HISTORIA I WSPCZESNO

WIATOWEJ SZACHOWNICY

GEOPOLITYKA: Biuletyn naukowo-analityczny Instytutu Geopolityki, nr 2(3)/2009

Komitet Naukowy: prof. dr Mark Bassin, prof. dr hab. Stefan Dudra, prof. dr hab. Piotr Eberhardt (przewodniczcy), red. Tomasz Gabi, prof. dr hab. Wiesaw Hadkiewicz, dr hab. Robert Kosowicz, dr Tomasz Klin, pk dr Zbigniew Lach, prof. dr hab. Jarosaw Macaa, prof. dr hab. Tadeusz Marczak, red. Witold St. Michaowski, dr Leszek Moczulski, prof. dr hab. Andrzej Nowak, dr Marcin Sienkiewicz, pk prof. dr hab. Julian Skrzyp, prof. dr hab. Mirosaw Suek, dr Grzegorz Tokarz, dr Jarosaw Tomasiewicz Rada Redakcyjna: Przemysaw Adamski, Adam Danek, ukasz Gacek, Wojciech Kazanecki, Konrad Kulig, Agnieszka Lichtaska, Kornel Sawiski, Marcin Sabo, Leszek Sykulski (przewodniczcy), Przemysaw Wywia Redakcja: Robert Potocki (redaktor naczelny), Radosaw Domke (zastpca redaktora naczelnego), Kamil Banaszewski, Anna Janiak, Dorota Mioszewska Kontakt z redakcj: e-mail: geopolityka@gmail.com Zaoyciel: Leszek Sykulski Wydawca: Instytut Geopolityki Aleja Pokoju 6/64 42-207 Czstochowa http://www.geopolityka.org.pl e-mail: kancelaria@geopolityka.org.pl INSTYTUT GEOPOLITYKI Wszelkie prawa zastrzeone. Redakcja nie ponosi odpowiedzialnoci za tre i pogldy wyraone przez autorw ISSN 1899-8216 Recenzent: Prof. dr hab. Jarosaw Macaa Projekt okadki: Kamil Banaszewski Korekta i adiustacja: Zesp

SPIS TRECI
Przyszo polskiej geopolityki (Leszek Sykulski) 5

I. PRZEGLD BADA
Robert Kaplan, Renesans geografii Leszek Sykulski, Region Pregoy jako element przestrzenny Pomorza Wschodniego Grzegorz Tokarz, Rosja w rozwaaniach Adama Czartoryskiego (okres napoleoski) Radosaw Domke, John Halford Mackinder (1861-1947): zarys biografii naukowej Wiesaw Hadkiewicz, Imperializm Paula Rohrbacha do 1918 roku (szkic do portretu) Jarosaw Macaa, Blok kontynentalny Karla Haushofera Wojciech Kazanecki, Narodziny geopolityki we Francji , Adam Danek, Myl geopolityczna Wacawa Mejbauma Atom Sunil Singh, Economic Cooperation and Conflict Management in the Greater Mekong Sub-region: Lessons for South Asia Krzysztof Karolczak, Wspczesny terroryzm w wietle teorii Halforda Mackindera , Micha Szymu, Piractwo morskie w wiecie wspczesnym Micha Radoszko, Grom w dziaaniach asymetrycznych 6 17 24 33 42 49 63 72 97 104 114 123 140

II. STUDIA I ANALIZY

Immanuel Wallerstein, Geopolityczne szachy: To miniwojny na Kaukazie Przemysaw urawski vel Grajewski, Bezpieczestwo Polski w kontecie wojny sierpniowej. Przemysaw Ozierski, Zapiski gruziskie (III): Niepokoje w armii? Przemysaw Ozierski, Zapiski gruziskie (IV): Energetyka po Sierpniu George Friedman, The BMD Decision and the Global System 151

155 168 175 180

III. TEKSTY RDOWE

Demokratyczne ideay a rzeczywisto w ujciu Halforda Mackindera Geopolityka Midzymorza w rozwaaniach Ryszarda Wragi 187 207

IV. STUDIA GEOHISTORYCZNE

Dawid Madejski, Wrzesie 1939: niepotrzebna katastrofa Duran Henryk, Geopolitical fiction 1939-1945 Adam Danek, Znaczenie 17 wrzenia 1939 roku 227 259 267

V. RECENZJE I OMWIENIA
Polska przestrze geopolityki (Jarosaw Macaa) Rewolucje wyborcze a geopolityka rurocigw (Robert Potocki) Geografia polityczna i geopolityka (Radosaw Domke) Geopolityka rurocigw (Marlena Sawicka) Geografia polityczna w ujciu Marka Blacksella (Mieczysaw Kope) 272 275 280 283 286

Ukraina na geopolitycznej szachownicy (Robert Potocki) Sownik Geopolityki (Radosaw Domke)

289 299

VI. KRONIKA INSTYTUTU GEOPOLITYKI

Dziaalno Instytutu Geopolityki w pierwszej poowie 2009 roku * * * Noty o autorach Manifest wydawniczy 305 308 301

PRZYSZO POLSKIEJ GEOPOLITYKI

blia si II Zjazd Geopolitykw Polskich na ktrym obchodzi bdziemy symboliczn 110. rocznic powstania geopolityki akademickiej. Przed polskim rodowiskiem geopolitycznym stoi szereg zada, ktre moemy podzieli na te krtkofalowe i te strategiczne. Najwaniejszym, dalekosinym celem powinno sta si dla nas wprowadzenie geopolityki do wiata akademickiego pojmowanej i definiowanej jako interdyscyplinarna nauka. Aby to jednak uczyni musimy zadba o stworzenie waciwych fundamentw naukowych geopolityki. Moemy dzi wyrni cztery gwne obszary naukowe, na ktrych nasze rodowisko powinno si skoncentrowa w cigu najbliszych lat. Po pierwsze, to potrzeba opracowania przystpnych podrcznikw akademickich i syntez dajcych podstaw do ksztacenia studentw na wszystkich szczeblach edukacji w szkoach wyszych. Istniejce dzi na rynku nieliczne publikacje dotyczce geopolityki sensu stricto nie wyczerpuj w aden sposb tego zapotrzebowania. Druga paszczyzn jest obrazowanie geopolityczne. Do dydaktyki geopolitycznej nie wystarcz jedynie klasyczne atlasy i mapy geograficzne. Potrzeb chwili jest opracowanie nowoczesnego atlasu geopolitycznego. Trzecim obszarem jest systematyzacja semantyki geopolitycznej. Stale ronie zapotrzebowanie na rnego rodzaju pozycje leksykograficzne z zakresu geopolityki. Czas ju najwyszy, aby nasze rodowisko opracowao solidn Encyklopedi geopolityki. I wreszcie ostatnia sprawa, ktra, kto wie, czy nie powinna znale si na pierwszym miejscu tej listy zapotrzebowa obszar teorii i metodologii geopolityki. Z ca moc naley podkreli priorytet tej sfery bada w cigu najbliszych lat. Bez solidnych naukowych fundamentw w sferze ontologii i epistemologii naszej dyscypliny naukowej trudno bdzie osign nasze cele. Prezentowany Pastwu niniejszy trzeci ju numer Geopolityki poprzedza ukazanie si nowego czasopisma naukowego z zakresu geopolityki pt.: Przegld Geopolityczny. Nowy rocznik zacznie ukazywa si w Polsce jeszcze tego roku i stanowi bdzie organ nie tylko Instytutu Geopolityki, ale take Polskiego Towarzystwa Geopolitycznego. Wierzymy, e midzynarodowy zasig Przegldu Geopolitycznego pozwoli na skuteczne promowanie polskiej szkoy geopolitycznej w wiecie i nawizywanie cennych naukowych kontaktw i dowiadcze. Mam nadziej, e w gocinnych murach Akademii Obrony Narodowej w toku owocnych obrad, nie wolnych od naukowych polemik, uda si naszemu rodowisku wypracowa plany wsplnych przedsiwzi na ten najbliszy, a take ten duszy czas.
LESZEK SYKULSKI

I. PRZEGLD BADA

ROBERT KAPLAN

RENESANS GEOGRAFII
udzie oraz idee wpywaj na wydarzenia, ale to wanie geografia je determinuje i okrela. Ma zatem najwikszy wpyw na ludzkie poczynania. Aby zrozumie nadchodzce walki, naley odnie si do wiktoriaskich mylicieli, ktrzy wiedzieli, i fizyczna mapa wiata, a wic geografia jest najwaniejsza. Dziennikarz, ktry dotar na krace Ziemi, stworzy przewodnik, jako pomoc naukow, a zarazem elementarz ktry sta si podstaw kolejnej fazy konfliktu. Aaron Goodman przedstawi w Foreign Policy obraz Niemcw, ktrzy z zachwytem burzyli Berlin, by nastpnie zbudowa mur, ktry przez ponad 20 lat symbolizowa arbitralnie narzucon lini graniczn, tak trudn do przekroczenia. Wydarzenie to byo zwizane take z intelektualnym podziaem obu stron Berlina nie tylko tym geograficznym, ale dotyczcym innych jego przejaww. Dotyczyo to sfery takich poj jak: realizm, pragmatyzm, odniesienia do humanizmu Isaiaha Berlina oraz polityki appeasmentu wobec Hitlera w Monachium, prowadzcej do kolejnych walk z uyciem przemocy. W ten sposb liberalizm oparty na uyciu armii i demokracja promujca neokonserwatyzm od 1990 roku, zwizane byy z szerzeniem wartoci uniwersalnych. Niestety wydarzenia majce miejsce w Wietnamie i Iraku w pniejszym okresie czasu byy w swej skali bardziej druzgocce, ni miao to miejsce w Monachium. W ten oto sposb nastpi powrt realizmu jako kolejnego intelektualnego cyklu. Realista to czowiek, ktrego znakiem jest szacunek, natomiast neokonserwatysta jest obiektem drwin. Sytuacja majca miejsce w Wietnamie, a wczeniej w Monachium, oparta zostaa na moralnych korzyciach strachu przed porak oraz zagroeniem anarchii. Widoczny jest w tym miejscu powrt do filozofii Thomasa Hobbesa, a take I. Berlina ktrzy widzieli w anarchii najwiksze zagroenie dla spoeczestwa. Obecnie najwaniejszym miernikiem staj si partykularne interesy od etnicznoci, po kultur i religi a nie uniwersalne idee wiatowe. Ci, ktrzy byli nazywani dekad temu fatalistami czy deterministami i z nich szydzono, s teraz pragmatystami. Dwie dekady historii, pokazay, e na wiecie istniej gorsze wydarzenia ni ekstremalna tyrania. Przypomniano sobie o tym podczas operacji w Iraku i poparcia tej wojny. Teraz, naznaczeni tamtymi
Pierwotnie tekst The Revenge of Geography ukaza si w Foreign PolicyMay/June 2009. Tumaczenie i publikacja za zgod autora.

wypadkami, stalimy si realistami. Sprzeciwiajc si wojnie w Iraku wiemy, i to wydarzenie moe si skoczy niepowodzeniem. Realizm zakada rozpoznanie wszelkich midzynarodowych uwarunkowa danego konfliktu i mniejsze skupienie si na swoich problemach, tylko powicaniu si caemu spoeczestwu gdy tego wymaga sam proces globalizacji. Pojcie to wie si z ludzkimi dziaaniami na rzecz wsplnoty midzynarodowej. Realista to take czowiek, ktry pomimo wiary w swoje denia zna swoje ograniczenia zwizane z sam natur, takie jak: historia, kultura, tradycja. Te ponure moliwoci ludzkiego dziaania wi si z wpywem cywilizacji. Dla realistw centralnym pytaniem w stosunkach midzynarodowych pozostaje: Kto moe zrobi co dla kogo? Najwiksz prawd za to, e zwizany on jest z determinizmem geografii wszystko si na nim opiera. Powrotem do realizmu jest determinizm geograficzny co nadaje mu nowe, dotd nieznane znaczenie. W XVIII i XIX wieku geografia bya powaan nauk. Jako dyscyplina naukowa wykadana na wielu uniwersytetach czya w sobie takie dziedziny wiedzy jak: polityka, kultura oraz ekonomia. To wanie ju w erze wiktoriaskiej oraz za panowania krla Edwarda sdzono, i osoby, ktre nie mieszkaj w grach posuguj si ideami opartymi na poczuciu otuchy, natomiast ci pochodzcy stamtd wol zdrowy rozsdek i chodn kalkulacj. Geografia jest zwizana z si i spoeczestwem obejmuje te dwa wymiary, nie opierajc si wycznie na potdze militarnej. Rzadziej dotyczy ona ludzkiej wolnoci, ich wyborom oraz akceptacji losu. Dziedzina ta zwizana jest take z globalizacj ktra j dodatkowo umacnia. Determinizm geografii jest zwizany take z podziaem na regiony oraz zwalczaniem si poszczeglnych grup: etnicznych, religijnych oraz lokalnych co prowadzi czsto do wzajemnych animozji, o czym pisa w swej rozprawie Hobbes. Czsto dotyczy on maych i rednich pastw, ktre musz radzi sobie z problemami niesionymi przez globalizacj a wic odczuwaj jej ze konsekwencje, radzc sobie powoli z ekonomi oraz masow komunikacj. Problemy te wpywaj na pozycj pastwa na arenie midzynarodowej. Tak jak ludzkie bdy determinuj wszelkiego rodzaju wstrzsy, tak i geografia polityczna jest zdeterminowana konfliktami o rnej skali intensywnoci, co nie sprzyja stabilnoci porzdku globalnego. Wszelkie takie turbulencje, spowodowane rozmaitymi przyczynami, powoduj niestabilno w stosunkach midzynarodowych. Naleaoby wic jeszcze raz przeanalizowa map wiata obali mit tych, ktrzy sdz, e znaj j najlepiej i jeszcze raz przyjrze si strefom Eurazji, by mc uaktualni wiedz o determinizmie geograficznym. Zrozumie geografi polityczn i zajrze w jej gbi oznacza przeledzi myli teoretyczne tych autorw, dla ktrych determinizm wyjania wszelkie zjawiska, zostawiajc troch miejsca na ludzkie dziaanie. Francuski historyk Fernand Braudel, opublikowa w 1949 roku ksik: Morze rdziemne i wiat srdziemnomorski w epoce Filipa II (The Mediterranean and the Mediterranean World in the Age of Philip II), w ktrej poczy demografi, geografi oraz histori przywracajc tej drugiej jej waciwe miejsce. W swej narra-

cji penej problemw historycznych, a take tych zwizanych ze rodowiskiem naturalnym itp. przedstawia on problem uycia siy oraz rozgrywajcych si konfliktw. Dla tego autora niepewno poczona ze zymi warunkami geograficznymi dodawaa zachty do zwycistwa dla staroytnych Grekw i Rzymian. W swych kolejnych pracach rozwaa on kontrol przez nas samych wasnego przeznaczenia gdy ono zaley tylko od ludzi. Aby mc zrozumie takie wydarzenia jak: zmian klimatu, ocieplenie Morza Arktycznego oraz niedobr zapasw wody pitnej i oleju powinno si rozway na nowo interpretacj wydarze oraz sam teori wspomnianego autora. Kolejnym ordownikiem siy sta si Alfred Thayer Mahan ktry uwaa, e najwaniejsza jest potga morska. Autor ksiki: Wpyw potgi morskiej na bieg historii, 1660-1783 (The Influence of Sea Power Upon History, 1660-1783), twierdzi, e ocean jest najwaniejszym wyznacznikiem cywilizacji. Dla niego marynarka wojenna bya zawsze najwaniejszym czynnikiem w konfliktach. To wanie on w 1902 roku wskaza na termin rodkowy Wschd, by okreli nim przestrze terytorialn pomidzy Arabi i Indiami, ktra miaa najwaniejsze znaczenie dla strategii marynarki wojennej. Wskazywa on szczeglne przeznaczenie Oceanu Spokojnego oraz Indyjskiego poprzez ochron kontynentu Azji Centralnej i Eurazji. Rozwaania A. Mahana pomagaj wyjani, jak wany dla geopolitycznych koncepcji XXI wieku jest Ocean Indyjski poprzez siganie w swych licznych ksikach oraz artykuach do strategii Indii oraz Chin. Podobnie, amerykaskoniemiecki strateg, Nicholas Spykman, ktry twierdzi, e przez Ocen Indyjski i Pacyfik mona dominowa nad ca Eurazj, a wic take nad jej sercem, czyli Rosj. Przed swoj mierci w 1943 roku stwierdzi on, e Stany Zjednoczone powinny broni Japonii a nie z ni walczy, jak to miao miejsce. Ostrzega take przed konfliktem z Europ powoywa si na wzajemn wspprac obu graczy sceny midzynarodowej. Te wzajemne stosunki oparte na dyplomacji nazwa wanie determinizmem geograficznym. Jednym z najwaniejszych ordownikw determinizmu geograficznego jest ojciec geopolityki sir Halford J. Mackinder, ktry zdoby saw swoim synnym artykuem z 1904 roku: Geograficzna o historii (The Geographical Pivot of History), opublikowanym przez Royal Geographical Society w Londynie ktry do dzisiaj stanowi podstaw stosunkw midzynarodowych. Napisa on w nim, i tylko czowiek i bezprawie kontroluj rodowisko naturalne taka bya kwintesencja artykuu. W swych pracach naukowych rozwaa on rol Rosji, Azji rodkowej i Europy Wschodniej jako gwnych paradygmatw geografii politycznej. Wyszed od stwierdzenia, e ldy stanowi faktycznie mae wysepki na oceanie wiatowym, a panowanie na ldach zapewnia kontrol morza. Kluczow dla jego teorii geopolityki bya koncepcja rdziemia. Heartland to wedug niego stepy Azji rodkowej (dzisiejsze republiki rodkowoazjatyckie); za opanowanie tego terenu daje kontrol nad Eurazj. Ta z potg, ktra kontroluje Eurazj, moe zapanowa nad wiatem. Rozwaa on take kwesti religii, ktra w jego opinii penia rol pomocnicz w stosunku do geografii. Wyznaczy on zatem cztery

monsuny ldu, jako marginalne regiony globu. Pierwszym takim regionem by Pacyfik, jako kolebka buddyzmu na Wschodzie, na Poudniu Ocean Indyjski z dominacj religii hinduizmu, Europa z dominacj chrzecijastwa oraz rodkowy Wschd zwizany z islamem, ktry od zawsze w historii by zarzewiem wszelkiego rodzaju konfliktw. Pomin on w swych rozwaaniach Afryk, uwaajc j za mao zaludniony kontynent (tak byo w 1904 roku). Konflikty majce miejsce na mapie wiata w XX wieku pozwoliy H. Mackinderowi zaobserwowa, i pomimo upywu lat i biegu historii istnieje pewna powtarzalno zjawisk przygldajc si wspczesnym konfliktom, panowaniu dynastii itp. co powoduje powrt do przeszoci i zmierzenie si z podobnymi sytuacjami w danej rzeczywistoci. Wracajc do historii wskaza na trzy wane wyznaczniki epok: redniowieczne chrzecijastwo, jako zamknity wski region zagroony przez barbarzycw, er Kolumba, jako wiek odkry naukowych oraz ekspansji Europy na inne terytoria oraz XX wiek, w ktrym trzeba bdzie sobie poradzi z wieloma sprawami midzynarodowymi wyraa on przede wszystkim pozytywny przebieg wydarze w tym okresie pomimo wielu niepewnoci oraz obaw. Kade uycie siy, obojtnie w ktrym momencie, prowadzi zawsze do zych konsekwencji. Autor synnej maksymy przeczuwa takie wydarzenia jak: ekspansja Europy czy dwie wojny wiatowe oraz prbowa w swych rozwaaniach uzmysowi innym ich wag. Historia Europy wedug niego zwizana bya nie tylko z podbojem kolejnych obszarw, ale bya take kolebk cywilizacji, wzorcem do naladowania dla innych podmiotw politycznych. Nowoczesna Europa to kontynent wsppracy, wzajemnego zjednoczenia oraz nawizywania wzajemnych stosunkw z innymi obszarami globu. Rosja w rozwaaniach tego jednego z najwybitniejszych brytyjskich geografw, zmienia swoj kultur polityczn pod wpywem najazdu Mongow w XIII wieku, ktrzy uczynili z niej silne pastwo. Podbj Europy rodkowej i Wschodniej przez ten koczowniczo-pasterski lud spowodowa utrat wpywu Rosji (wwczas Rusi Moskiwskiej) na aren midzynarodow. Po tych wydarzeniach pastwo to stao si w swej ideologii jeszcze bardziej dne wadzy i poszerzania swojego terytorium co jest widoczne do dzisiaj w stosunkach midzynarodowych. W epoce kolumbijskiej H. Mackinder zredefiniowa pojcie geografii politycznej i faktw z ni zwizanych. W wiekach rednich kontynent europejski by znacznie ograniczony pod wzgldem obszaru i zasigu. Kiedy odnaleziono tras do Indii poprzez odkrycia geograficzne, Europejczycy byli peni nadziei na poszerzanie swojego terytorium oraz wpyw na Poudniow Azj i jej brzegi. By to dla nich cakiem nowo odkryty wiat, ktry naleao pozna. Kiedy Zachodnia Europa sowami Mackindera: zostaa pokryta oceanem, Rosja rozwijaa si w tym samym okresie czasu w bardzo szybkim tempie, rozszerzajc swoj ekspansj na Syberi i poudniowe stepy. Historia dotyczca Europy versus Rosji przypomina potg morsk Aten oraz Wenecji kontra potg ldow, czyli Spart oraz Prusy podmioty geopolityczne oddzielone granicami, rnice

si pod kadym wzgldem, aczkolwiek wsppracujce w najwaniejszych sprawach dotyczcych caego globu ziemskiego. W XIX wieku Europa uzyskaa dostp do Kanau Sueskiego stajc si wzrastajc potg morsk, dziki szybkiej mobilnoci oraz rozwojowi transportu. Eurazja staa si sercem terytorialnym, o ktry naleao walczy, gdy std istniaa prosta droga, by rzdzi caym wiatem jak opisywa to Mackinder. Do dzisiaj jego tezy s aktualne, wyznaczajc kolejne podboje terytorialne oraz stanowi kanw rozwaa na temat bezpieczestwa eurazjatyckiego. Rosja nie traci swej pozycji jako lider tego kontynentu i wci dominuje si militarn oraz potg terytorialn a jej kultura polityczna zdominowana jest determinizmem geograficznym. Sir H. Mackinder w swych rozwaaniach na temat potgi Rosji, dwch wojen wiatowych oraz walki o Heartland i inne regiony jak: rodkowy Wschd, Ocean Indyjski oraz Wschodni Europ, dowid, e jego tezy s wiecznie ywe, a gra midzynarodowa rozgrywa si pomidzy tymi samymi aktorami sceny midzynarodowej z wiksz lub mniejsz skal intensywnoci. W ostatnim akapicie swojego artykuu H. Mackinder rozwaa rosnc rol Chin w stosunkach midzynarodowych, ktre pod wzgldem politycznym oraz ekonomicznym mog zagrozi rosyjskiej potdze i przymi jej blask jeszcze raz widoczne jest, i rozwaania tego autora nie trc na aktualnoci oraz s bogatym rdem wiedzy geopolitycznej. Z rozwaa wielkich geopolitykw nad determinizmem geograficznym mona zauway, i nie wielkie idee ksztatuj wiat i polityk midzynarodow (one j tylko poszerzaj i w jakim stopniu wpywaj na geografi polityczn), lecz walka o terytoria i wpywy odgrywa kluczow rol na arenie politycznej. Ideologia komunizmu, kultura strategiczna Mongow, Chiczykw czy Korei Pnocnej przyczyniy si do rozszerzania ekspansji terytorialnej oraz wpyww na innych aktorw szachownicy globalnej jednake najwaniejszym motorem dziaa jest wanie geografia polityczna, ktrej nie mona pomin w rozwaaniach nad stosunkami midzynarodowymi. Profesor Yale University, Paul Bracken, publikujc w 1999 roku swoj ksik Poar na Wschodzie take zauway determinizm geograficzny, ktry sta si dla niego rdem dalszych rozwaa. Autor zarysowa map Eurazji, wskazujc zmierzch i trwanie tzw.: pustych przestrzeni na tym kontynencie. Ide ksiki stay si najdoniolejsze problemy rwnowagi strategicznej, w tym rodowisko naturalne oraz inne problemy globalne ludzkoci. Dla niego gwnym zagroeniem staa si niestabilno polityczna niektrych regionw globu. Kade cieranie si pogldw aktorw sceny midzynarodowej powoduje due zmiany w stosunku do niej samej bardziej lub mniej korzystne, ale zawsze jest to co nowego. Dlatego tak wana jest wsppraca, ktra powinna by najwaniejsza dla podmiotw areny politycznej. Sia militarna odgrywa nadal istotn rol na kontynencie eurazjatyckim, aczkolwiek patrzc na rozwj Azji oraz innych czci tego regionu mona zauway wysoki wzrost ekonomiczny oraz rozwj technologii informatycznych co jest czsto wykorzystywane jako bro sabszych pastw,

10

np. poprzez kraje Bliskiego Wschodu. Technologie te staj si narzdziem do jeszcze wikszej brutalnoci i wzmacniaj ekspansj oraz wpywy na danym obszarze. Od geografii nie ma ucieczki, a czowiek jest jej winiem. Kolejnym czynnikiem wpywajcym na determinizm geograficzny jest wzrastajca populacja ludzi szczeglnie widoczna na obszarze Eurazji. W XVIII wieku angielski filozof Thomas Malthus twierdzi, e ycie czowieka jest zdeterminowane jego naturalnym rodowiskiem, w ktrym si wychowuje i ktre go bezporednio otacza. Brakowao mu wasnej woli oraz umiejtnoci tworzenia i przeksztacania otaczajcego go wiata. Po kilku latach autor nabra respektu i wiary w ludzkie umiejtnoci, jak rwnie dziaania, ktre zmieniaj rodowisko czowieka. W sile tkwi jedno, to wanie we wzrocie naturalnym tkwi rdo potgi, wida to na przykadzie spoecznoci arabskiej itp. Eurazja staa si dziki swej urbanizacji take przykadem wielu ludzi zjednoczonych wsplnym celem oraz rozprzestrzeniania idei na cay glob ziemski. Jest to zwizane z teoriami socjologicznymi, wpywem mediw aby region ten wzrasta w si. Wszystkie opisane powyej czynniki wpyway na rozwaania H. Mackindera na temat regionu eurazjatyckiego. Podzia Eurazji, pomoc Chin i Korei Pnocnej w konflikcie militarnym z Izraelem oraz inne spory o mniejszej lub wikszej skali intensywnoci powoduj, e obszar ten jest tak organiczn dziur, o ktrej bezpieczestwo naley zabiega gdy jest to jeden z najwaniejszych regionw na mapie wiata. Kolejnym przykadem kontroli pewnych wydarze oraz napi w stosunkach midzy graczami areny midzynarodowej jest spr o port pooony w miecie Gwadar, ktre ley w poudniowo-zachodniej pakistaskiej prowincji. Przez niego przechodzi codziennie kilkanacie milionw baryek ropy naftowej. Sta si on konfliktogenny dla Chin oraz Indii. Chiczycy chcieliby poczy go mostem z Oceanem Indyjskim i mie z tego dodatkowe korzyci z poowu ryb, natomiast Hindusi widz w nim tylko i wycznie zalety surowcowe oraz port marynarski czcy Indie, Iran oraz Birm. Kade ze stron konfliktu ma swoje racje, aczkolwiek nie da si pewnych sytuacji kontrolowa dlatego tak wana staje si wsppraca na rzecz bezpieczestwa. Wanie gbsze zrozumienie wzajemnych powiza pomidzy rodkowym Wschodem, Azj rodkow, Indiami oraz Oceanem Spokojnym i Cienin Malakka stanowi ogniwo XXI wieku. W tych regionach istnieje duo problemw, ktre wydaj si by nie do rozwizania, natomiast ich wzajemna geograficzna blisko terytorialna powoduje, e wsppraca midzynarodowa jest waniejsza ni podziay religijne oraz konflikty. Ta nowa mapa Eurazji bardziej zintegrowana i zaludniona jest jednak mniej stabilna ni rozwaa to H. Mackinder. Na jej obszarze mona zauway znaczn ilo regionalnych konfliktw politycznych trudno wiec o wypracowanie konsensusu i wzajemn wspprac. Geografia jest wic spoiwem czcym te wszystkie podmioty a zarazem jest to walka o wpywy na danym obszarze. Bardzo dobrze przykad determinizmu geograficznego oddaje konflikt pomidzy Izraelem a Palestyn ktry dotyczy nierozwizy-

11

walnego sporu o terytorium, idee oraz przetrwanie. Coraz trudniej wyznacza granice terytorialne pastw w danym regionie oraz kontrolowanie przez nie wydarze majcych miejsce na arenie midzynarodowej. Przysze konflikty bd si toczy o granice terytorialne, przy czym wzajemna wsppraca graczy globalnej szachownicy jest determinantem jej bezpieczestwa. Warto wspomnie, i nie tylko w Eurazji, take poza jej granicami istniej pastwa, ktre chc walczy zamiast rozwizywa wszelkie spory drog dyplomatyczn co jest dodatkowym problemem do rozwizania, ktry powoduje brak stabilnoci w porzdku midzynarodowym. Dla rozwaa H. Mackindera wanym czynnikiem byo to, aby ograniczy niestabilno poszczeglnych pastw. Rozwj globalizacji, a wraz z ni technologii oraz innych udogodnie mia spowodowa dynamiczny rozwj poszczeglnych regionw oraz wzajemny konsensus. Stao si jednak inaczej, gdy era informatyki jest take istotnym rdem konfliktw, a pastwa zachowuj si na scenie midzynarodowej jak podmioty walczce o przetrwanie, a nie porozumienie. rodkowy Wschd, nalecy do regionu eurazjatyckiego, mona podzieli na kilka czci tej strefy, ktre wpywaj bezporednio na jego niestabilno. Jedn z tych czci stanowi subkontynent indyjski, rozcigajcy si poprzez granic z Himalajami na pnocy, birmisk dungl na zachodzie oraz bardziej przepuszczaln granic od zachodu: Rzek Indus przepywajc przez Chiny, Indie i Pakistan. Pastwa tego subregionu tocz spory terytorialne o wyznaczenie wzajemnych sztywnych granic, a wszystko po to, aby mona byo utworzy teren Wikszej Indii. Takie pastwa jak Nepal czy Bangladesz borykaj si z wieloma problemami, nie potrafi same broni swojego terytorium. Jednoczenie s obszarami przeludnionymi, gdzie panuj lokalne polityczne konflikty, islamski ekstremizm oraz problemy rodowiska naturalnego. Uchodcy z Bangladeszu czsto przekraczaj granic Indii, aby mc y w lepszych warunkach: np. korzysta swobodnie z ciepej wody, ktrej w tym pastwie brakuje. Bangladesz posiada ponad 150 mln ludzi, jest bardziej przeludniony ni sama Rosja, co poczone z innymi problemami tego pastwa powoduje jego niestabilno, a moe nawet doprowadzi do przyszego upadku. Najgorszym problemem subkontynentu indyjskiego jest niestabilny Pakistan, ktry toczy konflikty regionalne z Indiami. Nie posiada on adnego zaplecza geograficznego, na jego terytorium w duej czci skadaj si bagna i pustynie. Wikszo ludnoci tego pastwa zamieszkuje ssiednie Indie, natomiast jest ono przede wszystkim schronieniem dla Muzumanw, ktrych liczba siga okoo 150 mln co niewtpliwie jest przyczyn niestabilnoci tego regionu oraz konfliktu z Indiami. Przekraczajc granic pomidzy Afganistanem a Pakistanem, ma si wraenie, e s to dwa rne podmioty geopolityczne, poczone grami oraz histori ludnoci Pasztunw gwnej grupy etnicznej Afganistanu i Pakistanu. Nacjonalizm pasztuski charakteryzuje si uywaniem siy militarnej po to, by mc w przyszoci utworzy sowieck republik w rodkowej Azji co sprzyja za-

12

groeniem dla bezpieczestwa caego Subregionu Indyjskiego, a to moe spowodowa kolejne konflikty na arenie midzynarodowej. Kolejn stref Bliskiego Wschodu, zwizan z Subkontynentem Indyjskim jest Pwysep Arabski, zdominowany przez panowanie dynastii Saudw. Otoczony rzekami oraz zoami ropy naftowej i gazu ziemnego jest niestabilny politycznie poprzez rodzce si w nim co jaki czas konflikty o rnej skali intensywnoci. Jest to teren bardzo zaludniony, co jest widoczne choby na przykadzie Jemenu. Historia tego kraju wie si z tureck oraz brytyjsk kontrol tego terytorium oraz instytucji tego pastwa nie byo to jednak prawdziwe panowanie nad tym obszarem. Jemeska ludno walczya przez cay czas o swoj wolno uywajc agresji oraz armii, po to by nie sta si spoeczestwem oraz terytorium zalenym. Terroryzm jest dla Jemeczyka pewnym rodzajem aktywnoci i nie zawaha si on uy broni w kadej sytuacji, w ktrej uzna to za stosowne takie jest wanie spoeczestwo Jemenu, bronice swojej wolnoci w imi wyszych celw. To wanie idee i geografia sprzyjaj walkom o wolno oraz wasne terytorium, jego poszerzanie oraz wpywy w innych regionach globu. Jordania, Syria, Liban oraz Irak stanowi kolejn cz Bliskiego Wschodu, pen napi i sporw regionalnych. Mona w nim zauway rywalizacj o wpywy sunnitw i szyitw ktrzy tocz walk o egzystencj oraz Jordani opanowan tyrani i fundamentalizmem islamskim. Widoczne s take rzdy autorytarne oraz nieefektywne budowane demokracje. To wszystko sprzyja niestabilnoci tej czci regionu. Najbardziej zdominowanym przez tyrani pastwem sta si Irak. Kady iracki dyktator by jeszcze gorszy od swojego poprzednika oraz stara si krwawo poszerza swoje terytorium oraz wadz. Podzia Mezopotamii oraz walka Kurdw o wolno i terytorium oraz liczne konflikty wybuchajce na tym obszarze spowodoway, e Irak zosta opanowany przez anarchi oraz wszechogarniajc si militarn i nigdy nie sta si stabiln demokracj. Syria moe sta si w przyszoci przyczyn turbulencji na Pwyspie Arabskim, co jest take spowodowane toczcymi si na tym terytorium konfliktami. Jest ona powizana z miastem Aleppo pooonym w jej pnocno-zachodniej czci, Bagdadem, Anatoli i Damaszkiem. Aleppo jest jednym z najstarszych zamieszkanych miast Bliskiego Wschodu, ktre emanuje swoj wietnoci. Bazary w tym miecie s zdominowane przez Kurdw, Turkw, Arabw i inne spoecznoci wiata arabskiego co wiadczy o wysokiej pozycji tego miasta w stosunku do innych w tym regionie. Pomidzy Aleppo i Damaszkiem istnieje sunnicko-islamski Heartland. Wybory w Syrii w latach 1947, 1949 i 1954 pokazay do due zrnicowanie elektoratu. Dziki niemu mona byo zobaczy jak pastwo to jest podzielone. Po dojciu do wadzy w 1970 roku Hafeza al-Asada, mona byo zauway a 21 zmian rzdu w stosunku do 24 lat co niewtpliwie wie si z dalszym rozczonkowaniem wadzy w tym regionie. W przeszoci Syria znalaza si pod wpywem Zwizku Sowieckiego oraz Leonida Breniewa, ktrego zamierzeniem byo zbudowanie na Pwyspie Arabskim spoeczestwa obywatelskiego, lecz jednoczenie gotowego do walki zbrojnej na

13

kade danie Moskwy. By to teren cakowicie zaleny od wpyww politycznych ZSRR, a jednoczenie mona w tym kraju zauway postpujc marginalizacj, a moe nawet przyszy upadek. Porwnujc stabilno postautorytarnej Syrii oraz przyrwnujc j do tyranii Iraku Saddama Husajna Syria jest bardziej stabilnym obszarem, a agresja i uycie siy irackiego dyktatora byy niewtpliwie bardziej surowe. Podrujc z Iraku do Syrii mona te rnice i zmiany zaobserwowa. W wiecie arabskim trudno znale rozwizanie oraz skonnoci pastw tego regionu do rozwizywania politycznych konfliktw oraz legitymacji wadzy. Trudnoci wynikaj take z zabezpieczenia rodowiska naturalnego przez te spoecznoci. Spoeczestwo tureckie dominuje w wiecie Arabw w XXI wieku take dlatego, e posiadaj oni wod Arabowie niestety nie. Pwysep Arabski nkaj problemami zwizane z ochron sanitarn oraz dostpem do wieej, czystej wody. Ograniczenia te zwizane z higien i czystoci stwarzaj take niebezpieczestwo dla stabilnoci tego regionu. Woda jest spoeczestwu potrzebna tak bardzo jak baryki ropy, ktre posiada ten region. W przyszoci bdzie ona tak wana jak energia nuklearna dlatego istotne jest, aby mie do niej nieograniczony dostp. Ostatni poruszon w tym tekcie czci strefy Bliskiego Wschodu jest Persja (Iran), ktrej obszar rozciga si od Morza Kaspijskiego do Zatoki Perskiej. Jest to teren, na ktrym znajduje si due pokady surowcw naturalnych. Gaz przepywa rurocigami z regionu Bliskiego Wschodu, przez Morze Kaspijskie, Poudniowochiskie oraz Czarne po Ocean Indyjski, by mc dotrze do poszczeglnych pastw tego regionu. Islamska Republika Iranu podja decyzj o wykorzystaniu i pracach nad energia atomow jest to pastwo, ktre pod wzgldem militarnym jest najwiksz potg wiata muzumaskiego oraz w bardzo szybkim tempie rozwija swoj bro i strategi nuklearn. Jest ono wzem czcym wszystkie szlaki Bliskiego Wschodu. Teren pokryty jest grami, rzekami oraz pustyniami jest to wic due zrnicowanie tej czci regionu. W caej Eurazji Iran posiada najwikszy wpyw na dzieje XXI wieku. Pastwo to oparo swoj strategi na uyciu wojska, jako siy militarnej i zdecydowanej chci do poszerzania swoich wpyww wanie t drog. Wojsko w poczeniu z determinizmem geograficznym oraz ideologi tworzy z tego podmiotu politycznego niekonwencjonalne postmodernistyczne imperium, ktre jest najwaniejsz czci wiata arabskiego. Geograficzna ekspansja Iranu oraz ch przewodzenia na Bliskim Wschodzie sprawia, e pastwo to naladuje imperium rosyjskie dne wadzy oraz posiadania wpyww terytorialnych na co zwrci uwag ju sir H. Mackinder w swych rozwaaniach na temat regionu eurazjatyckiego. Przygldajc si Iranowi i Rosji kilkanacie lat wczeniej mona zauway istnienie determinizmu geograficznego w poczeniu z reimem wadcy oraz ambicjami terytorialnymi na przyszo. Iran jest domem dla muzumanw, posiada najbardziej skomplikowan struktur populacji, a podrujc po tym pastwie mona dostrzec, e spoeczestwo to jest mniej antyamerykaskie i antysemickie ni Egipt. Walka o idee spotyka si

14

tu z nakazem geografii politycznej, czyli poszerzania terytorium oraz rozcigania swoich wpyww na dalsze obszary regionu. * * * Walka o Eurazj zatem si nie skoczya, trwa ona nadal, jak za dawnych lat. Sir H. Mackinder w swoich przemyleniach si nie pomyli i s one aktualne a po dzi dzie: czowiek posiada inicjatyw, natomiast ma kontrol nad rodowiskiem naturalnym, ktre przeksztaca w zalenoci od swoich potrzeb. Liberalny uniwersalizm i indywidualizm Isaiaha Berlina nie przemin i jak kiedy, a moe nawet bardziej tumaczy sukces geografii zdeterminowanej przez wielkie idee czy ideologie. Nie tylko bogactwo, ale take ekonomia, polityczny i socjalny porzdek, bezpieczestwo, kreuj stabilizacj pastw na arenie midzynarodowej. W erze globalizacji, transgranicznoci oraz innych udogodnie z ni zwizanych nadal aktualne pozostaje pytanie zwizane z determinizmem geograficznym: kto moe kogo do czego zmusi wynika to jakby z zemsty geografii oraz dzy wadzy. Wszyscy musimy myle jak zwycizcy, gdy wiktoria jest przewodnikiem dla realisty, ktry myli deterministycznie zdobywajc kolejne terytoria. Zaprzeczanie istnienia determinizmu geografii moe powodowa katastroficzne skutki, gdy wszyscy jestemy winiami geografii nie mona od niej uciec, naley ja poznawa, by moc ocenia swoje zdolnoci i siy. Poznajc geografi polityczn oraz wnikliwie studiujc map wiata mona bardziej efektywnie realizowa cele. Zadaniem determinizmu geograficznego, ktry jest esencj realizmu oraz mdroci czowieka, jest wnikliwe studiowanie moliwoci, ocena zdolnoci do pewnych posuni, aby nigdy nie spa w przepa niepewnoci.
TUM. DOROTA MIOSZEWSKA

SUMMARY THE REVENGE OF GEOGRAPHY In this centurys fight for Eurasia, like that of the last century, Mackinders axiom holds true: Man will initiate, but nature will control. Liberal universalism and the individualism of Isaiah Berlin arent going away, but it is becoming clear that the success of these ideas is in large measure bound and determined by geography. This was always the case, and it is harder to deny now, as the ongoing recession will likely cause the global economy to contract for the first time in six decades. Not only wealth, but political and social order, will erode in many places, leaving only natures frontiers and mens passions as the main arbiters of that age-old question: Who can coerce whom? We thought globalization had gotten rid of this antiquarian world of musty maps, but now it is returning with a vengeance. We all must learn to think like Victorians. That is what must guide and inform our newly rediscovered realism. Geographical determinists must be seated at the same honored table as liberal humanists, thereby merging the analogies of Vietnam

15

and Munich. Embracing the dictates and limitations of geography will be especially hard for Americans, who like to think that no constraint, natural or otherwise, applies to them. But denying the facts of geography only invites disasters that, in turn, make us victims of geography. Better, instead, to look hard at the map for ingenious ways to stretch the limits it imposes, which will make any support for liberal principles in the world far more effective. Amid the revenge of geography, that is the essence of realism and the crux of wise policymaking-working near the edge of what is possible, without slipping into the precipice.

16

LESZEK SYKULSKI

REGION PREGOY JAKO ELEMENT PRZESTRZENNY POMORZA WSCHODNIEGO

I. Przestrze Region (fr. region od ac. regio kraj) jest pojciem szeroko stosowanym zarwno w geopolityce, jak i w wielu innych w naukach przyrodniczych i spoecznych. W niniejszym artykule stosowa go bdziemy przede wszystkim w znaczeniu regionu geograficznego. Powtarzajc za polskim geografem i geopolitykiem, Michaem Janiszewskim (1901-1984): Region geograficzny to obszar, na ktrym czowiek organizuje swoje ycie, dostosowujc si do warunkw przyrodzonych1. Pomorze Wschodnie obejmuje obszar Pomorza Gdaskiego, ziemi chemiskiej oraz ziem Prusw na wschd od Wisy. Pod wzgldem geograficznym i geopolitycznym sztuczne jest rozdzielanie obszaru Pomorza Wschodniego na cz nadwilask i nadpregolask. Powtrzmy zatem za wybitnym polskim geopolitykiem, Andrzejem Piskozubem: Morski czynnik hydrograficzny przemawia jednoznacznie za jednoci dzielnicow ogu ziem rozpostartych wok Zatoki Gdaskiej. W sensie hydrograficznym Pomorze Wschodnie rozciga si midzy dolnym biegiem Wisy adorzeczem Pregoy. Region Pregoy z punktu widzenia hydrograficznego jest integralnym elementem Pomorza Wschodniego2. Region Pregoy obejmuje przede wszystkim dorzecza rzeki Pregoy (ac. Vatrulia, lit. Prieglius, ang. Pregolya, ros. , niem. Pregel) oraz innych rzek przymorskich w pasie pobrzey batyckich Pomorza Wschodniego, jak np. Paski. W obecnych granicach Polski znajduje si tylko poudniowa jego cz, liczca ok. 22 tys. km. Wikszo regionu pozostajca poza granicami RP zajmuje Nizina Staropruska, obszar rwninny, na poudniu pagrkowaty, czciowo pokryty osadami aluwialnymi i czarnoziemami, gdzie na pnocy wystpuj obszary bagienne. Wzdu granicy z Polsk wystpuj wzgrza morenowe, na poudniowym wschodzie osigajce 230 m n.p.m. Granica poudniowa czci Regionu Pregoy, znajdujcego si poza granicami Polski, przebiega przez Wyyn Warmisk i Wyyn Wisztynieck. Obie wyyny rozdzielone s dolin rzeki yny. Pnocno-wschodni cz regionu zajmuje Rwnina Szeszupy, ktra oddzielona jest od Wyyny Wisztynieckiej dolin rzeki Pisy. Od zachodu rwnina ta graniczy z obszarem Wzniesie Wystrudzko-Sambijskich cigncych si wzdu doliny Pregoy, a do Pwyspu Sambijskiego. Nizina Staropruska w obrbie granic Polski zajmuje obszar okoo 2660 km. Region ten w odrnieniu od ssiadujcych z nim od poudnia Pojezierzy Mazurskich jest prawie zupenie pozbawiony jezior i ma dobrze rozwinity system dolin. Charakterystyczn
1 2

M. J a n i s z e w s k i , Regiony geograficzne Polski, Warszawa 1959, s. 4. A. P i s k o z u b , Dziedzictwo polskiej przestrzeni, Wrocaw 1987, s. 86-89.

17

cech tego obszaru jest rwnie maa liczba moren czoowych. Prawie cay ten obszar naley do dorzecza Pregoy, jedynie na zachodzie Wasza i Drwca Warmiska s dopywami Paski3. Polsk cz Regionu Pregoy moemy podzieli na 3 mezoregiony: Rwnin Orneck, Wzniesienia Growskie i Rwnin Spopolsk. Rwnina Ornecka ma 225 km powierzchni i rozciga si wzdu Drwcy Warmiskiej, na poudnie od Wzniesie Growskich i na pnoc od Pojezierza Olsztyskiego. Wzniesienia Growskie to izolowana wysoczyzna morenowa, przekraczajc wysoko 100 m n.p.m i zajmujc powierzchni okoo 1280 km. Przez ten obszar przebiega granica dwch dziaw geobotanicznych: batyckiego i pnocnego. Rwnina Spopolska w granicach Polski zajmuje obszar 1160 km. Stanowi ona rozleg nieck, wznoszc si do 80-100 m n.p.m. i obniajc si ku rodkowi do 40-50 m. W powierzchni rwniny wcite s na gboko 20-30 m doliny yny i Guberu, uchodzcego do yny pod Spopolem. Gwnymi rzekami s tu Paska (najdusza rzeka Regionu Pregoy w granicach Polski 169 km) i Bauda oraz dopywy Pregoy: yna (z Guberem) i Wgorapa4. Dugo Pregoy wynosi ok. 123 km, a powierzchnia jej zlewiska 15 500 km. Pregoa utworzona jest z poczenia Wgorapy i Instruczy, ktre cz si w okolicach Czerniachowska; uchodzi do Zalewu Wilanego. Gwnym jej dopywem jest yna. Jest najdusz rzek obwodu kaliningradzkiego i w caoci przepywa w jego granicach. Zlewisko Pregoy na obszarze obwodu kaliningradzkiego obejmuje ok. 13 600 km. Sie hydrograficzna jest dobrze rozbudowana, wystpuje tam ponad 13 tys. km ciekw. Samych rzek o dugoci ponad 10 kilometrw jest 148. Ponadto znajduje si tam 38 jezior o powierzchni ponad 10 ha. Jedynym duym akwenem rdldowym jest Jezioro Wisztynieckie o powierzchni 17,6 km. Z najwaniejszych miast nad Prego le Kaliningrad (Krlewiec), Gwardiejsk (Tapiawa), Znamiensk (Welawa) i Czerniachowsk (Wystru)5. Jednymi z waniejszych obszarw wchodzcych w skad opisywanego regionu, znajdujcych si obecnie poza granicami RP, nale Nizina Polesska oraz Nizina Dolnoniemeska. Obie niziny charakteryzuj si wystpowaniem polderw, pooonych nawet do 1,5 m p.p.m. Wanymi elementami przestrzennego tego regionu s mierzeje. Mierzeja Kuroska ma dugo 98 km, z tego odcinek 48 km naley do Rosji, a reszta do Litwy. Szeroko mierzei wynosi od 400 metrw do 4 km. Mierzeja Wilana ma 65 km dugoci, z tego 35 km naley do Rosji, a 30 km do Polski. Szeroko wynosi od 300 metrw do 9 km. Strategicznie wanym rejonem jest Cienina Pilawska, przekopana w 1497 roku. W latach szedziesitych XX w. bya poszerzona i obecnie jej szeroko wnosi 400 m, a gboko 12 m6.
Ibidem, s. 32-34; Mapa geohydrograficzna Polski, skala 1:50 000, A. P i s k o z u b , op.cit., s. 32-34. Por. take: J. K o n d r a c k i , Geografia regionalna Polski, Warszawa 2002. 5 . . , , 1986, s. 12-35. 6 D. R. B u g a j s k i , Polska i midzynarodowa egluga w Cieninie Pilawskiej, Polski
4 3

18

Mapa 1. Region Pregoy

rdo: opracowanie wasne

Na podstawie Ramowej Dyrektywy Wodnej, zobowizujcej kraje Unii Europejskiej do skoordynowanych dziaa na obszarze wd rdldowych, w tym wd podziemnych, w Polsce wyodrbniono 161 jednolitych czci wd podziemnych (JCWPd; ang. Groundwater Bodies). S to jednostki, dla ktrych okrelony ma by stan ilociowy i jakociowy, maj tez by prowadzone analizy presji antropogenicznych. Gwnym kryterium wyodrbnienia poszczeglnych jednostek by podzia zlewniowy, jakiego uywa Regionalny Zarzd Gospodarki Wodnej w Gdasku. W kontekcie omawianego regionu, najbardziej interesuj nas Obszar JCWPd 20 i 22. Pierwszy obejmuje zlewnie yny i innych dopyww Pregoy. Gwne poziomy wodonone wystpuj tam w obrbie plejstocenu. W rejonie Olsztyna system wodonony w utworach plejstocenu zwizany jest z gbok rynn subglacjaln. Obszar JCWPd 22 obejmuje zlewni Godapi i innych dopyww Pregoy. Gwne poziomy wodonone wystpuj rwnie w obrbie plejstocenu7. II. Czas Region Pregoy przez wiele wiekw wchodzi w skad historycznego obszaru Prus, zajmujcych due poacie dzisiejszego Pomorza Wschodniego. Skada si m.in. z nastpujcych terytoriw: ziemia chemiska, Powile, cz uaw Wilanych, Warmia, Prusy Grne, Mazury, Barcja, Natangia, Sambia, Puszcza Romincka, Litwa Mniejsza (zwana take Prusk Litw lub Ma Litw. Obecnie znajduje si w granicach 3 pastw: Polski (w wojewdztwach: warmisko-mazurskim, pomorskim i kujawskoPrzegld Dyplomatyczny 2006, t. 6, nr 4(32), s. 67-93; I d e m, Prawo do eglugi w Cieninie Pilawskiej a praktyka midzynarodowa, Prawo Morskie 2008, t. XXIV, s. 215-227. 7 Jednolite czci wd podziemnych w regionie wodnym Dolnej Wisy, <http://www.pgi. gda.pl/monitoring/9-monitoring/101-jcwpd-rwdw> (20 VIII 2009).

