DERS:Malzeme Bilgisi KONU:eliklerde uygulanan s l i lemler

HAZIRLAYAN ADI:Ahmet Yaser SOYADI:TUNCER NO:045020106 PROGRAM:MAK NE

EL KLERE UYGULANAN ISIL LEMLER

Zeki TAYAN M.Cemal BA KAYA 25 Ekim 2001

Is l

lemin Tarifi

Genel anlamda s l i lem, metal veya ala mlara istenilen zellikleri kazand rmak amac yla kat halde uygulanan kontroll s tma ve so utma i lemleri olarak tan mlan r. Is l i lemin Trk Standartlar ndaki (TS 1112) tan m ise; kat haldeki metal veya ala mlara belirli zellikler kazand rmak amac yla bir veya daha ok say da, yerine gre birbiri pe ine zamanlanarak uygulanan s tma ve so utma i lemleri olarak verilmektedir. eliklere uygulanan btn temel s l i lemler, i yap n n dn m ile ilgilidir. Dn m rnlerinin tr, bile imi ve metalografik yap s eli in fiziksel ve mekanik zelliklerini byk lde etkiler. Ba ka bir deyi le; bir eli in fiziksel ve mekanik zellikleri ierdi i dn m rnlerinin cinsine, miktar na ve metalografik yap s na ba l d r.

Is l

lemin Genel Uygulamas

Is tma Is t lan S cakl kta bekletme So utma

Is l i lem uygulanacak elikleri ierdi i karbon oran na gre iki farkl grupta toplayabiliriz; 1-tektoid alt elikler (%C <0,8), 2-tektoid st elikler (%C > 0,8)

ekil 1- Demir Karbon denge diyagram

Geri

eli in s l i lemine ostenitle tirme (ostenizasyon) ile ba lan r. Ostenitle tirme; eli in uygun bir s cakl a kadar yava a s t l p, yap s n n tamamen ostenite dn mesine kadar (yani i yap n n her blgede benzer yap gstermesine kadar) tavlanmas anlam na gelir. Ostenitle tirme iin elik malzeme, alt kritik s cakl k izgisinin (Ac1) zerindeki bir s cakl a kadar s t l r. ekil 1

tektoid alt elikler, st kritik s cakl k izgisinin (Ac3) 40-60C zerindeki s cakl klarda ostenitle tirme i lemine tabi tutulurlar. Ac3 izgisinin alt ndaki s cakl klarda ise elik ierisinde yumu ak blgelerin olu mas na neden olur ve bylece malzemenin sertle mesi engellenir. tektoid st elikler ise, Ac1 ile bu eliklere ait st kritik s cakl k izgisi (Acm) aras ndaki s cakl klarda ostenitle tirilir. Acm izgisi ani olarak ykseldi inden, btn yap y ostenitle tirmek iin ok yksek s cakl klara kmak gerekir. Is t lan elik, uygulanan s l i lem trne gre bu s cakl kta belirli bir sre bekletilir ve belirli bir so uma h z nda so utulur.

ekil 1

Is l

lem Uygulamas nda Dikkat Edilecek Hususlar;

eli in belirlenen s cakl a kadar s t lmas nda seilen s tma h z , s l i lem evrimindeki di er faktrlere gre daha az nem ta r. Ancak, arp lman n nlenebilmesi iin so uk ekil de i imine tabi tutulmu , yani a r lde i gerilme ieren malzemelerin, gerilmesiz malzemelere gre daha yava s t lmas gerekir. Ayr ca, kesit de i ikli i gsteren paralar n s t lmas s ras nda ince ve kal n kesitlerdeki s nma veya s cakl k art h zlar aras ndaki farklar da dikkate al nmal d r. S cakl k etkisiyle parada meydana gelebilecek arp lmay en aza indirmek iin, ince k s mlar kal n k s mlara gre daha yava s t lmas gerekir. Is l i lem s ras ndaki hasar riskini azaltmak amac yla elikler genelde yava s t l rlar.

eli in i yap s n n tamamen de i ti i bu s cakl klara kart lmas nda, elikte arp lma, atlama, oksidasyon, dekarbrizasyon (karbon atomlar n n i yap dan kopmas ) ve tane bymesi gibi istenmeyen durumlar meydana gelebilir. Bu nedenle elikler olabildi ince d k s cakl klarda ostenitle tirilirler.

Temel Is l

lemler
Geri

ekil 2- Ala ms z eliklere uygulanan yumu atma, normalizasyon, kreselle tirme ve sertle tirme i lemleri iin tavlama s cakl k aral klar

Temel Is l

lemler

1-GER L M G DERME TAVI (STRESS RELIEVING) Gerilim giderme tav ekil verme, dkm veya kaynak i lemlerinden do an i gerilmeleri azaltmak amac ile elik paralar , genellikle 550-650C aras nda s tma ve sonra yava yava so utma i lemidir. 2-NORMAL ZE TAVI (NORMALIZING) Normalize tav elik malzemenin kristal yap s n daha homojen, daha ince bir hale getirmek ve bir sonraki s l i leminde karbrn uygun ekilde da lmas n sa lamak amac yla eli in kritik s cakl n n (yeniden kristalle me s cakl ) 40-60C stnde tavlan p havada so utulmas d r ( ekil 2). ekil 2

Temel Is l

lemler

3-SU VERME LEM (QUENCHING) Belli bir s cakl a kadar (genellikle 850-1100C) s t lm eli in cinsine gre su, ya veya tuz banyolar nda so utularak martensit bir yap sa lamas na su verme i lemi denir. So utma h z , paran n bykl ne, eli in sertle ebilme yetene ine ve su verme ortam na ba l olarak de i ir. En fazla arzu edilen su verme h z , en uygun sertlik sa lamaya yarayan en a r so utma h z d r. So utma h z ok yksek olursa parada atlaklar olu ur, ok d k olmas halinde de uygun sertlik elde edilemez ( ekil 2).

ekil 2

Temel Is l

lemler

4-MENEV LEME (TEMPERING) Menevi leme, s l i lem sonucu sertle tirilmi bir eli in su verme sonunda so utmadan ileri gelen gerginlikleri gidermek ve eli in sahip oldu u martensitik zll n ve direncini artt rmak iin genellikle 150-450C aras nda s t larak ve uygun bir h zla so utularak gevrekli ini giderme i lemidir. atlamalar en aza indirebilmek iin menevi i leminin su verme i leminden hemen sonra yap lmas gerekir.

