pilot illerde balatlmtr. Alnan nlemlere ramen 2005 ylnda acil uyar says artmtr. Hayvan beslenmesi alannda baz ilerlemeler salanmtr. Yem katklar ve hazr karmlarn retimi, ihrac, ithalat, sat ve kullanmna, (Ocak 2005) yemlerde kullanlmas uygun olmayan maddelere, (ubat 2005) ve hayvan beslenmesi

94

amacyla kullanm ve bileik yemlere ilavesi yasaklanm maddelere (Haziran 2005) ilikin Tebliler yrrle girmitir. Trkiye, Uluslararas Yeni Bitki Trlerinin Korunmas Szlemesine (UPOV) katlm iin resmi sreci balatmtr. Sonu Veterinerlik, bitki sal ve gda sektrlerinin belirli blmlerinde baz ilerlemeler salanmtr. Bununla beraber, tam olarak uyumun salanabilmesi iin mktesebatn i hukuka aktarlmas ve uygulanmas byk bir aba gerektirmektedir. Veterinerlik alannda belirli uygulama kurallar tasarlanmtr. Ancak, yasal temel henz oluturulmam olduundan, bunlarn kabul salanamamtr. Bu alanda ilerleme salanabilmesi iin gda yasas, hijyen kurallar ve veterinerlik ereve yasalarndaki deiiklikleri birletirmeye ynelik genel bir paketin kabul gereklidir. Mktesebatn zorunlu kld grevlerin (Baknz Fasl 11: Tarm ve Krsal Kalknma) yerine getirilmesi iin Tarm ve Kyileri Bakanlnn yeniden yaplandrlmas ve glendirilmesi gerekli grlmektedir. Kontrol sistemlerinin kalitesinin glendirilmesine ve kalitesinin ykseltilmesine zel bir nem verilmelidir. Gda ileme kurulular teknik ve hijyenik artlar asndan iyiletirilmelidir. Fasl 13: Balklk Balklk mktesebat ulusal mevzuata aktarm gerekmeyen tzklerden olumaktadr. Bununla birlikte, idareyi ve sektrde faaliyet gsterenleri pazar politikas, kaynak ve filo ynetimi, denetim ve kontrol, yapsal eylemler ve devlet yardm konularn ieren Ortak Balklk Politikasna katlma hazrlamak iin baz nlemlerin alnmas gerekmektedir. Baz durumlarda, nc lkelerle ya da uluslararas rgtlerle yaplm mevcut balklk anlamalarnn veya szlemelerinin uyarlanmas gerekmektedir. Trkiye, balklk alannda mevzuatnn mktesebat ile uyumlatrlmas konusunda nemli bir ilerleme salamamtr. Kaynak ve filo idaresi, denetim ve kontrole ilikin bir gelime olmamtr. Mktesebatn uygulanmas henz balamamtr. Trkiyede balklk sektrnn idari yaplar, balklk yetkilerinin deiik bakanlklar arasnda dalm olmasndan kaynaklanan glkler nedeniyle yetersiz kalmaktadr. Genel Kamu Ynetimi ereve Yasas yrrle henz girmediinden, Tarm ve Kyileri Bakanlnda merkezi bir Balklk rnleri Genel Mdrl kurulmasna ynelik planl bir yeniden yaplanma gereklememitir. Trkiye, kaynak idaresi ve gerekli denetim ve kontrol kapasitelerini ykseltme abalarn artrmaldr. Balklk ve su rnleri yetitiricilii faaliyetlerinin belgelendirme ve kayt ilemleri daha da iyiletirilmelidir. AB standartlarna uyum salanmas asndan, mevcut balk teknesi kayt sistemi ile veri toplama ve istatistik sistemi gzden geirilmeli ve glendirilmelidir.

95

Av, karaya karma ve balklk faaliyetlerinin izlenmesi ve rapor edilmesi kapsaml iyiletirmeye ihtiya duymaktadr. Balklkla ilgili memurlar, balk limanlarnda bulunmamaktadr ve kurumsal yapnn dank olmas ve sorumluluklarn dalm etkili bir ynetim iin katk salamamaktadr. Uygulamann gzetimi, denetim ve kontrol faaliyetleri hem Tarm ve Kyileri Bakanl hem de Sahil Gvenlik Komutanlnn (ileri Bakanlna bal) yetkisindedir. Bu kurumlarn etkinlikleri, insan kaynaklarnn ve teknik kaynaklarn eksiklii ile birlikte yasal hkmlerin yetersizlii nedeniyle baltalanmaktadr. Bunun yannda, yeterli bilimsel aratrma ve izleme verisi ile temel hedef trlerin stok deerlendirmesi yetersizdir. Yapsal eylemlere ilikin bir gelime uygulanmas henz balamamtr. meydana gelmemitir. Mktesebatn

Pazar politikalar alannda, devletin arz, fiyatlar ve pazardan geri ekme konularnn kontrolne ilikin olarak snrl devlet mdahalesi bulunmaktadr. Fiyat destek rejimi mktesebata uygun deildir. Bu konuda aada devlet yardm blmne baknz. retici rgtlerinin kurulmasna ilikin yeni bir tzk 2005 Ocak aynda yaynlanmtr. Tzk, retici rgtlerinin tannmas iin belirli retim dzeyleri ve rn saylar veya rn gruplar belirlemektedir. Trkiyenin balk ve balklk rnleri iin genel pazarlama sistemini gelitirmesi gerekmektedir. Devlet yardm konusunda, balklk sektrnde devlet yardm mevzuatna ilikin bir ilerleme kaydedildii sylenemez. Trkiye, retime dorudan destek zerine kurulu, mktesebata uygun olmayan ve gzden geirilmesi gereken bir fiyat destek rejimine sahiptir. Trkiye, rapor dneminde balklk alannda yeni uluslararas anlamalar imzalamamtr. Mavi-fin ton balnn etkin olmayan ynetimi, Atlantik Ton Balnn Korunmasna likin Uluslararas Komisyonun getirdii yrrlkteki ok tarafl koruma nlemlerini baltalamaktadr. Sonu Trkiye balklk sektrnde hibir nemli ilerleme salayamamtr. Bu aamada Trk balklk mevzuat mktesebat ile uyum iinde deildir ve idari yaplar henz Ortak balklk Politikasnn artlarn karlamamaktadr. Trkiye, gerekli uyum mevzuatn kabul etmeli ve balk stoklarnn korunmas, kaynak ynetimi ile retim ve pazarlama yaplarnn modernizasyonu konusunda abalarn artrmaldr. Trkiye ncelikli olarak idari yaplarn iyiletirmeli ve gerekli denetim ve kontrol kapasitelerini glendirmelidir. Fasl 14: Ulatrma Politikas AB ulatrma mevzuat gvenli, etkin, evresel adan salkl ve kullanc dostu tama hizmetlerini destekleyerek i pazarn ileyiini iyiletirmeyi amalamaktadr. Ulatrmaya ilikin mktesebat, karayolu, demiryolu, i suyollar, kombine tamaclk, hava ve deniz tamacln kapsamaktadr. Ayrca ulatrma, teknik ve gvenlie

96

ilikin standartlar, sosyal standartlar, devlet yardmlarnn denetimi ve i ulam pazar balamnda piyasann liberalletirilmesiyle ilgilidir. Trkiye bu alanda baz ilerlemeler kaydetmitir. Karayolu tamacl alannda, zellikle pazara giri ve lisanslandrma ilemleri mktesebatyla ilgili olarak bir miktar ilerleme gerekletirilmitir. Ulatrma Bakanl, Aralk 2004 ve ubat 2005te, karayolu tamacln dzenleyen lisanslandrma koullar uygulama mevzuatnn eitli vehelerini gzden geirmitir. Ayrca, karayolu tamacl alannda, sosyal mevzuat, mesleki yeterlilik eitimi, ara uygunluk test istasyonlar, standart denetim usulleri ve kayt cihazlaryla ilgili yeni mevzuat dzenlemeleri yaplmtr. Genel olarak, yol gvenliinin salanmasna ilikin uygulama kapasitesindeki snrllk ve tehlikeli mallarn tanmasyla ilgili mevzuat uyum almalarnn yetersizlii endie konusu olmaya devam etmektedir. Trk karayolu tamacl filosunun AB teknik ve evre standartlarna uyumunun salanmas almalar srdrlmektedir. Kabul edilen mevzuatn etkin ekilde yrrle konulmas ve uygulanmasnn salanmas, Trkiyenin AB ortalamasnn alt kat zerinde bulunan karayolu kaza ortalamasndan da grlecei zere, hala temin edilememitir. Yeni personel almlarna ramen, Karayollar Genel Mdrlnn idari kapasitesinin, alanlarnn say ve eitim dzeylerinin ykseltilmesi gerekmektedir. zellikle ulam gvenlii ve sosyal mevzuat bakmlarndan, karar verme ve dier yetkili kurumlarla egdmn iyiletirilmesi hala byk ihtiya duyulmaktadr. Demiryolu tamacl alanndaki ilerleme snrl kalmaya devam etmitir. Devlet Demiryollarnn (TCDD) yk ve yolcu hizmetlerindeki tekelini sona erdiren Devlet Demiryollar hatlarnda nc ahslara ait trenlerin altrlmasna ilikin tzk Nisan 2005te yrrle girmitir. Ancak, bu sahadaki uygulama mekanizmalar belirsizdir ve ilave bir izleme yaplmasn gerektirmektedir. TCDDna ait limanlarn altrma haklarnn devredilmesi suretiyle zelletirme Haydarpaa dnda balatlmtr. skenderun ve Mersin limanlarnn ihaleleri sonulandrlm; zmir ve Samsun Limanlar ihaleleri almtr. Tm zelletirmelerin 2005 yl sonuna kadar tamamlanmas ngrlmektedir. TCDD hala byk lde devlet sbvansiyonuna bamldr; 2004te 670 milyon Euro zarar etmitir. Demiryolu sektr AB mktesebatnn yasal ve kurumsal gereklerini karlamamaktadr. Sektr gerek anlamda liberalletirilmemi olup, ticari adan bamsz deildir. Ulusal dzenleme organ oluturulmamtr. Lisanslandrma, altyap tahsisi ve gvenlik belgelendirmesiyle ilgili hibir kurumsal yaplanma bulunmamaktadr. Mevcut demiryolu altyapsnn, kullanmdaki Avrupa demiryolu ayla karlkl ilerliini salayabilmek amacyla, esasl ekilde modernize edilmesi gerekmektedir. Byk apl bir yasal uyumlatrma, geni kapsaml kurumsal bir reform ve sektre ynelik nemli yatrmlara ihtiya vardr. Nehir snf geminin ve zel bir mevzuatn bulunmad i suyollar tamacl, Trkiye ulatrma sektrnn nemsiz bir vehesidir. Hava tamacl mktesebatnda, snrl bir gelime kaydedildii sylenebilir. Uak ve helikopter pilotlarna lisans dzenlenmesine ilikin talimatlar Temmuz 2005te

97

yaynlanmtr. Uygulamann mktesebat ile uyumunu teyit amacyla izlenmesi gereklidir. Onayl Bakm Kurulular Uygulama Tz Temmuz 2004te yaynlanmtr. Bununla birlikte, Trkiyenin mktesebata genel uyumu snrl kalmtr. Ortak Havaclk Nizamnamesi ve EUROCONTROL standartlarnn uygulama dzenlemelerine dntrlmesinde ilerleme salanmal ve bir zerk kaza tahkikat birimi kurulmas gerekmektedir. Eyll 2005te Ulatrma Bakanlnn onayyla, uu hatlar tahsisi (slot) egdm sorumluluu Sivil Havaclk Genel Mdrlnn (SHGM) bakanlnda Trk Hava Yollar ve Devlet Hava Meydanlar letme Mdrlnn (DHM) egdmyle kurulan bir komisyonun yetkisine braklmtr. SHGMnn slot egdm grevini yerine getirirken tamamen Trk Hava Yollar ve SHGMya baml olmas sebebiyle, mktesebata uygunluun izlenmesi gereklidir. nn idari yeterliinin esasl ekilde glendirilmesine ihtiya vardr. Trkiyenin ulusal havayolu irketi Trk Hava Yollarnn konumunu korumaya ynelik olan uygulamalarnn gzden geirilmesi gerekmektedir. Kbrs Havayollar ile dier Kbrs nakliye irketlerinin Trk ulusal hava sahasn kullanmalar ile Trk ve Kbrs sivil havaclk makamlar arasndaki iletiime uygulanan kstlamalar konularnda herhangi bir ilerleme kaydedilememektedir. Bir aday lke olarak Trkiyenin, bir yatay anlama imzalamak konusunda Komisyonla mzakerelere balamas tevik edilmektedir. Buna ilaveten, Trkiyenin, AB yesi devletlerle yapm olduu ikili szlemeler erevesinde, Topluluk hava tamaclarnn AB yesi devletlerle Trkiye arasnda almasna izin vermesi ve Topluluk hava tamaclar arasnda milliyetlerine gre ayrm yapmamas gerekmektedir .22 Deniz tamacl alannda, yasal uyumluluun salanmas ve idari kapasitenin glendirilmesinde bir lde ilerleme saland belirtilebilir. Deniz gvenliine mktesebatn byk blmnn i mevzuata aktarlmas amacyla mevzuat taslaklar hazrlanmtr. Denizlerde hidrokarbon ve dier tehlikeli maddelerin yol at kirlenmelere kar acil nlem yasas 2005 Martnda yrrle sokulmu olmakla birlikte, kurumsal yapsnn oluturulmas gerekmektedir. Gemi atklarnn kabul ve denetimini dzenleyen bir tzk Aralk 2004te yaynlanm olup, uygulamasnn izlenmesi ve liman kabul tesislerinin slah gerekmektedir. Trkiyenin SOLAS-78, SOLAS-88 (Denizlerde Can Gvenliinin Salanmas Uluslararas Szlemesi), Load Line 88 ve Mar-Pol Ek III ve IVe (Gemilerden Kaynaklanan Kirliliin nlenmesi Uluslararas Szlemesi III ve IV Numaral Ekleri) taraf olmak amacyla yrtlen ilemler henz tamamlanmamtr. Merkezi bir gemi gvenlii veritaban, bir liman devleti ulusal denetim veritaban ve Marmara Denizinde bir seyrsefer sistemi kurulmutur.

22

Konsey, 5 Haziran 2003te, Komisyonu nc lkelerle mevcut ikili anlamalarn baz hkmlerini bir Topluluk szlemesiyle deitirmek zere mzakere balatma konusunda yetkilendirmitir.

98

AB bayrakl gemilerin 2004te ortalama seferden alkonulma oran % 3,996 iken, Trk bandral gemilerin alkonulma oran, 2003de % 17,5ten, 2004te % 8,63e dmtr. Bu konuda, 2005in ilk dokuz aynda baka bir iyileme kaydedilmemitir. Trkiye Paris Mutabakat Zaptnn kara listesinde olmaya devam etmekle birlikte, ok yksek riskli kategorisinden yksek riskli kategorisine geerek gelime gstermitir. Trk Deniz Ticaret Filosunun performansnn daha da iyiletirilmesi gerekmektedir. Deniz Gvenlii 2004 Yl Eylem Plannda belirtilen ok sayda hedefe, 2005 yl ortas itibariyle daha ulalmas gerektii grlmektedir. Ky ticareti (kabotaj) pazarna giriin Trk bayrakl gemilere mnhasr tutulmas srdrlmektedir. Kbrs bayrakl ve Kbrsla ticaret yapan gemilere uygulanan kstlamalarn kaldrlmas ynnde bir gelime kaydedilmemitir. Deniz gvenlii konusunda, Trkiye, SOLAS Konvansiyonunun XI/2. Blm ve ISPS Kodu erevesindeki uluslararas ykmllklerini yerine getirmitir. Devlet yardmlar konusunda bir gelime olmamtr. Trkiyede devlet yardmlarn dzenlemekle ykml bir kurum bulunmamaktadr. Sonu Ulatrma sektrnde genel olarak kaydedilen gelimelere karn, ilgili mktesebatn i hukuka aktarm ve mktesebata uyum ile etkin uygulamann salanmas konularnda daha fazla aba gsterilmesi gerekmektedir. Trkiye, karayolu tamacl alannda mevzuatn mktesebatla uyumlu hale getirmek yolunda nemli ilerleme kaydetmitir. Bununla birlikte, mktesebatn tamamnn aktarlmas ve buna ilikin uygulama kapasitesinin glendirilmesi konularnda daha fazla dzenlemeye ihtiya vardr. Dier ulatrma sektrleri arasnda, mktesebatla uyumun salanmas dzeyleri bakmndan dengesizlik bulunmaktadr. Demiryolu sektrnn tamamnn mktesebata gre yeniden yaplandrlmasn salayacak nemli yasal ve kurumsal reformlara gereksinim vardr. Deniz ve hava tamacl alanlarnda, Trkiyenin uluslar aras anlamalar ve kurallar benimsemesi sreci ilgili mktesebatn i hukuka aktarlmasyla tamamlanmaldr. Mevzuat uyumunun salanmasnn yan sra, zellikle hava ve deniz tamacl sektrleri bata olmak zere ilgili btn idari kurumlarn, uygulama ve infaz kapasitelerinin gelitirilmesine gereken nem verilmelidir. Deniz tamacl sektrnde, Deniz Gvenlii Eylem Plannn uygulanmas glendirilmelidir. Komisyon, Trkiye'den, ulatrma aralar zerindeki kstlamalar dahil, mallarn serbest dolamna kar uygulanan btn snrlandrmalar kaldrmasn beklemektedir. Fasl 15: Enerji ABnin enerji politikasnn amalar arasnda rekabet gcnn iyiletirilmesi, enerji arz gvenliinin salanmas ve evrenin korunmas bulunmaktadr. Enerji mktesebat, zellikle rekabet ve devlet yardmlar (kmr sektr dahil olmak zere), i enerji pazar (elektrik ve gaz pazarlarnn almas, yenilenebilir enerji kaynaklarnn tevik

99

edilmesi), enerjinin verimli kullanm, nkleer enerji ve nkleer gvenlik ve radyasyondan korunma alanlarndaki kural ve politikalardan oluur. Enerji alannda baz ilerlemeler kaydedilmitir. Arz gvenlii ile ilgili olarak, 2005 ylnda gerekli yetkileri haiz bir ulusal petrol stoklar komisyonu kurulmutur. Trkiye, arz gvenliine ilikin mktesebata byk lde uyum salamtr. Trkiyenin, Uluslararas Enerji Ajansnn (IEA) belirledii artlar erevesinde, asgari, yllk tketimin 90 gnne tekabl eden petrol stoku bulundurmas gerekmektedir. Petrol fiyatlarnda son dnemde meydana gelen artlardan sonra, irketlerin durumu telafi etmek iin petrol stoklarn kullanm olmalar nedeniyle, stoklar halihazrda gerekli seviyelerin altnda bulunmaktadr. Trkiye, enerji kaynaklarn ve gzergahlarn eitlendirmeye ve petroln ve gazn Hazar Havzas ve Orta Doudan ABye nakli erevesindeki transit lke konumunu glendirmeye ynelik abalarn srdrmtr. Trkiye-Yunanistan gaz ara balant inaat Temmuz 2005te balam olup, 2006da tamamlanmas beklenmektedir. Trkiye, buna ilave olarak, halihazrda planlama aamasnda bulunan, ran dahil olmak zere, Hazar Havzas lkelerinin de arz kayna olabilecei Nabucco gaz boru hatt projesini (Trkiye-Bulgaristan-Romanya-Macaristan-Avusturya) desteklemekte ve Msr, Suriye ve artlar elverdiinde, nihai olarak, Iraktan ABye doalgaz naklini ngren proje erevesinde Marek lkeleriyle ibirlii yapmaktadr (Bu projenin Trans-Avrupa enerji a TEN-E ile balants Fasl 21de aklanmtr). Yeni bir Gney Kafkasya gaz boru hatt olan Bak-Tiflis-Erzurumun 2006 yl sonunda faaliyete gemesi ngrlmektedir. Petrol bakmndan ise, Bak-TiflisCeyhan boru hattnn inas tamamlanmak zeredir. Boru hatt, ngrld gibi, 2005 ylnn Kasm aynda faaliyete getiinde, arz gvenliini artracak ve Trk Boazlarndan tanan tehlikeli maddelerin yaratt yk de azaltacaktr. Bu altyaplarn korunmasna (gvenliine), Avrupa Birliinin arz gvenliinde oynadklar nemli rol bakmndan zel dikkat gsterilmelidir. Trkiyenin transit lke olarak konumunun glendirilmesine ynelik abalar, arz gvenliine katk salayacak olan, Trans-Avrupa Enerji Alar kapsamnda ortak karlar ieren projelere ve blgesel oluumlara aktif olarak katlmas vesilesiyle srdrlmelidir. enerji pazar alannda snrl bir ilerleme kaydedilmitir. Elektrik piyasasnn serbestletirilmesine ilikin hukuki ereve ve uygulamaya ynelik mevzuat alannda nemli lde ve byk oranda mktesebat dorultusunda ilerleme kaydedilmi olmakla birlikte, uygulama snrl dzeyde kalmtr. Elektrik sektrndeki reforma ve zelletirme stratejisine ilikin 2004 strateji belgesi uygulama aamasndadr. Trk elektrik datm irketi TEDA yeniden yaplandrlm ve 21 datm blgesi oluturulmutur. Ancak, 20 datm irketinin zelletirilmesine ilikin hazrlklarda eitli gecikmeler yaanmaktadr. Temmuz aynda, Elektrik Piyasas Yasasna getirilen ve zel datm irketlerinin, datm ve retim faaliyetlerinin hesaplar birbirinden ayr tutulmak kaydyla, retim tesisleri kurmalarn mmkn klan deiiklik kabul edilmitir.

100

Pazarn almasnda, yeterlilie sahip mteriler iin eiin, 7,8 GWh/yldan 7,7ye drlmesiyle kk bir art olmu, pazar alm yzde 29 oranna ulamtr. Piyasann tam olarak almasnn 2011 ylnda tamamlanmas hedeflenmektedir. 5 yllk gei dneminde yeterlilik eiinde herhangi bir deiiklik ngrlmemektedir. Elektrik kayplar (datmdaki teknik kayplar ve kaak kullanm) konusunda baz ilerlemeler salanmakla birlikte, 2004 ylndaki kayp oran % 18,6 gibi yksek bir oranda kalmtr. Trkiyenin henz bat Avrupa elektrik ayla senkronize balants yoktur ve enerji ticareti snrldr. Bununla birlikte, Enerji letimi Koordinasyonu Birlii ile ibirliinde ve Yunanistan ile arasndaki Babaeski Filippi balantsnn inasnda ilerleme kaydedilmitir. Halihazrda Bulgaristan ile iki hatl balants iler durumda olmakla birlikte, bu balant da senkronize deildir. Trkiye, Gneydou Avrupada blgesel bir elektrik ve doalgaz oluturulmasn amalayan 2003 tarihli Atina Muhtrasn imzalam ve Topluluu Antlamas mzakere srecine katlmtr. pazar Enerji

Arz gvenlii, iletim sistemi kalitesi, dengeleme ve yerleime ilikin uygulama ynetmelikleri yaynlanmtr. Ancak, tm fiyatlarn halen dzenlemeye tabi olmas nedeniyle, bu ynetmelikler yalnzca sanal olarak uygulanmaktadr. zelletirmedeki gecikmeler ve zmlenememi bir husus olan garanti edilmi fiyatlar rekabete engel tekil etmektedir. Trkiyenin, elektrik sektr strateji belgesinin zamanlca uygulanmasn salamak amacyla abalarn srdrmesi gerekmektedir. Trkiyenin ayrca, u konular zerinde durmas gerekmektedir: devlet ticaret irketinin toptanc piyasasndaki hakim rol dengelenmelidir, snr tesi ticarete ilikin mevcut kstlamalar giderilmelidir, mevcut uzun vadeli enerji alm anlamalarna bir zm getirilmelidir ve apraz sbvansiyonlar kaldrlmaldr. Datm kayplarnn azaltlmas da zmlenmesi gereken nemli bir husustur. gaz pazarna ilikin olarak yeni bir uygulama mevzuat yaynlanmamtr. Gaz piyasasndaki piyasa alm yzde 80 oranndadr (yeterlilik eii 1 mio m/yldr). Ancak, gazdan sorumlu ulusal kurum BOTAn gaz ithalat, ticareti ve depolanmasndaki tekel konumunu devam ettirmesi nedeniyle, etkin bir piyasa alm bulunmamaktadr. BOTAn yeniden yaplandrlmasna ve ticaret ve depolama faaliyetlerinin zelletirilmesine ynelik ilk hazrlklar balatlm olmakla birlikte, hesap veya yasal ayrtrma konularnda somut bir sonu elde edilmemitir. ehirlerdeki gaz datm irketleri iin ihale sreci devam etmektedir. Piyasann almasndan bu yana 32 ihale tamamlanm olup, bunlarn 15i uygulamaya gemitir. BOTAn, ithalat szlemelerinin payn yllk tketimin yzde 20sine drmeyi hedefleyen kontrat devri programnda gerek bir ilerleme kaydedilmemitir. Kasm 2004te szleme transferine ilikin bir ihale alm, ancak sonradan birka kez ertelenmitir. Ksa bir sre nce szlemelerin sona erdirilmesi yaklam yerine, miktar azaltlmas yaklam benimsenmitir. Gaz sektrne ilikin hukuki ereve mktesebatla byk lde uyumlu olmakla birlikte, Trkiyenin etkin olarak ileyen bir piyasa oluturulmasna ynelik abalarn

101

artrmas gerekmektedir. Datm irketlerinin zelletirilmesi srdrlmelidir, kontrat devri programnn gerek anlamda uygulanmasna balanmaldr ve BOTAn yeniden yaplandrlmasna ncelik verilmelidir. Gaz sektrnn reformuna ynelik somut bir zaman izelgesi ve yol haritas gelitirilmelidir. dari kapasite balamnda, Enerji Piyasas Dzenleme Kurulunun 296 alan bulunmaktadr, bunlarn 166s dzenleme konularyla ilgilenmektedir. Serbestletirme srecinin tamamlanmasyla birlikte Kurulun sorumluluklar daha da artacaktr. Bu, zellikle ekonomik dzenleme konularnda daha fazla sayda personel istihdamn gerektirecektir. Personel eitim programlar srdrlmelidir. Enerji Piyasas Dzenleme Kurulunun kapasiteleri ve bamszl, kararlar dier Hkmet kurumlarnn onayna bal olmayacak ekilde daha da glendirilmelidir. Kurum, dzenlemeye tabi irketlerden ve birimlerden salanan katklarla finanse edilmektedir. Devlet yardm mevzuatnn kabul edilmesi ya da ileyi bakmndan bamsz bir devlet yardmlarn denetleme kurulu oluturulmas alanlarnda ilerleme kaydedilmemitir. Trkiyenin Gmrk Birlii ve Avrupa Kmr ve elik Topluluu (AKT) Serbest Ticaret Anlamas uyarnca, mevcut ve yeni devlet yardm planlarnn tam saydamln temin etmek ve uyumlatrmak zorunluluu bulunmakla birlikte, bu ykmllklerin hibiri henz yerine getirilmemitir. Trkiyenin linyit retimi devlet yardmna tabi deildir. Zonguldak kmr havzasndaki ta kmr retimi iin devlet yardmnn azaltlmasna ve zel iletmenin tevik edilmesine ynelik bir yeniden yaplandrma program hazrlanmaktadr. Enerji verimlilii balamnda herhangi bir gelime kaydedilmemitir. Trkiyenin, mktesebata yasal uyumuna temel oluturmak ve Trk ekonomisinin yksek enerji younluunu azaltmak amacyla ncelikle bir enerji verimlilii ereve yasasn kabul etmesi gerekmektedir. Yenilenebilir enerji kaynaklar balamnda belirli bir ilerleme kaydedilmitir. Yenilenebilir enerjinin tevik edilmesi iin gerekli yasal ereveyi oluturan, Yenilenebilir Enerji Kaynaklarnn Elektrik Enerjisi retimi Amal Kullanmna likin Yasa Mays aynda kabul edilmitir. Yasa, yenilebilir enerji kayna sertifikas bulunan santrallerde retilen elektriin fiyatnn daha rekabeti olmasna ve yenilenebilir enerji alannda yatrm yaplmasna ynelik dier tevikler iin (2011 ylna kadar) gei dzenlemeleri ngrmektedir. Yasa ayrca, Bakanlar Kuruluna yenilenebilir enerji kaynaklarna uygulanacak fiyatlar her yln banda en fazla % 20 orannda artrma yetkisi vermektedir. Yenilenebilir enerji yasas, yenilenebilir enerji mktesebatnn uygulanmasna ynelik ilk adm tekil etmektedir. Ancak yasa, ilgili direktifte ngrld gibi, 2010 yl itibariyla yenilenebilir kaynaklardan retilecek elektrik iin bir hedef saptamamaktadr. Trkiyenin yenilenebilir enerji kaynaklar asndan kullanlmam nemli potansiyeli gz nnde bulundurulduunda, bu kaynaklarn, jeotermal enerji dahil, daha da gelitirilmesi iin iddial bir hedef belirlemesi gerekmektedir. Trkiyenin yenilenebilir enerji kaynaklar konusunda genel bir strateji gelitirmesi tavsiye edilir.

102

dari kapasite balamnda, Ulusal Enerji Tasarruf Merkezinin stats ve yetkileri, enerji, inaat, ulatrma, sanayi ve evre dahil, tm ilgili sektrler arasnda daha verimli bir yatay egdm salanmas amacyla, yeni mevzuat da gz nnde bulundurularak gzden geirilmelidir. Nkleer enerji balamnda, Trkiye halihazrda hibir nkleer santral iletmemektedir, ancak 1979 ylnda stanbul Teknik niversitesindeki 250 kW TRIGA II tipinde bir aratrma reaktr kurulmutur. ekmecedeki radyoaktif atk ileme tesisi de 1989 ylndan bu yana faaliyette bulunmaktadr. Trkiye, artan i talep tahminlerini karlamak amacyla, nkleer enerji retimi kapasitesini gelitirerek, 2020 itibaryla 5.000 MWlk retim hedefleyen gemi planlarn ahiren yeniden devreye sokmutur. Bu konudaki hazrlk almalar balatlmtr. Trkiye, mktesebata ksmen uyum salam ve bir dzenleyici makam mevcuttur. Uluslararas Atom Enerjisi Ajans (IAEA) ile arasndaki koruma anlamas 1981 ylnda yrrle girmitir. Nkleer santraller ina edildii takdirde, Trkiye Atom Enerjisi Kurumunun (TAEK) idari kapasitesi ve kaynaklar, ilgili lisans verme sreci ncesinde glendirilmelidir. Halihazrda Enerji Bakanlnn bal kuruluu konumunda olan TAEKin, kendi bte kaynaklar bulunan tam bamsz bir dzenleyici makama dntrlmesi gerekmektedir. Aratrma ve gelitirme ilevleri, TAEKin dzenleyici grevlerinden ayrlmaldr. Nkleer enerji kapasitesi gelitirilmesinin ekonomik adan yaplabilirlii, blgede yeni Enerji Topluluu kurulmas ve bunun getirecei olduka iyilemi enerji ticareti frsatlar nda deerlendirilmelidir. Avrupa Birlii, tm aday lkelerde yksek seviyeli nkleer gvenlie atfettii nemi srekli olarak vurgulamaktadr. Nkleer gvenlik ve radyasyondan korunma alanlarnda baz ilerlemeler kaydedilmitir. Rapor dneminde, radyasyon gvenlii alannda uygulamaya ynelik birka ynetmelik kabul edilmitir. Trkiye'nin Euratom Antlamas'nn artlarna ve usullerine uyum salamas gerekecektedir. Bu erevede, nkleer tesisleri ileten veya nkleer maddeleri depolayan kiilerin ve iletmelerin, zellikle nkleer maddelerin naklinin ve envanterinin bildirimi konusundaki Euratom korunma tedbirleri balamnda, gerekli zeni gstermesi icap etmektedir. Bu durum, niversiteler ve tbbi tesisler gibi kk birimleri de kapsamaktadr. Trkiye, aday lke olarak, ye Devletler ile snraan konularda istiareler de dahil olmak zere, evresel etki deerlendirmeleri hakkndaki direktife uymak zorundadr. Trkiye'nin, Uluslararas Nkleer Gvenlik Szlemesi uyarnca, nerilen nkleer tesisler hakknda komu lkelerle istiarelerde bulunma ve bu lkelere kendi etki deerlendirmelerini hazrlayabilmelerini teminen bilgi salama ykmll bulunmaktadr. Sonu Rapor dneminde, enerji sektrndeki birka alanda ilerlemeler kaydedilmitir.