19

pomorskim 1,6 mln mieszk., 24 tys. km), Rosji jako obwd kaliningradzki (900 tys. mieszk., 15 tys. km) oraz Litwy (200 tys. mieszk., 2 tys. km)8. Obszar historycznych Prus przed podbojem krzyackim by pod bardzo silnym wpywem kultury sowiaskiej (polskiej). wiadczy o tym m.in. wystpowanie duej iloci ceramiki sowiaskiej w tamtejszych grodziskach. Jest wysoce prawdopodobne, e mode pastwo polskie celowo ukierunkowywao akcj osadnicz z ziemi chemiskiej w gb pastwa Prusw9. Dua cz tamtejszych ziem, np. Pomezania, w okresie przed 1228 rokiem, czyli sprowadzeniem Zakonu Krzyackiego do Polski, nie stanowia w sensie etnicznym typowo pruskiej ziemi. Mielimy do czynienia wwczas z heterogenicznym etnosem (polsko-pruskim), o czym wiadcz zabytki kultury materialnej, warstwy semantycznej lokalnego dialektu, a take toponimia i hydronimia dorzecza Pregoy10. Od czasu sprowadzenia Zakonu Krzyackiego na ziemi chemisk i jego ekspansji na ziemie Prusw nastpowao powolne tworzenie nowego orodka siy umiejscowionego na Pomorzu Wschodnim. W poowie XIII w. obj on w swoje wadanie cay region Pregoy. Ju wiek pniej pastwo krzyackie (pruski orodek siy) zacz stwarza powane zagroenie dla odrodzonego pastw polskiego. Mimo utraty na rzecz pastwa polskolitewskiego znacznej czci ziem, w postaci tzw. Prus Krlewskich (1463; pozosta cz nazwano mianem Prus Ksicych), oraz sekularyzacji w 1525 roku (co rwnao si powstaniu nowego pastwa, formalnie uzalenionego od polsko-litewskiej jednostki geopolitycznej) pruski orodek siy nie tylko przetrwa, ale rozpocz mozolne budowanie swojej siy gospodarczej i militarnej. Od 1701 roku (koronacja Fryderyka I na krla Prus) pastwo to stanowio ju powane zagroenie dla coraz sabszej Rzeczypospolitej. Fatalna koniunktura geopolityczna oraz bdy polityczne w polityce wewntrznej i zagranicznej doprowadziy do upadku polskiego orodka siy w 1795 roku. Trzy lata pniej powstaa nazwa Prusy Wschodnie cz ziem Rzeczypospolitej (Warmia) i Prus Ksicych (z wyczeniem Kwidzyna), ktre dostay si pod zabr pruski. Nazwa ta bya stosowana do 1945 roku. Po II wojnie wiatowej obszar Prus Wschodnich zosta podzielony z inicjatywy ZSRS. Wiksza jego cz zostaa wcielona w skad tego pastwa. Po 1991 roku stanowi wydzielon cz Federacji Rosyjskiej11.
Tablice geograficzne, Warszawa 2008. J. P o wi e r s k i , Osadnictwo nad redni Wardg: Ze studiw nad polsko-pruskim pograniczem etnicznym w poudniowej. Pomezanii, Rocznik Etnologiczny 1979, t. 8; I d e m, Gory: Z bada nad sowiask przeszoci Pomezanii, Pomorania Antiqua 1979, t. IX. 10 M. B i o l i k , Nazwy wodne Warmii i Mazur wiadectwem przeszoci tych ziem, [w:] Onomastyka w dydaktyce szkolnej i spoecznej: Materiay z VI Konferencji Onomastycznej, red. E. H o ma , Szczecin 1988, s. 291-299; I d e m, The names of waters in the Warmia and Mazury Provinces, Lingua Posnaniensis 1989, t. XXXI, s. 81-85. 11 Tablice historyczne, Warszawa 1996; Atlas historyczny Polski, Warszawa 1998.
9 8

20

w historyczny pryzmat pokazuje, e Region Pregoy, przez wiksz cz dziejw by powizany cile z obszarem Pomorza Wschodniego nie tylko pod wzgldem hydrograficznym, ale take pod wzgldem politycznym. Dopiero po 1945 roku doszo do rozdzielenia granic geograficznych granicami politycznymi. Perspektywa historyczna wskazuje take, e Region Pregoy stanowi i stanowi ju przez prawie osiem wiekw element przestrzenny pruskiego orodka siy. Pruski orodek siy zmienia swj charakter bdc raz jednostk geopolityczn (samodzielnym podmiotem), a raz jednostk geostrategiczn (niesamodzielnym pod wzgldem politycznym orodkiem, penicym funkcje strategiczne). III. Strategia Warto w tym momencie oglnie spojrze na niektre kwestie strategiczne dotyczce tzw. obwodu kaliningradzkiego, jako wanego elementu przestrzennego Regionu Pregoy, a cilej na wybrane elementy OPT (operacyjne przygotowanie terytorium). Obwd Kaliningradzki ley w pasie Pobrzey Wschodniobatyckich. Jego obszar wynosi 15 096 km wraz z czciami zaleww Wilanego i Kuroskiego, bez nich 13 404 km. Ludno ok. 1 mln. Obszar ten mimo nieduej powierzchni posiada kluczowe znaczenie geostrategiczne w Europie rodkowo-Wschodniej. Granica z Polsk ma charakter sztuczny z wyjtkiem okoo dwudziestokilometrowego odcinka Puszczy Rominckiej. Granic z Polsk przecina 17 drg utwardzonych. Dugo linii kolejowych wynosi 765 km, z czego ok. 100 km to linie wewntrzne. Bezporednio wykorzystywanych jest 572 km linii kolejowych. Z 55 stacji kolejowych, na piciu mona prowadzi prace przeadunkowe z kolei europejskiej na rosyjsk i odwrotnie (ros. Bagriatonowsk, Czerniachowsk, Kaliningrad, Mamonowo i eleznodoronyj). Sie kolejow tworz dwie linie tranzytowe oraz kilka linii o znaczeniu lokalnym. Linia tranzytowa o kierunku rwnolenikowym biegnie z Rosji przez Wilno do Kaliningradu i dalej do Gdaska, natomiast linia poudnikowa z Rygi przez Szawle, Sowietsk, Czerniachowsk do Olsztyna. czna dugo drg publicznych o nawierzchni utwardzonej to 4 625 km. Drogi o nawierzchni utwardzonej 252 km (odcinki Kaliningrad-Niestierow, Gwardiejsk-Nieman)12.

12 T. P a l m o w s k i , Wsppraca z Obwodem Kaliningradzkim federacji Rosyjskiej jako czynnik rozwoju regionalnego, <http://www.mrr.gov.pl/rozwoj_regionalny/poziom_regionalny/strategia_rozwoju_polski_wschodniej_do_2020/dokumenty/Documents/e9c8e43c8954 4a13ab940a1a192ee58aPalmowski.pdf> (7 VIII 2009); P. M i c k i e wi c z , Obwd Kaliningradzki w rosyjskiej polityce bezpieczestwa, Nowa Technika Wojskowa 1992, nr 1-2(7-8), s. 10-13.

21

Mapa 2. Geostrategiczne znaczenie pruskiego orodka siy

rdo: opracowanie wasne

Rosja za pomoc pruskiego orodka siy jest zdolna do militarnego oddziaywania na Polsk i Litw. Marynarka Wojenna dyslokowana jest w dwch bazach wojennych: Batijsku i Kaliningradzie, wojska lotnicze w czterech bazach za siy ldowe (11. Armia) rozsiane s po wielu garnizonach w pobliu granicy polskiej (m.in. Karniewo, Mamonowo, Dogorukowo, Niwienskoje, Gwardiejsk, Znamiensk, Czerniachowsk, Gusiew, Czernyszewskoje)13. Sztuczny podzia Regionu Pregoy ma charakter tylko i wycznie polityczny. Pruski orodek siy stanowi od wiekw element nacisku militarnego na pastwo polskie. Stanowi take doskonae narzdzie ksztatowania przyszego porzdku geopolitycznego w Europie rodkowo-Wschodniej. W perspektywie redniookresowej niewykluczone s przeksztacenia polityczne tego obszaru. W przypadku de geopolitycznych pastw ociennych naley si spodziewa chci utrzymania podmiotowoci geostrategicznej pruskiego orodka siy14.

SUMMARY THE PREGOLYA REGION AS A SPATIAL ELEMENT OF THE EASTERN POMERANIA Region is a term that is used in various ways among the different branches of geography and geopolitics. The Eastern Pomerania extends on the south shore of the
13 P. Mickiewicz, Obwd kaliningradzki w rosyjskiej polityce bezpieczestwa, Nowa Technika Wojskowa 1992 nr 1-2 (7-8/92), s. 10-13; J. Skrzyp, Z. Lach, Obwd Kaliningradzki charakterystyka wojskowo-geograficzna, Warszawa 1997, s. 6-10, 32. 14 Zob. np. . , , 1993, s. 36.

22

Baltic Sea from Vistula to the drainage basin of Pregolya. The Pregola is a river in the Russian Kaliningrad Oblast exclave. It starts as a confluence of the Instruch and the Angrapa and drains into the Baltic Sea through Vistula Lagoon. Its length is 123 km. The basin has an area of 15 500 km. The Pregolya Region include drainage basin of Pregolya and other rivers in Baltic seacoast of Eastern Pomerania. The region is now artificially (politically) divided. The minority is a part of Kaliningrad Oblast, which constitutes the military instrument of Russian political influence to the Centre-Eastern Europe.

23

GRZEGORZ TOKARZ

ROSJA W ROZWAANIACH ADAMA CZARTORYSKIEGO (OKRES NAPOLEOSKI)

literaturze polskiej pojawio si szereg publikacji dotyczcych dziaalnoci Adama Jerzego Czartoryskiego1. Szczeglnie duo uwagi powicono dziaalnoci tego polityka po upadku powstania listopadowego, kiedy to na emigracji prbowa prowadzi wrd pastw europejskich akcj propagandow, majc na celu przekonanie ich do sprawy polskiej. Wydaje si jednak, e godnym zainteresowania s pogldy geopolityczne tego polityka w okresie napoleoskim, pamita przecie naley, i w tym okresie sprawowa wysokie funkcje w cesarstwie rosyjskim, by bowiem przez dwa lata ministrem spraw zagranicznych cara2. Interesujce i zarazem kluczowe dla zrozumienia istoty mylenia A. J. Czartoryskiego s szczegowe rozwizania, zawarte w: Punkta porzdkujce sprawy Europy wskutek pomylnej wojny 1804 roku. Jego zdaniem krl Sardynii powinien uzyska Piemont oraz cz Lombardii, bdzie to zgodne z polityk Rosji, ktrej celem jest wzmocnienie Woch na kontynencie. Cesarz rosyjski zostanie krlem polskim, przyczone do tego kraju zostan ziemie znajdujce si w przeszoci w rku Prus. Tym samym granica na zachodzie bdzie biegn od Gdaska do wypywu Wisy i wzdu Karpat do rde Dniestru. Pastwo pruskie uzyska posiadoci, ktre znajduj si na pnocy Niemiec, Szwecja uzyska moliwo przejcia wybranego przez siebie ksistwa niemieckiego. Jeli chodzi o Holandi, to wzmocni si ona dziki uzyskaniu austriackiej czci Niderlandw. Szwajcaria pozostanie niepodlega, w rku Austrii znajdzie si Bawaria, Tyrol; dwr wiedeski bdzie mie wpyw na granice Szwabii, Frankonii, Wenecji i Dalmacji. Jeli za chodzi o wite Cesarstwo Rzymskie to w jego skad wchodzi powinny te ziemie, ktre nie znalazy si w granicach Prus i Austrii. Bdzie to, zdaniem A. J. Czartoryskiego pastwo rodka pooone midzy Francj, Austri i Prusami. Co wicej, Cesarstwo to moe sta si swoistego rodzaju rezerwuarem ziem, ktre mog posuy w przyszoci do handlu midzy rnymi krajami tego regionu. Granicami Francji bd Alpy i Ren. Zauway naley, i tereny, ktre zostan oddane Austrii i Prusom bd zadouczynieniem za te, ktre utrac na rzecz Rosji 3. Powysze pomysy znajduj uzasadnienie w dalszych rozwaaniach A. J. Czartoryskiego, jak wyglda powinna przysza Europa. Istniaoby pi
Z najnowszych wydawnictw powiconych temu politykowi warto zwrci uwag na nastepujc publikacj: M. Ku ki el, Czartoryski a jedno Europy 17701861, Lublin 2009.
I d e m, Wielkie wojny napoleoskie, Pozna 1994, s. 115. A. J. C z a r t o r y s k i , Punkta porzdkujce sprawy Europy wskutek pomylnej wojny 1804 r., [w:] I d e m, Pamitnik ks. Adama Czartoryskiego i korespondencya jego z cesarzem Aleksandrem I, Krakw 1905, t. II, s. 42.
3 2

24

wielkich mocarstw, czyli Rosja, Anglia, Francja, Austria i Prusy. Wsplne cele i interesy miayby dwa pierwsze pastwa, trudniejsza sytuacja byaby z trzema nastpnymi, mogoby dochodzi midzy nimi do niesnasek, konfliktw, zatem naleaoby pilnowa, aby rwnowaga midzy nimi bya zachowana. Oprcz piciu mocarstw w Europie znajdowaoby si trzy tzw. terytoria porednie (federacje), pierwsz z nich bdzie Hiszpania i Portugalia, drug Wochy a trzeci waciwe Niemcy. Wadze kadego z tych trzech organizmw bd zdaway sobie spraw, i trwao tyche federacji uzaleniona bdzie od wsparcia Anglii i Rosji, zatem bd z tymi krajami w sojuszu. Przy takim podziale Europy Rosja bdzie posiada pozycj kluczow, o jej przyja ubiega si bdzie midzy innymi Francja i Angli4. A. J. Czartoryski zauwaa, i system federacyjny, ktry postulowa cesarz Francuzw, staje si w rzeczywistoci systemem lennym, imperium francuskie powiksza cigle stref swoich wpyww, podporzdkowujc sobie mniejsze organizmy europejskie. Napoleon bdzie w stanie przemieszcza swoje wojska midzy Morzem Pnocnym, Atlantykiem i Morzem Adriatyckim. Podkreli przy tym naley, i Napoleon Bonaparte, podejmujc rnorodne inicjatywy w Europie, nigdy nie zaprzestanie dziaa, ktre osabi maj cesarstwo rosyjskie. Co wicej, za pomoc sprzymierzonych i podporzdkowanych sobie pastw bdzie dy do wypchnicia Rosji z Europy Rosya powinna widzie przed sob zupen utrat swoich wpyww w Europie, moliwo wojny u dwch granic, zamknicie jedynych dwch uj i prawdopodobne powstanie w dwch swoich prowincjach5. Szczeglne znaczenie w polityce A. J. Czartoryskiego ma Anglia. Polityk ten stwierdza, i posiadajc potn flot, odgrywajc tak wielk rol w handlu wiatowym, konflikt z tym pastwem musi zakoczy si klsk. Rad dla Rosji jest, aby staraa si wzmacnia swoj pozycj na rynku wiatowym, aby ewentualny konflikt (A. J. Czartoryski pisze o ochodzeniu wzajemnych relacji midzy Rosj a Brytani) nie mia dramatycznych skutkw ekonomicznych dla Rosji. Pamita rwnie naley, e Anglia jest zainteresowana rwnowag si w Europie, zatem w sposb wrogi musi traktowa dziaania Francji rzdzonej przez Napoleona. Wszystkie powysze uwagi skaniaj do wniosku, i w interesie pastwa carw jest zachowanie jak najlepszych relacji midzy Rosj a Angli6. A. J. Czartoryski piszc o Prusach stwierdza, i s one swoistego rodzaju olbrzymem o glinianych nogach. Wynika to z faktu, i rozrastajc si terytorialnie, kumuluj w sobie wiele rnych ywiow etnicznych. Dc do zwikszenia swojego terytorium ingeruj w sprawy wewntrzne rnych pastw europejskich, ze wzgldu jednak na swoj sabo, nie s w stanie
4 5

Ibidem, s. 42-43. I d e m, Memorya o obecnem pooeniu Rosyi, marzec 1806, [w:] I d e m, op.cit., t. II, s.

58. I d e m , 1803: Sur le systeme politique que devrait suvre la Russie (O systemie politycznym, ktry winna stosowa Rosja:Przedstawione i odczytane tego roku Cesarzowi Aleksandrowi), [w:] I d e m, Pamitniki i memoriay polityczne 1776-1809, Warszawa 1986, s. 524525.
6

25

doprowadzi swoich zamiarw do koca. D do konfliktu, jednoczenie nie s w stanie go udwign. A. J. Czartoryski stwierdza, i polityka Prus musi sta w sprzecznoci z dziaaniami Rosji, o ile wadcy w Berlinie dbaj tylko o wasny interes, to Rosja stara si, aby w Europie panowaa sprawiedliwo i ad. Biorc za pod uwag, e Francja na czele z Napoleonem Bonaparte dy cigle do wojny, zatem Prusy wydaj si by naturalnym sojusznikiem pastwa francuskiego. Wspomnie rwnie naley, e Prusy s naturalnym rywalem Austrii na ziemiach niemieckich. Racj stanu Rosji jest za popieranie w tym regionie wanie Austriakw, skierowanie bowiem ich gwnego zainteresowania na ziemie niemieckie osabi dziaania dworu wiedeskiego w Turcji, a tym samym wzmocni si tam pozycja cesarstwa rosyjskiego. Wspomnie rwnie naley, e Francja, w dziele osabienia Austrii, staje si naturalnym sojusznikiem wadcy pruskiego: [] my powinnimy dy do posiadania wolnego biegu Niemna i Wisy: ten nabytek ley nam pod rk, jest potrzebny dla naszego handlu i prdzej czy pniej nie moe nas omin. Czuj to Prusy, trwo si tem i stara si bd o zmniejszenie naszej przewagi w Europie7. A. J. Czartoryski jest bardzo konsekwentny w prowadzeniu antypruskiej agitacji na dworze cesarskim, ukazuje cigle, i pastwo pruskie jest sabym ogniwem caym w przymierzu pastw antynapoleoskich. Jednoczenie udowadnia jakie niebezpieczestwo wie si z tym faktem dla caej Europy. Obawiajc si wojny z Francj, wadca pruski speni wszelkie jego dania, moe doj nie tylko do zamknicia portw na pnocy Niemiec, co wicej, w imi interesw francuskich Prusy zdecyduj si na wojn ze Szwecj. O obawach tej ostatniej wiadczy moe to, i stara si uzyska poparcie Rosji. Co wicej, zarwno Sztokholm, jak i Kopenhaga przekonuj Rosj do stworzenia ligi pastw pnocnych. Pamita naley, zdaniem A. J. Czartoryskiego, i Prusy mog zdecydowa si na porozumienie z Francj, uznajc, i przyniesie to im wymierne korzyci, np. uzyskanie nowych ziem nad Morzem Batyckim. Zauway rwnie trzeba, i wadca pruski okamuje zarwno cesarza Francuzw, jak i wadc Rosji8. Wanym krajem, ktrego niezalenoci Rosja powinna strzec s, zdaniem A. J. Czartoryskiego, Wochy. Pisze, e znaczenie tego terytorium wynika z kilku przyczyn, jedna z nich posiada charakter ekonomiczny, pozostae za polityczno-strategiczne. Niewtpliwie, wolne Wochy miayby pozytywny wpyw na pozycj imperium rosyjskiego w handlu na Morzu Czarnym. Rwnie wanymi aspektami jest moliwo, i silne Wochy mog by sojusznikami pastwa carw w ewentualnej wojnie z Francj czy Turcj. To wanie od strony Pwyspu Apeniskiego mona w skuteczny sposb zaatakowa pastwo rzdzone przez Napoleona. Zauway przy tym naley, i Rosja powinna pomaga pastwom woskim przeciwko zagroeniom zewntrznym, szczeglnie ze strony Francji. A. J. Czartoryski jednoznacznie
I d e m , Memorya o stosunkach Rosyi z Prusami: stycze 1806 r., [w:] I d e m, Pamitnik, t. II, s. 49-50. 8 I d e m, Memorya o obecnem, s. 55.
7

26

stwierdza, e obecno Francuzw na ziemiach woskich jest zagroeniem dla caej Europy. Zdaniem polskiego polityka niektre pastwa woskie w sposb pozytywny odnosz si do Rosji, optymalnym rozwizaniem byoby denie do jak najwikszej zwartoci Woch. Przy czym forma rzdw ma w tym przypadku drugoplanowe znaczenie, moe to by zarwno republika, jak i monarchia. Przy czym, zauwaa A. J. Czartoryski, silne Wochy bd przeciwwag nie tylko dla Francji czy Turcji, ale rwnie Austrii9. Due znaczenie dla Rosji ma rwnie Dania i Szwecja. A. J. Czartoryski stwierdza, i gwnym celem cesarza rosyjskiego (szczliwie osignitym), jest uzyskanie poparcia wrd rzdzcych tym krajem. W tym kontekcie wspomnie take naley o zabezpieczeniu (w imi interesw rosyjskich) Sundu, czyli cieniny miedzy Dani a Szwecj. Rosja moe rwnie liczy na poparcie Szwecji, ktra wraz z ni zerwaa stosunki polityczne z Francj. Zauway przy tym naley, e lojalno Szwedw powinna by przez Rosj doceniona, np. cesarz rosyjski powinien wystpowa w obronie interesw szwedzkich na kontynencie europejskim10. Rwnie wanym pastwem w polityce imperium rosyjskiego jest Turcja. A. J. Czartoryski zauwaa, e kraj ten jest saby, nie stanowi zagroenia dla interesw Rosji. Co wicej, biorc pod uwag prawida rzdzce polityk wiatow, dobrym rozwizaniem dla pastwa jest fakt, i ssiaduje z krajem duo sabszym. Jednak naley wci pod uwag inny aspekt, ot Turcja jest tak saba, e moe doj do jej rozpadu. Podkreli przy tym naley, e bdzie on konsekwencj problemw wewntrznych. Do tego, zauwaa polski polityk, adne pastwo europejskie nie ujmie si za Turcj. Brytania bdzie chciaa skorzysta z ewentualnego rozbioru imperium sutana, podobnie jak Austria. Zatem Rosja powinna, zdaniem A. J. Czartoryskiego, przemyle konsekwencje rozbioru Turcji. Kwesti kluczow jest niedopuszczenie, aby dwa brzegi Cieniny Dardanelskiej znalazy si w posiadaniu jednego pastwa. Dziki wykluczeniu takiego rozwizania transport bdzie duo bezpieczniejszy. Oczywicie istnieje moliwo, e dwa podmioty polityczne, ktre kontroluj po jednym brzegu, mog porozumie si midzy sob w sprawie przepuszczania, lub nie, transportw, jednak taka moliwo wydaje si mao prawdopodobna, gdy w przypadku, gdyby powstao na europejskiej czci Turcji nowe pastwo, to byoby ono w zych stosunkach z pozostaociami imperium tureckiego, raczej przechylaoby si w stron Rosji. Zauway przy tym naley, e to ewentualne nowe pastwo, chcc mie jak najlepsze stosunki z imperium rosyjskim, nie wysuwaoby w stosunku do niego adnych pretensji terytorialnych, Krym za znalazby si w rkach rosyjskich. Rozpad Turcji i powstanie pastwa greckiego zabezpieczyoby w tej czci Europy interesy Rosji (ewentualny atak na ni z tej strony byby niemoliwy). Grecy nie maj przecie adnych pretensji terytorialnych do
I d e m, 1803, s. 539. I d e m, Sprawozdanie przedoone cesarzowi przez ksicia Adama Czartoryskiego, tajnego radcy, p.o. ministra spraw zagranicznych: Sprawozdanie z roku 1804 dla Senatu, [w:] Ibidem, t. II, s. 115-116.
10 9

27

Rosji, co wicej, nienawidzc Turkw czuliby si bardziej zwizani z polityk cara. Ta polityczna sympatia byaby jeszcze wiksza, gdyby Rosja pomoga Grekom wyzwoli si spod tureckiego jarzma. Pamita rwnie naley o tym, i zarwno Grekw, jak i Rosjan czy obrzdek prawosawny. Wszystkie powysze przemylenia maj zdaniem A. J. Czartoryskiego wiadczy, i ewentualny rozbir Turcji nie zagrozi pastwu rosyjskiemu. Nie oznacza to jednak, i Rosja powinna dy do rozbicia imperium tureckiego, istniejcy stan rzeczy jest rwnie dla niej korzystny. W przypadku gdyby jednak Turcja si rozpada, Rosja nie powinna dopuci, aby europejska cz Turcji znalaza si w granicach jednego pastwa. Naley rwnie zminimalizowa wpyw innych mocarstw europejskich w razie powstania w tym regionie nowych tworw politycznych. W tym kontekcie A. J. Czartoryski wymienia Francj, naley podj wszelkie moliwe kroki, aby w rce rzdzcych tym kraju nie wpady europejskie dominia Turcji, co wicej, uniemoliwi Francji uzyskanie silnej pozycji w nowych krajach (pamita przecie naley, e Francuzi mogliby udzieli pomocy rnym ruchom niepodlegociowym, te za, po zwycistwie, mogliby traktowa Francj jako swoj wybawczyni i zawrze z ni sojusz). Rosja powinna zatem, zdaniem polskiego polityka, speni w stosunku do ludw, ktre wchodz w skad europejskiej czci Turcji rol wybawiciela, siy, na ktr mog liczy w walce z Port. Wspomniano ju wyej o wanej roli, jak zdaniem A. J. Czartoryskiego mog odgrywa Grecy. Nie naley jednak zapomina np. o Czarnogrcach, ktrzy zamieszkuj Gry Boniackie. W przypadku gdyby nie byli w stanie utworzy wasnego organizmu politycznego, powinni zosta wczeni do Krlestwa Wgier. Wspomnie w tym kontekcie naley, i ludy te czy wsplnota kulturowa. Co wicej, wczenie obszarw zamieszkanych przez Czarnogrcw do Wgier spowoduje, i Austria, ktra moe utraci wpywy na niektrych obszarach, potraktuje to jako swoistego odszkodowanie. Jednoczenie A. J. Czartoryski zauwaa, i wiedza na temat ludw znajdujcych si we wadzy sutana jest bardzo nika, z tego te wzgldu naley podj dziaania, aby uzyska jak najwicej informacji na ich temat. Dziki temu uda si midzy innymi zapobiec ewentualnym wpywom francuskim wrd nich. Polityk polski zauwaa, i Rosj z tymi spoecznociami nie tylko czy religia (prawosawie), ale rwnie podobny jzyk oraz przynaleno do wsplnoty sowiaskiej11. Polski polityk, goszc potrzeb stworzenia nowych pastw w europejskiej czci Turcji pisze, e [] cao za krajw tureckich wypadnie podzieli na pojedyncze pastwa, rzdzone podug lokalnych stosunkw a zwizane wspln federacy, nad ktr zapewnionoby Rosyi wpyw stanowczy przez nadanie cesarzowi tytuu cesarza albo protektora Sowiaszczyzny i Wschodu12. A. J. Czartoryski zauwaa, e wielkim niebezpieczestwem dla Rosji jest porozumienie, jakie moe zosta zawizane
I d e m, 1803, s. 536-538. I d e m, Punkta porzdkujce sprawy Europy wskutek pomylnej wojny 1804 r. [w:] Ibidem, t. II, s. 43-44.
12 11

28

midzy Francj a Turcj. Polityk polski stwierdza, e jeli tylko sutan stwierdzi, i Rosja boi si takiego sojuszu, natychmiast bdzie chcia go zawrze. Z tego te wzgldu cesarz rosyjski w aden sposb nie powinien wykazywa saboci, czy braku zdecydowania. Pamita rwnie naley, e Turcja nienawidzi Rosji zarwno z powodw religijnych, jak i politycznych. W tym kontekcie naley wspomnie o krokach, jakie moe podj Napoleon: opanowanie Krlestwa Neapolitaskiego i Sycylii ugruntowaoby jego pozycj na Morzu rdziemnym, Korfu, znajdujce si w rkach rosyjskich zostaoby powanie zagroone. Pamita za naley, e posiadanie tej wyspy ma znaczenie strategiczne, mona szachowa Turcj, wpywa na dziaania Grekw. Kwesti czasu moe by, i pod wpywem Francji, Turcy zadaj oprnienia Korfu, zamknicia na nowo Dardaneli i denia do odzyskania tego, comy im zabrali ofiarami krwi i cierpliwoci [...]. Czy moe Rosya zapomnie o swoich bezporednich interesach, biernie spogldajc na niszczce projekta swoich wrogw, na upadek wpyww w Konstantynopolu, na ruin handlu poudniowego i na blizko wojny nad granicami, podczas gdy Dunaj przedstawia nam siln lini obronn13. Zauway naley, i A. J. Czartoryski wykazywa zainteresowanie polityk Rosji w regionie Morza Kaspijskiego, jak rol powinna ona tam peni. Suszna bya polityka Rosji, ktra dya do zwizania ze sob rnych wadcw azjatyckich, na ich terenach stacjonoway garnizony rosyjskie, przy czym w polityce wewntrznej zostawiano tamtejszym ludom wiele swobody, tak, aby mogy y zgodnie ze swoimi zwyczajami (w tym kontekcie wymieni naley takie prowincje jak Imiret i Mingrelia dzisiejsze tereny zachodniej Gruzji, ktrych wadcy prosili cara o to, aby zosta jego poddanymi). Rwnie wanym wydarzeniem, korzystnym z punktu widzenia polityki Rosji, byo wczenie do cesarstwa Gruzji Wschodniej w 1801 roku, mimo e doprowadzio to do wojny z Persj w 1804 roku, wygranej zreszt przez stron rosyjsk. Rosja, zdaniem A. J. Czartoryskiego, nie powinna obawia si ludw zamieszkujcych wschodnie brzegi Morza Kaspijskiego, gdy s one pokojowo nastawione do cesarstwa, podobnie rzd Buchary pragnie utrzyma jak najlepsze stosunki. Jednoczenie za zauway naley, i Buchara zaczyna dominowa nad ludami zamieszkujcymi brzegi Jeziora Aralskiego i rzeki Syr-Daria. Z tego te wzgldu naley uwanie obserwowa dalsze poczynania tego organizmu politycznego. Jednoczenie trzeba zminimalizowa najazdy Kirgizw na tereny znajdujce si pod wadz cara. Owszem, maj one jedynie charakter upieczy, jednak stanowi mog wiksze niebezpieczestwo, ni wydaje si to obecnie rzdzcym w Rosji. Jednoczenie A. J. Czartoryski widzi potrzeb nawizania jak najlepszych relacji z Chinami. Pojawiy si niestety midzy tymi krajami spory terytorialne, co pogorszyo dobre na og relacje. Nie naley jednak zapomina, i Chiny s najbardziej cywilizowanym, a jednoczenie najbogatszym krajem azjatyckim. Przejawem poprawy stosunkw miao by powstanie ambasady rosyjskiej w tym kraju. Zauway przy tym naley, i A. J. Czartoryski
13

I d e m, Memorya, s. 56-57.

29

stwierdza, e wanym elementem azjatyckiej polityki Rosji powinno by zbadanie zwyczajw, liczebnoci i si ludw koczowniczych zamieszkujcych obszary do ktrych wadania Rosja aspiruje14. A. J. Czartoryski podkrela, e szczeglne znaczenie dla Rosji, jak i Francji, ma sprawa polska. Polityk ten stwierdza przy tym, i obydwa te kraje w dwojako sposb patrz na Polakw. Cesarz Francuzw uwaa, e Polska moe by dla niego przydatna w ataku na pastwo rosyjskie. Biorc pod uwag honor Polakw, zasoby, jakimi dysponuj oraz umiejtnoci wojskowe, sta si oni mog potn si przy boku Napoleona. W innym kontekcie Polakw postrzegaj Rosjanie, traktuj ich, jako cige zagroenie, nie ufaj im. Nawet te siy, ktre s nastawione prorosyjsko, s traktowane przez politykw rosyjskich nieufnie. A. J. Czartoryski zauwaa, i konsekwencj dla Rosji jest nie tylko osabienie jej pod wzgldem materialnym, ale take moralnym. Z tego te wzgldu naley przywrci Polakom ich pastwo, na jego czele za powinien stan cesarz rosyjski. W ten sposb Napoleon zostaby ubiegnity w swoich zamiarach, Rosja za nie musiaaby ju pilnowa czy Polacy ponownie nie wystpi przeciwko niej, co wicej, Polska staaby si stra przedni pastwa rosyjskiego w tej czci kontynentu15. Polski polityk jednoznacznie stwierdza, i zgoda Rosji na podzia Polski wrd trzech mocarstw bya powanym bdem politycznym wadz w Petersburgu. Uznaje jednak, i by on zdeterminowany okolicznociami zewntrznymi, sytuacj w wczesnej Europie. Piszc o Polsce w ramach cesarstwa rosyjskiego, A. J. Czartoryski odwouje si do przypadku Krlestwa Wgierskiego, ktre jest, jego zdaniem, podpor pastwa austriackiego. A. J. Czartoryski odpiera rwnie argumenty, i ziemie polskie znajdujce si pod zaborem pruskim, a przyczone do Rosji, doprowadz do pogorszenia stosunkw midzy Rosj a Prusami i osabienia tych ostatnich. Polski polityk stwierdza, i Prusy i tak znajduj si ju pod przemonym wpywem Bonapartego, zatem odebranie Prusom ziem polskich byoby uprzedzeniem Francuzw, utrudnieniem ich dalszej ekspansji. Nie naley jednak rwnie zapomina o Austrii, ktra, ze wzgldu na Galicj, moe by zaniepokojona polityk rosyjsk. Wydaje si jednak, i porozumienie midzy Petersburgiem a Wiedniem jest konieczne. Wynika to z wczesnej sytuacji politycznej, wadca Austrii musi zdawa sobie spraw, i jeli porozumie si z Napoleonem, to Galicja bdzie musiaa sta si upem Rosji. Przyczenie za do Rosji ziem polskich zaboru pruskiego wzmocni siy antynapoleoskie, co tym samym wzmocni Austri na kontynencie europejskim. Co ciekawe, A. J. Czartoryski sugeruje rwnie, i w przyszoci rwnie ziemie polskie zaboru austriackiego mogyby zosta wczone do przyszego pastwa polskiego,
14 I d e m, Sprawozdanie przedoone, s. 117-120. Por. take: K. Wa c z y k , Polityka Federacji Rosyjskiej wobec Regionu Morza Kaspijskiego w latach 1999-2004, Toru 2007, s. 15-16. 15 Memorya o potrzebie odbudowania Polski dla uprzedzenia Bonapartego, 5 grudnia 1806 roku, [w:] A. C z a r t o r y s k i , Pamitnik, t. II, s. 87-88.

30

oczywicie w zamian Austria uzyskaaby odpowiedni ekwiwalent. Nie naley rwnie bra na powanie argumentw, i Polska w strefie wpyww Rosji doprowadzi moe do przeduenia konfliktu pastwa rosyjskiego z Francj Napoleona Bonaparte. Pamita naley, i uleganie temu politykowi tylko wzmacnia jego pozycj i apetyt polityczny, zatem przejmowanie si jego reakcj byoby bdem politycznym16. A. J. Czartoryski stara si udziela rad cesarzowi rosyjskiemu, w przypadku, gdyby zdecydowa si nie tylko przyj koron polsk, ale take zaj ziemie I Rzeczpospolitej, ktre znalazy si pod zaborem pruskim. Przede wszystkim w sposb agodny i przyjazny naley traktowa Polakw, wtedy oni odwdzicz si lojalnoci, bd broni cesarstwa rosyjskiego, ktremu zawdzicza mog w przyszoci uzyskanie wielu praw, zgodnych z ich aspiracjami i interesem. Co ciekawe, sugeruje on, i na ziemiach polskich moe dochodzi do zamieszek, ktre skierowane byyby przeciwko polityce cesarza rosyjskiego. Jednak w wielu przypadkach bd one spowodowane surowoci, lub nieufnoci Rosjan w stosunku do Polakw, lub te propagand Napoleona. Z tego te wzgldu naley odwoa si do dyplomacji, gdy, jak pisze polityk polski, lepiej jest zapobiega spiskom, ni je pacyfikowa. Z tego te wzgldu naleaoby rozpocz akcj propagandow, czyli wyda proklamacj do Polakw, tak, aby widzieli, i Napoleon nie jest jedyn osob, ktra sprzyja sprawie polskiej. Wojska rosyjskie nie powinny dokonywa adnych gwatw na ziemiach polskich, oficerowie rosyjscy za podkrela, i Polacy i Rosjanie to bracia, ktrych czy wsplne pochodzenie (Sowianie) i podobny jzyk. Do akcji powyszej powinno si wcign duchowiestwo katolickie, jak i inne, tak, aby swoim autorytetem utrwalio pozycj Rosjan na ziemiach polskich. Nie naley rwnie zapomina o szeroko zakrojonej akcji propagandowej w postaci wydawania broszur, czy pism periodycznych, ktre by podkrelay potrzeb sojuszu polsko-rosyjskiego, jednoczenie za zwalczayby napyw wydawnictw profrancuskich. Wanym elementem jest rozpoczcie zacigw do oddziaw zbrojnych, ktre mogyby stan po stronie Rosjan. W odniesieniu do ziem polskich zaboru pruskiego A. J. Czartoryski postuluje, aby albo przekaza je krlowi, ktry gwarantowaby sojusz, albo te zatrzyma je w rku rosyjskim. Powodem tego ostatniego byoby niebezpieczestwo, i znajd si one pod kontrol Napoleona, lub ktrego z jego sojusznikw. A. J. Czartoryski zauwaa przy tym, e powysze dziaania bd stanowiy silny grunt, ktry pomoe cesarzowi rosyjskiemu koronowa si na krla Polski. Nastpnym etapem byoby uchwalenie konstytucji, ktra doprowadziaby do pogodzenia monarchii z historycznymi instytucjami narodowymi Polakw. Jednoczenie polityk polski postuluje, aby cesarz rosyjski jak najszybciej podj odpowiednie dziaania w powyszych kwestiach, argumentuje, i naley uprzedzi obietnice Napoleona Bonaparte17.
16 17

Ibidem, s. 90-91. I d e m, Memorya o dawnych polskich prowincjach, [w:] Ibidem, t. II, s. 106-107. Por.

31

Naley zauway, e dbajc o interesy cesarstwa rosyjskiego A. J. Czartoryski stara si uzyska jak najwicej ustpstw Rosji w stosunku do Polakw. Zdawa sobie spraw, e jedynie w sojuszu z jednym wielkim mocarstwem Polacy maj szans odzyska chocia namiastk niepodlegoci. Pozostao mu tylko przekona Polakw i Rosjan do idei wsplnego sojuszu. Sytuacja geopolityczna nie pozwolia wprowadzi tego rozwizania w ycie. Z czasem drogi cara i ksicia polskiego si rozeszy.
SUMMARY RUSSIA IN ADAM CZARTORYSKIS CONSIDERATIONS (NAPOLEONIC PERIOD) Adam Czartoryski was a prominent person in Russian XIX century politics. He was polish nobleman, Russian Foreign Affairs Minister and he balanced among them. Czartoryski tried to find different methods of nonviolent action for independent Poland. In his works we can find information about role of other European states in Russian politics (Austria, England, Sweden, Turkey, Italy). Among his concepts we can also find a receipt for relations between Europe and Asia and Russian strategy as an European actor.

take: J. S k o wr o n e k , Sprawa polska, [w:] Europa i wiat w epoce napoleoskiej, red. M. S e n k o w s k a - G l u c k , Warszawa 1988, s. 402.

32

RADOSAW DOMKE

JOHN HALFORD MACKINDER (1861-1947):

ZARYS BIOGRAFII NAUKOWEJ I. Dziecistwo i modo ohn Halford Mackinder urodzi si 15 II 1861 roku w Gainsborough, maym porcie i miasteczku handlowym nad rzek Trent w hrabstwie Licoln w Anglii. Dom rodzinny Mackindera opisany zosta jako [] jeden z najnudniejszych spord miasteczek z czerwonej cegy w rodkowej czci Anglii. By najstarszym z szeciorga dzieci dra Drapera i Fanny Anne Mackinder. Jego ojciec zaoy liczc si praktyk lekarsk w Gainsborough i pomg w rozwoju wiadomoci na temat problemw zdrowia publicznego w hrabstwie Lincoln. Opublikowa take kilka artykuw na amach Journal of Public Health, zawierajcych prb odnalezienia wspzalenoci pomidzy wybuchem chorb a warunkami rodowiska. W rezultacie wzroso jego zainteresowanie geografi medyczn. Niezalenie od tego, e Draper by doskonaym lekarzem, Mackinderowie nigdy nie byli dobrze sytuowani. Pienidze ktre posiadali przeznaczali gwnie na edukacj swoich dzieci. Mackinder mia szczcie by ksztaconym przez francusk guwernantk, pani Hostetter1. Dziki jej doskonaym naukom posiad umiejtno pynnego mwienia po francusku ju w wieku dziewiciu lat. W dodatku, jego ojciec i krewni znajdowali si pod znacznymi wpywami elit intelektualnych. Ojciec by dobrze wyksztaconym naukowcem. To wanie on nauczy Mackindera postrzega wspzalenoci pomidzy czynnikami w rodowisku. Fakt, i dorasta majc kontakt z czsto podrujc rodzin (jego ojciec spdza wiksz cz czasu we Francji, a wuj, Halford Hewitt, robic interesy w Niemczech), uksztatowa zainteresowania Halforda Mackindera w kierunku geografii2. W 1870 roku wstpi do szkoy oglnoksztaccej im. Krlowej Elbierty w Gainsborough (obecnie Queen Elizabeth's High School) , a od 1874 roku ksztaci si w Epsom College. Jego ojciec zawsze chcia eby John zosta lekarzem, a Epsom posiadao renom w ksztaceniu z zakresu nauk medycznych. Na uczelni Mackinder zaprezentowa swoje umiejtnoci w pisaniu esejw, jzykach obcych, erystyce i retoryce oraz naukach przyrodniczych. Poza tym rozwija swj entuzjazm dla historii geologii. W 1880 roku wraz ze swym przyjacielem Thomasem Walkerem wygra picioletnie stypendium dla juniorw w naukach fizycznych. W padzierniku tego roku tych dwch mczyzn wstpio na Oksford, do Christ Church3. Tutaj H. Mackinder zacz specjalizowa si w morfologii zwierzt, lecz uczestniczy rwnie w

<http://www.valpo.edu/geomet/histphil/test/mackinde.html> (21 XI 2008); <http://uk.encarta.msn.com/encyclopedia_761579095/mackinder_sir_halford_john.html> (21 XI 2008). 2 <http://www.valpo.edu/geomet/histphil/test/mackinde.html> (21 XI 2008). 3 Christ Church cz Uniwersytetu w Oksfordzie, penica jednoczenie funkcj kocieln.

33

kursach z fizyki, chemii, fizjologii i botaniki. Na uniwersytecie w Oksfordzie podj nauk nauk przyrodniczych, specjalizujc si w zoologii pod kierunkiem Henryego Nottidge Moseleya, ktry by przyrodnikiem podczas wyprawy Challengera4. Podczas ostatnich dwch lat uczszcza na zajcia z geologii, historii i prawa. Z chwil kiedy rozpocz studia historyczne, zaznaczy, e powraca do dawnych zainteresowa zestawiajc nowoczesn histori z ide postrzegania, jak teoria ewolucji objawia si w rozwoju ludzkoci. Specjalizowa si w geografii fizycznej, pniej przechodzc do zagadnie ekonomicznych oraz teorii politycznej. Argumentowa to tym, e geografia fizyczna i geografia czowieka powinny by traktowane jako jedna dyscyplina5. Na uniwersytecie uczestniczy w szerokiej gamie zaj nie zwizanych z programem studiw. Duo czasu spdza w laboratoriach oraz w Muzeum Uniwersyteckim. W 1882 roku wstpi do Oxford Union6 (prezesem zosta w 1883 roku) oraz pomg ufundowa Klub Naukowy Juniorw. W tym samym roku zacign si do Ochotnikw Rezerwy Uniwersytetu w Oksfordzie. Podczas letnich wakacji czsto bra udzia w wiczeniach oraz dugich marszach po okolicy. Kolejnym zainteresowaniem Halforda w zakresie militarnym by jego pocig do gier wojennych oraz uczestnictwo w Kriegspiel Club. Pozna tam wielu ludzi, ktrzy pniej bd mie dla niego due znaczenie. By wrd nich Heford George, ktry wykada histori wojskowoci na Oksfordzie i pisa o zalenociach pomidzy histori a geografi, oraz o geografii historycznej imperium brytyjskiego. W 1886 roku Mackinder uzyska wyksztacenie prawnicze, a Heford George zaproponowa mu czonkostwo w Krlewskim Towarzystwie Geograficznym7. W Oxford Union Mackinder sta si czci ruchu, zaoonego przez Michaela Sandlera, ktry stawia sobie za cel reform edukacji. Ich ide bya edukacja klas pracujcych. Poza tym Halford pracowa nad rozwojem tzw. geografii syntetycznej, ktra mieciaby w sobie wiele subdyscyplin, poczwszy od geografii fizycznej po nauki humanistyczne. Na pocztku 1886 roku w dziele zatytuowanym: Zakres i metody geografii, ktre napisa dla Krlewskiego Towarzystwa Geograficznego, zarysowa swoje idee dotyczce tzw.: nowej geografii. Zdefiniowa geografi jako nauk o rozmieszczeniu bazujc na tradycji biologicznej, w ktrej siy s ze sob
4 Challenger brytyjska korweta o nonoci 2,3 tys. ton. W latach 1872-1876 dokonano na nim pierwszej wyprawy oceanograficznej dookoa wiata, badajc, pod kierunkiem naukowym sir C.W. Thomsona, Oceany: Spokojny, Atlantycki i Indyjski. W 1873 r. odkryto Grzbiet rdatlantycki. Dane zebrane podczas tej wyprawy i opracowane przez C.W. Thomsona i J. Murraya posuyy do stworzenia podstaw oceanografii. <http://portalwiedzy.onet.pl/10667,challenger,haslo.html> (30 XI 2008). 5 <http://www.valpo.edu/geomet/histphil/test/mackinde.html> (21 XI 2008); <http://www.answers.com/topic/halford-john-mackinder> (21 XI 2008). 6 Oxford Union Society najbardziej prestiowe studenckie forum dyskusyjne na wiecie. Utworzone zostao w 1823 roku. 7 <http://www.valpo.edu/geomet/histphil/test/mackinde.html> (21 XI 2008); <http://www.answers.com/topic/halford-john-mackinder> (21.11.2008); <http://uk.encarta.msn.com/encyclopedia_761579095/mackinder_sir_halford_john.html> (21.11.2008).

34

powizane i wspgraj wzgldem siebie nawzajem. Stwierdza, e geografia musi by konstruowana na bazie geografii fizycznej. Na skutek tego dziea Mackinder jest czasami szufladkowany jako determinista rodowiskowy. Jego przekonaniem byo, e geografia fizyczna i geografia czowieka tworz jedna dziedzin, co w konsekwencji pozwolio mu przedstawi konkluzj, e historia i geografia nie mog by badane oddzielnie. Mackinder by przekonany, e geografia jest samodzieln dyscyplin ze sw wasn metodologi. J. H. M. sta si znakomitym ojcem geografii brytyjskiej, ktry wraz z rozwojem swej nowej geografii, przygotowa pole z epoki odkry do epoki edukacji. Tekst ten sta si spjnym argumentem do zatwierdzenia geografii jako osobnej dyscypliny akademickiej. Do tego czasu geografia staa si ju bowiem popularnym przedmiotem nauczania, a Towarzystwo przez prawie dwie dekady naciskao na to, aby uzyskaa ten status na poziomie uniwersyteckim. W 1886 roku Krlewskie Towarzystwo Geograficzne zaoferowao ufundowanie etatw wykadowych oraz katedr geografii na uniwersytetach w Oksfordzie i Cambridge. W lutym 1887 roku Mackinder spotka si z kadr naukow Oksfordu. Zgodzi si naucza przez pi lat za kwot 300 funtw. W ramach przygotowania do swojej pracy Mackinder otrzyma grant z Krlewskiego Towarzystwa Geograficznego, ktry pozwoli mu na podr do Niemiec. W tym czasie zaszy rwnie istotne zmiany w jego yciu prywatnym. W 1889 roku polubi Emilie Catherine (zwan Bonnie) Ginsburg8. II. Wykadowca, podrnik i m stanu W 1892 roku wykady Halforda Mackindera na Oksfordzie zostay przeduone o kolejnych pi lat. W tym samym czasie Christ Church powoa do istnienia University Extension College z Mackinderem jako gwnym prowadzcym. Uczelnia zaoferowaa mu zajcia z zakresu historii, biologii, chemii, fizyki, matematyki, geografii oraz sztuki. Bardzo szybko si rozrastaa i w 1898 roku wykadao tam czterdziestu czterech nauczycieli akademickich. J. H. Mackinder by wspierany finansowo przez Krlewskie Towarzystwo Geograficzne oraz dawa wykady nauczycielom z Gresham College w Londynie. Ojciec geopolityki zawsze naciska na utworzenie w Londynie instytutu geografii argumentujc, i wanie tam powinno powsta centralne miejsce dla prowadzenia zaj powieconych tej dziedzinie. W 1893 roku zaangaowa si w powstanie Zwizku Geograficznego, ktry akcentowa konieczno nauczania tego przedmiotu w szkoach. By prze-wodniczcym tego Zwizku w latach 1913-1946 a prezesem od 1916 roku. W 1892 roku Mackinder sta si pierwszym nauczycielem University College w Reading (obecnie Uniwersytet w Reading), ktry sam pomg zaoy9.
8 <http://www.valpo.edu/geomet/histphil/test/mackinde.html> (21 XI 2008); <http://www.answers.com/topic/halford-john-mackinder> (21 XI 2008); <http://uk.encarta.msn.com/encyclopedia_761579095/mackinder_sir_halford_john.html> (21 XI 2008). 9 <http://www.valpo.edu/geomet/histphil/test/mackinde.html> (21 XI 2008); <http://ww-

35

W 1897 roku uda si w podr po Europie, podczas ktrej zapozna wiodcych geografw, takich jak Joseph Partsch, Ferdinand von Richthofen i Elis Rclus. Poza nauczaniem, pisaniem i zarzdzaniem sprawami ksztacenia, Halford Mackinder planowa pierwsze zdobycie szczytu Mount Kenya. Z kolei pomys wyprawy do Afryki mia swe pocztki w dyskusjach ze swym wujkiem w Gainsborough, ktry uwielbia zamorskie wyprawy. W 1896 roku (tym samym roku kiedy ruszya kolej Ugandy) Mackinder otrzyma zgod na wypraw do Kenii. Zamierza stworzy map nieznanego terytorium i wzi udzia we wspinaczce na Mount Kenya. Dnia 8 VI 1899 roku grupa Mackindera opucia Londyn. Wypynli z Marsylii we Francji i przybyli do Zanzibaru 28 czerwca. W Kenii grupa musiaa zmierzy si z wieloma problemami, takimi jak epidemie ospy i godu. Pomimo tego wyprawa do Wschodniej Afryki okazaa si wielkim sukcesem. Zwaszcza praca zoologiczna dostarczya licznych informacji na temat wielu nie znanych w Europie gatunkw. Przykadowo nowe gatunki ora-sowy zostay nazwane za Mackinderem10, a kilka innych ptakw i rolin otrzymao imi za czonkami jego ekipy. Jako pierwszy zdoby szczyt Mt. Kenya w 1899 roku11. Po powrocie jesieni 1899 roku zaszy dalsze zmiany w jego yciu osobistym. Halford zacz mieszka z dala od swej ony. Pod koniec tego roku wznowi zajcia na Oksfordzie. Przez pierwsze dwa lata naucza geografii historycznej Ameryki Pnocnej, Australii i Przyldka Dobrej Nadziei. Prowadzi rwnie zajcia na temat regionw naturalnych wiata, geografii historycznej Europy Zachodniej i rodkowej oraz rozwoju koncepcji geograficznych. W 1902 roku jego wykady na Oksfordzie otrzymay status University College. W tym samym roku opublikowa ksik: Brytania i morza brytyjskie. Oprcz bardzo dobrze napisanych rozdziaw na temat klimatu, pogody i sekcji z geografii ekonomicznej, jego ksika przyniosa pierwszy wyczerpujcy wykad z zakresu geomorfologii Brytanii. Dzieo to stao si doskonaym przykadem studiw regionalnych w globalnym kontekcie12. Pozycja ta daa mu saw m. in. przez dosadne i lakoniczne sformuowanie pozycji strategicznej Londynu: Brytania to grudka wgla otoczona przez ryby. W 1904 roku sformuowa swoj najsynniejsz teori Heartlandu (Serca ladu, rdziemia). Wyoy j w artykule: Geograficzna o historii, opublikowanym przez Krlewskie Towarzystwo Geograficzne. Stanowisko wykadowcy na Oksfordzie utrzyma do 1905 roku. Do tego czasu pooy fundamenty pod Oksfordzk Szko Geografii. Szkoa ta zostaa formalnie utworzona w 1899 roku, a Mackinder zosta jej pierwszym dyrektorem. W 1893
w.answers.com/topic/halford-john-mackinder (21 XI 2008); http://uk.encarta.msn.com/encyclopedia_761579095/mackinder_sir_halford_john.html> (21 XI 2008). 10 Np. Puchacz grski (ac. Bubo capensis mackinderi). 11 <http://www.valpo.edu/geomet/histphil/test/mackinde.html> (21 XI 2008). 12 Ibidem.