Temel Is l

lemler

5-SEMENTASYON (YZEY SERTLE T RME) Sementasyon i lemi, d k karbonlu elik paras n n yzeyine karbon emdirilmesi i lemidir. Karbon emdirilmesi i lemi, elik paras n n karbon monoksit (CO) ieren bir ortamda stenit faz s cakl na (850-950C) kadar s t lmas yla gaz-metal tepkimesi sonucu olu ur. elik para, sementasyon s cakl nda yzeyden ekirde e do ru karbon difzyonunun istenen derinli e kadar ilerlemesi iin yeterli sre tutulur. Bu sreye sementasyon zaman ad verilir. Bu sre iinde elik paran n yzeyinden ieriye do ru difz eden karbonun ilerleme derinli ine sementasyon derinli i ad verilir.

TAVLAMA stenilen yap sal, fiziksel ve mekanik zellikleri elde etmek ve tala kald rmay veya so uk ekillendirmeyi kolayla t rmak amac yla metal malzemelerin uygun s cakl klara kadar s t l p, gerekli de i ikler sa lan ncaya kadar bu s cakl kta tutulmas ve sonradan yava so utulmas i lemine tavlama denir ( ekil 3).

ekil 3- Tavlama i leminin ematik gsterimi

Yumu atma Tav Yumu atma tav , elik i yap s ndaki tane boyutunu klterek sertli i azaltmak, tala kald rmay kolayla t rmak veya dkm ve dvme paralar ndaki i gerilmeleri gidermektir. tektoid alt elikleri Ac3, tektoid st elikleri ise Ac1 izgilerinin zerindeki belirli s cakl klara kadar s t l r, i yap lar n ostenite dn trdkten sonra f r n ierisinde tutarak ok yava so utulur. % 0,2 C ieren iri taneli tektoid alt bir elik paran n tanelerinin tavlama i lemi s ras nda i yap s nda meydana gelen de i imler u ekildedir; a) lk veya orijinal yap iri ferrit ve perlit tanelerinden olu maktad r ( ekil 4).

ekil 4- D k karbonlu eli in i yap s Geri

ekil 6- tektoid st eliklerin i yap s

ekil 5- %0,2 C ieren eli in i yap s nda tavlama i lemi s ras nda meydana gelen de i imlerin ematik gsterimi

b) Ac1 izgisinin hemen zerindeki bir s cakl kta perlit ince taneli ostenite dn rken, ferrit yap da aynen kal r. E er bu s cakl ktan so utmaya geersek ferrit iri taneleri de i medi inden tane boyutunda herhangi bir de i me olmaz ( ekil 5). c) Ac3 izgisinin zerindeki bir s cakl kta yap tamamen ince taneli ostenite dn r ( ekil 5). d) Para oda s cakl na so utuldu unda, ince ferrit taneleri ile kk perlit blgelerini ieren bir i yap olu ur ( ekil 5).

ekil 5

Buradan; tektoid alt eliklerin yumu atma tav na tabi tutulabilmeleri iin Ac3 izgisinin zerindeki uygun s cakl klarda tavlanmalar n n gerekli oldu u sonucu ortaya kmaktad r. tektoid alt eliklerin sa l kl biimde s l i leme tabi tutulabilmeleri iin, nce homojen bir ostenitik yap ya sahip olmalar gerekir. Bunun iin, ostenitle tirme s cakl na kadar s t lan elik malzemelerin her 25 mm et kal nl iin 1 saatlik bir sre o s cakl kta tavlanmalar tavsiye edilir.

tektoid st elikler Ac3,1 izgisinin yakla k 50C zerindeki s cakl klarda ostenitle tirme i lemine tabi tutulurlar. Bu s cakl klarda tutulan elikler, ostenit ve sementit fazlar n ierir. Bu s cakl klardan eliklere su verildi inde sementit parac klar yap da aynen kal r. Yap daki sementit faz sertli i azaltmad gibi, eliklerin a nma direnlerini de art r r. Bu nedenle tektoid st eliklerin tamamen ostenitle mesine gerek yoktur. Bu elikler Ac3,1 izgisinin en az 10C zerindeki bir s cakl kta tavlan rlar. Yumu atma tav na tabi tutulan tektoid st eliklerin i yap lar kaba lamelli perlit alanlar ile bunlar evreleyen tektoid d sementit faz ndan olu ur ( ekil 6). Bu yap daki perliti evreleyen sementit a sert ve gevrektir. yap da kal n ve sert tane s n rlar n n bulunmas , eliklerin tala l yntemle i lenmelerini zorla t r r. Bu nedenle yumu atma tav , tektoid st eliklere son i lem olarak uygulanmaz. ekil 6

Normalizasyon (Normalle tirme) Tav : Normalizasyon tav genelde tane kltmek, homojen bir i yap elde etmek ve o unlukla mekanik zellikleri iyile tirmek amac yla tektoid alt elikleri Ac3 ve tektoid st elikleri Acm dn m s cakl klar n n yakla k olarak 40-50oC stndeki s cakl klara kadar s t p ,tavland ktan sonra f r n d nda sakin havada so utma i lemidir ( ekil 2).

ekil 2

Normalizasyon tav n n belli ba l amalar ; a) tane kltmek, b) homojen bir i yap elde etmek, c) tektoid st eliklerde tane s n rlar nda bulunan karbr a n da tmak, d) eliklerin i lenme zelliklerini iyile tirmek, e) mekanik zellikleri iyile tirmek ve f) yumu atma tav na tabi tutulmu eliklerin sertlik ve mukavemetlerini art rmak eklinde s ralanabilir. Bu nedenlerle normalizasyon tav , eliklere uygulanan son s l i lem olabilir.