103

Trkiye enerji piyasas hakkndaki yasalar ve uygulamaya ilikin ynetmeliklerin, byk lde AB mevzuatna uyumlu olmasna ramen, etkin ileyen ve rekabeti piyasalar halen mevcut deildir. Piyasa koullarn bozmadan rekabeti nleyen engellerin ortadan kaldrlmas gerekmektedir. Daha etkin dzenleme salanmas iin dzenleyici kurumlarn idari kapasitesinin glendirilmesi gerekmektedir. Enerji verimliliine ilikin yasal erevenin yansra yenilenebilir enerji kaynaklar hakknda uygulamaya ilikin ynetmeliklerin makul bir zaman iinde yaynlanmas gerekmektedir. Nkleer gvenlik alannda, Trkiye'nin, kendi nkleer enerjisini retme kapasitesini gelitirmeye ynelik planlar nda, AB mevzuatna tam uyum salamasnn nemi daha da artmaktadr. Fasl 16: Vergilendirme Vergilendirmeye ilikin mktesebat, kapsaml olarak dolayl vergileri, yani Katma Deer Vergisi'ni (KDV) ve zel tketim vergilerini iermektedir. Mktesebat, KDV'nin kapsamn, ilkelerini ve tanmlarn belirlemektedir. Ttn rnlerine, alkoll ieceklere ve enerji rnlerine uygulanan zel tketim vergileri de AB mevzuatna tabidir. Dorudan vergilendirmeyle ilgili olarak, mktesebat, ahslarn tasarruflarndan alnan gelir vergilerinin ve kurumlar vergisinin baz blmlerini kapsamaktadr. Ayrca, ye lkeler, olumsuz sonular douran vergi nlemlerinin ortadan kaldrlmasn amalayan letme Vergilendirmesi iin Davran Kurallar ilkelerine uygun hareket etmekle de ykmldrler. ye lkeler arasnda idari ibirlii ve karlkl yardm, vergilendirme konusunda i pazarda kolaylk salamay ve Topluluk ii vergi kaaklarn ve vergiden kanmalar engellemeyi amalamaktadr. ye Devletler, AB'nin bilgisayara da yklenmi bulunan vergi sistemlerine eriim de dahil olmak zere, gerekli uygulama ve takibi kapasitelerinin mevcudiyetini temin etmelidir. Trkiye, vergilendirme alannda snrl gelime kaydetmitir. Dolayl vergiler alannda, KDV mevzuat ile uyumlatrma konusunda somut bir ilerleme kaydedilememitir. KDV sistemi 1985'ten bu yana uygulanmakla birlikte, muafiyetlerin kapsam, zel dzenlemeler, uygulanan indirimli oranlarn kapsam ve dzeyi gibi konularda mktesebat ile tam uyum salanmas iin somut admlarn atlmas gerekmektedir. Mktesebat, Trkiye'nin, gda, tp ve salk hizmetleri, eitim ve eitim malzemeleri iin uygulad % 8'lik indirilmi KDV oranna izin vermektedir. Ancak, Trkiye'de, biri gerekli dzey olan %5'in altnda olmak zere, iki ayr indirimli orann bulunmas mktesebata uygun deildir. Trkiye, zel tketim vergileri alannda, ttn rnleri konusunda mktesebatla uyumlatrma ynnde baz ilerlemeler kaydetmitir. 2005 Temmuz aynda kabul edilen mevzuat deiiklikleri, ithal sigaralara ynelik ayrmc vergileri ortadan kaldrmtr. Bu durum, ithal rnlerin benzeri yerli rnlere oranla fiili daha yksek vergi uygulanmakta olduu alkoll iecekler iin geerli deildir. Alkoll ieceklere uygulanan gmrk vergileri mktesebatla uyumlu deildir. Vergiler, alkoln ierii ve rnn cinsine bal olarak ksmen farkllk arzetmekte ve Trkiye'de retilen baz alkoll ieceklere (rnein rak), alkol ierii ayn olmasna ramen, ithal ikilere (viski, rom, vb) gre, daha dk vergi uygulanmaktadr. thal ttn rnlerine ve sigaralara uygulanan zel gmrk vergileri de Ttn Fonu'nun ayrmc uygulamalar

104

arasnda saylabilir. Bu tr ayrmc uygulamalar, sadece mktesebatla deil, Trkiye'nin Gmrk Birlii Anlamas ve Dnya Ticaret rgt kurallar erevesindeki ykmllkleriyle de elimektedir. Trkiye'nin, alkoll ieceklere ilikin ayrmc vergi yapsna ve Ttn Fonunun ayrmc uygulamalarna son vermesinin yansra, sigaralar konusunda sadece ksmen uyum salam bulunduu, mktesebat erevesinde ngrlen vergilere ve oranlarna daha fazla uyum gstermesi gerekmektedir. Ayrca, mali antrepolar ve i piyasa hareketleri iin gmrk vergilerinin zamanlca askya alnmasna ynelik gerekli admlar atlmaldr. Rapor dneminde, dorudan vergilendirme alannda baz ilerlemeler kaydedilmitir. Trkiye, serbest blgelere ilikin mevzuatna, 2008 ylna kadar kademeli olarak vergi teviklerine son verilmesini ve mevcut durumdan geri gidilmesine engel olan hkm (standstill clause) ieren deiiklikler getirmitir. Yeni yasa erevesinde, serbest blgelerde faaliyet gstermeye yeni balayanlar, bu tip teviklere elverili olmayacaktr. Dorudan vergilendirme alannda mktesebatla uyumlatrmann tamamlanmas iin daha fazla aba sarfedilmesi gerekmektedir. Bu abalar yaparken, Trkiye'nin iletme vergilendirmesi davran kurallar ilkelerine aykr decek yeni vergi nlemleri getirmekten kanmas gerekmektedir. dari ibirlii alannda baz gelimeler kaydedilmitir. dari kapasite alannda, ynetimi ilevsellik temelinde yeniden yaplandran ve merkez ile yerel birimler arasnda dorudan bir sorumluluk ba kuran yar zerk Vergi daresinin kuruluuna ilikin bir Yasa yrrle girmitir. Vergi dairelerinin bilgisayarlarla donatlmas ve vergi mkelleflerine vergi kimlik numaras verilmesi srelerine devam edilmitir. Toplamda, Trkiyede vergi gelirlerinin %95ini tahsil eden toplam 300 vergi dairesi bilgisayar ana dahil edilmi, 38 milyon vergi mkellefi vergi kimlik numaralarn almtr. Bununla birlikte, vergi mkelleflerinin sorumluluklarn gnlllk esas erevesinde yerine getirmelerini tevik edecek ve mktesebatn gerektii gibi uygulanmasn salayacak ekilde bilgi teknolojisinin vergi dairelerinde kullanlmas zerinde younlaacak nitelikte kapsaml bir Vergi Politikas Stratejisi henz mevcut deildir. Sonu Trk mali rejimi mktesebatla ksmen uyum iindedir, ancak, dorudan vergilendirmeye ilikin mktesebata olduu kadar, zellikle KDVnin kapsam ve oranlar ile zel tketim vergilerinin niteliine ve oranlarna ilikin olarak nemli lde ve daha ileri dzeyde uyum salayacak bir yasal dzenlemeye de ihtiya bulunmaktadr. Ayrca, vergi mevzuatndaki hem mktesebata, hem de Gmrk Birlii ile Dnya Ticaret rgtnn temel kurallarna aykr olan mevcut ayrmc unsurlar henz kaldrlmamtr. dari kapasiteye ilikin olarak, vergi idaresinin etkinlii ve verimlilii ile vergi tahsilatn iyiletirme ve vergi mkellefi uyumunu artrma kapasitesi dktr.

105

Fasl 17: Ekonomik ve parasal politika Ekonomik ve parasal politika alanndaki mktesebat, ye lkelerin merkez bankalarnn bamszln gerektiren, kamu kesiminin merkez bankalarnca dorudan finansmann ve kamu kesiminin mali kurumlara ayrcalkl eriimini yasaklayan belirli kurallar iermektedir. ye lkelerin ekonomi politikalarn koordine etmeleri beklenmektedir ve mali gzetime ilikin stikrar ve Byme Paktna tabidirler. Yeni ye lkeler, ayrca, katlmdan makul bir sre sonra Euro sistemine geebilmek iin Antlamada ngrlen kriterleri yerine getirmek zorundadrlar. ye lkeler, bu gerekleinceye kadar, Ekonomik ve Parasal Birlie Euro kullanmndan muaf ye lkeler olarak katlacaklardr ve para birimlerinin deiim kurlarn ortak anlay erevesinde dzenlemelidirler. Son lerleme Raporundan bu yana, ekonomi ve para politikalar alannda baz gelimeler kaydedilmitir. Para politikas alannda kaydadeer bir gelime kaydedilmemitir. Hkmet, Merkez Bankasnn da itiraki ile, enflasyon hedefleri belirlemeyi srdrmektedir. Bu nedenle, Merkez Bankasnn Bamszlna ilikin hkmlerin mktesebatla daha fazla uyumlatrlmas gerekmektedir. zellikle, Hkmet tarafndan enflasyon hedefi belirlenmesi uygulamas sona erdirilmelidir. Merkez Bankas, 2006dan itibaren resmi bir enflasyon hedefi belirleme sistemini balatmak amacyla, 2005te yeni bir para ve dviz kuru politikas ilan etmitir. Gei dneminde, para politikas karar alma mekanizmas, faiz oranlarna ilikin kararlarn saydamln ve ngrlebilirliini artrmaya ynelik olacaktr. Likidite hkmlerine ilikin olarak, bankalara, gvence karlnda, Merkez Bankasndan snrsz miktarda bor para alma imkan tannmtr. Merkez Bankas Yasasnn kamu sektrnn finansmanna genel bir yasaklama getirmi olmasna ramen, Tasarruf Mevduat Sigorta Fonunun finansmann mmkn klan hkm mktesebatla uyumlu deildir. Mali ykmllkler ilke olarak Devlet tarafndan stlenilmek zorunda olduu iin, mali ykmllkleri sonuta kendisi stlenmek zorunda kalrsa (Ulusal Merkez Bankasnca verilen borlarn geri denmemesi halinde ortaya kan kayplarda olduu gibi), Merkez Bankasnn bu tr bir kuruma bor verme olasl Avrupa Topluluu Antlamasnn 101. maddesine aykr olabilir. Kamu sektrnn mali kurumlara ayrcalkl eriiminin yasaklanmasna ilikin olarak ise, uygulamaya ilikin ynetmelik hkmleri, halihazrda mali kurumlar kamu yetkililerinin sorumluluklarn almaya veya stlenmeye mecbur etmektedir. Bankalar, Merkez Bankasnda Trk Hazine bonosu olarak belirli bir miktar zorunlu rezerv tutmak zorundadrlar. Benzer bir zorunluluk sigorta irketleri iin de bulunmaktadr. Bankalar ve sigorta irketleri, yalnzca, Trk Hazine bono ve tahvillerini, Trk kamu kurulular hisse senetlerini, borsaya kaytl irketlerin hisse senetleri ve ticari katlarn, ortak fon katlm sertifikalarn ve Trkiyedeki gayrmenkulleri gvence olarak kullanabilmektedirler. Bu tanm, yabanc menkulleri, rnein yabanc bir devlete ait tahvilleri iermemektedir. Uygulamada bu zorunluluk,

106

Trk sermaye piyasalarna kamu borlanma senetleri hakim olduundan, yalnzca Trk Hazine bono ve tahvilleri ile yerine getirilebilmektedir. Uygulamada Merkez Bankas hesaplar yabanc denetilerce denetlenmekte olsa da, Merkez Bankas Yasasnda d denetim sadece ihtiyari olarak ngrlmektedir. Banka, ticari bankalara teminat karlnda snrsz miktarda bor verebilir. Merkez Bankasnn snrsz nihai bor verme ilevinden kaynaklanan ahlaki risklerin ortadan kaldrlmas iin gerekli mekanizmalar mevcut deildir. Genel olarak, mktesebata uyum, para politikas alannda snrl kalmaya devam etmektedir. Bir nceki rapor dneminden bu yana, ekonomik politika alannda ilerleme kaydedildii belirtilebilir. Trkiye, Katlm ncesi Mali zleme Srecinden kaynaklanan koullar uyarnca, Komisyona yeni bir Katlm ncesi Ekonomik Program (KEP) sunmutur. KEP 2004, 2005-2007 dneminin hedeflerini ve tahminlerini kapsamaktadr. KEP 2004, srdrlebilir bymenin teminini, enflasyonun daha da aaya ekilmesini, GSYHya oranla mali an ve kamu bor stokunun AB standartlar ynnde drlmesini ve blgesel farkllklarn azaltlmasn hedeflemektedir. KEPin, Trk makamlarna, istikrarl bir ekonomik politika paketi ortaya karmalar ve bunu uygulamalar konularnda yardmc olmas beklenmektedir. Hkmet iinde ekonomik politikann koordinasyonundan sorumlu makamlar birbirinden ayr yaplanmtr. Esasen entegre olmas gereken ekonomik faaliyet alanlarndan sorumlu beten fazla Bakanlk ve Mstearlk bulunmaktadr. Bu durum, politika oluturulmasnn, koordinasyonunun ve uygulanmasnn verimlilii ve etkinlii zerinde nemli bir engel tekil etmektedir. Koordinasyon mekanizmalarnn yeniden yaplandrlmas, ekonomik politikalarn bir btn olarak srdrlebilir bir ekilde uygulanmas iin temel kouldur. Sonu Para ve ekonomi politikas alannda ilerleme olduu kaydedilmekle birlikte, bu alanda mktesebata genel uyum snrl olmutur. Ayrca, Merkez Bankasnn mevzuatnn, parasal makamn bireysel ve kurumsal bamszlnn temin edilmesi amacyla gzden geirilmesi gerekmektedir. zellikle, mevzuatn Merkez Bankas Bakannn grevden alnmas ve Banka Meclisi yelerinin grev sreleri hakkndaki maddelerinin mktesebatla uyumlatrlmas gerekmektedir. Bu konuda, yarg denetimi henz salanamamtr. TCMBnn Avrupa Merkez Bankalar Sistemi ile ilgili konularda grev yapan karar alma kademelerindeki yetkililerinin grevden alnmasna ilikin bir karara kar adli bavuru imkanlarnn salanmas hususunun Merkez Bankas Yasasna dahil edilmesine nem verilmelidir. Bankann, Hazine adna yapt ilemlerden cret alma konusundaki ehliyetsizlii Bankann bamszln etkileyici nitelikte olup, bu uygulama terk edilmelidir. Banka hesaplarnn d denetimi ihtiyaridir. Merkez Bankasnn Hazine adna yrtt faaliyetler iin cret almasna izin verilmemektedir.

107

Egdm sistemindeki verimli ve etkin politika oluturma, ibirlii ve uygulama eksikliklerinden, ekonomik politikann uygulanmasndaki genel kapasite kstl kalmaktadr. Fasl 18: statistik statistik alanndaki mktesebat, tarafszlk, gvenirlik, saydamlk, kiisel bilgilerin gizlilii ve resmi istatistiklerin datm ile ilgili temel ilkelere dayal bir istatistik yapsnn oluturulmasn gerekli klmaktadr. Ulusal istatistik enstitleri, istatistiki bilgilerin metodolojisi, retimi ve datmnda referans ve dayanak noktalar olarak grev yapmaktadr. Mktesebat, makroekonomik ve fiyat istatistikleri, demografi ve sosyal istatistikler, blgesel istatistikler ile i istatistikleri, ulatrma, d ticaret, tarm, evre, bilim ve teknoloji gibi alanlara ilikin metodolojiyi, snflandrmalar ve veri toplamay kapsamaktadr. Bu konudaki mktesebatn nemli bir ksm direktifler eklinde olduundan, bunlarn ulusal mevzuata aktarlmasna ihtiya bulunmamaktadr. Devlet statistik Enstitsnn idari yapsnda ve ncelik verilen baz istatistik alanlarnda ilerleme kaydedilmitir. Trkiye, istatistik altyapsnda son yl iinde kstl ilerleme kaydetmitir. Yeni istatistik yasas henz kabul edilememitir. Bu yasa, Devlet statistik Enstitsnn (DE) Trk istatistik sistemi iindeki egdm rolnn glendirilmesini, bireysel verilerin salanmasn, planlama faaliyetlerinin ve datm politikasnn dzenlenmesini ve DE Bakannn atanmasna ynelik srecin belirlenmesini de hedeflemektedir. ki haneli (digit) blgelerdeki her bir statistiki Blge Birimleri Snflandrmasna (NUTS) bir ofis dmesinin salanmas amacyla, 26 yeni Blgesel statistik Ofisi alm, bunlara mali ve insan kaynaklar aktarlmtr. statistik alannda mktesebatn daha fazla benimsenmesi amacyla, idari kapasitenin nemli lde glendirilmesi gerekmektedir. DE ile bireysel blgesel ofisler arasndaki grevlerin tam tanm ve datm hala sonulandrlmamtr. Gerek merkez, gerek blge ofislerinde vasfl personel ihtiyac bulunmaktadr. Bu erevede, eitim nemlidir ve DE tarafndan takip edilmelidir. DE, Maliye, Salk, Sanayi, Ticaret, Tarm ve Kyileri, alma ve Sosyal Gvenlik Bakanlklar gibi devlet istatistik sisteminde yeralan dier yaplarla olan ibirliini de, bu kurumlarn AB standartlar konusunda daha fazla bilgilenmelerini salamak amacyla gelitirmitir. zel alanlarda istatistik verileri salayan dier Bakanlklarn ve devlet kurumlarnn istatistik alanndaki idari kapasiteleri henz yeterli deildir. Trkiye, snflandrmalar alannda ilerleme kaydetmitir. Avrupa Topluluunda Ekonomik Faaliyetlerin statistiki Snflandrmas 1.1 Revizyonunun (NACE Rev.1.1) Trke tercmesi, i kaytlar ve dier aratrmalar iin tedricen daha iyi ynde kullanlmaya balamtr. 2004-2005 Topluluk Sanayi ve Hizmetler Snflandrmasnn evirisi hazrlanmtr. Uluslararas Standart Eitim Snflandrmasnn ulusal versiyonu yaratlmtr. DE, istatistik alannda faaliyet

108

gsteren dier Bakanlklarn ve kurumlarn kullanmna sunmak amacyla, birok snflandrmay internet sayfasna koymutur. PRODCOM 2002 ve 2003n (retim snflandrmas) Trke tercmesi kitap halinde ve CD-ROM olarak yaynlanmtr. Snflandrmalar ve resmi istatistik salayan kurumlarn bu snflandrmalar kullanm alanlarnda daha fazla uyumlatrma gerekmektedir. Uyumlu snflandrmalarn kullanm Trkiyenin tm istatistik sistemi iinde daha da yaygnlatrlmaldr. Sektr istatistiklerine ilikin olarak, seilmi ncelikli alanlarda ilerleme kaydedilmitir. Demografik ve sosyal istatistikler alannda, Gc ncelemesi ve ilik Maliyeti ncelemesi soru formlar AB metodolojisine gre yeniden gzden geirilmitir. Nisan 2005te, AB metodolojisiyle uyumlu olarak, 12.000 hane halk zerinde gelir ve yaam standartlar anketi yaplmtr. Blgesel istatistik alannda, mevcut blgesel verilerin dkm hazrlanm ve kentsel denetleme verileri derlenmitir. Baz istatistik alanlarnn yeni blgesel dkmlerinin zaman dizilerine gre yeniden hesaplamas yaplmtr. Makroekonomik istatistik alannda, Avrupa Hesaplar Sisteminin (ESA 95) Ulusal Hesaplarda uygulanmasnda ESA 95de yeralan terimlerden de faydalanlarak belirli lde ilerleme kaydedilmitir. Kaydadeer baka bir gelime olmamtr. DEnin nndeki temel zorluk, Birlemi Milletler Ulusal Hesaplar Sisteminden, Avrupa Hesaplar Sistemine (ESA 95) geilmesidir. Maliye Bakanl, Merkez Bankas, Hazine Mstearl ve DE arasnda daha yakn ibirlii salanmas, kamu maliyesi istatistiklerinin iyiletirilmesi iin bir nkouldur. Makroekonomik istatistiklerin her alannda kavramsal almalarn kullanm snrl kalmtr. Bu durum i istatistikleri gibi dier alanlardaki temel veri hkm iin de geerlidir. istatistikleri ile ilgili olarak, ticari sicil, NACE Rev. 1.1 temel alnarak tutulmaktadr. Vergi kaytlar, ticari sicilin gncellenmesi amacyla dzenli olarak kontrol edilmektedir. 2003 Genel yeri Saymnn sonularnn kontrolnn yansra AB standartlarna gre analizler ve veri derleme almalar devam etmektedir. Ksa dnemli istatistikler asndan sanayi ve inaat sektrlerinde aylk ve aylk yoklamalar belli bir dzene sokulmutur. Demiryolu tamaclna ilikin ulatrma istatistikleri AB standartlarna gre derlenmektedir. D ticaret istatistikleri alannda, nc lkelerle ticareti len sistem ile iyi bir uyum halihazrda salanmtr. D ticaret gstergelerine ilikin olarak temel alnan yl 2003 olarak deitirilmi ve yeni gstergeler 2005 yl banda yaymlanmtr. Tarm istatistikleri alannda, baclk dhil, hayvanclk ve tahl retimi aratrmasnn hazrlklar AB standartlar dorultusunda balatlmtr. 2005 Ekim-Kasm aylarnda yaplacak iftilik Yap Aratrmasnn soru formlar hazrlanmtr. DE ve dier Hkmet organlar arasnda imzalanan ve daha nceki ilerleme raporunda da zikredilen ibirlii anlamalarnn tesinde, DE dier veri salayclar ile arasndaki uyumun salanabilmesi iin aktif ekilde hazrlk yrtmektedir. Bu erevede, Maliye Bakanl, Salk Bakanl, Sanayi ve Ticaret Bakanl, Tarm ve

109

Kyileri Bakanl, alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl ile uyumda zel aba sarfedilmitir. Sonu olarak, bu kurumlarda AB istatistik standartlarnn ok az bilindii ortaya kmtr. Trkiye, baz alanlarda (rnein emek maliyeti aratrmas, iftilik yap aratrmas) Avrupa statistik Sisteminin veri toplama mekanizmalarn kendi sistemine dhil etmitir. DE, resmi istatistikleri Avrupa Topluluu artlarna uyumlu hale getirmek iin gerekli aralar oluturmaktadr. Seilmi alanlardaki mevcut uyum sreci devam etmeli ve ilave alanlar bu srece birbiri ardna eklenmelidir. Sonu Trkiye, baz ilerlemeler salamtr. Genel olarak, Trkiyenin istatistik alanndaki mktesebata uyumu snrldr, ancak, DE ile Eurostat arasnda varlan mutabakat uyarnca belirlenen admlar atlmaktadr. En byk ncelik yeni istatistik yasasnn kabul edilmesine verilmelidir. statistiki gelimenin btn temel alanlarnda (iletme istatistikleri, sosyal istatistikler, tarm istatistikleri, makroekonomik istatistikler, ticaret istatistikleri, blgesel istatistikler ve evre istatistikleri) mktesebat ile genel uyumun gelitirilmesi iin kapsaml abalara ihtiya olmas daha fazla ilerlemeye frsat tanmaktadr. Fasl 19: Sosyal Politika ve stihdam Sosyal alandaki mktesebat, i hukuku, eitlik, i yerinde salk ve gvenlik ile ayrmclk gzetmemek gibi alanlardaki minimum standartlar kapsar. ye devletler, istihdam politikas, sosyal ierme ve sosyal koruma alanlarndaki AB politika srelerine ve Avrupa dzeyindeki sosyal diyaloga katlrlar. Avrupa Sosyal Fonu, ABnin istihdam stratejisinin uygulanmasn destekledii ve sosyal ierme abalarna katkda bulunduu temel mali aratr. (Uygulama kurallar tm yapsal aralarn ele alnd Fasl 22de yer almaktadr.) Trkiye sosyal politika ve istihdam alannda baz ilerlemeler kaydetmitir. hukuku alanndaki ilerleme snrl olmutur. verenin iflas halinde alanlarn korunmasna ilikin mktesebatn i hukuka aktarlmas amacyla 2004 yl Ekim aynda cret garantisi fonu ihdas konusunda bir ynetmelik yaynlanmtr. Fon Trkiye Kurumu (KUR) tarafndan ynetilecektir. Trkiyenin, geen ylki lerleme Raporunda da belirtildii gibi baz ynergelerin i hukuka aktarlmas bakmndan bir takm eksikleri halen ele almas gerekmektedir. Dierleri meyannda bunlar; ortak toplu iten karma ynergesi, iletmelerin transferi ve bireysel istihdam koullar hakknda bilgiyi iermektedir. hukukunun uygulama alan, belirli sektr ve kategori iler hari tutulduu iin (rnein 50 alandan az olan tarmsal iletmeler) hala ok snrldr. Sektrel alma saatleri ynergeleri, Avrupa alma konseyine ilikin ynergeler ile iilerin almak zere baka lkelere gnderilmeleri konularnn uyumlatrlmas gerekmektedir. Trkiyenin ayrca, bilgi ve danma ynergesinin yansra, alanlarn katlm bakmndan Avrupa irket ve Avrupa kooperatif toplumu tzklerini tamamlayc ynergelere uyum iin gerekli hazrlklar yapmas gerekmektedir. alma ve Sosyal Gvenlik Bakanlnn idari kapasitesiyle ilgili olarak vasfl personel alm devam etmitir.

110

Trkiye ocuk iilii ile mcadele alanndaki abalarna devam etmelidir. 2005 yl Temmuz aynda ocuklarn Korunmas konusunda yeni bir Yasa kabul edilmekle birlikte, ocuk iiliine ilikin mevzuat tamamen uyumlatrlmal ve deniz ve hava tamacl veya 50den az alan olan tarmsal iletmeler gibi halihazrda hari tutulan sektrlerde alan ocuklarn korunmas iin de hkmler iermelidir. (Ayrca baknz, blm B.1.3-nsan Haklar ve aznlklarn korunmas) sal ve i gvenlii alannda Trkiye mktesebata iyi derecede uyum salam ve mevcut mevzuatn uygulanmasna ynelik abalar glendirilmitir. Balk teknelerinde almaya ilikin AT ynergesinin aktarlmas amacyla 2004 yl Kasm aynda uygulamaya ynelik bir ynetmelik kabul edilmitir. 2004 Ekim aynda, klfetli ve tehlikeli iler hakkndaki ynetmelikte, kadnlarn ancak belirli koullarda bu tr ilerde almalarna izin veren bir deiiklik yaplmtr. Ancak, Dantay 2004 Austos aynda i sal ve i gvenlii alanndaki ereve ynergenin aktaran ynetmelii askya alm, bylece, i sal ve i gvenlii ile ilgili dier ynetmelikler yrrlkte kalmakla birlikte, bu mevzuatn tam olarak uygulanmasna engel olmutur. Ayrca, Trk mevzuatnn kapsam, kamu sektrn kapsayacak ekilde geniletilmeli ve asbest ve grlt alanndaki mevzuat, mktesebatn bu alanlardaki halihazr statsn yanstacak ekilde adapte edilmelidir. Mktesebatn uygulanmasnn salanmasna ynelik youn abalar, bilgi, bilinlendirmenin artrlmas ve eitim de dahil devam ettirilmeli ve younlatrlmaldr. mfettilerinin kapasitesinin glendirilmesi ve sosyal ortaklarn i refahnn genel uygulanmasna katlmlarnn salanmas ncelikli olmaya devam etmelidir. Sosyal diyalog ile ilgili olarak ok az ilerleme kaydedildii bildirilebilir. Babakanlk tarafndan 2005 Haziran aynda, basn ile ilikiler dahil, kamu sektr sendikalar yeleri, temsilcileri ve yneticilerinin faaliyetlerine ynelik baz kstlamalarn azaltlmas amacyla bir genelge yaymlanmtr. Hkmet ile sosyal ortaklar biraraya getiren bir organ olan l Danma Kurulu Mays 2005de ikinci defa toplanmtr. Bir dier l organ olan Emek Platformu 12 yl aradan sonra Eyll 2004de yeniden toplanmtr. nceki ilerleme raporlarnda da talep olunduu zere, halen tm sendikal haklarn tesisi gerekmektedir. Bundan baka, sendika toplantlar ve gsterilerinin kolaylatrlmas gerekmektedir. Toplu szlemeler kapsamna giren igc oran halen ok dktr. Hkmet temsilcilerinin halihazrdaki baskn konumlarnn hafifletilmesi dahil, Ekonomik ve Sosyal Konseyin performansnn iyiletirilmesi iin ulusal dzeyde baz yapsal reformlar gerekletirilmesi gerekmektedir. (Ayrca baknz blm B.1.3-nsan Haklar ve aznlklarn korunmas). stihdam politikas ile ilgili olarak, i gc piyasas zayf bir performans sergilemeyi srdrmekte olup, bu alanda az ilerleme kaydedildii bildirilebilir. zellikle kadnlar olmak zere, dk igc katlm ve istihdam oranlar, genler arasnda yksek dzeydeki isizlik, kayt d ekonominin bykl ve ehir/krsal i piyasalar arasndaki byk fark balca zorluklar tekil etmektedir. 2004 ylnda genel istihdam oran %43,7 olup, 2003e kyasla hafif bir art gstermitir. Ancak, %25in biraz altndaki kadnlarn istihdam oran halen dkken, erkeklerin istihdam oran, 2003teki %62,9dan hafif bir artla 2004te %64,7ye kmtr. KUR kurumsal kapasitesini gelitirme abalarna devam etmektedir. Temel eitim artlarnn iyiletirilmesi iin nemli aba sarfedilmitir. Ancak, insan sermayesinin gelimesinin salanabilmesini teminen yetikin eitimi zerinde daha fazla aba