36

roku przej katedr na spotkaniu zaoycielskim Zwizku Geograficznego13. Jego dziaalno utorowaa geografii drog jako odrbnej dziedziny naukowej w Zjednoczonym Krlestwie. Co prawda, Uniwersytet w Oksfordzie nie ustanowi katedry geografii a do 1934 roku, za to uczyniy to jego odpowiedniki w Liverpoolu oraz w Aberystwyth (Walia) w 1917 roku. W latach 1903-1908 by on dyrektorem Londyskiej Szkoy Ekonomii i Nauk Politycznych oraz profesorem geografii na Uniwersytecie Londyskim. W styczniu 1910 roku Halford Mackinder zosta wybrany do parlamentu z ramienia Partii Unionistw dla Zgromadzenie Konstytucyjnego w Glasgow, lecz w 1922 roku ponis tam porak. Kilka miesicy po publikacji swojej wpywowej ksiki: Democratic Ideals and Reality (1919) zosta wezwany do Ministerstwa Spraw Zagranicznych i poproszony o udanie si do Rosji. W latach 1919-1920 by brytyjskim Wysokim Komisarzem przy Siach Zbrojnych Poudnia Rosji (przy gen. Antonie Denikinie). Swoje prace naukowe traktowa jako teoretyczn podstaw dla decyzji politycznych. W 1920 roku, gdy powrci z Rosji, zgromadzi spor wiedz na temat sytuacji politycznej na wschd od Polski po Rosj poudniow, i pracowa na rzecz zaoenia antybolszewickiego przymierza. Jego ide byo wwczas stworzenie w Europie Wschodniej kordonu sanitarnego wok Rosyjskiej Republiki Sowieckiej zoonego z Biaorusi, Ukrainy, Rosji Poudniowej (antybolszewickiej), Gruzji, oraz Armenii, po to, aby zminimalizowa jej potencjaln potg wynikajc z pooenia w Heartlandzie. W roku 1923 autor Democratic ideals and reality uzyska wasn katedr w Londyskiej Szkole Ekonomicznej na Uniwersytecie Londyskim. Gdy odszed na emerytur wci bra czynny udzia w yciu publicznym, zwaszcza w komitetach imperialnych oraz innych wanych komisjach. Pomidzy 1920 a 1945 rokiem zasiada w Imperialnym Komitecie eglugi, za w latach 1926-1941 w Imperialnym Komitecie Ekonomicznym. Piastowa rwnie funkcj prezesa Sekcji Geograficznej Brytyjskiego Towarzystwa dla Zaawansowania Nauki od 1895 do 1931 roku. W 1920 roku J. H. Mackinder uzyska szlachectwo, jako jeden z trzech brytyjskich geografw tak wysoko uhonorowanych (pozostaymi byli sir Laurence Dudley Stamp oraz sir Henry Clifford Derby). W zwizku z guchot twrca pojcia Heartland by w tym okresie mniej zdolny do wygaszania publicznych przemwie, lecz wci aktualizowa swoje teksty, m.in.: Brytani i morza brytyjskie. Trzy lata przed mierci Amerykaskie Towarzystwo Geograficzne odznaczyo go medalem Charlesa P. Dalego14.
13

<http://uk.encarta.msn.com/encyclopedia_761579095/mackinder_sir_halford_john.html> (21 XI 2008). 14 Ibidem; <http://www.valpo.edu/geomet/histphil/test/mackinde.html> (21 XI 2008); L. M o c z u l s k i , Geopolityka. Potga w czasie i przestrzeni, Warszawa 1999, s. 14-16; <http://www.answers.com/topic/halford-john-mackinder> (21 XI 2008); <http://www.answers.com/topic/halford-john-mackinder> (21 XI 2008).

37

III. Pierwsze przeomowe dzieo W 1904 roku John Halford Mackinder w odczycie wygoszonym w Krlewskim Towarzystwie Geograficznym w Londynie przedstawi sw synn teori na temat geograficznej osi dziejw. Zgodnie z ni kluczowym dla wiatowej polityki jest obszar obejmujcy wntrze Eurazji (Syberia i Rosja Wschodnia) niedostpny penetracji od strony morza, stanowicy swoist cytadel wiata, lub jak go pniej zaczto okrela Serce Ldu (Heartland), poniewa inne kontynenty, nawet razem wzite, nie byyby w stanie zgromadzi takiego potencjau gospodarczego i militarnego, ktry mgby sprosta poczonemu potencjaowi Eurazji. Z wywodw J. H. Mackindera wypywaa prosta przestroga dla Imperium Brytyjskiego wielka potga morska kontrolujca kluczowe obszary na globie ziemskim moe okaza si bezsilna wobec wielkiej potgi ldowej pochodzcej z Heartlandu, jeeli ta ostatnia podejmie ekspansj w kierunku obrzea Eurazji starajc si doj do ciepych mrz, lub jeli sprzymierzy si ona z jednym z pastw stanowicych cz tzw. wewntrznego pksiyca15, np. z Niemcami16. Trwae miejsce uzyska dostrzeony przez J. H. Mackindera geopolityczny model przestrzenny Ziemi. Na obraz globu ziemskiego skada si wiatowa Wyspa (World Island), czyli poczone kontynenty Eurazji i Afryki, oraz otaczajcy j Ocean, na ktrym rozrzucone s wyspy, penice rol satelitw: Ameryka Pnocna, Ameryka Poudniowa, Australia, Wyspy Sundajskie (Malaya), Wielka Brytania, Japonia itd. wiatowa Wyspa (Wyspa wiata) obejmuje gwn cz powierzchni ldw, a zamieszkan przez wiksza cz ludnoci wiata. W zwizku z tym historia toczy si przede wszystkim na tym wielkim kontynencie, ktry obejmuje trzy czci wiata. Peryferia oceaniczne dopiero w historii nowoytnej zaczy si aktywnie wpisywa w dzieje powszechne. Analizujc czynniki czasoprzestrzenne, wybitny geopolityk zwrci uwag na stref centraln wiatowej Wyspy, a dokadniej na jej cz pnocno-wschodni, okrelan jako Eurazja. Ten obszar centralny nazywa Mackinder pocztkowo Pivot Area, Pivot State (kraj osiowy, sworze geopolityczny). Ten wybitny geograf chcia w ten sposb wskaza na fakt, i dzieje wielkich cywilizacji toczyy si wok tego terytorium17. Jednak centralny obszar kontynentu nie jest okiem cyklonu miejscem spokoju wewntrz huraganowego wiru. To
Inner crescent terytoria Chin, Indii, Bliskiego Wschodu i Europy. T. M a r c z a k , Midzymorze wczoraj i dzi, s. 1 (materiay Instytutu Geopolityki w posiadaniu autora). W Geograficznej osi dziejw sformuowa on tez, e: rzeczywisty stosunek si politycznych w danym czasie jest wytworem warunkw geograficznych, zarwno ekonomicznych jak strategicznych, oraz wzgldnej liczebnoci, dzielnoci, wyposaenia i organizacji rywalizujcych narodw [...]. Wielkoci geograficzne s w kalkulacjach bardziej mierzalne i bardziej stae ni ludzkie. Dlatego ta formua moe by zastosowana zarwno dla minionej historii, jak biecej polityki. Por.: L. M o c z u l s k i , Geopolityka, s. 12-14. Teoria potgi kontynentalnej gosi przewag ziemi nad morzem (tellurokracja), czyli pastw kontrolujcych wntrza kontynentw nad pastwami morskimi. Zob. Zarys historii geopolityki (materiay IG w posiadaniu autora). 17 L. M o c z u l s k i , op.cit., s. 12-14.
16 15

38

w nim rodziy si wielkie ekspansj, zmierzajce ku skrajom kontynentu pisze Leszek Moczulski18. J. H. Mackinder ostatecznie zamiast powyszych okrele zdecydowa si na termin bardziej neutralny: Heartland strefa centralna, kraj rdzeniowy, serce ziemi. Obejmuje on centraln i pnocn cz wiatowej Wyspy, konkretnie zlewiska Morza Arktycznego oraz zamknitych zbiornikw Morza Kaspijskiego i jeziora Aralskiego. Heartland mieci w sobie zarwno najwiksz rwnin oraz najobszerniejszy pas stepowy wiata. Jest otoczony przez dwie strefy: (1) wewntrzn, kontynentaln (Inner or Marginal Crescent), na ktr skada si Europa, basen Morza rdziemnego, Bliski Wschd, Indie i Chiny; (2) zewntrzn, wyspiarsk (Outer or Insular Crescent), w skad ktrej wchodz Wielka Brytania, kontynent amerykaski, Afryka na poudnie od Sahary, Australia, Indonezja i Japonia19. Do koncepcji Heartlandu Mackinder zacz dopasowywa biec sytuacj midzynarodow. W 1904 roku uwaa on za bardziej niebezpieczn Rosj. Aby utrzyma rwnowag na kontynencie i zagwarantowa tym samym mocarstwom morskim przewag nad reszt wiata, sta w myleniu Mackindera stao si rozdzielenie Niemiec od Rosji. W celu utrzymania panowania i rozwoju Rosjan naley zdoby kontrol nad obszarami brzegowymi (Europ i Arabi).Tez pierwotnej wersji teorii opracowanej w 1904 roku jest, e historia zawsze bya i bdzie zdominowana przez konflikt pomidzy mocarstwami kontynentalnymi i morskimi. Wedug niej potga kontynentalna bya gigantyczn naturaln fortec, niedostpn dla potgi morskiej, z ktrej wyruszay promienicie do koca XVI wieku kolejne inwazje w kierunku wewntrznego pksiyca (inner crescent), to znaczy w stron Chin, Indii, Bliskiego Wschodu i Europy. Po odkryciu Ameryki, pastwa inner crescent zajy pksiyc zewntrzny (outer crescent), to znaczy Ameryk, Afryk subsaharyjsk i Australi, odwracajc dotychczasowy ukad si i ustanawiajc tym samym przewag mocarstw morskich nad kontynentalnymi. Z powyszych rozwaa wynika rwnie niepodwaalny wniosek dla polityki zagranicznej Wielkiej Brytanii. Bya nim teza o zasadniczym antagonizmie midzy potg morsk Imperium Brytyjskiego a potg ldow Rosji panujcej nad Heartlandem. Wedug Tadeusza Marczaka tezy Mackindera miay dowodzi, i [] konflikt pomidzy potg morsk a wychodzc z Heartlandu potg ldow jest immanentn cech polityki wiatowej niezalenie od tego jakie aktualne podmioty polityczne wystpuj w roli antagonistw20. Najwiksze ekspansje w historii wiata, wychodziy z Heartlandu, ktry by zbyt ubogi, aby tam mogy przetrwa nadwyki demograficzne. Owe ekspansje kieroway si gwnie do tych stref, gdzie dziki korzystnym warunkom naturalnym mogy si rozwija najwiksze cywilizacje, czyli do
18 19

Ibidem, s. 14. Ibidem, s. 12-14. 20 T. M a r c z a k , op.cit., s. 1.

39

Europy, Bliskiego Wschodu, Indii oraz Chin. adna z ekspansji nie doprowadzia do trwaego opanowania ktrejkolwiek z tych stref, gdy potencja samego Heartlandu by niewystarczajcy dla osignicia tego celu. Jeeli za mocarstwu kontynentalnemu osadzonemu w Heartlandzie uda si opanowa cz Marginal Crescent i wyj na Ocean, to taka potga moe uzyska absolutn dominacj nad wiatem, gdy mocarstwa morskie nie bd wstanie skutecznie przeciwstawi si jej potdze. Podczas rozwaa nad zagroeniami 1 po. XX wieku, za gwne niebezpieczestwo uzna Mackinder moliwo uzalenienia Rosji od Niemiec, co umoliwioby Rzeszy panowanie nad caym Heartlandem. Dopuszcza rwnie ewentualno, e dojdzie do podporzdkowania Rosji Chinom. W obu przypadkach mocarstwo kontynentalne miaoby ju wyjcie na Ocean. Z czasem Mackinder przyj odmienny wariant za prawdopodobny, a kon-kretnie podbj Niemiec przez Zwizek Radziecki21. IV. Rozwj idei Heartlandu w Democratic Ideals and Reality oraz pniejszych publikacjach Popularna z przyczyn propagandowych teza o istnieniu centrum, z ktrego emanowaa potga kontynentalna, bya wielokrotnie przerabiana przez samego autora w innych znaczcych momentach historycznych, w celu organizacji systemu politycznego w Europie po pierwszej i drugiej wojnie wiatowej. Po I wojnie J. H. Mackinder podj na nowo t teori, przemianowujc sworze na Heartland i przesuwajc go na zachd tak, e obj on baseny Morza Batyckiego i Morza Czarnego oraz ca Europ rodkowo-Wschodni, a do linii aba-Adriatryk. Heartland oznacza zasadnicz pozycj strategiczn dla panowania nad wiatow Wysp, ktr tworzyy Europa, Azja i Afryka. Ten system panowania ojciec geopolityki streci w formule: kto rzdzi Heartlandem, panuje nad wiatow Wysp; kto panuje nad wiatowa Wysp, panuje nad wiatem22. Teza ta bya poza tym zracjonalizowaniem polityki zwyciskich mocarstw europejskich, ktra przewaya na Konferencji w Wersalu i ktra zderzya si z zastosowaniem czternastu punktw prezydenta Woodrowa Wilsona, opartych na zasadzie samostanowienia narodw, bdcej przecie jednym ze sloganw sojuszu antyniemieckiego. Halford Mackinder nie podwaa samej zasady samostanowienia, lecz jej zastosowanie rwnie na korzy pokonanych, czego chcia Wilson, ktry myla miedzy innymi o poczeniu Austrii z Niemcami. Traktat wersalski odzwierciedla wanie teori Mackindera; w ten sposb miliony Niemcw pozostay poza nowymi granicami Niemiec i przeksztaciy si w jeden ze staych czynnikw destabilizacji w Europie. Byo to
L. M o c z u l s k i , op.cit., s. 14-16. Teoria potgi kontynentalnej J. H. Mackindera w oryginale brzmi nastpujco: Who rules East Europe commands the Heartland. Who rules the Heartland commands the World Island. Who rules the World-Island commands the World. Zob. Zarys historii geopolityki (materiay IG w posiadaniu autora).
22 21

40

zwycistwo Francji i realizmu politycznego, popieranego przez Mackindera, nad ideaami demokratycznymi prezydenta Wilsona23. W 1943 roku, kiedy wynik II wojny wiatowej by ju przesdzony, a sojusz miedzy Stanami Zjednoczonymi i Zwizkiem Radzieckim pozostawa jeszcze silny, Mackinder potwierdzi w artykule opublikowanym w Foreign Affairs aktualno swojej teorii Heartlandu, rwnie w kontekcie powojennym. Ta aktualno zostaa, jego zdaniem, potwierdzona przez rozwj lotnictwa. Siy powietrzne mogy obecnie przyzna mocarstwu kontynentalnemu zdolno uderzenia na przyczki stworzone na peryferiach, bez obawy o zniszczenie baz lotniczych przez mocarstwa morskie. W tym przypadku Heartland przesun si znacznie na wschd, tak, e jego najdalszy zachodni zasig pokrywa si oglnie z lini Leningrad-Moskwa-Stalingrad. Zasadnicze znaczenie Mackinder przyznawa za rodkowemu oceanowi (Midland Ocean), to znaczy Pnocnemu Atlantykowi, czyli punktowi styku midzy USA, Wielk Brytani i kontynuantem europejskim. Mocarstwo morskie i mocarstwo kontynentalne pkuli pnocnej, a zatem Stany Zjednoczone i Zwizek Radziecki, miayby pozosta sojusznikami, aby rwnoway rosnc potg Indii i Chin, przeywajcych gwatowny wzrost demograficzny oraz aby gwarantowa wiatowy pokj. Rwnolenikowe przeciwstawienie ld-morze zostao zastpione przez ukad Pnoc Poudnie, midzy strefami umiarkowanymi i monsunowymi24. Teoria Heartlandu do dzisiaj stanowi podstaw stosunkw midzynarodowych, a w USA staa si podstaw budowy doktryny powstrzymywania Zwizku Radzieckiego w Eurazji.
SUMMARY JOHN HALFORD MACKINDER (1861-1947): BIOGRAPHY The article presents the creation and geopolitical thought father of this science discipline John Halford MacKinder. His activity, given lectures, captured experience, made the road of geography: physical and political, as separate scientific discipline in Grat Britain. He was honoured of several awards. His numerous articles and books have fame on whole world. The most important for his scientific work was become the conception of Heartland (Heart of the Earth) its mean: Eurasia, so important region, because of domination almost every state in this place of chessboard. The author tries to bring closer the conception of geographical axis of histories, which to till days is the basis of international relations.

23 24

C. J e a n , Geopolityka, Wrocaw 2003, s. 68-69. Ibidem, s. 70.

41

WIESAW HADKIEWICZ

IMPERIALIZM PAULA ROHRBACHA DO 1918 ROKU (SZKIC DO PORTRETU)

Pamici prof. Janusza Pajewskiego

aul Rohrbach urodzi si 29 VII 1869 roku w Irgen obok Goldingen w Kurlandii. Z pochodzenia by Niemcem batyckim1. Gimnazjum ukoczy w Mitawie, za studia wysze odby na uniwersytetach w Dorpacie, Berlinie i Strasburgu. Otrzyma stopie doktora filozofii. Pniej by docentem ekonomiki kolonialnej i redaktorem konserwatywnego tygodnika Die Hilfe, ktry wydawa w Berlinie pastor Fryderyk Naumann. Nasz bohater, take pastor, przyjani si z nim i by zwolennikiem jego pogldw. P. Rohrbach jako pracownik Zentralstelle fr Auslandsdienst oraz czonek zaoonego w 1903 roku Deutsche Bagdaskomitee fr Humanitszwecke reprezentowa interesy Rzeszy na Poudniowym oraz Bliskim Wschodzie. W latach 1903-1906 by komisarzem do spraw osadnictwa w Afryce Poudniowo-Zachodniej, pniej w Togo i Kamerunie, wreszcie w Niemieckiej Afryce Wschodniej (1908). Wszdzie wystpowa jako ordownik zamorskiej ekspansji kolonialnej Niemiec2. Ponadto by on aktywnym ideologiem umiarkowanego, czy te ostronego odamu nacjonalizmu niemieckiego, ktry prof. Dehio okreli mianem liberalnie zabarwionego imperializmu niemieckiego. Nurt ten ukrywa rzeczywiste zamiary poprzez gr sw, a ekspansj militarn skrywa pod okreleniem Niemiec jako narodu wiatowego (Weltvolk). Spord wydanych przez niego prac, najwaniejszym dzieem (ideologicznym) bya wydana w 19l2 roku: Niemiecka idea w wiecie (Der deutsche Gedanke in der Welt). Stwierdzi w niej m.in.: Jeli przeto chcemy mwi o niemieckiej idei w wiecie, to rozumiemy przez to moraln tre idealn niemieckoci, jako ksztatujcej siy tak w obecnym jak i w przyszym biegu wiatowych wydarze [] znalelimy si w grze si wiatowych po to, aeby wypracowa i zachowa dzielno i tyzn moraln nie tylko dla nas, ale i dla caego ludzkiego wiata. Twierdzi on, e tylko najzdolniejsze narody maj szans urzeczywistnienia postpu ludzkoci przez narzucenie wiatu pitna swej narodowej idei. I powoa si w tym miejscu na histori Rzymu piszc: Tylko przez rozrost panowania (Machtgebiet) narodu rzym1 J. An k e r, Rohrbach Paul Carl Albert (26 VI 1896 20 VII 1956), <http://www.kirchenlexikon.de/r/rohrbach_p_c_a.shtml> (2 V 2009); Brockhaus Encyklopdie, t. 23, Leipzig 2006, s. 253-259; Der Grosse Brockhaus: Handbuch des Wissens in zwanzig Bnder Sechzehnter Band, Leipzig 1933, s. 22; A. J. K a m i s k i , Paul Rohrbach: Jeden z ideologw imperializmu niemieckiego, Przegld Zachodni 1953, nr 9, s. 321-350. 2 W. M o g k , Paul Rohrbach und das Grssere Deutschland: Ethischer Imperialismus im Wilhelminischen Zeitalter Ein Beitrag zur Geschichte des Kulturprotestantismus, Mnchen 1972.

42

skiego do potnych rozmiarw idea rzymska zdoaa rozwin swoj wielko. Rzym dopiero jako wadca krgu ziemskiego okrela mg formy mylenia dla politycznego i prawnego bytu pniejszych ludzi. O niemieckiej idei nie trzeba mwi, jak o rzymskiej, e bdzie istniaa tylko panujc nad wiatem. Co zatem Rohrbach proponowa Niemcom? Wyrazi to nastpujco: Polityka niemieckiej idei w wiecie nie powinna [...] zgodnie z naszym yczeniem i wol zmierza do podbojw i do adnej innej przemocy [...] nie mona i t drog ze wzgldw ideowych i praktycznych, mamy przed sob zadanie, aby ide narodowej ekspansji, od ktrej to idei zaley po prostu nasza zdolno do ycia jako narodu wiatowego, urzeczywistni w sposb nastpujcy: uzbroi si najpierw na ldzie i na morzu do tak imponujcej siy, aby nikt si nie way nas napa i pod oson tego uzbrojenia [...] przepoi dostpne nam obszary wiata duchowe treci naszej idei narodowej. Z chwil wybuchu I wojny wiatowej P. Rohrbach odrzuci pokojowe deklaracje na rzecz rozpowszechniania niemieckiej idei i zastpi je potrzeb podboju i przemocy: Istnieje w ogle tylko jeden jedyny rodek, aby zaszczepi narodom wiar w niemieck ide i przez to utorowa drog niemieckiej przyszoci. Ten jeden rodek brzmi: Zwycistwo nad Angli! I dalej: Nie jest konieczne unicestwienie Anglii i Rosji byoby moe take i za trudno to osign, ale musimy im zada tak ciki cios, aeby nie mogy si odtd ju poczy ze sob, ani te z Francj dla nowej napaci na nas3. Apologi wojny gosi w tym czasie Zwizek Wszechniemiecki (Alldeutscher Verband), z prof. Ernstem Haase na czele. Pod bezporednim wpywem tej germaskiej organizacji znaleli si na krtko obok P. Rohrbacha, intelektualici tej miary co Max Weber, Werner Sombart, Hans Delbrck, Fryderyk Meinecke i Hermann Oncken. Nasz bohater pisa w 1914 roku, e wojna jest ojcem wszystkiego i snu plany zaborcze, oskary pniej Wszechniemcw o gloryfikacj wojny oraz o to, e przez wyjcie poza cele czysto obronne rozsadzili wewntrzn zwarto narodu niemieckiego. Istniaa jednak powana rnica taktyczna, midzy P. Rohrbachem a Wszechniemcami. Ci ostatni kadli bowiem gwny nacisk na agitacj wasnego spoeczestwa. Z kolei pastor ostronie ukazywa te cele przed zaborczymi planami politycznymi Niemiec. Alldeutsche chcieli mie wszystko na raz: flot i armi, kolonie i wielkie obszary w Europie. Natomiast Paul Rohrbach realnie ocenia niemieckie siy i moliwoci, ustala hierarchi celw. Surowo potpia ich za przedwczesne goszenie wielkich celw: Co polityk moe, a czego nie moe powiedzie to zaley od przewidywania jaki skutek wywoaj jego sowa. wiatopogld pastora by jednak zdecydowanie nacjonalistyczny. Rohrbach reprezentowa ide niemieckiej ekspansji politycznej i gospodarczej, nie ludnociowej, w czterech zasadniczych kierunkach: na Bliski Wschd, na pnocny wschd wzdu wybrzey Batyku, do Afryki i na Daleki Wschd. Kolejno tych kierunkw odzwierciedlaa stopie zainteresowania, z jakimi autor tych koncepcji do nich si odnosi.
3

P. R o h b a c h , Der deutsche Gedanke in der Welt, Dsseldorf 1912.

43

Pastor zajmowa si przede wszystkim problemami Bliskiego Wschodu, widzia tam bowiem najkorzystniejsz drog ekspansji niemieckiej. Problematyk t poruszy m.in. w nastpujcych pracach: Die Bagdadbahn (1902), Vom Kaukasus zum Mittelmeer (1903), Um Bagdad und Babylon (1911). Tutaj wanie zamierza on zrealizowa wieloprzestrzenne ideay. Uwaa, e: Przyszo Niemiec ley na Wschodzie, w Maej Azji, Syrii, Mezopotamii i Palestynie [] znajduj si tam jedne z najbogatszych w wiecie zoa ropy naftowej [] kolosalne zoa miedzi i innych metali. Dolina Babiloska moe sta si ogromnym dostawc zboa i baweny. W Mezopotamii znajduj si pastwiska dla milionw owiec. Znajdujemy tam przewaajc cz potrzebnych nam surowcw, a przy tym skoncentrowanych w jednym miejscu4. Moliwo odebrania zamorskich posiadoci Anglii widzia P. Rohrbach we wzmocnieniu pozycji Niemiec w Turcji i Egipcie. W pracy Kolej bagdadzka tak pisa: Dla Niemiec istnieje w gruncie rzeczy jedna moliwo przeciwstawienia si angielskiej wojnie zaczepnej: jest ni wzmocnienie Turcji. Z Europy mona Angli dosign i ciko zrani na ldzie tylko w jednym miejscu: Egipcie. Wraz z Egiptem straciaby Anglia nie tylko panowanie nad Kanaem Sueskim i poczenie z Indiami i Azj, ale prawdopodobnie take swoje posiadoci w rodkowej i Wschodniej Afryce5. Celom tym Niemcy podporzdkowali zarwno polityk handlow, jak i wywz kapitau w tym rejonie, gwnie do Imperium Ottomaskiego. Zdobycie przez Deutsche Bank i Oesterichische Bank udziau w Kolei Wschodniej, a nastpnie uzyskanie koncesji na zbudowanie linii kolejowej, od brzegw Bosforu do Zatoki Perskiej, oznaczao zagroenie ywotnych interesw Anglii w tym rejonie Azji oraz zblienie si Niemiec do granic Kaukazu6. Program kolonialnej misji Niemiec w wiecie uj nastpujco: Nic nie wydaje si bardziej konieczne [...]. Musimy mie kolonie i musz to by nie tylko kolonie, ale prawdziwe imperium kolonialne [...] Niemcy oswobodzicielem Azji [...] Los Azji zawis od losu Niemiec. Domaga si, aeby Niemcy utrzymay si rwnie na Morzach Poudniowych. Pisa: Poudniowo-wschodnia Azja i przynaleny do niej wielki wiat wysp stanie si prdzej czy pniej obszarem kryzysw politycznych. Polityczna dziaalno Paula Rohrbacha miaa take charakter zdecydowanie antyrosyjski. W swych pracach podkrela on antagonizm rosyjsko-niemiecki i czytelnikowi ukazywa Rosj jako najwikszego wroga II Rzeszy. Wybuch wojny midzy Berlinem a Petersburgiem spowodowa, i pastor obra za cel polityki niemieckiej take aneksj krajw batyckich. Postulowa tu utworzenie batyckiego obszaru kolonialnego (Das baltische Kolonialland): Chodzi o stary niemiecko-batycki obszar kolonialny z jego ogln historyczn nazw Inflant (Livland). Mamy nadziej i ufamy, e prowincje batyckie stan si znowu niemieckim obszarem osiedleczym.
I d e m, Die Bagdadbahn, Berlin 1911, s. 19. Ibidem. Zob. take: J. P a j e w s k i , Pierwsza wojna wiatowa 1914-1918, Warszawa 1998, s. 244. 6 J. P a j e w s k i , Niemcy w czasach nowoytnych (1517-1939), Pozna 1947, s. 266.
5 4

44

Materia ludzki po temu mog i powinni nam da niemieccy chopi w Rosji (chodzio mu o dzisiejsz Litw i Estoni)7. Pisa, e kiedy Niemcy rozbij rosyjskiego kolosa w jego naturalnych, historycznych oraz etnograficznych granicach, bd siga, jak przewidywa, po Finlandi, Litw, Besarabi, Kaukaz i Syberi. W walce o wielk przestrze nie uznawa kompromisw. Pisa: My nie chcemy adnych poowicznych rozwiza. Musimy wreszcie skoczy z tym, by wrg zagradza nam drog do nalenego nam niezbdnego do ycia narodu powietrza8. Paul Rohrbach domaga si nie tylko powikszenia potgi Niemiec pod wzgldem polityczno-gospodarczym, lecz rwnie poszerzenia moralnych obowizkw w aspekcie upowszechniania wiadomoci wielkoprzestrzennej wrd modziey i studentw. W latach I wojny wiatowej, twierdzi: Panowanie nad wiatem oto jedyny cel, jaki widzimy przed sob. Wszystko pozostae jest nam obojtne9. Wybuch rewolucji lutowej w 1917 roku w Rosji potraktowa on jako korzystn okazj do aneksji czci jej terytorium przez pastwo niemieckie. Odrzuca przy tym moliwo pokojowych rozstrzygni z tym krajem, liczc na jego pokonanie i oderwanie od niego Polski, krajw batyckich (Litwy, otwy, Estonii) oraz Ukrainy. W naszych oczach pisa w nieznanym nam wiecie Rosji rozgrywa si brzemienna w skutki historia wiata. Gdy powstaje Ukraina to historia wiata. Gdy Finlandia ogasza walk o niepodlego to historia wiata. Pastor uwaa, e separatyzm i nacjonalizm ukraiski rozwijaj si z energi i szybkoci, ktre wszystkich wprowadzaj w zdumienie. Nasz tytuowy bohater krytykowa stronnictwa i kierunki biorce pod uwag nawizanie bliskich relacji z Rosj. Gani konserwatystw, ktrzy wyobraali sobie po zakoczeniu przejciowych zamieszek powrt do wadzy germanofilskiego rzdu carskiego, opowiadajcego si za odnowieniem konserwatywnego sojuszu midzy Rosj i Rzesz oraz socjaldemokratw, liczcych na zmiany po ich myli w tym pastwie. Krytykowa take przedstawicieli niemieckiego kapitau i wielkiego przemysu, oczekujcych powrotu do rosyjskich interesw. Uwaa bowiem, e bd oni mogli osign realne zyski w wyniku dziaalnoci gospodarczej dopiero w nastpstwie rozbicia Rosji, w wyniku ktrego powstan pastwa narodowe, wsppracujce cile z Niemcami. Oczekiwa, e II Rzesza obok wycofania si Rosji z Litwy i Kurlandii zmusi j take do opuszczenia Estonii i Finlandii oraz do zerwania jej powiza z Ukrain10. Propagowane przez Rohrbacha rozlege aneksje na wschodzie spotkay si z akceptacj imperialistw zrzeszonych wok tygodnika Das Grssere Deutschland. Wschodnie przedsiwzicia
P. R o h r b a c h , Der Deutche Krieg, Stuttgart und Berlin 1914, s. 29. Ibidem. 9 I d e m, Das Grssere Deutschland in Moral und Politik [w:] Mitteilungen des Evangelisch-sozialen Kongresses, Februar H.1/1900, s. 3. 10 I d e m, Die Krisis im Osten, Die Hilfe 1917, nr 12, s. 190-191; Idem, Die russische Revolution, Deutsche Politik 1917, nr 13, s. 393-399. Por. take: J. P a j e ws k i , Mitteleuropa: Studia z dziejw imperializmu niemieckiego w dobie pierwszej wojny wiatowej, Pozna 1959, s. 266.
8 7

45

zaborcze uzasadniali oni koniecznoci ochrony wielkiej wasnoci ziemskiej w Rzeszy. Ksi Fryderyk zu Lwenstein pisa na ten temat: nie przeraa si wywaszczenia cudzej wasnoci prywatnej, [poniewa] lepiej eby zostali wywaszczeni obcy poddani, ni gdyby Rzesza miaa wasnym obywatelom zabra cz ich majtku11. Poprzez Rosj i sprawy batyckie Rohrbach zetkn si z Polsk i polskimi problemami. Genera Hoffmann napisa o nim: Interesujcy czowiek Bat z urodzenia, wszechniemiec i, rzecz dziwna, przyjanie usposobiony wobec Polakw12. Twierdzi on, e Polska musi uzyska takie warunki egzystencji, aby Polacy cenili sobie wyej przyszy zwizek z Mitteleurop, ni dotychczasowy zwizek z Rosj. Zwizek Polski z Rosj stanowi bowiem realne zagroenie dla Rzeszy, a nawet Europy13. Pastor uwaa, e naturalnym skutkiem polityki kanclerza Otto von Bismarcka, zmierzajcej do utrzymania przyjaznych stosunkw z caratem, by ostry kurs wobec Polakw: Jeliby Niemcy day swoim [Polakom] wiksz swobod dziaania, Rosja musiaaby ywi obawy, e Krlestwo Kongresowe pragn bdzie rzdw niemieckich. Powstaoby std naprenie w stosunkach midzy Niemcami i Rosj. Postulowa zatem: Polska musi uzyska takie warunki bytu, aby Polacy cenili sobie wyej przyszy zwizek z Mitteleurop ni dotychczasowy zwizek z Rosj14. Wedug niego Polacy ostatecznie pogodz si z tym, i Pozna i Prusy Zachodnie zawsze bd stanowi integraln cz pastwa niemieckiego. W zwizku z czym granice Polski skonny by przesun tak, aby objy one Litw oraz cz Biaorusi, a do bagien Prypeci. Okrojone terytorialnie, zwaszcza na zachodzie, pastwo polskie, w jego mniemaniu miao zadowoli pastwowotwrcze aspiracje narodu15. Po 1918 roku Paul Rohrbach by konsultantem i doradc ministerstw spraw zagranicznych Republiki Weimarskiej16, Trzeciej Rzeszy oraz Republiki Federalnej Niemiec. Nota bene ju przed II wojn wiatow wsppracowa z nim, na niwie publicystycznej, pniejszy prezydent RFN dr Theodor Heuss. W 1949 roku jako rzecznik niezalenej Ukrainy otrzyma honorowy doktorat od wadz Ukraiskiego Wolnego Uniwersytetu w Monachium. Bibliografia prac Paula Rohrbacha liczy sto pozycji ksikowych oraz kilkaset artykuw publicystycznych. Ich lektura nie naley do atwych w percepcji. Mona w nich dostrzec szereg sprzecznoci lub niedomwie, dostosowywanych do aktualnej sytuacji i moliwoci politycznych Niemiec. Rohrbach czsto zaprzecza sam sobie oraz odwoywa si w nastpnym zdaniu do tego, co przed chwil wyrazi. W 1953 roku pastor opublikowa w Hamburgu pamitniki: Um des Teufels Handschrift: Zwei Menschenalter erJ. P a j e w s k i , op.cit., s. 267. Ibidem, s. 89-90. 13 Ibidem, s. 91. 14 P. Rohrbach, Der Kern der polnischen Frage, Polnische Bltter 1916, nr 28, s. 6-13. 15 Ibidem, s. 6-13; I d e m, Polen, Die Hilfe 1915, nr 34, s. 546-547. 16 H. B i e b e r, Paul Rohrbach: Ein konserwativer Publizist und Kritiker der Wiemarer Republik, Mnchen 1972.
12 11

46

lebter Weltgeschichte. Zmar w lipcu 1956 roku w Langenburg (Wirtembergia).

ANEKS 1. WANIEJSZE PUBLIKACJE PAULA ROHRBACHA 1. Die Bagdadbahn, Berlin 1902. 2. Deutschland unter den Weltvlkern: Materialien zur auswrtigen Politik, Berlin 1903. 3. Der deutsche Gedanke in der Welt, Dsseldorf 1912. 4. Die russische Weltmacht in Mittel und Westasien, Leipzig 1904. 5. Deutsch Sdwest-Afrika ein Ansiedlungs-Gebiet? Berlin 1905. 6. Deutsche Kolonialwirtschaft, Berlin 1907. 7. Wie machen wir unsere Kolonien rentabel? Grundzge eines Wirtschaftsprogramms fr Deutschlands afrikanischen Kolonialbesitz, Halle 1907. 8. Die afrikanischen Kolonien Deutschlands (Leitfaden der Kolonialkunde), Stuttgart 1908. 9. Um Bagdad und Babylon: Vom Schauplatz deutscher Arbeit und Zukunft im Orient, Berlin 1909. 10. Deutsch-chinesische Studien, Berlin 1909. 11. Aus Sdwestafrikas schweren Tagen: Bltter von Arbeit und Abschied, Berlin 1909. 12. Zur Diamamtenfrage: Ein Wort fr Sdwestafrika und die Sdwestafrikaner, Berlin 1910. 13. Dernburg und die Sdwestafrikaner. Diamantenfrage, Selbstverwaltung, Landeshilfe, Berlin 1911. 14. Das deutsche Kolonialwesen, Leipzig 1911. 15. Land und Leute in Sdwest, Stuttgart 1911. 16. Der deutsche Gedanke in der Welt, Dsseldorf-Leipzig 1912. 17. Die Geschichte der Menschheit, Knigstein/Ts. 1914. 18. Die deutschen Kolonien: Ein Bilderbuch aller deutschen Kolonien, Dachau 1914. 19. Unsere koloniale Zukunftsarbeit, Stuttgart 1915. 20. Der Tag des Untermenschen, Berlin 1928. 21. Das Deutschtum ber See, Karlsruhe 1931. 22. Koloniale Siedlung und Wirtschaft der fhrenden Kolonialvlker, Kln 1934. 23. Deutsche Pflanzungen in Kamerun, Hamburg 1937. 24. Politische Weltkunde fr den Deutschen, Potsdam 1938. 25. Danzig, die deutsche Stadt, Knigstein/Ts. 1939. 26. Balkan-Trkei: Eine Schicksalszone Europas, Hamburg 1940. 27. Beitrge zu einer praktischen Kolonialkunde, Berlin 1943. 28. Deutsches Leben. Wurzeln und Wandlungen, Wiesbaden 1948. 29. Aufgang der Menschheit. Der Gottesgedanke in der Welt, Stuttgart 1953. SUMMARY PAUL ROHRBACHS IMPERIALISM Born in 1869 year Paul Rohrbach was one of main ideologists of German Imperialism. He demanded expansion of German influences on Near (Middle) East and South-East Asia. In his thought, the main enemy of The German Reich was England, in which should to enfeeble to made possible the expansion of German nation. In pe-

47

riod of I World War, his opinions stood more aggressive, he thought that war was unavoidable and necessary for Germanys nation. His activity had also anti-russial character, he wanted to the annexation of Baltic countries. So interesting was taht, he assumed the possibility of return Polish state on the map, though cut off however on The West. He was consultant and adviser of Foreign Office in Weimar Republic, III German Reich and West Germany after the end of I World War. He published over 100 books and several publicistic articles. He died in 1956 year.

48

JAROSAW MACAA

BLOK KONTYNENTALNY KARLA HAUSHOFERA

Zweifellos die grte und wichtigste weltpolitische Wendung unserer Zeit ist die Bildung eines mchtigen, Europa, Nord- und Ostasien umfassenden Kontinentalblockes. gen. Karl Haushofer (1941)

ednym z najgoniejszych dzi geopolitycznych dokona Karla Haushofera jest sformuowana przez niego na przeomie lat 1930/40-tych koncepcja eurazjatyckiego bloku kontynentalnego. Jej uzasadnienie zawar w pidziesicioparostronicowej broszurze napisanej w 1940 roku, ktrej pierwsze wydanie zostao wydrukowane, lecz nie zostao dopuszczone do rozpowszechniania. Nie bardzo wiadomo dlaczego, ale zapewne decyzja w tej sprawie zaleaa od wadz nazistowskich. Natomiast drugie wydanie, chyba bez istotniejszych zmian, powstao zapewne w ostatnich miesicach tego roku, skoro wspomniany jest tam ukad trzech mocarstw z 27 IX 1940 roku1. Blok kontynentalny jako geopolityczne dokonanie Haushofera jest przywoywany praktycznie we wszystkich opracowaniach dotyczcych historii geopolityki, szczeglnie niemieckiej szkoy Geopolitik. Zazwyczaj jednak autorzy ograniczaj si do stereotypowych i powtarzajcych si kilku zda na ten temat, cho s od tego wyjtki. W Polsce najobszerniej przeanalizowa t kwesti Tomasz Klin2. Karl Haushofer napisa swoj broszur pod wraeniem wybuchu wojny i koniecznoci okrelenia przez Niemcy celw wojennych oraz wrogw i sojusznikw. Podan drog wedle niego wytycza ukad RibbentropMootow, ktry uwaa za trwa wschodni reorientacj polityki zagranicznej III Rzeszy. W jego opinii postanowienia wspomnianego wyej ukadu nie kolidoway z paktem antykominternowskim, czcym Niemcy, Japoni i od listopada 1937 roku Wochy. Po wybuchu II wojny wiatowej pakt antykominternowski zosta przeksztacony w wojskowy sojusz Niemiec, Woch i Japonii z nieskrywanym zamiarem zwyciskiej walki z demoBiograf K. Haushofera Hans Adolf Jacobsen w sprawie pierwszego wydania broszury podaje tylko t lakoniczn informacj. Por.: I d e m, Karl Haushofer: Leben und Werk, t. I, Boppard/Rhein 1979, s. 606. Szerzej: K. H a u s h o fe r, Der Kontinentalblock: MitteleuropaEurasien-Japan, wyd. 2, Mnchen 1941. O znaczeniu tej publikacji wiadczy to, e wydano j pod auspicjami Zentralverlag der NSDAP, a zatem za aprobat wysokich funkcjonariuszy partii nazistowskiej. W omawianiu treci tej broszury nie bd ju si odwoywa do kolejnych przypisw z numerami stron, bo byoby ich zbyt wiele. 2 Wystarczy porwna w kwestii ujcia problemu bloku kontynentalnego np. prac Saula B. Cohena: Geopolitics of the world system, Lanham 2003 z ksik Dana Dinera: Beyond the conceivable, Berkley 2000. Por take: T. K l i n , Wizje adu midzynarodowego w niemieckiej i anglosaskiej myli geopolitycznej w okresie II wojny wiatowej, Toru 2008, s. 136-148.
1

49

kratycznymi pastwami Zachodu oraz nowego podziau stref wpyww na wiecie3. Jednak dla uczonego z Monachium pakt nie by skierowany przeciw Zwizkowi Sowieckiemu, a raczej stanowi dla ofert dalszej wsppracy. Tak chyba zrozumia go te Jzef Stalin, ktry pod okrelonymi warunkami dotyczcymi podziau stref wpyww, nie do spenienia przez trjk sygnatariuszy, byby gotw do niego przystpi. Ten ukad sojuszy, szczeglnie pakt trjkta z 27 IX 1940 roku, by aprobowany i popierany przez K. Haushofera oraz stanowi dla podstaw dla budowy szerszej i trwalszej konstrukcji geopolitycznej, zdolnej zdominowa wczesny wiat. Co charakterystyczne, ten projektowany kontynentalny geopolityczny wiat przeciwstawia morskiemu, zdominowanemu przez pastwa Zachodu4. Stanowi on efekt wieloletnich przemyle tego niemieckiego geopolityka na temat roli Eurazji oraz konkluzj z jego zdaniem podstawowej dla geopolityki rywalizacji mocarstw ldowych i morskich, ktra okreli przyszo wiata, a przede wszystkim tak drogich dla Haushofera Niemiec5. W opinii monachijskiego profesora uzyskanie przez Niemcy statusu mocarstwa wiatowego, o czym marzy cae ycie, wymagao ekspansji i wojny. Skoro konflikt midzy mocarstwami by nieunikniony i si rozpocz, to tym waniejsze dla III Rzeszy stao si przemylane i trafne okrelenie strategicznych oraz taktycznych priorytetw geopolitycznych oraz zwizanych z nimi sojusznikw i wrogw. Przecie nieraz przekonywa, e geopolityka powinna by przede wszystkim nauk stosowan i inspirowa praktyczn dziaalno polityczn pastwa6. Prof. Haushofer ocenia, e Niemcy byy zbyt sabe, by dominowa nad wiatem. Std potrzeboway sprzymierzecw. Wybr w jego ocenie ogranicza si do pokoju i sojuszu z Wielk Brytani (poniewa Francja zostaa ju zbrojnie zdruzgotana), by ruszy zbrojnie na komunistyczny Wschd, albo do mariau z ZSRR i Japoni, by pokona mocarstwa morskie Albion oraz USA. Z kolei A. Hitler sprowadza to do alternatywy pomidzy ekspanA. Wo l ff - P o w s k a , Doktryna geopolityki w Niemczech, Pozna 1979, s. 251; Przestrze i polityka: Z dziejw niemieckiej myli politycznej, oprac. A. Wo l ff - P o w s k a , E . S c h u l z , Pozna 2000, s. 90-91. 4 K. H a u s h o fe r, Weltpolitik von heute, Berlin 1939, s. 288-289; I d e m, Geograficzne spenienie trjkta (1940), [w:] Przestrze i polityka, s. 494; H. A. J a c o b s e n , op. cit., s. 372-374, 393-394; H. H. H e l w i g , Geopolitik: Haushofer, Hitler and Lebensraum, [w]: Geopolitics, geography and strategy, red. C. S. Gr a y, G. R . S l o a n , London 1999, s. 235. Art. V wzmiankowanego ukadu z 27 IX 1940 r. gosi: Niemcy, Wochy i Japonia stwierdzaj, e wyej wymienione postanowienia w adnym stopniu nie naruszaj stosunkw politycznych istniejcych midzy kad z Ukadajcych si Stron i Rosj Radzieck. Co ciekawe, artyku ten zosta doczony do ukadu na prob Japonii, liczcej na przystpienie ZSRR do podpisanego porozumienia. Por.: J. Wo j t k o w i a k , Stosunki radziecko-japoskie 1931-1941, Pozna 2000, s. 209; M. K. K a mi s k i , Polityka zagraniczna Zwizku Sowieckiego w przededniu wojny z Niemcami (1938-1941), [w]: Droga ku wojnie:Polityka europejska i amerykaska w przededniu II wojny wiatowej, red. T. K i s i e l e w s k i , Bydgoszcz 1999, s. 51 5 D. D i n e r, Beyond the conceivable, Berkley 2000, s. 36. 6 A. Wo l ff - P o w s k a , Doktryna geopolityki, s. 133.
3

50

sj kontynentalno-terytorialn a handlowo-morsk. Tyle, e w odrnieniu od Haushofera wdz NSDAP, opowiadajc si take za ekspansj kontynentaln i zdobyciem Lebensraumu, wykazywa wicej sympatii do Wielkiej Brytanii, a sojusz z Moskw postrzega jedynie w kategoriach taktycznych7. Wedug Karla Haushofera ewentualny sojusz z Brytyjczykami powodowa mocarstwow degradacj Rzeszy (choby przez sptanie im rk w ekspansji europejskiej), a duo wicej dawa wyspiarzom. Co prawda niektre opracowania wskazuj na inspirowane przez niego od poowy 1940 roku prby nawizania porozumienia z przychylnie wobec III Rzeszy nastawion czci elit osabionej ju tryumfami niemieckimi Anglii, ktra winna uzna hegemoni Niemiec w Europie i zabezpieczy jej zachodni flank w razie ataku na ZSRS. Nie ma wtpliwoci, e gen. Haushofer zdawa sobie spraw z szalestwa ewentualnej wojny na dwa fronty. Wydaje si jednak, e duo aktywniej w tej mierze dziaa jego syn Albrecht, wpywajc zreszt w tym duchu na przyjaciela domu Haushoferw Rudolfa Hessa, co zakoczyo si jego synn i nieskuteczn powietrzn eskapad do Anglii w maju 1941 roku8. W opinii piszcego K. Haushofer by zwolennikiem postawienia na antybrytyjsk o Berlin-Moskwa-Tokio, ktra moga pokona Londyn, powstrzyma USA od przystpienia do wojny po jej stronie, a w ostatecznoci doprowadzi do porozumienia z Albionem na korzystnych warunkach. Prbowa do tego przekona w pierwszym rzdzie kierujcych III Rzesz. Zwolennika (poza niezbyt dobrze go rozumiejcym R. Lessem) zyska w osobie szefa Auswrtiges Amt Joachima von Ribbentropa, nienawidzcego Anglikw po swym nieudanym ambasadorskim epizodzie w Londynie i zwolennika sojuszu z ZSRR i Japoni9. Ten 13 X 1940 roku pisa do Stalina, e [] historyczn misj czterech mocarstw Zwizku Radzieckiego, Woch, Japonii i Niemiec stanowi przyjcie wsplnej dalekosinej polityki i okrelenie przyszoci narodw przez uznanie wzajemnych interesw w skali wiatowej. Adolf Hitler zapewne inspirowany przez Ribbentropa i realizujc zamys Haushofera, podj jesieni 1940 roku szereg mao udanych wizyt zagranicznych (np. spotkania z szefami pastwa Vichy Philippe Petainem i Pierre Lavalem oraz z dyktatorem Hiszpanii gen. Francisco Franco), ktre miay zachci te pastwa do bliszej wsppracy z Niemcami przeciw Wielkiej Brytanii na drodze do stworzenia Neue Ordnung na Starym Kontynencie. Tym sposobem projektowany blok kontynentalny signby od Gibraltaru do Jokohamy10.
Te dylematy nie byy te obce A. Hitlerowi i to tak przed objciem wadzy, jak i po 1933 roku. Por.: E. J c k e l , Hitlera pogld na wiat, Warszawa 1973, s. 41-43, 56. 8 K. P t z o l d , M . We i s s b r e c k e r, Rudolf Hess: Ciekawa historia, Warszawa 2001, s. 187-189; H. A. J a c o b s e n , op. cit., s. 402-403 9 H. A. J a c o b s e n , op. cit., s. 344; W. M i c h a l k a , Ribbentrop und die deutsche Politik, Mnchen 1980, s. 14. 10 M. B l o c h , Ribbentrop, Warszawa 1995, s. 114-116, 153-154, 199-200, 210, 226, 258 (loc. cit.), 260-262; S. D b s k i , Midzy Berlinem a Moskw: Stosunki niemiecko-sowieckie 1939-1941, Warszawa 2003, s. 425-426; G. P a r k e r, Western geopolitical thought in the twen7

51

Jednak dla wielu czoowych narodowych socjalistw bardziej istotne byy, prymitywnie pojmowane, czynniki rasowe i ideologiczne, wobec ktrych K. Haushofer mia spory dystans, a nie preferowane przez niego problemy rywalizacji wielkich mocarstw o dominacj. Ponadto zdajc sobie spraw z ich sabego wyksztacenia oraz znajomoci wiata monachijski profesor raczej nisko ocenia wiedz geopolityczn elit III Rzeszy i obawia si, e teorie rasowe wezm gr u nazistowskiego kierownictwa11. Std by moe mamy w broszurze o bloku kontynentalnym pewien dysonans midzy penymi erudycji, barwnymi i sugestywnymi, ale czsto ignorujcymi fakty wywodami publicysty i propagandzisty, a analizami wytrawnego geopolityka i naukowca. Niewtpliwie koncepcj stworzenia wielkiego eurazjatyckiego bloku kontynentalnego monachijski geopolityk zajmowa si mniej lub bardziej kompleksowo od lat. Wystarczy zajrze do jego wielu wczeniejszych publikacji. W mniemaniu gen. Haushofera denie do powstania tego bloku wynikao z uwarunkowa geopolitycznych, z poczucia wsplnego zagroenia dla najwikszych mocarstw na tym obszarze ze strony chccych utrzyma sw przewag na wiecie pastw anglosaskich: Wielkiej Brytanii i USA. Std taki nacisk na sojusze, koncesje terytorialne, podziay stref wpyww itd. Zatem u podoa tego geopolitycznego mariau nie leay w pierwszym rzdzie czynniki kulturowe i cywilizacyjne, bowiem te rniy Niemcy i ich sojusznika Wochy (zwizanych od wiekw z cywilizacj zachodni) od ZSRR czy Japonii, odmiennych mentalnoci, kultur, religi i stylem ycia, mimo zewntrznego zachodniego poloru. Tym trudniejszy stawa si ich sojusz, poniewa wymaga choby uznania Niemiec za cz eurazjatyckiej przestrzeni ldowej, za pastwo, ktre powinno z powodw geopolitycznych zwrci si na Wschd, gdzie miaa lee upragniona przestrze yciowa dla narodu niemieckiego. Zatem naleao wystpi przeciw odwiecznym wizom czcym go z Zachodem, albowiem ten zdominowany przez pastwa anglosaskie nie chce uzna mocarstwowej pozycji Niemiec. Zreszt rozmaite opory przed sojuszem z Niemcami dostrzega te u pozostaych partnerw. Dlatego prof. Haushofer wierzy, e coraz szersze zrozumienie znaczenia wielkiej przestrzeni w polityce, docenienie roli geopolityki na drodze do sojuszu eurazjatyckich potg, jest zdolne pokona ideologiczne spory i rnice. W jego broszurze budowie tego bloku winna przywieca rzymska maksyma: Fas est ab hoste doceri. To w krgu anglosaskim (brytyjskim i amerykaskim) w wypowiedziach znanych politykw czy publicystw widziano zagroenie dla jego dominacji na wiecie, ktre grozi w razie zjednoczenia Eurazji. Im silniejsze w XIX wieku stawao si imperium brytyjskie,
tieth Century, London 1985, s. 89. 11 O sympatiach Fhrera oraz wielu liderw nazistowskich wobec Wielkiej Brytanii obszernie pisze Stanisaw erko, Wymarzone przymierze Hitlera: Wielka Brytania w narodowosocjalistycznych koncepcjach i w polityce III Rzeszy do 1939 roku, Pozna 1995. Por. take: E. J c k e l , op. cit., s. 46-50.