Yumu atma tav na tabi tutulan tektoid st eliklerin yap s nda olu an sementit a n n, bu eliklerin mukavemetini d rd bilinmektedir. Normalizasyon tav , tektoid st eliklerdeki sementit a n n paralanmas n ve baz durumlarda da byk lde giderilmesini sa lar. Bu nedenle, normalize edilen eliklerin mukavemetinde art grlr. Normalizasyon tav nda, paran n havada so utulmas nedeniyle nispeten yksek so uma h z elde edilir. Genelde, so uma h z artt ka ostenitin dn m s cakl d er ve daha ince perlit elde edilir.

Ferrit ok yumu ak, sementit ise ok sert bir fazd r. Normalize edilen eli in yap s nda bulunan sementit katmanlar n n birbirine yak n veya s k olarak dizilmeleri nedeniyle eli in sertli i artar. Bu nedenle, normalize edilen eliklerin sertlik ve mukavemeti, yumu atma tav na tabi tutulan eliklerin sz konusu de erlerinden nemli lde yksek olur. Tablo 1de baz eliklerin yumu atma tav na tabi tutulmu ve normalize edilmi durumlardaki mekanik zellikleri verilmektedir.

Tablo 1- eliklerin yumu atma tav na tabi tutulmu ve normalize edilmi durumlardaki mekanik zellikleri

Kreselle tirme Tav : Kreselle tirme tav , elikleri Ac1 s cakl k izgisi civar nda uzun sre tuttuktan ve bu blgede sal n ml olarak tavlad ktan sonra, yava so utma ile karbrlerin kresel ekle dn trlmesi i lemidir ( ekil 2). Bu i lem, ostenitle tirmeden sonra kontroll so utma ile de yap labilir.Yumu atma tav i leminde belirtildi i gibi, tavlanm durumdaki tektoid st elikler i yap lar nda sert ve gevrek sementit tanelerinin bulunmas nedeniyle i lenmeye elveri li de ildir. Bu tr eliklerin i lenmesini kolayla t rmak ve snekli ini art rmak amac yla da kreselle tirme tav kullan l r.

ekil 2

Kreselle tirme tav a a daki yntemlerden biri ile gerekle tirilir. a) elik malzeme Ac1 izgisinin hemen alt ndaki bir s cakl a (rne in 700oC) uzun sre (15-25 saat) tavlan r. b) elik malzeme, d k kritik s cakl k izgisinin (Ac1) hemen alt nda ve stndeki s cakl klar aras nda s t l p so utulur, yani sal n ml olarak tavlan r. c) Malzeme Ac1 kritik s cakl k izgisinin zerindeki bir s cakl kta tavland ktan sonra ya f r nda ok yava so utulur, ya da Ac1 izgisinin hemen alt ndaki bir s cakl kta uzunca bir sre tutulur.

Yksek s cakl taki tavlama i lemi, eli in iersindeki perlitik yap ile sementit a n n paralanarak da lmas na neden olur. Kreselle tirme tav sonucunda, ferritik bir matris ile bunun iersinde da lm durumda bulunan kre biimindeki karbrlerden olu an bir i yap elde edilir. Kreselle tirme tav sonunda eli in sertli i azal r, buna kar l k sneklili i artar. Bu i lem sonucunda, tektoid st elikler i lenmeye elveri li hale gelir.

Kreselle tirme tav , daha ok yksek karbonlu eliklere uygulan r. D k karbonlu elikler nadiren kreselle tirme tav na tabi tutulurlar. nk; bu tr elikler kreselle tirme tav sonunda ok yumu arlar ve bu a r yumu ama tala l i lem s ras nda baz zorluklar do urur. Orta karbonlu elikler ise yeterli lde sneklilik kazanmalar iin plastik ekil verme i leminden nce, bazen kreselle tirme tav na tabi tutulurlar. Kreselle tirme tav s ras nda tavlama sresinin iyi ayarlanmas gerekir. E er elik, gere inden daha uzun sre tavlan rsa sementit parac klar birle erek uzama gsterirler ve bu durum eli in i lenme kabiliyetini olumsuz etkiler. Yumu atma, kreselle tirme ve normalizasyon i lemleri elikleri i lenmeye elveri li hale getirmek amac yla uygulan r. Ancak, uygulanacak s l i lem eli in karbon oran na gre seilir.

Gerilim Giderme Tav ve Ara Tav Gerilim giderme tav ; dkm, kaynak ve so uk ekil verme i lemlerinden kaynaklanan i gerilmeleri azaltmak amac yla, metalik malzemeleri dn m s cakl klar n n alt ndaki uygun bir s cakl a kadar s tma ve sonra yava so utma i lemidir. Bu i lem, bazen dn m s cakl veya kritik s cakl k alt tav olarak da adland r l r. elik malzemeler 540oC ile 630oC s cakl klar aras nda gerilme giderme tav na tabi tutulurlar. Ara tav ise; gerilme giderme tav na ok benzeyen bir i lem olup, tektoid alt eliklerden sac ve tel yap m nda so uk ekillendirmeye devam edebilmek iin elik malzemelerin Ac1 dn m s cakl n n hemen alt ndaki bir s cakl a (550-680oC) kadar s t l p, yeniden kristalle me sa land ktan sonra yava so utulmas i lemidir.

Su Verme Sertle tirmesi Tavlama i leminden sonra, elikler yava ya da orta seviyedeki bir h zla so utulduklar nda, ostenit ierisinde znm durumda bulunan karbon atomlar difzyon ile ostenit yap dan ayr l rlar. So uma h z artt r ld nda, karbon atomlar difzyon ile kat zeltiden ayr lmak iin yeterli zaman bulamazlar. Demir atomlar bir miktar hareket etseler bile, karbon atomlar n n zelti iersinde hapsedilmeleri nedeniyle farkl bir yap olu ur. H zl so uma sonucunda olu an bu yap ya martenzit ad verilir. Martenzitin sertli inin yksek olmas n n en nemli nedeni, kafes yap s n n arp t lm olmas d r. Martenzitik dn m s ras nda elik malzemelerde bir miktar hacimsel byme meydana gelir. Sz konusu hacimsel byme, ok yksek dzeyde yerel gerilmeler olu turarak eliklerin yap s n n a r lde arp lmas na veya plastik ekil de i imine u ramas na neden olur. Kafes yap s n n ap lmas , su verilen eliklerin sertlik ve mukavemetini artt r r.