111

harcanmas gerekmektedir. arznn artrlmas, kapsayc i piyasas ve her dzeyde kamu istihdam hizmetlerinin gelitirilmesinin salanmas iin ciddi aba gsterilmesi gerekmektedir. Avrupa Komisyonu ile Trk yetkililer arasnda, stihdam Politikas nceliklerine likin Ortak Deerlendirme Belgesi taslann hazrlanmas almalar srmektedir. Trkiyenin Avrupa stihdam Stratejisi izgisinde ileriye dnk bir istihdam politikas gelitirmesine destek olunmas iin bu almann izlenmesi gerekmektedir. Sosyal ierme ile ilgili olarak, Avrupa Komisyonu ile Trk Hkmeti arasnda Ortak erme Mutabakat taslann yazm almas balamtr. AB hedeflerini gz nnde bulundurarak, sosyal iermeyi tevik konusunda ulusal bir entegre stratejinin halen gelitirilmesi gerekmektedir. Tm transferler ncesi fakirlik oran riski AB yesi lkeler ortalamasndan dk (%30,9) olsa da, fakirliin azaltlmasnda sosyal koruma sisteminin rol halen ok snrldr.23 Bu nedenle, tm transferler dahil fakirlik oran riski (%23,3), 2002 AB ortalamas olan %15in kaydadeer lde stndedir. Sosyal iermeyi tevik eden halihazr yaplanma ok danktr ve faaliyetler arasndaki koordinasyon yetersizdir. eitli hkmet organlar ile ilgili tm evrelerin, bu srete seferber edilmeleri iin entegre bir yaklamn gelitirilmesi nem arzetmektedir. Temmuz 2005de zrl Kimselere ilikin yeni bir Kanun kabul edilmekle birlikte (Ayrca baknz Blm B.1.3-nsan Haklar ve aznlklarn korunmas), zellikle incinebilir gruplarn durumlarn iyiletirmeye ynelik nemli almalarn halen gerekletirilmesi gerekmektedir. Sosyal koruma alannda, sosyal gvenlik sisteminin reformuna ynelik olarak srdrlen abalarn Hkmet tarafndan takip edilmesi gerekmektedir. Halihazrdaki balca zaafiyetler, mali istikrarn bulunmamas, byk bir kaytd sektrn mevcudiyeti ile idari ve iletme sorunlardr. Sosyal gvenlik sistemini reform abasyla ve sosyal gvenlik kurumlarn tek ereve ierisinde biraraya getirmek maksadyla, Ocak 2005te, sosyal gvenlik kurumlarna ait tm hastaneleri Salk Bakanlna devreden bir kanun kabul edilmitir. Bunun yansra, ubat 2005te, sosyal gvenlik sisteminden yararlananlarn tamamna tm eczanelerden ila alabilme hakk tannmtr. Ancak, nfus kapsamnn ve eriimde hakkaniyetin iyiletirilmesi iin salk hizmetleri alannda ilave gayret gsterilmesi gerekmektedir. Salk hizmetleri arzndaki corafi farkll ele alma konusu da bir endie kaynadr. Sosyal gvenlik kurumlarnn idari kapasitelerinin iyiletirilmesine ynelik mevcut abalar srdrlmelidir. Kadnlara ve erkeklere eit muamele edilmesiyle ilgili olarak, istihdamda ayrmcl yasaklayan AB ynergelerinin i hukuka aktarlmasna dair bir ilerleme kaydedilmemitir. Kadnn Stats Genel Mdrlnn kuruluuna dair yasa Ekim 2004te kabul edilmitir. Bu kurumun temel grevi kadnn sosyal, ekonomik, kltrel ve siyasi yaamda konumunu glendirmek olacaktr. Haziran 2005te yrrle giren yeni Ceza Kanunu, geen ylki lerleme Raporunda belirtildii zere, kadnn temel haklarn byk lde iyiletirmitir; ABnin cinsiyet eitliine ilikin ynergelerinin i hukuka tam olarak aktarlmas hala gereklidir. zellikle ebeveyn izni, eit cret, istihdama eriim, ispat klfeti ve kanuni ve mesleki sosyal gvenlik alanlarnda hala daha fazla uyum ihtiyac vardr. Trk hukuku ayrca, eit muamele ilkesinin uygulanmasnn temininde meru kar olan derneklerin, AB mevzuatnda
23

Kaynak:13 aday lkede sosyal koruma, stihdam Gn. Md. yayn, 2003

112

ngrld ekilde, ikayeti adna veya ikayetiye destek olarak, hukuki veya idari srelere katlmna imkan tanmaldr. Buna ilaveten, AB mevzuatnn ngrd Eitlik Kurumu hala kurulmamtr. Ekonomik ve sosyal yaamda cinsiyet eitliini gelitirmek ve ilgili mevzuatn etkin ekilde uygulatlmasn temin etmek iin daha fazla abaya ihtiya vardr. (Ayrca baknz Blm B.1.3-nsan Haklar ve Aznlklarn Korunmas) Ayrmclkla mcadeleyle ilgili olarak, zellikle Irk Eitlii Ynergesinin istihdam ile ilgili olmayan ynlerinin aktarlmas iin hala aba gerekmektedir. Haziran 2005te yrrle giren yeni Ceza Kanunu, bir kimsenin ekonomik faaliyetlerini dil, rk, cinsiyet, siyasi fikir, din v.b. temelinde engelleyerek ayrmclk yapanlar iin cezalar getirmitir. Yine de, cinsiyet, rk veya etnik kken, din veya inan, engellilik, ya ve cinsel ynelim temelinde ayrmcla ilikin AB ynergelerinin tamamen aktarm hala gereklidir. Aznlklarn durumu ve ayrmclk kart hkmlerin uygulanmasnda ve uygulatlmasnda ciddi glkler varln srdrmektedir. (Ayrca baknz Blm B.1.3 nsan Haklar ve Aznlklarn Korunmas) Engelli kiilerin haklaryla ilgili olarak, Temmuz 2005te engelli kiilere ilikin yeni bir yasa kabul edilmitir. Yasa, farkl trlerdeki engelliliin snflandrlmas iin rehber ilkeler salamakta ve bakm hizmetleri, rehabilitasyon, erken tehis, istihdam ve engellilerin eitimine ilikin hkmler iermektedir. Yasa, engellilere kar ayrmclkla mcadele ihtiyacn vurgulamakta ve engellilik temelinde ayrm su olarak tanmlamaktadr. Yasa, ayrca, iverenlere ve kamu kurumlarna iyerinde gerekli fiziksel dzenlemeleri yapma zorunluluu getirmektedir. Yine de, engelli kiiler iin merkezi ve merkezi olmayan yaplarn ve tesislerin (toplumsal hizmetler ve kurulular) gelitirilmesine ve ayrca engelli ocuklarn eitime eriimini gelitirmeye daha fazla nem verilmelidir. Trkiyenin istihdam ve sosyal politikalarn AB mevzuat ile uyumlu hale getirme ynnde, snrl olmakla birlikte, baz ilerlemeler kaydedilmitir. stihdam yasas ve iyerinde salk ve gvenlik alanlarnda baz yasal deiiklikler yaplmtr. Sosyal diyalog, cinsiyet eitlii ve ayrmclkla mcadele alanlarnda ise hi hukuki ilerleme olmam veya ok az hukuki ilerleme kaydedilmitir. Trk makamlar stihdam Politikas nceliklerine likin Ortak Deerlendirme Kad (JAP) ve Ortak erme Deerlendirmesi (JIM) zerinde almaya balam ve ilerleme kaydetmitir. alma Bakanlnn idari kapasitesi glendirilmitir. Bununla birlikte, hem yasal hem idari ynden daha fazla abaya gerek vardr. Trkiye, zellikle i kanunu, iyerinde salk ve gvenlik ve sosyal koruma alanlarnda abalarn daha ileri gtrmelidir. Trkiye cinsiyet eitliini ve ayrmclkla mcadeleyi acilen iyiletirmeli ve mevcut snrlamalar kaldrarak tam sendikal haklar tesis etmelidir. JAP ve JIM, istihdam ve sosyal ierme alanlarnda, Trkiyenin politikalarn AB politikalarna yaknlatrmak ve bu alanlarda karlalan glkleri tanmlamak iin admlar olarak izlenmelidir. Her iki belgeyi tamamlamak ve sonularn uygulamak ncelik saylmaldr. Hepsinden te, bu faslda yer alan hususlara ilikin Trkiyenin temel gl AB mevzuatnn sahada tam olarak uygulanmasna ve uygulatlmasna ilikindir. Her dzeyde idari kapasitenin glendirilmesine devam edilmelidir.

113

Fasl 20: letmeler ve Sanayi Politikas ABnin sanayi politikas, yapsal deiikliklere uyumun hzlandrlarak rekabetin glendirilmesini, yeni i imkanlarnn yaratlmasna msait ortam ile yerli ve yabanc yatrmlarla AB apnda bymenin desteklenmesini ngren stratejilerin kuvvetlendirilmesini amalamaktadr. ABnin sanayi politikas ayn zamanda kk ve orta byklkteki iletmelerin (KOBler) faaliyet gsterdii i ortamnn gelitirilmesini de hedeflemektedir. Bu politika zelletirmeyi ve yeniden yaplandrmay iermektedir (Baknz Fasl 8-Rekabet Politikas). ABnin sanayi politikas, temel olarak politika ilkelerinden ve sanayi politikas bildirimlerinden olumaktadr. AB danma forumlar ve Topluluk programlaryla bildirimler, tavsiyeler ve KOBler ile ilgili deneyim deiimleri, KOBlerin ortak tanm temelinde, iletmeler politikasnn i Pazar genelinde oluumu ve egdmn gelitirmeyi amalamaktadr. letmeler ve sanayi politikalarnn uygulanmas, ulusal, blgesel ve yerel dzeyde yeterli idari kapasitenin bulunmasn gerektirmektedir. Endstriyel stratejide salanan ilerleme, Trkiye iin Sanayi Stratejisi esasen AT sanayi politikasnn temel ilkeleriyle uyum iinde bulunduundan, snrl olmutur. Bununla birlikte, zelletirme ve yeniden yaplandrma, i ortam ve KOB politikalar balamnda baz ilerlemeler kaydedilmitir. Sanayi stratejisi bakmndan, Trkiye sanayi politikalarnn uygulanmas hususunda Aralk 2004 tarihinde tatmin edici bir ilerleme raporu sunmutur. Trkiye iin Sanayi Politikas, Devlet Planlama Tekilatnn egdmnde, Sanayi ve Ticaret Bakanl, Hazine Mstearl, D Ticaret Mstearl, AB Genel Sekreterlii, KOSGEB, Trk Patent Enstits, TOBB ve Trkiye Esnaf ve Zanaatkrlar Konfederasyonunun katklaryla hazrlanmtr. zelletirme ve yeniden yaplandrma bakmndan, zelletirme abalarnn daha da hzland ve bu alanda nemli ilerleme saland kaydedilebilir. 2003te toplam zelletirme gelirleri 226 milyon Euro dzeyinde kalmken, bu rakam 2004te ciddi bir art gstererek 1,019 milyon Euro dzeyinde gereklemitir. TEKELin alkol retim fabrikalarnn blok sat ve THYnin kamuya alm 2004teki en byk zelletirmeler olmutur. zelletirme daresi 2005 ylnda zelletirme faaliyetlerini kaydadeer oranda artrm ve baz zelletirmeleri tamamlamtr. 2005 ylnda tamamlanan en byk zelletirmeler, devlete ait kimya kuruluu olan PETKMin kamuya almna ynelik iki paket, devlete ait rafineri olan TPRAn stanbul Borsasnda yabanc yatrmclara ksmi sat, Ataky Turizm Grubu ile ET Alminyumun sat olmutur. Trk idari makamlar, Telekom ve Tpra rafinerisinin zelletirilmesine ilikin iki byk ihale srecini sonulandrmtr. stanbul Hilton Oteli, Mersin liman, TEKEL ikiz kuleleri ve skenderun limanlarnn satlarna ilikin ihale usulleri sreleri de tamamlanmtr. Trkiyedeki stanbul Atatrk Havalimannn ietme haklarnn devrine ilikin ihale de tamamlanmtr. dari makamlar ayrca, demir veelik irketi Erdemirin hisselerinin %46snn blok satna ilikin ihale usullerini de hazrlamtr. TEKELin ttn kolunun zelletirilmesi, tekliflerin yetersizliinden gerekletirilememitir. Kamu bankalarnn zelletirilmesi hususunda yeni bir gelime olmamtr.

114

zelletirme daresi, zelletirmenin sosyo-ekonomik etkisini azaltmay ve dar gelirli hanelerin ekonomik istikrarszlnn yarataca olumsuz etkileri karlamay hedefleyen bir sosyal destekleme program uygulamaktadr. 2005 yl itibariyle, kamu iktisadi teebbslerindeki zelletirme nedeniyle yerlerinden edilen alanlardan % 46s bu programdan faydalanmtr. Yeniden yaplandrma bakmndan, kamu bankalarnn yeniden yaplandrlmas hususunda yeni bir gelime kaydedilmemitir. (elik endstrisinin yeniden yaplandrlmas konusunda Fasl 8: Rekabet Politikasna baknz). ortam alannda, 2001 ylnda balatlan Yatrm Ortamnn yiletirilmesine likin Reform Programnn takibi kstl kalm ve yalnz irket kurmaya ynelik srecin ksaltlmas ve alma ve Sosyal Gvenlik Bakanlnn yabanclarn alma izinlerinden sorumlu tek makam olarak grevlendirilmesi eklinde snrl ilerlemeler kaydedilmitir (Baknz Fasl 3 Yerleme Hakk ve Hizmet Sunma zgrl). toplumuyla diyalog, dierlerinin yansra, yatrm ortamnn iyiletirilmesine ynelik nerilerde bulunmak zere uluslararas yatrmclarn ve ulusal makamlarn st-dzey temsilcilerini biraraya getiren ve Dnya Bankasnn bir giriimi olan Yatrm Danma Konseyi araclyla devam etmitir. Ademi merkeziyetilik ve i kurma srecinin, yerel Ticaret veya Sanayi Odalar tarafndan desteklenen yerel Ticari Kayt Ofislerine devredilmesi olumlu bir gelime olarak rapor edilebilir. Trkiyeye ynelik toplam yabanc dorudan yatrm ak 2004 ylnda 904 milyon EURO olarak gereklemitir. z sermaye ak, aylk 849 milyon EUROluk bir akla Temmuz 2005te hzlanm ve ilk yedi aya ilikin kmlatif aklar 1.414 milyon EURO olarak gereklemitir. Getiimiz yln ayn dnemine ilikin z sermaye ak rakam ile kyaslandnda %115lik bir arta tekabl eden bu gelime, Trkiyeye ynelik net dorudan yabanc yatrmlar (DYY) aknn %60 artmasna yol amtr. Mevcut DYY Kanunu srecin basitletirilmesini hedeflemekle birlikte, zellikle kamu ihaleleri, vergilendirme, fikri mlkiyet haklar, anti-trst politika, devlet yardmlarnn izlenmesi ve devlet tekellerinin yeniden yaplandrlmasna ilikin sektrel mevzuat, DYY Kanununun erevesiyle badamamaktadr. ortamnda genel bir iyileme meydana gelmi olmakla birlikte, adli sistemin effaflnn ve yasal hkmlerin kesinliinin artrlmas, ekonomik kararlara ilikin belirsizliklerin azaltlmas amacyla vergilendirme sisteminin basitletirilmesi ve yksek enerji maliyetleri ile bilhassa KOBlere ilikin dner sermaye eksikliinin ele alnmas dahil olmak zere bir dizi alanda ilave aba gsterilmesi gerekmektedir. KOB politikas alannda, Trk KOB tanmnn AB tanmyla uyumlatracak mevzuatn uygulamasn teminen Sanayi ve Ticaret Bakanlna TBMM tarafndan onay verilmitir. Yksek Planlama Kurulu tarafndan, KOB stratejisinin ve eylem plann uygulamak zere Sanayi ve Ticaret Bakanlnn egdmnde Kk ve Orta lekli Sanayi Gelitirme ve Destekleme daresi Bakanl (KOSGEB), grevlendirilmitir. KOB stratejisinin ve Eylem Plannn uygulamaya konulmasnda zel sektrn aktif katlm snrl kalmtr. Esnaf ve tccar meslek kurulularna ilikin olarak Haziran 2005te yrrle giren yeni bir kanun, tccar ve zanaatkarlarn kayt ilemlerini internet zerinden gerekletirmelerine imkan tanmakta olup, bu

115

durum, esnaf ve tccarlara ilikin bilgileri ieren veri tabannn iyiletirilmesini ve effafln daha artrlmasn salamaktadr. Bir nceki rapordan bu yana KOB'lerin finansman kaynaklarna eriimi konusunda ilerleme kaydedilmitir. Birka kamu ve zel sektr bankas KOB'lere ynelik olarak dk faizli ve uzun vadeli geri demeli kredi olanaklar salamlardr. KOSGEB iyeri amak isteyen giriimcilere ynelik olarak yeni bir mikro-kredi mekanizmas oluturmutur. Bunlara ilaveten, Trkiye Kredi Garanti Fonu, Avrupa Yatrm Fonu ile ibirlii halinde, letme, Giriimcilik ve zellikle Kk ve Orta lekli letmeler in ok Yll Program (MAP) erevesinde bir Kredi Garantisi Fonu tesis etmitir. Bu ibirlii, garantiler alannda Trkiye ile AB kurumlar arasnda bir ilki tekil etmektedir. KOSGEB tarafndan KOB'lerin ihtiyalarn deerlendirmek zere amacyla bir Stratejik Yol Haritas Uygulamas oluturulmutur. 2004 ylnn drdnc eyreinden itibaren yaklak 40.000 KOB bu giriime katlmtr. dari kapasite konusunda, Sanayi ve Ticaret Bakanl iletme ve sanayi politikalarnn oluturulmasndan ve egdmnden sorumlu kurumdur. DPT ise katlm ncesi fonlardan finanse edilebilecek projeler dizisini hazrlanmaktan sorumlu organdr. KOSGEB, imalat sektrnde faaliyet gsteren KOB'ler iin kamu fonuyla oluturulmu bir destek kurumudur. KOSGEB, Trkiye'nin birka ilinde, 3 Mdrlk, 10 Laboratuar, 14 Teknoloji Kalknma Merkezi ve 25 letme Gelitirme Merkezi araclyla, KOB'lere neredeyse 22 deiik programla destek vermektedir. dari yap yetersizlii ve uygun prosedr eksiklikleri nedeniyle KOSGEB faaliyetlerin tam etkin ve saydam ekilde yrtlmesini salayamamaktadr. Trkiye'de Dorudan Yabanc Yatrmlar ve ihracat tevik konularndan sorumlu bir kalknma ajans bulunmamaktadr. Yatrm Ortamnn yiletirilmesi iin Reform Programndan sorumlu Koordinasyon Komitesi'nin bir Yatrm Tevik Ajans ihdasna ynelik ilk kararna ramen, byle bir ajansn oluturulmas iin gerekli olan ve bekletilmekte olan yasa kabul edilmemi ve bu ilevlerin Hazine Mstearl bnyesindeki Yabanc Sermaye Genel Mdrlnce yrtlmesi kararlatrlmtr. Blgesel kalknma ajanslarnn eksiklii sanayi politikalarnn yerel dzeyde etkin biimde uygulanmas nnde nemli bir engel oluturmaktadr (ayn zamanda baknz Fasl 22: Blgesel Politika ve Yapsal Aralarn Koordinasyonu). Avrupa Bilgi Merkezleri AB konularnda ilk bavurulacak durak olarak, KOB'lerin ihtiya duyduklar bilgi, tavsiye ve yardmlar sunmaktadr. 2004 ylndan bu yana Yenilik Aktarm Merkezleri, teknoloji transferi ile aratrma ve gelitirme faaliyetlerinde iletmelere yardmda bulunmaktadr. Sonu Trk sanayi politikas, AT sanayi politikas ilkeleri ile byk lde uyumludur. Sanayi stratejisinin uygulanmasnn, belirlenen ltlerle karlatrmal olarak izlenmesi iin daha fazla abaya ihtiya vardr.

116

zelletirmede kaydedilen baz ilerlemelere ramen, kamu bankalarnn zelletirilmesi ve yeniden yaplandrlmas ve demir-elik sektrnn yeniden yaplandrlmas hala sonulandrlmaktan uzaktr. ortam alannda ise, zel bankaclk sektrnn yeniden yaplandrlmas konusunda kaydedilen baz ilerlemelere ramen, brokrasinin azaltlmas ve kk ve orta lekli iletmelerin finansmannn kolaylatrlmas konularnda daha fazla alma yaplmasna ihtiya bulunmaktadr. Yatrm konusunda bir yasal dzenleme ve idari ereve yoktur. Vergi rejimi son derece karmak olmaya, irket ynetimi greceli olarak zayf, mahkeme usullerinin etkinlii ve hz dk kalmaya devam etmektedir. Ayn ekilde sosyal gvenlik sisteminin reformu konusunda ilerleme de dktr. Dorudan yabanc yatrmlarn dzeyinde bir art olmakla birlikte, bu dzey dorudan yabanc yatrmlar lkeye ekecek bir ofisin mevcut olmamasndan dolay lkenin bykl dikkate alndnda hala dk seviyededir. Kk ve orta lekli iletmelere ilikin politika iyiletirilmitir. Giriimcilere mikro krediler verilmesi sistemimin hayata geirilmesi ve Avrupa Yatrm Fonu ile ibirlii yaplmas olumlu ynde atlan admlardr. Kk ve orta lekli iletmelerin tanmnn mktesebat ile uyumlatrlmas iin daha fazla almaya ihtiya vardr. letme ve sanayi politikasna ilikin idari kapasitenin genel anlamda, blgesel kalknma kurulular dahil, ticareti destek ve temsil yaplarn da ierecek ekilde daha da glendirilmesi gerekmektedir. Fasl 21: Trans-Avrupa Alar Bu blm, Trans-Avrupa Alarnn gelitirilmesine ilikin Topluluk ynlendirici ilkeler ile ortak karlara ynelik projeler gelitirilmesi iin destek tedbirleri de dahil olmak zere, ulatrma, iletiim ve enerji altyaplar alanndaki Trans-Avrupa Alar politikasn iermektedir. Trans-Avrupa Alarnn kurulmas ve gelitirilmesi ile ulusal alarn uygun bir ekilde birbirlerine balanmas ve birlikte ilerliinin teviki, i pazarlarn avantajlarndan tam olarak yararlanabilmeyi, ekonomik bymeye katkda bulunmay ve Avrupa Birlii ierisinde istihdam yaratmay amalamaktadr. Bu alanda herhangi bir ilerleme kaydedilmemitir. Ulatrma alar konusunda bir ulatrma altyap ihtiyalar deerlendirmesi almas balatlmtr. Bu alma 2006ya kadar, Trans-Avrupa ulatrma ann ynlendirici ilkeleriyle uyumlu olarak Trans-Avrupa ulatrma ann gelecekte Trkiyeye de geniletilmesi iin temel tekil edecei deerlendirilen ulatrma an tespit etmelidir. Trkiye halihazrda balca Trans-Avrupa ulatrma alarnn komu lkelere geniletilmesine ilikin Yksek Dzeyli Grup toplantlarna da katlmaktadr. Enerji alar, AB yararna olan ve bir yandan ikmalin garanti altna alnmasn glendirirken dier yandan elektrik ve gaz pazarlarnda rekabeti attrmay da amalayan elektrik ve gaz iletimi altyaps fizibilite projelerini finanse etmektedir. evrenin korunmas, ABnin Trans-Avrupa alarnn gelitirilmesi politikasnn ayrlmaz bir parasn tekil etmektedir.

117

Fizibilite almas, evre etki deerlendirmesi ve mhendislik almalar TransAvrupa alar fonlar yoluyla finanse edilen Trkiye-Yunanistan gaz balants ina almalarnn (ki bu almalar ABnin ncelikli projeleri arasndadr) 2006 Temmuz aynda tamamlanmas planlanmaktadr. Trkiye-Yunanistan gaz balantsnn talyaya geniletilmesine ilikin fizibilite almas da Trans-Avrupa alar fonlar tarafndan karlanmaktadr. Bu alma boru hatlar tarafndan tanacak gaz miktarn belirleyecektir. Trkiye, Bulgaristan, Romanya, Macaristan ve Avusturya zerinden Avrupaya Kafkasya ve Orta Asyadan gaz tanmasna ilikin Nabucco gaz boru hatt projesinin inas ABnin ncelikli projeleri arasndadr. Bu boru hatt Avrupaya enerji ikmalinin garanti altna alnmasna nemli lde katkda bulunacaktr. Projenin mali ve yasal temeli, 2004 sonlarnda Nabucco Boru Hatt Etd irketinin kurulmasndan sonra nemli lde gelimitir. Trkiye Nabucco projesinin gelitirilmesine detek ve katkda bulunmaldr. TEN-E (Trans-Avrupa enerji a) program Nabucco projesi ile balantl olarak teknik, mali ve ekonomik almalar desteklemektedir. Sonu Bu alanda herhangi bir gelime kaydedilmemitir. Trkiye en ksa zamanda ulatrma altyap ihtiyalar deerlendirmesi almasn tamamlamal, balca TransAvrupa ulatrma alarnn komu lkelere de geniletilmesine ilikin Yksek Dzeyli Grubundaki gelimeleri faal bir ekilde takip etmeli ve Trans-Avrupa alarn ulusal planlamalarna dahil etmeye balamaldr. Fasl 22: Blgesel Politika ve Yapsal Aralarn Koordinasyonu Bu balk altndaki mktesebat ounlukla, ulusal mevzuata aktarlmay gerektirmeyen ereve ve uygulama tzklerini kapsamaktadr. Sz konusu tzkler, her lkenin blgesel yaplanmasn yanstan Yapsal Fonlarn ve Uyum Fonu Programlarnn hazrlanmasna, onaylanmasna ve uygulanmasna ilikin kurallar belirlemektedir. Bu programlar Komisyon ile birlikte mzakere edilerek kabul edilmektedir, ancak uygulama ye Devletlerin sorumluluundadr. ye Devletlerin, projelerin seilmesi ve uygulanmasnda, rnein kamu almlar, rekabet ve evre alanlarnda, genelde Topluluk mevzuatna uymalar gerekmektedir. ye Devletlerin ynetim ve mali kontrol asndan, programlamann, uygulamann, denetlemenin ve deerlendirmenin salam ve maliyet-etkin ekilde salanmas iin kurumsal ereveye ve yeterli idari kapasiteye sahip olmalar gerekmektedir. Trkiyenin 2002de istatistiki amalarla 81 ilini (statistiki Blge Birimleri Snflandrmas (BBS) III dzeyinde blgeler) 26 yeni BBS II blgesi kurmak iin birletirmesinden bu yana, blgesel rgtlenme alannda kayda geirilecek gelime bulunmamaktadr. Ancak BBS II blgeleri, merkezi, blgesel ve yerel dzeylerde kalan herhangi bir idari yapya uymamaktadr. Gemi yllarda gerekletirilen kapsaml ilerlemeler sonucunda, istatistik alannda baz gelimeler kaydedilmitir. BBS snflandrmas uyarnca, blgesel istatistiklere ilikin veri taban oluturulmas konusundaki almalar srdrlmektedir. Bu balamda, eriilebilir blgesel veri envanteri gelitirilmi ve kentsel denetim verileri derlenmitir.

118

Yasal ereve asndan, Trkiyede blgesel politikalarn uygulanmasyla ilgili hazrlklar, hlihazrda srdrlen kamu idaresi reformunun hayata geirilmesiyle balantl drt kanunla ilintilidir. Bunlardan biri olan, Kamu daresi Reformu Kanunu, 2004 ylnda yeniden gzden geirilmek zere Cumhurbakan tarafndan Trkiye Byk Millet Meclisine iade edilmitir. Halen kanunlamas beklenmektedir. Belediyeler Kanunu, Bykehir Belediyeleri Kanunu ve l zel daresi Kanunu olmak zere geriye kalan yasa, Temmuz 2005te kabul edilmitir. Trkiye Cumhuriyeti, ekonomik kalknmada katlmc yaklamlar konusunda snrl deneyimi olan, olduka merkeziyeti bir devlettir. Szkonusu kanun paketi, kamu idaresinin en alt kademelerindeki makamlara yetki devri salad ve blgesel dzeyde yerel demokrasiyi iler hale getirdii cihetle memnuniyetle karlanmaktadr. Burada ngrlen yaklam, ortaklk ilkelerinin uygulanmasn kolaylatracaktr. Ancak, zellikle szkonusu mevzuatn tutarll balamnda nemli eksiklikler bulunmaktadr. Blgesel Kalknma Ajanslar kurulmasna ilikin yasal ereve konusunda dile getirilebilecek herhangi bir gelime kaydedilmemitir. Mktesebatn blgesel politikaya ilikin baz alanlarnda ilerlemeler kaydedilmi ve bu ilerlemeler takip eden blmlerde ayrntl olarak yer verilmektedir. Kamu almlar ile evre konularyla irtibatl blgesel politikalar alannda kaydadeer gelime kaydedilmemitir. Trkiyede blgesel politikaya ilikin kurumsal ereve, planlama, programlama, uygulama ve denetleme sorumluluunun Devlet Planlama Tekilatnda toplanmas nedeniyle dardr. lk olarak blgesel kalknma bilekeni ile ngrlen Katlm ncesi Yardm Aracnn dier bilekenlerinin uygulanmas ve daha sonra da, AB Yapsal Fonlarndan faydalanlmas iin ihtiya duyulacak olan ynetim ve deme kurumlarnn ihdas konusunda henz karar alnmamtr. Yatrm stratejilerinin belirlenmesinin hayati bir parasn tekil eden, DPT bnyesindeki sektrel ve blgesel birimler arasnda ibirliinin glendirilmesi konusunda ise snrl bir ilerleme salanmtr. Ayrca blgesel kalknmayla ilgili sektrel bakanlklar ile egdm iin gerekli yaplanma bulunmamaktadr. dari kapasite alannda, hlihazrda AB tarafndan fonlanan blgesel kalknma programlarnn uygulanmasndan sorumlu temel kurum Merkezi Finans ve hale Birimi olup, bu kurum blgesel programlarla ilgili tm tedarik ve ihale konularndan sorumludur. Bu birim, artan i ykyle orantl dzeyde personel ve yeterli z kaynaa sahip deildir. Devlet Planlama Tekilatnn sorumluluu mnhasran blgesel kalknmayla balantl olmayp, ayn zamanda blgesel kalknma programlarnn uygulanmasn da kapsamaktadr. Kapasite asndan, Devlet Planlama Tekilatnn merkez tekilat bnyesindeki personel says yeterli bulunmakta, ancak karar verme olduka merkezi bir yapdadr. Blgesel yaplanmalara yetki devri snrl olup, oluturulmu bulunan hizmet birliklerinin (blgesel ve yerel idarelerin ortaklklar) d destek olmakszn program uygulamaya ynelik idari kapasiteleri bulunmamaktadr. Programlamayla ilgili olarak kaydedilen herhangi bir gelime olmamtr. Devlet Planlama Tekilatnn planlamada kapsaml bir deneyimi bulunmakla birlikte, bu yetenek stratejik dzeydeki planlamayla snrldr. Stratejik planlarla uygulamaya