52

tym bardziej rs strach przed blokiem, ktry mgby je zdruzgota. Tutaj wymowne wydaje si Haushoferowi przesanie ksiki Homera Lea, e zmierzch bogw (Gtterdmmerung) dla anglojzycznego imperium wiatowego moe nadej w tym dniu, gdy Niemcy, Rosja i Japonia si zjednocz. Najbardziej sugestywn i spjn wizj znaczenia Eurazji dla budowy potgi, zdolnej zdominowa wiat, stworzy jego wielki adwersarz Halford Mackinder ze swoj koncepcj Heartlandu. W tej znanej teorii orodek siy (przede wszystkim wschodnioeuropejski) kontrolujcy rdziemie, dominuje te nad Eurazj. Co dawao kontrol nad wiatow Wysp i nad wiatem. Jednak H. Mackinder za najwiksze niebezpieczestwo uwaa moliwo uzalenienia biednej i zacofanej Rosji, kontrolujcej gros Heartlandu od Niemiec. Dlatego po I wojnie wiatowej popiera stworzenie acucha niepodlegych pastw oddzielajcych Niemcy od ZSRR. Haushofer, podzielajc zasadnicze przesanki teorii Mackindera, chcia sojuszu obu pastw przegranych w wojnie i zniszczenia pastw buforowych. Tyle, e Mackinder pisa o hipotezie, a Haushofer widzia w tym realn moliwo12. Niemniej wedug zdania niemieckiego geopolityka zamieszczonego w broszurze, to wanie Mackinder uzmysowi Brytyjczykom zagroenie dla ich wadztwa wiatowego oraz pozycji geopolitycznej ze strony mocarstw, ktre bd zdolne kontrolowa Heartland. Zdaniem najwybitniejszego niemieckiego geopolityka rodzcy si blok kontynentalny nie by czym nowym w polityce mocarstw eurazjatyckich. Ani tym bardziej jego autorsk koncepcj. Przekonywa bowiem, e zrozumienie dla takiego geopolitycznego mariau rysowao si jeszcze przed I wojn wiatow, choby w tak dobrze przez niego znanej Japonii. On sam w czasie swego pobytu w Kraju Kwitncej Wini niemao zrobi, by przekonywa swych japoskich rozmwcw do takiego rozwizania13. Take w Rosji, ktrej rola bya jego zdaniem kluczowa dla budowy tego bloku, istniaa i dziaaa wpywowa grupa politykw opowiadajcych si przede wszystkim za wspprac z Niemcami, a nie za sojuszem z pastwami Ententy. Wtedy si nie udao m.in. wskutek braku zrozumienia czci elit politycznych dla znaczenia takiego sojuszu. Dla przykadu, w II Rzeszy przeciwstawiajcej si twardo brytyjskiej polityce kolonialnej, odchodzc od geopolitycznych realiw sojusznikw poszukiwano blisko, a nie jak sugerowa to Haushofer, daleko wrd pastw zagroonych bezporednio t polityk. Std bezsensowna, jego zdaniem, wojna Niemiec z Rosj, ktra skoczya si klsk dla obu pastw z korzyci dla mocarstw Ententy. Nie udao si te wygasi wzajemnej nieufnoci oraz konfliktw sowiecko-japoskich, cho nie brakowao politykw w obu krajach, prbujcych doprowadzi do ugody. Sygnalizuje te, e bariery dla porozumienia si mocarstw europej12 L. M o c z u l s k i , Geopolityka: Potga w czasie i przestrzeni, Warszawa 1999, s. 12-15, 108-109. 13 T. K l i n , op. cit., s. 144.

53

skich z Japoni tkwiy rwnie poniekd w sferze mentalnej w pogardzie dla tej rasy, ktr ywili Europejczycy. Obawiajc si tego bloku, Brytyjczycy stosowali wobec rywali, jak to nazywa Haushofer, polityk anakondy (Anakondapolitik). Zatem sposb polowania wielkiego wa, ktry tak dugo dusi sw ofiar, a poamie jej wszystkie koci i uniemoliwi oddychanie. Tak jego zdaniem wygldaa polityka brytyjska wobec konkurencyjnych mocarstw, przede wszystkim Niemiec i Japonii. Podobne gosy pojawiay si take w USA, szczeglnie na tle zagroe dla polityki amerykaskiej na Dalekim Wschodzie. Zdaniem Haushofera Ameryka przeksztacia si w agresywn potg przemysow i finansow, std jej dbao o rynki zbytu i strefy wpyww. Dostrzega te destrukcyjny wpyw amerykaskiej kultury masowej. Dlatego w USA oceniano, i zjednoczenie polityczne i ekonomiczne kontynentu eurazjatyckiego, rozwj sieci pocze komunikacyjnych i powiza gospodarczych utrudni Anakondapolitik, nawet w przypadku sojuszu brytyjsko-amerykaskiego. Dla USA bowiem najwaniejsze i trudne do zniesienia stawao si wzmocnienie pozycji Japonii w Chinach, ktre w znacznej mierze uwaali za swoj stref wpyww. Zatem w ich ocenie trzeba powstanie takiego bloku sparaliowa, najlepiej przez skcenie ze sob potencjalnych kontrahentw. Powyszy passus wspgra z przesaniem charakterystycznym dla tej i innych publikacji gen. Haushofera, dosy dobrze oddajcym powszechne nastroje w Niemczech po 1918 roku, ktrych szczeglnym punktem geopolitycznego odniesienia sta si dyktat wersalski. Wystpuje tam nagminnie obraz Niemiec jako ofiary zachodnich mocarstw, co zreszt wspgrao z narastajcymi prdami nacjonalistycznymi, antyliberalnymi i antydemokratycznymi. Take prof. Haushofer podkrela mistycyzm ziemi, kultury agrarnej, odrzuca zniewolenie ludzi przez niemoralny kapita. Std charakterystyczne dla twrcy Zeitschrift fr Geopolitik antyzachodnie cywilizacyjne inklinacje, szczeglnie widoczne w szacunku dla archaicznej mentalnoci, struktury spoecznej i politycznej Japonii14. Wszelako w tytuowej broszurze duo powaniejsz rol gray wzgldy geopolityczne. Po zwyciskiej dla nich I wojnie wiatowej mocarstwa demokratycznego Zachodu, przede wszystkim Brytyjczycy, uzyskay przewag w wiecie. Chciay t przewag utrzyma i utrwali, co wymagao systematycznego osabiania potencjalnych wrogw. Std w opinii K. Haushofera Brytyjczycy prbowali storpedowa moliwo zjednoczenia Eurazji, kontrolowanej w swej znaczcej masie przez Rosj. Powstaaby wwczas potga ldowa, trudna do pokonania od strony morza, a zatem zdolna rywalizowa z wielkimi mocarstwami morskimi o panowanie nad wiatem. eby do tego nie dopuci Wielka Brytania i Francja robiy wiele, by maksymalnie osabi i zdusi przestrzennie przeludnione Niemcy i Japoni oraz skci je z Rosj sowieck.
Przestrze i polityka, s. 65, 80. Zob. take wydan mniej wicej w tym samym czasie, co Der Kontinentalblock prac K. Haushofera: Japan baut sein Reich, Berlin 1941.
14

54

Jednak wedug niemieckiego geopolityka strach i nienawi s zym doradc. Dla zilustrowania tej tezy Karl Haushofer ewidentnie przeinacza fakty, sugerujc, e nieodpowiedzialna polityka brytyjska, niezdolna do akceptacji mocarstwowych de III Rzeszy w Europie, doprowadzia do wybuchu II wojny wiatowej. Niemcom, jako ofiarom zachodniej agresji nie pozostao nic innego jak szuka sojusznikw dla swojej obrony. Std sojusz z Rosj (ZSRS), za ktrym optowa, powoujc si na tradycj pogldw Otto von Bismarcka. Zatem prbowa nawiza do tradycyjnego dla wielu czonkw niemieckich elit kierunku polityki niemieckiej na drodze do politycznego porozumienia eurazjatyckich potg, wrogich dominacji Albionu. Niemcy, ZSRS i Japonia w pojedynk byy zbyt sabe, eby przeciwstawi si polityce brytyjskiej. Dopiero ich sojusz w obronie prawa do rozwoju i ycia moe nie tylko przywrci rwnowag si naruszon po 1918 roku, ale na trwae, przy pomocy wojny i ekspansji, zachwia brytyjskim imperium. Nie chodzio zapewne tutaj o zniszczenie Wielkiej Brytanii, ile raczej jej imperialnego monopolu, o uznanie przez Londyn hegemonii Niemiec w Europie i prawa do kolonii. W przypadku USA mowa bya raczej o wspieraniu ich izolacjonistycznej polityki, by przestay si powanie zajmowa Europ, a przede wszystkim nie chciay wspiera Brytyjczykw. Na tym tle Haushofer postulowa te swego rodzaju akcj dywersyjn wobec Amerykanw mianowicie wspieranie przez mocarstwa bloku kontynentalnego tendencji emancypacyjnych wobec Waszyngtonu w pastwach Ameryki Poudniowej15. Dawao to Berlinowi nadziej na odzyskanie straconych w wyniku przegranej wojny terytoriw, a take szans na budow szerszej strefy wpyww, ktra bya funkcj wielkoprzestrzennego mylenia. Korelowao to z haushoferowsk koncepcj podziau wiata na panregiony, gdzie Niemcy i pozostae dwa mocarstwa bloku eurazjatyckiego dominowayby nad trzema duymi jednostkami przestrzennymi16. Natomiast wianem Niemiec (z udziaem Italii) w bloku eurazjatyckim miaaby by hegemonia nad gros Starego Kontynentu, z Mitteleurop na czele. Nie chodzi tutaj tylko o militarne sukcesy III Rzeszy na zachodzie. Haushofer wyranie zwraca si ku obszarom wschodnim, dogodnym do kolonizacji, mogcym stanowi zaplecze surowcowe i rolnicze dla duo bardziej rozwinitych Niemiec17. Zatem, jak ju wspomniaem, dy do sojuszu a pniej stopniowej kontroli Niemiec nad sabo rozwinit Rosj. Dla niego, w projektowanej triadzie eurazjatyckich mocarstw, to Niemcy growayby nad partnerami potencjaem militarnym, ekonomicznym i intelektualnym, realizujc swe denia do Weltmacht. Kluczowa dla powstania bloku bya przychylna postawa bolszewickiej Rosji, marzcej, wedug monachijskiego profesora, o kocu kapita15 Tak stawia spraw np. Johannes Khn: O sensie obecnej wojny (1940), [w:] Przestrze i polityka, s. 518-544. 16 L. M o c z u l s k i , op. cit., s. 521-522. 17 A. Wo l ff - P o w s k a , Doktryna geopolityki, s. 178.

55

listycznego Zachodu, ktrego mocarstwa anglosaskie byy filarem. Tymczasem podobn niech do zachodnich wielkich demoplutokracji deklaroway pastwa faszystowskie oraz Japonia. Zatem w przesaniu Haushofera, faszystowskie Niemcy i Wochy oraz Japoni z ZSRS czyy nie tylko dominujce u niego przesanki geopolityczne, ale te powinowactwo duchowe poczucie zwizku z ziemi i narodem oraz ideologiczna nienawi do demokratycznego i liberalnego wiata Zachodu18. Geopolityczna diagnoza Haushofera bez wtpienia miaa walor propozycji dla wadcw Kremla, bowiem z Japoni Niemcy dogadali si ju wczeniej. Wyranie zmierzaa do pokazania Moskwie korzyci z trwaego zwizania si z III Rzesz i Japoni, a take zagroe w razie odrzucenia tej oferty i porozumienia si z Zachodem, co si rzeczy wpltywao ZSRS w pewn wojn na obu flankach. Problem w tym, czy w Moskwie wierzono w trwao zwizku z Niemcami i Japoni. Wiele wskazuje na to, e nie19. Lansujc swoj koncepcj monachijski geopolityk widzia cigo zewntrznej polityki rosyjskiej, przede wszystkim w aspekcie wsppracy z Niemcami. Mimo tego, e tym wielkim pastwem od 1917 roku rzdzili bolszewicy, ktrych si obawia i za ktrymi nie przepada. Skdind ciekawe, i w broszurze nie ma praktycznie krytyki komunizmu, potwierdzajc tez K. Haushofera o kluczowym wpywie czynnikw geopolitycznych na powstajcy blok. Dlatego tym waniejszym sukcesem dla niemieckiego geopolityka, a gorzk porak szkoy Mackindera, by traktat z Rapallo z 1922 roku. Otwierajcy drog, mimo ideologicznych rnic, do porozumienia i wsppracy niemiecko-rosyjskiej, wymierzonej w zwyciskie po wojnie mocarstwa Zachodu. W broszurze jest wzmiankowany ukad RibbentropMootow, a z tekstu wynika aprobata Haushofera dla tego paktu oraz cilejszej wsppracy mocarstw totalitarnych. Podobnie wspiera silniejsze zwizki III Rzeszy z Japoni, szachujc mocarstwa morskie we wschodniej Azji i w basenie Oceanu Spokojnego. By moe z prezentowanego wyej rzekonania o prymacie czynnikw geopolitycznych nad ideologicznymi wynika fakt, e za wstpny krok na drodze do utworzenia bloku kontynentalnego uzna pakt antykominternowski, wymierzony przecie nie tylko w komunizm, ale i Zwizek Sowiecki. Jednak chyba dla Haushofera waniejszy by jego antybrytyjski wydwik. K. Haushofer ocenia, e po zawarciu ukadu z 23 VIII 1939 roku i wybuchu wojny wyeliminowano Polsk jako stworzon i popieran przez Zachd zawad na drodze do aliansu niemiecko-sowieckiego. Rozbicie czy zwasalizowanie pastw dzielcych Niemcy i ZSRS, a nastpnie dominacja
P. C h i a n t e r a - St u t t e , Models of Construction of the Middle-European identity at the turn the 20th Century: The geopolitical and liberal interpretations, <http://www.fondazionedelbianco.org/inglese/Insert/News/Europe> (30 VI 2009). 19 Alan Bullock ocenia, e Stalin moe i mia zudzenia co to trwaoci paktu nazistowsko-radzieckiego, nigdy natomiast nie mia zudze co do ostatecznej intencji Hitlera ataku na Zwizek Radziecki. Por.: I d e m, Hitler i Stalin: ywoty rwnolege, t. II, Warszawa 1994, s. 143. Historycy spieraj si te, czy Stalin przygotowywa si w pierwszej poowie 1941 roku do wojny z Niemcami. Zob.: M. K. K a mi s k i , op. cit., s. 52-54.
18

56

Niemiec w tej czci Europy wzmacniaa ich pozycj wobec ZSSR i w myl podzielanego przez niego twierdzenia Mackindera z 1919 roku otwieraa wrota do Heartlandu. Jednak przeszkod dla tworzenia bloku byy niedobre stosunki sowiecko-japoskie, ktre doprowadziy do konfliktw granicznych w Mongolii w latach 1938-193920. Uwaa jednak, e uda si je polepszy wtedy, kiedy obie strony uwiadomi sobie, e ich skcenie im nic nie daje, a ley w interesie brytyjskim i amerykaskim. Przecie Japoczycy, walczc ze sprzymierzonymi z Zachodem Chinami, rwnoczenie musz utrzymywa wskutek zagroenia rosyjskiego na pnocy potn Armi Kwantusk, ktrej siy w razie porozumienia z Rosj mogliby uy dla szybszego pokonania Chin i terytoriw zalenych pastw Zachodu w poudniowowschodniej Azji. Nadziej napawao wedug Haushofera zakoczenie walk na polecenie Moskwy i Tokio oraz ostrone prby zakoczenia konfliktu. Jego zdaniem dochodziy do gosu siy bardziej skonne do wzajemnej wsppracy. Sytuacja sprzyjaa tym tezom Haushofera: w Moskwie zaczto duo wicej uwagi powica problemom europejskim, co wymagao spokoju na Dalekim Wschodzie. Z czasem zaznaczya si w stolicy ZSRR tendencja, by pchn agresj japosk na poudnie, w stron posiadoci kolonialnych i terytoriw zalenych pastw zachodnich. Take wielu przedstawicieli japoskich k rzdowych uwaao za najgroniejszego rywala w Azji USA i Wielk Brytani, a nie Zwizek Sowiecki. Dlatego przy pomocy Niemiec po 23 VIII 1939 roku dobrze widzianych w Moskwie, prbowao si z Kremlem dogada. Bardziej miae plany Tokio widziay w pakcie z pastwami faszystowskimi oraz w porozumieniu si z ZSRS wanie znan im z publikacji drog do powstania bloku kontynentalnego21. Wiele uwagi Haushofer powici na tym tle kwestiom kolonialnym, ktrych problemy zostay wyranie w Niemczech zaniedbane po utracie wasnych kolonii. Dlatego autor broszury analizowa obszernie pooenie, plusy i minusy geopolityczne, militarne, ekonomiczne, klimat itd. poszczeglnych kolonii. Szczeglnie dla pastw zachodnich kolonie stanowiy podstaw ich geopolitycznej, militarnej i gospodarczej potgi, przez wyzysk i grabie umoliwiajc bogacenie si metropolii. W przypadku Brytanii kolonie odgryway spor rol strategiczn, bo zapewniaj poprzez acuch baz kontrol nie tylko nad wikszoci kluczowych akwenw, ale te oddziaywanie na pooone wok nich obszary ldowe. W ocenie Haushofera mona ten acuch rozerwa, choby przez wykorzystanie osabienia Wielkiej Brytanii w toczcej si wojnie. Std ocenia sabe punkty baz i terytoriw zalenych pod kontrol brytyjsk, np. moliwo zagroenia od strony potencjalnie kontrolowanego przez mocarstwa eurazjatyckie ldu (Gibraltar, Hongkong). Dostrzega te inn sabo imperium brytyjskiego kolizj interesw zdoJ. Wo j t k o w i a k , op. cit., s. 123-163. Ibidem, s. 176, 178-179, 183-187, 203-208, 212-225; K. Ta c h i k a w a , La politique de la sphere de coprosperite de la Grande Asie orientale au Japon, <http://www.stratisc.org/Strategique_81_10.htm> (30 VI 2009).
21 20

57

minowanych przez biaych dominiw (Australia, Nowa Zelandia, Kanada) z deniami metropolii. Poniewa blok kontynentalny nie zamierza ich atakowa, to w toczcej si wojnie nie maj interesu, by zbrojnie wspiera Londyn. Biorc to pod uwag by raczej zwolennikiem budowy nowego adu kolonialnego, a nie tylko denia do prostego odzyskania przez Niemcy kolonii, straconych po I wojnie wiatowej. Std jego wywody analizujce przede wszystkim budow wielkoprzestrzennej, kontrolowanej przez Berlin Eurafryki, naturalnego zaplecza dla zdominowanej przez Niemcy Europy. W ten sposb nie tylko rozwizano by ambicje kolonialne Rzeszy, ale te byby to decydujcy krok do wyparcia z Afryki wpyww angielskich i francuskich. Wochom pozostaaby w obrbie niemieckiej strefy wpyww dominacja nad basenem Morza rdziemnego i opanowanie kontrolowanego w wikszoci przez pastwa zachodnie jego poudniowego brzegu. Podobnie duo uwagi powici japoskim planom aneksji terytorialnych na Dalekim Wschodzie, ktrych celem bya przebudowa adu geopolitycznego we wschodniej Azji na korzy Kraju Kwitncej Wini kosztem pastw Zachodu, gwnie Wielkiej Brytanii, Francji i USA. Co charakterystyczne, Haushofer uznawa prymat interesw Japonii na tym obszarze i nie zgasza pretensji do restytucji dawnych posiadoci niemieckich, trudnych nie tylko do odzyskania, ale te do utrzymania ju choby ze wzgldu na odlego i kopoty komunikacyjne22. Obok wzgldw geopolitycznych wakie dla niego stawao si przekonanie, e wielkie narody, jak japoski i niemiecki, dusz si na ciasnym terytorium pozbawionym wikszych bogactw naturalnych. Dlatego maj prawo do przestrzeni yciowej, a jednym z jej elementw winny by kolonie. Jednak w odrnieniu od mocarstw kolonialnych te pastwa (gwnie mowa o Japonii i Niemczech) odrzucaj imperializm, egoizm, wyzysk i grabie terytoriw zalenych, a raczej widz swoj misj cywilizacyjn na tym obszarze. Potrafi lepiej obchodzi si z ludami w terytoriach kolonialnych. Dlatego preferuj elementy wsppracy i porozumienia dla wsplnego rozwoju z mocarstwem dominujcym w danym panregionie23. Stworzenie bloku kontynentalnego otwierao w opinii K. Haushofera moliwo radykalnego osabienia imperium brytyjskiego w najczulszym miejscu poprzez wspieranie drogi do samodzielnoci i niezalenoci Indii, co oznaczaoby faktyczne wyparcie wpyww brytyjskich z Azji. Haushofer w swoim wywodzie relacjonowa, i nieraz sysza zdanie o tym, e spora
J. M a c a a , Nieco zapomniany Karl Haushofer, Geopolityka 2009, nr 1, s. 77; T. Klin, op. cit., s. 142-143; Scoala de geopolitica germana, <http://www.e-scoala.ro/geopolitica/scgermana.html> (1 VII 2009). 23 Podobne koncepcje japoskie, jako ywo nawizujce do niemieckiej teorii Lebensraumu, formuowano od lat 30. XX wieku. Por.: K. Ta c h i k a w a , La politique de la sphere de coprosperite de la Grande Asie orientale au Japon, <http://www.stratisc.org/Strategique_81_10.htm> (30 VI 2009). Zob. te: E. O b s t , Idea wielkiej przestrzeni w przeszoci i jako wiodca myl polityczna w naszych czasach (1941), [w:] Przestrze i polityka, s. 549555.
22

58

cz elit indyjskich marzy tylko o statusie dominium i ochronie brytyjskiej. W jego opinii jednak celem, bliszym czy dalszym, tych elit jest z pewnoci niezaleno. Ley ona rwnie w interesie mocarstw eurazjatyckich, dlatego winny one wspiera walk Hindusw o niepodlego, dy do pogbienia trudnoci Brytyjczykw w Indiach, wykorzystujc ich zaangaowanie w wojn. Indie byyby bowiem dla bloku kontynentalnego podanym sojusznikiem, wzmacniajcym jego dominacj nad Eurazj. Zatem yciowym celem wspomnianych trzech mocarstw winno by trwae zbudowanie tego bloku od Morza Batyckiego i Czarnego do Oceanu Spokojnego. Granice poszczeglnych stref wpyww wymienionych wyej mocarstw miayby si prdzej opiera o przesanki geopolityczne, ni kulturowe czy cywilizacyjne. Wedug gen. Haushofera [] jeli przegldniemy atlas Starego wiata widzimy, e do trjkowego zaprzgu nale trzy skrajne morza. S to: Morze Batyckie, Japoskie oraz Adriatyk i panowanie przy pomocy Woch nad wschodni czci Morza rdziemnego. Ocenia, i s one zamknite, a zatem stosunkowo atwe do kontroli przez mocarstwa eurazjatyckie. Byo to wane w kontekcie brytyjskiej dominacji morskiej, bowiem mogo jej wpyw skutecznie ograniczy. Wszystkie te akweny rozmieszczone za s [] przed najwaniejszymi dla Rosji wyjciami na wolne morze, zatem w kontekcie sojusz chroni komunistyczn Rosj przed moliw drog morsk agresj pastw zachodnich. Z drugiej zapewne otwiera poprzez sojusznikw tak podany przez Rosj dostp do akwenw, ktry nieraz w swej historii prbowaa sobie zdoby si. W barwnym porwnaniu Haushofera blok kontynentalny, eby wytrzyma wiatowe burze (Weltstrme), trzeba wznie jako konstrukcj ze stali, trwaej i sprynujcej na kocach, ale na tyle statecznej, by nawet w warunkach wiatowej burzy ani jeden kamie, ani jeden zawias nie ruszy si z miejsca. Mona go te porwna do rosyjskiej trojki, w ktrej w centrum idzie mocny i narowisty ko, ale po prawej i po lewej biegn dwa konie, na ktrych mona polega, e powstrzymaj konia w rodku i tego rodzaju trjkowy zaprzg moe jecha. Na tym tle monachijski geopolityk przyglda si [] geopolitycznym siom paktu eurazjatyckiego. Ocenia, i s one komplementarne wzgldem siebie, nie tylko pod wzgldem strategicznym, ale te militarnym i ekonomicznym, by tworzy autarkiczn przestrze obejmujc w sumie 23 mln km2. Za najpotniejszy i kluczowy przestrzennie uwaa potencja Zwizku Sowieckiego. Jak pisa, to najwiksze pastwo na wiecie posiada 21,3 mln km2, 13 tys. km linii brzegowej oraz 182 mln mieszkacw. Skrajn wschodni flank bloku zajmowaa Japonia, ktra rozciga si na 2 mln km2 terytorium, wraz z terytoriami zalenymi, ma olbrzymi lini brzegow oraz 140 mln ludnoci. Japonia ze wzgldu na swe pooenie i interesy bya zmuszona utrzymywa siln flot i lotnictwo, natomiast posiadaa duo sabsz od Rosji armi ldow. Wreszcie Niemcy, ktre wraz z faszystowskimi Wochami maj stanowi zachodni flank tego bloku. Co charakterystyczne, w opinii Haushofera w Europie duo bardziej liczy si potga kulturalna

59

i ekonomiczna ni zajmowana przestrze. Pod kontrol Niemiec by wtedy 1 mln kilometrw kwadratowych (dorzuca do tego ich prawo do 3 mln kilometrw w koloniach) oraz potencja ludzki w wysokoci 87-100 mln ludzi. Niemcy dysponoway jednak siln i najnowoczeniejsz armi ldow oraz silnym lotnictwem. To wraz z potencjaem gospodarczym tak III Rzeszy, jak i kontrolowanej przeze Europy, miao zapewni im przewag w bloku i upragniony Weltmacht. Sojusznicza Italia, najbardziej na zachodniej flance projektowanego bloku naraona na zagroenie od strony morza (jej linia brzegowa to 25 tys. km), podobnie jak Japonia na wschodniej flance, bya zmuszona duo wicej uwagi powici rozbudowie si morskich i powietrznych ni ldowych. Dysponowaa jednak potencjaem demograficznym w wysokoci 57-60 mln ludzi24. W przekonaniu K. Haushofera, jeli dojdzie do powstania bloku wymienionych wyej pastw, to bd one dysponowa tak korzystnym pooeniem geopolitycznym, potencjaem ludzkim, ekonomicznym i militarnym, e wobec tego Wielka Brytania (i USA) bd bez szans. Przekonywa bowiem, odwoujc si do niedawnej i bolesnej dla Niemiec I wojny wiatowej, e wtedy pastwa centralne rozporzdzay bez porwnania mniejszym potencjaem ni pastwa Ententy, a mimo to zdecydoway si na fataln dla nich wojn. Ten rysujcy si sojusz kontynentalny dawa nadziej, e tym razem w rozpocztej wojnie przewaga i zwycistwo bdzie po stronie wrogw Anglii. Otwiera te nieznane do tej pory dla potencjalnych kontrahentw moliwoci dziaania, prowadzenia eurazjatyckiej polityki. Dlatego w jego opinii blok kontynentalny nie jest miraem. Gdyby dzi oceni wpyw broszury Haushofera na plany tworzenia bloku kontynentalnego, to chyba entuzjazm najwybitniejszego niemieckiego geopolityka nie szed w parze z realnymi moliwociami oddziaywania. Jego opinie funkcjonoway chyba na marginesie polityki III Rzeszy, tak e podczas przesucha latem 1945 roku owiadczy, i [] podczas wojny moje wasne geopolityczne teorie nie miay adnego wpywu na militarne i polityczne dziaania Niemiec oraz ich strategi gospodarcz.25 Nie moe przeto dziwi, i w sprawie Kontinentalblocku zasig jego wpyww okaza si may wrd elit III Rzeszy. Tym bardziej, e ukazanie si broszury przypado na okres wyranego, cho do czasu ukrywanego, rozbratu polityki
24 Nieco odmienne dane dotyczce Niemiec, Woch i Japonii przytacza K. Haushofer w innym tekcie pisanym mniej wicej w tym samym czasie. Wedug tych oblicze Wielka Rzesza zajmuje 682 tys. km2 i ok. 80 mln mieszkacw. Wraz z Generaln Guberni i Protektoratem Czech i Moraw dysponowaa 107-109 mln ludzi. Woskie imperium rozpocierao si na 3,940 mln km2 oraz posiadao 107-109 mln ludnoci. Natomiast Cesarstwo Japoskie miao 680 tys. km2 z ludnoci 103-104 mln. Jednak po uwzgldnieniu zalenego Mandukuo (1,3 mln km2 oraz prawie 40 mln mieszkacw) oraz zaanektowanej czci Chin (ok. 1 mln km2 i 100 mln mieszkacw) i niepewnej jeszcze Mongolii Wewntrznej aktywa japoskie staway si jeszcze potniejsze. Zatem tylko te pastwa kontroloway ok. 3 mln km2, 200 mln ludzi gotowych do walki o powodzenie bloku, a dalszych 108 mln gotowych do pracy. Por.: K. H a u s h o f e r, Geograficzne spenienie trjkta (1940), [w:] Przestrze i polityka, s. 495. 25 H. A. J a c o b s e n , op. cit., s. 338.

60

niemieckiej przede wszystkim z koncepcj sojuszu z ZSRS. Haushofer przegra, mimo e do czasu jego pogldy byy bliskie Hessowi i Ribbentropowi oraz, moe przez krtki czas, wodzowi NSDAP. Niemniej nie pozyska fhrera, ktry wola antykomunistyczn krucjat wojn z ZSRS, ni budow trwaego sojuszu. Dla Hitlera waniejsze okazay si wzgldy ideologiczne i rasowe, ni chodna argumentacja geopolityczna. Poza tym wdz III Rzeszy liczy, e szybkie rozgromienie Moskwy doprowadzi do zaamania Wielkiej Brytanii i zawarcia przez ni pokoju na warunkach niemieckich. Przede wszystkim do akceptacji przez Anglikw hegemonii Niemiec na kontynencie europejskim26. Bez wtpienia 22 VI 1941 roku oznacza kres iluzji Karla Haushofera o trwaym i potnym bloku kontynentalnym, zdolnym wsplnie pokona morskie potgi anglosaskie i zapewni III Rzeszy pozycj Weltmacht. Atak na ZSRS otwiera dla Niemiec wojn na dwa fronty, ktr, jak dobrze pamita monachijski uczony, przegray w latach 1914-1918 i jego zdaniem podobnie musiao by w II wojnie wiatowej. Prbowa to rozczarowanie pokry werbaln akceptacj dla decyzji Hitlera, uznaniem zagroenia komunistycznego za kluczowe dla pooenia Niemiec. Dlatego zdobycie Lebensraumu mogo by moliwe tylko na drodze zniszczenia bolszewickiej Rosji27. Zareagowa te chci modyfikacji swych koncepcji geopolitycznych dotyczcych bloku kontynentalnego. W nich, po spodziewanej klsce komunistycznej Rosji, blok tworzyyby dwa dominujce mocarstwa: III Rzesza i Japonia, dzielc midzy swoje strefy wpyww ogromne terytorium ZSRS oraz reszt Azji. Tyle, e bya to ju tylko proteza wczeniejszych pomysw. Trudno nie uzna za swego rodzaju chichot historii, e w wyniku II wojny wiatowej mocarstwo kontrolujce Heartland uzalenio do siebie p Europy oraz spor cz Azji (do czasu Chiny oraz cz Indochin), realizujc w troch przewrotny sposb marzenia Haushofera o bloku kontynentalnym. Ten blok stan do konfrontacji ze wiatem Zachodu, ktr przegra i dowiadczy upadku komunizmu. Niemniej trudno si dziwi, e najywiej na koncepcje bloku kontynentalnego, jako snu o dawnej i przyszej potdze, reaguje si w dzisiejszej Rosji.
SUMMARY KARL HAUSHOFERS KONTINENTALBLOCK The K. Haushofer conception of Kontinentalblock was created on breakthrough 30/40th years XX century. It was result his long term considerations of part of Eurasia in geopolicy. At began II World War, he was the follower of allied continental powers: Germany, USSR and Japan against sea states: Great Britain and USA. He analysed this problem in geopolitical context not ideological allied coun26 E. J c k e l , op. cit., s. 56-57; G. S c h r e i b e r, Der Zweite Weltkrieg, Mnchen 2007, s. 41-42. 27 Porwnywa te zadania A. Hitlera po agresji na ZSRS do de Napoleona. Zob.: A. Wo l ff - P o w s k a , Doktryna geopolityki, s. 186.

61

tries, division of influence zones etc. He tried to convince for his thought elites III German Reich not very high estimated. It was successful in relation with his friend Rudolf Hess and in certain time by Joachim von Ribbentrop. The profitable situation in the Haushofers proposal solution was only in time between Pact Ribbentrop-Molotov and aggression: Germany on Russia. However, Hitler chosen racial and ideological regards not geopolitical, thus began war on two fronts disastrous for III Reich.

62

WOJCIECH KAZANECKI

NARODZINY GEOPOLITYKI WE FRANCJI

orobek klasycznej geopolityki niemieckiej bywa okrelany przez wspczesnych badaczy w sposb niezwykle krytyczny, co znajduje swoje odbicie w jego francuskim odpowiedniku. Geopolityka niemiecka okresu midzywojennego jest jednoznacznie klasyfikowana przez badaczy francuskich jako pozostajca na usugach ideologw pangermaskich i nazistowskich. Zarzuca si jej normatywizm, ch penienia roli doradcy ksicia oraz profetyzm. Paradoksalnie jednak, gdyby nie twrczo F. Ratzela czy K. Haushofera (eby wymieni tylko tych najbardziej znanych reprezentantw Geopolitik) geopolityki francuskiej prawdopodobnie w ogle by nie byo, jako e powstawaa ona w znacznej mierze w reakcji na ustalenia twrcw za wschodniej granicy. Celem niniejszego artykuu jest prezentacja narodzin geopolityki we Francji w kontekcie jej rozwoju w II Rzeszy. I. Wpyw wojny francusko-pruskiej Koniec XIX wieku zaznaczy si w stosunkach midzynarodowych jako okres, gdzie wiat sta si zamknity odkrycia geograficzne zostay zakoczone, a mocarstwa wiatowe zbliay si coraz bardziej do miertelnego starcia na polach bitewnych. Owo zamknicie si wiata oznaczao, e Kady wybuch si spoecznych zamiast by rozmyty w otaczajcym pasie nieznanej przestrzeni i barbarzyskiego chaosu, bdzie ostro odbity od drugiego koca globu i w konsekwencji sabe elementy organizmu politycznoekonomicznego wiata zostan zniszczone1. W pewnym sensie moemy nawet mwi o pierwszej globalizacji, przynajmniej w odniesieniu do wiatowego handlu. Taki stan rzeczy wymusza na wczesnej Francji i jej elitach konieczno zwrcenia wikszej uwagi na uwarunkowania geograficzne i ich powizanie z dziaaniami politycznymi. Dodatkowym bodcem by nieustanny wzrost potgi Niemiec, ktre, zjednoczywszy si po upokarzajcym dla Francji pokoju w Wersalu, koczcym wojn francusko-prusk w latach 1870-1871 oraz odebraniu Alzacji i Lotaryngii, osigay coraz to nowe cele w polityce midzynarodowej. Wyrazem ekspansywnej polityki Niemiec byo proklamowanie Weltpolitik przez cesarza Wilhelma II w 1890 roku. Nie dziwi wic, e okres 1871-1914 bywa okrelany przez francuskich historykw jako pokj zbrojny, okres niestabilnoci i niepewnoci2. Pary nie mg pozosta obojtny na poczynania swojego wschodniego ssiada i wkrtce wycign wnioski z poniesionych poraek. Jednym z elementw
1 H. J. M a c k i n d e r, The Geographical Pivot of History, The Geographical Journal 1904, vol. XXIII, nr 4, s. 422. 2 A. R o u b a u d , La Paix arme et les relations internationales de 1871 1914, Paris 19492. Tego samego okrelenia uywa te Charles de Gaulle w swoich wspomnieniach. Por. I d e m, Pamitniki nadziei, Warszawa 1974, s. 202.

63

reakcji na klsk w wojnie z lat 1870-1871 bya reforma nauczania geografii w szkoach wszystkich szczebli (wczajc uniwersytety), poczona z programem politycznym. Wprowadzono obowizkowe nauczanie tego przedmiotu w szkoach podstawowych oraz rednich. Francuzi poszli za przykadem Prus, ktre za pomoc poszerzania wiadomoci geograficznej swoich obywateli w ramach obowizku szkolnego zbudoway si i jedno narodu, ktry nastpnie rozszerzy si na obszar zjednoczonych Niemiec. Oprcz budowania ducha patriotycznego wrd modziey i wzmocnienia poczucia jednoci narodu, postawiono sobie za cel przekazanie uczniom umiejtnoci korzystania z map, jako e na co wskazuje Pascal Lorot klsk w wojnie z Prusami w latach 1870-1871 tumaczono czciowo nieumiejtnoci czytania mapy przez oficerw francuskich. W 1877 roku wydano nawet ksik opisujc przepdzanie dwjki maych Alzatczykw przez okupanta niemieckiego. Ksika ta wchodzia w skad kanonu lektur wszystkich francuskich dzieci od 1880 roku a do I wojny wiatowej3, co wyranie wskazuje na traktowanie najpierw geografii, a nastpnie geopolityki, jako narzdzia uytecznego dla potrzeb politycznych, w szczeglnoci do pobudzenia patriotyzmu. Pastwo francuskie umiejtnie wykorzystywao nauk do realizacji celw politycznych, w szczeglnoci w odniesieniu do geografii i rodzcej si geopolityki4. Ponadto, bujny rozwj niemieckiej myli zorientowanej na geografi, uwzgldniajcej jednoczesne zainteresowanie procesem zjednoczenia Niemiec i akcentujcej potrzeb potgi narodu i pastwa niemieckiego, prowadzi musia (i rzecz, jasna, prowadzi) badaczy francuskich w stan zaniepokojenia i zmusza do reakcji na taki wanie rozwj sytuacji. Stwierdzenia typu Niemcy stanowi punkt wyjciowy geografii politycznej []. Nakierowane przez to na tor prowadzcy do grujcej nad wszystkimi pozycji, musz z coraz wikszym zdecydowaniem objawi zadanie swej przyszoci, czyli nadawania kierunku i porzdkowania losw ludzkoci5 wygaszane przez niemieckich twrcw wieku XIX, niepokoio francuskich obserwatorw i mylicieli. II. Rola geografii w rozwoju geopolityki Pod koniec XIX wieku nie moe zabrakn silnego wpywu geografii i rodowiska geografw, ktrego uznanym liderem jest Paul Vidal de la Blache (1845-1918), okrelany czsto jako zaoyciel geografii francuskiej6,
Chodzi o ksik Bruno Gorano: Tour de France par deus enfants. Zob. take: P. Lo r o t , Histoire de la gopolitique, Paris 1995, s. 46. 4 M. H e f fe r n a n , A state scholarship: the political geography of French international science during the nineteenth century, Transactions of the Institute of British Geographers 1994, v. 19, nr 1; P. C l a v a l , Gopolitique et gostrategie. La pense politique, lespace et le terriroire au XXe sicle, Paris 1994, s. 49 i n. 5 E. K a p p , Filozoficzna lub porwnawcza geografia oglna (1845), [w:] Przestrze i polityka: Z dziejw niemieckiej myli politycznej, opr. A. Wo l ff - P o w s k a i E . S c h u l z , Pozna 2000, s. 174. 6 P. Lo r o t , Histoire, s. 46.
3

64

twrca geografii ludzkiej i geografii historii7. Odrzuca on zdecydowanie determinizm geograficzny, postulowany przez geopolitykw niemieckich (w tym przez Friedricha Ratzela, ktrego prace wnikliwie czyta8) i wskazywa, e czowiek jest rwnie czynnikiem geograficznym, i to niezwykle aktywnym. Pogldy Vidala de la Blache doczekay si nawet okrelenia posybilizm geograficzny, ktry zakada, ujmujc rzecz lapidarnie, i [] rodowisko nie okrela cakowicie rozwoju spoeczestw, a jedynie daje pewne moliwoci, z ktrych mona wybra najkorzystniejsze9. Do grona twrcw posybilizmu francuskiego zalicza si rwnie Jeana Brunhesa, Jacquesa Ancela. Warto zauway, e oprcz Paula Vidal de la Blache do grona twrcw geopolityki we Francji wchodzi anarchizujcy geograf Elise Reclus10 (ktrego prace byy tumaczone na niemiecki11), pomijany bardzo czsto we wszelkich pracach powiconych narodzinom geopolityki we Francji. Mniej wicej w tym samym czasie w Stanach Zjednoczonych kierunek ten rozwija Isaiah Bowman. Jzef Barbag, omawiajc zaoenia posybilizmu, zauway, e [] zakada [on] jedno i wzajemne oddziaywanie wszystkich zjawisk na kuli ziemskiej, a wic zarwno faktw przyrodniczych, jak i spoecznogospodarczych12. Postrzega si wic czynnik ten jako teori doboru odpowiednich warunkw przyrodniczych przez czowieka, odpowiadajcych jego sposobowi ycia i wskazuje na wag, jak odegrao takie ujcie relacji czowiek-przestrze w rozwoju koncepcji geopolitycznych. Co wicej, mona spotka si z pogldem, e francuskie podejcie do problematyki geopolitycznej stworzyo podwaliny do utworzenia ekonomii geopolitycznej, ktra szerzej dosza do gosu jako geoekonomia w kocu XX wieku13.
Geopolityka, [w:] Sownik historii doktryn politycznych., red. M. J a s k l s k i , t. II, Warszawa 1999, s. 258. 8 P. C l a v a l , Gopolitique, s. 50. Jak podaje Konstanty Grzybowski, Doktryna niemiecka [] szybko przedostaje si do Francji, cho wprowadzaj j socjolodzy, a konkretnie Emile Durkheim, ktry ogasza artyku Ratzela Le sol, la socite. LEtat w Ann sociologique w roku 1898. Por.: K. G r z y b o ws k i , Geopolityka (Zagadnienia oglne imperializmy), Krakw 1936, s. 3. 9 Vidal de la Blache Paul, <http://portalwiedzy.onet.pl/10175_,vidal_de_la_blache_paul,haslo.html> (27 XII 2007). Jak stwierdzaj autorzy belgijscy, Relacja midzy czowiekiem a ziemi [] znajduje si na obrzeach klasycznej myli geograficznej. Odrzucenie wizi midzy polityk i przestrzeni charakteryzuje klasyczn francusk geografi akademick. Por.: Ch. Va n d e r mo t t e n , J . Va n d e b u r i e , Territorialites et politique, Bruxelles 2005, s. 49. 10 Zob. przyp. 7. 11 Najlepiej wiadczy o tym dwutomowa pozycja O. Ule: Die Erde und die Erscheinungen ihrer Oberflche in ihrer Beziehung zur Geschichte derselben und zum Leben ihrer Bewohner. Eine physische Erdbeschreibung nach F. Reclus, Leipzig 1874-1876. Warto zauway, e przed II wojn wiatow podobnie miaa si rzecz z dorobkiem generaa de Gaullea, ktrego opracowania na temat roli broni pancernej byy wnikliwie analizowane przez Niemcw (w tym Hitlera), a traktowane z lekcewaeniem przez jego rodakw. Zob. J. R. To u r n o u x , Charles de Gaulle: Po raz pierwszy ujawnione, Warszawa 1977. 12 J. B a r b a g , Czowiek a rodowisko geograficzne, [w:] Geografia powszechna: Czowiek i jego dziaalno gospodarcza, red. J. B a r b a g , t. II. Warszawa 1963, s. 12. 13 B. O. , , 2000, s. 16.
7

65

W szczeglnoci Vidal de la Blache jest uwaany za pierwszego, ktry wskaza na geoekonomiczn rol osi komunikacyjnej spajajcej Francj, ktra miaa czy Morze rdziemne z Morzem Pnocnym. W tym kontekcie kraj ten wystpowa jako zwornik midzy dwoma morzami. Pogld ten nie doczeka si jednak szerszego przedstawienia, gdy jak zauwaaj Christian Vandermotten i Julien Vandeburie w odrnieniu od Niemiec, Francja w okresie III Republiki nie doczekaa si wielkich teorii geopolitycznych14. Rnice midzy niemieck Geopolitik a francusk gopolitique dostrzega w Polsce w 1936 roku Konstanty Grzybowski, ktry stwierdza, e [] doktryna francuska bada rwnomiernie wszystkie twory spoeczne, doktryna geopolityki niemieckiej bada prawie e wycznie morfologi pastwa i to z punktu widzenia jego stosunkw wewntrznych raczej15, podkrelajc peniejsze podejcie do problematyki geopolitycznej przez mylicieli francuskich, nieredukujcych analizy postpowania aktorw geopolitycznych wycznie do wpywu rodowiska geograficznego. III. Jacques Ancel i gopolitique Pierwszym badaczem we Francji, ktry uy w tytule pracy pojcia geopolityka by geograf Jacques Ancel. Gdy w 1936 roku ukazaa si jego ksika pod tym wanie tytuem, tumaczy on konieczno uycia tego neologizmu (jak okrela geopolityk) zamiast znanego i stosowanego we Francji terminu geografia polityczna w dwojaki sposb. Po pierwsze, nie chcia dopuci do zawaszczenia przez faszywie wygldajc nauk niemieck terminu geopolityka16. Z drugiej strony, wskazywa na zasadnicz rnic midzy geografi polityczn a geopolityk, uwaajc, e ta druga stanowi geografi polityczn zewntrzn, dynamiczn. Jacques Ancel stwierdza, e uczeni francuscy orientowali si raczej na badania zorientowane na wewntrz (pocztki geografii politycznej we Francji to geografia wyborcza, a wic analiza geograficzna wynikw wyborw), poza dwoma wyjtkami, ktrymi wedug niego byy pogbione prace Paula Vidala de la Blache La France de lEst z 1917 roku oraz Le Rhin Alberta Demangeona i Luciena Febvrea17. Dlatego te postanowi on wypeni luk, jaka pojawia si w badaniach i, zamiast orientowa si na temat relacji midzy Francj a Niemcami, skierowa sw uwag na zagadnienia blisze ustaleniom metoCh. Va n d e r mo t t e n , J . Va n d e b u r i e , Territorialites, s. 48. Nie jest to jednak do koca prawd, jeli uwzgldni dorobek Andr Chradamea. 15 Pisownia oryginalna. Por.: K. Gr z yb o w s k i , op.cit., s. 6. 16 J. An c e l , Gopolitique, Paris 1936, s. 5. Autor ten uwaa przy tym, e hitleryzm bazujcy na pangermanizmie zapoyczy sobie rozumowanie i jzyk geopolityki. 17 Peny tytu ksiki : Le Rhin: problmes d' histoire et d' conomie, Paris 1935. W tym miejscu nie mona do koca zgodzi si z opini wybitnego uczonego, gdy do 1936 roku, a wic do daty ukazania si Gopolitique, ukazao si co najmniej kilka pozycji, ktre wykraczay poza terytorium Francji i podejmoway zagadnienia ze sfery stosunkw midzynarodowych. Zaliczy do nich mona m.in. ksiki Alberta Demangeona (Le dclin de l'Europe, Paris 1920) czy publikacje Andr Chradamea.
14

66

dologicznym, ni biecym problemom midzynarodowym. Pocztkowo nosi si z zamiarem napisania wstpu do podrcznika do polityki europejskiej18, ale w trakcie pisania porzuci ten pomys i skoncentrowa si na rozwiniciu podjtych idei i zawarcia ich w odrbnej publikacji19. Ksika, bdca owocem jego refleksji pyncej z kilkunastu lat podrowania po nowopowstaych krajach europejskich po I wojnie wiatowej, stanowi, wedug jego sw, i geopolityka to: [] dokadne studium rodowiska, zarwno fizycznego, jak i oywionego20. Ancel stwierdzi, e [] geografia polityczna jest bardzo star dyscyplin, gdy istnieje ju prawie od pwiecza21. Za jej twrc uzna Friedricha Ratzela, ktry wedug francuskiego badacza zredukowa konstrukcj pastw do dwch czynnikw: do pooenia (die Lage) i przestrzeni (der Raum). Analizujc koncepcje Ratzela, autor ten zauwaa dwa podstawowe niebezpieczestwa tkwice w nich: determinizm fizyczny i nacjonalizm polityczny. Geopolitik (a wic niemieck szko geopolityki) okrela jako nauk powojenn (chodzi rzecz jasna o I wojn wiatow) i krytykuje j za naginanie faktw do teorii, brak konsekwencji, prby systematyzacji w oparciu o koncepcj zones de friction strefach napi geopolitycznych na Ziemi, ktry to podzia, wedug niego, nie ma na celu nic innego, jak tylko bycie instrukcj i to nudn. Niemniej jednak dostrzega rwnie inne ustalenia niemieckiej geopolityki, w tym te, ktre odnosz si do rzeki Ren, uznawanej przez geopolitykw niemieckich za rzek niemieck wanie, a nie granic Niemiec. Francuski uczony opisuje idee Karla Haushofera, ktry wskazywa na zagroenie panslawistyczne wyraajce si w olbrzymim korytarzu sowiaskim, rozcigajcym si midzy morzem Batyckim a Adriatykiem, dzielc Austri midzy Czechosowacj i Jugosawi jako pastwo wasalne. Dlatego te, w myl tej logiki, Anschluss nie bdzie niczym innym jak obron przed zagroeniem sowiaskim. Wida tutaj wyranie, e geopolityka jest traktowana jako uzasadnienie konkretnych dziaa politycznych Niemiec, przed czym zdawa si przestrzega Jacques Ancel. Bya to opinia podzielana przez rodowisko zajmujce si geopolityk we Francji dla przykadu Albert Demangeon okreli geopolityk (cho moe bardziej waciwie byoby stwierdzi, e chodzio mu o niemieck szko Geopolitik zorien18

Ktry ostatecznie ukaza si jako Manuel gographique de politique europenne, Paris

1940. J. An c e l , op. cit., s. 5-6. Ibidem. 21 Ibidem, s. 7. Jest to okrelenie niecise, brak tutaj wyranego odwoania si do konkretnej pozycji ksikowej lub wydarzenia. W dodatku okrelanie nauki jako starej z racji jej pwiecznego istnienia wydaje si okreleniem nieco na wyrost. Niemniej jednak, skoro w 1936 roku Jacques Ancel stwierdza pidziesiciolecie istnienia geografii politycznej, a za jej twrc uznawa Friedricha Ratzela, to jedynym wskazaniem wydaj si by lata 1882 i 1891 i publikacja dwch tomw ksiki tego pt.: Antropogeographie (co z grubsza odpowiada pidziesiciu latom, o ktrych pisze francuski geograf. Inna publikacja F. Ratzela: Politische Geographie, ukazaa si w 1897 roku, a wic mniej ni czterdzieci lat przed ukazaniem si ksiki Jacquesa Ancela.
20 19

67

towan wok Karla Haushofera) w 1932 roku jako instrument wojny22. IV. Andr Chradame i zagroenie pangermanizmem Jak wic wida, wiodcy geografowie francuscy okresu midzywojennego jednoznacznie negatywnie oceniali dziaania podejmowane przez geopolitykw niemieckich. Rwnie historycy ze szkoy Annales wystpowali przeciwko teoriom niemieckiej (oraz anglosaskiej) geopolityki klasycznej23. Nie tylko oni zreszt. Publicysta, a zarazem profesor Wolnej Szkoy Nauk Politycznych Andr Chradame24 (zaliczany nawet czasem do grona geostrategw25, najprawdopodobniej z uwagi na swoj zdolno do koncentrowania si na kwestiach zwizanych ze strategi wschodniego ssiada) wskazywa na istnienie niemieckiego planu panowania nad Europ Centraln i pisa, e [] niemiecka dominacja terytoriw z roku 1914 skadajcych si z Austro-Wgier, krajw bakaskich i Turcji dayby Niemcom kontrol nad 150 mln mieszkacw. Koncentracja ich militarnych, ekonomicznych i politycznych zasobw zapewniaby Niemcom klucz do wiata: Europ Centraln. Wpyw tego Cesarstwa byby wystarczajcy do podporzdkowania, jednego po drugim, wszystkich krajw europejskich. Mae kraje nie mogyby rzecz jasna pozosta suwerenne, podobnie jak due. W zasadzie, niemiecka kontrola nad Europ rodkow zagwarantowaaby Niemcom monopol w handlu zagranicznym na wikszoci kontynentu. Swoje rozwaania koczy sowami: Jeli Europa Centralna jest kluczowa dla Niemiec do panowania nad wiatem, to wolno ludw Europy Centralnej jest pierwszorzdnym warunkiem wolnoci pozostaych ludw caego wiata26, co jest czytelnym nawizaniem do klasycznego dictum geopolitycznego Johna Halforda Mackindera z 1919 roku27. Chradame zajmuje w ogle pozycj wyjtkow, jeli chodzi o zestaw goszonych pogldw. Uwaa on m.in., e wiatem rzdzi spisek niemiecko-ydowski, ktrego wyrazem jest grupa judeo-niemiecka dziaajca wok brytyjskiego premiera Lloyda Georgea oraz ydzi pochodzenia niemieckiego mieszkajcy w Stanach Zjednoczonych. Zwraca si uwag, e wedug niego [] polityka brytyjskiego premiera Lloyda Georgea nie jest ani brytyjska, ani europejska a suy jedynie interesom pangermanistw28. Francuski pisarz posuwa si naM. N o u s c h i , Lexique de gopolitique, Paris 1998, s. 9. Lexique de gopolitique, red. J. S o p p e l s , Paris 1988, s. 19-20. 24 A. C h a u p r a d e , F r . Th u a l , Dictionnaire de gopolitique, Paris 1999, s. 592. Wolna Szkoa Nauk Politycznych powstaa w 1871 roku jako prywatna uczelnia, po 1945 zostaa przeksztacona w Instytut Studiw Politycznych Uniwersytetu Paryskiego oraz Fundacj Krajow Nauk Politycznych. Por.: J. K u k u k a , Teoria stosunkw midzynarodowych, Warszawa 2000, s. 58-60. Obecnie funkcjonuje pod popularn nazw Science-Po. 25 M. N o u s c h i , op. cit., s. 9. 26 A. C h r a d a m e , Defense of the Americas, New York 1941, s. 57-58. 27 Kto panuje nad Europ Wschodni panuje nad Heartlandem; kto panuje nad Heartlandem panuje nad Wysp wiata [Eurazj]; kto panuje nad Wysp wiatam panuje nad wiatem. Por.: H. J. M a c k i n d e r, Democratic Ideals and Reality, Washington 1942, s. 106. 28 T. M a r c z a k , Midzymorze wczoraj i dzi, tekst opublikowany jako: Miedumorje wcziera i siewodnia [w:] Biearu-Polsza: Put' k sotrudniczestwu. Materiay Miedunarodnoj
23 22

68

wet do stwierdzenia, e Armia sowiecka jest w rzeczywistoci armi niemieck w Rosji dziaajc pod dowdztwem Judeo-niemieckim. Zasadniczo, jest to armia najemna29. Pogldy te naley okreli jako niezwykle skrajne, niemniej jednak przekonanie o niemieckiej ekspansji politycznoekonomicznej do Bagdadu przez Bakany (w tym rwnie o roli kolei jako cznika midzy Berlinem a Bagdadem) podziela rwnie Jacques Ancel30. Pamita naley, i (na co wskazano ju wczeniej) rodowisko francuskich geografw, ktrzy zajmowali si geopolityk, zajo stanowisko zdecydowanie przeciwne do stanowiska niemieckiego, odrzucajc zwaszcza determinizm geograficzny promowany przez Friedricha Ratzela31. Wida to wyranie w twrczoci Luciena Febvre, ktry zdecydowanie potpi determinizm zawarty w Politische Geographie32, a geopolityk niemieck (nazwan pedagogik polityczn) odrni znaczco od pracy niemieckich akademikw, zajmujcych si m.in. kartografi33. V. Nard i pastwo: rnice w tradycji W tym kontekcie warto odnotowa fundamentaln rnic, jeli chodzi o pojcie Narodu i Pastwa wedug tradycji niemieckiej i francuskiej. Nie ulega wtpliwoci, e kwesti znaczc przy tworzeniu si podstaw geopolityki w obu krajach bya tradycja narodowa rna po obu stronach Renu. Dieter Langewiesche ujmuje nard [] jako rezultat wszechstronnej komunikacji (Francja nard wytworzony odgrnie na skutek istnienia pastwa przyp. aut.), lub konstrukcji wyobrani (Niemcy wsplnota ducha oparta na idei romantycznej wsplnoty)34. Podobne rozrnienie czyni francuski badacz geopolityczny Pascal Boniface, omawiajc przyczyny rozpadu Jugosawii w latach 1990-tych. Wedug niego Niemcy zmierzali do rozbicia tego kraju, gdy chcieli, aby poszczeglne narody yy odrbnie, opierajc si na kategoriach etnicznych, na wsplnym pochodzeniu danej grupy zgodnie z tradycj niemieck. Inaczej jest we Francji, gdzie przyczenie do wsplnoty narodowej nastpuje w wyniku wyraenia chci takiej przynalenoci35. Podkrela si nawet, e rnice w postrzeganiu narodowoNaucznoj Konfieriencji, Minsk 2005, s. 5. Materia w wersji PDF dostpny na stronie <www.ism.uni.wroc.pl> (25 IX 2008). 29 Sowa te przywouje czoowy francuski badacz klasycznej geopolityki niemieckiej, M. Korinman: Deutschland ber alles. Le pangermanisme 1890-1945, Paris 1999, s. 10. Zob. rwnie: A. C h r a d a m e , La Mystification des Peuples Allis : Pourquoi? Comment? Par qui?, vreux, 1922, s. 45, 269. 30 J. An c e l , Peuples et nations des Balkans, Paris 1926, s. 191-192. 31 K. Gr z y b o ws k i , op.cit., s. 3. 32 Chodzi o ksik : La Terre et lvolution humaine. Por. take: M. K o r i n m a n , Quand lAllemagne pensait le monde : Grandeur et dcadence dune gopolitique, Paris 1990, s. 38. 33 Ibidem, s. 270. 34 D. La n g e wi e s c h e , Pastwo unitarne pastwo federalne: Modele pastwa narodowego w Europie w XIX i XX w., Warszawa 2003, s. 19. 35 P. B o n i fa c e , La Volont dimpuissance: La fin des ambitions internationales et stratgiques?, Paris 1996, s. 119.