Su verme i leminden sonra olu an martenzit mikroskop alt nda i ne veya diken biiminde gzkr ve bazen saman demetini and ran bir grnm sergiler. eliklerin o unda martenzitik yap belirsiz ve soluktur, bu nedenle kolayca ay rt edilemez. Yksek karbonlu eliklerde ise kal nt ostenit arka fonu olu turdu undan, martenzitin i ne veya diken biimindeki yap s daha belirgin bir grnm kazan r. Martenzitik dn m yaln z so uma s ras nda meydana gelir. Bu nedenle, sz konusu dn m zamandan ba ms z olup, yaln z s cakl n azalmas na yani so umaya ba l d r. Martenzitin en nemli zelli i, ok sert bir faz olmas d r. eliklerde, sementitten sonra gelen en sert faz martenzittir. Yksek sertlik de erleri, ancak yeterli oranda karbon ieren eliklerde elde edilir.

eliklerde su verme i leminden sonra elde edilen en yksek sertli in karbon oran na gre de i imi ekil 7de gsterilmi tir. Bu diyagramdan grld gibi; su verilen (martenzitik durumdaki) ala ms z bir elikten elde edilebilecek en yksek sertli in, yanl z eli in karbon oran na ba l oldu u sylenebilir. Martenzitin sertli inin yksek olmas , martenzit kat zeltisinin zebilece i orandan ok daha yksek oranda karbon iermesi nedeniyle a r doymu luktan kaynaklanan kafes yap s n n arp lmas ndand r. Sertle tirme i leminin temel amac , tamamen martenzitik bir yap elde etmektir. Bunun iin de malzemenin tavlama i leminden sonra, kritik so uma ad verilen bir de erden daha yksek h zlarda so utulmas gerekir ( ekil 8).

ekil 7- Su verilen karbon eliklerinde elde edilen en yksek sertli in karbon oran na gre de i imi Geri ekil 8- eliklerde kritik so uma h z n n karbon oran na gre de i imi

Su Verme lemi S ras nda Is Giderme Mekanizmas Su verilen eli in i yap lar , sertlik ve mukavemetleri su verme i lemi s ras nda elde edilen gerek so uma h z na ba l d r. Gerek so uma h z n n kritik so uma h z ndan yksek olmas durumunda, yaln z martenzitik bir yap elde edilir. Gerek so uma h z n n, kritik so uma h z ndan d k olmas durumunda ise tamamen martenzitten olusan bir yap elde edilemez ve bu nedenle para tam olarak sertle tirilemez. nk, olu an martenzit d dn m rnleri malzemenin sertle mesini engeller. Bu nedenle su verme s ras ndaki s giderme mekanizmas n n iyi anla lmas gerekir.

ekil 9da, l k suda su verilen kk bir paran n so uma e risi grlmektedir. Su verilen paran n so uma e risi, de i ik so uma h zlar na sahip farkl devre gsterir. A devresi: Buhar rts veya buhar filmi devresi olarak adland r l r. Ba lang ta malzemenin s cakl ok yksek oldu undan, su verme ortam buharla arak malzemenin zerinde ince bir buhar filmi olu turur ve bu film btn malzemeyi kaplar. Bu buhar filminin s l geirgenli i veya s iletimi iyi olmad ndan bu devrede nispeten d k so uma h z elde edilir ( ekil 9).

ekil 9

ekil 9- Il k suda su verilen silindirik bir para iin tipik bir so uma e risi Geri

B devresi: Buhar ta n m devresi olarak adland r l r. Malzeme buhar filminin kararl olmad bir s cakl a kadar so udu unda B devresi ba lar. Su verme ortam ile metal yzeyi slan r ve ani kaynama meydana gelir. En h zl so uma bu devrede gerekle ir ( ekil 9). C devresi: S v so uma a amas n gsterir. Malzeme yzeyinin s cakl su verme s v s n n kaynama noktas na kadar d nce bu devre ba lar. Bu devrede buhar olu maz ve so uma i lemi s iletmi ve ta n m ile gerekle ir. Ancak, so uma h z bu devrede en d k de erindedir ( ekil 9).

ekil 9

Su Verme Ortamlar deal su verme ortam , ba lang taki so uma h z n n yksek, malzemedeki arp lman n nlenmesi bak m ndan da d k s cakl klardaki so uma h z n n d k olmas n sa lamal d r. Ancak, bu durumu tam olarak sa layacak nitelikte bir su verme ortam yoktur. Su ve inorganik tuzlar n sulu zeltileri gibi su verme s v lar , ba lang a amas ndaki (A ve B devreleri ekil 9) so uma h zlar n n yksek olmalar n sa larlar. Ancak, bu so uma h zlar d k s cakl klarda da devam etti inden, malzemede arp lma veya atlama meydana gelebilir. Geleneksel su verme ya lar ile uzun bir A devresi ve d k so uma h z na sahip k sa bir B devresi elde edilir. ekil 9

Sanayide kullan lan su verme ortamlar , su verme iddetlerine gre a a daki gibi s ralan r. a) Tuzlu su b) Musluk suyu c) Erimi veya s v tuzlar d) Ya ve su kar m e) Ya f) Hava Baz ortamlar n so uma h zlar Tablo 2deki gibidir;

Tablo 2- ap 12,5 mm ve boyu 63,5 mm olan ubuk biimindeki paslanmaz elik rne ine 815C s cakl ktan de i ik ortamlarda su verildi inde rne in merkezinde elde edilen so uma h zlar