119

dnk programlar arasndaki boluu kapatma konusunda kaydadeer bir zayflk mevcuttur. Programlama blgesel paydalar yeterince kapsamamaktadr. zleme ve deerlendirme balamnda kaydadeer gelimeler yoktur. Mali ynetim ve kontrol balamnda, Kamu Mali Ynetim ve Kontrol Kanununun btenin icras dndaki tm hkmleri 2005 yl ierisinde yrrle girmitir. Bununla birlikte, uygulamaya ynelik mevzuat eksiklii nedeniyle bu hkmlerin ounluunun ilevsellii bulunmamaktadr. Katlm ncesi yardmlara ynelik pratik sorunlarn zlmesine dnk baz ilerlemeler kaydedilmi olmakla beraber, demimerkeziyeti Uygulama Sisteminin uygulanmasyla yetkilendirilen organlarn sratle ve mutlaka kaydadeer bir biimde takviye edilmeleri gerekmektedir. (ayn zamanda Mali ve Bte hkmleriyle balantl 32. Fasla baknz) Sonu Trkiyede kamu idaresine demimerkeziyeti bir yap kazandrmaya ynelik yasal erevenin oluturulmasnda baz ilerlemeler salanm olup, bu ilerlemeler blgesel politikalarn oluturulmasnda katlmc bir yaklam benimsenmesine yardmc olacaktr. Ayn zamanda, mali kontrol hkmlerinin hayata geirilmesi ve blgesel politikaya ilikin istatistiklerin derlenmesinde de ilave gelimeler salanmtr. Bu balk altnda olan, kamu ihaleleri, evre ve ok yll bte alanlarndaki mktesebatn uygulanmasna imkn salayacak ereve mevzuat halen hayata geirilmemitir. zellikle strateji balamndaki kurumsal ereve, bakanlklar aras koordinasyon ve ilgili blgesel yaplanmalar yeterli deildir. Programlarn ve projelerin tasarlanmalar ve uygulanmalaryla balantl idari kapasite zayftr. ABnin hayata geirilmesi planlanan Katlm ncesi Yardm Arac nda, stratejiyle balantl hususlara, bata ilgili Bakanlklar ve ajanslar olmak zere sorumlu organlarn hazr olma dzeylerine, ilgili karlk gelen yaplanmalarn oluturulmalarna ve/veya glendirilmelerine, programlar ve projelerin hazrlanmas ve uygulanmasna ynelik kapasitenin gelitirilmesi ve ayn zamanda personel ihtiyacnn karlanmas konularna acil olarak nem verilmesi gerekmektedir. ngrlen AB Katlm ncesi Yardm Aracnn (Yapsal Fonlar iin gerekli yaplanmalarn ncl niteliinde) uygulanmasyla sorumlu klnacak idari ve mali kurumlarn ihdas edilmeleri ve bunlarn zamanlca yetkili klnmalarna ncelik verilmesi gerekmektedir. Bahsekonu kurumlarn, 2007 ylyla birlikte yrrle girecek szkonusu aracn uygulanmasyla sorumlu klnacak ekilde vaktinde yetkilendirilmeleri ngrlmekteyse, szkonusu admlarn acil olarak atlmas gerekmektedir. Yeterli idari kapasitenin gerek merkezi, gerek blgesel dzeyde gelitirilebilmesi iin kapsaml abaya gereksinim duyulmaktadr. Devlet Planlama Tekilatnn salt planlamayla balantl grev ynergesi ve koordinasyon ilevine odaklanmasn teminen, Trkiye, sektrel strateji, uygulama ve denetleme balamndaki sorumluluklar, sektrel Bakanlklara ve blgesel yaplanmalara devretmeyi deerlendirebilir. Daimi yaplanmalar ve bu balamda Blgesel Kalknma Ajanslarnn kurulmas ile bunlara kurumsal nitelik kazandrmaya ynelik destein salanmas,

120

blgesel dzeydeki idari kapasite eksikliinin giderilmesinde nemli mesafe kat edilmesini salayabilir. Fasl 23: Yarg ve Temel Haklar Yarg ve temel haklar alanndaki AB politikalarnn amac, bir zgrlk, gvenlik ve adalet alan olarak Birlii srdrmek ve daha da gelitirmektir. Bamsz ve verimli bir yarg oluturulmas son derece nemlidir. Mahkemelerin tarafszl, btnl ve yksek standard hukukun stnln korumada esastr. Bu da, yarg zerindeki harici etkileri bertaraf etmek ve bu alana yeterli mali kaynak ile eitim imkn salamak hususlarnda gl bir kararllk gerektirir. Adli muhakeme usulleri iin yasal teminatlar yerlemi olmaldr. Ayn ekilde, ye devletler demokratik kurumlarn istikrarna ve hukukun stnlne ynelik bir tehdit niteliinde olan yolsuzlukla etkin bir ekilde mcadele etmelidirler. Yolsuzluun nlenmesi ve caydrlmas ynelik tutarl bir politikann desteklenmesi iin somut bir yasal ereve ve gvenilir kurumlarn varl gerekmektedir. ye devletler mktesebat ve Temel Haklar Bildirgesinde garanti altna alnm bulunan, temel haklara ve AB vatandalarnn haklarna saygy temin etmelidirler. Yargnn bamszl ve tarafszl konusunda, Trk Anayasasnn birok hkm yargnn bamszln garanti altna almaktadr. 9. madde yarg yetkisinin bamsz mahkemelerce kullanlmasn ngrmektedir. 138. madde hakimleri, yarg yetkisini kullanrken kendilerini etkileyebilecek talimat, tavsiye veya neri almaktan korumaktadr. Bunun da tesinde, sregelen bir dava srasnda, yarg yetkisinin kullanlmasna ilikin herhangi bir yasama tartmas yaplamayaca gibi, hem yasama, hem de yrtmenin gecikmeksizin ve herhangi bir deiiklik yapmakszn mahkeme kararlarna uymalar gerekmektedir. Madde 140, hakimlerin, grevlerini mahkemelerin bamszl ve hakimlik teminat ilkeleri iinde yerine getirmelerini ngrmektedir. Ancak 40. (6) madde, hkimlerin ve savclarn idari adan Adalet Bakanlna bal olduklarn hkme balamaktadr. Bamsz bir yargnn paralar olan szkonusu anayasal teminatlar, Hakimler ve Savclar Kanunu, Ceza Muhakemesi Kanunu, Hukuk Muhakemeleri Usul Kanunu ve Ceza Kanununu da ieren ulusal mevzuatn eitli hkmlerinde yanstlmtr. Hakimler ve Savclar Yksek Kurulu yargnn en st ynetim organdr. Yksek Kurulun adli yeleri Cumhurbakan tarafndan atanr. Yksek Kurul, Adalet Bakan, Adalet Bakanl Mstear ve be hakimden oluur. Yksek Kurulun kendine ait sekretaryas veya btesi yoktur, binas Adalet Bakanl bnyesindedir. Hakimler ve Savclar Yksek Kurulu ve Adalet Bakanl, Adalet Akademisi mezunlarnn yarg ve savc olarak atanmalarndan sorumludur. Adli meslee hkim veya savc olarak girmek isteyen mezunlar, nce Trkiyedeki yksek renim kurumlarna girie ynelik btn snavlar gerekletiren renci Seme ve Yerletirme Merkezi tarafndan dzenlenen yazl snava girerler. Yazl snav geen adaylar daha sonra Adalet Bakanl temsilcilerinden oluan bir kurul tarafndan mlakata tabi tutulurlar ve baarl olan adaylar iki yllk bir eitim grmek zere Adalet Akademisine kabul edilirler. Szl snav, hakim ve savc adaylarnn istihdamnda Adalet Bakanlnn hatr saylr derecede etkili olmasna imkn tanr. Yksek Kurul ayn zamanda, terfiler, tayinler, kadro tahsisleri ve disiplin cezalar ile grevden alma ilemlerinin uygulanmasndan sorumludur. Yksek Kurulun

121

kararlarna itiraz bavurular, yedisi asil, bei de yedek kurul yelerinden olmak zere, on iki kiiden oluan bir kurula yaplmaktadr. Hakimler ve Savclar Kanununda Haziran 2005te yaplan deiiklikler, fiilen mesleini icra eden avukatlarn hkim ve savc olabilme usuln kolaylatrma amacn gtmektedir. Szkonusu tadilat kabul edilene kadar, avukatlar ok nadiren hkim olabiliyordu. Anlan deiikliklerle, otuz be yan doldurmam, asgari yllk mesleki tecrbeye sahip avukatlara yazl ve szl snava bavurma hakk tannmakta; baarl olan adaylar hakim ya da savc olmadan nce Adalet Akademisinde alt aylk bir eitime tabi tutulmaktadr. Anayasann 139. maddesi, hastalk nedeniyle ehliyetsizlik gibi belirli ve snrl istisnai durumlar dnda hakim ve savclarn teminatn garanti etmektedir. Hakimler dernei kurulmasna ilikin yasa tasars henz kabul edilmemitir. Son yllarda, hakim ve savc maalarna nemli lde art yaplm olmakla birlikte, maalar yine de mtevaz durumdadr. Hakimler ve Savclar Yksek Kurulu, uluslararas etik standartlar konusundaki bilinlilii arttrmak zere, tm hkim ve savclara BM Bangalore Yargsal Davran lkelerini datmtr. Yargnn kalitesi ve verimlilii konusunda, Adalet Bakanl ve 2003te kurulan Adalet Akademisi, hkim ve savclara ynelik olarak, Ceza Kanunu ve Ceza Muhakemesi Kanunu bata olmak zere, insan haklar, iltica yasas, kara para aklama, insan ticareti ve fikri mlkiyet haklar konularnda kapsaml eitim programlar dzenlemitir. Adalet Akademisi, 2004 ylndan bu yana, btn hakim ve savc adaylarnn eitiminden sorumlu olup, hkim ve savclarn hizmet ii eitimlerini de tedricen Adalet Bakanlndan devralmaktadr. Akademi Genel Kurulunda Adalet Bakanlndan sekiz temsilci bulunmaktadr ve Akademi byk oranda Adalet Bakanl tarafndan finanse edilmektedir. Getiimiz akademik ylda, 915 hkim ve savc adayna Akademide eitim verilmitir. Btn hakim ve savclar gvenilirlik, verimlilik ve nitelikleri llmek zere dzenli olarak adli mfettiler tarafndan deerlendirmeye tabi tutulmaktadr. Mfettiler Adalet Bakanl grevlileri olup, raporlarn Bakanla sunmaktadrlar. 2005 ylnda Adalet Bakanl btesi, 2004 ylna oranla, %16.5 orannda artrlmtr. Bununla birlikte, yarg sistemine yaplan harcamalar, AB yesi lkelerin ortalamasna kyasla dk kalmaktadr. Bilgisayara gei konusunda ise, 1998de balatlan Ulusal Adli A Projesi gelime kaydetmeye devam etmi olup, halen bir dizi mahkeme ve cezaevinde kullanmdadr. Szkonusu proje, mahkeme zabtlar tutmak gibi kt zerinde yaplan birok ilemin elektronik ortamda yaplmasna imkan vermektedir. Yargtay ve Dantayn kararlarn ieren bir veritaban yaratlarak szkonusu aa eklenmitir. Adli kaytlara

122

artk hkim ve savclarca bu a zerinden ulalabilmektedir. Buna ek olarak, Trkiyedeki mahkeme ve savclklarn ou evrimii olarak birbiriyle baldr. Hakim ve savclarn says byk lde deiiklie uramamtr. Hlihazrda grevde 5952 hkim ve 3179 savc vardr ve 1053 hkim ve savc da eitim grmektedir. Aralk 2004te kabul edilen bir yasa, 4000 ilave hkim ve savc, 100 adliye mfettii ve 6619 mahkeme idari personelinin istihdamn ngrmektedir. Bu Trkiyedeki hkim ve savc saysnda yaklak % 50lik bir art salayacak ve mahkeme srelerindeki gecikmelerin azalmasna byk katkda bulunacaktr. Bununla birlikte, Trkiyedeki st dzey adli makamlarca, bu kadar byk sayda hkim ve savcnn grevlendirmesinde Adalet Bakanlnn sahip olduu etkinin, yargnn bamszln ciddi olarak zedeleyecei kaygs belirtilmitir. u an kadar Ceza Mahkemelerindeki davalarn sresi bakmndan, 2004 ylnda ortalama ceza davas sresi 210 gn, ortalama hukuk davas sresi 177 gn olmutur. 2004 ylnda Ceza Mahkemelerindeki bekleyen dava says bir miktar azalmtr; 2003 ylndan 2004 ylna 1.070.133 ceza davas aktarlrken, 2004 ylndan 2005 ylna 1.056.754 ceza davas devredilmitir. Hukuk Mahkemelerinde de tamamlanmam davalarn says az miktarda azalmtr. 2003 ylndan 2004 ylna 679.501 dava kalrken, 2004ten 2005e 671.915 dava aktarlmtr. Yeni Ceza Muhakemesi Kanunu savclara dayanaktan yoksun davalarn kovuturmasn srdrmeme konusunda daha ok yetki salarken, yarglara da yeterli delile dayanmayan iddialar geri evirme imkn vermektedir. Bu yetkiler, dayanaktan yoksun olduu ak olan davalarn ilk aamalarda dmesini salayacandan, mahkemelerce baklan davalarn hzn arttrmas beklenmektedir. Bunun yansra, ceza konusunda anlama usul yeni Ceza Muhakemesi Kanunu ile balatlmtr. Adalete eriim de dahil olmak zere yasal gvenceler bakmndan, keyfi tutuklamann yasaklanmas ile ilgili olarak, Ceza Muhakemesi Kanununun 90. maddesi polis tarafndan tutuklanan kiilerin hangi nedenle tutuklandklarnn kendilerine bildirilmesi zorunluluunu getirmektedir. Anayasann 141. maddesi, makul sre iinde mahkeme karar alnmas hakkn getirerek, yarglanma ncesi tutukluluk sresini snrlamaktadr. Ceza Usul Kanununun 91. maddesine gre, tutuklanan bir kiinin genel olarak 24 saat iinde mahkemeye karlmas ngrlmektedir; istisnai durumlarda, bu sre en fazla drt gne kadar uzatlabilir. Yarglanmak zere tutuklanan bir kii, Ceza Muhakemesi Kanununun 102. maddesine gre, hafif bir sula sulanyorsa en fazla 6 aya kadar, ciddi bir sula sulanyorsa en fazla 2 yla kadar tutuklu kalabilir; istisnai durumlarda, bu sre 3 yla karlabilir. Anayasann 38. maddesi ceza davalarnda masumiyet karinesinin uygulanmasn salamaktadr. Anayasann 36. ve 141. maddeleri, adil ve ak yarglanma hakkn garanti altna almaktadr. Ceza Muhakemesi Kanununun 182. maddesi de davalarn kamuya ak olmasn salamaktadr.

123

Savunma hakk, Anayasann 36. maddesinde ortaya konulmaktadr. Ceza Muhakemesi Kanunu hukuki yardmdan yararlanmay ve cezai soruturmalar ve yarglamalar sresince savunma haklarn dzenlemektedir. Yeni Kanun, savunmann haklarn byk lde gelitirmektedir. Yeni Ceza Muhakemesi Kanununun 150. maddesi 5 yldan fazla hapis cezas ile cezalandrlan sular iin, hem soruturma hem dava srasnda, tm zanllarn avukatla temas ve hukuki danman tarafndan temsilini zorunlu klmaktadr. Hukuki temsil, kkler, sarlar ve akli kapasitesi yetersiz olan kiiler iin de zorunludur. Ceza Muhakemesi Kanununun 147. maddesi, gzaltna alnanlara, savunma avukat bulundurma haklar bulunduunu ve baro tarafndan kendilerine bir avukat tayin edilebileceinin hatrlatlmasn zorunlu klmaktadr. Barolar, yeni kanunun yrrle girmesinden sonra, zanllar iin avukat tayin orannda % 100 art olduunu bildirmilerdir. Trke bilmeyen zanllar ve ahitler iin cretsiz tercman salanmas imkan, yeni Ceza Muhakemesi Kanunu ile glendirilmitir. Artk mahkemeler, kendi yetki alanlarnda, tercmanlar da dahil olmak zere bilirkii listeleri belirlemek zorundadr. Bununla birlikte, Trke ve Trkiyede Trke konumayan etnik gruplarn kulland diller arasnda hukuki tercme konusunda eitim grm tercman bulunmadndan, Trke konumayan nfus iin etkili tercme salanmasnda halen zorluklar olabilir. Yeni Ceza Kanunu, savunmann haklarn glendiren apraz sorgulama ilkesini de getirmektedir. Bununla birlikte, baz uygulamalar, iddia makam ile savunmann eitliini zedelemektedir. Savunma makam zemin seviyesinde yer alrken, iddia makamnn yarglarn yannda daha yksek bir platformda yer almasn salayan mahkeme salonlarnn tasarm, iddia makamn savunmaya kar ayrcalkl bir konuma sokmaktadr. Savunma avukat hem durumann hemen ncesinde mahkeme binasnda (ksmen uygun mekanlarn olmamas nedeniyle), hem de duruma sresince mahkeme salonunda temsil ettikleri kiilerle iletiimde zorluklar yaamaktadr. Cezalarn yasall ilkesi Anayasann 38. maddesi ve Ceza Kanununun 2. maddesi ile belirlenmitir. Cezalarn geriye yrmemesi Anayasann 38. maddesi ve Ceza Kanununun 7. maddesi ile tespit edilmitir. Sula ceza arasnda orant bulunmas Ceza Kanununun 3. maddesi ile garanti altna alnmtr. Ne bis in idem (ayn sutan tekrar yarglanmama) ilkesi Ceza Muhakemesi Kanununun 223. maddesi ile salanmtr. Yolsuzlukla mcadele politikas ile ilgili olarak, Trkiye, Avrupa Konseyi Yolsuzluk ile ilgili Ceza Hukuku ve Medeni Hukuk Szlemelerini ve OECD Yabanc Kamu Grevlilerine Rvet Verilmesinin nlenmesi Szlemesini onaylamtr. Avrupa Konseyi yolsuzlukla mcadele standartlarna uyumu izleyen Yolsuzlua Kar Devletler Grubu (GRECO)na katlmtr. BM Yolsuzlukla Mcadele Szlemesi imzalanm fakat henz onaylanmamtr.

124

Yeni Ceza Kanunu, rvet, nfuz ticareti, grevi ktye kullanma ve zimmet ile ilgili hkmler iermektedir. Kanun yolsuzluk durumlarnda hukuki kiilerin sorumluluu kavramn da getirmektedir. Kanun ayrca, kamu almlarnda yolsuzluk konusunda ayrntl hkmler iermektedir. Yolsuzluk sular imdi kanun ile ele alndndan yolsuzluk ile ilgili yasa tasars geri ekilmitir. Trk kamu yaamndaki yolsuzluk kapsamnda yasama dokunulmazl uygulamasnn nemli bir sorun olarak tanmlanmasna ramen bu alanda herhangi bir ilerleme kaydedilmemitir. Siyasi partilerin gelir kaynaklarnda effaflk konusunda hibir ilerleme olmamtr. Kamu grevlilerinin mal bildiriminde bulunmalar zorunluluu olmasna ramen,bildirimlerin kapsam ve sklnn arttrlmasna gerek vardr. Kamu Grevlileri Etik Kurulu Eyll 2004te faaliyete gemitir. 2004te resmi kurumlar Kurul ile tam olarak ibirlii yapmas konusunda talimatlandran bir genelge yaynlanmtr. Kamu Grevlileri Etik Davran lkeleri Ynetmelii Nisan 2005te kabul edilmitir. Yolsuzlukla mcadele sorumluluu halihazrda, Babakanlk Denetleme Kurulu, tm Bakanlklarn Tefti Kurullar, Saytay ve Kamu hale Kurumu gibi baz kurulular arasnda blnm durumdadr. Tefti kurullarnn ileyiinin uluslararas en iyi uygulamalar ile uyumlu hale getirilmesi ve bamszlklarnn glendirilmesi gerekmektedir. Yolsuzlukla mcadele iin hkmet, parlamento ve dier kurumlar tarafndan oluturulan eitli yaplarn etkinlii ve yeterlilii kayg konusu olmaya devam etmektedir. Politikalarn uyumluluu ile egdm ve ibirlii seviyesi zayftr. Trkiye yolsuzlukla mcadele kurumlarnn bamszln ve etkinliini glendirmeye tevik edilmektedir. Ayrca, hkmet, kamu idaresi ve sivil toplum arasndaki diyaloun gelitirilmesine ihtiya vardr. Buna ilaveten yolsuzluun ciddi bir su olduuna ilikin olarak kamuoyundaki bilinci artrmak amacyla daha fazla almalar yaplmaldr. En yksek siyasi dzeyde yolsuzlukla mcadeleye srekli destek salanmaldr. Temel haklar konusunda, Trkiye, Avrupa Konseyine 1949da kuruluundan ksa bir sre sonra ye olmu ve Avrupa nsan Haklar Szlemesini 1954te onaylamtr. Bireysel bavuru hakk 1987den beri mmkndr. Trkiye bu Szlemenin 1, 2, 3, 5, 6, 8 ve 11 sayl Protokollerini onaylamtr. nsan haklar alanndaki almalar yrtmek zere Trkiyede bir dizi kurum tekil edilmitir. Bunlar Reform zleme Grubu, nsan Haklar Bakanl ve Parlamento nsan Haklar Soruturma Komisyonunu iermektedir. zellikle nsan Haklar Bakanl almalarn insan haklar konusunda eitim verme, ikyetleri ileme koyma ve zel davalarla ilgilenme zerinde younlatrmaya devam etmitir. Bununla birlikte, Bakanln etkisi, btesinin snrl olmas, ilgili Bakanlklar ile ilikilerindeki konumunun yeterince tanmlanmam olmas ve yasama nerilerinde danlmamas nedeniyle dk dzeydedir. Ekim 2004ten Mart 2005e kadar nsan Haklar Bakanl ve Bakanla bal illerdeki nsan Haklar Kurullarna 565 kiiden insan haklar ihlali ikayeti ulamtr. Kurul bana birden az ikayet anlamna gelen bu say, kurullarn varl hakknda snrl bilgi sahibi olunduunu ve/veya dk dzeyde gven duyulduunu akla getirmektedir. Mahalli kurullarn da kaynaklar az olup, etkinlikleri bakanlklarn yrten Vali Yardmcsna bal olarak deimektedir. ileri Bakanl nceleme Brosuna kurulduu 2004ten bu yana 1000den fazla

125

ikyet ulam olmasna ramen, sadece bir olayla ilgili yrtlen soruturma, bir kamu grevlisi aleyhine disiplin ilemi yaplmas sonucunu dourmutur. Trkiyede bar zamannda uygulanan lm cezas Austos 2002de, AHS 13 numaral Protokoln Ocak 2004te imzalanmas sonrasnda da tm koullarda kaldrlmtr. kence ve dier insanlk d veya aalayc muamele ya da cezalandrmay yasaklayan yasal ve idari erevenin byk bir blm gerekletirilmi olup, Trkiyede ikence ve kt muamele iddialar lkenin byk blmnde azalmaktadr. Yeni Ceza Kanunu ve Ceza Muhakemesi Kanunu ikence ile mcadeleyi glendirecek ilave maddeler getirmektedir. zellikle, yeni Ceza Kanunu ikence ve kt muamele sularndan mahkum olanlar iin ngrlen hapis cezalarn arttrmaktadr. 2005 ylnda l nsan Haklar Kurullar gzalt mahallerine bildirim yaparak ziyaretlere balamtr. Bu izleme srekli gelitirilmeli ve geniletilmelidir. Her ne kadar bugne kadar ilerleme salanmsa da, ikence ve kt muamelenin tamamen ortadan kaldrlmas daha fazla alma gerektirmektedir. Hkmetd rgtler ve yetkililer, aralarnda Dou ve Gneydoudaki iddet erevesinde yargsz infazlar da olmak zere, ikence ve kt muamele ihbarlar almaya devam etmektedir. nsan Haklar Dernei 2005in ilk aynda ikenceye bal 331 ikayet almtr. Bu geen yln ayn dnemine kyasla bir miktar azalma gstermektedir. zellikle bu tr sular ileyenlere ynelik dokunulmazlkla mcadelenin nemli oranda takviye edilmesine ihtiya duyulmaktadr. 2004te ele alnan 1831 olaydan 99u hapis, 85i para cezas ve 1631i beraat ile sonulanmtr. (Baknz Blm B. 1. 2. nsan Haklar ve Aznlklarn Korunmas) Cezaevi sistemi asndan durum 1999dan bu yana nemli lde dzelmitir. nfaz Hkimlii ve zleme Kurullar gibi yaplar kurulmu ve Avrupa Konseyi kencenin nlenmesi Komitesinin (CPT) birok tavsiyesi uygulanmtr. Sonu olarak cezaevi koullar son yllarda byk oranda dzelmitir. Rapor dnemindeki nemli bir gelimeyi de toplum hizmeti ve denetimli serbestlik gibi ada kavramlar Trk yasalarna sokan Cezalarn nfazna likin yeni yasann Aralk 2004te yrrle girmesi tekil etmitir. Kiinin btnlne ilikin konularda, yeni Ceza Kanunu insan organlarnn ticaretini cezalandrmakta ve kiisel izin ve resmi onay olmadan insanlar zerinde deney yaplmasn yasaklamaktadr. Yasa ayrca rza d krtaj ve ksrlatrmay da yasaklamaktadr. Trkiye, nsan Haklar ve Biyotp Szlemesine taraf olmakla beraber henz Ek Protokollerini onaylamamtr. Anayasada yerini bulan zel hayatn gizlilii hakk, kii ve aile hayatna saygy ngrmektedir. Ceza Kanunu, zel hayatn ihlalini nlemek zere, aralarnda gizli ses kayd ile ihlalin gereklemesi halinde daha ar asgari ceza da ngren madde iermektedir. Veri korunmas asndan, yeni Ceza Kanunu, kiinin siyasi, felsefi ve dini fikirleri, rksal kkenleri, yasad ahlaki eilimleri, cinsel hayat veya bakalarnn salk durumu veya sendikalarla ilikisi hakknda yasad bilgi toplayan kiilerin hapis

126

cezasna arptrlmasn ngren hkm iermektedir. Yasada ayrca, kiisel verilerin datm ve yasal sre erevesinde imhasna ilikin maddeler bulunmaktadr. Trkiye, Avrupa Konseyi Kiisel Verilerin Otomatik leme Tabi Tutulmas Karsnda Kiilerin Korunmas Szlemesini imzalam ancak henz onaylamamtr. Trkiyede, kiisel verilerin korunmasna ilikin kurallarn uygulanmasn salayacak kurumsal erevenin kilit bir unsuru olarak veri muhafazasn denetleyecek bamsz bir kurum oluturmasna ihtiya bulunmaktadr. Evlenme ve aile kurma hakk Anayasann 41. maddesinde dzenlenmekte olup, elerin eitlii temelinde ailenin korunmasna ilikindir. Medeni Kanun evlenme ve boanmaya ilikin hukuki ereveyi belirlemektedir. Vicdan zgrl Trk Anayasasnca garanti altna alnm olmasna ve ibadetin genellikle engellenmemesine ramen, Mslman olmayan dini cemaatler zellikle hukuki kiilik, mlkiyet haklar, din grevlilerinin eitimi ve vakflarnn ynetiminde ciddi sorunlarla kar karya kalmaya devam etmektedir. Yrrlkteki hukuki ereve, dini cemaatlere dinlerini gelitirme ve koruma amacyla, hukuki kiilie sahip dernek kurma hakk tanmamaktadr. Snni olmayan geni Mslman Alevi cemaati Trkiyede resmi olarak tannmamaktadr. (Baknz Blm B.1.2 nsan Haklar ve Aznlklarn Korunmas) Trkiye mecburi askerlik hizmetine kar vicdani ret hakkn tanmamakta ve vicdani redde ilikin ilkeleri belirleyen Avrupa Konseyi tavsiyelerinde yer alan alternatif sivil hizmet imkann salamamaktadr. Anayasann 26. maddesi ile gvence altna alnm olan ifade zgrl balamnda, iddet iermeyen grleri nedeniyle mahkum olmu kiilerin durumu deerlendirilmektedir. iddet iermeyen grlerin ifadesi ile ilgili mahkumiyet ve takibatlarn says azalmakla beraber gazeteciler, yaynevleri, siyasi partiler ve insan haklar rgtleri sk sk hukuki tacize maruz kalmakta ve baz durumlarda mahkum olmaktadrlar. Son dnemde gerekletirilen yasal deiikliklerle durum iyilemi olmakla beraber, yaplan deiiklikler yargya nemli oranda yorum hakk tand gerekesiyle gazeteci dernekleri ve dierleri tarafndan eletirilmektedir. (Baknz Blm B.1.2 nsan Haklar ve aznlklarn korunmas) Anayasann 34. maddesi ile teminat altna alnm olan toplant zgrlne ilikin olarak, Trkiyedeki gsteri ve yryler srasnda polis tarafndan ar g kullanldna dair baz raporlar mevcuttur. lgili makamlar, bu tr uygulamalara gerekli yaptrmlarla karlk verilmesini valilerden talep eden bir genelgeyi 2005 ylnda da yaynlamlardr. Hkmet d kurulularn toplantlar ile basn toplantlarnn polis tarafndan kayt altna alndna dair raporlar varln srdrmektedir. Dernek kurma zgrlne ilikin olarak, yeni Dernekler Kanunu, sivil toplum zerindeki birtakm kstlamalarn kaldrlmas bakmndan olumlu bir etkide bulunmutur. Bununla birlikte, devletin btnlne ve laiklik ilkesinin yorumlanmasna atfta bulunan Anayasa maddeleri, belirli dini ve kltrel karlar temsil eden derneklerin kurulmasn engellemek iin halen kullanlabilmektedir.