69

ci i obywatelstwa stanowi pierwsz gwn przeszkod w zblieniu francusko-niemieckim36. Sama tradycja pastwa bya inna, gdy Francja to przecie tradycje pastwa unitarnego zjednoczonego wok Parya, natomiast Niemcy to pastwo federalne37, gdzie poszczeglne czci skadowe cieszyy si du niezalenoci od centrum (zreszt, do momentu zjednoczenia Niemiec przez Otto von Bismarcka nie bardzo mona mwi o jakim jednym centrum). Podczas rewolucji Francuzi kadli nacisk na ujednolicenie jzyka, traktowanego jako [] najwaniejsza cecha kulturowa kadego Francuza38. * * * Geopolityka francuska okresu klasycznego pozostaje relatywnie mao znana wspczesnym badaczom geopolityki, w przeciwiestwie do tradycji niemieckiej, ktra po dzi dzie stanowi istotny punkt odniesienia przy refleksji nad geopolityk jako dyscyplin badawcz. Powysze rozwaania naley traktowa jedynie jako wprowadzenie do tematyki, niemniej jednak opierajc si na nich mona stwierdzi, e tradycja francuska stanowi w znacznej mierze zaprzeczenie Geopolitik. Wynika to w pierwszej mierze z tego, e we Francji geopolityka rozwija si w opozycji do dorobku wczesnej niemieckiej myli geopolitycznej. Ponadto, podkreli naley znaczc rol rodowiska geografw we Francji, ktrzy na przestrze spogldali nie przez pryzmat walki, rywalizacji zdeterminowanej przez czynniki rodowiska, lecz traktowali j jako podstaw do opisu rozwoju spoecznego, osadzonego w realiach geograficznych (wyjtkiem s tutaj pogldy Andr Chradamea). Geopolityka jest wic bardziej szko rozumowania, ni caociow teori, bardziej analiz, ni syntez. Wspczenie w tym samym duchu naleaoby ocenia dorobek szkoy Hrodote bodaj najbardziej rozpoznawanego orodka badawczego we Francji, koncentrujcego si na geopolityce39.

R. St e u c k e r s , LAllemagne la croise des chemins, Nouvelles Synergies Europennes. Bulletin dinformation et danalyses. Supplment mensuel la revue Vouloir, 1998, nr 34, s. 15. 37 Omwienie tradycji pastwowej z perspektywy rozwoju geopolityki: Ch. Vanderm o t t e n , J . Va n d e b u r i e , op. cit., s. 170 i n. 38 Ibidem, s. 14-21. Bardzo mocno rnic midzy niemieckim federalizmem a francuskim unitaryzmem jako przeciwstawnymi modelami ustrojowymi omawiaj G. A m mo n , M . H a r t m e i e r, Le fdralisme et le centralisme: les deux principes fondamentaux de lorganisation territoriale, [w:] Fdralisme et centralisme. Lavenir de lEurope entre le modle allemand et le modle franais, red. G. A m m o n , M . H a r t m e i e r, Paris 1998, s. 3-23. Zob. Rwnie : M. F i s c h e r, Le centralisme et lamnagement du territoire en France, [w:] Fdralisme, s. 36. Z drugiej strony, zwaszcza w krgach badawczych Nowej Prawicy, podkrela si fakt istnienia regionalizmw oraz tosamoci regionalnych. Zob. P. S r a n t , Le rveil ethnique en France, Krisis 1999, nr 22. 39 W. K a z a n e c k i , Geopolityka we Francji: przypadek szkoy Herodote, Racja Stanu: Studia i materiay 2009, nr 1(5), s. 199-218.

36

70

SUMMARY THE BIRTH OF GEOPOLITICS IN FRANCE German geopolitics (Geopolitik) is usually described in unfavourable terms by contemporary researchers. However, it has to remembered, that this school of thought was a driving force in the creation of French geopolitical thought, which was shaped by its criticism towards ideas of Geopolitik founding fathers. France learnt a lesson after being defeated by Prussia in the war of 1870-1871 and put greater emphasis on geography, treating it also as a tool in boosting national feeling among its citizens. In addition to that, early works of German authors devoted to geopolitics provoked a negative reaction from the side of French geographers (Paul Vidal de la Blache) who attempted to view geopolitics from other perspective creating a school of possibilism, different from German-postulated determinism. Jacques Ancel was the first French author to use the term geopolitics as a title of his book, published in 1936 where he analysed it from methodological point of view criticizing Geopolitik at the same time. Political thinkers like Andr Chradame were using geopolitics to present German threat arising from geopolitical programs aimed at establishing German hegemony in Europe and in the whole world. Difference in German and French geopolitical traditions can be partially explained though the difference between the notion of State and Nation in both countries. As a result, French geopolitical tradition should be seen as an opposite side of geopolitics in comparison to Geopolitik.

71

ADAM DANEK

MYL GEOPOLITYCZNA WACAWA MEJBAUMA

olska naley do krajw, w ktrych geopolityka zacza rozwija si stosunkowo wczenie. Majc na wzgldzie fakt, e za ojczyzn geopolityki do powszechnie uchodzi obszar niemieckojzyczny, warto wskaza, i Polska nie tylko wydaa Wacawa Nakowskiego (1851-1911) i Eugeniusza hr. Romera (1871-1954) w okresie, w ktrym pastwa germaskie wyday klasykw refleksji geopolitycznej Friedricha Ratzela (1844-1904) i Rudolfa Kjellena (1864-1922) ale wczeniej wydaa rwnie Wincentego Pola (1807-1872) i Antoniego Rehmana (1840-1917), gdy pastwa te poszczyci si mogy myl Karla Rittera (1779-1859) czy Ernsta Kappa (1808-1896). W okresie midzywojennym, naznaczonym w Niemczech dynamicznym rozwojem geopolityki (zwaszcza za spraw gen. Karla Haushofera i skupionego wok niego rodowiska), zaobserwowa mona analogiczny rozkwit geopolityki na gruncie polskim, uprawianej na nim przez szereg interesujcych rodowisk i mylicieli. Moliwo czerpania inspiracji z tradycji intelektualnej rodzimej myli geopolitycznej utrudnia nam jednak wci niedostateczne zbadanie spucizny jej reprezentantw, skrupulatnie przemilczanej, bd przedstawianej w zdeformowany sposb w okresie komunistycznym, ale te wzgldnie rzadko przycigajcej uwag badaczy po jego zakoczeniu. Celem niniejszego artykuu jest prba przypomnienia koncepcji goszonych przez jednego z przedstawicieli polskiej refleksji geopolitycznej okresu midzywojennego Wacawa Mejbauma1. I. Sylwetka Wacaw Mejbaum (Lww, 17 V 1887 Wabrzych, 4 IV 1948) przez wikszo ycia pozostawa zwizany ze stolic Galicji. Odby studia na Uniwersytecie Jana Kazimierza i w 1912 roku uzyska tytu doktora nauk historycznych, na podstawie pracy: O tron Stanisawa Augusta2 przygotowanej pod kierunkiem twrcy lwowskiej szkoy historycznej, Szymona Askenazego (1866-1935). Wkrtce potem opublikowa studium powicone konfederacji barskiej na tle sytuacji polityczno-midzynarodowej w Europie XVIII wieku3. Ju w pierwszej dekadzie XX wieku zwiza si politycznie ze Stronnictwem Narodowo-Demokratycznym. Dziaa w Zwizku Modziey Polskiej (Zet), a okoo 1914 roku zosta przyjty do zakonspirowanej Ligi Narodowej. Przed wybuchem i na pocztku I wojny wiatowej reprezentowa, podobnie jak caa endecja, orientacj prorosyjsk. Podczas rosyjskiej okupacji wojskowej Lwowa w latach 1914-1915 propagowa wspprac Polakw z Rosjanami na amach endeckiej gazety Sowo Polskie i wraz z caBohatera tego artykuu nie naley myli ze wspczesnym polskim filozofem Wacawem Mejbaumem (1933-2002). 2 W. M e j b a u m, O tron Stanisawa Augusta, Lww 1914. 3 I d e m, Polityka Kaunitza a konfederacja barska, Biblioteka Warszawska 1913, t. 2.
1

72

 jej redakcj wyjecha do Rosji z carsk armi, wycofujc si na Wschd pod naporem wojsk pastw centralnych. Dalsze lata wojny spdzi w Jekaterynosawiu. W 1918 roku powrci do Lwowa, gdzie wstpi do Polskich Kadr Wojskowych, formowanych z inicjatywy Ligi Narodowej. Od chwili wybuchu walk z Ukraicami (1 XI 1918) bra w nich udzia, jako kierownik oddziau prasowego Naczelnej Komendy Wojska Polskiego. Podczas dyskusji na temat ewentualnego porozumienia ze stron ukraisk, przeprowadzonej w Komendzie 13 XI 1918 roku, stanowczo odrzuci tak moliwo4. W grudniu 1918 roku zaczo si znw ukazywa Sowo Polskie, za Mejbaum w 1920 roku obj stanowisko jego redaktora naczelnego. Zosta z niego zdymisjonowany przez wadze endeckiego Zwizku LudowoNarodowego pod koniec 1922 roku. Przyczyn jego dymisji byo wydrukowanie w witecznym numerze pisma artykuu o witach Boego Narodzenia, utrzymanego w duchu laicko-racjonalistycznym, ktre spowodowao interwencj lwowskiego episkopatu. Mejbaum wszed nastpnie w rodowisko Klubu Zespou Stu endeckiego orodka pracy koncepcyjnej we Lwowie, odrniajcego si od gwnego nurtu w ruchu narodowodemokratycznym znacznie bardziej radykalnymi pogldami politycznymi i spoecznymi. Po przewrocie majowym Zesp Stu (liczcy naprawd okoo czterdziestu dziaaczy) zerwa czno z endecj i rozpocz wspprac z obozem Marszaka Jzefa Pisudskiego. W grudniu 1927 roku jego dziaacze wykupili dziennik Sowo Polskie od dotychczasowych udziaowcw za sum czterystu tysicy zotych (przy czym niemal poow kwoty na wykup otrzymali z funduszu specjalnego sanacyjnego wojewody lwowskiego, Leona Borkowskiego). Mejbaum ponownie obj funkcj redaktora naczelnego, ktr peni do 1933 roku, realizujc wyrazicie prorzdow lini polityczn. Sowo Polskie zostao zamknite jako niedochodowe wkrtce po jego odejciu. W 1933 roku jego byy redaktor naczelny zosta uhonorowany Krzyem Niepodlegoci5. II. Geografia jako czynnik sprawczy w historii Geopolityka stanowia rozlegy zakres zainteresowa Wacawa Mejbauma. W jego rozwaaniach na temat przyczyn oraz przebiegu dawniejszych czy nowszych wydarze i procesw historycznych uwidacznia si silny determinizm geograficzny. Wedug lwowskiego myliciela to geografia odgrywaa decydujc rol w powstawaniu i rozwoju zarwno pastw, jak i narodw.W opinii wschodnio-galicyjskiego geopolityka byty pastwowe powstaway z reguy na obszarach, ktre pod wzgldem uwarunkowa naturalnych stanowiy wewntrznie zintegrowan cao. Obszar tworzcy geograficzn podstaw pastwowoci posiada okrelone wytyczone przez uksztatowanie powierzchni granice naturalne oraz cechowa si samowystar4 M. Ty r o w i c z, Mejbaum Wacaw, [w:] Polski Sownik Biograficzny, t. 20, Krakw 1975, s. 396-397. 5 A. P a c z k o w s k i, Prasa polska w latach 1918-1939, Warszawa 1980, s. 39-40, 98, 170-171; M. Ty r o w i c z, op.cit., s. 397.

73

czalnoci ekonomiczn (w moliwym do urzeczywistnienia zakresie), zalec zwaszcza od rozkadu z surowcw i warunkw klimatycznych. Optymalne terytorium dla powstajcego na tym obszarze pastwa byo zatem z gry wyznaczone przez, niezalene od ludzkiej woli, czynniki geograficzne. Priorytetowy cel polityki pastwa widzia on w deniu do pokrycia si granic pastwowych z naturalnymi granicami obszaru, ktry zapewniby mu wzgldn autarki i zwarto geograficzn (i, co za tym idzie, wewntrzn i zewntrzn stabilno polityczn) a po jego osigniciu, do utrzymania tego optymalnego terytorium. Stwierdza, e nowoczesne pastwo powinno [] obejmowa obszar majcy przyrodnicze warunki ku temu, eby sta si gospodarcz jednostk i caoci, a polityka jego gospodarcza musi czyni ludno organizmem gospodarczo na og samowystarczalnym6. Pastwa, ktre zdoay zrealizowa ten podstawowy cel, lwowski myliciel nazywa czsto geograficznymi indywidualnociami, jednociami lub caociami. W ujciu tego wschodniogalicyjskiego myliciela warunki geograficzne stwarzay podstaw nie tylko do wyksztacenia si na danym terytorium organizacji pastwowej. Zaleaa od nich take moliwo przeksztacenia si grup ludnoci zamieszkujcych to terytorium w specyficzn form zbiorowoci ludzkiej, jak jest nard nabrania przez t ludno wsplnych cech narodowych. Mejbaum gosi zreszt pogld o zachodzeniu bezporedniego zwizku midzy procesami formowania si bytw pastwowych i narodowych: Ludno, ktra zamieszkuje trwale terytorjum bdce tak jak Polska geopolityczn indywidualnoci ma prawo by nie tylko jako pastwo, ale tem samem i jako nard7. Naley ucili, i teza o dziaaniu determinizmu geograficznego w powstawaniu narodw nie dotyczya pojcia narodu w znaczeniu czysto politycznym co mgby sugerowa nacisk kadziony przez autora na czno narodu z pastwem ale odnosia si do narodu w znaczeniu etnicznym. Wedug lwowskiego obserwatora nard powstawa w wyniku stopniowego, ewolucyjnego jednoczenia si i integracji kulturowej mniejszych grup etnicznych, zamieszkujcych okrelone terytorium, zwanych przeze w przeciwstawieniu do zbiorowoci narodowej grupami ludowymi. Cechy owych grup determinoway waciwoci geograficznego rodowiska ich ycia. W procesie etnogenezy wielk rol odgrywa czynnik cywilizacyjny typ osadnictwa dominujcy wrd ludnoci danego terytorium. Przeksztacenie grup etnicznych w nard dokonywao si, zdaniem wschodnio-galicyjskiego geopolityka, wraz z ustalaniem si przewagi osadnictwa miejskiego nad osadnictwem wiejskim: Nard wyrasta organicznie z grup ludowo-etnicznych wytwarzanych i zachowywanych przez ziemie, jakie terytorjum jego w swej przyrodniczej i historycznej caoci zawiera i jednoczy. Kultura narodowa rozwijana przez miasto wyrasta organicznie z kultur ludowych. Zachowanie wic ich i krzewienie jest warunkiem zacho6

W. M e j b a u m, Podstawy narodowego mylenia i narodowej polityki, Lww 1926, s. I d e m, O ideologji niby narodowej, Lww 1929, s. 31.

15.
7

74

wania przez nard monoci dalszego kulturalnego wzrostu. Nard jednak i jego cywilizacja rozwija si take i mechanicznie, niszczc odrbnoci ludowo-etnicznych grup, take i tych z ktrych wyrasta8. Charakter kultury narodu powtrzmy raz jeszcze okrelany jest wszelako w sposb zasadniczy przez przestrzenne uwarunkowania jego narodzin, przez geografi: [] nie ziemia naley do narodu, ale nard do ziemi; i ziemia, powiedzmy, francuska, jest francuska nie dlatego, e s na niej Francuzi, ale dlatego, e ktokolwiekby j zasiedli musiaby si sta Francuzem9. Jak si za chwil przekonamy, dla W. Mejbauma oznaczao to take, i wraz ze zmian terytorium geograficznego, zamieszkiwanego przez nard, jego kultura musi ulec zasadniczemu przeksztaceniu. W ujciu lwowskiego myliciela egzystencja narodu i swoisto jego kultury posiaday cile geograficzne podstawy. Jedno i drugie pozostawao powizane z konkretnym, skoczonym i oznaczonym terytorium, ktre to terytorium niejako stwarzao je i zapewniao im trwao. Wschodniogalicyjski geopolityk nazywa takie terytorium po prostu ojczyzn narodu, uwaajc je za zupenie niezalene od czynnikw politycznych i w zasadzie niezmienne: Mona rozszerza granice pastwa i granice etnicznorasowego zasiedlenia, nie mona rozszerzy granic ojczyzny. Granice te bowiem, znane-nieznane, gorzej-lepiej przez dzieje wypracowane twrczoci kulturaln i wol czowieka, s zatoczone niezmiennie przez sam przyrod danej ziemi, ktra z natury swej stanowi zawsze t sam indywidualno, jedno i cao10. Ale skoro podstaw istnienia, rozwoju narodu i jego tosamoci zbiorowej by dokadnie okrelony obszar, oderwanie narodu od tego tylko obszaru podrywao zarazem podstawy egzystencji zbiorowoci narodowej. Tym samym, aden nard nie mg ekspandowa poza granice swojej ojczyzny, nie ryzykujc wasnego bytu a granice jego ojczyzny zostay raz na zawsze sztywno wytyczone przez przyrod: Kady nard ma prawo by jako pastwo, ale w granicach swojej ojczyzny, i tylko w granicach swojej ojczyzny moe trwale i twrczo si rozwija. []. I std nie mona rozszerzy granic swej ojczyzny, rozszerzajc poza nie obszar swego etniczno-rasowego zasiedlenia, czy te pastwa11. W. Mejbaum wskazywa, e zmiana terytorium zamieszkiwanego przez nard na inne powoduje z czasem zmian samego narodu w inny, za narody, ktre prboway rozcign granice swojego pastwa na kilka odrbnych jednostek geograficznych, w rezultacie ulegay podziaowi na kilka odrbnych narodw: Zmieniay si wielokrotnie granice pastwa egipskiego, zmieniao si nad Nilem nieraz etniczno-rasowe zasiedlenie, ale nigdy najmniejszej zmianie nie ulegy granice Egiptu, ojczyzny egipskiego narodu. I gdyby powiedzmy pojutrze Egipt zosta zasiedlony przez Wochw i wcielony do imperjum italskiego, woska ludno Egiptu, jeli ju nie w drugiem to z pewnoci w trzeciem pokole8 9

I d e m, Podstawy, s. 14. I d e m, Polskie problemy dnia: Glossy, Warszawa 1935, s. 54. 10 Ibidem, s. 53. 11 Ibidem, s. 54.

75

niu, czuaby si, mwic po wosku, odrbnym narodem, narodem egipskim. Anglja rozszerzya granice swego imperjum i swego etniczno-rasowego zasiedlenia na jak tam cz globu ziemskiego, ale granice ojczyzny angielskiej nie ulegy najmniejszej zmianie. Natomiast mamy kilka pastw o etniczno-rasowo angielskiem zaludnieniu i kilka narodw mwicych po angielsku. Czy pojciem Hiszpanji mona obj zgodnie z rzeczywistoci wszystkie te kraje poudniowej Ameryki, ktrych ludno mwi po hiszpasku? a pnocn jej granic geograficzn przesun z Pirenejw na Garonn, poniewa ludno poudniowego dorzecza tej rzeki etnicznie jest kataloska? Celtycka Bretonja jest integraln czci Francji, a nie jest ni zachodnia Szwarcarja12. Najwaniejszy cel polityki kadego orodka pastwowego ley w deniu do tego, by terytorium pastwa pokrywao si cakowicie z naturalnymi geograficznymi granicami ojczyzny narodu i ani nie byo od nich mniejsze, ani nie rozcigao si poza nie. Aby pastwo mogo spenia swj cel musi ju dzi: [] obejmowa terytorjum bdce geograficzn, przyrodnicz jednostk i indywidualnoci, a jego polityka kulturalna powinna musi wyzwala narodo-twrcz energj, jaka tkwi potencjalnie w przyrodniczej caoci i jednoci ziemi13. III. Geopolityczna analiza dziejw Polski (XIV-XX wiek) Czy ten fundamentalny cel polityki pastw, wedle lwowskiego myliciela posiadajcy dla nich znaczenie egzystencjalne, by naleycie realizowany na przestrzeni dziejw przez polskie elity polityczne? Aby udzieli odpowiedzi na to pytanie, myliciel ten rozwija geopolityczn analiz historii Polski. Kryterium oceny posuni politycznych pastwa stanowiy w niej relacje polityki pastwowej do (naturalnego, optymalnego) terytorium pastwa, zatem analiz naleao rozpocz od okrelenia waciwego terytorium pastwa polskiego. Ten wschodniogalicyjski geopolityk definiowa je nastpujco: Polska geograficzna jest to kraj zachodnio-europejski objty dorzeczem Prawisy14. Oparcie granic pastwa polskiego na tym obszarze czyni Polsk skonsolidowan przestrzennie jednostk, geograficzn indywidualnoci, wyranie wyodrbnion od krajw ssiednich pod wzgldem warunkw naturalnych: Polska cz pyty podolskiej i litewskiej rni si geograficznie tem wszystkiem od rosyjskiej, czem rni si pnocne i poudniowe wyyny Polski od pnocnej i poudniowej pyty rosyjskiej, a take i tem, czem si rni geograficznie zachd Europy od Wschodu. (Klimat, budowa geologiczna, plastyka powierzchni, pooenie wobec mrz)15. Dlatego te takie terytorium decyduje o swoistoci powstaej na nim polskiej kultury i zapewnia narodowi polskiemu najlepsze warunki rozwoju cywilizacyjnego. Jeeli tak okreli si waciwe terytorium Polski, to dla Wacawa Mejbauma nie ulegao wtpliwoci, e polityka Krlestwa Polskiego przez kilka
12 13

Ibidem, s. 53-54. W. M e j b a u m, Podstawy, s. 14. 14 Ibidem, s. 12. 15 Ibidem.

76

stuleci prowadzona bya w sposb cakowicie nietrafny, bo oderwany od jej naturalnej podstawy terytorialnej. Bdne ukierunkowanie terytorialne polityki polskich elit doprowadzio w konsekwencji do rozkadu pastwa i rozebrania go przez ocienne mocarstwa. To bdne ukierunkowanie nastpio, zdaniem lwowskiego myliciela, ju w XIV wieku, z chwil zawarcia w Krewie przez Krlestwo Polskiej unii z Wielkim Ksistwem Litewskim, a co za tym idzie, obrania geopolitycznego wektora wschodniego. Ekspansja pastwowoci polskiej na wschd, bdca rezultatem unii polsko-litewskiej, rozcigna granice pastwa daleko poza jego naturalne terytorium, tak, e znalazy si w nich obszary o zupenie odmiennych od Polski waciwociach geograficznych, a wic take generujce zupenie odmienne typy kulturowe. Polska jako przestrzenna jedno czy indywidualno (ac. individuum niepodzielno) zostaa w ten sposb rozbita, co bezporednio przekadao si na osabienie potencjau jej pastwa i dezintegracj: Przyczyn upadku Polski bya za, bo przeciwna naturze droga historycznego rozwoju, jak nard nasz obra z kocem XIV wieku (1385) i na jakiej ostatecznie si ustali z pocztkiem XVI stulecia przez definitywne w unji mielnickiej zjednoczenie pastwowe z caem ogromnem pastwem litewskorusskiem. Skutkiem unji z Litw, terytorjum pastwa polskiego przestaje by geograficzn jednostk i indywidualnoci, czy w sobie obszary geograficznie cakowicie sobie obce i sprzeczne, czy dwa zupenie rne rodowiska przyrodnicze: zachodnie, leno-kowe i wschodnie, stepowe. rodowiska te wytwarzaj jak wiadomo zasadniczo odmienne i sprzeczne typy spoeczne, zasadniczo rne cywilizacje16. Wchonicie przez pastwo polskie wielkich przestrzeni, pooonych na wschd od jego waciwego terytorium, spowodowao systematyczne przenikanie do tu licznych elementw obcej jej kultury wschodniej. Nard polski zapaci za ekspansj terytorialn w kierunku wschodnim cen w postaci nie tylko utraty geograficznej jednoci pastwa, bdcej konieczn podstaw dla jego stabilnego funkcjonowania, ale i stopniow dezintegracj wasnej kultury, czyli rozpadem spjnej tosamoci zbiorowej. Z kocem te XVI stulecia charakter narodu naszego ulega radykalnej przemianie. Dusza polska orjentalizuje si, staje si kontuszow, staje si barwnym konglomeratem sprzecznych wschodnich i zachodnich waciwoci. Polska gubi si w sobie, wewntrznie rozdarta przestaje by kulturaln jednoci i indywidualnoci, przestaje by twrcz i zdoln do ycia17 wszystko to bezporednie owoce geopolitycznego zwrotu na wschd. W ocenie wschodniogalicyjskiego geopolityka zwrot w zrodzi niekorzystne skutki rwnie w sferach ekonomii, struktury spoecznej i ustroju politycznego Krlestwa Polskiego. Przyczenie na wschodzie wielkich obszarw o niskim zaludnieniu, a bogatych w wysokowartociowe uprawne gleby, pobudzio wrd polskich elit ch ich rolnego zagospodarowania, niemoliwego bez intensywnej kolonizacji nowych ziem. Z powodu wielkiej rozle16 17

Ibidem, s. 12-13. Ibidem.

77

goci nowo zasiedlanych terenw skala osadnictwa napywajcego z Krlestwa Polskiego musiaa by tak wielka, e zahamowaa zupenie ruchy migracyjne ze wsi do miast na obszarze caego pastwa. Tym samym ekspansja terytorialna na wschd uniemoliwia rozwj miast i zwizanych z nimi dziedzin gospodarki, jak rzemioso, handel, usugi finansowe. Rozwj ekonomiczny Polski zosta z jej powodu na dugo zamroony na etapie, na ktrym dominujc a niemale jedyn gazi gospodarki pozostaje wci rolnictwo. W pastwie o takim ustroju ekonomicznym wiodca rola polityczna musiaa przypa warstwie wacicieli ziemskich. Konkurencj polityczn nie moga si dla niej sta warstwa mieszczaska, poniewa skierowanie caego wysiku cywilizacyjnego na rolny Wschd i zatrzymanie migracji ludnoci do miast skutecznie uniemoliwiy jej rozrost. Zarazem wielka rozlego terenw rolnych, nabytych przez pastwo polskie, poskutkowaa szczegln liczebnoci warstwy ziemiaskiej, u ktrej rozwina si z jednej strony skonno do politycznego egalitaryzmu, z drugiej za przekonanie o wyjtkowej, take politycznej, wanoci wasnego stanu. W wyniku opisanych procesw spoecznych i ekonomicznych, ktre miay przyczyny geopolityczne, ustrj polityczny pastwa polskiego ewoluowa w stron republiki opartej na kolektywnych rzdach jednego stanu. Klas polityczn w takim ustroju przenikaa niech do centralnego orodka wadzy pastwowej (jako amicego egalitaryzm ustroju) i obawa przed jego nadmiernym wzrostem w si, co w przyszoci miao udaremni wszelkie prby wzmocnienia aparatu wadzy, nawet te podejmowane w sytuacjach dla pastwa kryzysowych, a co za tym idzie zaowocowa konserwacj saboci wadzy pastwowej i walnie przyczyni si do upadku pastwa. Nabycie przez Polsk skutkiem unii z Litw ogromnych, yznych i maoludnych obszarw na wschodzie odwrcio naturaln emigracj ludnoci wiejskiej od miasta na kresy, przywizao chopa do gleby, uniemoliw[i]o wytworzenie si stanu trzeciego, uczynio Polsk krajem wycznie agrarnym, a pastwo szlacheck, stanow republik. Za struktura spoeczna i gospodarcza, zy ustrj polityczny i to wszystko, co spowodowao bezporednio upadek Polski, byo konsekwencj zej, jagielloskiej drogi historycznego rozwoju Rzplitej18 konkludowa pesymistycznie lwowski Mejbaum t cz swojego wywodu. W przytoczonym fragmencie wybitnie uwyrania si determinizm geograficzny znamionujcy jego koncepcje. Paradoksalnie, w opinii lwowskiego myliciela, korzy przyniosa Polsce ekspansja w kierunku zachodnim, prowadzona przez orodek moskiewski kosztem Rzeczypospolitej. Utrata wschodnich terytoriw na rzecz Moskwy zacza bowiem zatrzymywa, scharakteryzowane powyej, ujemne tendencje rozwojowe. Stawia on tez, e odwrcenie rozkadowych procesw nastpioby szybciej, gdyby wojna z Moskw w drugiej poowie XVII wieku zakoczya si jeszcze wikszym terytorialnym obciciem Rzeczypospolitej przez t ostatni, a wic dalszym przesuniciem wschodnich granic pastwa ku waciwemu terytorium Polski i ponown konsolidacj pa18

Ibidem.

78

stwowoci oraz narodowej kultury. Utracenie przez Polsk w rozejmie andruszowskim (1667) poowy wschodnich ziem umoliwio wywizanie si z pocztkiem XVIII wieku procesu odrodzenia si narodu i pastwa. Proces ten byby o wiele szybszy, barsko-targowickie opory z jakimi si boryka i ama byyby o wiele sabsze, gdyby Polska w poowie XVII wieku utracia bya nie 250, ale 500 tysicy km 2 wschodnich swych obszarw19. Przebudzenie narodowe, wywoane przeobraeniem Polski w XVII stuleciu, nie zdyo ju jednak zapobiec utracie przez ni bytu pastwowego. Kiedy na pocztku XX wieku nard polski odzyska wasn pastwowo, na jego elitach rzdzcych ciy obowizek wycignicia waciwych wnioskw z opisanych powyej historycznych dowiadcze. Wedle Mejbauma prba odtworzenia pastwa polskiego w granicach przedrozbiorowych a tym bardziej w granicach Rzeczypospolitej z okresu jej wietnoci nawet gdyby si powioda, mogaby przynie Polsce wycznie opakane skutki, a to z uwagi na geograficzn nienaturalno takiego ukadu granic. W obrbie pastwa polskiego znalazyby si wwczas obszary o rnych od siebie waciwociach orograficznych, geologicznych, klimatycznych itd., wytwarzajce w zwizku z tym rne od siebie typy kultur narodowych. Na terenach pooonych poza wskazanym na pocztku waciwym terytorium Polski powinny tedy byy powsta osobne pastwa. Za jedyn ewentualnie dopuszczaln form utrzymania przez Polsk cznoci z jej dawnymi posiadociami na wschodzie, nierodzc zagroenia dla stabilnoci pastwowej samej Polski, uwaa lwowski myliciel utworzenie federacji z powstaymi na nich odrbnymi pastwami narodowymi. Pisa na ten temat: I w tych warunkach tkwi przyczyna, e gdybymy odbudowali Rzplit w jej dawnych jagielloskich granicach, to bylibymy zmuszeni uczyni j nie jednym pastwem, ale zwizkiem dwch czy trzech a nawet i wicej pastw, aby po pierwsze kreacja ta moga by trwaa, a po drugie, aby Polska tworzc federacj moga na swym cilejszym terytorjum zamknitem obecnymi mniej wicej granicami sta si i by pastwem narodowem20. Najwikszym z pastw, i zarazem narodw, pozostajcych w zwizku federalnym z Polsk, musiaaby by wwczas niewtpliwie Ukraina, ktrej wschodnia granica stanowiaby zarazem wschodni granic caej federacji. Nawet jednak w takiej strukturze federalnej, zoonej z rozgraniczonych pod wzgldem narodowym czci, wschodniogalicyjski geopolityk dostrzega niebezpieczestwo dla wewntrznej integralnoci Polski. Spoisto polskiej kultury, a wic i polskiej substancji narodowej w ogle, zostaaby wwczas naraona na grob erozji, wywoanej napywem odmiennych kulturowo elementw z terytoriw pozostajcych w federacji z Polsk. Wacaw Mejbaum dochodzi wic do wniosku, e gdyby taka federacja miaa w ogle powsta, jej granice powinny by moliwie najmniej wysunite na wschd, aby niepolskie jednostki pastwowe i narody w jej ramach byy jak najsabsze. Dotyczyo to zwaszcza Ukrainy, ktra nie powinna byaby wtedy obejmowa ziem na
19 20

Ibidem. W. M e j b a u m, O ideologji, s. 32.

79

wschd od linii Dniepru. Za lepsz geopolitycznie alternatyw lwowski myliciel uznawa wszelako zupen rezygnacj z projektw federacyjnych i ograniczenie pastwa polskiego do jego naturalnego terytorium. Rozumowanie to przedstawia przyczyny, dla ktrych w latach 1919-1920 opowiada si on przeciwko zaangaowaniu Polski w budow silnej Ukrainy, jako bufora oddzielajcego pastwo polskie od Rosji. Na stanowisku tym trwa do koca lat dwudziestych: Byem zawsze i jestem przeciwnikiem koncepcji Polski federacyjnej tzw. wikszej, bo wychodzcej poza Dniepr daleko. Uwaaem bowiem, (1) e realizacja tego programu jest i bdzie przez dugi jeszcze czas ponad nasze siy; (2) e zorganizowanie przez nas na wschodzie pastwa i zwizek z nimi federacyjny byby przez dugi jeszcze czas utrudnieniem znacznem dla narodowej konsolidacji ludnoci w pastwie polskiem sensu stricto21. Wojny: domowa w Rosji, a potem polsko-bolszewicka, zakoczyy si w sposb optymalny, z tego punktu widzenia. Ustalona w jej wyniku w 1921 roku wschodnia granica pastwa polskiego (tzw. ryska) pokrya si w zasadzie z wschodni granic terytorium Polski geograficznej: Terytorium te obecnego pastwa polskiego w przeciwiestwie do imperjum Jagiellonw i Wazw stanowi na og geograficzn jedno i indywidualno. Nasza dzisiejsza wschodnia granica polityczna jest nasz granic naturaln, jest granic geograficzn i pokrywa si prawie cakowicie z wschodni, geograficzn granic Europy Zachodniej22. Stabilizacja granic pastwa polskiego w ich naturalnym pooeniu sprawia, e Polska doczya (obok zwaszcza krajw romaskich) do grupy pastw europejskich stanowicych zwarte jednoci geograficzne: Nie miaa tych warunkw dawna monarchja habsburska, nie miaaby ich i Polska odbudowana w granicach jagielloskich, a nawet i tych tylko z roku 1772. Posiada natomiast te warunki Francja, maj je Wochy, i ma je Polska w dzisiejszych swych granicach23. Polska, w swoim ksztacie terytorialnym po 1921 roku, nie tylko jednak tworzya indywidualno pod wzgldem geograficznym, ale ponadto dziki w miar korzystnemu rozkadowi gleb i z surowcw moga sobie pozwoli na wzgldn samowystarczalno gospodarcz. Tymczasem niektre inne pastwa, jak na przykad Wochy, pomimo posiadania terytorium bdcego geograficzn jednoci, z powodu mniej szczliwego pooenia geoekonomicznego zmuszone byy poszukiwa terenw eksploatacyjnych poza swoimi granicami, bd te sztucznie pozyskiwa rynki zbytu dla swoich nadwyek produkcji metod ekspansji politycznej. Polska jest w tem nieskoczenie szczliwem pooeniu, e inaczej ni Niemcy i Italja, aby y, aby gospodarczo rozwija si, aby rosn, nie potrzebuje adnych kolonij czy dodatkowych terytorjw, adnych rynkw obcych, ktreby eksploatowaa24. Jako najwiksze pastwo europejskie, zdeterminowane do ekspansji przez wasn sytuacj geoekonomiczn, wskazywa
21 22

Ibidem, s. 32-33. W. M e j b a u m, Podstawy, s. 12. 23 I d e m, O ideologii, s. 32. 24 I d e m, Problemy dnia, s. 43.

80

wschodnio-galicyjski geopolityk ssiadujce z Polsk Niemcy. Oznaczao to przejcie od geopolitycznej refleksji nad zakoczon ju czci dziejw Polski do analizy jej aktualnego pooenia midzynarodowego. IV. Koncepcja zorganizowania przestrzeni 1. Dwustronne zagroenie niemiecko-sowieckie Podobnie jak Adolf Bocheski (1909-1944), Wacaw Mejbaum podstawow przesank do sformuowania oceny geopolitycznej sytuacji Polski w latach trzydziestych XX wieku dostrzega w jej przestrzennym umiejscowieniu pomidzy dwoma potnymi podmiotami potencjalnej ekspansji terytorialnej w Europie Niemcami a Zwizkiem Sowieckim.25 O ile jednak Bocheski, jako bardziej agresywny, ocenia ekspansjonizm niemiecki, podparty ideologi hitlerowsk, o tyle lwowski myliciel za bardziej aktywny i ywotny od niemieckiego uwaa ekspansjonizm sowiecki. W jego opinii tylko ten ostatni nis ze sob egzystencjalne niebezpieczestwo dla Polski, daleko wiksze od, jak zaraz zobaczymy, zmniejszajcego si z upywem czasu zagroenia ze strony Niemiec. Sowiecki komunizm zdoa bowiem wytworzy w Rosji zupenie nowy typ cywilizacji, oparty na podstawach kracowo odmiennych od cywilizacji wczeniej istniejcych, zwaszcza za od wiata zachodnioeuropejskiego. Ten nowy rodzaj cywilizacji dawa si ideologii Sowietw, w ktr z kolei wbudowany zosta swoisty misjonizm cywilizacyjny, wyraajcy si wol poniesienia nowego modelu cywilizacji narodom yjcym poza granicami ZSRR i stawiajcy sobie za cel ekspansj na skal globaln: Polska znajduje si jakby w kleszczach dwch imperjalizmw: niemieckiego i rosyjskiego. Ale patrzc w dalsz przyszo, istotnie bardzo grone niebezpieczestwo przedstawiaj dla nas tylko Sowiety. Imperjalizm bowiem rosyjski, zbrojny w sw now kultur, w sw uniwersalistyczn, rozwijajc si sowieck cywilizacj, jest potg ktra ronie, podczas gdy imperjalizm niemiecki, oparty o rozkadajc si kultur zachodni, jest si, ktra gospodarczo i politycznie maleje26. Imperializm Niemiec nie posiada takich podstaw. W przeciwiestwie do sowieckich, horyzont niemieckich de ekspansyjnych zakrelony by na skal regionaln, nie planetarn. Mia zwyke podoe geopolityczne. Jak ju wspomniano, zdaniem wschodnio-galicyjskiego geopolityka, pooenie geoekonomiczne zmuszao je do prb poddania wasnej politycznej ekspansji gospodarczym wpywom Europy rodkowo-Wschodniej i PoudniowoWschodniej, co suyoby otwarciu obu tym formom ich aktywnoci korytarza, wiodcego na chonne rynki azjatyckie. Motorem dzisiejszej agresji Niemiec byoby konieczne, niewtpliwie dla ocalenia przed zagad, ku jakiej id rozszerzenie obszaru ich gospodarczego wyzysku na ca Europ rodkow, na Bakan[y] i Azj zachodni, a przedewszystkiem na Polsk jako kraj otwierajcy wszystkie drogi wiodce z Niemiec do sowieckiego kontynentu. Motorem natomiast jutrzejszej agresji Rosji bdzie denie do roz25 26

A. B o c h e s k i, Midzy Niemcami a Rosj, Warszawa 1994. W. M e j b a u m, Problemy dnia, s. 41.

81

szerzenia politycznie na Polsk przedewszystkiem obszaru sowieckiej cywilizacji27. Ekspansjonizmowi niemieckiemu, porwnanemu do sowieckiego, wyranie brakowao oywiajcego go impulsu w postaci imperatywu cywilizacyjnego. Niemcy reprezentoway bowiem sob ginc ju dzi kultur zachodni, materjalistyczn28. Z uwagi na generalny kryzys kultury zachodnioeuropejskiej, Niemcy, pogrone podobnie jak caa Europa w stanie pogbiajcej si anomii nie mogy stanowi dla Polski i jej otoczenia zagroenia o charakterze cywilizacyjnym. W. Mejbaum formuowa zatem prognoz, zgodnie z ktr w krtkiej perspektywie czasowej Polska powinna si spodziewa dziaa skierowanych na narzucenie jej dominacji politycznej i ekonomicznej najpierw ze strony Niemiec, ale w duszej perspektywie czasowej rzeczywiste, egzystencjalne zagroenie (dla samego jej istnienia) niosa ze sob przewidywana ekspansja nowej cywilizacji sowieckiej: Polska jeszcze dzi jest zagroona w swej wolnoci, przedewszystkiem w wolnoci i monoci gospodarczego rozwoju, gwnie i przedewszystkiem, doranie i bezporednio przez Niemcy, przez ich imperjalizm gospodarczo-polityczny, ale jutro bdzie zagroona najpowaniej ju tylko przez Sowiety, przez ich imperjalizm politycznocywilizacyjny29. W refleksji wschodnio-galicyjskiego geopolityka, wywodzcego si intelektualnie i politycznie z ruchu narodowego, mamy zatem do czynienia ze swoistym odwrceniem, klasycznego w dziejach myli politycznej tego obozu, paradygmatu Romana Dmowskiego, w ktrym realne, dugofalowe zagroenie dla Polski stanowi wycznie ekspansja Niemiec, z uwagi na si i prno niemieckiej kultury, natomiast Rosja zagraa Polsce krtkoterminow zwyk ekspansj polityczn, ale w dalszej perspektywie nie stwarza dla niej egzystencjalnego niebezpieczestwa z powodu kulturowej saboci i niszoci wzgldem Polski30. 2. Idea bloku wschodnioeuropejsko-zachodnioazjatyckiego Poszukujc odpowiedzi na pytanie, w jaki sposb Polska mogaby wyrwa si z geopolitycznej puapki zamknicia midzy Niemcami a Rosj, Wacaw Mejbaum wskazywa, i nie znajduje si ona w tym newralgicznym obszarze sama. Skada si on z caej grupy pastw, podobnie jak Polska zagroonych dwustronnie przez niemieck penetracj polityczno-ekonomiczn oraz ekspansj cywilizacji sowieckiej, zmuszonych broni swej niezalenoci w stosunku zarwno do Niemiec, jak i Zwizku Sowieckiego. Lwowski myliciel zalicza do tej grupy pastwa Europy rodkowo-Wschodniej (z wyjtkiem, do pewnego stopnia, Austrii i Czechosowacji, ktre prawdopodobnie postrzega jako cice ekonomicznie ku Niemcom), Pwyspu BaIbidem. Ibidem, s. 43. 29 Ibidem, s. 41. 30 P. K o r y , Pomidzy Rosj a Niemcami, czyli wizja geopolityczna Romana Dmowskiego, [w:] Przeklte miejsce Europy? Dylematy polskiej geopolityki, red. J. Kloczkowski, Krakw 2009, s. 152-168.
28 27

82

kaskiego, jak rwnie Azji Zachodniej, tj. regionu obejmujcego Bliski Wschd, Azj Mniejsz i Zakaukazie (przy czym w omawianym okresie nie byo niezalenych jednostek pastwowych na Zakaukaziu, ktre na przeomie dwch pierwszych dekad XX wieku zostao zbrojnie podbite przez Rosj Sowieck): W tem samem co Polska pooeniu, w tych samych warunkach znajduj si wszystkie kraje Europy rodkowej (prcz Czech i Austrji) i poudn. Wschodniej, oraz Azji Zachodniej. Tworz one wraz z Polsk, a w pewnej mierze i z Czechosowacj, zamknity w sobie obszar gospodarczy, o wielkich bardzo, naturalnych, przyrodniczych podstawach i moliwociach rozwoju, obszar, bdcy jeszcze terenem niemieckiej ekspanzji i eksploatacji, zagroony wsplnem niebezpieczestwem dostania si z powrotem w niemieckie jarzmo gospodarcze31. Wschodniogalicyjski geopolityk podkrela naturalne bogactwo tej grupy pastw, wynikajce z yznoci ziem i gstego skoncentrowania na ich terytorium z surowcw. W jego ocenie, budowa infrastruktury przemysowej, ktra pozwoliaby na optymalne zuytkowanie zasobw naturalnych regionu o tak zarysowanych granicach, pozwoliaby temu regionowi traktowanemu jako cao osign pen samowystarczalno gospodarcz (autarki), co oddalioby grob ekonomicznego uzaleniania pooonych w nim pastw przez Niemcy. Samodzielnie nie byyby zdolne tego dokona nawet najkorzystniej usytuowane pastwa regionu, stanowice jak Polska geograficzne indywidualnoci. Zdaniem Mejbauma, optymalne zagospodarowanie wasnych zasobw spowodowaoby w duszej perspektywie czasowej wzrost potencjau demograficznego regionu nawet o sto procent, co jeszcze bardziej wzmocnioby jego pozycj wzgldem Niemiec i ZSRR. Obszar ten tylko wsplnym wysikiem moe wyzwoli si z dawicej go ndzy i obcego wyzysku, tylko wsplnym wysikiem wszystkich swych pastw moe dwign swe rolnictwo i grnictwo na wyyny wspczesnej techniki i wytworzy przemys przetwarzajcy w zupenoci posiadane surowce. Jest to obszar, ktry posiada in potentia wszystkie potrzebne warunki dla osignicia penej autarchji, ktry, jedyny w Europie, moe przy odpowiednio intensywnej industrjalizacji, i to orjentowanej wycznie na wewntrzne swoje spoycie w pewnej dalszej ju przyszoci zwikszy dwukrotnie swoj ludno32. Aby moliwoci te dao si wcieli w ycie, region w musiaby najpierw zaistnie jako cao, jako ekonomiczno-polityczny podmiot. Lwowski myliciel postulowa wic utworzenie przez pastwa, wchodzce w jego skad, wsplnego bloku politycznego, ktry prowadziby wasn, zintegrowan polityk gospodarcz. Miaa ona polega, w pierwszej kolejnoci, na intensywnej rozbudowie nowoczesnej bazy przemysowej na terenie caego bloku, prowadzonej wedug przygotowanego dla niego wsplnego planu ekonomicznego. wiadom zapewne nienajlepszej kondycji finansowej pastw przyszego bloku, wschodnio-galicyjski geopolityk optowa za pozyskaniem
31 32