Su Verme Ortam n n S cakl le Su Verme Ynteminin So umaya Etkisi Genelde, su verme ortam n n s cakl artt ka su verilen paran n so uma h z azal r. Bu durum, s cakl k art ka buhar filmi devresinin uzamas ndan kaynaklan r. Su verme ortam n n s cakl buharla ma s cakl na yakla t ka, buhar filmini olu turmak iin daha az s gerekir. Bu kural, zellikle su verme ve tuzlu su ortam iin geerlidir. Su verme ortam olarak ya al n rsa, ya banyosunun s cakl artt r ld nda ya n vizkozitesi azal r, yani ak c l artar. Ak c l artan ya n s l iletkenli i de artt r ld ndan, ya n s cakl artt ka su verilen paran n so uma h z da artar. Su verme ortam olarak kullan lan geleneksel ya larda optimum so uma h zlar , 49C 66C aras ndaki s cakl klarda elde edilir.

Su verme i lemi s ras nda banyo s cakl n n fazla artmamas iin yeterli miktarda su verme banyosu kullanmak gerekir. Baz durumlarda su verme ortam n n s cakl n kontrol etmek veya sabit tutmak iin su verme banyosuna, ierisinden su geirilen so utma bobinleri yerle tirilir. Su verme ortam n kar t rmak veya su verilen paray kar t r c gibi hareket ettirmek suretiyle so utma h z art r labilir. Bu i lem, para yzeyinde olu an buhar filminin olu ur olu maz yok olmas na, yani paran n so uma h z n n artmas na neden olur. Kar t rma i leminin, ya da su verilen bir paslanmaz elik rne inin so uma e risine etkisi ekil 10de grlmektedir. Bu ekilden grld gibi; su verilen para h zl hareket ettrilerek so uma h z byk lde art r labilir. De i ik su verme ortamlar n n so utma h zlar , so utma iddeti 1 (bir) olarak kabul edilen durgun suya gre belirlenir. Baz su verme ortamlar n n sogutma iddetleri Tablo 3de verilmi tir. ekil 10 Tablo 3

ekil 10- Kar t rma i leminin, ya da su verilen paslanmaz elik rne inin merkez blgesine ait so uma e risine etkisi (Ya s cakl =52C) Geri

Tablo 3- Baz su verme ortamlar n n de i ik su verme yntemleriyle elde edilen so utma iddetleri (durgun su 1 (bir) birim olarak kabul edilirse)

Geri

Su Verme Sertle tirmesini Etkileyen Faktrler 1- Paran n Yzey Durumu Tavlama i leminde kullan lan f r nda bulunan oksijen ve nem nedeniyle elik para oksitlenirse, yzeyinde tufal ad verilen kal n bir demir oksit tabakas olu ur. Bu oksit tabakas yal tkan gibi davranarak, su verme i lemi s ras nda elik paradan su verme ortam na do ru olan s ak m n geciktirir. Bylece, baz durumlarda gerek so uma h z kritik so uma h z n n alt na d er ve martenzitik dn m engellenir. Ayr ca para yzeyinin baz blgelerindeki tufal tabakas , f r nla su verme ortam aras nda soyularak su verme s ras nda para yzeyinin farkl blgelerinin farl h zlarda so umas na da neden olabilir. Bu nedenlerden dolay , tufal ad verilen oksit tabakas elik paralar n sertle mesini zorla t rd gibi yzey sertli inin de de i mesine yol aabilir.

Endstride tufal olu umunu nlemek veya en aza indirgemek iin baz nlemler al n r. Bu nlemlere ait yntemler s l i lem uygulanan paran n bykl ne, kullan lan f r n n trne ve ekonomik olanaklara ba l d r. Sz konusu yntemlerden baz lar a a da verilmektedir. a) Bak r kaplama yntemi: Tufal olu umunu nlemek iin para bak r kaplan r ve bir ka mikrometrelik kaplama kal nl bu i iin yeterli olur.

b) Koruyucu atmosfer yntemi: F r nda, belli bir bas n alt nda eli e zarar vermeyen veya etki etmeyen hidrojen, ay r m amonyak, yanma art gazlar ve hidrokarbonlu yak t gazlar (metan ve propan) gibi asal gazlar verilir. Bylece, oksitlenme ve tufal olu umu byk lde nlenir. c) S v tuz banyosu yntemi: Is l i lem uygulanacak para, eli e gre ntr durumda olan s v tuz banyosuna iyice dald r larak oksitlenme ve tufal olu umu nlenir. d) Dkme demir tala yntemi: Para, dkme demir tala bir kaba iyice gmlr. F r na giren oksijen, eli e ula madan nce dkme demirle reaksiyona girer ve bylece paran n oksitlenmesi byk lde nlenir.

Su Verme Sertle tirmesini Etkileyen Faktrler 2- Byklk ve Ktle Su verme s ras nda, yanl z paran n yzeyi su verme ortam ile temasta oldu undan paran n yzey alan n n ktlesine oran , gerek so uma h z n etkileyen nemli bir parametredir. Paran n geometrik eline ba l olan bu oran, kresel paralar iin en kk de erdedir. nce levhalar ve kk apl tellerde yzey alan n n ktleye oran byk oldu undan, su verme s ras nda bu paralar n so uma h z yksek olur.

Buraya kadar, yanl z paralar n yzey sertli i incelendi. Yzeyler, su verme ortam ile do rudan temas halinde olmalar nedeniyle su verme s ras nda paran n en h zl so uyan k sm n olu tururlar. k s mlardaki s ise iletimle (kondksiyon) uzakla t r l r. Is , para gvdesinden geerek yzeye ula r ve buradan su verme ortam na iletilir. Bu nedenle i k s mlardaki so uma h z , yzeyin so uma h z ndan daha d k olur.