127

Mlkiyet hakk, Anayasann 35. maddesi ile teminat altna alnmtr. 2003 ylnda yabanclarca mlk edinilmesine imkan salayacak ekilde tadil edilen Tapu Kanununun 35. maddesi, ulusal gvenlie ve devletin birliine ilikin kayglar nedeniyle Nisan 2005te Anayasa Mahkemesi tarafndan iptal edilmitir. Hkmet, yabanclara bu tr satlara imkan salayacak yasa zerinde alyor olmakla birlikte, Temmuz 2005ten bu yana yabanclara gayrimenkul sat gereklememitir. Uygulamada Yunan uyruklular Trkiyede miras yoluyla mlk edinme hususunda sorunlarla karlamakta, Trkiye dnda yerleik ve Trk vatandal bulunmayan Sryaniler de Gneydoudaki mlklerini tescil ettirememektedirler. Gayrimslim dini topluluklar, mlkiyet haklaryla balantl bir takm sorunlarla karlamaktadrlar (Baknz Blm B.1.2 - nsan haklar ve aznlklarn korunmas). Ayrmclk yaplmamas balamnda, Haziran 2005te yrrle giren yeni Ceza Yasas ayrmcl muhtelif nedenlerle su saymaktadr. Ancak, mktesebatta dzenlendii ekliyle istihdamda ayrmcln etkin biimde yasaklanmasn temin edecek ileri yasal dzenlemelerinin benimsenmesi hususunda hibir gelime salanmamtr. ocuk haklarna ilikin olarak, Trk Kanunu her ne kadar 15 yan altndaki ocuklarn istihdamn yasaklasa da, yasann uygulama kapsamyla ilgili olarak halen baz eksiklikler bulunmaktadr. Trkiye, BM ocuk Haklar Szlemesini 1995 ylnda onaylamtr. AB vatandalarnn haklar ve zelikle seimlerde oy verme ve aday olma haklarna ilikin olarak, Anayasaya gre sadece vatanda olanlar oy kullanma hakkna sahiptir. Zaman geldiinde lkede yerleik ve Trk uyruklu olmayan Birlik vatandalarnn, Avrupa Parlamentosu (AP) seimleri ile belediye seimlerinde oy kullanmalarna ve aday olmalarna izin verilmesi gerekecektir. AP ve belediye seimlerindeki oy kullanma haklarna ilikin ilgili mktesebatn aktarmn salayacak yasal dzenlemenin yaplmas icap edecektir. Yerleme haklarna ilikin olarak, kiilerin serbest dolamn, zellikle AB vatandalarnn lke topraklarna giri ve kal formalitelerini ve koullarn dzenleyen mktesebatla uyum salanmasn teminen ivedi olarak gerekli yasal deiikliklerin yaplmas gerekecektir. Sonu Yarg balamnda, zellikle yeni Ceza Kanunu ve Ceza Muhakemesi Kanununun yrrle girmesi ile kaydadeer bir ilerleme salanmtr. lave 4000 hakim ve savcnn alnmasna imkan veren yasann kabul de, yarg sisteminin verimlilii zerinde nemli bir etki yaratacaktr. Bununla birlikte, yargnn bamszlna ve zellikle Adalet Bakanlnn hakim ve savclarn almndaki etkisine ilikin ciddi kayglar varln srdrmektedir. Mahkemede iddia ve savunma makamlar arasndaki eitliin salanmasna ve tm vatandalarn adalete eriiminin olanakl klnmasna dnk ilave admlara ihtiya bulunmaktadr. Getiimiz yl, yolsuzlukla mcadele tedbirlerinin benimsenmesi hususunda baz ilerlemeler salanmt. Ancak aratrmalar, Trkiyede yolsuzluun halen ok ciddi bir sorun olmay srdrdne iaret etmektedir. Yolsuzlukla mcadelede daha iyi

128

ibirlii ve egdme ihtiya bulunmaktadr ve ideal olarak bunu teminen bamsz bir yapnn kurulmas gerekmektedir. Genel olarak, 1999dan bu yana temel haklara ilikin Trkiyedeki durum nemli lde iyilemitir. Ancak rapor dneminde reform srecinin ivmesi azalmtr ve zellikle reformlarn uygulanmas bakmndan daha fazla ilerleme gereklidir (Ayrntlar iin nsan haklar ve aznlklarn korunmas blmne baknz. Fasl 24: Adalet, zgrlk ve Gvenlik AB politikalarnn amac, Birlii bir zgrlk, gvenlik ve adalet alan olarak srdrmek ve daha da gelitirmektir. Snr kontrol, vizeler, d g, iltica, polis ibirlii, rgtl sular ve terrizmle mcadele, uyuturucu konusunda ibirlii, gmrk ibirlii ve cezai ve hukuki konularda adli ibirlii gibi konularda ye Devletlerin, giderek bymekte olan ortak kurallar erevesini gereken biimde uygulayabilecek ekilde donanm sahibi olmalar gerekmektedir. Bu, her eyden nce kanun uygulayc kurumlar ve dier ilgili makamlar bnyesinde gerekli standartlara ulam olmas gereken, gl ve iyi btnlemi bir idari kapasitenin bulunmasn gerektirmektedir. Profesyonel, gvenilir ve etkin bir polis tekilat byk nem tamaktadr. ABnin adalet, zgrlk ve gvenlik alanndaki politikalarnn en ayrntl ksmn, AB dhilindeki i snr kontrollerinin kaldrlmasn ngren Schengen mktesebat oluturmaktadr. Ancak, yeni ye Devletler iin, Schengen mktesebatnn kapsaml blmleri katlmdan sonra alnacak ayr bir Konsey kararnn ardndan uygulamaya girer. lave ilerlemeler kaydedilmitir. Schengen mktesebat ve d snrlarn ynetimi ile ilgili olarak Schengen gerekleri alannda yeni gelime olmam, ancak 2003te kabul edilen Entegre Snr Ynetimi Stratejisinin uygulanmasna ynelik bir Ulusal Eylem Plannn hazrlklar srdrlmtr. Eylem Plannn geliimini denetlemek zere blmler aras bir Grev Gc oluturulmutur. Eylem Plan ile ilgili hazrlklarn artk tamamlanmas gerekmektedir. Snr Ynetimi halen eitli birimler arasnda blnm durumdadr. Trkiyenin, askeri olmayan profesyonel bir snr muhafaza tekilat kurma ynnde almaya devam etmesi gerekmektedir. lk adm olarak, Kara Snrlarnn Korunmas ve Gvenlii Hakkndaki Kanunun gzden geirilmesi gerekmektedir. Vize politikasyla ilgili olarak Trkiye, Guatemalaya uygulad vize zorunluluunu kaldrarak ABnin pozitif vize listesiyle uyum salamay srdrmtr. ek Cumhuriyeti iin de vize zorunluluu kaldrlmt. Trkiye, Marshall Adalar ve Mikronezyaya vize zorunluluu getirerek ABnin negatif vize listesiyle uyum salamay srdrmtr. Alt lke ile ilgili olarak ABnin vize zorunluluklar listesi ile Trkiyenin vize listesi arasndaki farkllklar devam etmektedir. Trkiye, AB vize listesi ve vize meselelerine ilikin AB kurallaryla uyum salamay srdrmesi tevik edilmektedir. Trkiyenin yurtdndaki konsolosluk servislerinin kapasitelerinin sahte belgelerin tespit edilebilmesini teminen gelitirmesi gerekmektedir. G konusunda, g ve iltica mktesebatyla uyum salanmasna ynelik Ulusal Eylem Plan Mart 2005te kabul edilmitir. Eylem Plan, mktesebatn belirli bir takvime uygun olarak kabul edilmesini ngrmektedir. Trkiye Eylem Plannn

129

uygulamasna balamaldr. Eylem Plannn, iltica ve g idaresi kurulmas, aile birlemeleri, uzun sreli ikamet ve rencilerin ikameti gibi hususlardaki hkmlerinin akla kavuturulmas gerekmektedir. nerilen g ve iltica idaresinin mktesebat etkili biimde uygulayabilecek olmas ve iltica ve g hukuku alannda yetimi uzman yetkililerden olumas zaruridir. Bu kurumun yaps ve ileyiine ilikin hkmlerin akla kavuturulmas gerekmektedir. Trkiye, Mays 2005te AB ile geri kabul anlamasna ilikin mzakereleri balatmtr; bu memnuniyet verici bir gelimedir. Romanya ile Ocak 2004te tamamlanan geri kabul anlamas onaylanmtr. Ukrayna ile Haziran 2005te bir geri kabul anlamas imzalanmtr. Bulgaristan ve Rusya ile geri kabul anlamalar imzalanmasna ynelik mzakereler srmtr. Trkiye, snr geileri, g ve gle ilgili erken uyar sistemi konusundaki enformasyon, tartma ve bilgi deiimi Merkezinin etkinliklerine katlmaya devam etmitir. 2004 ylnda Trkiyede 54.810 yasad gmen yakalanmtr. (Bu say 2003te 48.055 olmutur.) Trk makamlar 2005in ilk eyreinde 7.470 yasad gmen yakalamtr. 2004te toplam 8.000 yabanc snr gei noktalarnda geri evrilmitir. (Bu say 2003te 5.720 olmutur.) 2004te 955, 2005in ilk aynda 175 yasad g simsar yakalanmtr. 2004te yasad g iin kullanlan 12 tekneye Trk karasularnda el konulmutur. ltica alannda, g ve iltica mktesebatyla uyum salanmasna ynelik bir Ulusal Eylem Plan Mart 2005te kabul edilmitir. Eylem Plan, artk uygulamaya konulmas gereken belirli bir takvime uygun olarak mktesebatn kabul edilmesini ngrmektedir. Eylem Plannn, ikincil koruma, kitlesel g ve hzlandrlm usul dhil baz hkmlerine aklk getirilmesi gerekmektedir. Bu balamda, 1951 Szlemesine getirilmi olan corafi kstlamalarn kaldrlmas kilit mesele olmaya devam etmektedir. Raporun kapsad dnemde, yeni iltica bavurularnn says kayda deer lde azalmtr. 2004 ylnda 3.026 kii iltica bavurusunda bulunmu iken 2005in ilk be aynda 1.054 kii iltica talep etmitir. nceki yllardan kalan, zellikle ranllar tarafndan yaplm (yzde 70), ve karara balanmas gereken ok sayda iltica bavurusu vardr. 2004te Iraktan gelen 864 kii yeni iltica bavurusunda bulunmutur, ancak nceki yllarda yaplm ok sayda bavuru karara balanmamtr. Kuzey Iraktaki Trk mltecilerin geri dn konusunda gelime olmamtr. Trkiye snrlarnda, mltecileri bask korkusu olan lkeye geri gndermeme (nonrefoulement) ilkesini uygulamaktadr. ltica bavurular, BM Mlteciler Yksek Komiserlii (BMMYK) ile ibirlii halinde deerlendirilmektedir. Ancak, baz ilticaclarn snrda yasad giri nedeniyle takibata uradklar ve snrd edildikleri yolunda haberler alnmaya devam edilmektedir. Snrdan uzak yerlerde yakalanan yabanclarn kt niyetle hareket ettikleri kabul edildiinden, iltica bavurusu yapmalarna her zaman izin verilmemektedir; BMMYK gzaltnda tutulan bu kiilere ulamakta ciddi glklerle karlamaktadr. Cenevre Szlemesinin corafi kstlamas kapsamna girmeyen Avrupa kkenli mltecilerin, zellikle eenler ve

130

Beyaz Ruslarn iltica bavurularn yapmakta kayda deer glklerle karlatklar ynnde haberler vardr. Uluslararas havaalanlarnda ilticaclara ilikin usul ihdasna ihtiya bulunmaktadr. Trkiyenin kabul koullarnn dzeltilmesine ynelik abalar artrmas da tevik edilmektedir. BMMYK Avrupal olmayan mltecilerin ve iltica bavurusunda bulunmak isteyenlerin maddi ihtiyalarnn karlanmas bakmndan balca sorumluluu stlenmeye devam etmekle birlikte, Trk makamlar, nakit, gda, giyecek yardmlar, salk hizmetleri ve snma iin yakt eklinde dorudan yardmlarda bulunmay srdrmtr. Avrupal olmayan iltica bavurusunda bulunanlar bavurularnn karara balanmasn beklerken BMMYKnin tbbi yardmlarndan yararlanmaktadr; geici mlteci stats tannanlar devletin salk hizmetlerinden yararlanmaya hak kazanmaktadrlar. ltica bavurusunda bulunanlarn ocuklar Trk ilkokullarnda renim grme hakkna sahiptir. Ailesi olmayan ocuk mltecilere Sosyal Hizmetler ve ocuk Esirgeme Kurumu tarafndan baklmaktadr. Trkiye iltica konularnda memur eitimine devam etmitir. Polis ibirlii ve rgtl sua kar mcadele alannda, 1 Haziran 2005 tarihinde yrrle giren yeni Ceza Usul Kanunu cezai soruturmalarn yrtlmesi hususunda arama, iletiime mdahale, gizli takip ve fiziki inceleme gibi konular kapsayan yeni yetkiler iermektedir. rgtl sua ilikin kanun, sularn kapsamn geniletecek ve iletiime mdahaleyi mmkn klacak tarzda deitirilmitir. Ocak 2005te ileri Bakanl polis, jandarma ve sahil gvenlik arasnda daha iyi bir ibirlii ve egdm salamak amacyla bir genelge yaynlamtr. 10.000 niversite mezununun yeni polis memurlar olarak grevlendirilmelerine imkn salamak zere bir yasa kabul edilmitir. Su tahkikat yntemleri ve soruturmalarda adli tp kapsamnn halen iyiletirilmesi gerekmektedir. Kolluk kuvvetleri arasnda ibirlii ve koordinasyonu artrmak iin admlar atlm olsa da, daha fazla alma gereklidir. ABnin en iyi uygulamalar izgisinde suun nlenmesine ynelik stratejiler gelitirilmesi iin, Kolluk, risk analizi ve performans gstergelerine dair istatistiklerin retiminin iyiletirilmesine ve Avrupa Konseyi kodu izgisinde ulusal bir polis etik kanunu ihdasna ihtiya vardr. Trkiye rgtl sua kar ulusal stratejisini gelitirmelidir. Haziran 2005de yrrle giren Ceza Kanununun 79-80. maddeleri, kaaklk ve insan ticareti iin cezalar byk lde artrmaktadr. Su bir rgt tarafndan ilendiinde, ceza daha da artmaktadr. Ceza Kanunu, kaaklarnn ve (insan) tacirlerinin varlklarnn dondurulmasna ve msaderesine de imkn salamaktadr. Trk makamlar 2005in ilk dokuz aynda ok sayda rgtl insan ticareti ebekesi yesini yakalamtr. nsan Ticaretiyle Mcadele in Ulusal Grev Gc dzenli olarak toplanmaya devam etmitir. Trk makamlar ubat 2005de Uluslararas G rgtyle ibirlii iinde bir insan ticaretiyle mcadele program balatmtr. nsan tacirlerinin hedefi olma riskine maruz bulunduu dnlen kadn turistlere, cretsiz bir yardm hattnn telefon numaras dahil olmak zere, insan ticareti konusunda bilgi salanmaktadr. Ayrca insan ticaretine kar bir kamu bilgilendirme kampanyas balatlmtr. Program ayn zamanda insan ticareti kurbanlarna yardm salamakta olup, bu program dhilinde 103 madura lkelerine dnmeleri iin yardm edilmitir.

131

Program, resmi grevlilerin eitimini de kapsamakta olup, resmi makamlarca tehis edilen madurlarn saysnn artmasna katkda bulunmutur. 2004 ylnda 239 kii insan ticareti madurlar olarak tehis edilmitir. 2005 ylnn ilk alt aynda ise 126 madur tehis edilmitir. 2004 ylnda 227 insan tacirine kar, 2005 ylnn ilk alt aynda 215 insan tacirine kar kovuturma balatlmtr. Austos 2004te stanbulda alan insan ticareti madurlar snma evi imdiye kadar 72 maduru kabul etmitir. 26 insan ticareti maduruna insani amal oturma izni salanmtr. 2005te Grcistan ve Ukrayna ile insan ticareti alannda polis ibirlii ve bilgi deiimi protokolleri imzalanmtr. nsan ticareti alannda yrtlen abalarn srdrlmesine ihtiya vardr. Euronun sahtecilie kar korunmasyla ilgili olarak rapor edilebilecek yeni bir gelime yoktur. Karapara aklamayla mcadele konusunda, yasalarn mktesebat ile uyumu ile ilgili olarak baz ilerlemeler salanmtr. Yeni Ceza Kanunu, isnat edilen su kapsamn bir yldan fazla hapisle cezalandrlabilecek tm sular kapsayacak ekilde geniletmitir. Buna ilaveten kara para aklamayla elde edilmi gayrimenkullere el konmasna ilikin daha kapsaml hkmler getirilmitir. Yeni Ceza Muhakemesi Kanunu kara para aklamayla mcadele iin iletiime mdahale ve izleme teknikleri gibi zel soruturma yntemleri getirmitir. Ancak Kara Para Aklanmasnn nlenmesine ilikin 1996 tarihli yasa mktesebatla tmyle uyumlu deildir (Ayrca Baknz Fasl 4: Sermayenin Serbest Dolam). Terrizmle mcadele ile ilgili olarak, Trkiye, Terrizmin Ortadan Kaldrlmasna Dair Avrupa Konvansiyonuna likin Protokol Ocak 2005de onaylamtr. Terrizmin finansmannn ortadan kaldrlmasna ilikin BM Gvenlik Konseyi Kararlarn takiben kabul edilen kararnameleri uygulamaya koyan Trk makamlar 2 kurumun ve 2 kiinin varlklarn dondurmutur. Trkiye, dier lkelerin kolluk kuvvetleri ve dzenleme kurumlarna, terrist finansman soruturmalar iin mmkn olan en geni oranda yardm salamal ve kii ve kurumlarn, zellikle kr amac gtmeyen kurulularn, terrizmi finanse etmek amacyla ktye kullanlmamalarn salamaldr. Uyuturucu maddelerle mcadele alannda, Trkiye Ekim 2004de, Uyuturucu ve Psikotrop Maddelerin Kaaklna dair Birlemi Milletler Szlemesinin 17. maddesini uygulayan 1995 tarihli Avrupa Konseyi Deniz Yoluyla Yasad Kaaklk Anlamasn imzalamtr. Ulusal uyuturucu stratejisinin AB Uyuturucu Stratejisiyle uyumlatrlmasna dair bildirilebilecek baka ilerleme bulunmamaktadr. Trkiye Emniyet Genel Mdrl iindeki kaaklkla mcadele ve organize su birimi, uyuturucu kaaklyla mcadele faaliyetlerinin egdmnden sorumludur. Trkiye, Ankarada bir mini-Dublin Grubu kurulmasn kabul etmemitir, ancak, ye olmak istediini merkezi Dublin Grubuna bildirmitir. Dublin Grubunda ibirliine dair esaslar, halen incelenme aamasndadr.

132

Emniyet Genel Mdrl ve Jandarma tarafndan, uyuturucu madde ticaretiyle mcadele konusunda birtakm baarl operasyonlar yaplmtr. Trkiyede rekor miktarlarda eroin ele geirildii kaydedilmitir. ye Devletlerdeki polis kuvvetleriyle ibirlii iinde byk miktarlarda msadereye yol aan ok sayda kontroll teslimat yrtlmtr. Trk kolluk kuvvetleri sadece kiileri tutuklamak yerine kaaklk ebekelerini kertmeyi hedefleyen daha gelimi soruturma teknikleri kullanmaya balamlardr. Trkiyenin corafi konumu uyuturucuyla mcadelede youn bir odaklanma gerektirmektedir. Trkiyenin 1997de kabul edilen Ulusal Uyuturucu Stratejisini, AB Uyuturucu Stratejisiyle uyumlatrmak zere gzden geirmeye ihtiyac vardr ve imdi 1995 Avrupa Konseyi Deniz Yoluyla Kaaklk Anlamasn onaylamaldr. Ankarada mini- Dublin Grubu kurulmas tavsiye edilmektedir. Gmrk ibirlii konusunda, baz snr gei noktalarna rntgen cihazlarn, kapal devre televizyonlar, tatlar iin plaka numaras tanma sistemi ve bir tat gzlem sistemi kurulmas, uyuturucu ve kaak mal msaderelerinde byk arta yol amtr. Yeni Ceza Kanunu, Gmrk Muhafaza Genel Mdrlnn hukuki statsnde iyileme salamtr. Trk gmrk makamlar spanya tarafndan dzenlenen kokain kaaklyla mcadeleye ilikin Toledo II, hava yoluyla kokain kaakl (Kasm 2004) ve Almanya tarafndan dzenlenen Balkan yolunda uyuturucu kaaklyla mcadeleye ynelik Roots adl (Temmuz 2005) AB ortak gmrk operasyonlarna katlmtr. Ajanslar aras ibirliinin glendirilmesine ihtiya vardr. Gezici izleme birimlerinin devreye sokulmas ve komu lkelerle ve dierleriyle mevcut gmrk ibirlii anlamalarnn iletilmesi suretiyle risk analizinin gelitirilmesi ileriye gtrlmelidir. Cezai ve hukuki konularda adli ibirlii alannda, Blgesel stinaf Mahkemeleri kuran kanun 1 Haziran 2005de yrrle girmitir. Aralk 2004de Adalet Bakanlna 4000 ilave hakim ve savc ile 6500 mahkeme idari personeli atama yetkisi verilmitir. 200 hakim ve savc kamu ve zel kurumlarnda yabanc dil kurslarna katlmlardr. stinaf mahkemelerine ilikin yasann kabuln mteakip, Trkiye bu mahkemeleri kurmak iin admlar atmaya davet edilmektedir. 2201/2003 sayl yeni Brksel II Tz 1980 Lahey Uluslararas ocuk Karma Konvansiyonunun AB yesi Devletler arasnda uygulanmasn 1 Mart 2005den beri daha sk bir hale getirdiinden, Trkiyede 1 Austos 2000de yrrle giren 1980 Lahey Konvansiyonunun uygulanmas gelitirilmelidir. (Ayrca baknz Fasl 23: Yarg ve Temel Haklar) Sonu Trkiye adalet, zgrlk ve gvenlik alanlarndaki mevzuatn, AB mktesebat ve uygulamalaryla uyumlatrmak iin mesafe katetmi ve Trk mevzuat belli bir lde AB mktesebatna uyum salamtr. Bununla birlikte, g ve iltica konusunda Ulusal Eylem Plannn mktesebatla uyumlatrlmas, yasad g ve kaaklkta Avrupa Birliiyle daha youn ve etkin

133

bir ibirlii yaplmas, organize sua kar ulusal bir strateji ve para aklama ile mcadelede yasal erevenin gelitirilmesi gibi baz nemli alanlarda ilerleme kaydedilmesine ihtiya vardr. lgili kurumlar arasnda ibirlii ve egdmn gelitirilmesi iin ek admlarn atlmas gerekmektedir. Fasl 25: Bilim ve Aratrma Bilim ve aratrma alanndaki mktesebat, AB kurallarnn ulusal mevzuata aktarlmasna gerek gstermemektedir. Uygulama kapasitesi, ABnin ereve Programlarna etkin katlm iin gerekli koullarn mevcut olmas ile ilgilidir. ereve Programlarla tam ve baarl ortaklk salanabilmesi iin, ye lkelerin yeterli personel istihdam dahil olmak zere, aratrma ve teknolojik gelime alannda gerekli uygulama kapasitelerini oluturmas gerekmektedir. Son rapordan bu yana baz ilerlemeler kaydedilmitir. Trkiyenin, Aratrma ve Teknolojik Gelime iin Altnc ereve Programna (P6) katlm devam etmektedir. Trkiye Euratom ereve Programna katlmamaktadr. P6 faaliyetlerinin egdm iin kurulan Trkiye Ulusal Koordinasyon Ofisi glendirilmitir. Haziran aynda Ulusal rtibat Noktalar ile proje asistanlarnn saylar srasyla 17 ve 13e kartlmtr. Ulusal Koordinasyon Ofisi (UKO) ile dier kamu kurumlar ve hkmet d kurulular, niversiteler ve sanayi ve ticaret odalar arasnda kpr grevi gren kurumsal temas noktalarnn says 542ye ulamtr. Trk aratrmaclarnn P6ya katlmlarn kolaylatrmay ve tevik etmeyi hedefleyen birok proje ve destek programlarna devam edilmitir. P6 kapsamnda Trk proje nerilerinin baar oran 2002 ylnda %15ten 2005 ylnda (2005 Mart ay verilerine gre) %17ye ykselmitir. Bununla birlikte, nerilerin says, zellikle tematik ncelikler altnda ve projelerin yeni aralar ekline btnletirilmesinde, hala ok dktr. Baarl projelerin ou, aday lkelere yaplan baz zel arlar kapsamnda ve uluslararas bilimsel ibirlii erevesinde sunulanlardan olumutur. Trkiyenin, sanayisinin katlmn daha da gelitirmesi gerekmektedir. Bilim ve teknolojiyle ilgili mktesebatn komu sektrlerde pratik biimde uygulanmasna ynelik olarak yaklak 150 Trk bilim adam Komisyonun Ortak Aratrma Merkezinin (OAM) yedi enstitsnde eitilmilerdir. Trk aratrmaclarnn, OAM tarafndan sunulan dolam imknlarna, hlihazrda OAMde alan on bilim adam/uzman ile katlm devam etmitir. Trkiyenin, bilim ve aratrma alanndaki uygulama kapasitesinin yan sra yasal ve idari yaplanmasyla ilgili olarak baz gelimeler kaydedilmitir. Bu balamda, ismi deitirilen Trkiye Bilimsel ve Teknik Aratrma Kurumuna (TBTAK) ilikin olarak, Mays 2005te kabul edilen bir kanunla, Babakana, TBTAK Bilim Kurulunun 14 yesinden yedisini dorudan atama ve Yksek retim Kurulu (YK) ile Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii (TOBB) tarafndan nerilen dier yedisini onaylama yetkisi verilmitir. Yasa, Babakana ayn zamanda, Bilim Kurulunun bir aday zerinde anlamaya varamamas halinde TBTAK Bakann onaylama veya doruda atama hakk da vermektedir. Ancak szkonusu yasa deiiklii Cumhurbakan Sezer tarafndan, TBTAKn bilimsel zerkliine halel getirdii ve kamu yarar ve hukukun

134

stnl ilkeleriyle elitii gerekeleriyle reddedilmitir. Meclis tarafndan deiiklik yaplmadan yeniden kabul edilen yasa Haziranda yrrle girmitir. Temmuzda Bilim Kurulunun yeni yeleri seilmitir. Bununla birlikte, Anayasa Mahkemesi, szkonusu yasal deiikliklerin Anayasaya uygun olup olmadna dair verecei kapsaml karara kadar, ilgili yeni yasa hkmlerinin uygulanmasn askya almtr. Fen ve sosyal bilimler alanlarnda sunulacak projelerin ne ekilde nerilecei, seilecei, yrtlecei ve sonulandrlacan dzenleyen ve usulleri belirleyen bir tzk Resmi Gazetede yaymlanarak Mart aynda yrrle girmitir. Szkonusu tzk TBTAK tarafndan uygulanacaktr. Sosyal ve beeri bilimler alanndaki projelere verilen destek arttrlmtr. TBTAK tarafndan desteklenen projelerin sahiplerine ve projelere katk yapanlara telif creti eklinde yeni deme mekanizmalar salanmtr. Bilim ve Teknoloji Yksek Kurulu Eyll 2004 ve Mart 2005te toplanmtr. Ulusal bilim ve teknoloji giriimi, Trk Aratrma Alannn kurulmasn da ierecek ekilde kabul edilmitir. Szkonusu giriim, TBTAK ile kamu kurumlar, hkmet d rgtler, zel sektr kurulular ve niversiteler arasnda aratrma ve teknolojik geliim faaliyetleri birlikte alma uyumunu arttrmann yan sra, sorunlarn zmn, yaam kalitesinin ykseltilmesini, gnencin geniletilmesini ve rekabet gcnn arttrlmasn hedeflemektedir. Bir ulusal uzay aratrma program hazrlanmtr. TBTAK, Trkiye Cumhuriyetinin 100. ylna kadar, 20032023 dnemi iin bilim ve teknoloji alanndaki hedefleri belirleyen ve nemli bir belge olan Vizyon 2023 erevesinde, ncelik verilmesi gereken teknoloji alanlarn belirlemitir. Toplumda aratrmay zendirmek iin birok tevik programlar balatlmtr. Bilimsel faaliyetleri ilkretim okullarna yaymak iin Milli Eitim Bakanl ve TBTAK arasnda Kasm 2004te bir protokol imzalanmtr. Artan faaliyetleri balamnda, TBTAKn 2005 yl btesine 250 milyon Euro karl ek denek ilave edilmitir. Hlihazrda GSYHnn binde 8 orannda olan aratrma ve gelitirme harcamalarnn payn 2010 ylna kadar %2ye ve ayn yla kadar tam gn alan aratrmaclarn saysn 40.000e ykseltilmesi iin hedefler belirlenmitir. Bu rakamlar ayn zamanda TBTAKn sna aratrma ve gelitirmeye verdii destekte (2000 ylnda 25 milyon Eurodan 2004 ylnda 54 milyon Euroya kmtr) nemli bir arta da iaret etmektedir. Bilim ve teknoloji ibirliinde toplam 60 lkeyle akdedilen ikili anlamalarn says 100e ulamtr. te yandan, uluslararas sreli yaynlardaki yayn says bakmndan Bilim Endeksinde 1993 ylnda 37. srada bulunan Trkiye 22. sraya ykselmitir. Sonu Aratrma ve Teknolojik Gelime Altnc ereve Programna (FP6) daha fazla katlmaya balayan Trkiyenin bilim ve aratrma kapasitelerinde baz iyilemeler gerekletirilmitir. Ancak szkonusu programa daha etkin bir ekilde katlabilmek iin, Trkiyenin mevcut baar oranlarn muhafaza ederken, proje tekliflerinin saysn arttrmak iin daha fazla aba sarf etmesi gerekmektedir. Trkiyede bilim ve aratrma alannda en nemli bir kurumsal yap olan Trkiye Bilimsel ve Teknolojik Aratrma Kurumunun (TBTAK) sorumluluklarn etkin bir ekilde yerine getirebilmesi ve Trkiyenin AB aratrma faaliyetlerine baarl bir

135

ekilde katlabilmesi iin TBTAK Bakann ve Bilim Kurulu yelerinin atanmas konusunda hukuki effafln salanmas gerekmektedir. Aratrma ve gelitirme faaliyetlerine salanan destek son yllarda nemli oranda art kaydetmitir. Bu artn, Trkiyenin belli bal bilim ve teknoloji gstergeleri ile AB ortalamalar arasndaki farkn kapatlmas hedefi gzetilerek devam etmesi gerekmektedir. Trkiye, 2010 ylna kadar aratrma yatrmlarn GSYHnn % 2si oranna getirmek gibi iddial bir hedef belirlemitir. Bu oran, Trkiyenin Avrupa Aratrma Alanna etkin bir ekilde dhil olmasna katkda bulunacaktr. Aratrmaya Yatrm Eylem Plan gz nnde bulundurularak, Trkiyenin zellikle aratrma faaliyetlerine ilikin kamu destei ile ereve koullarnn iyiletirilmesine ynelik genel bir strateji gelitirmesi gerekmektedir. Politika tedbirlerinin ve artan kamu btelerinin etkilerinin iyiletirilmesi iin idarenin ynetim, gzlem ve deerlendirme kabiliyetlerinin glendirilmesi gerekmektedir. Fasl 26: Eitim ve Kltr Eitim, retim, genlik ve kltr alanlar genel olarak ye lkelerin yetkisi dhilindedir. Ulusal politikalarn uyumlatrlmas ve ak egdm yntemi araclyla paylalan hedeflere ulalmasn teminen, Avrupa seviyesinde eitim ve retim alanlarnda btn faaliyetleri btnletiren Eitim ve retim 2010 programn kurulmasna da neden olan, eitim ve retim politikalar konusunda ibirlii erevesi gelitirilmitir. Kltrel eitlilik konusunda ise ye lkelerin, AT Antlamasnn 151. Maddesinde yerini bulan ilkelere uymalar ve uluslararas ykmllklerinin kltrel eitliliin korunmas ve ilerletilmesine imkan vermesini salamalar gerekmektedir. Eitim, retim ve genlik alanlarndaki Topluluk programlarnn (Leonardo da Vinci, Socrates, Youth) mali ynetiminin salkl bir ekilde salanmas iin ye lkelerin hukuki, idari, mali erevelere ve gerekli uygulama kapasitesine sahip olmalar gerekmektedir. Eitim ve retim alannda Trkiye, Nisan 2004 ayndan bu yana Topluluun Leonardo da Vinci, Socrates ve Youth programlarna son derece baarl bir ekilde katlmaktadr. Trk Ulusal Ajans tarafndan yrtlen bilgilendirme kampanyalarnn da desteiyle, bu programlar renciler ve gen profesyoneller arasnda byk ilgi grmtr. 2004 ylnda zaten nemli bir ekilde art kaydeden bavuru says 2005 ylnda daha da ykselmitir. Trk Ulusal Ajans, projelerle ilgili seim, szleme, menfaat sahiplerine deme, proje denetleme ve Komisyona bilgi verme dhil, programlarn datlm faaliyetlerin ynetimine ilikin grevlerini tatminkr bir ekilde yerine getirmitir. Trk Ulusal Ajans, AB ortaklaryla birlikte 9000den fazla Trk katlmcnn dhil olduu projeler iin bu faaliyetlere tahsis edilen fonlarn % 90nn ihalesini gerekletirebilmitir. Trk Ulusal Ajansnn, bavuru saylarndaki nemli artla ba edebilmek iin ynetim kapasitesini takviye etmeye ynelik abalarn srdrmesi gerekmektedir. Devlet Planlama Tekilat, Milli Eitim Bakanl, AB leri Genel Sekreterlii, Yksek retim Kurulu, Genlik ve Spor Genel Mdrl ve Trk Kurumu temsilcilerinden oluan bir Ynetim ve zleme Komitesi, Birlik Programlarnn uygulanmasna ynelik genel politikalar belirlemek ve Ulusal Ajansn almasn izlemekte ve deerlendirmek iin dzenli toplantlar yapmaktadr. Programlarn, bu

136

alandaki ulusal politikalara da faydal olmasn salamak iin, sektrel bakanlklarn Ynetim ve zleme Komitesine etkin katlmlar gereklidir. Bu balamda, ilgili btn bakanlklar arasnda ibirlii ve egdm glendirilmelidir. Trkiye, AB Lizbon stratejisinin bir paras olan Eitim ve retim 2010 alma programna katlmaktadr. Milli Eitim Bakanl, 2010 alma programnn uygulan hakkndaki 2006 Ortak Raporuna katk olarak, Trkiyenin eitim ve retim sistemlerinin modernizasyonu hakknda bir ulusal rapor sunmutur. Eitime eriimde gelime olmutur. Son drt ylda, okul ncesi eitimdeki ocuk saysndaki % 68lik bir art halen dktr. (bu ya grubunun %16s). 2003 ylnda balatlan ve kz ocuklarnn okula gnderilmelerini tevik eden kampanya, 2005 ylnda 20 ehirde daha uygulamaya sokulmutur ve bu alandaki abalar srdrlmelidir. zel retime tabi ocuklarn eitimi iin daha ok mali kaynak tahsis edilmi olmakla birlikte, hala bu alanda yaplacak ok ey vardr. 2005-2006da ulusal apta uygulanmas ngrlen, temel eitimin ilk be snfnn yeni ders programnn pilot uygulamas, 2004-2005te 9 ehirde 120 ilkretim okulunda balamtr. 6dan 8e kadar olan snflarn ders programlar kabul edilmitir. Mesleki ve teknik eitimin glendirilmesine ilikin, Eitim Kurulu hem genel hem meslek liselerinin yldan drde karlmas uygulamasna balamtr. Bu reform, mesleki/teknik ve genel ortaokullar arasnda yatay geii salamtr. Bunun tersine, teknik lise mezunlarnn niversite giri snavndaki katsays drlmtr. ncelik, iletmelerde ve meslek rgtlerinde beceri eitiminin gelitirilmesine verilmelidir. Mesleki ve teknik eitim (MTE) iin retmen yetitiren Mesleki ve Teknik Eitim Faklteleri, Avrupa Kredi Transfer Sisteminin uygulanabilmesi iin yeniden yaplandrlmaldr. Bu, Yksek retim Kurulu (YK) ve Milli Eitim Bakanl ile ibirlii ierisinde ve hlihazrda devam eden MTE Modernizasyon programndan yararlanarak, tm yksek retim sisteminin yeniden yaplandrlmasnn bir paras olarak ele alnmaldr. Yksek retim alannda, Bologna srecinin Trkiyede uygulanmasnda kayda deer ilerlemeler salanmtr. Akademik deerlendirme ve kalite kontrol alanndaki mevzuat, Kalite Teminat iin Avrupa A tarafnda gelitirilen Avrupa standartlar ve ynergeleri dikkate alnarak gzden geirilmitir. Ulusal bir diploma eki, Avrupa Komisyonu, Avrupa Konseyi ve UNESCO tarafnda ortaklaa olarak hazrlanan bir model temel alnarak hazrlanm ve Trk niversitelerine datlmtr; uygulanmas Trkiyedeki tm yksek retim kurumlarnda 2005 ylndan itibaren zorunlu olacaktr. Trkiye, Lizbon Stratejisi dorultusunda, niversitelerin bilgi temelli ekonomiye tam olarak katk yapabilmelerini salamak iin, ereve ynetmeliklerinin niversitelerin zl deiiklikler yapabilme ve stratejik nceliklerini takip edebilmesine imkn vermesini salamak zorundadr. Eitim sisteminin yerel ihtiyalara cevap verebilmesini teminen, demimerkeziyetilik iin daha ok aba sarfedilmelidir. Bu, halen olduka merkezi nitelik tayan sistem iin nemli bir zorluk tekil etmektedir.