W. M e j b a u m, Problemy dnia, s. 33. Ibidem.

83

przez niego jako strategicznego inwestora Francji, zainteresowanej przeciwdziaaniem wsplnemu zagroeniu niemieckiemu, a zatem i powoaniem do ycia orodka, jaki na wschd od Niemiec mgby stanowi dla nich realn przeciwwag. Sw koncepcj wykada tak oto: Ale jak powiedzielimy gospodarcze wyzwolenie, pena gospodarcza rozbudowa, zwaszcza odpowiednia industrjalizacja caego tego obszaru, moe by dokonana tylko wsplnym wysikiem wszystkich istniejcych na tym obszarze pastw, zwizanych dla tego celu w jeden zwarty blok i dziaajcych zgodnie wedle jednego wsplnie opracowanego planu. Plan ten musiaby rozbudow i rozmieszczenie przemysu na caym tym obszarze oprze na potrzebach i rosncej chonnoci wsplnego rynku wewntrznego wszystkich pastw tego obszaru od Batyku po Ocean Indyjski, od Iranu po Adrjatyk, stoki Alp i kotlin czesk. Francja, gdy j zawiod ostatecznie nadzieje wsppracy gospodarczej z Niemcami, udzieliaby ju najchtniej swych kapitaw na gospodarcz rozbudow takiemu blokowi pastw, ktryby zwiza w jedn samowystarczaln cao gospodarcz Azj Zachodni i Bakan[y] z basenem Dunaju i Polsk33. Przewidywa, e podjcie projektowanej przez niego wsppracy ekonomicznej przez pastwa bloku bdzie wymagao od kadego z nich znaczcego zwikszenia kontroli nad rynkiem wewntrznym i jego cilejszego ni dotd uregulowania, czyli przejcia w duym stopniu od wolnorynkowego do etatystycznego modelu gospodarki: Realizacja tej idei wymaga, aby wszystkie pastwa, tworzce w blok gospodarczej wolnoci, skoncentroway w rku swych rzdw kierownictwo caej swej produkcji, wymiany i kapitalizacji, etatyzujc w znacznej mierze narodowe swe gospodarstwa34. W rezultacie urzeczywistnienia geopolitycznego projektu Mejbauma, powsta mia na terenie Europy Wschodniej i Azji Zachodniej jeden zamknity obszar ekonomiczny, tworzcy wsplny rynek, poddany odgrnej kontroli i planowaniu gospodarczemu. Podniesiona przez lwowskiego myliciela idea budowy bloku wschodnioeuropejsko-zachodnioazjatyckiego pomidzy Niemcami a Zwizkiem Sowieckim pod wieloma wzgldami przypomina ide Midzymorza, czyli politycznej integracji pastw Europy Wschodniej pooonych na tzw. pomocie batycko-czarnomorskim35, fundamentaln dla myli politycznej obozu pisudczykowskiego, z ktrym bohater niniejszego artykuu cile wsppracowa po 1926 roku. Nie s to wszak koncepcje identyczne. Wschodniogalicyjski geopolityk kreli terytorium swego projektu zauwaalnie szerzej, nie ograniczajc go do obszaru cisego Midzymorza, ktre miao jednak stanowi jego kluczow cz. Ponadto o ile teoretycy Midzymorza na og widzieli w nim sposb na obron niezalenoci tworzcych je pastw wycznie klasycznymi rodkami militarno-politycznymi, o tyle Mejbaum
Ibidem, s. 33-34. Ibidem, s. 34. 35 P. O k u l e w i c z, Koncepcja Midzymorza w myli i praktyce politycznej obozu Jzefa Pisudskiego w latach 1918-1926, Pozna 2001.
34 33

84

zakada osignicie tej niezalenoci przez blok za pomoc przede wszystkim ekonomicznych instrumentw. Projektowany przez lwowskiego myliciela blok pastw nie mia ogranicza si li tylko do prowadzenia wsplnej polityki ekonomicznej. Chcc przeksztaci go w polityczny podmiot, pastwa wchodzce w jego skad powinny ponadto uzgadnia prowadzon przez siebie polityk zagraniczn. Wedug wschodnio-galicyjskiego geopolityka, jej podstawowym zaoeniem, wsplnym dla pastw bloku, musiaoby si sta nieudzielanie poparcia jakiejkolwiek antysowieckiej akcji Niemiec, tj. odrzucanie wszelkich ofert wchodzenia w jakiekolwiek porozumienie z Niemcami wymierzone przeciw Zwizkowi Sowieckiemu. Przystanie na takie porozumienie pocigaoby prawdopodobnie za sob grob politycznego, bd ekonomicznego uzalenienia jego uczestnikw od pastwa niemieckiego, a zatem uczynienia przez Niemcy wyomu w bloku wschodnioeuropejsko-zachodnioazjatyckim: Przy tym stanie rzeczy nie ley w interesie Polski, jak i wszystkich innych pastw bloku batycko-czarnomorskiego, Europy rodkowej i bakaskiej oraz Azji zachodniej, zagroonych wsplnie prze[z] imperjalizm niemiecki, udzielenie poparcia adnej akcji przeciwko Rosji, skoro kade powodzenie takiej agresji przyniosoby dzi wszystkim tym pastwom wzmoenie siy dla nich wszystkich gronego jeszcze imperjalizmu zachodniego, zwikszenie niebezpieczestwa gospodarczego podboju przez Niemcy. Jasnem jest take, e rwnie w interesie Sowietw nie moe lee restytucja siy imperjalizmu niemieckiego, a zwaszcza osabienie i uzalenienie Polski od hitlerowskich Niemiec36. Mejbaum proponowa przeto, by pastwa bloku, dziaajc solidarnie, wykorzystay do obrony swej niezalenoci przeciwstawne denia Niemiec i ZSRR do tego, aby nie dopuci do zdobycia dominacji, bd przewagi na obszarze bloku przez drug stron jednak bez opowiadania si przez nie po stronie, czy to niemieckiej przeciw Zwizkowi Sowieckiemu, czy sowieckiej przeciw Niemcom. Odrzucenie moliwoci zawarcia antysowieckiego porozumienia z Niemcami oznaczao wszelako, i Polska i inne pastwa bloku bd musiay o wasnych jedynie siach poradzi sobie z dotykajcym ich wszystkich zagroeniem sowieckim, ktre przecie lwowski myliciel ocenia jako powaniejsze od zagroenia niemieckiego. Niemcy stwarzay dla pastw bloku niebezpieczestwo politycznej i ekonomicznej dominacji, dlatego naleao mu przeciwdziaa przy pomocy rodkw ekonomicznych i dyplomatycznych. Inaczej miaa si sprawa z pastwem sowieckim, ktre zbudowao cywilizacj nowego typu. Przyszy konflikt pomidzy pastwami bloku a Zwizkiem Sowieckim mia by przede wszystkim starciem cywilizacji. Zagroeniu w postaci ekspansji nowej cywilizacji nie ma sensu prbowa si przeciwstawia samymi rodkami dyplomatycznymi, poniewa nie okazayby si one wystarczajce przeciw niemu. W tym te duchu wschodnio-galicyjski geopolityk interpretowa fakt zawarcia w 1932 roku paktu
36

W. M e j b a u m, Problemy, s. 41-42.

85

o nieagresji, pomidzy Polsk a ZSRR: Podpisany niedawno w Moskwie pakt o nieagresji jest wyrazem nietylko naszej zdecydowanej woli pokoju, ale i wiadomoci, e walka, jak w niedalekiej przyszoci bdziemy musieli rozegra z imperializmem rosyjskim, bdzie przedewszystkim walk naszej nowej kultury z sowieck cywilizacj. Wiemy dobrze, e walki tej nie wygramy, bronic starej liberalnej, materialistycznej kultury zachodniej. Nie wygramy jej, jeli kulturze sowieckiej nie potrafimy przeciwstawi naszej wasnej kultury, kultury o wartoci uniwersalnej, opartej na woluntarystycznych, idealistycznych zaoeniach w przeciwstawieniu do materjalistycznych, racjonalistycznych podstaw zarwno gasncej zachodniej, jak i tej nowej wschodniej, sowieckiej cywilizacji37. Polsko-sowiecki pakt o nieagresji stanowi preludium przyszego, waciwego konfliktu cywilizacyjnego pomidzy tymi pastwami. Mwic wprost, wyjcie obronn rk z konfliktu z Sowietami o charakterze nie polityczno-ekonomicznym, lecz cywilizacyjnym, bdzie wymaga wypracowania na obszarze bloku innego nowego typu cywilizacji, zdolnego przeciwstawi si cywilizacji sowieckiej. Cywilizacja ta musi odznacza si uniwersalizmem norm, podobnie jak cywilizacja sowiecka opiera si na uniwersalizmie komunistycznym. Natomiast jej podstaw filozoficzn musi by idealizm i woluntaryzm, to znaczy przeciwiestwo nastawienia materialistycznego i racjonalistycznego, tworzcych wsplny fundament tak, poza tym, rnych cywilizacji zachodnioeuropejskiej i sowieckiej. W opinii Mejbauma tylko taki charakter nowej cywilizacji mg jej da ekspansywno podobn do cywilizacji sowieckiej, a zarazem uczyni j dostatecznie atrakcyjn dla ludw zamieszkujcych pastwa bloku, by ujrzay w niej lepsz alternatyw zarwno dla starego wzorca zachodniego, jak i nowego wzorca sowieckiego: Oto prawda najgbsza naszej nowej kultury, ktr przeciwstawimy sowieckiej w walce, jak w dalszej przyszoci bdziemy musieli rozegra z imperjalizmem rosyjskim, gdy zachodni, niemiecki, ostatecznie si zaamie. I walk t wygramy, jeli dla tej prawdy dla tej idei najwyszej nowej europejskiej kultury pozyskamy i narody ju wyzwolone od Batyku po Zatok Persk, od Iranu po Adrjatyk, jak te i dce do niepodlegoci narody basenu czarnomorskokaspijskiego38. Samo nasuwa si pytanie, czy postulatem wiadomego zbudowania od podstaw nowego typu cywilizacji lwowski myliciel nie stawia przed ludami, zamieszkujcymi obszar bloku nazbyt wymagajcego zadania. On sam uwaa jednak to zadanie za ju w znacznym stopniu wykonane, poniewa podstawy nowego typu cywilizacji zostay jeszcze w ubiegym stuleciu wypracowane przez nard polski: I gdy mwimy obecnie o koniecznoci stworzenia nowej kultury, mwimy niecile: my jej stwarza nie potrzebujemy, bo my j mamy w nawizaniach istotnych i zaoeniach fundamentalnych. Trzeba j tylko z zawiza tych wydoby i rozwin, rozbudowa i rozpowszechni, rozpracowa; w narodzie wasnym pogbi i rozkrze37 38

Ibidem, s. 42. Ibidem, s. 44-45.

86

wi39. I tu pojawiao si przewiadczenie wschodnio-galicyjskiego geopolityka o kluczowej roli, jak w bloku wschodnioeuropejsko-zachodnioazjatyckim przyjdzie odegra Polsce. Pastwo to bowiem ju od XVIII wieku dowiadczao obustronnej dominacji niemieckiej oraz rosyjskiej (z apogeum w postaci epoki rozbiorowej) i zdobya si na w peni dojrza kulturow odpowied na swe szczeglne pooenie. W walce z naporem niemiecko-rosyjskim ksztatowaa si polska kultura romantyczna, stanowica oryginalny wkad Polski w dzieje kultury w Europie. Cechowaa si ona uniwersalizmem oraz nachyleniem antymaterialistycznym, dlatego speniaa wskazane przez Mejbauma warunki powstania nowego typu cywilizacyjnego: Polska, walczc przez 150 lat o wolno z temi samemi dwoma imperjalizmami, jakie nam dzi zagraaj, zachodnim i wschodnim, walczya faktycznie i przedewszystkiem z dwiema cywilizacjami, jakie imperjalizmy te reprezentoway, z ginc ju dzi kultur zachodni, materjalistyczn i racjonalistyczn, i z wczorajsz wschodni, rosyjsko-bizantyjsk. I w tej walce Polska, przeciwstawiajc si obydwom tym cywilizacjom, godzc j z niewol, wytworzya wasne, nowe cakowicie oblicze kulturalne, wypracowaa olbrzymim wysikiem twrczym Mickiewicza, Hoene-Wroskiego, Sowackiego, Norwida zarys nowej zupenie cywilizacji, cywilizacji woluntarystycznej i idealistycznej o charakterze i wartoci uniwersalnej40. Polska kultura romantyczna posiada przy tym t przewag nad kultur niemieck czy dawn rosyjsk, a take nad now cywilizacj sowieck, e jej rozszerzanie si poza Polsk nie pocigaoby za sob dominacji jednego narodu nad innymi i narzucania im przez niego wasnej kultury partykularnej. Centralnym elementem dziedzictwa polskich romantykw jest bowiem idea wolnoci, pojmowanej zwaszcza jako wolno narodw, za w ich idea cywilizacyjny wpisana zostaa wizja adu midzynarodowego, opartego na zasadach sprawiedliwoci i moralnoci. Te cechy projektu cywilizacyjnego, wypywajcego z polskiej kultury romantycznej, czyni go szczeglnie atrakcyjnym dla narodw yjcych pod panowaniem sowieckim, ale aspirujcych do niepodlegoci, jak nard ukraiski, czy ludy mieszkajce midzy Morzem Czarnym a Morzem Kaspijskim. Lwowski myliciel opowiada si wobec tego za poczeniem propagowania na obszarze bloku wschodnioeuropejsko-azjatyckiego projektu cywilizacyjnego, opartego na dziedzictwie polskiego romantyzmu z praktyczn polityk wspierania de niepodlegociowych Ukrainy czy Zakaukazia, a take obrony niezalenoci pastw bezporednio zagroonych przez ZSRR, jak republiki batyckie. Polsk uwaa za pastwo, z przyczyn historycznych i geopolitycznych, szczeglnie wiarygodne w roli przywdcy pastw bloku w konflikcie cywilizacyjnym ze Zwizkiem Sowieckim: Polska jest jedynem wikszem pastwem w Europie, ktre nie yje i nie musi y kosztem innych, gospodarczej pomylnoci i rozwoju nie musi opiera na wyzysku innych krajw i pastw. I Polska, gdy broni niezawisoci pastw nadbatyckich, gdy solidaryzuje si najy39 40

Ibidem, s. 43. Ibidem.

87

wiej z deniami niepodlegociowemi Ukrainy i wszystkich ludw basenu czarnomorsko-kaspijskiego, gdy popiera walk o wolno tak odlegego od nas Kaukazu, to w przeciwiestwie do Niemiec, do imperjalizmu zachodniego nie ma w tem adnego materjalnego interesu. Nie idzie nam o przyczki dla handlowej ekspansji, ani o rynki, ani o surowce; idzie o prawd, o najgbsz prawd polskiej kultury i polskiej myli cywilizacyjnej, wieszczonej wiatu przez Mickiewicza z trybuny ludw, o prawd wolnoci. Idzie o wolno kadego czowieka i kadego narodu, o wolno pracy twrczej, pocztej z mioci spoeczestwa dla dobra powszechnego: o wolno od tyranji, materji w zocie skoncentrowanej, i od tyranji interesu, ktry dzi kae kadej jednostce i kademu narodowi zabiera drugiemu najwicej, dajc najmniej. Idzie o wolno od wyzysku czowieka przez czowieka, narodu przez nard, od koniecznoci ycia jednostek i narodw kosztem innych i caoci41. Czytajc te podniose, patetyczne deklaracje nie naley zapomina, e nowy typ cywilizacji, wyrastajcy z dziedzictwa polskiej kultury romantycznej, interesowa wschodnio-galicyjskiego geopolityka w pierwszej kolejnoci, jako narzdzie integracji pastw i narodw projektowanego przeze bloku dla skutecznego przeciwstawienia si ekspansji sowieckiej. Co wane, uniwersalizm nowego typu cywilizacji nie mia by, przynajmniej otwarcie, uniwersalizmem chrzecijaskim. W wywodach W. Mejbauma na ten temat brakuje jakichkolwiek wzmianek o chrzecijastwie prawdopodobnie dlatego, e osabiaoby ono moliwo ekspansji nowego modelu cywilizacyjnego na obszarze bloku, zamieszkanym przez przedstawicieli wielu wyzna i religii. Zarysowana powyej wizja lwowskiego myliciela wykazuje pokrewiestwo z prometeizmem ide wspomagania przez Polsk ruchw niepodlegociowych nierosyjskich narodw i ludw zamieszkujcych terytorium Cesarstwa Rosyjskiego, a potem ZSRR, rozwijan zwaszcza w myli politycznej obozu pisudczykowskiego42. Oryginalnym wkadem wschodniogalicyjskiego geopolityka wydaje si postulat powizania prometejskiego programu politycznego z koncepcj zbudowania na obszarze jego realizacji nowego typu cywilizacji. Zblione do W. Mejbauma postulaty uzupenienia programu prometejskiego o misj cywilizacyjn zgasza w okresie midzywojennym bodaje tylko Jerzy Braun (1901-1975), filozof, teolog, poeta i dramaturg, dziaacz ruchu prometejskiego oraz propagator polskiego mesjanizmu narodowego i, zwaszcza, myli romantycznego filozofa Jzefa Marii Hoene-Wroskiego (1776-1853).43 Nie da si przy tym nie zauway, e lwowski myliciel zmodyfikowa swe wczeniejsze pogldy na sfer kultury: o ile w latach dwudziestych uznawa ksztat i tre kultury poszczeglIbidem, s. 44-45. W. B c z k o w s k i, Prometeizm na tle epoki: Wybrane fragmenty z historii ruchu, Niepodlego 1984, t. 17, s. 28-54. 43 J. B r a u n, Prometeusz, [w:] Kultura Jutra czyli Nowe Owiecenie, red. M. U r b a n o w s k i , Warszawa 2001, s. 218-224; R. t o c h a, Oportet vos nasci denuo: Myl spoeczno-polityczna Jerzego Brauna, Krakw 2006, s. 30-31, 201-202.
42 41

88

nych narodw za zdeterminowane przez geograficzne rodowisko ich ycia, o tyle w latach trzydziestych opowiada si za upowszechnieniem na obszarze bloku wschodnioeuropejsko-zachodnioazjatyckiego nowego, wiadomie zbudowanego modelu cywilizacji, nie wnikajc w jego relacje w stosunku do sfery geograficznej. V. Problem polsko-ukraiski Kwestia uoenia stosunkw Polski z Ukraicami zawsze zajmowaa istotne miejsce w myli Wacawa Mejbauma uczestnika wojny polskoukraiskiej w Galicji Wschodniej. Po raz pierwszy w zwarty sposb wyoy on swe pogldy w tej materii w przeznaczonej na uytek cudzoziemcw, napisanej po francusku ksice: Studium ukrainizmu z 1919 roku44. Wypowiadajc si na ten sam temat w latach 1930-tych, lwowski myliciel wskazywa, e Ukraina posiada wszelkie obiektywne podstawy, zwaszcza geoekonomiczne i demograficzne, potrzebne do tego, aby by niepodlegym pastwem. Zwraca te uwag na ywe zainteresowanie, jakie ukraiskie aspiracje niepodlegociowe budz na arenie midzynarodowej: Nard ukraiski, po rosyjskim najwikszy, najliczniejszy wrd narodw Europy wschodniej, zajmuje zwart etnicznie mas przeszo 25 mln ludzi olbrzymi obszar, rozpostarty nad morzem Czarnem wachlarzem od Dniestru dolnego po dolny Don; obszar przeszo p miliona km2 o wielkich bogactwach naturalnych, sabo stosunkowo zaludniony, obszar przez przyrod uposaony w niezwykle dobre warunki dla gospodarczego rozwoju i samoistnego bytu pastwowego. Std te denie narodu ukraiskiego do osignicia penej pastwowej niepodlegoci posiada dla polityki midzynarodowej wielkie znaczenie45. To midzynarodowe zainteresowanie nie wynikao bynajmniej z bezinteresownej yczliwoci dla Ukraicw. Mocarstwa zachodnie, ktre wyraaj gotowo poparcia ukraiskiego ruchu niepodlegociowego, podchodz do czysto instrumentalnie, traktujc powstanie niepodlegego pastwa ukraiskiego jako rodek, umoliwiajcy ekonomiczn penetracj terytorium Ukrainy przede wszystkim dostp do jej wielkich z bogactw naturalnych, blokowany przez sowiecki system komunistyczny. W mielszym wariancie strategia mocarstw zachodnich zakada, i powstanie niepodlegej Ukrainy bdzie pierwszym etapem demontau caego Zwizku Sowieckiego wraz z jego ustrojem, co otworzyoby tym pastwom drog do ekspansji polityczno-ekonomicznej na obszarze caej Eurazji. Z drugiej strony, z planw mocarstw zachodnich zdaje sobie oczywicie spraw bolszewicki Kreml, ktry doskonale wykorzystuje je propagandowo do przedstawiania obecnoci Ukrainy w Zwizku Sowieckim, jako jej ochrony przed wpadniciem pod polityczn dominacj Zachodu, za komunizmu jako obrony przed zachodni eksploatacj ekonomiczn. W oczach Zachodu, w oczach caego wiata mylcego kategorjami gospodarczego imperjalizmu i liberalizmu,
44 45

tude sur lucrainisme: Par Venceslas Mejbaum, Lww 1919. W. M e j b a u m, Problemy dnia, s. 45-46.

89

problem wolnoci Ukrainy jest problemem politycznego osabienia, jeli ju nie rozbicia imperjum sowieckiego, a w konsekwencji zawadnicia nie tylko rynkiem i surowcami Ukrainy, ale rynkiem i surowcami caej wschodniej Europy i Azji pnocnej. []. I Sowiety i Zachd w toczonej z sob walce graj ide niepodlegoci Ukrainy: Moskwa aby utrzyma w nowej formie swoje dawne nad ni wadztwo; Zachd aby wyzwalajc j z jarzma moskiewskiego, podda wasnemu nietylko ju Ukrain ale i Rosj, ale cay eurazjatycki kontynent46. W jego ocenie panowanie nad zoami surowcowymi oraz rynkami Eurazji, do ktrego punkt wyjcia stanowi pooona w jej strategicznym miejscu Ukraina, byo kwesti przetrwania zarwno dla, pogronej w kulturowym i ekonomicznym kryzysie, starej cywilizacji zachodniej, jak i dla sowieckiego eksperymentu cywilizacyjnego. Utrata tej materialnej podstawy przesdziaby o ostatecznym zganiciu pierwszej, a take o upadku drugiego, a co za tym idzie o znikniciu obu niebezpieczestw, grocych Polsce oraz innym krajom Europy Wschodniej i Azji Zachodniej: Wielko te problemu ukraiskiego ley w tem, e w istocie problem ten jest zagadnieniem bytu i niebytu dla zachodniej, jak i dla sowieckiej cywilizacji, tak dla liberalnego jak i dla komunistycznego ustroju, tak dla zachodnich, przedewszystkiem niemieckiego, jak i dla rosyjskiego imperium47. Natomiast przeprowadzenie akcji oderwania Ukrainy od Sowietw w oparciu o Niemcy, zaowocowaoby prawdopodobnie przejciem nowego niepodlegego pastwa do niemieckiej strefy wpyww pozyskaniem przez Niemcy bogatego terytorium eksploatacyjnego, a w rezultacie popraw ich kondycji ekonomicznej, wzrostem znaczenia politycznego pastwa niemieckiego w Europie Wschodniej oraz nasileniem si groby poddania caego regionu niemieckiej dominacji mocarstwowej i jej dalszej ekspansji w kierunku eurazjatyckim: Osabienie i rozbicie imperjum sowieckiego, oddajce cay jego obszar, wszystkie jego ludy w gospodarcz niewol wielkich imperjw wiata, Niemiec przede wszystkim a tym samym odradzajce i utrwalajce panowanie nad wiatem kultury zachodniej w jej ostatniej materjalistycznej postaci, postawioby politycznie, gospodarczo i cywilizacyjnie nasz wolno i nasz byt gospodarczy, tak samo jak wszystkich innych wyzwolonych narodw Europy rodkowej i poudniowo-wschodniej, wobec niebezpieczestwa groniejszego, ni to, jakie przedstawia dla nas imperium sowieckie48. W kocowej czci tego zdania nie naley dopatrywa si niekonsekwencji, wzgldem omwionego wczeniej pogldu o przewadze zagroenia sowieckiego nad niemieckim. Autor szacowa, e Niemcy stanowi mniejsze od pastwa sowieckiego niebezpieczestwo dla narodw Europy Wschodniej i Azji Zachodniej, dopki pozostaj czci rozkadajcej si cywilizacji zachodniej jednak skuteczna przez nie penetracja ekonomiczna i polityczna Eurazji, moliwa
46 47

Ibidem, s. 46-47. Ibidem, s. 47. 48 Zob. przyp. 46.

90

w razie osabienia bd rozpadu Zwizku Sowieckiego, mogaby szybko przywrci im ywotno, czynic z nich zagroenie, wiksze nawet od sowieckiego. Narody zamieszkujce obszar przyszego bloku wschodnioeuropejsko-zachodnioazjatyckiego powinny zatem stroni od sprzymierzania si z imperializmem zachodnim przeciw wschodniemu i vice versa, za dy do uwolnienia tego obszaru spod wpyww tak zachodnioeuropejskich (zw. niemieckich), jak i sowieckich. Ich priorytetowym celem winno si sta oderwanie Ukrainy od ZSRR i przeksztacenie jej w niepodlege pastwo, ale bez udziau pastw zachodnich wypchnicie jej z krgu oddziaywania cywilizacji zachodniej oraz sowieckiej i wcignicie w obszar nowej cywilizacji, uniwersalistycznej i idealistycznej, jaka powstanie na terytorium bloku: Tylko przezwycienie cywilizacji materjalistycznej, zarwno w jej gincej, jak i nowej, sowieckiej, postaci moe utrwali wolno Polski oraz wszystkich narodw dotd wyzwolonych i da tem samem wolno wci jeszcze ujarzmionym ludom Wschodu, Ukrainie przedewszystkiem49. To, co Mejbaum ocenia w latach 20. XX wieku jako niewykonalne dla Polski o jej wasnych tylko siach utworzenie niepodlegego pastwa ukraiskiego kosztem Zwizku Sowieckiego kilka lat pniej uzna za moliwe do osignicia skoordynowanym wysikiem pastw, projektowanego przez siebie bloku. Lwowski myliciel dostrzega w ukraiskim ruchu niepodlegociowym cieranie si orientacji antysowieckiej-prozachodniej z orientacj prosowieck-antyzachodni50. Z opisanych powyej powodw uwaa oba te kierunki za nierealistyczne, poniewa zorientowane na obron niezalenoci Ukrainy od jednego z podmiotw ekspansji, za cen popadnicia w zaleno od drugiego. W tej sytuacji jedynym wiarygodnym sojusznikiem dla ukraiskiego ruchu niepodlegociowego, jak rwnie dla ruchw niepodlegociowych innych ludw, pozostajcych pod panowaniem sowieckim, jawia si Polska, poczona z Ukrain wsplnot interesw, ze wzgldu na zagroonie ekspansj tych samych orodkw siy: Walka o wolno Ukrainy toczy si bowiem przedewszystkiem w samym narodzie ukraiskim i jest walk zarwno z dawn, zachodni, jak i now, sowieck, cywilizacj rosyjsk. Prawdziwie te niepodlegociowy w narodowym ruchu ukraiskim jest ten trzeci nie najsilniejszy, jak dotd, kierunek, ktry, kulturalnie niezaleny i od sowieckiej, i od zachodniej cywilizacji, rozumie, e Ukraina nie moe by wolna ani w sowieckiej, ani w carskiej federacji, ani te pod protektoratem mandatowym ktrego z imperjalizmw zachodnich, e zdobycie niepodlegoci przez Ukrain jest uwarunkowane wolnoci i si mocarstwow Polski i innych wyzwolonych ju narodw Europy rodkowej i pd. wsch. oraz Bliskiego Wschodu, e wreszcie realizacja idei niepodlegoci Ukrainy jest spraw ostatecznego upadku cywilizacji materjalistycznej, tak zachodniej jak i sowieckiej, a zapanowania w caym wiecie nowego porzdku rzeczy, realizujcego zasadnicz ide polskiej kul49 50

Ibidem. Ibidem, s. 47-48.

91

tury, ide wolnoci, i najgbsz prawd naszej myli cywilizacyjnej, e nikt nie ma prawa, ani jakakolwiek jednostka ludzka, ani nard aden, y i rozwija si kosztem innych, innych ciemic i wyzyskujc51. W zwizku z tym, ten wschodniogalicyjski geopolityk stwierdza, e impuls rozpoczynajcy geopolityczn przebudow wschodu Europy musi wyj z Polski, za ukraiski ruch niepodlegociowy sw baz polityczn, i zarazem protektora na arenie midzynarodowej, moe znale jedynie w pastwie polskim. Wiza cile ten projekt sojuszu geopolitycznego z misj cywilizacyjn Polski, wypywajc z idei wolnoci narodw wpisanej w dziedzictwo polskiej kultury romantycznej, co podkrela w nastpujcych sowach: W naszych oczach zdobycie przez nard ukraiski jak i przez wszystkie inne narody Wschodu, penej pastwowej niepodlegoci jest spraw zwycistwa ostatecznego idei Wolnoci, jako najwyszej prawdy moralnej nowego, przez wielk nasz poezj romantyczn wywieszczonego, porzdku rzeczy, porzdku, w ktrym aden nard, choby by najwikszy i najsilniejszy, nie bdzie mg y, rozwija si i bogaci kosztem innych, inne krzywdzc, wyzyskujc i ciemic. Zagadnienie penej pastwowej niepodlegoci Ukrainy jest dla nas zagadnieniem wielkiem, tylko e nie z politycznych i gospodarczych pobudek, jak dla Zachodu, dla Niemiec zwaszcza, ale z pobudek moralnych, z racji najgbszej prawdy polskiej myli cywilizacyjnej, najwyszej idei naszej kultury: idei wolnoci, wolnoci narodw52. W koncepcjach Wacawa Mejbauma, po uformowaniu bloku pastw, szukajcych wolnoci w przestrzeni pomidzy Niemcami a Rosj, nastpi mia drugi etap w postaci poszerzenia bloku w kierunku wschodnim o nowoutworzone niepodlege pastwa, powstae przez oderwanie od Zwizku Sowieckiego krajw pooonych na zachodnich kresach tego ostatniego, a zamieszkiwanych przez nierosyjskie narody przejawiajce aspiracje niepodlegociowe w wyniku efektywnego wsparcia akcji niepodlegociowej tych narodw przez pastwa bloku, zwaszcza przez Polsk. Najwaniejsz czci tak opisanego drugiego etapu, miao si sta geopolityczne przesunicie Ukrainy ze strefy sowieckiej w odpowiadajc wspomnianemu blokowi stref woln od wpyww zarwno sowieckich, jak i niemieckich, w wyniku czego ZSRR utraciby w znacznej mierze ekonomiczn baz swej egzystencji, a Niemcy nie zyskayby bogatego obszaru eksploatacyjnego i przyczka dla rozwinicia ekspansji politycznoekonomicznej na cay kontynent eurazjatycki. Plany utworzenia niepodlegego pastwa ukraiskiego pocigay wszelako za sob pytanie o jego przysze granice. Pozornie nie nastrczao ono trudnoci, gdy zdaniem lwowskiego myliciela, Ukraina posiadaa wyjtkowo wyranie wyksztacone granice naturalne, co stawiao j w rzdzie krajw bdcych geograficznymi indywidualnociami: Ukraina, rozpostarta wachlarzowato nad Morzem Czarnem od Dniestru dolnego po dolny
51 52

Ibidem, s. 48-49. Ibidem, s. 46.

92

Don, stanowi cao geograficzn o wybitnej bardzo indywidualnoci. Ojczyzna narodu ukraiskiego wedle charakterystyki Stepana Rudnykyjego, wybitnego geografa i etnonacjonalisty galicyjskiego jest krajem wschodnio-europejskim, jest kompleksem stepowych rwnin, jakich nigdzie w Europie rodkowej, nie wyjmujc Wgier, nie znajdzie si i rnych cakowicie od stepw wschodnich Rosji; posiada wasny, sobie tylko waciwy, klimat pontyjsko-kontynentalny; wreszcie hydrograficznie stanowi, poza grnymi dorzeczami, pnocn cz zlewiska Morza Czarnego w Europie Wschodniej53. Problem pojawia si jednak przy przejciu do postulatw terytorialnych, wysuwanych przez nacjonalistycznie nastawione, ukraiskie elity polityczno-intelektualne. Wysuwany przez nie program terytorialny zawiera roszczenia do ziem daleko wykraczajcych poza naturalne granice Ukrainy, w rozumieniu przedstawionym zwile przez wschodniogalicyjskiego geopolityka. Mejbaum jako modelowy przykad owej tendencji wskazywa pisma przywoanego ju ukraiskiego geografa i geopolityka Stepana Rudnickiego: Mimo powyszego, zgodnego cakowicie z rzeczywistoci, ujcia geograficznej indywidualnoci Ukrainy, tene sam Rudnykyj i nacjonalistyczna publicystyka ukraiska rozszerza sobie najdowolniej, wbrew wszelkiej logice i oczywistej prawdzie, geograficzne pojcie Ukrainy, rozszerza granice ojczyzny narodu ukraiskiego, w oparciu wycznie o etnografj, na ca poudniowo-wschodni Polsk54. Stepan Rudnicki stosowa w swoich pracach metod etnograficzn, wedug ktrej granice pastwowe wyznacza miay czynniki nie geograficzne, lecz etniczne granice pastwa narodowego powinny byy zamyka w sobie caoksztat ziem zamieszkiwanych przez dany nard55. Lwowski myliciel dezawuowa tak metodologi, jako bdn w swej zasadzie. W jego ocenie granice pastw powinny byy bazowa na czynnikach staych. Tymczasem zasiedlenie poszczeglnych obszarw przez grupy etniczne pozostaje pynne, ulega w perspektywie historycznej czstym zmianom (migracje), ktre mog by te sztucznie wywoane (przesiedlenia). W konsekwencji, zastosowanie metody etnograficznej do wyznaczenia granic przyszego pastwa ukraiskiego daoby rezultaty absurdalne, nie tylko w przypadku granicy polsko-ukraiskiej, ale dla caego ich przebiegu: Koncepcja te pastwa, rozszerzajcego granice ojczyzny narodu ukraiskiego na obszar 850 tys. km2, cigncego si od Kaukazu i Uralu nieomal po Wis bezmaa, zbierajcego wszystkie ziemie w jakimkolwiek znaczniejszym procencie zamieszkae przez ludno etnicznie-rasowo zaliczan jako ukraisk, choby to byy nawet enklawy na wschd od Mandurii, stworzone przez carat jest koncepcj mechaniczn, nawskro imperjaln, nomadzk, imperjalistyczn ide dziedziczon cywilizacyjnie po dawnej carskiej Rosji i nowej sowieckiej: zbierania wszystkich ziem prawosawnych
Ibidem, s. 54-55. Ibidem, s. 55. 55 K. H a r a s i m i u k, Z historii koncepcji geopolitycznych dotyczcych Europy rodkowej, Annales Universitatis Mariae Curie-Skodowska 2002, t. 57, s. 28-35.
54 53

93

 dzisiejsza Moskwa powiada: sowieckich, a szowinistyczny nacjonalizm ukraiski mwi: etnicznie ukraiskich56. Wedug wschodnio-galicyjskiego geopolityka, waciw granic pomidzy Polsk a Ukrain, z ktr winna si pokrywa granica pomidzy niepodlegymi pastwami polskim i ukraiskim, wyznaczaj w sposb obiektywny warunki naturalne: orograficzne, geologiczne, hydrograficzne i klimatyczne wyranie odmienne dla ziem wchodzcych w skad polskiej i ukraiskiej indywidualnoci geograficznej, nawet, gdy ziemie te pooone s w bezporednim ssiedztwie. Po stronie polskiej naturalnej granicy pozostaj: zachodnie Polesie, zachodni Woy, zachodnie Podole, Ziemia Czerwieska i masyw Karpat; tereny lece na wschd od tych krain tworz za integraln cz Ukrainy. W ocenie Mejbauma wspomniana linia graniczna stanowia zarazem granic pomidzy Europ Zachodni i Europ Wschodni jak pamitamy, lwowski myliciel podkrela odpowiednio zachodnioeuropejski i wschodnioeuropejski charakter polskiej i ukraiskiej caoci geograficznych: Granic geograficzn, dzielc Europ wschodni od zachodniej, jest jak wiadomo linja umysowa, poprowadzona od ujcia Niemna do ujcia Dunaju. Linja ta pokrywa si mniej wicej, a na pdn. Wschodzie Polski nieomal cile z obecn, wschodni granic polityczn Rzplitej. Pod kadym wzgldem, morfologicznym i klimatycznym, struktury geologicznej i hydrografji, tak Karpaty, jak i zachodnie czci Podola, Woynia i Polesia s bezspornie krajem zachodnio-europejskim i posiadaj indywidualno geopolityczn cakowicie obc Ukrainie, wspln caej Polsce. Czy Karpaty, Ziemia Czerwieska, Polesie, a nawet zachodnie Podole, jest stepow rwnin? Czy maj klimat pontyjsko-kontynentalny? Czy le w dolnych dorzeczach pnocnej czci Morza Czarnego? Geograficznie rzecz biorc, cay ten obszar jest najoczywiciej wschodni Polsk, nigdy za zachodni Ukrain, i z Ukrain, ojczyzn narodu ukraiskiego, geopolitycznie nie ma nic wsplnego57. Rnice pomidzy Polsk i Ukrain nie ograniczaj si do przyrody, ale uwidaczniaj si take w wiecie ludzkim. Ten wschodniogalicyjski geopolityk wskazywa, i te dwie rne jednostki geograficzne wytworzyy, zgodnie z opisanym tu wczeniej deterministycznym mechanizmem, kultury oparte na odmiennych podstawach, jak rwnie zbiorowoci o odmiennych strukturach spoecznych. Zrnicowanie obu krajw dotyczyo ponadto ich gospodarek pooenie naturalne sprawio, i polska rozwijaa si przede wszystkim w kierunku pnocnym, batyckim, natomiast ukraiska w kierunku poudniowym, czarnomorskim i czciowo kaspijskim: Ta wybitna bardzo geograficzna rno i odrbno pd. wschodniej Polski i Ukrainy jest cakowicie potwierdzona przez zupen odrbno, nawet przeciwstawno historyczno-kulturalnego oblicza obu tych obszarw. Tu, jeli s jakie w masach ludowych ywe, odrbne od reszty Polski, tradycje historyczno-polityczne i pastwowe to chyba dalekie bardzo Rusi Halickiej, tam kozackie i mazepiskie. Rne s dalej i
56 57

W. M e j b a u m, Problemy dnia, s. 57. Ibidem, s. 55-56.

94

sprzeczne u nas i na Ukrainie kultury historyczne: tu katolicyzm i rzymsko, tam prawosawie i bizantynizm; i kultury ludowe, wytworzone przez odmienne, przeciwstawne, cigle jeszcze ywe rodowiska przyrodnicze: tu leno-kowe i grskie, tam stepowe. Inna jest u nas i na Ukrainie od wiekw dynamika socjalnego rozwoju: tu przeludnienie, ciasnota, tam przestrzenno ogromna i wielka chonno. Gospodarczo wreszcie: tu wielokrotne zwizania z Wis i Batykiem, tam z Morzem Czarnem i cienie raczej ku stepom basenu uralsko-kaspijskiego i lasom wyyny wadajskiej, anieli ku Karpatom i botom Prypeci58. Wszystkie powysze fakty przecz moliwoci wcielenia Galicji integralnej czci terytorium Polski do przyszego pastwa ukraiskiego, co postuluj ukraiscy nacjonalici pokroju Rudnickiego. Mejbaum zauwaa, co wicej, e gdyby nawet rzetelnie zastosowa w odniesieniu do tych ziem metod etnograficzn, stosowan przez Rudnickiego, wykazuje ona ich odrbno od waciwej Ukrainy. Zamieszkana przez element ukraiski cz Galicji odznacza si, w porwnaniu do ukraiskiej caoci geograficznej, swoistym charakterem etnicznym, ktry ujawniaj zwaszcza rnice jzykowe, nie wystpujce na terenie Ukrainy. Odmienno t potwierdzaj zreszt sami rzecznicy ukraiskiego nacjonalizmu: Wartoby zastanowi si nad faktem, e gdy Ukraina, z wyjtkiem drobnym ziemi czernichowskiej i pnocnej czci Kijowszczyzny, stanowi jednolity etniczny blok i jednym tylko mwi djalektem, to na cztery razy mniejszym od niej obszarze zasiedlonym w Polsce przez ludno ukraisk, etografja nacjonalizmu ukraiskiego rozrnia a trzy djalekty i siedm gwar i wyodrbnia a kilka wybitnie rnicych si grup etnicznych, co pozostaje w zwizku z znaczn rnorodnoci ziem, waciw caej Europie Zachodniej, a obc Wschodniej59. Podsumowujc, lwowski myliciel ocenia podnoszony przez ukraiskich nacjonalistw postulat wcielenia Galicji Wschodniej do majcego powsta pastwa ukraiskiego, jako cakowicie aprioryczny projekt polityczny. Projekt w nie znajdowa, jego zdaniem, adnych podstaw w warunkach naturalnych ani w historii opiera si wycznie na wymylonej przez ludzi ideologii politycznej. Sdzi wic, i Polska nie moe si nigdy zgodzi na realizacj tego postulatu: Std te i w ruchu nacjonalistycznym ukraiskim, i na Ukrainie, i w Hayczynie idea zjadnoczenia, idea pan-ukraiska nie jest wyrazem potrzeb ycia, nie wyrasta z jakiego ywioowego denia szerokich mas ludowych, ale z doktryny; jest sztuczn, mechaniczn konstrukcj, papierow koncepcj. Galicyjski nacjonalizm ukraiski faktycznie i w istocie pragnie nietyle wolnoci Ukrainy, ile utworzenia pastwa zachodnioukraiskiego od Prypeci po Karpaty, ktre to pastwo podbioby nastpnie obcy sobie kraj: Ukrain60. Pogldy wschodnio-galicyjskiego geopolityka na kwesti ukraisk ulegy wic pewnej modyfikacji. Utworzenia niepodlegego pastwa ukraiskiego nie uwaa ju za dopuszczalne, lecz za poda58 59

Ibidem, s. 56. Ibidem, s. 57-58. 60 Ibidem, s. 56-57.

95

ne. Nie twierdzi te jak w latach dwudziestych e wschodnie granice pastwa ukraiskiego nie powinny w zasadzie wykracza poza lini Dniepru. W dalszym natomiast cigu opowiada si przeciw inkorporacji do niego ziem nie-ukraiskich, osobliwie Galicji Wschodniej, ktr postrzega jako naturalnie zwizan z Polsk. * * * Wacaw Mejbaum, jako polski geopolityk, czynny by gwnie w okresie midzywojennym. Pozostawa zwizany najpierw z obozem narodowym, a nastpnie z obozem pisudczykowskim, jednak w swoich pogldach cechowa si oryginalnoci, twrczo czc elementy refleksji geopolitycznej waciwej obu tym tradycjom politycznym. Uznawa determinujcy wpyw warunkw geograficznych na przebieg wielkich procesw historycznych, takich jak tworzenie si pastw i narodw. Do swoich analiz geopolitycznych wprowadza w szerokim zakresie czynniki ekonomiczne. Zwrci rwnie uwag na wielk rol odgrywan w geopolityce przez czynniki cywilizacyjne. Niewtpliwie wnis zatem swj wkad w wci niestety w duym stopniu zapoznany dorobek wasny polskiej geopolityki. Pozostaje mie nadziej, i jego myl doczeka si w przyszoci penowartociowego opracowania, do ktrego niniejszy artyku stanowi skromny przyczynek.
SUMMARY WACLAW MEJBAUMS GEOPOLITICS The article presents briefly geopolitical reflection of Wacaw Mejbaum (18871948) Polish political thinker who supported Polish nationalist party and later the authoritarian movement of marshal Jzef Pisudski. Mejbaum considered Middle and Eastern Europe as a geographic space which two powers rival for: Germany (with a policy of economic expansion) and Soviet Union (with a policy of spreading new type of civilization). In his opinion, the only way of preventing economic and political dependence of this region on Germany was an establishment of a common block of states and nations. This block would consist of all the countries of Middle and Eastern Europe, Balkans and so-called Western Asia (Asia Minor, Southern Caucasus and the Middle East). On the other hand, in Mejbaums opinion the block should oppose the expansion of Soviet civilization by building its own new type of civilization based on the cultural heritage of Polish Romanticism, especially on its crucial idea of liberty and equality of all nations. Mejbaum planned economic integration of states of the block as well as coordination of their foreign policies. The main goal of the blocks common policy was to join countries situated on the western borders of Soviet Union whose independence should be restored. These countries were the republics of Southern Caucasus and Ukraine, especially the latter (because of her economic importance both for Germany and USSR).

96

ATOM SUNIL SINGH

ECONOMIC COOPERATION AND CONFLICT MANAGEMENT IN THE GREATER MEKONG SUB-REGION: LESSONS FOR SOUTH ASIA
Introduction n the Mainland Southeast Asia, there were uncertain political conditions and was infamous for a series of wars in recent past. The First Indochina War was fought between France and Vietnam in French Indochina from 19 December 1946, till 1 August 1954. From Vietnam, the war was protracted up to the neighbouring French Indochina protectorates of Lao People Democratic Republic (PDR) and Cambodia. The Second Indochina War, also known as Vietnam War, betided in Vietnam, Lao PDR and Cambodia from 1959 to 30 April 1975. During 1975-1979, Cambodia was ruled by the Khmer Rouge under the leadership of Pol Pot. During this period, the Khmer Rouge killed approximately 2 million Khmers through the political executions, starvation and forced labour1. In offensive response to Vietnam's invasion and occupation of Cambodia, the Third Indochina War in 1979 took place between China and Vietnam. Apart from these, there are many territorial disputes between the GMS countries. Dispute over the ownership on a temple called Prasat Preah Vihear, also known as Preah Vihear Temple is currently a big issue between Thailand and Cambodia. In another dispute between Cambodia and Thailand, Cambodia accuses Thailand of moving or destroying boundary markers and encroachment. The Vietnam and China Border Disputes are particularly in two major issues on Paracel Islands and Spratly Islands. The major border dispute between China and Myanmar is on Kachin State. Kachin State is the northernmost state of Myanmar bordered with China to the north and east and India to the west. Dilemmas include unable to control the Kachin State properly due to active ethnic insurgent groups and porous international boundary. There are territorial disputes over several areas including Mekong River islets over the overlapping claims both by Lao PDR and Thailand2. There are territorial disputes between Myanmar and Thailand on Doi Lang and parts of three Pagodas Pass. In Thai-Myanmar border, there are active ethnic guerrilla rebels, refugees, smuggling, and drug trafficking in crossborder region. The border is difficult to control, and has become an easy passage for illegal trafficking and illegal migrations including the insurgent groups. There are various disputed areas between Cambodia and Vietnam like Dak Jerman, Dak Dang, the La Drang area and the islands of Baie, Koh

1 T. F a w t h r o p , H . J a r v i s , Getting Away With Genocide Cambodias Long Struggle Against the Khmer Rouge, London 2004, s. 19. 2 R. Gu o , Territorial Disputes and Resource Management: A Global Handbook, New York 2007, s. 276.

97

Thmey, and the Northern Pirates, etc3. Cambodia denounces Vietnam of territorial encroachments in several provinces. I. GMS: Its formation and after The Greater Mekong Sub-region (GMS), which comprises of Cambodia, Thailand, Myanmar, Vietnam, Lao Peoples Democratic Republic (PDR) and China, funded by Asian Development Bank and other international donors, was entrenched in 1992. After the formation of the GMS, the situations in these countries are shifting from the battlefield to marketplace4. They engaged in the GMS programme for economic development. The GMS is one of the fastest growing regions in the world. The progress of these countries is due to their firm commitment to their agreements to reduce barriers to the cross-border movement of goods and people, and to eliminate these barriers through a GMS-wide Framework5. The goal of the GMS is to reduce poverty through increasing economic growth, employment opportunities and increasing foreign exchange earnings. In order to reduce poverty, the specific objective of the project is to promote sustainable tourism development through infrastructure improvements and private sector participation etc6. It is thus believed that peace in the GMS countries can be achieved through the economic cooperation. Among these countries, Cambodia, one of the poorest nations in the world, is drastically improving after the collapse of the nation which was spiflicated especially by Khmer Rouge under the regime of Pot Pol. Khmer Rouge banned and annihilated all institutions, including stores, banks, hospitals, schools, religion, and even routes too. Ranging from all educated persons to middle class people were killed. Now, Cambodia is meliorating from the year zero to a stable political condition. The economic development and stability of political situation of Cambodia is due to GMSs initiative. II. Lesson to be Learnt South Asia must learn how the GMS countries develop the countries and solve the boundary problem through economic cooperation. Economic cooperation is one of the emerging concepts for the economic development. Economic cooperation in South Asia is not moving forward due to the problem between the neighbouring countries and internal political problem of the respective countries of South Asia. In some extent, these problems can be
E. C o o k e F a r r e l l , The Socialist Republic of Vietnam and the Law of the Sea: An Analysis of Vietnamese Behavior Within the Emerging International Oceans Regime, The Hague 1998, s. 224. 4 H. H i g h , Dreaming Beyond Borders: the Thai/Lao Borderlands and the Mobility of the Marginal, [w:] On The Borders of State Power Frontiers in the Greater Mekong Sub-Region, ed. M. G a i n s b o r o u g h , New York 2009, s. 88. 5 Greater Mekong Subregion: 2001-2003, <http://www.adb.org/Documents/CAPs/gms.pdf> (20 XII 2008). 6 M. H a l l , Pro-Poor Tourism: Who Benefits? Perspectives on Tourism and Poverty Reduction, Toronto 2007, s. 94.
3

98

solved through wider economic linkages as it did in the GMS framework. Almost all the countries of South Asia and the GMS countries are facing similar problems like poverty, illiteracy, unemployment, diseases, income inequality, low productivity and highly dependence on agricultural sector. Why is GMS succeeded in the Mainland Southeast Asia in spite of having bitter political rivals between the neighbouring countries? III. Economic Prosperity Through Agriculture and Tourism With many hurdles in the GMS countries, their main priority did not focus on conflict management. They focus on the economic prosperity through the basic needs of the sub-region. Agriculture and Tourism industries are the largest sources of GDP in GMS countries. The development of tourism and agriculture has come true by better connectivity and infrastructure of GMS. Sharing of technology and agricultural infrastructure enhance the production of agriculture. Now, the economic growth rate in GMS countries is over 6 per cent. In 1992, total export value was 37,000 million dollars only. In 2006, the total export value in the GMS countries is more than 179,000 million dollars7. In Cambodia, Lao PDR, Myanmar, Vietnam and Thailand, total export sharply aroused about 15 per cent annual growth between 1992 and 2003. In the same period, the growth rate of intra-regional export was about 21 per cent per annum8. In GMS countries, the annual tourist arrival has jumped from 10 mln in 1995 to 24 mln in 2007 which is again expecting to reach up to 50 mln by 20159. The GMS countries received 25.6 mlnntourists in 2007 with 8.12 per cent annual growth rate of tourists which is more than twice the world average10. South Asia too has the similar potential development for agriculture and tourism industries. However, the immense biodiversity of natural resources in South Asia cannot develop due to the internal problems and territorial disputes between the neighbouring countries. It is necessary to know how such kind of development on agriculture and tourism is made possible in these countries. IV. Better Connectivity and Infrastructure Development Such kind of agricultural and tourism development in the GMS countries are due to the GMS initiative on economic cooperation on better connectivity and infrastructure development. Better connectivity and infrastructure development across the border makes closer the relationship and attracts more tourists which can generate more income and can find more employD. B a c c a m , Third GMS Summit Ends in Vientiane, <http://www.voa-news.com/lao/archi-ve/2008-04/2008-04-02-voa2.cfm> (24 XII 2008). 8 Strategic Framework for Action on Trade Facilitation and Investment in the Greater Mekong Sub-Region, <http://en.cnci.gov.cn/Law/LawDetails2.aspx?ID=6260&p=2> (20 XII 2008). 9 Mekong Nations Aim to Double Tourist Arrivals to 50 Million by 2015, <http://www.adb.org/Do-cuments/News/TRM/trm-200801.asp> (20 XII 2008). 10 ADB Providing $20M to Develop Tourism in Greater Mekong Subregion, <http://www.adb.org/media/Articles/2008/12664-mekong-tourisms-developments> (20 XII 2008).
7

99

ment opportunities. Barriers and restrictions limit the opportunities which make a chaos due to poverty and rapid growth of population which again encourage illegal activities. In GMS, the employment opportunities have been enhanced tremendously through better connectivity and infrastructure which had developed ranging from a small road side business to a big business. However, making better connectivity rather than making more restriction on the border dilutes the border dispute by increasing people to people contact across the border and economic prosperity. V. Common Visa System In order to boost tourism of the countries, the GMS plans the sub-region as a common destination for tourism. Under the GMS Cross-Border Transport Agreement (CBTA), the GMS launched a common visa in the style of European Union (EU) which facilitates the foreign tourist. As in European Union, the visitors from outside GMS countries need only to get visa from one of the GMS countries but which would be valid to the rest of the member countries. Getting a visa in these member countries also make easier. Even they issue visa on arrival to the visitors those who are holding passports with a validity of a minimum of 6 month11. China had simplified its visa application procedure and had adopted some new policies like 12 entryexit measures in order to make visa faster and easier12. Recently, Thailand introduces a system which allows tourists to visit the country without visa for two months in order to enhance the revenue from tourism. VI. Single-Stop/Single-Window System In order to facilitate trade and transportation across the border, they introduced Single-Stop/Single-Window System. It works faster and easier rather than wasting of time while waiting for their turn which again leads to the rapid economic development in the GMS countries. Import and export items are checked through a single location or single entry. Multiple check posts system like in the case of South Asia, on the other hand, may have had to contend with visits and dealings with multiple government agencies in multiple locations in order to obtain the necessary documents or permits for trade. The single window system has more efficiency through time and cost savings for traders.