Su verilen de i ik aplardaki ubuklar n eksene dik kesitleri zerinde meydana gelen sertlik de i imi (profil) ekil 11de verilen diyagramlarda gsterilmektedir. Bu diyagramlarda yer alan e rilere sertlik-nfuziyet veya sertlik profil e rileri denilebilir. nk bu e riler, su verilen eli in hangi derinli e kadar sertle ebilece ini gsterir. Bir malzemenin sertle me kabiliyeti o malzemenin hangi derinli e kadar sertle ebilece ini gsteren bir ldr. ekil 11deki diyagramlardan karbon eli inin sertle me derinli inin az ve dolay s yla sertle me yetene inin yetersiz oldu u grlmektedir. Sertlik profilleri, su verilen paralar n yzeylerinin merkezlerinden daha sert oldu unu gstermektedir.

ekil 11

Geri

ekil 11- Suda su verilen de i ik aplardaki elik rneklere ait sertlik profilleri. (a) SAE 1045 eli i (ala ms z elik), (b) SAE 6140 eli i (ala ml elik)

Menevi leme eliklerde, su verme i lemi ile elde edilen martenzitik yap gevrek oldu undan pek ok uygulama iin elveri li de ildir. Ayr ca mertanzit olu umu elik ierisinde i gerilmelerin meydana gelmesine neden olur. Bu nedenlerden dolay su verilen elikler, hemen hemen her zaman Ac1 izgisinin alt ndaki s cakl klarda uygulanan tavlama i lemine menevi leme denir ( ekil 1). Menevi lemenin amac ; su verilen elikteki kal nt gerilmeleri gidermek ve eli in sneklik ve toklu unu art rmakt r. Su verilen elikler menevi lendiklerinde sneklilikleri artar, buna kar l k sertlik ve mukavemetleri azal r.

ekil 1

Genel olarak, menevi leme s cakl (200C ile 425C) artt ka sertlik d er, tokluk artar. ekil 12de az ala ml gruba giren AISI 4140 eli inin sertlik ve entik darbe toklu unun menevi leme s cakl na gre de i imi grlmektedir. AISI 4340 eli inin akma ve ekme dayan mlar kopma bzlmesi de erlerinin menevi leme s cakl na gre de i imlerini gsteren e riler de ekil 13de grlmektedir. Bu ekillerden grld gibi; menevi leme s cakl artt a su verilen eliklerin sertlik ve mukavemet de erleri azalmakta, buna kar sneklilik ve tokluk de erleri artmaktad r.

ekil 12

ekil 13

Geri

ekil 12- AISI 4140 eli inin sertlik ve entik darbe toklu unun menevi leme s cakl na gre de i imi (menevi leme sresi : 1 saat)

Geri

ekil 13- Ya da su verilen AISI 4340 eli inin akma ve ekme dayan mlar ile kopma bzlmesinin menevi leme s cakl na gre de i imi

Yksek sertlik ve yksek a nma direnci gerektiren uygulamada kullan lan elik paralar 205Cnin alt ndaki s cakl klarda, yksek tokluk gerektiren uygulamalarda kullan lan paralar ise 425Cnin zerindeki s cakl klarda menevi lenirler. E er parada gerilme y lmas na neden olan entik yoksa, sneklik de i imi tokluk iin iyi bir l olarak al nabilir ve bu durumda 205 le 425C s cakl klar aras nda yap lan menevi leme i lemi sak ncal olmayabilir. Menevi leme s cakl 205C de erine ula nca, kal nt gerilmeler byk lde giderilebilir. 480C s cakl kta ise kal nt gerilmeler tamamen ortadan kalkar.

Menevi leme enerjiyi ilgilendiren bir i lem oldu undan hem s cakl k, hem de sre menevi leme i lemini etkileyen nemli parametrelerdir. Yksek s cakl kta k sa sre ierisinde veya d k s cakl kta uzun sre ierisinde ayn menevi leme etkileri elde edilebilir. ekil 14de, menevi leme sresinin de i ik s cakl klarda menevi lenen tektoid bile imindeki eli in sertli ine etkisi grlmektedir.

ekil 14

Geri

ekil 14- De i ik s cakl klardaki menevi leme sresinin su verilen tektoid eli in sertli e etkisi

Para Bykl nn veya Ktlesinin Su Verme Sertle tirmesine Etkisi Su verilen paran n farkl k s mlar n n so uma h zlar aras ndaki fark nlemek olanaks z oldu undan, paran n bir blm geni lerken, di er blm bzlr. Bunun sonunda, parada ekme gerilmeleri olu ur. Sz konusu gerilmelerin belirli de erleri a mas durumunda parada ciddi arp lma veya atlama meydana gelir ve sonuta para kullan lmaz hale gelir. Paran n ktlesi att ka, merkezi ile yzeyinin so uma h zlar aras ndaki fark byr ve dolay s yla su verme atlamas n n meydana gelme olas l artar. Bu nedenle baz paralar n sertle tirilmesi iin normal su verme yntemi her zaman tavsiye edilmez ve bunun yerine alternatif yntemler uygulamak gerekir. Bunun iin, martemperleme ve ostemperleme olarak adland r lan kesikli su verme yntemleri geli tirilmi tir. Bu yntemler a a da a klanmaktad r.

Martemperleme Sertle tirilecek para ostenitle tirme i lemine tabi tutulduktan sonra, martenzitik dn mn ba lama s cakl n n (Ms) hemen zerindeki bir s cakl kta tutulan kur un veya tuz banyosuna dald r l r. Yzeyi ile merkezinin s cakl klar ayn oluncaya, yani btn kesit boyunca ayn s cakl k elde edilinceye kadar para banyo iersinde tutulur. Daha sonra paraya su verilerek tamamen martenzitik bir i yap elde edilir. Bu i lem sayesinde, so uma ile olu an bzlme olay , ostenit-martenzit dn m ile ortaya kan genle me olay ndan ayr larak, hem byk paralardaki su verme atlamas nlenir, hemde para sertle tirilir. tektoid bile imindeki eli e uygulanan martemperleme i leminin ematik gsterimi ekil 15deki gibidir.