137

Her ne kadar eitim ve retimin deiik alanlarnda ilerleme olduuna dair kantlar olsa da, yaam boyu renime katlmn derecesi ve geliimine ilikin genel bir grnt elde etmek zordur. Byle bir katlmn temelleri, renci merkezli bir yaklamla, esneklik ve uyum salama ilkelerini btnletiren tutarl ve kapsaml yaam boyu renme stratejisinin gelitirilmesi ve farkl ortamlarda renmeye katlmaya devam etme arzusunu tevik edilmesi suretiyle atlmaldr. Kltrle ilgili olarak, Trkiye Temmuz aynda Kltr 2000 programna katlma isteini teyit etmi ve 2006daki katlm iin gerekli olan mali katksn demeye hazr olduunu beyan etmitir. Trkiye, imdi katlmn salayacak olan Mutabakat Zaptnn sonulandrlmas iin hazrlklarn bitirmeli ve ona uygun mali ve idari tedbirleri almaldr. Sonu Kltr ve eitim alannda baz ilerlemeler olmutur. Trkiye Birliin belirli programna baaryla katlmtr. Eitim ve renim alannda srdrlen reformlar, ortak Avrupa hedefleri ve ncelikleriyle genelde uyumaktadr. Trk yetkililer artk uyumlu ve kapsaml hayat boyu renme stratejisi ortaya koymaldrlar. Bu nedenle, Trkiyenin Eitim ve retim 2010 alma programna etkin bir katlm salamal ve 2010 ylna kadar gerekletirilmek zere iin gereki ama zorlu hedefler semesi nem tamaktadr. Genel olarak, yksek retim daha ok ademi merkeziyetletirilmelidir. Kltr alannda AB mktesebatyla tam uyumu salamak iin, Trkiyenin, BM erevesindekiler de dhil olmak zere, ABnin kltrel eitliliin korunmas politikalarn tamamen benimsemesi gerekecektir. Fasl 27: evre AB evre politikas, mevcut ve gelecek nesiller iin srdrlebilir kalknmann tevik edilmesini ve evrenin korunmasn amalamaktadr. Bu politika nleyici eylem, kirleten der ilkesi, evre zararlaryla kaynanda mcadele, ortak sorumluluk ve evrenin korunmasnn dier AB politikalar ile btnletirilmesi zerine kurulmutur. Mktesebat, yatay mevzuat, su ve hava kalitesini, atk ynetimini, doann korunmasn, endstriyel kirlenmenin denetimi ve risk ynetimini, kimyasal maddeler ve genetii deitirilmi organizmalar (GDO), grlt ve ormancl da kapsayan 200den fazla belli bal yasal dzenlemeyi ierir. Mktesebatla uyum nemli lde yatrm yapmay gerektirmektedir. evre mktesebatnn uygulamaya konulmas ve yrtlmesi iin ulusal ve yerel dzeyde gl ve iyi donanml bir ynetimin bulunmas zorunludur. Geen lerleme Raporundan bu yana atk ynetimi, grlt sektr ve doann korunmas alanlarnda baz ilerlemeler gerekletirilmitir. evre ile ilgili dier sektrlerde mktesebatn aktarmnda ise snrl bir gelime salanm ya da esasl bir gelime grlmemitir. Yatay mevzuat alannda esasl bir ilerleme kaydedildii sylenemez. Trkiye Kyoto Protokoln hala onaylamam, Espoo ve Aarhus Szlemelerine taraf olmamtr. Sera gaz emisyonu tahsis ticareti cetvelinin oluturulmasnn yan sra emisyon ticaretine ilikin mevzuatn kabul konularnda ilave aba harcanmas gerekmektedir. Yatay mevzuatn uygulanmasnda da halen ciddi ilave aba harcanmasna

138

gereksinim duyulmaktadr. evresel Etki Deerlendirme (ED) ile ilgili mevzuatta mktesebat ile byk lde uyum salanm gibi grnmekle birlikte, snraan konularda i hukuka aktarma ve kamusal danmann ele alnmasna daha fazla dikkat gsterilmesi gerekmektedir. Buna ek olarak, Stratejik evresel Deerlendirme Direktifinin (SD-Directive) i hukuka aktarlmas ok erken bir aamadadr ve zel dikkat gsterilmesi gerekmektedir. Genelde, yatay mevzuatn i hukuka aktarm ve uygulanmas bir endie kaynadr ve bu balamda ilave nemli abalar harcanmas gerekmektedir. Hava kalitesi ile ilgili olarak snrl bir ilerleme kaydedildii sylenebilir. Endstriyel hava kirliliinin ve konut stmas kaynakl hava kirliliinin denetimiyle ilgili tzkler kabul edilmitir. Bununla birlikte, hava kalitesi ereve mevzuatnn i hukuka aktarm pek ilerlemi deildir. Motorlu tat kaynakl hava kirliliine ilikin mevzuatn i hukuka aktarm olduka ileri seviyededir. Tketici Bilgi Direktifi tam olarak i hukuka aktarlm ve Petrol ve Dizel Yaktlarn Kalitesi Direktifi hemen hemen tamamen i hukuka yanstlmtr. Bununla birlikte, zellikle sv yaktlardaki slfr miktar ve deiken organik bileik emisyonlar konularndaki direktiflerin i hukuka aktarm olmak zere ilave mevzuat kabul edilmesi ve hava kalitesinin artrlmasnn izlenmesini ve ekillendirilmesi dahil olmak zere uygulamaya balanmas iin admlar atlmas gerekmektedir. Hava kalitesi parametrelerinin izlenmesi evre ve Orman Bakanl ile Salk Bakanlnn sorumluluundadr. Szkonusu iki bakanln izleme grevlerinde belirli bir rtme bulunmaktadr. Genel olarak bakldnda, hava kalitesine ilikin mevzuatn i hukuka aktarm ve uygulanmas iin nemli ilave admlar atlmas gerekmektedir. Kullanlm pil ve aklere ilikin tzkte yaplan deiikliin, tbbi atn kontrol tznn, kat atklara ilikin bir uygulama ynetmeliinin ve bitki atk ya ve zararl atklar konusunda uygulama ynetmeliklerinin kabul edilmesiyle birlikte atk ynetimine ilikin mktesebatn i hukuka aktarlmasnda bir miktar ilerleme saland sylenebilir. Lam atklar ile ilgili olarak toprak kirlenmesinin kontrolne ilikin uygulama ynetmelii Mays 2005te yrrle girmitir. ereve Direktif dahil birok direktifin i hukuka yanstlmas asndan atk ynetimi alanndaki mevzuat ileri dzeydedir. Poliklorine bifeniller ve mr sonu geri kazanm aralar Direktiflerinde salanan ilerleme ise zayftr. Elektrik ve Elektronik Alet Atklarna (EEAA) ilikin mevzuat ise hazrlk aamasndadr. Baz Tehlikeli Maddeler eren Elektrik ve Elektronik Aletlerin kstlanmas Direktifi konusunda herhangi bir ilerleme kaydedildii sylenemez. Topraa Gmme ve Atklarn Yakm Direktiflerinin i hukuka tam olarak aktarlmas iin hala ilave aba harcanmas gerekmektedir. Lisans verme, gzetleme, tefti ve uygulamaya ilikin evre ve Orman Bakanlnn kapasitesinin glendirilmesi gerekmektedir. Bu sektre yeterli mali kaynak salanmaldr. Genel olarak bakldnda, uygulama iin daha fazla aba harcanmas ve ulusal atk ynetimi plannn kabul edilmesi gerekmektedir. Su kalitesi konusunda snrl bir ilerleme gerekletirildii sylenebilir. nsan tketimi iin su konusundaki uygulama ynetmelikleri ve iyi tarmsal uygulama kurallar kabul edilmitir. Su kalitesi mktesebatnn baz ynlerini Trk mevzuat zaten iermekle birlikte, Nitrat ve me Suyu Direktifleri hari, bu alanda i hukuka aktarma dk

139

kalmaktadr. Su ereve Direktifi ile ilgili deiiklikler konusunda herhangi bir ilerleme kaydedildii sylenemez ve tam uyumu salamak amacyla bu alanda katlma kadar nemli aba harcanmas gerekmektedir. Su ereve Direktifi ve Topluluun taraf olduu uluslararas szlemeler dorultusunda snraan sularla ilgili ibirliinin gelitirilmesi henz balang aamasndadr. Su ynetimine ilikin kurumsal ereve karmak ve zayftr. Uygulama ve uygulatma konularnda yeterince garanti salamamaktadr ve henz nehir havzas tabanl ynetim temelinde rgtlenilmemitir. Olas grev rtmelerinin, gereksiz tekrarlarn ve karkln nlenmesi asndan su ynetimi konusunda ilgili kurulular arasndaki sorumluluklarn paylamna zel nem verilmesi gerekmektedir. Bu sektrde nemli lde yatrm yaplmaldr. Genel olarak bu alanda i hukuka aktarm ve uygulamaya geilmesi hala endie kaynadr. Katlma kadar tam uyum ve uygulama salanmas iin nemli lde aba gerekmektedir. Doann korunmas alannda baz ilerlemelerin kaydedildii sylenebilir. Yabanl yaamn korunmas ve gelitirme alanlarnn kurulmasna ilikin bir dizi tzk, yabanl soanl bitkilerin uluslararas ticaretine ilikin izin ve bu ticaretin denetimiyle ilgili bildiri ile avlanma ile ilgili bir dizi tzk kabul edilmitir. Bunlara ek olarak Dou Anadoluda bir ulusal park kurulmu ve uluslararas dzeyde nemli sulak alan (RAMSAR alanlar) oluturulmutur. Doann korunmas amacyla baz mevzuatn kabul edilmesine ve koruma blgelerinin ilanna karn, yasal uyum ve uygulama ok dk dzeyde kalmtr. Yaam alanlarnn hzl bir biimde yok olmas endieye yol amaktadr. Doann korunmas konulu ereve yasa ile kular ve yaam alanlar konulu uygulama ynetmeliinin kabul edilmesi gerekmektedir. Doann korunmas ile ba olan dier politika alanlarndaki mevzuata zel dikkat gsterilmesi gerekmektedir. Kurumsal ereve karmak olup, eitli kurumlar arasnda blnmtr. lgili kurumlar arasndaki sorumluluk paylamna zel nem verilmesine gereksinim duyulmaktadr. Sonu olarak mktesebatn i hukuka aktarm, uygulanmas ve uygulatlmas konularnda nemli lde ilerleme salanmas gerekmektedir. Endstriyel kirlenmenin denetimi ve risk ynetimine ilikin bir ilerleme saland sylenemez. hukuka aktarm ve uygulama ok dk dzeyde kalm olup sadece Seveso Direktifinin baz koullarna ilikin deiikliklerde snrl ilerleme kaydedilmitir. Genel olarak, tam uyum ve uygulama iin kaydadeer aba harcamak gerekmektedir. Kimyasal maddeler ile ilgili herhangi bir gelime olduu sylenemez. Hayvan Deneyleri Direktifi dndaki dier alanlardaki uyum dzeyi ok dktr. Mevcut kapasite etkin uygulama iin yetersiz olup gelitirilmesi gerekmektedir. Genetii deitirilmi organizmalar konusunda ilerleme kaydedildii sylenemez. Grlt ile ilgili ilerleme saland sylenebilir. evre grltsnn deerlendirilmesi ve ynetimine ilikin uygulama ynetmelii kabul edilmitir. Genel olarak uyum dzeyi ileri seviyededir, ancak uygulama iin daha fazla aba harcanmasnn yan sra grlt haritasnn ve eylem planlarnn hazrlanmas gerekmektedir.

140

Ormanclk alannda snrl bir ilerlemeden sz edilebilir. evre ve Orman Bakanlnca lleme ile mcadele ulusal plannn uygulanmasna ilikin bir bildiri yaynlanmtr ve ulusal ormanclk stratejisi gelitirilmitir. Trkiye orman konularyla ilgili gelimi, iyi bir yapya sahiptir. Bununla birlikte, uygulama konusunda youn aba harcamak gerekmektedir. Sonu Sadece atk ynetimi, doann korunmas ve grlt alanlarnda baz ilerlemeler gerekletirilmitir. evreyle ilgili mktesebatn i hukuka aktarm genel dzeyi dktr, ancak atk ynetimi ve grlt alanlarndaki uyum dzeyi ileridir. evreye ilikin mktesebatn uygulanmas ve uygulatlmas alanlarndaki zayflk halen nemli bir endie kaynadr. evreyle ilgili mktesebatta ve Birliin taraf olduu uluslararas szlemelerde belirtilen snraan sorunlara zel nem verilmesi gerekmektedir. Trkiyenin evrenin korunmas gereksinimlerini tm dier politikalarn tanmlanmalar ve uygulanmalar ile btnletirmesi ve srdrlebilir kalknmann tevik edilmesi iin admlar atmas gerekmektedir. Ayrca, idari kapasiteyle evre politikalarnn uygulanmasna mdahil kurumlar arasndaki egdm salayan mekanizmalarn glendirilmesine zel nem verilmesi gerekmektedir. evre mktesebatnn uygulanmasnn temini iin nemli lde yatrm yaplmas gerekmektedir. Bu balamda, btn yeni yatrm projelerinin AB evre mktesebat ile uyumlu olmas gerektiinin altnn izilmelidir. Fasl 28: Tketici ve Saln Korunmas Tketicinin korunmasna ilikin mktesebat, tketici rnlerinin gvenlii yannda tketicilerin ekonomik karlarnn belirli bir takm sektrlerde korunmasn kapsamaktadr. ye devletler, mktesebat i hukuklarna yanstmal ve etkin piyasa denetimini ve mktesebatn uygulatlmasn mmkn klan bamsz idari yaplar ve uygulatma yetkilerini hayata geirmelidir. Uygun adli ve anlamazlklarn mahkeme d zmne ilikin mekanizmalarn yannda, tketicinin bilgilendirilmesi ve eitilmesi ile tketici kurulularna bir rol verilmesi de temin edilmelidir. Ayrca bu fasl, kamu sal konusunda belirli balayc kurallar kapsamaktadr. Trkiye tketici ve saln korunmas alannda bir miktar ilerleme kaydetmitir. Gvenlikle balantl nlemler konusundaki mevzuat uyumunda yeni bir ilerleme kaydedilmemitir. Genel rn Gvenlii Direktifini (92/59/EEC) byk lde i hukuka yanstan 2001 tarihli rnler Hakknda Teknik Mevzuatn Hazrlanmas ve Uygulanmasna dair kanun genel dzenleyici ereveyi oluturmaya devam etmektedir. Bu kanun ayn zamanda gvenli olmayan rnlerin ele geirilmesi halinde yetkili makamlarn uygulayacaklar nlemleri tayin etmektedir. Kanun her trl rnn gvenlii hakkndaki ortak temel ilkeleri belirlemekte, ancak ayrntl hkmlerin belirlenmesini, belirli bir rnn zel gvenlik standartlarn tayin eden zel rn mevzuatna brakmaktadr. Piyasa gzetiminde ok az bir gelime grlmtr. Sanayi ve Ticaret Bakanl Yeni Yaklam Direktifinden sorumlu ana tekilattr. Trkiyenin 81 ilinin tmnde yerel mfettilikleri mevcuttur. Pilot uygulama boyutunda piyasa gzetimi faaliyetleri ve istatistik toplama ilerini balatmtr. Gzetim; dk voltaj, elektromanyetik

141

uygunluk, makineler, tekstil, ayakkablarn etiketlendirilmesi, beyaz eyann kulland enerji hakknda etiketlendirme, basnl donanmlar, basit basnl kaplar, scak su kaynatclar ve gazla alan aletler kapsamndaki rnleri iermektedir. Bayndrlk ve skan Bakanl (inaat mamulleri), alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl (ahsi koruyucu tehizat) ve Telekomnikasyon daresi pilot boyutta, pazar gzlemleme almalarn dzenlemeye ve yrrle koymaya devam etmilerdir. Salk Bakanl Yeni Yaklam Direktifi erevesindeki Pazar gzlemleme stratejisini henz yrrle koymamtr (oyuncaklar, tbbi tehizat). Denizcilik Mstearl piyasa gzlemleme konusunda 2005 ylnn ubat aynda bir tzk yaynlayarak gezi amal deniz tatlar hakkndaki stratejisini ortaya koymutur. Internet zerinden bilgi temin edilmesine izin veren ve milli makamlar ile gmrkler arasnda tehlikeli rnler hakknda bildirimde bulunulmas imknn tanyan bir bilgi kanal oluturulmutur. Bununla beraber, piyasa ii denetim biiminde bir piyasa gzetimi, lkede tam olarak ortaya konup uygulanr duruma gelmemitir. Tavsiye niteliinde kararlar alan Piyasa Gzetim Koordinasyon Kurulu her ne kadar almalarn srdrse de, zellikle bilgi deiimi ve piyasa gzetimi amal yaplacak testler iin test tesislerinin ortaklaa kullanm hakknda kamu makamlar arasnda yeterli koordinasyon bulunmamaktadr Ayrca baknz Fasl 1: Mallarn Serbest Dolam). Gvenlikle balantl olmayan nlemler alannda idari kapasite ve tketici koruma kurallarnn uygulanmas daha da iyiletirilmi, ancak mevzuata ilikin yeni bir gelime kaydedilememitir. Genel olarak bakldnda, 2003 ylnda tadil edilen Tketicinin Korunmas ereve Yasas ve ilgili uygulama ynetmelikleri tketici alanndaki balca hukuki ereveyi oluturmaktadr. ahit olunan nemli bir gelime, uzmanlam tketici mahkemelerinin saysndaki tedrici art olmutur. Halen Ankarada yedi, stanbulda alt, zmirde ve Adana, Antalya, Bursa ve Kayseride birer tketici mahkemesi kurulmu durumdadr. Tketicinin ve Rekabetin Korunmas Genel Mdrlnn idari kapasitesi, 5 kdemsiz ve 8 kdemli deneticinin greve alnmas ile artrlmtr. Reklam Kurulunun yelerinin says Salk Bakanlyla Tarm ve Kyileri Bakanlndan katlan drt temsilciyle birlikte yirmi dokuza karlmtr. Anlan genel mdrlk, tketiciyi koruma hakkndaki yeni yasann eitli boyutlarn kamuoyuna tantmak amacyla; televizyon, radyo, gazete ekleri ve tketici kredileri, defolu mallar, tketici haklar, hakemlik komiteleri ve tketici mahkemeleri hakknda eitli ilan tahtalarnda yaplan ilanlar araclyla bir kamu bilincini artrma kampanyas dzenlemitir. Bu kampanyann Ocak 2005te balamasndan sonra tketici ikyetlerinde kaydadeer bir art yaanmtr. Bu kampanyaya ilaveten, hakemlik komitelerinin lojistik imknlarnn iyiletirilmesi iin dzenlenen bir ihale sonulandrlmtr.

142

Tketici Konseyinde tketici kurulular temsil edilmitir. Bu yap, 1995 ylnda kurulmu danma amal bir kurulu olup, ylda bir defa toplanmakta ve genel tketici politikalar hakkndaki tartmalar iin bir forum ilevi grmektedir. Kamu kurulular, niversiteler ve meslek odalar da Konsey bnyesinde temsil edilmitir. Konsey Mart aynda toplanm ve tketici alannda bir dizi tavsiye karar almtr. Konseyin kararlarnn uygulann takip etmek amacyla bir de izleme komitesi kurulmutur. Sanayi ve Ticaret Bakanlnn tketici kurulularn destekleme imkn ortadan kaldrlmtr. Esasen bu imkn tketici kurulular tarafndan hi bir zaman kullanlmamtr. Trkiye; bamsz, temsil yeteneini haiz ve etkin bir tketici hareketinin gelimesini desteklemeye ve tketici kurulularn tketici politikalarnn gelitirilmesi ve uygulanmasna dahil etmeye tevik edilmektedir. Kamu sal alannda rapor edilmesi gereken baz gelimeler mevcuttur. Ttn denetimi alannda mktesebat ile uyum salanmas hususunda kaydadeer gelime salanmtr. Ttn mamullerinin retimi, sunumu ve sat konusundaki bir direktif Ocak 2005te i hukuka yanstlm ve yaynlanmtr. Szkonusu dzenleme Ocak 2006da yrrle girecek olup, retilen ve pazarlanan sigaralarn ierebilecei azami katran oran hakknda geerli olacak tarihe ilikin geici bir ekince iermektedir. 2003/33/EC Direktifi hkmlerini tamamlayan Dnya Salk rgt Ttn Kontrol ereve Szleme 2004 ylnda onaylanmtr. Szkonusu szleme, kamuyu ttn kullanmndan ve ttn dumanna maruz kalmaktan doan salk, sosyal, evre ve ekonomik boyuttaki sonulardan korumak zere bir ereve sunmaktadr. Szlemeye uygun olarak, kapsaml bir ok-sektrl milli ttn kontrol plan hazrlanmaktadr. Bulac hastalklar balamnda ise Salk Bakanl, Dnya Salk rgtnn, lkede kzamn ortadan kaldrlmasna ynelik stratejilerini yakndan takip etmektedir. Bu almalar kapsamnda, geen yl alanan okul ocuklarna ilave olarak 6 yann altnda olan 9 milyon ocua ilave bir doz kzamk as yaplmtr. HIV/AIDS ile mcadele erevesinde Trkiye dk sayda vaka grlen bir lke olmaya devam etmektedir.1985 ylndan bu yana rapor edilen HIV pozitif kii says 1371 ve ADSli kii says 551dir. Toplanan verinin kalitesinin ykseltilmesi iin Salk Bakanl eitli kaynaklardan temin edilen bilgileri dzenleyip zmleyecek ve nleme konusundaki ilerlemeyi izleyecek bir gzlemleme ve deerlendirme birimi kurmutur. Trkiye, salgn hastalklarn gzetimi ve bulac hastalklarn denetimini salayacak bir a kurmak amacyla mevcut gzetim sistemi altnda yer alan hastalklar listesini, 2000/96/EC, 2003/534/EC ve 2003534/EC sayl Komisyon Kararlarnda yer alan hastalklar listesi uyumlu hale getirmitir. Hastalklarn tanm, Topluluk a tarafndan kapsanan standartlatrlm verinin toplanmasn ve zmlenmesini salayacak ekilde gzden geirilmi ve tamamlanmtr. Bulac hastalklar hakknda bilgi

143

verme sistemine ilikin bir ynerge Resmi Gazetede Kasm 2004te yaynlanmtr. Kapasite oluturma konusunda ise, Salk Bakanlnn Temel Salk Hizmetleri Genel Mdrl bnyesinde bir Salgn Kontrol ve Gzetim nitesi bilgi toplama amal yaplarn kurulmas amacna ynelik bir ilk adm olarak kurulmutur; salk sisteminin her seviyesinde yeni bildirim sistemine ilikin bilgilendirme amal altaylar dzenlenmektedir. lgili mktesebatn stlenilmesini kolaylatrmak iin, idari kapasitenin, nitelikli personel ve fiziki altyapnn daha st seviye ekilmesi alarndan glendirilmesi gerekmektedir. Bilgi toplama ve ilgili gzetim verisinin yaylmasna ilikin yaplarn her dzeyde belirlenmesi gerekmektedir. ocuk felcinde olduu zere, Trkiye, salk bakmndan potansiyel tehdit yaratan hadiselerde hzl bilgi alverii iin bir Erken Uyar ve Cevap Sistemi tesis etmelidir. Ttn denetimine gelince, mktesebat byk lde stlenilmi gzkmektedir. Ttn mktesebatnn uygulanmasna ynelik idari kapasitenin, dier hususlar yannda daha iyi egdm ve Salk Bakanl ile Ttn rnleri ve Alkoll eceklerin Piyasa Dzenlenme Kurulunun rolleri ve sorumluluklarnn ak biimde tarifi yoluyla, glendirilmesine gereksinim bulunmaktadr. Sonu Trkiye, tketicilerin ve saln korunmasyla ilgili alanlarn ounda baz ilerlemeler kaydetmitir. zellikle, ilave ihtisaslam tketici mahkemeleri kurulmutur. Halk sal alannda salgn hastalklarn gzetim ve bulac hastalklarn kontrol iin bir a kurulmakta ve ttn kontrolne uyum sratli biimde ilerlemektedir. Trkiye uyumlatrma srecine devam etmeli ve Mktesebatn kabul ve uygulanmas iin gerekli idari kapasitenin gelitirilmesi ile mevzuatn uygulatlmasnn iyiletirilmesini salamaldr. Tketici alannda, tam gelimi, iler ve etkin bir piyasa izleme sisteminin yerletirilmesi ve lke apnda uygun dzeyde tketici korumasnn temin edilmesi ynnde daha fazla ilerlemeye ihtiya duyulmaktadr. Tketici hareketinin daha fazla gelitirilmesi gerekmektedir. Halk sal alannda, Salk Bakanlnn kurumsal ve idari kapasitesinin, nfusun salk ve gvenlik durumunu koruma ve iyiletirmeyle ilgili grevlerini yerine getirecek ekilde glendirilmesine ihtiya vardr. Fasl 29: Gmrk Birlii Gmrk Birlii mktesebatnn tamamna yakn, ye Devletler zerinde dorudan balaycl bulunan mevzuattan oluur. Szkonusu mevzuat, Topluluk Gmrk Kodu ve uygulama hkmlerini; Kombine Nomenklatr, Ortak Gmrk Tarifesi ve tarife snflandrmasna ilikin hkmleri; gmrk vergisi muafiyeti, vergi ertelemeleri ve baz tarife kotalar ile sahte ve korsan mallarn gmrk denetimi, uyuturucu yapmnda kullanlan maddeler, kltrel mallarn ihrac ve gmrk ve transit konularnda karlkl idari yardmlama gibi dier hkmleri ierir. ye Devletler, Topluluun ilgili bilgisayarl gmrk sistemlerine balantlar da dahil olmak zere

144

gerekli uygulama ve takip kapasitelerinin mevcut olmasn temin etmelidirler. Gmrk Hizmetleri ayrca d ticaret gibi mktesebatn ilgili blmlerinde yer alan zel hkmlerin uygulanmas ve takibi iin yeterli kapasiteye sahip olmaldr. Trkiye bu alanda baz gelimeler kaydetmitir. Trkiyenin mevzuatnn Topluluun gmrk kurallar mktesebatyla uyumlatrlmas konusunda zel karayolu tatlarnn geici kabul ve snrda eya kontrolleri konularnda ilave ilerlemeler kaydedilmitir. Mart 2005de, Trkiye geici kabul konusunda bir bildiri yaymlamtr. Bu bildirinin amac, ATA karnesiyle yaplacak geici kabullerin uygulama hkmlerini belirlemektir. Trkiye esasen Geici Kabule ilikin Szlemeyi (stanbul Szlemesi) Mart 2004te onaylamt. Ancak, bildiri stanbul Szlemesinin ayrlmaz paralarn tekil eden tama aralar ve ithalat vergi ve bedellerinden ksmi muafiyetle ithal edilen mallar eklerini kapsamamaktadr. Trkiye, Mart 2005te ticari karayolu tatlarnn geici ithaline ilikin Gmrk Szlemesini de kabul eden bir kararname yaymlamtr. Trkiye, Ekim 2004te, Trkiye ile AB arasnda mallarn serbest dolamnda mene kurallarna ilikin bildiriyi tadil etmi ve Kbrs ismi AB ye devletler listesine eklenmitir. Serbest blgelere ilikin hkmlerde herhangi bir gelime kaydedilememitir. Gmrk Kodunun dnda kalan hkmler, zellikle d ticaret ile vergi mevzuat, kayg sebebi olmaya devam etmektedir. Serbest blgelerde retilen mallarn dolamnn denetimi D Ticaret Mstearlnn yetkisindedir. Serbest blgelerde gerekleen faaliyetlerin muhasebe kaytlarnn denetimi konusundaki vergi mevzuatnda hala istisnalar bulunmaktadr. Ayrca, gmrksz sat maazalarna ilikin gmrk kontrollerinin kuvvetlendirilmesi gerekmektedir. vedi bir mesele olarak, fikri mlkiyet haklarnn korunmasna ilikin gmrk kontrol kurallar uyumlulatrlmaldr. Bu kurallarn olmay, gmrk uygulama makamlar ile ilgili dier kamu makamlar (yani Kltr Bakanl, Trk Patent Enstits ile Trk Emniyet Birimleri ile Mahkemeler) arasndaki egdm olumsuz etkilemektedir. Gmrk kontrol yetkililerinin eitim mfredatna Fikri Mlkiyet Haklar meselelerinin eklenmesi bir gelime tekil etmitir. Gmrkler Mstearlnn idari ve iletme devam edilmitir. kapasitesinin kuvvetlendirilmesine

Tarmsal rnlerin mene rejimine ilikin Avrupa Topluluu kurallaryla uyum alannda kaydedilen gelimeler ve bu konudaki uygulamalar AT yetkilileri tarafndan yaplan kontrollerle de dorulanmtr. Trkiyenin Gmrklerin Modernizasyonu Projesi erevesinde, 16 blge mdrlnn yan sra, otomasyona geen gmrk idareleri says 71e ulamtr. 62 adet gmrk idaresi, elektronik gmrk beyanlar yaplmasna imkan tanyan, Elektronik Bilgi Deiimi Sistemini (EBDS) uygulamaya koymutur. EBDSin gmrk memurlar tarafndan kullanlmas yaygn hale gelmitir. 2004 ylnda ithal ve ihra

145

beyanlarnn yzde %63 EBDS yoluyla yaplm; szkonusu oran 2005in ilk yarsnda yzde %72e ulamtr. X-ray cihazlar, Kapal Devre TV sistemleri (KDTV), Plaka Tarayclar ve Tat zleme Sistemlerinin artan llerde kullanlmas sayesinde 2003 ylna kyasla 2004 ylnda daha fazla uyuturucu ve kaak eyann tespitine yardmc olmutur. Haziran 2005te yrrle giren yeni Ceza Muhakemeleri Kanunu (Memur Muhakemat Yasas), grevlerinin icrasnda gmrk kontrol memurlarna adli makamlara benzeri yetkiler vermektedir. Gmrk mfettileri 117 soruturma raporu tamamlamlardr. Ayrca, 12 davada mfettiler n soruturma raporu hazrlamladr. ABden ithal edilen alkoll ieceklerin gmrk kymeti tespiti, DT Gmrk Kymeti Anlamas, AT-Trkiye Gmrk Birlii hkmleri ve AB mktesebatyla uyumlu gzkmemektedir. Btn gmrk yetkilileri etik konusunda bir davran ilkeleri rehberi imzalamlardr. 2003 ylnn Haziran ayndan bu yana, AT Gmrk 2007 Program Trkiyenin katlmna almtr. Mart 2005den bu yana Trk gmrk yetkililerinin katlm tedricen artmtr. Trkiye Mart 2005de Gney Afrika ile gmrk konularnda karlkl idari yardm anlamas imzalamtr. Cezayir ve ranla imzalanan anlamalar srasyla Mays ve Nisan 2005te yrrle girmitir. Trkiye ile Afganistan ve ayrca Trkiye ile Hollanda arasndaki anlamalar ise srasyla Nisan 2005 ve Austos 2005te imzalanmtr. Gmrklerin Modernizasyonu Projesi otomasyon altyapsnn bir btn olarak gelimesini salamaya devam etmitir. Ancak, lkenin boyutlar gz nnde bulundurulduunda, btn gmrk idarelerinin benzeri otomasyon yapsna sahip olabilmeleri iin daha fazla (almalara) abaya ihtiya (bulunmaktadr) bulunmaktadr. 2001 ylnda gelitirilen ve Trkiyenin Bat snrnda Ocak 2004 itibariyle geerli olan elektronik tat izleme sisteminin hala dier gmrk snr kaplarna temili gerekmektedir. Trkiyenin bilgisayara dayal ithal, ihra ve transit giri ilem sistemi, entegre tarife (TARIC) veya yeni bilgisayara dayal transit sistemi (NCTS) gibi AB sistemleri ile hala uyumlu deildir. Gmrkler Mstearlnn, sadece biliim teknolojisi altyapsna ilikin bu modernizasyon faaliyetlerini stlenmekle kalmamas, ayrca, idari yaplarn kuvvetlendirmesi, alma usullerini uyumlatrmas ve gmrk yetkililerinin eitiminin gelitirilmesine zel nem atfetmesi gerekmektedir. Sonu Bir btn olarak bakldnda, gmrkler alanndaki uyum dzeyi, zellikle AT-Trkiye arasndaki Gmrk Birlii erevesindeki uyum almalarndan tr, yksektir. Ancak, Trk Gmrk Kanununun ATninkiyle daha fazla uyumlu hale getirilmesine hala ihtiya bulunmaktadr.