VII. Investment In order to intensify the connectivity among the six GMS countries, it needs to develop infrastructures like road, rail, water and air transport systems, telecommunications and power systems. The Mainland Southeast Asia
GMS Visa Information, <http://mekongtourism.org/site/knowledge/visa-info> (2 I 2008). Country Report on Chinas Participation in Greater Mekong Subregion Cooperation National Development And Reform Commission, People's Republic of China, <http://en.ndrc.gov.cn/news-release/t20080430_208063.htm> (20 XII 2008).
12 11

100

is a poor nation. Hence, in order to meet the infrastructure development, the GMS countries need foreign investments. GMS has widely opened for foreign investments and private investors. South Asian countries or businessmen can take this opportunity for their open investment. VIII. Negative Impacts However, there is no denying the fact that all these initiatives are without problems. They are also accompanied with certain negative implications. The experiences which can be learnt from the GMS are most significantly the negative impacts on the member countries. Due to the development of transportation, infrastructure and construction of dams, there are huge impacts on environment which is threatening the climate in the region. Large scale exploitation of natural resources is a big issue in the degradation of the environment. Increasing frequency of the occurrence of flood and drought rather than increasing the productivity of agricultural products, main source of their livelihood make the sub-region more vulnerable to the agricultural products. GMS projects have ensued in negative impacts on local communities. The impacts comprehend displacement of families, loss of livelihood sources, and loss of lands among others. This includes physical displacement, as well as dislocation from traditional sources of employment and livelihood. The local people cannot compete with the new technological innovations which compel them to displace to a safer place. Thus, the GMS project leads to accelerate more alarming condition to the poor people. The economic cooperation in the sub-region is only for the rich people based cooperation. The initiatives for the development of infrastructures become an ominous step to alienate local communities from their natural resource base which is again encouraged poverty to the local people13. Thus it rather dilated the gaps between poor and rich people. In decision making for the development of the sub-region and in drawing up GMS plans, only governments and private sectors are involved. For such a large and expensive investment programme, there is no room for local people. There is no public discussion or debate. The vision of development promoted through the GMS serves regional investment and resource transformation, and not national or local development priorities. Projects are formulated based on their profits for investors rather than on their social, economic, ecological or institutional needs among local and national communities in the region. In the GMS framework, the rights of investors are protected, but not the rights of local people. The financing of GMS projects have tremendous debt implications for participating countries. New forms of project financing are creating new forms of debt14.
13 S. Gu t t a l , Marketing the Mekong: The Asian Development Bank and the Greater Mekong Sub-region Economic Cooperation Program, <http://www.jubileesouth.org/news/EpZyVyEAZFESZsvoi-N.shtml.> (20 XII 2008). 14 I d e m , Marketing the Mekong ADB, <http://www.akha.org/content/akhainlaos/docs/marketing-themekongadb.html> (5 I 2009).

101

On the other hand, tourism industries are boom while number of sex workers increases relatively in the region. Again, greater connectivity across the border shows the way to better employment opportunity however, it again promotes illegal migrations. Local people coerce to migrate in order to hunt their jobs and due to ravenous local people, it applauds illegal activities like drug trafficking, human trafficking, prostitutions and so on. Conclusion The GMS countries face such negative impacts. South Asia must learn how the GMS handle or solve the problems. Though the GMS has its own mechanism to handle or to solve these problems there are still insufficient to solve the huge challenges. The most important lesson which South Asia can learn is how the GMS cooperation tries to solve or minimise the territorial dispute. The Mainland Southeast Asia has unstable political conditions within and between the countries. After the initiative of GMS, the countries are moving towards economic prosperity. The sub-region connects them with a well planned roadway through east-west corridors and north-west corridors. Such kind of economic development leads to dilute the poverty in the sub-region. They are able to work further beyond the issues which were not able to address due to poverty. The territorial dispute is one of the most sensitive issues. Both India and GMS countries have disputes with all their neighbouring countries. The parallel conflict is not only a problem in GMS countries and India with its neighbouring countries but it is also a global phenomenon. Illegal activities, like illegal migrations, trafficking etc. across the borders mainly compel to do so due to poverty. It shows that the eradication of poverty is one of the key issues for solving the territorial disputes. In some border, there are still disputed between the neighbouring countries. Solving a territorial dispute and negotiating the problems take year long or more. It is, therefore, not necessary to wait till it solves the problem. On the other hand, the territorial dispute can be solved through a platform of economic cooperation as the GMS countries did. Arm race between the neighbouring countries can not solve the problem rather it set up a severe relationship between them. In South Asia, the territorial disputes are more severed since there is no proper platform for dialogue or negotiation. Neighbour cannot be changed. It is necessary to have good neighbourhood. Instead of being a source of conflict between the neighbouring countries, the South Asia can be a destination for economic development and prosperity through economic cooperation. South Asia must have economic cooperation despite of having severe relationship between the neighbouring countries and that should be solved though economic relations like the way the GMS members identify and conduct different issue based programmes and agreements from time to time under common platform of economic cooperation. It is not saying that South Asia should copy directly from the experiences of the GMS. It should be precluded how Cambodia became a killing field af-

102

ter the Khmer Rouge while it was trying to facsimile the communist idea to the country. In South Asia too, it is necessary to learn the lesson which have both negative and positive experiences from the GMS plans and develop South Asias plans to solve the conflicts which are still hot between the neighbouring countries in order to bring economic prosperity in the region.
STRESZCZENIE WSPPRACA EKONOMICZNA I KONFLIKT INTERESW W DOLINIE WIELKIEGO MEKONGU: LEKCJA DLA AZJI POUDNIOWEJ Pastwa Azji Poudniowej od dawna rywalizoway o wpywy polityczne i przywdztwo w dolinie Wielkiego Mekongu. Teren ten sta si take aren politycznych oraz terytorialnych sporw pomidzy poszczeglnymi graczami regionu. Poczynajc od I Wojny Indochiskiej (1946-1954) po reim Pol Pota (1975-1979), a po wspczesne spory terytorialne pomidzy Chinami, Indiami a take innymi pastwami tej czci globu mona dostrzec konflikty, w ktrych trudno o konstruktywne rozwizanie. Przykadem wsppracy regionalnej na Pwyspie Indochiskim jest Subregion Wielkiego Mekongu, w ktrego skad wchodz takie pastwa jak: Tajlandia, Laos, Birma, Wietnam, Kamboda oraz Chiny. Obszar ten jest jednym z najszybciej rozwijajcych si regionw na wiecie i to pomimo licznych sporw pastw w nim uczestniczcych. Gwnym zadaniem miejscowych pastw jest pokonywanie dzielcych je rnic w sferze ekonomicznej, terytorialnej oraz politycznej. Szczeglny nacisk zwizany jest z redukcj ubstwa oraz edukowaniem modych ludzi co widoczne jest na przykadzie Kambody, ktra do dzi odczuwa bolenie skutki zwizane z Rewolucj Khmerw. Wszystkie kraje Azji Poudniowej oraz subregionu Mekongu pomimo problemw zwizanych z infrastruktur, zacofaniem itp., dziki wsppracy regionalnej radz sobie z wieloma problemami polityki wewntrznej i zagranicznej, po to, by mc jeszcze bardziej aktywnie uczestniczy w polityce midzynarodowej. Subregion Mekongu jest jednym z przykadw wsppracy ponad podziaami w wielu dziedzinach. Wsppraca ta nie zawsze jest atwa, w szczeglnoci wtedy, kiedy pastwa posiadaj rozbiene stanowiska w pewnych sprawach. Natomiast jest to przykad szerokiej wsppracy, z ktrej inne pastwa regionu Azji Poudniowej, a take innych regionw wiata mogyby czerpa przykad.

103

KRZYSZTOF KAROLCZAK

WSPCZESNY TERRORYZM W WIETLE TEORII HALFORDA MACKINDERA

Kto panuje nad Europ Wschodni, panuje nad rdziemiem,kto panuje nad rdziemiem panuje nad Wysp wiata, kto panuje nad Wysp wiata panuje nad wiatem. Halford Mackinder (1919)

dy 25 stycznia 1904 roku Halford John Mackinder zaprezentowa czonkom londyskiego Royal Geographical Society zrby swojej teorii (rozwinitej ju po Wielkiej Wojnie w pracy: Democratic Ideals and Reality) przyjli j oni by moe nie tyle z uznaniem, co ciekawoci, cho mogliby jednoczenie uzna j za prb podwaenia brytyjskiej doktryny imperialnej umiejscawiajcej Wyspy w centrum wiata, a jej potg budujcej na panowaniu na morzu. I cho nie zajmowa si on terroryzmem (co prawda wspczeni wadcy, podobnie jak dzisiejsi, mogliby uzna tene, jeli nie za najwiksze zagroenie dla ludzkoci, to przynajmniej dla siebie1), a histori wiata opisywa z perspektywy dziejw wielkich mocarstw i wdrwek ludw, to Autor artykuu postanowi podj prb udowodnienia tezy, i by moe przy redefiniowaniu terroryzmu i wskazywania przyczyn jego powstawania (czy intensyfikacji dziaa w niektrych czasach lub regionach) mona sign take po argumenty tego geopolityka. Ponisze uwagi maj rzecz jasna charakter przyczynkowy i mog stanowi pocztek dalszych bada nad zarysowanym problemem. Do przeprowadzenia dowodu niezbdne bdzie posuenie si kilkoma kategoriami z siatki pojciowej stworzonej przez Mackindera: 1. Geograficzna osnowa/o historii (Geographical Pivot of History) podstawowa kategoria teorii zakadajca swoistego rodzaju geograficzny determinizm w rozwoju ludzkoci. Nie przebiega ona jednak wzdu sieci poudnikw czy rwnolenikw (a wic nie jest ni ani Rwnik, ani Poudnik 0 cho dla Brytyjczykw szczeglnie to drugie zaoenie mogoby wydawa si naturalne), ale wytyczona jest przez inne wsprzdne i biegnie przez rodek wiatowej Wyspy. 2. wiatowa Wyspa (World Island) terytorium centralne, na ktre skada si Europa, Azja i Afryka. Jest ono otoczone przez satelity: hemisfer zachodni, Australi i Malaje. 3. rdziemie (Heartland) to rzeczywicie serce ldu, a wic terytorium, ktre, gdy zdobdzie si nad nim kontrol, pozwoli kontrolowa peryferia. Ma ono zatem strategiczne znaczenie dla aktorw globalnej polityNa przeomie XIX i XX wieku w zamachach zginli m.in.: car Rosji Aleksander II (1 III 1881), prezydent Francji Sadi Carnot (24 VI1894), cesarzowa Austrii Elbieta (10 IX 1898), krl Woch Umberto I (20 VIII 1900), czy wreszcie prezydent USA William MacKinley (6 IX 1901) by wymieni tylko ofiary spord gw pastw. Liczba udanych i nieudanych zamachw na innych politykw idzie w dziesitki.
1

104

ki. Nie jest bowiem istotne, gdzie zapadaj decyzje, ale dziki czemu s podejmowane i czego dotycz. Kiedy sto lat temu Mackinder zakrela granice Heartlandu, zaliczajc do niego dzisiejsze tereny Rosji (bez Dalekiego Wschodu z Wadywostokiem), zachodni cz Chin, Mongoli, Afganistan, Iran i Beludystan, mogo by to niezrozumiae. Dzi, kiedy dla gospodarki wiatowej terytorium gwarantujce rol wiatowego hegemona s ziemie kryjce strategiczne surowce energetyczne: rop naftow i gaz ziemny, wywd ten staje si logiczny i tumaczcy wiele zjawisk wspczesnoci. Przy czym do listy zaproponowanej przez Mackindera naleaoby doda cay Pakistan i jego pogranicze z Indiami2, azjatyckie pastwa powstae po rozpadzie ZSRR (a wic wanie dawn Rosj), oraz drug flank Iranu: Irak wraz maymi krajami Zatoki Perskiej. I. Geopolityka energetyczna wiatowe zasoby ropy naftowej i gazu ziemnego znane s tylko szacunkowo. Gorczkowe poszukiwania nowych z doprowadzaj co jaki czas do odkrycia kolejnych wycig z czasem tym jest wikszy, im wicej tych surowcw konsumuje gospodarka wiatowa. Wane dla naszych dalszych rozwaa bdzie wskazanie, i na pocztku XXI wieku w pierwszej dziesitce pastw posiadajcych najwiksze zasoby ropy naftowej, a sze ley w strefie Heartlandu (Irak, Kuwejt, Zjednoczone Emiraty, Iran, Rosja i Chiny). Podobnie ksztatuj si proporcje pastw z zasobami gazu ziemnego: 5 do 10 (Rosja, Iran, Katar, Zjednoczone Emiraty, Irak). Gdyby do tej statystyki doczy Arabi Saudyjsk, stosunek ten bdzie jeszcze bardziej korzystny dla regionu. A pomija ona innych producentw gazu jak Kazachstan, Azerbejdan czy Uzbekistan zupenie niesusznie, gdy to wanie te pastwa maj mie nie do koca jeszcze znane zasoby, co spowoduje, e ju w najbliszych latach mog sta si wanymi dostawcami surowcw (gwnie gazu, o co zreszt ju zabiegaj gwni ich importerzy). A jeli prawdziwe miayby by informacje mwice o potwierdzanych nowych zasobach gazu w Rosji (zwikszajce jej udzia z 27% do 35% rezerw wiatowych) i w Iranie (z 35% do 51%!), przy coraz wikszym uzalenianiu gospodarki wiatowej od jego dostaw, naleaoby tylko przyzna racj Mackinderowi kto bdzie rzdzi w Heartlandzie, ten bdzie rzdzi w wiecie. Wydarzenia z przeomu lat 2008/2009 (polityka zakrcania kurka z gazem przez Rosj, ktra jest gwnym dostawc tego surowca dla Unii Europejskiej) co prawda nie oznaczaj jeszcze, e Rosja rzdzi Uni, ale potraktowane zostay przez wielu za swoiste ostrzeenie3.
2 Indie i Pakistan powstay 14/15 sierpnia 1947 roku jako oddzielne pastwa ju po mierci H. Mackindera (6 III 1947), wic nie mg antycypowa tego wydarzenia, zwaszcza kilkadziesit lat wczeniej. 3 Geopolityka rurocigw: Wspzaleno energetyczna a stosunki midzypastwowe na obszarze postsowieckim, red. E. Wy c i s z k i e w i c z , Warszawa 2008.

105

II. Ewolucja paradygmatu stosunkw midzynarodowych Od czasw Pokoju Westfalskiego w Europie, a pniej na innych kontynentach znajdujcych si pod przemonym jej wpywem (zarwno kolonialnym, jak i kulturowym), przyjto za obowizujcy paradygmat stosunkw midzynarodowych fakt, i ich uczestnikami s wycznie pastwa. Uznano rwnie, e tylko pastwa s penoprawnymi dysponentami si zbrojnych, a tym samym tylko one mog toczy midzy sob wojny. Wiek XX (zwaszcza jego II poowa) przynis nowe zjawiska, ktre wymusiy konieczno zmiany tych pogldw. Andrew Heywood skomentowa nowe czasy w ten sposb, e klasyczny podzia na sfer wewntrzn i zagraniczn zosta osabiony, a moe nawet zniszczony przez globalizacj, ktra zdaniem niektrych, prowadzi do powstania spoeczestwa wiatowego. Chocia pastwa narodowe s wci najbardziej wpywowymi aktorami na scenie midzynarodowej, rosnce znaczenie cia ponadnarodowych jest niezaprzeczalne4. Co prawda brytyjski politolog ma na myli wielonarodowe korporacje (General Motors, Ford, Esso, Schell, BP, McDonalds, AT&T i News Corporation), organizacje midzypastwowe (Uni Europejsk, Organizacj Narodw Zjednoczonych) i instytucje zarzdzajce wiatow gospodark (MFW, Bank wiatowy, OECD i G7), ale trzeba przyzna, e nie mona odmwi mu racji. Autor ten jednak nie wspomina o jeszcze jednym nowym elemencie XXI-wiecznego (nie)porzdku wiatowego5 globalnych organizacjach terrorystycznych. III. wiat po 11 wrzenia Informacja o braku jednoznacznej definicji terroryzmu, szczeglnie po zamachach z 11 IX 2001 roku, od ktrych to sta si on pojciem znanym nie tylko subom specjalnym, lecz i zwykym ludziom. I poniewa brak jest takiej systematyki, jednoczenie nie mona wskaza wroga, z ktrym naley walczy, ani terytorium z ktrego pochodzi. Stao si jednak tak, e decyzjami politykw amerykaskich, wydarzenia z Nowego Jorku i Waszyngtonu spowodoway powstanie nowego adu (pomimo wczeniejszych zakl rzeczywistoci, e oto zakoczy si okres Zimnej Wojny i podziau wiata na dwa wrogie sobie obozy) i wytworzyy one sytuacj, w jakiej wiat stan przed now zimn/gorc wojn, w ktrej jedn z podstawowych
A. H e y w o o d , Politologia, Warszawa 2006, s. 157. Historycy chtnie piszc o przeszoci uywaj okrele porzdek/ad: westfalski (po 1648 roku), wiedeski (po 1815 roku), wersalski (po 1918), czy jataski (po 1945). Dzi, coraz wiksz karier, szczeglnie w kontekcie zagroe terrorystycznych, robi fraza globalny nieporzdek. Por.: R. H a r v e y, Global Disorder, London 2003, R. M. P e a r l s t e i n , Fatal Future? Transnational Terrorism and New Global Disorder, Austin 2004, A. Gu e l k e , Terrorism and Global Disorder, London 2006). Dostrzegajc konieczno znalezienia odpowiedzi na t now sytuacj i zbudowanie nowego porzdku, rozpoczto dyskusj zarwno w gronie politykw jak i naukowcw, ktra jednak jak do tej pory nie zakoczya si, poza diagnoz, konstruktywnymi wnioskami por.: np. opracowanie brytyjskiego The Foreign Policy Centre: Re-Ordering the World, London 2002, ktrego wspautorami byli m.in. Tony Blair, Jack Straw, Ehud Barak, Ulrich Beck, Amartya Sen.
5 4

106

metod dziaa staje si terroryzm. Osi konfliktu nie jest jednak, jak uprzednio ideologia, ale religia, lub te szerzej, cywilizacja, ktrej religia jest jednym z komponentw. A w tle tego konfliktu jawi si jego istota, o ktrej jego strony nie chc mwi pienidze, zyski finansowe, jakie mona czerpa z handlu surowcami (gwnie energetycznymi), oraz generalnie dostp do tych surowcw. Ju w pierwszych wystpieniach po zamachach 11 IX, prezydent USA George W. Bush bez wahania wskaza sprawcw i pomocnikw zbrodni: czonkw organizacji al-Kaida i Talibw. W wygoszonym 20 wrzenia 2001 roku przemwieniu przed obiema Izbami Kongresu zachowa si nie tylko jak prokurator, ale i sdzia. Na pytanie: Kto zaatakowa nasz kraj?, sam sobie odpowiedzia, e zebrane dowody wiadcz o tym, e byy to luno powizane grupy terrorystyczne, znane jako al-Kaida. e s oni tymi samymi mordercami oskaronymi o zamachy bombowe na amerykaskie ambasady w Tanzanii i Kenii i odpowiedzialnymi za zamach na USS Cole, i dalej: [] al-Kaida jest dla terroru tym, czym mafia dla zbrodni6. Wymieni nawet z nazwiska jej lidera Osam bin Ladena i tych, ktrzy dali schronienie jemu i caej organizacji.7 Tym samym zlokalizowa geograficznie terytorium, skd pynie najwiksze zagroenie dla, jak to nazwa, cywilizacji (Zachodu) mia to by przede wszystkim Afganistan (rzeczywicie rzdzony przez Talibw i na terytorium ktrego znajdowaa si w 2001 roku gwna siedziba al-Kaidy), cho jak szybko si okazao, pastw i/lub spoecznoci nieprzyjaznych USA w tym rejonie globu jest wicej. Obok miertelnego wroga, jak czsto nazywany jest Iran, w krtkim czasie doczy do nich Irak (z pastwem tym USA mia niewyrwnany rachunek od czasw pierwszej Wojny w Zatoce), a po kilku nastpnych latach przygraniczne tereny w Pakistanie. To tam, w Pnocno-Zachodniej Granicznej Prowincji, ma nadal (poowa roku 2009) ukrywa si ze swoimi najbliszymi wsppracownikami Osama bin Laden, maj szkoli si czonkowie alKaidy i Talibowie, to tamte terytoria s dzisiaj ziemiami na ktrych rodzi si terroryzm. To tam rwnie uprowadzony zosta zamordowany polski inynier Piotr Staczak. A jeli przyoymy t map na Mackinderowski Heartland wnioski wydaj si by jednoznaczne.

G. W. B u s h Address to a Joint Session of Congress and the American, <http://georgewbush-whitehouse.archives.gov/news/release/2001/09/print/20010920-8.html> (18 VII 2009). 7 Ibidem.

107

Mapa 1. rdziemie H. Mackindera

rdo: H. Mackinder, Democratic Ideas and Reality, London 1919, s. 76

Mapa 2. Wielki Bliski Wschd

rdo: A. R a s h i d Descent into Chaos: The worlds most unstable region and the threat to global security, London 2009, ss. XVI-XVII.

IV. Organizacje terrorystyczne Heartlandu Powszechna jest wiadomo, i miejscem narodzin wspczesnego terroryzmu jest Bliski Wschd. Bardzo czsto piszcy o nim odwouj si do historycznych przykadw (ydowskich zelotw z I wieku n.e. i re-

108

dniowiecznych muzumaskich asasynw), wskazujcych, wedug nich, na to, e tamte ziemie niejako s skazane na terroryzm i dzi. Jego gwnym rdem jest konflikt izraelsko arabski (palestyski), a od kilkunastu lat rwnie obecno militarna, gwnie USA, m.in. w witych miejscach Islamu oraz, rzecz jasna, wojna w Iraku. Mao kto jednak dostrzega fakt istnienia sprzyjajcych warunkw do powstawania terroryzmu w pastwach Azji Centralnej i wiedza o organizacjach i zamachach przez nie dokonywanych jest znikoma. O Al-Kaidzie, zamachach 11 wrzenia, Osamie bin Ladenie, napisano w ostatnich latach dziesitki ksiek8. Staa si ona take bohaterem publikacji spod znaku sensacji, scenariuszy filmowych, jako synonim za wesza do jzyka potocznego na rwni z dihadem. W tym miejscu zostanie zatem przedstawionych tylko kilka informacji na jej temat, poniewa nie sposb omwi ich wszystkich w krtkim artykule. Nazwa Al-Kaida (Baza), cho funkcjonuje od koca lat 80. XX wieku, szerokiej opinii publicznej nie bya znana. Organizacja, ktra przyja t nazw, wbrew powszechnemu mniemaniu, zostaa zaoona nie przez Osam bin Ladena, ale przez Abdallaha Azzama9 u schyku lat 80. ubiegego wieku. Skupi on wok siebie sunnickich fundamentalistw islamskich z rnych krajw, pocztkowo gwnie weteranw wojny z ZSRR w Afganistanie, a ktrych wczeniej werbowa poprzez kierowane przez siebie biura rekrutujce mudahedinw do walki z Armi Radzieck, mekhtab al khidemat (MAK). Na pocztku lat 1990-tych (po mierci Azzama w 1989 roku w zamachu) bin Laden z sojusznika USA sta si ich przeciwnikiem, ogaszajc wit Wojn z ydami i chrzecijaskim Zachodem (pierwszym zamachem terrorystycznym dokonanym przez al-Kaid byo podoenie adunku wybuchowego w Adenie w 1992 roku, ktrego eksplozja zabia dwch australijskich turystw, aczkolwiek wymierzony by on przeciwko onierzom amerykaskim przerzuconym z Somalii). Czonkowie Bazy podejrzewani s o dokonanie co najmniej kilku zamachw bombowych na cele amerykaskie (w tym na obz wojsk USA w Rijadzie w 1995 roku, amerykaskich onierzy w Khobar w 1996 roku, ambasady USA w Nairobii i Dar es Saalam w 1998 roku, amerykaski krownik USS Cole w porcie w Adenie w 2000 roku oraz nowojorskie World Trade Center i Pentagon 11 wrzenia 2001 roku) i planowanie kilku innych (na Papiea Jana Pawa II, podczas jego piel8 W Polsce ukazao si kilka tumacze publikacji zagranicznych, m.in.: Y. Al e x a n d e r i M . S . S w e t n a m, Siewcy mierci, Warszawa 2001, Y. B o d an s k y, Osama bin Laden czowiek, ktry wypowiedzia wojn Ameryce, Warszawa 2001, E. La n d a u , Osama bin Laden: Wojna z Zachodem, Warszawa 2001, P. L. Wi l l i a m s , Al-Kaida. Bractwo terroru, Warszawa 2002, I d e m, Al-Kaida: Midzynarodowy terroryzm, zorganizowana przestpczo i nadcigajca apokalipsa, Pozna 2007, P. B e rg e n , Osama bin Laden: Portret z bliska, Warszawa 2007, L. A. Vi l l a ma r i n a P u l i d o , Sie Al-Kaida, Warszawa 2008. 9 Abdallah Azzam (1941-1989) charyzmatyczny sunnicki duchowny, teolog, gosi wit wojn; przypisuje si mu organizowanie oddziaw mudahedinw podczas radzieckiej interwencji w Afganistanie, a po wycofaniu Armii Czerwonej, zorganizowanie alKaidy.

109

grzymki na Filipiny w 1994 roku, na ambasady USA i Izraela w Manili w 1994 roku, czy na prezydenta Clintona, w czasie wizyty na Filipinach w 1995 roku). Baza wsppracowaa cile z innymi organizacjami islamskich fundamentalistw (m.in. egipskimi: Islamsk wit Wojn i Grup Islamsk, Islamskim Ruchem Uzbekistanu, czy filipiskim Ruchem witych Wojownikw10). Jej liczebno bya trudna do ustalenia szacowano, e bezporednio pod rozkazami bin Ladena w Afganistanie znajdowao si jednorazowo od kilkuset do kilku tysicy mudahedinw, ale doliczajc do tej liczby potencjalnych czonkw siatki w innych krajach mona mwi o kilkudziesiciu tysicach. Sama struktura organizacyjna bya stosunkowo prosta: orodkiem wadzy by bin Laden, wsppracujcy cile z 10osobow Shura Majlis. Wykonawcze komitety byy cztery: dziaa militarnych i szkolenia; edukacji religijnej, dziaalnoci gospodarczej oraz kontaktw z mediami i wydawnictwami. Reszt organizacji stanowia (i nadal stanowi) nieokrelona liczba instytucji i przedsibiorstw dziaajcych oficjalnie w rnych pastwach (nie tylko na Bliskim Wschodzie), ktrych pracownicy czsto nie maj nawet wiadomoci, i stanowi cz siatki Al-Kaidy. Program Bazy sprowadza si do oczyszczenia krajw islamskich z korupcji i wieckich przywdcw, do ochrony witych miejsc religii, a za cel strategiczny uznawa odbudow Kalifatu. A coraz wiksz popularno zyskuje teza, i tak jak Al-Kaida zostaa porednio stworzona przez Amerykanw (poniewa to oni finansowali dziaalno mudahedinw walczcych z Armi Radzieck), tak sami przyczyni si mog w niedalekiej przyszoci do jego restytucji (patrz mapka 3).
Mapa 3. Nowy wiatowy Kalifat wg al-Kaidy

rdo: J. M. Berger, American-Made: Al Qaedas New Caliphate, <http://www.intelwire.com> (20 VII 2009).

10

Harkat ul-Mujahedin inna grupa o takiej samej nazwie dziaa w Pakistanie.

110

Po spektakularnym pokonaniu wojsk talibskich w Afganistanie, przez poczone siy zbrojne USA, Wielkiej Brytanii i innych pastw koalicji antyterrorystycznej, bin Laden zosta zmuszony do ukrycia si na pograniczu afgasko-pakistaskim i tym samym utraci realn moliwo kierowania organizacj. Od rozpoczcia wojny w Iraku punkt cikoci dziaalnoci alKaidy przenis si wanie do tego kraju, a nieformalnym liderem organizacji sta si Abu Musab al-Zarkawi11. Al-Kaida zatracia jednak obecnie charakter klasycznej organizacji o strukturze hierarchicznej i przeobrazia si w organizacj o strukturze heterarchicznej. I to wanie czonkowie tej nowej al-Kaidy mieliby by sprawcami zamachw na Bali, w Madrycie i Londynie. Wrd wielu organizacji uznawanych za terrorystyczne wikszo stanowi organizacje zwizane z fundamentalizmem islamskim. Wedug Departamentu Stanu USA przed atakiem z 11 IX 2001 roku ugrupowaniami wsppracujcymi z Baz byy: Komitet Doradczy ds. Reform (Sudan/Afganistan), Asbat al Ansar (Liban), Ansar al-Islam/Bojownicy Islamu (iracki Kurdystan), Harakat ul-Ansar/Mudahadiin (Pakistan), Al-Badar (Pakistan), Zbrojna Grupa Islamska/GIA (Algieria), Grupa Saafi na rzecz Prozelityzmu i Walki/GPSD (Algieria), Talaal al-Fateh (Egipt), Groupe Roubaix (Francja), Harakat ul Jihad (Pakistan), Jaish Mohammed (Pakistan), Jamiatul- Ulema-e-Pakistan (Pakistan), Jamiat Ulema-e-Islam (Pakistan), Hezbollah (Liban), Hezb ul-Mujahideen/Partia witych Wojownikw (Pakistan), Al-Gamaa al-Islamiyya (Egipt), al-Hadith (Pakistan), Hamas (Autonomia Palestyska), Bayt al-Imam (Jordania), Islamska wita Wojna (Autonomia Palestyska), Islamski Ruch Uzbekistanu (Uzbekistan), al-Jihad (Bangladesz), al-Jihad (Egipt), grupa al-Jihad (Jemen), Lashkar e-Toiba (Pakistan), Libaska Liga Partyzancka (Liban), Libijska Grupa Islamska (Libia), Islamski Front Wyzwolenia Moro (Filipiny), Ruch Partyzancki (Kaszmir), Abu Sayyff (Filipiny), Al-Ittihad al-Islamiya/Jedno Islamu (Somalia), Demaja Islamija (Indonezja), Zwizek Ulemw Afganistanu (Afganistan), a Baza swoim zasigiem obejmowaa 67 krajw (!)12. Dane te poraajce sw wielkoci niestety trudno podda weryfikacji, ale nawet gdyby tylko poowa tych nazw organizacji i krajw bya prawdziwa (a nie wynikaa z cynicznej w sumie polityki wadz amerykaskich, ktrzy w ten sposb chciay
11 Abu Musab al-Zarqawi (w. Ahmad Fadeel al-Nazal al-Khalayleh (1966-2006) jordaski fundamentalista islamski, dowdca oddziaw partyzanckich podczas wojny irackiej, oskarany o terroryzm i osobiste dokonywanie wyrokw mierci na zakadnikach poprzez ich dekapitacj. 12 Bliski Wschd Egipt, Irak, Iran, Izrael, Jordania, Kuwejt, Liban, Maroko, Autonomia Palestyska, Arabia Saudyjska, Sudan, Syria, Tunezja, Turcja, Zjednoczone Emiraty Arabskie, Jemen; Azja Afganistan, Bangladesz, Chiny, Indie (Kaszmir), Indonezja, Malezja, Myanmar, Pakistan, Filipiny; Europa Albania, Belgia, Bonia i Hercegowina, Chorwacja, Dania, Francja, Niemcy, Wochy, b. Jugosawia (Kosowo), Luksemburg, Holandia, Hiszpania, Szwecja, Szwajcaria, Wielka Brytania; Wsplnota Niepodlegych Pastw (b. ZSRR) Azerbejdan, Federacja Rosyjska, Czeczenia, Tadykistan, Uzbekistan; Afryka Algieria, Komory, Dibuti, Erytrea, Etiopia, Kenia, Libia, Mauretania, Nigeria, Senegal, Somalia, Republika Poudniowej Afryki, Sudan, Tanzania, Uganda, Zair; Ameryka Pnocna i Poudniowa Kanada, USA, Argentyna, Brazylia, Paragwaj, Urugwaj

111

legitymizowa swoj polityk zagraniczn, czyli tzw. globaln wojn z terroryzmem), to i tak mona byoby zrozumie strach przed ewentualnym atakiem ze strony terrorystw. Ale przecie wanie o wywoanie takiego uczucia chodzi terrorystom. Przytoczona lista organizacji uznawanych za terrorystyczne wymienia 9 operujcych na terytorium Pakistanu. Dzi takich ugrupowa jest ponad 40! Autorzy takich statystyk podzielili je na dwie gwne grupy: terrorystyczne i ekstremistyczne. Terrorystyczne za na krajowe i trans-narodowe. Tych pierwszych miaoby by 11 i s to: Lashkar-e-Omar, Sipah-e-Sahaba, Tehreek-e-Jaferia Pakistan, Tehreek-e-Nafaz-e-Shariat-e-Mohhammadi, Lash-kar-e-Jhangvi, Sipah-e-Muhammad Pakistan, Jamaat-ul-Fuqra, Nadeem Commando, Popular Front for Armed Resistance, Muslim United Army, Harkat-ul-Mujahideen Al-alami. Tych drugich jest ponad 30: Hizb-ulMujahideen, Harkat-ul-Ansar (wystpujca dzi pod nazw Harkat-ulMujahideen), Lashkar-e-Toiba, Jaish-e-Mohammad Mujahideen E-Tanzem, Al Badr, Jamait-ul-Mujahideen, Lashkar-e-Jabbar, Harkat-ul-Jehad-al-Islami, Muttahida Jehad Council, Al Barq, Tehrik-ul-Mujahideen, Al Jehad, Jammu and Kashmir National Liberation Army, Peoples League, Muslim Janbaz Force, Kashmir Jehad Force, Al Jehad Force, Al Umar Mujahideen, Mahaz-e-Azadi, Islami Jamaat-e-Tulba, Jammu and Kashmir Students Liberation Front, Ikhwan-ul-Mujahideen, Islamic Students League, Tehrik-eHurriat-e-Kashmir, Tehrik-e-Nifaz-Fiqar Jafaria, Al Mustafa Liberation Fighters, Terik-e-Jehad-e-Islami, Muslim Mujahideen, Al Mujahid Force, Tehrik-e-Jehad. Trudno zreszt z ca odpowiedzialnoci stwierdzi, czy lista ta jest pena czy zamknita naleaoby raczej zaryzykowa tez, e ze wzgldu na znaczn dynamik wydarze moe by ich wicej. Sytuacja w Pakistanie jest bardzo napita, w przeszoci dochodzio do zamachw stanu, morderstw politykw, otwartych wojen z Indiami. Jednak ze wzgldu na swoje geopolityczne pooenie (dawne ssiedztwo z ZSRR, dzi pastwami powstaymi po jego rozpadzie, Chinami, Afganistanem i Iranem) traktowany by, i jest nadal, przez USA za strategicznego sojusznika. Cho i to moe ulec zmianie i gr w polityce amerykaskiej moe wzi obawa przed przejciem przez siy wrogie Ameryce pakistaskich zasobw broni atomowej. A do powstania takiego zagroenia nikt nie moe dopuci. Organizacje uznawane za terrorystyczne istniej rwnie np. w Uzbekistanie (Hizb ut-Tahrir i Islamski Ruch Uzbekistanu) i wadze tego kraju oskaraj obie o naleenie do siatki al-Kaidy. Prawdopodobiestwo tego faktu jest due, gdy 15 IX 2000 roku IRU trafi na list organizacji terrorystycznych po zarzutem kontaktw z bin Ladenem, handlu narkotykami uprowadzania ludzi dla okupu i mordowania cywilw. W tej sytuacji IRU przenis si do Afganistanu i rozpocz wspprac z Talibami, z ktrymi wsplnie walczy przeciwko Sojuszowi Pnocnemu i Szahowi Masudowi13,
Ahmad Szach Masud (1953-2001) Tadyk, syn oficera armii afgaskiej, jako dowdca wojskowy zasuy na przydomek Lwa Pandsziru, komendant wojsk partyzanckich walczcych z Armi Radzieck, w latach 1992-1994 wiceprezydent i minister obrony
13

112

a po rozpoczciu interwencji amerykaskiej przyczy si do walk z wojskami koalicyjnymi. W jego szeregach walczyli ochotnicy z Kirgistanu, Tadykistanu, Kazachstanu, Czeczenii i Ujgurzy z chiskiej prowincji Xinjiang. Skad osobowy pokazuje umidzynarodowienie konfliktu, a jednoczenie stanowi kolejny dowd na fakt, i Heartland stanowi ziemie, na ktrych powstaje wspczesny terroryzm. I ze wzgldu na fakt, i kryj one surowce energetyczne, mona przewidywa, i przez najblisze lata bdzie stanowi pole cierania si rnych podmiotw politycznych i gospodarczych, ktre poprzez panowaniem nad nimi, bd chciay zagwarantowa sobie panowanie nad wiatem.
SUMMARY PRESENTLY TERRORISM IN PERSPECTIVE HALFORD MACKINDERS TEORY The argument of the article is based on the foundation, that basing on ideas Halford John Mackinders displayed in his work Democratic Ideals and Reality (1919) one can today make an attempt explanations why the grounds of Central Asia (so these which Mackinder term Heartland) they are a place, where is born contemporary terrorism. The author only sketches the problem and marks, that the proof of this argument would demand deepened research, but marks, that the interest of Heartlands territory gets out of rich deposits of raw materials energy, requisite for the world economy performance. Consequently suggests, that is covered the endeavour to the capture of these territory eg. by USA with the central idea of British of learned (the Author places her as the motto of its own article): Who rules East Europe commands the Heartland; who rules the Heartland commands the WorldIsland; who rules the World-Island controls the world.

w rzdzie Barhanuddina Rabbaniego, po wkroczeniu Talibw do Kabulu rozpocz z nimi walk, od 1996 roku dowdca wojskowy Sojuszu Pnocnego. Zgin w zamachu prawdopodobnie przygotowanego przez al-Kaid na dwa dni przed zamachami w Nowym Jorku i Waszyngtonie.

113

. , - . , (. , . , . .). , - -, , . . . : . , 1995 . C . , , . , , , , . B , , . , , -, , , , , , . , , . . , -, . , - . , . . o-

114

: 13 IV 2000 . . . , . 20 . , , , , . . , 30 5 , 30 . , , . , 50 . , , 3 3 . , , 300 . , , . , , . 50 300 000 3 . ( ). , : : , . ? . 18 VII 1996 , . . , . . : . 25 VII 1996 : ,

115

 . , . , . , . .. . 1997 , .. 1997 . , - . ( - 9 VIII 2000 ), -, -, , . : (1) ; (2) , , - ; (3) . . 1. , , , , ; 2. , , -

116

 , ; 3. , , , , , , . , , . . 4. , , , ; : 1. , , , ; 2. ; 3. , , , , , ; 4. , , . . : (1) , , , , ; (2) ,

117

 ; (3) ; (4) ; (5) ; (6) , , () ; (7) , , , , . : 1. ; 2. , , , , 3. C , ; 4. , ; 5. , , ; 6. ; 7. ; 8. ; 9. C , ; 10. , , -

118

 , ; 11. O , , - , , , , , . , - . 1. , , . 2. - : ; , ; , , , ; , , , , ; . 3. : ; , - , .

119

 : 1. P ; 2. P , , , ; 3. C ; 4. C ; 5. C , . : (1) ; (2) - ; (3) , , ; (4) , ; (5) ; (6) , ; (7) - ,

120

 , ; (8) - , , , , ; (9) , , ; (10) . , . , . , , : 1. c, , , , , ; 2. , ;. : , ( ) . . , 21 ? 1. , .

121

2. ( , ...). 3. , . 4. , , XXI , , (.. , , , ). . . , - XXI - .

STRESZCZENIE BEZPIECZESTWO INFORMACYJNE Rewolucja naukowo-techniczna doprowadzia do stworzenia spoeczestwa informacyjnego i to wanie informacja stanowi dzi podstawowy instrument wadzy. W dobie wspczesnej mamy do czynienia ze swoist globalizacj przestrzeni informacyjnej. W cigu ostatnich 50 lat szybko przekazywania informacji zwikszya si o 300 tys. razy. Chiski teoretyk wojny informacyjnej Shen Weiguang napisa, e aby wspczenie zapewni bezpieczestwo informacyjne pastwu naley nauczy si prowadzi wojn informacyjn z wykorzystaniem rnych rodkw masowej informacji. Autor postuluje stworzenie nowej doktryny geopolitycznej Federacji Rosyjskiej w oparciu o czynniki informacyjno-pscyhologiczne. .

122

Micha SZYMU

PIRACTWO MORSKIE W WIECIE WSPCZESNYM

Modern piracy is made all the more fearless because its victims know they are alone and defenceless Jayant Abhyankar (2008)

i, ktrzy zajmowali si czym innym ni uczciw prac za wynagrodzeniem istniej od dawna i najprawdopodobniej taki stan rzeczy nie ulegnie znaczco zmianie w przyszoci. Ludzie zawsze bd poszukiwa szybkiego sposobu na wzbogacenie si, niejednokrotnie odrzucajc legalne rodki, ktre z reguy nie s pomocne w osigniciu tego celu. Takie postpowanie z pewnoci charakteryzuje osoby trudnice si piractwem1, wystpujcym do powszechnie na przestrzeni dziejw ludzkoci, jak i wspczenie. I. Historia piractwa Etymologia sowa siga staroytnoci. Pojcie Pirat (ac. pirata) pochodzi z greckiego peirats od peirn, co oznacza prbowa szczcia w walce2. Definicja ta wydaje si odpowiada rzeczywistemu postpowaniu piratw, jakim jest denie do sukcesu w odebraniu przeciwnikowi jego majtku na drodze zbrojnego napadu. Szczcie byo czsto wspierane dodatkowymi argumentami w postaci silnego uzbrojenia czy znacznej przewagi liczebnej. Odkd tylko czowiekowi udao si okiezna ywio wody do tego przynajmniej stopnia, by mc drog morsk w miar swobodnie przemieszcza si z jednego miejsca do drugiego, obok podrnikw, kupcw i poszukiwaczy przygd niemal natychmiast pojawili si take piraci, zagraajcy bezpieczestwu statkw, zag i ich cennych towarw. Pomimo, i grabiecza dziaalno na morzach i oceanach nie rnia si niczym od bandyckich atakw na suchym ldzie oprcz obszaru wystpowania, dla przecitnego czowieka bya zawsze blisza sercu3. By moe z powodu braku bezporedniego zagroenia ycia i mienia, ktrego z pewnoci nie odczuwali ci, ktrzy nie mogli sobie pozwoli na morskie wycieczki. Faktem jest, e ludzko od wiekw snua romantyczne opowieci o losach bezwzgldnych, aczkolwiek szalenie barwnych osobistoci ze wiata oceanw.
W powszechnym rozumieniu tego pojcia piractwo (korsarstwo) to [] dziaalno grabiecza prowadzona przez zaog statku lub statkw na innych jednostkach pywajcych, znajdujcych si na otwartych wodach. Wspczenie obserwujemy rozszerzenie piractwa o dodatkowe znaczenia o charakterze przenonym: nielegalne kopiowanie, rejestrowanie i rozpowszechnianie nagra muz., programw komputerowych, ksiek itp. oraz nieprzestrzeganie przepisw ruchu drogowego, g. przez rozwijanie nadmiernej prdkoci. Por.: Piractwo, [w:] Sownik wyrazw obcych, red. M . J a r o s z , A . K r a k o w i a k , Wrocaw 2002, s. 445-446. 2 Pirat, [w:] ibidem, s. 446. 3 K . P e t r e t t o , Weak States off-shore: Piracy in Modern Times, <http://www.hss.or.ke/documents/Piracy.pdf> (11 VII 2009).
1

123

Pocztkw piractwa doszukujemy si w czasach staroytnych. Narodziny tej specyficznej profesji mog by zwizane powstaniem tzw: Wielkiej Grecji od Sycylii i Italii po Kaukaz w VIII wieku p.n.e. Podrujcy w odlege (jak na owe czasy) regiony czsto stawali si obiektem atakw, pragncych szybkiego zarobku piratw, a niejednokrotnie sami organizowali wyprawy upieskie, co sprawiao, e interes rozwija si nadzwyczaj pomylnie. Mia te do tego cakiem dobre warunki. Morze rdziemne byo stosunkowo spokojne i przyjazne dla eglarzy, a take dostarczao wielu miejsc w okolicach wybrzey, gdzie piraci mogli ukry si w oczekiwaniu na swoje ofiary. Co wicej, byo do tego sporo okazji, poniewa opacalno transportu morskiego i jego wyszo nad drogami ldowymi powodowaa bujny rozkwit handlu midzy miastami i sprawiaa, e ruch okrtw w basenie Morza rdziemnego by cakiem spory4. Z dzisiejszej perspektywy powiedzielibymy, e prekursorzy piractwa potrafili umiejtnie wykorzysta sprzyjajc sytuacj i mieli dobry pomys na biznes. Pierwsza wzmianka dotyczca typowego przykadu postpowania rdziemnomorskich piratw pochodzi z okresu twrczoci Herodota z Helikarnasu, ktry w swoich zapiskach przytoczy histori uprowadzenia crki krla Argosa I przez fenickich kupcw. Byo to niewtpliwie klasyczne porwanie dla okupu, ktre doprowadzio do natenia czstotliwoci wystpowania tego rodzaju aktw w wiecie antycznym. Przykadem jednym z najbardziej spektakularnych jest, literacko ubarwione przez Homera w Iliadzie, porwanie piknej Heleny, czego owocem bya krwawa wojna trojaska trwajca 10 lat. Taki rozwj wypadkw nie spowolni rozwoju tego specyficznego rzemiosa, a walk z nim utrudniao dodatkowo wyksztacenie si pewnego rodzaju etosu pirata. Polegao on mniej wicej na powszechnie panujcym przekonaniu, e bycie piratem to tak naprawd nic zego, a nawet w pewnym sensie chwalebnego i pocigajcego. Wydawali si oni by dla wielu po prostu ludmi zaradnymi, umiejcymi zadba o swoje interesy. Bardziej ni walczy opacao si y z nimi w zgodzie, najlepiej w relacjach handlowych, na ktrych obie strony mogy zyska5. Etos ten przetrwa do czasw teraniejszych w daleko bardziej rozwinitej formie, graniczcej z uwielbieniem. Przygody dzielnych i okrutnych wilkw morskich s dzi wdzicznym tematem dla popkulturowej sztuki, ktra z tego faktu nie boi si korzysta, czego wyrazem jest szereg ksiek i filmw o zabarwieniu rozbjniczo-awanturniczym, ktrych akcja dzieje si na wzburzonych falami morzach. Nacj, ktra na dobre zaadaptowaa dla siebie piracki sposb ycia byli Wikingowie nazywani Ludmi Pnocy. Synli oni ze swojego zamiowania do niebezpiecznych wypraw morskich, przeprowadzanych najczciej z zamiarem grabiey napotkanych terytoriw. Niektrzy Skandynawowie zajmujcy si handlem wyjedali z zamiarem zebrania informacji
G. S k p s k i , Staroytni piraci Morza rdziemnego, <http://www.historica.pl/index.php?section=rzym&dzia-l_id=16&action=forumWiecej&id=328919&page=7> (11 VIII 2009). 5 Ibidem.
4

124

o odlegych krajach i ich sytuacji geopolitycznej informacje te okazyway si niezwykle przydatne w pniejszych podbojach tych ziem. Wikingowie przystosowali si do ycia na morzu najprawdopodobniej za spraw koniecznoci eksploracji terenw poza ojczyzn, co z kolei powodowa wy demograficzny poczony z niedostatkami ywnoci. Nie bez znaczenia byo rwnie tamtejsze prawo, ktre skazywao przestpcw na wygnanie za wiele rnych wykrocze. Na przestrzeni przeszo trzech wiekw Ludzie Pnocy opuszczali wybrzea Skandynawii, aby szuka przygd za morzem. Usyszano o nich, kiedy w roku 793 zaatakowali klasztor w Lindsfarne u wybrzey Anglii. Wydarzenie to uwaane jest za pocztek epoki Wikingw. Nasta czas morskich wypraw wojennych, kolonizacji nowych ldw i odkry geograficznych6. Pniejsze Wielkie Odkrycia Geograficzne zapocztkowane pojawieniem si Krzysztofa Kolumba u wybrzey Ameryki, upowszechniy morskie podre na jeszcze wiksze, niespotykane dotd odlegoci. Emocje zwizane z odkrywaniem nowych ldw spotgoway zamiowanie do przygd wrd podrnikw i z pewnoci skoniy niejednego modego czowieka do wyboru ycia na morzu, niekoniecznie prowadzonego w zawodzie odkrywcy czy konkwistadora. Poza wszystkim tym, co podobao si i nadal podoba si w piratach istnieje naturalnie take i ciemna strona. Nie naley zapomina, e takie osoby najczciej byy zwykymi rozbjnikami, szukajcymi szybkiego zarobku i mocnych wrae. O tym jak gronym procederem byo piractwo wiadczy moe zjawisko masowych zniewole chrzecijan z Europy przez Muzumanw w XV-XVIII wiekach, ktre byo wiksze ni dawniej przypuszczano. W tym okresie taki los mg atwo spotka mieszkaca wybrzey krajw, jak Francja, Wochy, Hiszpania, Portugalia, a nawet bardziej odlegych jak Anglia i Islandia oraz kadego, kto podrowa w okolicach Morza rdziemnego. Piraci (nazywani korsarzami) z miast wzdu wybrzey barbaryjskich w Afryce Pnocnej jak Tunis i Algier, napadali na statki na Morzu rdziemnym i Oceanie Atlantyckim, tak jak i na nadmorskie wioski, by porywa mczyzn, kobiety i dzieci. Efekt tych atakw by druzgoccy: Francja, Anglia i Hiszpania traciy tysice statkw, a dugie odcinki hiszpaskich i woskich wybrzey zostay niemal cakowicie opuszczone przez swoich mieszkacw. Niewolnictwo to nigdy nie byo zakrojone na tak szerok skal jak masowe sprowadzanie ludnoci murzyskiej do obu Ameryk odbywajce si na przestrzeni czterech stuleci, niemniej jednak ich liczba szacowana jest na okoo 1,25 miliona osb wywiezionych do przymusowej pracy w Afryce (zwaszcza w latach 1500-1650)7.
M . D u r a w a , Normandia na szlaku wypraw Wikingw, <http://wiadomosci.onet.pl/1161097,1292,2,kioskart.html> (11 VIII 2009). 7 J . G r a b m e i e r, When Europeans were slaves: research suggests white slavery was much more common than previously believed, <http://researchnews.osu.edu/archive/whtslav.htm> (11 VIII 2009).
6