Geri

ekil 15- tektoid bile ime sahip eli e uygulanan martemperleme i leminin ematik gsterimi

Ostemperleme Sertle tirilecek para ostenitle tirildikten sonra, martenzitik dn mn ba lama s cakl n n (Ms) zerindeki s cakl kta tutulan kur un veya tuz banyosuna dald r l r. Para dn m tamamlan ncaya kadar banyoda bekletilir ve sonradan banyodan al n rak havada so utulur.

eliklere Uygulanan Yzey Sertle tirme lemleri Baz uygulamalarda kullan lan elik paralar n hem a nma direnlerinin, hem de darbe dayan mlar n n yksek olmas istenir. Bunun iin paralar n yzeylerinin sert, i veya merkez blgelerinin nispeten yumu ak olmas gerekir. Bu durumu sa lamak iin paralara yzey serte tirme i lemi uygulan r. elik paralar n yzeyleri sermantasyon (karbrleme), nitrrasyon (nitrrleme), alevle ve endksiyonla sertle tirme olmak zere drt ana yntemle sertle tirilir. En uygun yntem, paran n kimyasal bile imine ve boyutlar na gre seilir.

Sementasyon (Karbrleme) Sementasyon i lemi,%0,20den daha az karbon ieren eliklere uygulan r. Bu i lemin esas , d k karbonlu eliklerin yzeyine karbon vererek yzeyin karbon oran n n yeterli dzeye karmakt r. Sz konusu eliklerin sementasyonu, karbon verici bir ortamda ve Ac3 izgisinin zerindeki bir s cakl kta uygun bir sre tutulurak gerekle tirilir. Semente edilecek elik paralar ostenit blgesinde 900 ile 950C aras ndaki bir s cakl kta, karbon verici bir ortamda yeterli bir sre tavlan rlar. Karbon verici ortamlar kat , s v veya gaz olabilir. Kat ortam olarak odun kmr ile baryum karbonat kar m , s v ortam olarak erimi siyanr banyosu ve gaz ortam olarak da hidrojen ya da azotla kar t r lan karbonmonoksit, metan ve propan gibi gazlar kullan labilir. Semente edilecek paralar i lem sresince bu ortamda tutulur.

Karbon verici ortamda uygulanan tavlama ile karbon oran ykseltilen yzey tabakas n n n sertle tirilmesi gerekir. Bu amala izlenebilecek de i ik yollardan en kolay , paraya hemen sementasyon s cakl ndan su vermektir. Ancak bu i lemin baz sak ncalar vard r. yle ki; sementasyon i lemi iin yap lan uzun sreli tavlama nedeniyle paran n i k sm iri taneli olur ve uygun sertle me s cakl a ld iin de kabukta iri taneli mertanzit olu ur. nemsiz paralara bu i lem uygulanabilir. Byle bir i lemede, paralar n abuk ve kolay bir ekilde d ar al nmalar n zorla t ran kat semantasyon ortam yerine, s v veya gaz ortanlar n kullan lmas daha elveri li olur. Baz durumlarda f r n veya havada so utulup, sementasyon maddesinden temizlendikten sonra normalize edilen paraya, sertle tirme s cakl ndan su verilir. Tane incelmesinin nemli olmamas durumunda normalizasyon i leminden vazgeilebilir.

Nitrrasyon (Nitrrleme) Nitrrasyon, o unlukla d k karbonlu ve nitrr olu turma zelli ine sahip ala m elementleri ieren eliklere uygulan r. Alminyum, krom ve molibden nitrr olu turan elementlerdir. Bu islem, sz konusu eliklerin 500C dolay nda bir s cakl kta, azot verici bir ortamda 40-90 saat gibi uzunca bir sre tavlanmas sratiyle yap l r. Azot verici ortam olarak genell kle sodyum siyanr (NaCN) ve potasyum siyanr (KCN) ieren banyolar kullan l r. Nitrrasyonun yap labilmesi iin ba lang ta d k olan siyanat (NaNCO ve KCN) oran n n % 15-20 dzeyine ykseltilmesi gerekir. Bu amala, banyoya ya hava, ya da bas n alt nda amonyak (NH3) verilir ve banyo 550C s cakl kta en az 12 saatlik bir sre beklenir. Nitrrasyon i lemi s ras nda meydana gelen sodyum ve potasyum karbonat oran % 25 de erini a mamal d r. Zehirleyici etkilerden dolay siyanr banyolar n n byk bir dikkatle kullan lmalar gerekir.

Nitrrleme i leminde, atom halindeki azotun eli e yay nmas yla meydana gelen ok ince ve da n k haldeki krom, alminyum veya molibden nitrrler para yzeyinde sert bir tabakan n olu mas n sa larlar. Azotun elik ierisindeki yay nma h z d k oldu undan, yeterli kal nl kta sert tabaka elde edebilmek iin uzun sreli tavlama yapmak gerekir. rne in; 20 saatlik nitrrasyon sonunda yakla k 3mm kal nl nda sert tabaka elde edilebilir. Buna kar l k elde edilen sertlik de eri ok yksektir. Bu i lemde su vermeye gerek olmad ndan paralarda arp lma tehlikesi ok azd r. Nitrrasyon, eliklerin korozyona kar direncinide art r r.

Siyanr banyolar , hem azot hemde karbon verme zelli ine sahiptir. Banyo bile imi ile s cakl n bu iki reaksiyondan birine gre ayarlamak mmkndr. Bylece, verilen azot oran ok az ise semantasyon, karbon oran n n ok az olmas durumunda da nitrrasyon yap lm olur. Hem karbon, hemde azot verici ortamda yap lan yzey sertle tirme i lemine de karbonitrrasyon denir. Karbonitrrasyon, karbon verici gaz ve amonyak kar m ile de yap labilir ve daima su vermeyi gerektirir.