146

Serbest blgelerde uygulanan gmrklerle ilgili olmayan mevzuat ve gmrk kontrollerinde fikri mlkiyet haklarna ilikin uygulamadaki zaaflar kayg konusudur. Bu meselelerde nemli lde iyilemeler gerekmektedir. Gmrk idarelerinin ksa bir sre nce balayan otomasyonu ve gmrk kontrollerinin modernletirilmesi devam etmelidir. AB mktesebatnn yeterli kapasitede uygulanabilmesi ve takip edilmesi iin (dnk yeterli kapasite olumas iin) Gmrk idaresinin ileyiinin gelitirilmesine ynelik kayda deer modernleme abalar gerekmektedir. Fasl 30: D likiler Bu alandaki mktesebat, esas olarak ve ulusal hukuka aktarlmas gerekmeyen ve dorudan balaycl olan AB mevzuatndan oluur. Bu AB mevzuat, Topluluun oktarafl ve ikili ticari taahhtlerinden ve bir dizi bamsz tercihli ticaret dzenlemelerinden kaynaklanr. nsani yardm ve kalknma politikas alannda, ye lkeler AB mevzuatna ve uluslararas taahhtlere riayet etmek ve ABnin kalknma ve insani yardm politikalarna katlm iin gerekli kapasiteyi salamak durumundadrlar. Aday lkeler, nc lkelere ynelik politikalarn ve uluslararas rgtlerdeki tutumlarn, Topluluun ve ye lkelerin politika ve tutumlaryla aamal olarak badatrmak zorundadr. Trkiye kstl ilerleme kaydetmitir. Ticaret politikas alannda baz ilerlemelerden bahsedilebilir. AB-Trkiye Gmrk Birlii kapsamndaki alanlarda, Trkiyenin ticaret politikas imdiden Topluluun politikasyla byk lde uyumludur. Aralk 2005e kadar geerli olan mevcut AB Genellemi Tercihler Sistemiyle uyuma dair kararname Ekim 2005de yaynlanmtr. Trkiye, AB Konseyinde Haziran 2005de kabul edilen ve Ocak 2006de yrrle girecek olan yeni Genellemi Tercihler Sistemiyle uyum salamak durumundadr. Trkiye, Ocak 2005de in meneli tekstil ve hazr giyim rnlerine 42 kategoride korumac nlemler uygulamtr. lgili DT kurallarna dayanan bu nlemler, ATnin Temmuz 2005de kabul ettii nlemlerden farkllk gstermektedir. Trkiye, inde retilip ATye transit giden mallar iin ATyle ikili ticaretin sorunsuz bir ekilde devamna izin vermelidir. Trkiyenin Dnya Ticaret rgt bnyesinde ticaret konularnda AByle yapt egdmn seviyesi ilerlemitir. Bununla birlikte, Trkiyenin DT kapsamndaki gelimekte olan lke stats sebebiyle, Doha Kalknma Gndemi mzakerelerindeki AT mzakere tutumuna tam uyumu zor gzkmektedir. Trkiye bu erevede daha fazla aba gstermitir. GATS mzakerelerinde egdm ve ibirlii daha da gelitirilmelidir. zellikle, Trkiye, Doha Kalknma Gndemi mzakerelerinde mstakbel GATS nerilerinin ATnin nerileriyle uyumlu olmasn salanmaldr. Bylece, ABye katldnda AT taahhtlerini benimsemede kendisine kolaylk salam olur. Hizmetler sektrnde ayn snflandrmalarn kullanm zel nem tamaktadr. nc lkelerle ikili anlamalar alannda, Trkiye, Tunus ve Suriyeyle srasyla Kasm ve Aralk 2004de serbest ticaret anlamalar (STA) imzalamtr. Tunusla imzalanan STA Haziran 2005de yrrle girmitir. Arnavutluk, Lbnan ve Msrla

147

serbest ticaret mzakereleri halen devam etmektedir. Ayrca, Trkiye Cumhuriyeti ile Filistin Kurtulu rgt Arasnda Filistin Ynetiminin Yarar in Geici Serbest Ticaret Anlamas Temmuz 2005de yrrle girmitir. Kimi zel durumlarda, Trkiye, kar taraflarn isteksizlikleri nedeniyle, aba harcamasna ramen serbest ticaret mzakereleri balatamamtr. Bununla birlikte, Trkiye, AByle STA imzalam olan lkelerle mzakereleri tamamlama ynndeki abalarn devam ettirmelidir. irketlere ve ift kullanml mallara verilen orta ve uzun vadeli ihracat kredileri konusunda bir gelime olmamtr. AB kalknma politikasna uyum alannda, Trkiye, kalknma yardm projelerini 1992de ihdas edilen Trk birlii ve Kalknma Ajans (TIKA) araclyla yrtmektedir. Ajans, esas itibariyle, Orta Asya, Balkan lkeleri ve Rusya Federasyonunda etkinlik gstermektedir. Kalknma yardm ve insani yardm alanlarnda yeni istatistiki verilere rastlanmamtr. te yandan, Trkiye, bir miktar insani yardm salamtr. Trk resmi yardmlarnn temel kullanclar Orta Asya lkeleri, Rusya Federasyonu ve Ukrayna olmutur. Sonu Trkiyenin d ticaret politikas, Gmrk Birlii kapsamndaki alanlarda ABnin politikasyla yaknlamaktadr. Bununla birlikte, Trkiye, AT Ortak Ticaret Politikasna tam uyum salayabilmek iin daha fazla aba gstermelidir. Trkiyenin Gmrk Birliinin dier alanlarndaki nemli ykmllkleri hala yerine getirilmemitir (Baknz Fasl 8 : Rekabet ve Fasl 1: Mallarn Serbest Dolam). Fasl 31: D, Gvenlik ve Savunma Politikas Ortak D ve Gvenlik Politikas (ODGP) ile Avrupa Gvenlik ve Savunma Politikas (AGSP), uluslararas anlamalar ieren hukuki tasarruflar ve siyasi belgeler dahil olmak zere hukuki adan balayc belgelere dayanmaktadr. Mktesebat siyasi aklamalar, tasarruflar ve anlamalardan meydana gelmektedir. ye lkelerin, ODGP erevesinde siyasi diyalou yrtebilmeleri, AB aklamalarna katlabilmeleri, ABnin eylemlerinde yer alabilmeleri ve zerinde mutabakat salanm yaptrmlar ile kstlayc nlemleri uygulayabilmeleri gerekmektedir. Aday lkeler, artan biimde AB aklamalarna katlmas ve gereken zaman ve yerde, yaptrmlar ile kstlayc nlemleri uygulamas gerekmektedir. Trkiye, rapora konu olan dnemde, d ve gvenlik politikasn ABnin bu alandaki politikasyla uyumlu hale getirmeyi genel olarak srdrmtr. Katlm stratejisi kapsamnda Trkiye ile tesis edilen dzenli, glendirilmi siyasi diyalog, Gney Kafkasya, Bat Balkanlar, Ortadou Sreci, Akdeniz ve Ortadou Blgeleri, Irak, ran ve Afganistan gibi uluslararas konularda gr alveriinde bulunulmas suretiyle devam etmitir. Trkiye, AGSPye ilikin gelimeler konusunda

148

da olmak zere, AB ile siyasi diyalou aktif bir ekilde srdrme ynnde byk istek ortaya koymutur. Trkiye bu erevede AB ile ve AGSP balamnda, AB yesi olmayan NATO yeleriyle yaplan AB Troykas toplantlarnda aktif gr alveriinde bulunmutur. Trkiye, Siyasi Direktr, Avrupa Temsilcisi ve alma Grubu seviyesindekiler dahil ilgili tm Troyka toplantlarna itirak ederken, 25 AB yesi devlet ile sadece iki resmi toplantya katlmtr. Trk Dileri Bakanlnn idari tekilat, temel olarak AB ODGP yaplaryla uyumludur. (Dileri Bakanlndaki) Avrupa lerinden Sorumlu Mstear Yardmcs siyasi direktr grevini yrtmektedir. Ayrca, bir Avrupa Temsilcisi ile Avrupa Temsilci Yardmcs bulunmaktadr. Trk Dileri Bakanl, ABnin ODGP erevesindeki ortaklaryla iletiim kurduu ACN bilgi sistemine baldr. Trkiyenin, ABnin yaptrmlar ile kstlayc nlemlerine, aklamalarna, bildirilerine ve giriimlerine katlm ynnde sergiledii tutum, AB ile Trkiyenin grlerinin nemli lde birletiini gstermeyi srdrmektedir. Trkiye zellikle, terrizm ile nkleer silahlarn yaylmasnn nlenmesi konularndaki AB ortak tutum ve bildirilerine katlmtr. Trkiye, baz durumlarda ve zellikle de Uluslararas Ceza Mahkemesi konularnda olmak zere, AB ortak tutumuna katlmama karar almtr. Ancak, AB ortak tutumlarna katlm genel olarak gznnde bulundurulduunda, Trkiyenin, Balkanlar, Asya (Burma) ve Afrika (Darfur) asndan erteleme ve boluklar eklinde gzlemlenen corafi bir seicilik sergiledii izlenimi edinilmektedir. Trkiye, iyi komuluk ilikilerini gelitirme, siyasi istikrar tevik etme, insan haklar sorunlarnn zmn takviye etme ve demokratik gelimeleri destekleme saikleriyle Barselona Srecini, baz kk farklarla da olsa, desteklemeye devam etmektedir. Trkiye, AGSPnin gelitirilmesi konusuna aktif ilgi sergilemeyi srdrmektedir. Trkiye bu balamda, Kosova (UNMIK), Bosna-Hersek (EUPM), Eski Yugoslavya Cumhuriyeti Makedonya (Proxima) ile Demokratik Kongo Cumhuriyetinde (EUROPOL KINSHASA) AB nderliinde yrtlen polis misyonlarna halihazrda itirak etmektedir. Trkiye, UNPROFOR le balayan, IFOR, KFOR ve Aralk 2005te, Trkiyenin de katld, EUFOR-ALTHEA tarafndan devralnan SFOR gibi Balkanlardaki muhtelif BM ve NATO misyonlarnda yer almtr. Trkiye, ayn yaklamla, Iraktaki hukukun stnl ilkesini gelitirmek amacyla tesis edilen EUJUST LEXe de katk salama arzusunu dile getirmitir. Trkiye, Kasm 2004te Brkselde dzenlenen Askeri Yetenekler (Taahht) Konferansnda, AB Temel Hedef 2010un Muharebe Gruplar Konseptine katk salama isteini aklamtr. Trkiye, talya ve Romanya, Mays 2005te Brkselde, 2010un ikinci yarsnda ABnin kullanmna sunulacak ortak bir Muharebe Grubu oluturulmasna ilikin bir Niyet Mektubunu imzalamlardr. Trkiye ayrca, Avrupa Savunma Ajansnda yer almay ve AB Sivil Temel Hedef 2008e katkda bulunmay arzu etmektedir. Trkiyenin ODGPna katlmas baz zorluklar arzetmeye devam etmektedir. Esasen, Trkiye ve AB, AB ile NATO arasndaki Berlin (+) anlamalar konusunda farkl yorumlara sahiplerdir. Bunun sonucunda, Trkiyenin, Kbrs ile Maltann kriz ynetimi konusundaki AB-NATO stratejik ibirliinin dnda tutulmalar ynndeki srar, bu yndeki ibirliine engel olmutur. Trkiye, silah ihracatnda ve ifte

149

kullanm konularnda iyi davran lkesi niteliindeki Wassenaar Szlemesine Kbrsn katlmn bugne kadar veto etmitir. Bu, Szlemenin kapsad alanlardaki tek pazarn ilemesini engellemektedir. Trkiye, evresinde bulunan Balkanlar, Kafkaslar, Akdeniz ve Ortadou gibi blgelerde, blgede yakn siyasi, ekonomik, tarihi ve kltrel balara sahip bir lke olarak, istikrar ve gvenlii gelitirmeye devam etmitir. Trkiye, Temmuz 2003ten itibaren, Gneydou Avrupa Savunma Bakanlar Sreci Egdm Komitesi (SEDM/CC) Dnem Bakanlnn yansra, Gneydou Avrupa okuluslu Gc Siyasi Askeri Ynlendirme Komitesi (PMSC-MPFSEE) Dnem Bakanl grevini yrtmtr. Trkiye ayrca, Gneydou Avrupa iin stikrar Paktna ve Gneydou Avrupa birlii Giriimine (SECI) katk salamtr. Trkiye, BLACKSEAFOR, Karadeniz Ekonomik birlii Tekilat, Ekonomik birlii rgt ile D-8 dahil dier giriimlere de itirak etmektedir. Trkiye, Mart 2005te Karadenizdeki komu lkeleri Karadeniz Uyumu harekatna katlmaya davet etmitir. Trkiye, BLACKSEAFORdan, terrizm tehdidinin ve kitle imha silahlar, frlatma vastalar ile ilgili malzemenin kaaklnn engellenmesi amacyla faydalanlmasna ynelik ilke ve yntemlerin tespiti zerinde alan geici alt gruba bir taslak rapor ile katk salamtr. Trkiye ile Yunanistan arasndaki ilikiler olumlu ynde gelimeye devam etmitir. Yunanistan Dileri Bakannn Nisan 2005teki Trkiye ziyareti dahil st dzeyli ziyaretler gereklemitir. lave gven artrc nlemler konusunda karar alnmtr. 2002de balatlan Dileri Bakanlklar Mstearlar dzeyindeki istikafi grmeler erevesinde, Austos 2005 itibariyle 31inci grme gerekletirilmitir. ki lke Adalet Bakanlar, yarg alannda ibirliine ilikin bir protokol imzalamlardr. Trk ve Yunan Babakanlar, Karacabey (Trkiye) ile Gmlcine (Yunanistan) arasnda doal gaz boru hatt inaatnn balamasna ilikin trene birlikte itirak etmilerdir. Trk Kara Kuvvetleri Komutan, Haziran aynda Yunan muhatabn ziyaret etmitir. Trkiye, Ortadou Bar Srecini desteklemeye devam etmektedir. Dileri Bakan ve Babakan srasyla 2005 Ocak ve Mays aylarnda srail ile Filistini ziyaret etmilerdir. Bu ziyaretler srasnda, Trkiyenin her iki tarafn da gvenini kazanm bir blgesel aktr olarak, srail-Filistin meselesindeki olumlu gidiat pekitirmek amacyla aktif bir rol stlenmeye hazr olduunu teyid etmilerdir. Gvenlik reformu abalarn desteklemek amacyla Trkiye, Filistinlilere 25.000 polis niformas (toplam deeri 4.8 milyon dolar) hibe etmitir. Trkiye, Quartet zel Temsilcisi Wolfensohnun, Filistin topraklarnda yeniden imar projelerine ynelik abalar iin 5 milyon dolarlk taahhtte bulunmutur. Filistin tarafnn talebi zerine, Trkiye 2005 Ocak aynda dzenlenen Bakanlk Seimleri iin 15 gzlemci gndermitir. Trkiye, Filistin parlamento seimlerine de bir gzlemci ekibi gnderecek olup, bu seimleri takip edecek olan AB seim gzlem ekibine de katlma nerisinde bulunmutur. Trkiye, ayn zamanda, hem srail, hem de Filistin Ynetiminin talebi ile 1997den bu yana Hebrondaki Geici Uluslararas Mevcudiyete (TIPH) katlmaktadr. Trk Babakan, Eyll aynda srail ve Pakistan Dileri Bakanlar arasnda stanbulda tarihsel bir grmenin gereklemesi iin imkan salamtr.

150

Trkiye, birok kez, genel olarak Iraktaki durum, zellikle de Trkmenler ile Kerkk ehrinin statsne ilikin endielerini beyan etmitir. lkede istikrarn teviki iin diplomatik abalarn srdrmtr. Trkiye, 2005 Nisan aynda, Iraka komu lkelerin sekizinci toplantsna stanbulda ev sahiplii yapmtr. Irak Geici Hkmetinin yeni seilen Babakan ilk yurtd ziyaretini 2005 Mays aynda Ankaraya gerekletirmi ve st dzeyli grmelerde bulunmutur. Trkiye, Iraktaki saldrlarn kurbanlarna birok defalar yardmda bulunmutur. Trkiye bu erevede, yaral Irakllara insani yardm salamakta ve Trk hastanelerinde tbbi tedavi vermektedir. 2005 Mays ay itibariyle Trkiye, seim sistemleri ve demokratik kurumlarn ileyii ile ilgili olarak Irak siyasi parti ve grup temsilcileri ile Irakl diplomatlara ynelik bir eitim program balatmtr. Trkiye ve Irak snrndaki transit ticaret blge halk iin nemli bir gelir kayna oluturmaktadr. Fakat, gvenlik durumu Trk tarafnda ciddi endielere neden olmaktadr. Baz kaynaklara gre, Trkiyenin halen kuzey Irakta 1300den fazla askeri bulunmaktadr. Suriye ile ilikiler iyilemeye devam etmektedir. Trkiye Cumhurbakan 2005 Mart aynda am ziyaret etmitir. Suriye ile snr ihtilaflar, halen ortak snrn Trk tarafnn maynlardan temizlenmesine ynelik ortak abaya ilikin bir anlama ile ele alnmaktadr. Suriye ve Trkiye ayn zamanda, Terre kar mcadelede ibirlii yapma hususunda da mutabk kalmlardr. rana ilikin olarak Trkiye, ABnin Tahrandan, Nkleer Silahlarn Yaylmasnn nlenmesi Anlamas ile UAEA ile imzalad Nkleer Gvence Szlemesinin uygulanmasna ilikin uzun dnemli garanti alma abalarn desteklemitir. Trkiye, Afganistann yeniden yaplandrlmasna ilikin Bonn srecine katlmaktadr. Trkiye, 2005 ubat aynda, okuluslu ISAF birliklerinin komutasn alt aylk bir dnem iin ikinci kez stlenmi ve Iraktaki bir eitim misyonuna katlmtr. Trk Hkmeti lkedeki yeniden imar abalarn destekleme niyetini yinelemi ve 100 milyon dolarlk katk taahhdnde bulunmutur. Trkiyenin Ermenistan ile snr hala kapaldr. Bununla beraber, Trkiye ile Ermenistan arasndaki ikili diyalog sreci, Dileri Bakanlar dahil, eitli seviyelerde devam etmektedir. Bu sre erevesinde, resmi yetkililer arasnda dokuz grme gerekletirilmitir. Trk Babakan ile Ermenistan Cumhurbakan arasnda resmi bir mektup teatisi gereklemitir. Trkiye Babakan 2005 Nisan tarihli mektubunda, 1915 ylnn trajik olaylarnn tartlmas amacyla, bamsz tarihiler ile uluslararas uzmanlardan oluan ve ilgili tm arivlere artsz eriim imkan bulunan ortak bir komisyon kurulmasn nermitir. Ermenistan Cumhurbakan cevabnda, tarihilerin grevlendirilmesi yerine, her iki hkmetin nce diplomatik iliki kurmalarn ve kapal snrlar dahil, ilikilerdeki kritik sorunlarn tmyle ilgilenecek ortak bir hkmet komisyonu kurulmasn dikkate getirmitir. Her iki liderin Avrupa Konseyi Zirvesi marjnda Varovada biraraya gelmeleri beklendii halde, grme gereklememitir. Birok Trk ehrinden Erivana dorudan uular devam etmektedir. 1915 yl trajik olaylarnn 90. yldnm arifesinde, Trk akademisyenleri Erivandaki konferanslara katlmlardr. Ermeni Parlamenterler Trkiyeye resmi bir ziyaret gerekletirmilerdir. 2005 Eyll aynda, mparatorluun k Dneminde Osmanl Ermenileri: Bilimsel Sorumluluk ve Demokrasi Sorunlar" balkl bir konferans stanbulda dzenlenmitir.

151

Gney Kafkasya ile ilikiler hususunda Trkiye, Avrupa Komuluk Politikasna tam destek gstermitir. Trkiye, GUAM (Grcistan, Ukrayna, Azerbaycan ve Moldova) blgesel giriim toplantlarna gzlemci olarak katlmaya devam etmektedir. Bu kapsamda, Trkiye ayrca ok yanl abalara da katk salam ve AGT gibi uluslararas kurumlarn almalarn desteklemitir. Trkiye, terrle mcadele iin uluslararas kampanyada aktif bir rol oynamaya devam etmektedir. Trkiye, BMnin tm Anti-Terr protokolleri ile szlemelerine taraftr. 2005 Ocak aynda Trkiye, Terrizmin nlenmesi Avrupa Szlemesini Tadil Eden Protokol onaylamtr. Trkiye halen Uluslararas Ceza Divan Statsn imzalamamtr. 2005 ubat aynda, Adalet Bakanlnca, Genelkurmay, Dileri Bakanl ve akademisyenlerin de katlmyla, Trk sivil ve askeri kanunlarnn sava sularna ilikin maddelerini, Roma Statsnn nda hazrlamak ve planlamak zere yeni bir alma grubu kurulmutur. Trkiye, slam Konferans rgtnn demokratik reform abalarn desteklemektedir. Bu amala, Trkiye, halen bir Trk akademisyen tarafndan bakanlk edilen rgte 1 milyon dolar hibe etmitir. Trkiye, birok vesilelerle, Mslman lkelere demokratik reformun gerekliliini grme ve demokratikleme yolunu seme arsnda bulunmutur. Trk Babakan, 2005 Haziran aynda hkmetinin, 2004 ylnda Sea Islandda dzenlenen G-8 Zirvesi srasnda balatlan Demokrasi Yardm Diyalouna balln yinelemitir. Trkiye, Geni Ortadou ve Kuzey Afrika giriimi erevesinde balatlan projenin, talya ve Yemen ile birlikte e bakandr. Trkiye, hem Kasm aynda Romada ilk resmi Demokrasi Yardm Diyalou toplantsna , hem de 2004 Aralk aynda Fasta Gelecek iin Foruma aktif olarak katlmtr. Trkiye, 2005 ylnda Demokrasi Yardm Diyalounun spesifik konulu bir toplantsna ev sahiplii yapmay planlamaktadr. Trkiye, BM Genel Sekreterinin yeni giriimi Medeniyetler ttifakna, 2005 Haziran ayndan bu yana, spanya ile birlikte ortaklaa bakanlk etmektedir. Raporlama dnemi iinde Trkiye, d siyaset faaliyetlerini younlatrm ve eitlendirmitir. zellikle bir ok lkeye st dzey ziyaretler gerekletirilmitir. Kaydadeer sayda ikili ibirlii anlamas imzalanmtr. Sonu Topluca bakldnda, Trkiyenin AB Ortak D ve Gvenlik Politikasyla uyumu devam etmi olup, Trkiye uluslararas forumlardaki AB tutumlarn desteklemek iin her abay gstermelidir. Trkiye Balkanlardaki bar koruma ve istikrar salama abalarna faal biimde katlmaktadr. Trkiye ayrca, Kafkaslar, Orta Asya ve Orta Dou dahil komu blgelerin istikrara kavuturulmasna bal kalmaya devam etmitir. Komularyla ikili ilikileri, zellikle Suriye ve uluslararas toplumun talebine uymak ynnde lke ynetimini ikna etmek zere nfuzunu kulland ran bakmndan, gelimeye devam etmitir. Irak konusunda Trkiye durum hakknda kayglarn dile getirmeyi srdrmtr. Ayn zamanda, Trkiye bu lkenin istikrara

152

kavuturulmasna, bata Irakn tm komularna ynelik diplomatik abalar yoluyla faal katk yapmaktadr. Ermenistan konusunda snr hala kapal ve diplomatik ilikiler henz tesis edilmemi olsa da resmi temaslar devam etmekte olup, iki lke arasnda ibirlii ve uzlamaya dnk ekilde younlatrlmaldr. Yunanistana ilikin olarak ilikiler olumlu biimde gelimeye devam etmitir. Bununla birlikte Trkiye, komularyla ihtilaf kayna olan konular ele almal ve snr sorunlarnn bar zme kavuturulmas srecini olumsuz etkileyecek her trl hareketten kanmaldr. Trkiyenin AGSPye katlm baz zorluklar ihtiva etmeye devam etmektedir. Nitekim, Trkiye Kbrs ve Maltann AB-NATO stratejik ibirliine itirak etmesini engellemeye devam etmektedir. Ayn ekilde, Trkiye Kbrsn Wassenaar anlamasna katlmna halen kar kmaktadr. Trkiye Uluslararas Ceza Mahkemesi Statsn henz imzalamamtr. Fasl 32: Mali Kontrol Bu blm kapsamndaki mktesebat uluslararas alanda kabul edilmi ve AB ile uyumlu ilkeleri, standartlar ve AB fonlarnn harcanmas dahil, tm kamu sektrnn i kontrol sistemlerine uygulanmas gereken kamu i mali kontrol (PIFC) metotlaryla ilgilidir. Mktesebat zellikle, etkili ve effaf mali ynetim ve kontrol sistemleri (yeterli n mali, devam eden ve sonraki mali kontrol ve tefti); ilevsel olarak bamsz i denetim sistemleri; ilgili ynetimsel yaplar (merkezi koordinasyon dahil); dierleri meyannda yeni oluturulmu PIFC sistemlerinin kalitesini deerlendirmek iin ilevsel ve mali olarak bamsz d denetim dzenlemesi gerektirmektedir. Bu blm AB mali karlarnn korunmas ve AB fonlarnn dahil olduu yolsuzluklarla mcadele konusundaki mktesebat da kapsamaktadr. Kamu i mali kontrol ve AB mali karlarnn korunmas alannda baz gelimeler olmutur. Trkiye, Trk kamu mali ynetimi ve kontrol sistemlerini modern kamu mali ynetim kavramlar ve AB uygulamalaryla uyumlu hale getiren Kamu Mali Ynetimi ve Kontrol Kanununu 2003 ylnda kabul etmitir. Yeni Kanunun tm maddeleri, bte icrasyla ilgili olanlar hari, 2005 ylnda yrrle girmitir. Ancak, uygulama mevzuat olmadndan ou ilevsel deildir. Kanunun tam uygulanmasn salamak iin bte icrasyla ilgili maddeler kanunlatrlmal ve i denetim ile mali ynetim ve kontrol rehberleri gibi konularla ilgili uygulama mevzuat ile bir i denetim tznn ve etik kurallarnn oluumu ve uygun kullanm daha fazla vakit geirilmeden gelitirilmelidir. Kanunda yerald zere, Denetim Koordinasyon Kurulu 2004 ylnda kurulmutur. Kurulun, ilevsel olarak bamsz i denetimi balatma srecine rehberlik edecek bamsz bir merkezi uyumlatrma birimi olarak hareket etme grevi de bulunmaktadr. Babakanlk, Nisan 2005te Kamu Mali Ynetimi ve Kontrol Kanununun yrrle konulmasna dair hareket tarzna ilikin bir genelge yaynlamtr. Bu amala, Maliye Bakanlnn egdmnde Deiim iin bir Ynlendirme Komitesi oluturulmutur. Buna paralel olarak, genel hkmet