Alevle Yzey Sertle tirme Bu yntemde, elikler yap dn m sertle mesine yetecek kadar karbona sahiptir. Bu i lem eliklerin yzeylerinden ince bir katman n sertle tirilmesi i lemidir. Orta karbonlu eliklere uygulanan bu i lemde, paran n yanl z yzeyi alevle s t l p ostenitle tirildikten sonra su verilerek sertle tirilir. Ancak, bu i lem s ras nda paran n i k sm nda nemli bir s cakl k art ve dolay s yla yap sal de i ime meydan vermemek gerekir. Yo un s tma, oksijen yan c gaz (asetilen, propan vb.) alevi yard m yla sa lan r. Bu i lemde, su verme s cakl normal su verme sertle mesi iin gerekli tavlama s cakl ndan daha yksektir.

Alevle sertle tirme i lemi s ras nda, eli in kimyasal bile iminde herhangi bir de i me meydana gelmez. elik paran n istenilen blgesi uygun s cakl a kadar s t l p, ostenitle tirildekten sonra su verilerek sertle tirirlir. Bu nedenle sz konusu i lem, sertle meye elveri li ve genelde %0,3 ile %0,6 oranlar aras nda karbon ieren eliklere uygulan r. Alevle yzey sertle tirme i leminin prensip emas ekil 16da grlmektedir.

Geri

ekil 16- Alevle sertle tirme i leminin prensip emas

Sertle me derinli i; alev iddeti, s tma sresi veya hareket h z n n ayarlanmas ile kontrol edilebilir. Elle al t r lan aletlerde, paran n a r s nmas nlemek iin beceri deneyim gerekir. A r s tma, hem sertle tirilen tabakan n alt nda kalan blgelerde a r lde tane bymesine, hem de su verme i leminden sonra atlamaya neden olabilir. Alevle sertle tirme i lemi; (a) hareketsiz, (b) ileri hareketli, (c) dnme hareketli (d) hem dnme hemde ileri hareketli olmak zere drt yntemle yap labilir. Birinci yntemde para ve fle hareketsizdir. Bu yntem, vana sistemi ve a k a zl anahtarlar gibi kk paralar n baz noktalar n n sertle tirilmesinde kullan l r.

Hareketli yntemde, oksiasetilen fleyici hareketsiz paran n zerinde hareket eder. Bu yntem, torna tezgah paralar gibi byk paralar n yzeylerini sertle tirmesinde uygulan r. Ayr ca, byk di li arklar n di lerinin sertle mesinde de kullan labilr. Dnme hareketli yntemde oksiasetilen fleyici hareketsiz olup, para dnmektedir. Bu yntem hassas di liler, kasnak ve makara gibi dairesel kesitli paralara uygulan r. Dnme-ileri hareketli yntemde, fle dnen paran n zerinde hareket eder. Bu yntem ise mil ve merdane gibi uzun silindirik paralar n yzeylerinin setle tirilmesinde uygulan r.

Btn bu i lemlerde, yzeyi gerekli s cakl a kadar s t lan paraya aniden su verilir. Bu i lem, genelde paraya su pskrtlerek gerekle tirilir. Baz durumlarda ise paraya ya da su verilebilir. Su verme i leminden sonra paraya 180-205C aras ndaki bir s cakl a kadar s t l p, havada so utulmak sratiyle gerilme giderme i lemine tabi tutulur. Bu gerilmegiderme i lemi yzey sertli ini pek fazla de i tirmez. Alevle sertle tirme yntemi ile elde edilen sertle me derinli i 3-6 mm aras nda olup, bu de er genelde sementasyon yntemiyle elde edilen sertle me derinli inden ok daha fazlad r. nce paralar iin, s tma ve su verme h z n art rmak sratiyle 1,5 mmlik sertle me derinli i elde edilebilir. Bu yntemin belli ba l avantaj ve dezavantajlar a a da verilmektedir.

Avantajlar : evreye ve ko ullara uyarlanabilir. yerine ta narak sertle tirilmek istenen paralara uygulanabilir. F r nlara s mayacak kadar byk olan paralar n yzeyleri oksiasetilen alevi ile sertle tirilebilir. Bu i lem s ras nda para yzeyinde tufal olu mad gibi, karbon kayb , i gerginlik, arp lma sorunlar ylada kar la lmaz. Dezavantajlar : A r s tma sonucunda paran n hasara u rama olas l vard r. Sertle me derinli i 1,5 mmnin alt na indirmek olduka zordur. Yksek karbonlu eliklerede uygulanamamaktad r

Endksiyon Sertle tirme

Endksiyon sertle tirme i lemi, h z l de i en manyetik bir alana yerle tirilen bir metal paras ierisinde elektrik ak m olu turma esas na dayan r.endksiyonla sertle tirme i leminin prensip emas ekil 17de verilmi tir.

ekil 17- Endksiyonla sertle tirme i leminin ematik gsterimi

Bobinlerin ierisinden yksek frekansl alternetif ak m geirilerek, yksek frekansl bir manyetik alan elde edilir. Olu an yksek frekensl ak mlara kar gsterdi i yksek diren nedeniyle s nma sa lan r ve byelece bir metal paran n i k s m s t lmadan yzeyi s tabilir. Ancak, yzeydeki s merkeze do ru iletildi inden, sertle me derinli inin ayarlanmas nda s tma sresi nemli rol oynar. Su pskrtlerek yzeyi setle tirir. Ak m frekens n n sertle me derinli ine etkisi Tablo 4da verilmi tir.

Tablo 4- Frekans n sertle me derinli ine etkisi

Herhangi bir frekansta, s tma sresi uzat larak sertle me derinli i art r labilir. Endksiyonla sertle tirilen yzey tabakas , alevle sertle tirilen yzey tabakas na benzer. Ancak, endksiyon yntemiyle daha d k sertle me derinlikleri elde edilebilir. Endksiyon yntemi, alevle sertle me ynteminde oldu u gibi orta dzeyde karbon ieren ala ms z eliklerin yzeylerinin sertle mesi iin uygulan r. Piston kolu, pompa milleri, al n di lileri ve kamlar genelde endksiyonla sertle tirilir.

www.MTT.gazi.edu.tr

MAK NA TASARIM TOPLULU U