153

kategorisine giren tm kamu kurumlar Deiim Ynetim Takmlar kurmu olmalar gerekmekteydi. Gei dneminde bu tr yaplarn oluturulmas olumlu bir gelimedir. Bu dnm srecinde esas ilgililer; yani Devlet Planlama Tekilat, Hazine ve Maliye Bakanl arasnda etkili ibirlii de salanmaldr. D denetim alannda rapor edilecek yeni bir gelime olmamtr. Kamu Mali Ynetimi ve Kontrol Kanunu, denetim grevlerinin bte merkezleri, Maliye Bakanl ve Saytay arasnda ak olarak ayrtrlmasn salamakta, ve d denetimi kalan bte d fonlara geniletmitir. Kanun, Saytay tm kamu idarelerinde uluslararas denetim standartlarna gre mali, performans ve uygunluk denetimleri gerekletirmekle yetkilendirmektedir. Kanun, tedricen Saytayn n mali (ex ante) kontrol ilevini ortadan kaldrarak, Saytayn denetim kapsamn geniletmektedir. Saytay tarafndan yaplan denetimin kapsam ve metodundaki deiikliklerin bir sonucu olarak ortaya kan ihtiyalara cevap verebilmek iin, Trkiyenin zaman geirmeden Saytayn INTOSAI baz alnarak revize edilen Ana Szlemesini kabul etmesi gerekmektedir. AB mali karlarnn korunmas alannda rapor edilecek baz gelimeler olmutur. AB ile Trkiye arasnda ubat 2005te imzalanan katlm ncesi yardm konusundaki ereve Anlamas, uygulama kurallarnn belirleyen genelgenin yaynlanmasndan sonra Mays 2005te yrrle girmitir. Anlama Katlm Ortaklnn ncelikleri uyarnca Trkiyeye katlm ncesi yardm iin tek bir ereve ortaya koymakta ve AB mali yardmnn uygulanmasnda bugne kadar pratikte karlalan sorunlara zmler sunmaktadr. 2004 Raporunda belirtildii gibi, Kamu Mali Ynetim ve Mali Kontrol Kanununun kabul edilmesi AB mali karlarnn korunmas bakmndan nemli bir gelimeydi. Ancak, Kanun tarafndan getirilen yeni sistemin tam olarak ilemesinin salanmas iin uygulama mevzuatnn en ksa sre iinde kanunlamas gerekmektedir. Buna ilave olarak, bu giriimler, pheli yolsuzluk vakalar ve katlm ncesi yardm etkileyecek dier usulszlklerin ele alnmasndan sorumlu olacak ve bunlar Avrupa Komisyonunun dikkatine getirecek bir yolsuzlukla mcadele koordinasyon birimi kurulmak suretiyle glendirilmelidir. Ex ante Ademi Merkezi Uygulama Sistemi iindeki katlm ncesi fonlar ynetmek iin idari yaplar mevcuttur. Bu sistem her tr AB fonlarnn ynetimi iin yetkilidir. Ancak, bu kurumlarda yeterli sayda personel olmamas almalarda olduka nemli gecikmelere yol amakta olup, bu sorun ele alnmad takdirde, bu kurumlarn yetkilerinin geri alnmasna yol aabilecektir. Trkiyenin vakit kaybetmeden bu idari yaplarn etkinliini ve yararn arttracak gerekli tedbirleri almas gerekir. Yeni yaplarn acil olarak oluturulmas ve 2007den itibaren Entegre Katlm ncesi Aran 5 unsurunun uygulanmas iin yetkilendirilmeleri gerekmektedir. (Ayrca baknz Fasl 22: Blgesel Politika ve yapsal belgelerin egdm)

154

Sonu Kamu Mali Ynetimi ve Kontrol Kanunu mktesebatn ilkelerini takip etmektedir. Ancak, Kanun tam olarak yrrlkte olmad iin halihazrdaki sistem ne Kanun ne de mktesebatla uyum iinde deildir. Ayn nedenle, yeni yasal erevenin uygulanmas iin idari kapasite de gelecekte deerlendirilebilecektir. Kanunun etkili bir ekilde uygulanmasnn salanmas iin, tm ilgili idari yaplarn oluturulmas ve uygulama mevzuatnn kanunlamas salanmaldr. Trkiyenin, d denetimi Kamu Mali Ynetim ve Kontrol Kanunu ve yeni Ana Szleme uyarnca uygun ekilde uygulayabilmesi iin Saytayn gzden geirilen Ana Szlemesinin zamanlca kabul edilmesini salamas gerekmektedir. AB mali karlarnn korunmas iin, sahtekarlkla mcadele koordinasyonundan ve Ademi Merkezi Uygulama Sisteminin uygulanmasndan sorumlu yaplarn idari kapasitesinin daha fazla gelitirilmesi ve glendirilmesi gerekmektedir. Buna ek olarak, sahtekarlkla mcadelede koordinasyon konusunda ihtisaslam bir yap oluturmak ve Avrupa Komisyonunun sahtekarlkla mcadele birimiyle ibirlii iin OLAF ile temaslar gerekletirilmelidir. Euroyu sahtecilie kar korumak konusunda yetkili bir birim belirlenmesi de ngrlmelidir. Fasl 33: Mali ve Bte Hkmleri Bu fasl, AB btesinin finansman iin gerekli mali kaynaklarla (z kaynaklar) ilgili kurallar kapsamaktadr. Bu kaynaklar esas olarak, gmrk ve tarm resimleri ile eker vergilerinden, Katma Deer Vergisine ve gayrisafi milli gelir seviyesine bal olarak hesaplanan geleneksel z kaynaklara dayal ye devlet katklarndan olumaktadr. ye devletlerin, z kaynaklarn doru hesaplanmasn, tahsil edilmesini, denmesini ve kontrol edilmesini yeterince koordine ve temin etmeye ynelik uygun bir idari yapya sahip olmalar gerekmektedir. Bu alandaki mktesebat dorudan balaycdr ve ulusal hukuka aktarm gerekmemektedir. AB mali ve btesel hkmleri ve AB z kaynaklar sisteminin uygulanmasyla ilgili olarak yeni bir gelime rapor edilmemitir. Geleneksel z kaynaklarla ilgili olarak, Trk gmrk mevzuat byk lde 1999 mktesebatyla uyumludur. Ancak, tam uyum ve zellikle doru uygulama iin kapsaml abalar gerekmektedir. Trkiyenin, AT geleneksel z kaynaklarnn gelecekteki kontrol konusunda, KDV ve gmrk vergilerinde sahtekarla kar mcadeleyi gelitirmesi gerekmektedir. Trkiye, 2005 Mays aynda, vergi gelirlerinin toplanmasn gelitirmeye ve gnll vergi denmesine riayet edilmesi amacyla, vergi ynetimini yeniden yaplandran bir kanunu yrrle sokmutur. dari kapasitenin oluturulmasna ek olarak, KDV ve gayrisafi milli gelir kaynaklarnn doru hesaplanabilmesi iin ilave yasal uyuma ihtiya bulunmaktadr. Bu balamda Trkiye, istatistik kanununu AB standartlar ile uyumlu hale getirmeli, ESA95 standartlarnn uygun bir ekilde yrtlmesi iin mekanizmalar oluturmay srdrmeli, zellikle uyumlatrlm tketici fiyat endeksi, sosyal istatistik, gayrsafi tahminleri, ksa vade gstergeleri ve demeler dengesi iin makro ekonomik istatistiklerin mktesebat ile uyumunu salanmaldr.

155

Gmrk vergilerinin toplanmas, gayrisafi milli gelir istatistiinin ynetimi, KDV kaynakl hesap ilemleri ve KDV toplama sisteminin ynetimi gibi z kaynaklar sistemine etkide bulunacak temel politikalar yrtebilecek gerekli kurumlar bulunmaktadr ve bunlar faaldir. Mamafih, deiik kurumlardan gelen verilerin konsolide edilebilmesi iin idari zemini belirlemekten sorumlu bir koordinasyon biriminin oluturulmasna ihtiya bulunmaktadr. Sonu z kaynaklar sisteminin uygulamasyla balantl temel politika alanlarnda temel ilke ve kurumlarla ilgili olarak, Trkiye ve AB sistemleri arasnda kayda deer bir sapma bulunmamaktadr. Trkiyenin zellikle, gmrk, vergilendirme, istatistik ve mali kontrol konularnda ilgili mktesebat fasllaryla uyum ynndeki abalarn srdrme, uygulama, takip etme ve glendirme ihtiyac bulunmaktadr. Halen, bu alandaki mktesebatn aktarlmasna gerek bulunmamakla beraber, zaman geldiinde Trkiyenin, z kaynaklarn doru hesaplanmasn, tahsilini, denmesini ve kontroln salamak amacyla koordinasyon kurumlar oluturmas ve kurallar yerine getirmesi ve bunu ABne z kaynaklar kuralnn uygulanabilmesi iin rapor etmesi gerekmektedir. 3.2 Genel Deerlendirme Trkiyenin AB hukuki dzenini kabul etme ve uygulamas hususundaki kabiliyeti, 2004 ylndan beri, dzenli olmasa da, baz ilerlemeler gstermitir. zellikle, Trkiyenin uygunluk deerlendirme organlarna bildirimde bulunmas imkan ve piyasa denetimi dahil, yeni yaklam kapsamndaki uygulama hkmleriyle ilgili olarak mallarn serbest dolam alannda ilerleme kaydedilmitir. Dier alanlarda, rnein eski yaklam ve uyumlatrlmam alanlarda ilerleme olmamtr. ATTrkiye Gmrk Birliine ramen, mallarn dolam henz tam olarak serbest deildir. Sermayenin serbest dolam biraz iyilemitir. Baz kstlamalar kaldrlmtr, ancak yabanclarn gayrimenkul edinmesine ve belirli ekonomik sektrlere girmesine izin verilmemektedir. Kara para aklanmas gibi nemli bir alanda baz ilerlemeler gereklemitir, fakat uyum henz tamamlanmamtr. irketler hukuku konusunda, zellikle muhasebe standartlar ve denetimde, baz ilerlemeler kaydedilmitir. Bu blm iin genel uyumlatrma henz snrldr. Fikri mlkiyet haklar ile ilgili uyumlatrma ileri seviyededir ve daha da iyilemitir. Mevzuatn uygulanmas ile ilgili olarak da baz iyiletirmeler gereklemitir, fakat bu sistemin en zayf vehesini oluturmaya devam etmektedir. Rekabet politikas ile ilgili olarak, iletmelerle ilgili hkmler (trst kurmay engelleyici ve birlemeyi kontrol) tatmin edici seviyede uyumlatrlm ve Rekabet Kurumu tarafndan uygulanmtr. Dier taraftan, devlet yardm konusunda mktesebata uyum veya yrrle konmas hususunda ilerleme bildirilememektedir. Bu balamda, belirli ikili taahhtlere ramen, uyum halen ok snrldr. elik sektrne ynelik devlet yardmlarnn kontrolne zel dikkat gsterilmesi gerekmektedir.

156

Mali hizmetler konusunda, zellikle sigorta ve ilave emeklilik sektrlerinde olmak zere baz ilerlemeler kaydedilmitir. Bankaclk sektrndeki ilerlemenin konsolide edilmesi gerekmektedir. Her halkarda, genel olarak bu alanda uyum snrldr ve idari kapasitenin glendirilmesi gerekmektedir. Bilgi toplumu ve basn alannda, liberallemenin srdrld elektronik haberleme ve bilgi teknolojisi ile bilgi toplumu hizmetlerinde baz ilerlemeler kaydedilmitir. Mevzuatn etkin biimde uygulanabilmesi iin idari kapasitesinin daha da gelitirilmesi gerekmektedir. Grsel-iitsel politika alannda hem son gelimeler hem de genel uyum snrl kalmtr. Tarm ve balklklae ilgili gelimeler ok snrl olmutur. Krsal kalknma iin baz inisiyatifler alnm olmakla beraber, bunlarn takviye edilmesi gerekmektedir. Genel anlamda uyum ve idari kapasite snrl kalmaya devam etmektedir. Gda gvenlii, veteriner ve bitki sal politikas konularnda uyum olduka snrldr. Mktesebata uyum, baz spesifik gda maddeleri alt sektrlerinde, daha yksek olmakla beraber, henz tamam deildir ve uygulamas zor gzkmektedir. Veteriner politikasnn genel erevesi oturtulmamtr. Ancak ynetim, sahadaki mevcut sorunlar tehis etmeye ve bunlar zm iin gerekli tedbirler zerinde almaya balamtr. Bitki sal politikas snrl ilerleme gstermektedir. dari yaplarn ciddi biimde gelitirilmesi ihtiyac bulunmaktadr. Tamaclk konusundaki ilerleme, farkl tamaclk trlerinde eit deildir. Mktesebat ile uyumun yksek olduu karayolu tamacl ile ilgili olarak, baz ilerlemeler gereklemitir, ancak uygulama henz tamamlanmamtr. Demiryolu sektrnde, kapsaml mevzuat ve kurumsal reformlara ihtiya bulunmaktadr. Deniz tamaclnda, mevzuat uyumu ve idari kapasitenin glendirilmesi konularnda baz ilerlemeler rapor edilebilir. Hava tamaclnda, genel uyum halen snrl kalmakla birlikte, baz gelimelere iaret edilebilir, Enerji alannda, zellikle tedarik gvenlii ve yenilenebilir enerji gibi konularda, genel anlamda baz gelimeler kaydedilmitir. enerji pazarnn oluturulmas ile ilgili olarak ilerleme snrl kalrken, bu sektrde devlet yardmlar ve enerji verimliliiyle ilgili hibir gelime olmamtr. Trkiyenin nkleer enerji retim kapasitesi gelitirmesi halinde, yksek nkleer gvenlik seviyesinin salanabilmesi iin, idari kapasitenin glendirilmesi gerekmektedir. Radyasyondan korumaya ynelik olarak baz gelimeler kaydedilmitir. Vergilendirme alannda ilerleme snrl olup, gerek dolayl vergilendirme gerek dorudan vergilendirmeyi ilgilendirmektedir. Trk mali rejimi, mktesebat ile ksmen uyumludur, ancak kapsaml bir uyumlatrma gerekletirilmesi gerekmektedir. Kayt d ekonominin boyutu halen bir sorun tekil etmektedir. dari kapasitenin kapsaml olarak glendirilmeye ihtiyac bulunmaktadr. statistik alan ile ilgili olarak baz ilerlemeler kaydedilmitir, zellikle de tasnif etme ve sektrel istatistik konularnda. Mktesebat ile uyum halihazrda snrldr, fakat Eurostat ve Devlet statistik Enstits arasndaki ibirlii srmektedir. stihdam ve sosyal politika konularnda gelimeler olmutur. Mktesebat ile uyum salk ve ite gvenlik konularnda nispeten ileri bir konumda olmakla beraber, sosyal diyalog, cinsiyet eitlii ve ayrmclk gibi alanlarda kapsaml abalara ihtiya duyulmaktadr.

157

Uygulama ile idari kapasitenin glendirilmesi ilerisi iin nemli bir grev tekil etmektedir. Trkiyenin sanayi politikas ile ilgili stratejisi imdiden byk lde ABnin temel prensipleri ile uyumludur. Bir nceki Rapordan bugne kadar geen sre zarfnda, zellikle KOB politikas konusunda ilave gelimeler rapor edilebilir. Blgesel politika ve yapsal aralarn koordinasyondaki ilerleme eit deildir. Bir nceki Rapordan bu yana, blgesel organizasyon ve programlama konularnda bir gelime kaydedilmemitir. Mevzuat erevesinde ve mali ynetim ve kontrol konularnda ilerleme salanmtr. Kurumsal yaplarn oluturulmas iin kaydadeer aba gsterilmesi gerekmektedir. Blgesel politika ile ilgilenen idareler kurulmal ve bilahare gelitirilmelidir. Trkiye, adli sistem ve temel haklar ile ilgili alanlarda, ABnin adli sistem ve yolsuzlukla mcadele tedbirleriyle ilgili standart ve uygulamalarna uyum ynnde ilerleme gstermitir. Ancak, yargnn bamszlnn ve verimliliinin srdrlebilmesi iin ilave admlar atlmasna ihtiya bulunmaktadr. Yolsuzluk konusunda, yolsuzlukla mcadele iin tesis edilen birimlerin verimliliinin iyiletirilmesi ve yolsuzluun ar ceza gerektiren ciddi bir su olduu hususunda kamu bilincinin artrlmas amacyla, ilave nlemlere ihtiya bulunmaktadr. Trkiye, adalet, zgrlk ve gvenlik konularndaki mevzuatn mktesebat ile uyumlu hale getirmeyi srdrmtr. Genel olarak, Trk mevzuat, ksmen mktesebat izgisindedir. ahsi bilgilerin korunmas, Snr Ynetimi ile ilgili Ulusal Eylem Plannn kabul ve uygulamas, G ve Snma ile ilgili Ulusal Eylem Plannn uygulanmas, Cenevre Szlemesine ilikin corafi kstlamalarn kaldrlmas ve kurumlar aras ibirliinin gelitirilmesi gibi hususlarda da ilerlemeye ihtiya duyulmaktadr. evre ile ilgili olarak, Trkiye snrl ilerleme kaydetmitir. Mktesebatn aktarm, aktarmn ileri dzeyde olduu atk ynetimi ve grlt dnda, dk kalmaktadr. Ulatrma konusundaki aktarm ileri seviyededir. Uygulama ve yrtmede yaanan zaaflar halen endie kaynadr. Trkiyenin, evre politikasn dier tm politikalara entegre ederek tanmlanmas ve uygulanmasna ynelik admlar atmasna ihtiya bulunmaktadr. Tketici ve salnn korunmas alannda uyum dzenli bir ekilde ilerleme gstermektedir. zellikle gvenlik dnda kalan konularla ilgili tedbirlerin uygulanmasnda ilerleme kaydedilmitir. Gvenlik ile ilgili tedbirlerde daha fazla ilerleme kaydedilmemitir. Halk sal konusunda, zellikle ttn mevzuatnda, baz gelimeler kaydedilmitir. dari kapasite glendirilmelidir. AT -Trkiye arasndaki ikili anlamalara uyulmas asndan, Gmrk Birlii ile ilgili hkmlerin byk bir blm mktesebat ile uyumlu haldedir. Ancak Trk Gmrk Kodunun, AT ile daha fazla uyumlatrlmasna ihtiya bulunmaktadr. Serbest blgelere uygulanan gmrk d mevzuat ile gmrk kontrollerinde fikri mlkiyet haklarna ynelik uygulamadaki zaaflarn devam etmesi endie verici bir husustur. AT-Trkiye arasndaki gmrk birliinden kaynaklanan taahhtler gereince, ABnin ticaret asndan izledii d ilikiler politikas, Trkiye tarafndan byk lde takip

158

edilmektedir. zellikle nc lkelerle yeni serbest ticaret anlamalar imzalanmtr. Trkiye nemli lde AT GSP rejimi ile uyumlama gstermitir. Trkiye, AB ortak d ve gvenlik politikas ile geni lde uyumlu hale gelmitir. Yunanistan dahil olmak zere, komu lkelerle ikili ilikiler daha da iyiletirilmitir. Ermenistan ile snr halen kapaldr. AB-NATO arasndaki Berlin + anlamalarna ynelik olarak Trkiye ve ABnin, AB-NATO kriz ynetiminde stratejik ibirliini engelleyen, farkl yorumlar bulunmaktadr. C. KATILIM ORTAKLII: GENEL DEERLENDRME Trkiyenin Kopenhag kriterlerini karlama yolunda kaydettii ilerleme ve genel hazrlk durumu incelenmi ve sonular yukarda belirtilmitir. Bu blm, Katlm Ortakl nceliklerinin genel olarak ne lde karlandn zetle deerlendirmektedir. Trkiye iin Katlm Ortakl Konsey tarafndan ilk olarak 2001 ylnda kabul edilmitir. 2003 Mays aynda bir gzden geirilmi Katlm Ortakl kabul edilmitir.24 Mevcut raporun yansra yeni bir gzden geirilmi Katlm Ortakl nerilmektedir. Katlm Ortaklnn amac Trk makamlarna katlm kriterlerini karlama abalarna yardmc olmaktr. zellikle mktesebatn uygulanmas da dahil olmak zere katlm hazrlklar asndan ncelikleri ayrntl biimde kapsamakta ve AB fonlarndan salanacak katlm ncesi yardmn programlanmas iin temel oluturmaktadr. Katlm Ortaklnn ncelikleri, lkenin gelecek bir ka yl ierisinde bu ncelikleri tamamlamasnn veya kaydadeer ekilde ilerletmesinin beklenmesinin gereki olmas temelinde seilmitir. Bir-iki yl iinde gerekletirilmesi beklenen ksa vadeli ncelikler ile -drt yl ierisinde gerekletirilmesi beklenen orta vadeli ncelikler arasnda bir ayrma gidilmitir. Trkiye gzden geirilmi Katlm Ortaklnda tanmlanan ncelikleri ele almaya devam etmitir. Genelde baz ilave ilerlemeler kaydedilmi olmakla birlikte, ngrlen grevlerin tamamlanmas iin nemli lde daha fazla aba gsterilmesi gerekecektir. Gzden geirilmi ncelikler o tarihe kadar olan ilerlemeyi yanstacak ve daha fazla ilerleme gereken alanlar ele alacaktr. Bu nceliklerin hatr saylr bir blm iin, bu nceliklerle dorudan balantl projeler 2005 ulusal programna dhil edildii cihetle, Hkmet AB yardmndan yararlanacaktr (Ayrntlar iin baknz A.2 blm). Glendirilmi siyasi diyalog ve siyasi kriterlere ilikin nceliklerle ilgili olarak, zellikle getiimiz yln raporunda ncelikler olarak tanmlanan alanlarda daha fazla yasamaya ilikin olarak ilerleme kaydedilmitir. Uygulamaya gelince, baz alanlarda ilerleme kaydedilmi olmasna ramen, bu eit derecede deildir. Bu balamda, siyasi reformun daha da pekitirilmesi ve geniletilmesi gerektii aikrdr. Kbrs konusunda, Trkiye getiimiz yl ierisinde BM erevesinde ve Birliin kurulu ilkeleri dorultusunda Kbrs sorununun kapsaml zmne ynelik abalar desteklemeye devam etmitir. Snr anlamazlklarnn barl zm ilkesi
Trkiye ile Katlm Ortaklnda yer alan ilkeler, ncelikler, orta vadeli hedefler ve koullara ilikin 2003/398/EC sayl ve 19 Mays 2003 tarihli Konsey Karar (OJ L 145, 12.6.2003, s. 40)
24

159

balamnda, Yunanistanla ilikiler olumlu ynde gelimeye devam etmitir. lave gven artrc nlemler benimsenmitir. stikafi grmeler sreci devam etmitir. Trkiye, ilgili uluslararas ve Avrupa szlemelerine katlma konusunda ilerleme kaydetmi ve Avrupa nsan Haklar Mahkemesi (AHM) kararlarnn uygulanmas konusunda abalarn artrmtr. Avrupa nsan Haklar Szlemesi 14 nolu Protokol ve Avrupa Sosyal artna deiiklik getiren Protokol de dhil olmak zere bir ok protokol imzalanmtr. Avrupa nsan Haklar Mahkemesi nndeki Yarglama Srecine Katlan Kiilere likin Avrupa Szlemesi 6 Ekim 2004 tarihinde onaylanm ve 1 ubat 2005 tarihinde yrrle girmitir. Tm Gmen ilerin ve Aile Fertlerinin Haklarnn Korunmasna Dair Uluslararas Szleme 1 ubat 2005 tarihinde yrrle girmitir. Hkmet, ikenceye kar sfr-hogr politikasn srdrerek, ikence ve kt muameleyle mcadeleye bal kalmtr. Bununla birlikte, fiiliyatta, ikence ve kt muamele vakalar bildirilmeye devam olunmaktadr. Tutuklular, kolluk kuvvetleri tarafndan haklarndan hl her zaman haberdar edilmemekte ve savclar ikenceyle sulanan kamu grevlilerine ynelik soruturmalar her zaman hzl ekilde ve laykyla yrtmemektedir. Bu yntemlerin ortadan kaldrlmas iin, ikence ve kt muamele faillerine uygun cezai meyyidelerin tutarl ekilde uygulanmas da dhil olmak zere abalarn srmesi gerekmektedir. zellikle kadn haklar, ayrmclk yaplmamas ve ikence ve kt muameleyle mcadele ile ilgili iyiletirmeler getiren yeni Ceza Kanunu 1 Haziran 2005 tarihinde yrrle girmitir. eitli yasal ve uygulayc giriimlere ramen, cinsiyete dayal ayrmclk endie konusu olmaya devam etmektedir. Yeni yasal gelimelerin fiiliyatta tamamen uygulanmas iin aba gerekecektedir. Temel zgrlklerin kullanlmasna ynelik genel erevenin Avrupa standartlaryla uyumlatrlmasnda biraz daha ilerleme kaydedilmitir. fade zgrlne ilikin olarak, Ceza Kanununa getirilen deiiklikler sadece snrl ilerleme salamtr. Birok konu fiiliyatta, baz maddelerin yarg tarafndan nasl yorumlanp uygulanacana bal olacaktr. Uygulamayla ilgili eitli sorunlar devam etmektedir. iddet iermeyen fikirleri yznden yarglanan baz kiiler yksek mahkemelerde beraat etmi olsalar da, gazeteciler, editrler, yazarlar ve vatandalar birok durumda yarglanmaya ve baz durumlarda mahkm olmaya devam etmektedirler. Yeniden yarglamay mmkn klan kurallar halen ilgili tm Avrupa nsan Haklar Mahkemesi kararlarna uygulanmamaktadr. Dernek kurma ve bar toplanma zgrlne ilikin olarak, sivil toplumun gelimesine ynelik nemli bir adm tekil eden yeni bir kanun Kasm 2004de yrrle girmitir. Ancak, Mart 2005de kabul edilen bir ynetmelikle derneklerin kuruluunu ve ileyiini uygulamada zorlatran baz kstlamalar getirilmitir. Gsterilere ilikin kstlamalarn gevetilmesine ynelik nlemler alnm olmasna ramen, baz durumlarda gvenlik kuvvetleri gstericilere kar orantsz g kullanmtr. Dernekler ve vakflar tzklerine uymad dnlen faaliyetler ierisine girdikleri ya da tzklerinin anayasaya aykr olduu dnlen durumlarda zorluklarla karlamaya devam etmektedirler.

160

Din zgrl konusunda, zel durumlara ilikin baz nlemler dnda, mevcut sorunlarn zmne ynelik yasal dzenlemelerin yaplmas konusunda sadece ok snrl ilerleme kaydedilmitir. Gayrimslim topluluklar, halen tzel kiilik, mlk edinme haklar, din adamlarnn eitimi, Trk ve yabanc din adamlar iin ikamet haklar ve alma izinleri, okullar ve i ynetimleri konusunda sorunlar yaamaya devam etmektedirler. Baz makamlar tarafndan gayrimslim dini vakflarn mlkiyet haklarna kar yrtlen faaliyetler da endie kaynadr. Trkiyedeki byk Snni olmayan Mslman Alevi cemaatinin durumu konusunda bir ilerleme olmamtr. Aznlklarn korunmas ve kltrel haklarn kullanm konusunda, bir devlet kuruluu olan nsan Haklar Danma Kurulunun bu konuda yaynlad bir rapor zerine Trkiyenin aznlk haklarna yaklam konusunda canl bir tartma ortam olumutur. Ancak, bata nemli kstlamalarn uygulanmaya devam ettii yaym ve eitim alanlarnda olmak zere, genel yaklamda daha fazla genileme ve ilgili yasal erevede salamlatrma olmamtr. Sivil-Asker ilikilerinde, Milli Gvenlik Kurulunun yeniden yaplandrlmas konusunda ilave admlar atlmtr. Ancak, Avrupa Birlii yesi devletlerin uygulamas dorultusunda askeriyenin tamamyla sivil kontrol altnda olmasn temin etmek konusunda daha fazla aba gerekmektedir. Silahl kuvvetler Trkiyede resmi olmayan yntemlerle nfuzunu kullanmaya devam etmektedir. Yasal ve kurumsal ereve iinde yaplan resmi reformlarn yan sra, sivil makamlarn uygulamada denetim ilevini, bata savunma harcamalar zerinde parlamenter kontrol, komu lkelerle ilikiler de dahil bir ulusal gvenlik stratejisinin belirlenmesi ve uygulanmas konular olmak zere tam olarak kullanmalar nemlidir. Bamszlna ve etkinliine katkda bulunacak bir ok yeni kanunun kabul ve yrrle girmesi ile yarg alannda nemli ilerleme salanmtr. Bunlar zellikle yeni Ceza Kanunu, yeni Ceza Muhakemeleri Usul Kanunu, stinaf Mahkemeleri Kanunu ile Ceza ve Gvenlik Tedbirlerinin nfaz Kanunudur. Yargtay gibi yksek adli mercilerin birok kararlarn verirken reformlar AHM standartlarn gz nne alarak yorumlam olmalarna ramen itihatlar asndan bu ynde kesin bir eilim olduunu ayrdetmek gtr. Hakimler ve savclar zellikle Avrupa nsan Haklar Szlemesine ynelik olmak zere youn eitim almaya devam etmilerdir. Trkiye, Hkim ve Savclar Yksek Kurulunun bamszlnn glendirilmesi ve hkim ve savc atamalarnn siyasi etkiden arndrlmas konusunda ilave admlar atmaya tevik edilmektedir. Hapishane sistemi iyilemeye devam etmitir, ancak yksek gvenlikli hapishanelerdeki tecrit ciddi bir sorun olmay srdrmektedir. nfaz hakimlerinin eitimleri bugne kadar yetersiz olmutur. Trk makamlar ileri Bakanl, Adalet Bakanl, jandarma ve polis tekilatlarnda grevli ilgili personeli hedef alan eitli insan haklar eitim programlar dzenlemitir. Yurtiinde yerlerinden edilmi kiilerin durumunun ele alnmas kapsamnda ve zellikle bu kiilerin Gneydoudaki kylerine dnmeleri konusunda ok az ilerleme kaydedilmitir. Trkiye, gvenlikli geri dn zendirmek konusundaki abalarn, yetersiz altyap, kara maynlar ve ky korucular gibi engellerin kaldrlmas yollar da dahil olmak zere, younlatrmaya zendirilmitir.

161

Ekonomik kriterlerle ilgili ncelikler bakmndan, ksa vadeli ncelikler ksmen karlanmtr. Mevcut enflasyon kart program etkin bir ekilde uygulanmaya devam edilirken, mali sektrdeki reformlar da srdrlmtr. Dorudan yabanc yatrmlar mmkn klacak yasal ereve iyilemitir ve AB ile makroekonomik konularda diyalog tatmin edicidir. Ancak, zelletirme konusunda daha fazla alma gerekli grlmektedir. Kaytd ekonomiyi hedef alan abalara balanm ve tarm sektrndeki reformlar srdrlmtr. Balklk alannda kaydadeer bir gelime meydana gelmemitir. 2003 Katlm Ortaklnda belirtilen orta vadeli ncelikler bakmndan Trkiye ekonomik kriterler kapsamndaki baz konular ele almaya devam etmitir. zellikle enflasyonu belirgin bir ekilde azaltmaya imkan tanyan yapsal reformlar uygulamay srdrmtr. Bununla birlikte, 2003 ylnda belirlenen ncelikler tam olarak karlanmamtr ve abann srdrlmesi gereklilik arzetmektedir. yelik ykmllklerini stlenebilme yetenei ile ilgili ncelikler bakmndan bir ksm faslda ksa vadeli nceliklerin karlanmas konusunda ilerleme kaydedilmitir. Mallarn serbest dolamn tamamlamak iin yaplan yasal almalarda ilerleme salanm, ancak henz bitirilmemitir. Ancak, rekabete ilikin olarak, bir devlet yardmlar izleme makam kurulmas hususunda ilerleme salanamamtr. 2003 Katlm Ortaklnda kaytl orta vadeli ncelikler bakmndan Trkiye, sermayenin serbest dolam, vergilendirme, ekonomik ve parasal birlik, enerji ve adalet ve iileri konularn ele almtr. Katlm Ortaklnda ncelikler olarak belirlenen konulardaki ilerleme bu raporun dier blmlerinde, zellikle B.3.: yelik ykmllklerini stlenebilme yetenei ksmnda, daha ayrntl ekilde ele alnmtr. Gzden geirilmi Katlm Ortakl, ibu rapor ile ayn yapy takip eder. Gzden geirilmi Katlm Ortakl, Trkiyenin ABne katlm iin yapaca hazrlk almalarna yol gsterecek temel ara olmay srdrmektedir. Katlm Ortaklnn uygulanmasna devam edilmesi gerekmektedir. Katlm Ortaklna gerekli siyasi dikkat verilmeli ve bu ortaklk yasal ve kurumsal yaplanma gndemini oluturmakta Trkiyeye yardm etmelidir.

162