125

Najwikszy wzrost zainteresowania zawodem pirata przypada na okres tzw. Zotej Ery Piractwa (The Golden Age of Piracy), ktry w swojej najszerzej akceptowanej definicji datuje si mniej wicej od roku 1650 do 1720. Pod koniec XVII wieku wraz z nastaniem pokoju na wikszoci regionach europejskich, wielu znalazo si bez pracy, w tym take onierze marynarki wojennej, ktrzy musieli si czym zaj. Nowopowstali morscy rozbjnicy napadali raczej na statki kupieckie ni hiszpaskie galeony naadowane srebrem i zotem. Pldrowali gwnie karaibskie i atlantyckie wybrzea poudniowej Afryki. Wikszo z nich bya narodowoci angielskiej (35%), aczkolwiek mona byo spotka wiele innych nacji: mieszkacw kolonii amerykaskich i zachodnioindyjskich, Szkotw, Walijczykw, a take Szwedw, Holendrw, Francuzw i Hiszpanw. Byli wrd nich take przedstawiciele rasy czarnej, ktrych liczba stale si zwikszaa. Piraci Zotej Ery mieli wsplne cechy. Ich ofiary zwykle si poddaway. Piraci czciej zuchwale wyjawiali swoj tosamo ni angaowali si w podstpne taktyki. Atakowali okrty z dala od ldu i spokojnie zabierali swoje zdobycze. Wikszoci zabieranych upw nie byo srebro i zoto, ale zapasy niezbdne do utrzymania statkw i rzeczy codziennego uytku (jak jedzenie i picie), ktrych potrzebowali. Szczyt ich aktywnoci przypada na dekad od 1715 do 1725 roku8. Wtedy wanie dziaa bodaj najsynniejszy dzi pirat Edward Teach, bardziej znany, jako Czarnobrody (Blackbeard), ktry dziki udanym atakom na okrty Krlewskiej Marynarki Wojennej (Wielkiej Brytanii) na swoim synnym statku Queens Anne Revenge (Zemsta krlowej Anny), wyrobi sobie wyjtkowo nikczemn reputacj. Ten mistrz zastraszania budzi respekt wrd pirackiej braci nie tylko swoimi czynami, ale take zbjeckim wygldem: [] pi rum zmieszany z prochem i spoglda swoimi dzikimi, wpatrujcymi si oczami9. Kady XVIII-wieczny marynarz dra na samo wspomnienie jego imienia. Wrd rnych nacji nie zabrako rwnie przykadw piratw rodem z Polski, zwaszcza w okresie Zotej Ery: Pierwsi piraci polskiego pochodzenia pojawili si na Morzu Karaibskim w XVII wieku. Pochodzili przewanie z Kaszub i uaw. Polskich piratw spotka mona byo wraz z ich angielskimi kolegami na Jamajce czy francuskimi na Haiti. Ich obecno w Ameryce rodkowej zwizana jest take z dziaalnoci Napoleona. W latach 1801-1803 5,5 tys. onierzy Legionw Polskich przybyo wraz z jego korpusem ekspedycyjnym, by walczy z buntem czarnych niewolnikw. Zwycistwo spoecznoci ludnoci negryjskiej zapewniy midzy innymi epidemie dziesitkujcych wojska francuskie chorb tropikalnych. Ci z ocalaych, ktrzy nie dostali si do niewoli lub nie osiedlili si na Haiti z braku innych perspektyw zarabiania na chleb zdecydowali si na ycie pirata. Dowdc jednego z takich okrtw by kapitan Ignacy Blumer, ktry wraz ze swoj zaog znacznie wzbogaci si na nowej dziaalnoci, okradajc
C . Va l l a r, The Golden Age of Piracy, <http://www.cindyvallar.com/goldenage.html> (11 VIII 2009). 9 Ibidem.
8

126

statki (przewanie brytyjskie) na Morzu Karaibskim. Kapitan wrci pniej do kraju i wstpi do wojska Krlestwa Polskiego, a wkrtce awansowa do stopnia generaa. By moe ostatnim polskim piratem na Karaibach by Jzef Olszewski, nazywany Jziem. Ten syn ubogiego szlachcica zabrawszy si z Holendrami do zachodnich Indii trafi na szmuglujcy niewolnikw aglowiec Salamandra. Kiedy odziedziczy okrt po swoim kapitanie przekwalifikowa go na statek piracki i rabowa podrnikw rnych nacji pywajcych w okolicach Haiti, Jamajki i Kuby10. II. Piractwo wspczesne O ile morscy rozbjnicy pokroju Czarnobrodego, ktrzy traktowali swoje zajcie jako swego rodzaju styl ycia, najpewniej ju nie zagraaj zaogom statkw, o tyle nie mona powiedzie tego samego o innych piratach. Dzisiaj trudno jest nam uwierzy, e mog stanowi realne zagroenie, najprawdopodobniej z racji nastania tak zwanych cywilizowanych czasw, ktre tylko pozornie zapewniaj bezpieczestwo i to nie w kadym zaktku wiata. Oczywicie nie zobaczymy ich w strojach znanych z filmw z Johnnym Deppem (z uwagi na zmieniajce si trendy w modzie), co nie znaczy, e mona ich zlekceway. Pierwsza dekada nowego tysiclecia przyniosa najwikszy wzrost wystpowania piratw od czasu szczytu ich dziaalnoci w poowie lat 90. XX wieku11. Obecnie zjawisko to nabiera kolejnego oddechu i znacznie przybiera na sile, a przede wszystkim staje si niezwykle grone dla kadego morskiego podrnika. W ostatnich latach zaobserwowalimy wyrany wzrost czstotliwoci wystpowania incydentw zwizanych z piratami w okolicach Somalii afrykaskiego pastwa pooonego w pnocno-wschodniej czci kontynentu. Wczeniej jednak problem ten spdza sen z powiek (i nadal tak jest) mieszkacom wybrzey Azji. W roku 1999 eksperci z Midzynarodowej Organizacji Morskiej (International Maritime Organisation) donosili o zuchwaych i niejednokrotnie brutalnych atakach, jakie nagminnie miay miejsce w rejonie Azji Poudniowo-Wschodniej swoistym punkcie zapalnym na mapie wiata, jeli chodzi o tego typu atrakcje. Przykadem takich atakw moe by napa na transportowiec towarowy na Morzu Poudniowochiskim, gdzie caa 23-osobowa zaoga zostaa zamordowana przez piratw. Wyrzucone za burt ciaa marynarzy zostay pniej znalezione w rybackich sieciach12. W tamtym okresie to wanie Morze Poudniowochiskie, przez ktre w przyblieniu przepywa jedna trzecia statkw handlowych rocznie, uznawane byo za najniebezpieczniejszy region wiata pod wzgldem pirackich atakw, podobnie jak okolice Malezji i Indonezji.
H . M k a , Ory pod czarn bander, <http://wiadomosci.onet.pl/1135862,1292,2, kioskart.html> (11 VIII 2009). 11 G. C h a mb e r l a i n , Krew na wodzie, <http://wiadomosci.onet.pl/1489974,2678,1, krew_na_wodzie,kioskart.h-tml> (11 VIII 2009). 12 D . Wi l l i s , World: Asia-Pacific. South East Asia: piracy hot-spot, <http://news.bbc.co. uk/2/hi/asia-pacific/-271329.stm> (11 VIII 2009).
10

127

W przypadku dobrze zaplanowanych akcji, a te spotykane s najczciej (chocia zdarzaj si take i te mniej przemylane), grupa co najmniej 10 piratw na motorwkach poda za celem, na ktrym jest ju kto z zewntrz, kto zapewnia szczegowe informacje o atakowanym statku. O tym, e jest to sprawa z gatunku powanych wiadczy moe fakt, e w grudniu 1999 roku wadze chiskie skazay na mier 13 morskich przestpcw, podszywajcych si pod chiskich oficjeli, ktrym udowodniono zabjstwo 23 czonkw zaogi frachtowca Cheung Son, uprowadzonego przez nich na wodach nieopodal Hong Kongu13. Wobec takiego postpowania nasuwa si pytanie: Kim s i skd si bior wspczeni piraci? Nie ma przecie specjalnej szkoy ksztaccej w tym kierunku. Taka wiedza nie jest te chyba przekazywana z pokolenia na pokolenie. Najprostszym wytumaczeniem wydaje si by kwestia finansowa. Piractwem jako sposobem na szybkie zdobycie sporej iloci pienidzy interesuje si coraz wicej osb, zwaszcza modych ludzi bez perspektyw na ycie i bez pomysu na inne sposoby zarobkowania. Pocztkowo piratami zostawali byli pracownicy stray granicznej albo co bardziej zuchwali rybacy, ktrzy atakowali przepywajce jednostki w ramach konfliktw o prawa do pooww. To zjawisko przybrao na intensywnoci od 2005 roku, kiedy wasne grupy zaczli zakada przedstawiciele wadz politycznych Puntlandu []. Obecnie piractwem paraj si [poza nimi] przedsibiorcy albo dowdcy somalijskich partyzantek14. Dzisiejsi piraci z oczywistych przyczyn rni si od swoich dawnych odpowiednikw. Niemniej jednak dziki umiejtnemu przystosowaniu si do teraniejszych warunkw, wykorzystaniu zaplecza technologicznego i straszeniu uzbrojeniem, staj si nie mniej okrutni i bezwzgldni. Jeli natomiast chodzi o wygld zewntrzny, to nie s oni ani troch podobni do filmowych bohaterw. Nie maj przepaski na oku, ani papugi na ramieniu. Wyposaeni s za to w szybkie odzie motorowe, nawigacj satelitarn, ostr bro, wyrzutnie rakiet i granaty15. Racj ma Sean Coughlan z BBC News Magazine, piszc: zapomnijcie o Johnnym Deppie i szablach. Dzisiaj piraci nosz AK-47 i uywaj motorwek do rabowania tankowcw i statkw pomocy humanitarnej. Bajkowi piraci ju nie istniej s tylko wyrachowani przestpcy zrzeszeni w dobrze zorganizowane gangi, ktre zbijaj na tym procederze ogromne pienidze, albo przypadkowi zodzieje szukajcy okazji. Ci pierwsi zdradzaj wojskowe przygotowanie, co sugeruje powizania z organizacjami paramilitarnymi, czy by moe terrorystycznymi. Wrd eglarzy panuje nawet przekonanie, e niekiedy ciko odrni kto jest piratem, a kto ordownikiem prawa16, co czyni walk z nimi dodatkowo uciModern pirates: Armed and ruthless, <http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/724753.stm> (11 VIII 2009). 14 J . P. R m y, Piraci na fali, <http://wiadomosci.onet.pl/1510520,2678,1,piraci_na_fali,kioskart.html> (11 VIII 2009). 15 E . La t o s e k , Piraci naszych czasw, <http://wiadomosci.onet.pl/1517956,2678,kioskart.html> (11 VIII 2009). 16 S . C o u g h l a n , Rise of modern-day pirates, <http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_ne13

128

liw. Kolejnym powodem do zmartwie jest proces rozwoju piractwa, jako takiego, ktry mona zaobserwowa na przestrzeni kilku lat. Midzy innymi dziki coraz doskonalszej technologii rwnie w dziedzinie militaryzmu, ataki piratw staj si coraz bardziej miae, brutalne i oczywicie coraz czstsze. Ewoluoway one z stosunkowo niegronych napaci, kiedy to grupa kilkunastu niezorganizowanych zodziejaszkw napadaa na przypadkowe statki i niedugo potem zaspokojona niewielkim upem odpywaa w swoj stron, do bardziej zdyscyplinowanych i zuchwaych akcji rabunkowych, w ktrych bior udzia wiksze gangi, uywajc przy tym nowoczesnego arsenau uzbrojenia i stosujc rozbudowane metody gwatownej przemocy17. W 2008 roku za spraw niechlubnego rekordu 55 udanych napadw na statki od pocztku roku do listopada (wedug Midzynarodowego Biura Morskiego), wody Somalii, a przede wszystkim wody Puntlandu obszaru o ograniczonej autonomicznoci na terenie kraju, wysuny si na czoo pastw i rejonw wiata najbardziej zagroonych atakiem ze strony piratw, wyprzedzajc niedawnego lidera Malezj Gwna strefa atakw ley w Zatoce Adeskiej, z ktrej prowadz drogi do Morza Czerwonego i Kanau Sueskiego. Uaktywnienie si piratw zagraa zatem jednemu z najwaniejszych szlakw morskich, ktrym przepywa rocznie 30 tys. statkw, od tankowcw transportujcych rop z Zatoki Perskiej po statki towarowe z Azji nie liczc tysicy drewnianych odzi zajmujcych si poowem ryb, handlem lub jeszcze czym innym18. Wobec tak dogodnej lokalizacji, nic dziwnego, e wanie to miejsce stao si ulubion stref dziaalnoci piratw. Podczas gdy wybrzea somalijskie spotykaj si ze wzrostem piractwa, spory spadek aktywnoci tej dziedziny daje si zaobserwowa w Cieninie Malakka. Stao si tak za spraw wytonych wysikw w dziedzinie zwikszania bezpieczestwa, moliwych dziki odpowiedniej wsppracy granicznych pastw, ktre oddziela cienina19. Najnowsze dane statystyczne dotyczce aktywnoci piratw na wiecie (za okres od stycznia do czerwca 2009 roku) rwnie nie pozostawiaj cienia wtpliwoci jaki obszar jest najbardziej zagroony wrogimi atakami ze strony piratw oraz ktrzy z nich odpowiadaj za wikszo tego typu incydentw na caym wiecie. Zjawisko to obrazuje tabela nr 1 na nastpnej stronie. III. Piractwo afrykaskie W 2008 roku oczy caego wiata, a przynajmniej tej jego czci ywo zainteresowanej bezpieczestwem midzynarodowym, zostay zwrcone w okolice wd terytorialnych poudniowo-wschodniej Afryki, na Somali. Wielu obserwatorw tych wydarze na pewno zastanawiao si nad tym jak
ws/magazine/5146582.stm> (11 VIII 2009). 17 Ibidem. 18 Zob. przyp. 14. 19 Zob. przyp. 3.

129

bardzo bezkarni musz czu si ci piraci, ktrzy tak zuchwale napadaj na bezbronnych przecie eglarzy, kupcw i zwykych podrnikw.
Tabl. 1. Piractwo morskie (stycznie 2004 czerwiec 2009).
Panregion Azja PoudniowoWschodnia Lokalizacja Indonezja Cienina Malakka Myanmar (Birma) Filipiny Cienina Singapurska Zatoka Tajlandzka Morze Pdn-chiskie Wietnam Bangladesz Indie Sri Lanka Ameryka rodkowa1 Brazylia Kolumbia Ekwador Peru Surinam Wenezuela Afryka Zachodnia2 Afryka rodkowa3 Afryka Pnocna4 Erytrea Ghana Morze Czerwone Kenia Mozambik Somalia Tanzania Morze Arabskie Oman Okres proczny Okres roczny 2004 50 20 1 3 7 3 9 3 9 8 5 3 3 1 2 5 21 2 2005 42 8 2006 33 3 2 3 1 2 1 22 3 4 1 2 1 4 1 9 2 2007 24 2 1 3 2 1 3 5 5 2 1 1 2008 13 2 1 4 2 2009 3 2 1 1 2 1 7 5 5 6 4 3 4 10 1 17 3

Subkontynent Indyjski

6 1 5 3 8 8 5 2 1 2 1 8 1 1 3 4

3 7 7 1 1

Hemisfera zachodnia

Afryka

5 4

2 1 1 20 3 1 1 1 7 3 17 7 4 2 126 263

2 1 22 4 1 3 19 1 2 5 7

2 100 1 44 5 2 2 240 -

1 2 182 329

Reszta wiata Razem

1

8 2 6 127 276

8 1 3 127 239

114 293

cznie Dominikana, Haiti, Gujana, Jamajka i Kostaryka cznie Gwinea Rwnikowa, Gwinea Bissau, Wyb. Koci Soniowej, Liberia, Nigeria, Senegal, Sierra Leone i Togo 3 cznie Angola, Kamerun, Kongo i Dem. Rep. Konga 4 cznie Egipt i Maroko
2

rdo: Piracy and armed robbery against ships: Report for the period, ICC International Maritime Bureau, Londyn 2009, s. 5-6.

Z pewnoci niejeden dziwi si dlaczego nikt nie potrafi w znaczcy sposb zaprowadzi wzgldnej stabilizacji w tym regionie, mimo, e najbardziej rozwinite pastwa dysponuj olbrzymim potencjaem militarnym. Faktem jest, e rozbjnicy grasujcy w okolicach Zatoki Adeskiej na swoich motorwkach wyposaonych w wyrzutnie granatw i drabiny do abordau, zapocztkowali w morskim przemyle co, co znawcy tematu okrelaj

130

mianem najwikszej fali piractwa we wspczesnych czasach. Ta fala uderza gwatownie. Piraci dziaaj szybko i sprawnie, co jest wynikiem poczynionych wczeniej starannych planw. Kapitan luksusowego jachtu Le Ponant pywajcego pod francusk bander Patrick Marchesseau, moe o tym powiadczy. Od momentu gdy zobaczy d piratw do chwili kiedy podporzdkowali sobie jego jacht nie mino wicej ni 15 minut20. Tak jak zaoga Marchesseau, podobnie wikszo eglarzy otoczona przez gst sie karabinw maszynowych, raczej rzadko decyduje si na jakkolwiek lini obrony przed wrogim przejciem w obawie o wasne ycie i zdrowie oraz w nadziei, e napastnicy zadowol si wizj duego okupu. Tak zreszt si zwykle dzieje, bo i taki jest wanie podstawowy cel piratw. Afrykascy piraci s problemem midzynarodowym, jednak wedug Lewrenca Psekina, profesora z Morgan State University, rozwizanie bd uciliwe przeduanie si kopotu z somalijskimi bandytami moe mie istotne znaczenie dla polityki zagranicznej USA. Uczony ten zauwaa, e nasilenie tego zjawiska miao miejsce okoo dwustu lat temu, kiedy to piraci z wybrzey berberyjskich (Afryka Pnocna) porywali dla okupu obywateli, midzy innymi, raczkujcego pastwa amerykaskiego. By to zatem okres mao korzystny, aby mc skutecznie radzi sobie z trudnociami Stany koczyy wanie kosztown wojn (z Wielk Brytani o niepodlego). Nazwiska porwanych przedostay si do gazet i spoeczestwo amerykaskie ogarn sza medialny i fascynacja piractwem, a take narastaa frustracja zwizana z nieumiejtnoci wadz ukrcenia niebezpiecznego procederu. Podobnie dzi uwaa Peskin kiedy USA tocz elektryzujce opini publiczn wojny w Iraku czy Afganistanie, a administracja Baracka Obamy ma nadziej, e wraz z zakoczeniem tych przedsiwzi moliwe bdzie zmniejszenie militarnego zaangaowania Ameryki na wiecie, taki kurs polityki zagranicznej moe spotka si z koniecznoci znacznego przeorientowania. By moe Stany Zjednoczone bd musiay zwikszy udzia swojej marynarki wojennej w regionie Zatoki Adeskiej i Morza Czerwonego do walki z somalijskimi piratami. Tym bardziej, e wspczeni piraci nie s powizani z rzdami konkretnych pastw (tego typu dziaalno zarobkowa nie zna z reguy lojalnoci narodowej), co utrudnia zaprowadzenie wzgldnego adu na wodach midzynarodowych21. Jednym z najgoniejszych i by moe najbardziej dotkliwych aktw pirackiej dziaalnoci w 2008 roku byo schwytanie przez piratw ukraiskiego transportowca pywajcego pod flag pastewka Belize, ktry zmierza do kenijskiego portu w Mombasie. Wedug oficjalnych doniesie ministra obrony Ukrainy Jurija Jechanurowa, oprcz 21-osobowej zaogi, w rce zodziei wpady 33 czogi T-72 oraz znaczna ilo amunicji. Sprzt, zwaszcza
20 E . K n i c k m e y e r, On a Vital Route, a Boom in Piracy, <http://www.washingtonpost.com/wpdyn/content/article/2008/09/26/AR2008092604153.html?sid=ST2008092700519> (11 VIII 2009). 21 L. A . P e s k i n , Afrykascy piraci? Ten sam problem mielimy 200 lat temu, <http:// www.histmag.org/?id=3006> (11 VIII 2009).

131

spory asortyment czci zapasowych, mia zosta wykorzystany przez rne gazie przemysu militarnego Kenii, co potwierdzi rzecznik rzdu tego kraju22. W roku biecym natomiast (tj. od stycznia do koca czerwca), Midzynarodowe Biuro Morskie (International Maritime Bureau) wyszczeglnio 148 incydentw z udziaem somalijskich piratw, w ktrych 495 czonkw rnych zag zostao uprowadzonych jako zakadnikw w celu uzyskania okupu, kolejnych szeciu zostao rannych w wyniku przejmowania kontroli nad statkiem, cztery osoby zginy, a jedna uznawana jest za zaginion. Wedug danych tego Biura w rkach somalijskich korsarzy znajduje si obecnie 11 statkw (w tym jeden z ubiegego roku), a na zapacenie okupu i uwolnienie czeka 178 czonkw zag. Piraci napadaj na wszystkie rodzaje statkw: frachtowce, promy towarowe, transportowce, rne typy tankowcw, kutry rybackie, jachty i holowniki i inne23. Tegoroczne ataki miay miejsce w najbardziej niebezpiecznych pod tym wzgldem regionach naszego globu24. Nie ulega wtpliwoci, e piraci rodem z Somalii nie s zwykymi bandytami, w tym przynajmniej ujciu, e nie postpuj jak przypadkowi przestpcy, lecz dziaaj szybko, sprawnie, a przede wszystkim zorganizowanie. Wedug niepenych rde ataki planowane s przez kilka duych organizacji, ktrej czonkowie potrafi doskonale porozumiewa si midzy sob na morzu, a do tego nie obawiaj si korzysta z potnego arsenau militarnego25, jakim czsto dysponuj. Wobec takiej sytuacji somalijscy decydenci, a zwaszcza wadze Puntlandu deklaruj swoj bezsilno w skutecznej walce z coraz bardziej przybierajcym na sile zjawiskiem piractwa, ktre swoje podstawowe zaplecze organizacyjne i zasoby ludzkie czerpie wanie z tych obszarw. W miejscowoci Eyl, dokd przybijaj uprowadzone statki, by poczeka na zapacenie okupu, rozwin si swoisty przemys lokalny, bazujcy na tym procederze26. Od duszego czasu Somalia stanowi pole dla zwalczajcych si wzajemnie wrogich klanw. Odkd w 1993 roku podczas obawy na dwch przywdcw klanu zgino tam 18 amerykaskich onierzy, kraj sta si miejscem misji pokojowych Zachodu, majcych na celu przywrcenie porzdku. Od 1992 roku nie byo tam faktycznie funkcjonujcego rzdu, ktry mgby wiadczy o czciowej choby stabilizacji politycznej27.

Somalias pirates seize 33 tanks, <http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7637257.stm> (11 VIII 2009). 23 Piracy and armed robbery against ships: Report for the period, International Maritime Bureau, Londyn 2009, s. 20. 24 Ibidem, s. 20. 25 P. S p i e g e l , H . C h u , Morska plaga, <http://wiadomosci.onet.pl/1518827,2678,1, kioskart.html> (11 VIII 2009). 26 Zob. przyp. 22. 27 Zob. przyp. 20.

22

132

Mapa. 1. Epicentrum wspczesnego piractwa

rdo: K . B a r a n o ws k i , Gdzie napadaj, <http://www.krzysztofbaranowski.pl/article_186.php> (11 VIII 2009).

Nic wic dziwnego, e sabo radzce sobie z problemami wewntrznymi afrykaskie pastwo nie jest w stanie zapewni swobody morskich podry nawet w granicach wasnych wd terytorialnych. Nie bez przyczyny ta wanie cz globu pada ofiar upieczej dziaalnoci. Piraci wykorzystuj dobrze panujce warunki geopolityczne wiata i napadaj na te regiony, ktre eksperci nazywaj terenami poza kontrol. Wybieraj due i odlege obszary, na ktrych i bez ich udziau panuje chaos lub bezprawie, a do ktrych pomoc si midzynarodowych ma ograniczony dostp. Podczas gdy stabilne i stosunkowo dostatnie pastwa Azji Poudniowo-Wschodniej nad cienin Malakka zaangaoway siy swych marynarek wojennych i ochrony wybrzea w walk z porwaniami i piractwem, nad Zatok Adesk le biedne lub niewydolne pastwa, takie jak Dibuti, Jemen, a przede wszystkim Somalia, gdzie od dawna trwa wojna domowa i praktycznie nie ma rzdu centralnego28.

IV. Piractwo jako problem midzynarodowy Wszystko wskazuje na to, e nastawienie na szybki wzrost ekonomiczny to podstawowa cecha charakterystyczna wspczesnego piractwa. Odpowiednio duy zysk dla parajcych si tym zawodem uatwia kilka dogodnych czynnikw. Lokalizacja dziaalnoci na najbardziej ruchliwych trasach morskich zapewnia nieustanny przepyw (i to cakiem dosownie) klienteli, zaopatrzonej w drogocenny adunek lub liczne zaogi: obie te rzeczy gwarantuj stay zarobek. Specyficzne uksztatowania geograficzne terenu: cieniny, zwenia i inne miejsca, gdzie konieczne jest zredukowanie prdkoci, naraaj statki na niemal pewny atak ze strony piratw, ktrzy na dodatek maj uatwione zadanie w znalezieniu sobie dogodnej kryjwki dla swo28

Zob. przyp. 25.

133

ich motorwek. Na domiar zego wybr regionw o wtpliwej zdolnoci do radzenia sobie z problemami zarwno wewntrznymi jak i zewntrznymi (takie jak okolice Somalii), sprzyja atmosferze chaosu i bezkarnoci, a wtedy stosunkowo nietrudno jest wywin si wymiarowi sprawiedliwoci (wraz ze skradzionym upem). Z takich biednych regionw wywodz si te niejednokrotnie sami przestpcy. Tam te czsto istnieje pewne spoeczne i kulturalne przyzwolenie dla zawodu pirata, wywodzce si z dugiej tradycji robienia pienidzy w taki czy podobny sposb oraz z przekonaniu o potrzebie obrony swojego terytorium przed obcymi. Midzynarodowa Izba eglugi (International Chamber of Shipping) wyrnia trzy typy atakw pod wzgldem ekonomicznym: 1. Drobne kradziee dokonywane przez zodziei, ktrym w jaki sposb udao si wej w posiadanie odzi i po prostu skorzystali z okazji, kradnc niewielkie i atwe do przetransportowania towary; 2. Napady z broni w rku planowane przez wiksze organizacje lub gangi, zazwyczaj dobrze uzbrojone i zdyscyplinowane. Ich celem s najczciej pienidze, drogocenne przedmioty nalece do czonkw zaogi i sprzt znajdujcy si na statku; 3. Porwania najlepiej przygotowane i zakrojone na najwiksz skal ataki z zamiarem uprowadzenia caego okrtu wraz z zaog w celu uzyskania okupu. Uprowadzone statki s pniej wykorzystane jako statki-widma do dalszej pirackiej dziaalnoci (przemalowane i z nowymi dokumentami)29. Zwaszcza w obliczu tej ostatniej kategorii, zdecydowanie odradza si ciekawskim wizyty w rejonie Zatoki Adeskiej. W porwnaniu z przeszoci, dzisiejsze dania porywaczy sigaj zdecydowanie wyszych kwot. Wszelkie negocjacje rozpoczynaj si zazwyczaj od miliona dolarw, ktry w kocu jest przez ludzi zwizanych z uprowadzonymi statkami i zaogami uiszczany. Okupy s zawoone na miejsce wycigowymi motorwkami z Kenii albo przekazywane poprzez hawallah (somalijski system transferu funduszy) do miast w regionie30. Potem od razu kupuje si za nie okazyjne towary, ktre wysyane s do Mogadiszu. W ten sposb taka operacja jest niezwykle trudna do wyledzenia. O ile przypadkowi przestpcy dokonujcy drobnych napadw s po prostu zodziejami szukajcymi okazji, o tyle precyzyjnie zaplanowane i wykonane akcje mog sugerowa bardziej skomplikowane motywy. Dlatego te w kontekcie morskich rozbojw, pojawiaj si rwnie pytania o dziaalno terrorystyczn. Terroryci, podobnie jak piraci, wykorzystuj mechanizm przemocy (lub jej grob w najbardziej agodnej wersji), a przede wszystkim funkcjonuj poza systemem prawnym, wiadomie wybierajc ycie poza jurysdykcj jakiegokolwiek kraju. Oznacza to take, e nie stosujc si do norm obowizujcych w danym pastwie, nie maj te prawa do korzystania z jego pomocy i ochrony. Z drugiej strony jednak to,
29 30

Zob. przyp. 3. Zob. przyp. 14.

134

na czym najbardziej zaley terrorystom, czyli zainteresowanie ze strony mediw i jak najwiksze nagonienie sprawy, jest jednoczenie niewskazane w przypadku piratw. Dla nich najlepsze jest ciche zaatwienie transakcji finansowej, jeeli chc szybko zarobi wiksz ilo pienidzy. Inny element ukadanki stanowi ci, ktrzy maj swoje cele w wywoaniu publicznego zamieszania i strachu, by uzyska w ten sposb jakie inne ni ekonomiczne korzyci. W sierpniu 2004 roku pojawiy si ze rde brytyjskiej marynarki wojennej ostrzeenia o moliwych atakach na statki handlowe w rejonach Cieniny Malakka ze strony Jemaah Islamiah organizacji powizanej z Al Kaid31. Z racji swojego politycznego charakteru takie ataki na morzu z pewnoci moglibymy nazwa terrorystycznymi. O ile trudno jest znale usprawiedliwienie dla jakiegokolwiek przejawu aktu terroryzmu, o tyle warto zastanowi si czy cz z aktywnie dziaajcych piratw nie ma innego poza ekonomicznym powodu, by to robi. Przy okazji uprowadzenia ukraiskiego okrtu piraci zadali 8 mln $ okupu na oczyszczanie zdewastowanej linii brzegowej wybrzey Somalii, oskarajc przy tym firmy europejskie o wyrzucanie tam toksycznych odpadw. dania finansowe argumentowali tym, e s to niewielkie pienidze w porwnaniu ze zniszczeniami. Opisywany stan rzeczy ma swoje potwierdzenie w rzeczywistoci. Wysannik ONZ Ahmedou Ould-Abdallah, potwierdza, e europejskie i azjatyckie spki wyrzucaj toksyczne (w tym nuklearne) odpady w okolicach wybrzey somalijskich, dodajc, i jest to wycznie indywidualna inicjatywa tych firm i aden rzd nie popiera tego typu czynw, ani nie moe by za nie odpowiedzialny. Due przedsibiorstwa wykonay prosty, aczkolwiek mao chwalebny rachunek, z ktrego jasno wynika, e tona mieci wyrzucona w Afryce to koszt rzdu 2,5 $, podczas gdy ceny za ton w europejskich systemach gospodarowania odpadami oscyluj w granicach 1 tys. $. Interes jest zatem bardzo opacalny, natomiast szkoda dla rodowiska, delikatnie mwic zauwaalna. W wywz toksycznych adunkw zamieszane mog by take mafie, ktre oferuj wygodne rozwizanie kwestii mieci za niewielkie wynagrodzenie. Ta woska kontroluje okoo 30% krajowych firm zajmujcych si utylizacj, w tym te, ktre maj do czynienia z gronymi substancjami32. Wrd wrzucanych u wybrzey Somali odpadw oprcz tych radioaktywnych znajduj si: ow, kadm, rt i inne cikie metale. Wszystko to powoduje tragiczne w skutkach choroby u mieszkacw przybrzenych terenw (pocztkowo mdoci i dziwne wysypki, a pniej nawet deformacje u nowonarodzonych dzieci). Proces ten rozpocz si najprawdopodobniej w 1991 roku po upadku somalijskiego rzdu, kiedy Zachd w ohydny sposb wykorzysta t sytuacj, kradnc miejscowe zapasy ywnoci i skazujc kraj na widmo godu.
31 C . Va l l a r, Piracy versus Terrorism, <http://www.cindyvallar.com/terrorism.html> (11 VIII 2009).

N . Ab d u l l a h i , Toxic wastebehind Somali piracy, <http://english.aljazeera.net/news/ africa/2008/10/20081-09174223218644.html> (11 VIII 2009).

32

135

Jakby tego byo mao, nad wody pnocno-wschodniej Afryki przybyy inne zachodnie statki w poszukiwaniu tamtejszych bogactw naturalnych w postaci ryb i owocw morza. Podczas gdy Europejczycy wyawiaj warte miliony dolarw krewetki i homary, miejscowi rybacy pozostaj bez pracy, a co za tym idzie bez jedzenia i rodkw do ycia33. W tym ujciu dziaalno niektrych (bo z pewnoci nie wszystkich) tak zwanych piratw nabiera nieco wikszego sensu, co czyni spraw bardziej zoon i utrudnia jednoznaczne okrelenie kto jest klasycznym czarnym charakterem. Komplikujc wszystko jeszcze bardziej, nie mona nie wspomnie o kilku wanych, negatywnych implikacjach dziaalnoci zwykych piratw, organizujcych ataki dla pienidzy (chocia trudno ostatecznie orzec, czy i ten sposb nie jest wykorzystany do finansowania rozmaitych grup terrorystycznych z Al.-Kaid na czele). Wanie aspekt finansowy stanowi pierwszy z powanych problemw. Sama strata przewoonych przez transportowce adunkw oznacza ujemny bilans dla wielkich koncernw, ktre w obliczu groby atakw mog wybiera tylko ze zych opcji. Z jednej strony mog zdecydowa si na alternatywne trasy, co moe by nawet jeszcze bardziej kosztowne ze wzgldu na duo duszy dystans, albo paci zwikszone opaty za ubezpieczenia, bo firmy ubezpieczeniowe nie maj zamiaru dokada do interesu podwyszonego ryzyka. A przecie jeszcze nie byo mowy o paceniu okupw, gdyby rodki zaradcze okazay si nieskuteczne. Wszystko to zatem uderza w kiesze, i to mocno. Po drugie, zjawisko piractwa destabilizuje i tak niestabilne ju regiony, w ktrych si rozwija (po raz kolejny Somalia), a gdzie postrzega si ten proceder jako sposb ycia. Piractwo sprzyja chaosowi i rozprzestrzenia korupcj wrd zwykych obywateli, a take na najwyszych szczeblach chwiejnej drabiny wadzy, kiedy za kolaboracj z bandytami przewidziane s wysokie nagrody. Wreszcie ataki na okrty mog same w sobie by zagroeniem dla rodowiska, zwaszcza jeli dokonywane s na tankowcach czy statkach przewocych chemikalia i inne grone substancje. Napastnicy czsto zwizuj ca zaog statku lub pozostawiaj bez nikogo, kto mgby bezpiecznie nim pokierowa, co jest niezwykle wane w wskich przesmykach na najbardziej ruchliwych morskich trasach, gdzie nietrudno o kolizj i katastrof34. Widzimy wic, e nie jest konieczne, bymy osobicie znaleli si na statku, odzi czy jachcie w zagroonej strefie, eby odczuwa negatywne efekty dziaalnoci piratw. Porednio bowiem kademu powinno zalee na utrzymaniu stanu bezpieczestwa midzynarodowego wszdzie gdzie to tylko moliwe, a takie problemy jak zuboenie europejskich czy amerykaskich spek albo globalna katastrofa dotykaj nas ju troch bardziej bezporednio. W zwizku z tym pojawiaj si gosy nawoujce do przeprowadzenia zakrojonej na szersz skal midzynarodowej interwencji, albo chocia do skoordynowania i zintensyfikowania wsplnych dziaa kilku pastw czy
J . H a r i , Kamstwa i mity o piratach, <http://wiadomosci.onet.pl/1532279,2678 ,1,1,klamstwa_i_mity_o_piratach,kioskart.html> (11 VIII 2009). 34 Zob. przyp. 3.
33

136

organizacji. Obok takich opinii pojawiaj si naturalnie inne, ktre neguj zasadno takiego rozwizania. Z pewnoci jednak podjcie pewnych krokw jest w tej sytuacji raczej niezbdne. Wedug Komisji Izby Gmin wsppraca na arenie midzynarodowej jest przygnbiajco niezadowa-lajca. Jej zdaniem fakt, e ataki na okrty odbywaj si jednak poza sfer codziennego ycia ludzi w rozwinitych krajach Zachodu, powoduje brak wikszego zainteresowania. Wszystko wygldaoby zupenie inaczej, gdyby piraci zamiast statkw zaczli porywa samoloty35. Poczucie bezporedniego zagroenia z pewnoci zelektryzowaoby opini publiczn i zmienioby jej nastawienie. Konieczno zainicjowania midzynarodowej akcji wzmaga dodatkowo problem rzeszy uchodcw z Mogadiszu, stolicy Somalii. Na szlakach handlowych pojawiaj si statki transportujce uciekinierw, ktrzy gotowi s zapaci 150 dolarw, eby wydosta si z terenw walk. Przyzwolenie dla dziaa midzynarodowych stanowi podjta na posiedzeniu Midzynarodowej Organizacji Morskiej rezolucja, zalecajca [] tymczasowemu rzdowi Somalii zrezygnowanie z prawa do niewpuszczania obcych okrtw marynarki wojennej na swoje wody terytorialne36. Po tym jak Francja dwukrotnie wysyaa komandosw do odbicia jachtw uprowadzonych w Zatoce Adeskiej, jej prezydent Nicolas Sarkozy sta si niejako liderem w formowaniu midzynarodowej koalicji przeciwko somalijskim piratom ze strony Europy. Od tego momentu Francja przyja najbardziej agresywny kurs w polityce antypirackiej, mobilizujc inne kraje europejskie do wzmoonej aktywnoci na tym polu. Wysyanie uzbrojonych helikopterw i okrtw wojennych do Somalii poskutkowao odzyskaniem czci pienidzy z okupu i doprowadzeniem szeciu rzekomych morskich rozbjnikw na proces we Francji. Z rk francuskich onierzy zgin take co najmniej jeden pirat37. W istocie nie mona szczerze powiedzie, e nic nie zostao w tej sprawie zrobione. Co wicej, dowdcy amerykascy ze zoci reaguj na oskarenia jakoby Stany Zjednoczone nie robiy zbyt wiele w kwestii cigania piratw u wybrzey Somalii, argumentujc, e jednostki NATO i innych sojusznikw podejmuj aktywne dziaania w celu ukrcenia procederu (przykadem jest specjalnie powoane do tego nowe Dowdztwo Afrykaskie USArmy). Pentagon przyznaje jednoczenie, e nawet poczone siy marynarek wojennych rnych krajw nie dysponuj wystarczajc liczb okrtw, eby prbowa zapewni odpowiedni eskort statkom handlowym. Patrolowaniem wybrzey oprcz Sojuszu Pnocnoatlantyckiego zajmuj si rwnie siy Unii Europejskiej. Poza akcjami organizowanymi przez wojsko, zadania ochrony podrujcych przez Zatok Adesk stanowi obowizek firm transportowych, ktre powinny dokada wszelkich stara, by oszczdzi swoim klientom niebezpieczestw ze strony piratw. W zwizku z tym, e szukaj
Zob. przyp. 16. D . M c E l r o y, Wilki z Zatoki Adeskiej, <http://wiadomosci.onet.pl/1460690,2678,1,wilki_z_zatoki_adenskiej,kioskart.html> (11 VIII 2009). 37 Zob. przyp. 20.
36 35

137

oni atwych celw, wielu przewonikw morskich i przedsibiorstw ubezpieczeniowych szuka pomocy w specjalnych szkoleniach dotyczcych sposobw uniknicia atakw. W ofercie firmy z Karoliny Pnocnej w Stanach Zjednoczonych znajduje si na przykad specjalny okrt eskortowy i moliwo skorzystania z wyszkolonych do obrony marynarzy, co potencjalnie moe zniechci napastnikw. Takie postpowanie ma take swoje minusy: moe prowadzi do zaognienia sytuacji i niepotrzebnej wymiany ognia, jeeli bandyci zdecyduj si jednak zaatakowa38. Zapobieganie wrogim przejciom stao si wanym punktem w polityce (rwnie finansowej) przedsibiorstw i nie tylko. Poszukuje si rnych rozwiza. Midzynarodowe Biuro Morskie proponuje system ostrzegania przed podejrzanymi jednostkami i wyposaanie statkw w niepowodujce obrae urzdzenia obronne. Podczas napadu na luksusowy jacht uyto sprztu dwikowego, ktry odstraszy przestpcw oguszajcym haasem39. Alternatywne pomysy walki z piratami mog znale spore rzesze zwolennikw, tym bardziej, e wykorzystanie cikiego uzbrojenia i elementu siowego zawsze bdzie mniej atrakcyjne dla tych, ktrzy ceni sobie moliwie najbardziej pokojowe postpowanie z problemami i dlatego moe by naraone na gosy sprzeciwu umotywowanego pobudkami etycznymi. Nie ulega wtpliwoci, e tak samo jak piraci z ekranw kin czy kart powieci, prawdziwi piraci mog mie rne oblicza i mog kierowa si rozmaitymi motywami: czy bd to wzgldy ekonomiczne, czy te osignicie jakich celw politycznych. W przeciwiestwie jednak do bajkowych postaci, prawdziwi morscy rozbjnicy istniej naprawd, take w czasach dzisiejszych, kiedy obserwujemy wzrost ich aktywnoci. Ich rzeczywisty obraz rni si od romantycznych wyobrae popkultury, a implikacje zwizane z pirack dziaalnoci s powane i mimo sporej odlegoci od uprzemysowionych rejonw, w ktrych yjemy, dotycz wszystkich. W zwizku z tym w naszym dobrze pojtym interesie ley dooenie wszelkich stara, by zaprowadzi bezpieczestwo na najbardziej ruchliwych trasach handlowych i wszdzie na wiecie, cho wybr odpowiedniej do tego metody nie jest z pewnoci atwym zadaniem.
SUMMARY PIRACY IN MODERN WORLD The article is all about piracy and why it constitutes a huge problem, a piracy back in old times and the new wave in modern times. The second kind is the main interest: where todays pirates come from, how do they operate and for what reason. Especially absorbing is presence of Somali pirates. Author reflects on theirs activity in The Gulf of Aden territory where are currently taking place the most of worlds pirates attack while barely existing Somali authorities cannot manage to effectively deal with them. The issue is also relationship between piracy and terrorism: an at38 39

Zob. przyp. 25. Zob. przyp. 20.

138

tempt to find any political cause for piracy and maybe another side to blame for this situation. Beyond any reasons the point is that attacking ships by pirates is an important problem and international affair. For that matter, it is a certain need to end this process with the best possible way.

139

MICHA RADOSZKO

GROM W DZIAANIACH ASYMETRYCZNYCH

rzyczynkiem do napisania niniejszego studium stay si fakty zwizane z wydarzeniami z Afganistanu, kiedy to w walce z rebeliantami zgina kpt. Daniel Ambroziski. Bya to kolejna ofiara zwizana z interwencj Polskich Si Zbrojnych w Afganistanie. Kapitan by specjalist w Zespole Doradczo-cznikowym. Suy take w 1. Batalionie Kawalerii Powietrznej w Lenicy Wielkiej. Mia 32 lata. Zostawi on i crk. Oddzia patrolujcy dystrykt Ajiristanu zosta wcignity w zasadzk. Doszo wwczas do wymiany ognia, w ktrej zostao rannych czterech onierzy WP. Po szeciu godzinach walk i wycofaniu si napastnikw walczcy zorientowali si, e nie ma wrd nich dowdcy. Aktualnie w Afganistanie cay czas stacjonuje Polski Kontyngent Wojskowy, taka sytuacja moe si powtrzy. Ta wojna trwa nadal i nie wiadomo kiedy si zakoczy. Cay czas trwa dyskusja czy Polska powinna w niej uczestniczy. Interwencja w Afganistanie staa si nieodcznym elementem rozgrywek politycznych, w ktrych coraz czciej zapomina si o jej bohaterach. Uczestnicz w niej przecie obywatele Polski: onierze oddziaw piechoty, logistyce, piloci, saperzy. Wszyscy oni naraeni s na niebezpieczestwo. Uczestnicz w niej take ludzie, dla ktrych poziom ryzyka jest jeszcze wikszy. Wykonuj oni zadania, ktrych nie s w stanie wykona onierze zwykych jednosteki. Ludzie ci stanowi elit Wojska Polskiego. S to komandosi Wojskowej Formacji Specjalnej GROM1. I. Istota konfliktw asymetrycznych Konflikt asymetryczny to pojcie, ktre w ostatnich latach zrobio zawrotn karier, cho zjawisko ktre ono definiuje znane jest ludzkoci ju od zarania dziejw. Wspczenie mamy do czynienia z tego typu konfliktami w kilku miejscach na naszym globie. Najbardziej znanymi i szeroko opisywanymi przez wiatowe media s wojny w Iraku i Afganistanie. Nie mona jednak zapomnie take o sporach, jak ten w byej Jugosawii czy interwencja na Haiti. Dynamika tych konfliktw polega na tym, e z jednej strony mamy w nich miejscowe armie i policje, utworzone przez wadze powstae po zewntrznej interwencji i wspierane przez zaawansowane technicznie wojska pastw-interwentw. Z drugiej za lokalne milicje, partyzantw, terrorystw, czy grupy bandyckie, czsto nawet ze sob niezwizane i zwalczajce si nawzajem, ale rwnie wrogie dla wojsk okupacyjnych2.
1 Nazwa Grupa Reagowania Operacyjno-Manewrowego, jest symbolicznym rozwiniciem skrtu GROM, ktry oficjalnie nie jest stosowany jako nazwa Jednostki Wojskowej 2305. Od 2001 roku jednostka ta nakazem Ministra Obronny Narodowej nazywane jest GROM-em, bez rozwijania skrtu. Natomiast w wielu publikacjach na jej temat przyjo si stosowanie tego symbolicznego rozwinicia. 2 N. B c z y k , MRAP, <http://www.redakcjawojskowa.pl/gazeta/index.php?option= com> (4 IX 2008)

140

Trzeba zaznaczy, i zwycienie tego typu przeciwnika jest nie lada wyzwaniem dla lokalnych wadz i pastw-interwentw. Przeciwnik prowadzi bowiem walk typowo partyzanck. Jest to najczciej organizowanie zasadzek, zamachw bombowych, czy wykorzystanie snajperw. Rzadko stosowana jest tu otwarta forma walki. Partyzanci stosuj rwnie improwizowane adunki wybuchowe tak zwane IED, ktre podkadane na szlakach komunikacji wojskowej zadaj cikie straty koalicjantom. Wojna w Iraku, czy konflikt w Afganistanie pokazay, e o ile zwycistwo w klasycznej otwartej potyczce ze sabiej wyposaonym przeciwnikiem jest stosunkowo proste, o tyle zaprowadzenie porzdku na opanowanym terenie staje si powanym problemem. Wspczesne armie nie byy do koca przygotowane do prowadzenia tego typu konfliktw. Specyfika dziaa podejmowanych przez przeciwnika zmusia dowdztwa si koalicyjnych do zastosowania nowych modelw strategicznych prowadzonych dziaa3. Jednym z wielu pomysw, byo wykorzystanie na szerok skal oddziaw specjalnych, wyszkolonych grup komandosw, dla ktrych z zaoenia nie ma zada nietypowych. Do tej pory oddziay specjalne suyy do zwalczania zagroe ekstremalnych, np. zwizanych z odbijaniem zakadnikw, czy akcjami kontrterorystycznymi4. Na wspczesnym polu walki zyskay one nowe rol, przejy wiele zada regularnych formacji wojskowych i stay si znakomit alternatyw dla wczeniej nieskutecznych rozwiza. Zanim jednak przejdziemy do opisu konkretnych zada, jakie realizowa GROM we wspczesnych konfliktach asymetrycznych musimy wyjani specyfik dziaa specjalnych oraz pokrtce przyjrze si historii formacji z Polski. Podajc za Erikiem Denc moemy poda definicj si specjalnych przedstawion w jego ksice: Historia oddziaw specjalnych. Stosowana jest ona w strukturach NATO. Wedug tej definicji dziaania specjalne to [] dziaania wojskowe prowadzone przez specjalnie przygotowane, zorganizowane, wyszkolone i wyposaone siy wykorzystujce techniki operacyjne i metody postpowania nietypowe dla si konwencjonalnych. Dziaania te s prowadzone we wszystkich rodzajach operacji wojskowych samodzielnie, lub we wsppracy z siami konwencjonalnymi dla osignicia celw politycznych, wojskowych, psychologicznych i ekonomicznych. Uwarunkowania polityczno-wojskowe mog wymaga stosowania tajnych procedur i technik oraz uwzgldniania fizycznego i politycznego ryzyka niewystpujcego w dziaaniach konwencjonalnych5. Historia dziaa jednostek specjalnych pokazaa, e mona wyrni przynajmniej sze kryteriw, jakie musz spenia takie akcje. Bd to: denie do osignicia okrelonego efektu, ograniczona liczebno zaangaowanych si, niekonwencjonalny sposb dziaania, wysoki stopie ryzyIbidem. Conterteroryzm (z ang. Counter-Terrorism) dziaania majce na celu zwalczanie wszelkiego rodzaju przejaww terroryzmu. 5 E . D e n c , Historia oddziaw specjalnych, Warszawa 2007, s. 187-188
4 3

141

ka, opanowanie przemocy, poufno obejmujca jednostki i operatorw. Te kryteria pokazuj nam specyfik togo typu dziaa oraz jednoczenie uwiadamiaj jak przewag posiada dana strona konfliktu, wykorzystujca tego typu jednostki6. II. Geneza powstania GROM-u Take polscy dowdcy wojskowi oraz politycy tu po rozpadzie Bloku Wschodniego i przemianach ustrojowych w naszym kraju, zaczli zdawa sobie spraw, e potrzebujemy w armii takiej jednostki, jak brytyjski SAS7, czy amerykaska Delta8. Potrzeb zorganizowania takiej jednostki brutalnie uwiadomiy wadzom wydarzenia bezporednio zwizane z realizacj operacji Most, w ktrej uczestniczy nasz kraj. Polegaa ona na przerzuceniu rosyjskich ydw emigrujcych ze Zwizku Radzieckiego do pastwa Izrael. Gdy ta operacja si rozpocza mona byo przypuszcza, e Polska bdzie naraona na zagroenia ze strony takich ugrupowa jak Hezbollach czy Dowdztwo Gwne Ludowego Frontu Wyzwolenia Palestyny. Potwierdzili to specjalici z Wielkiej Brytanii, ktrzy po przeprowadzeniu oceny moliwoci naszego kraju w zwalczaniu terroryzmu stwierdzili, e w naszym interesie ley powoanie do ycia wyspecjalizowanej formacji wojskowej, ktra bdzie zdolna do dziaania w kraju i za granic9. Do podobnych wnioskw dosza rwnie cz kierownictwa MSW. 30 III 1990 roku ostrzelano samochd attach handlowego polskiej ambasady w Libanie. Nastpnego dnia, 1 kwietnia, dziaajce w Libanie organizacje terrorystyczne oficjalnie potwierdziy zamachy na polskie misje, dyplomatw i instytucje, takie jak biura Polskich Linii Lotniczych LOT. Dla zapewnienia ochrony naszym rodakom skierowano tam ppka Sawomira Petelickiego, ktry peni w tym czasie funkcj szefa wydziau ochrony placwek w MSZ10. Po powrocie do kraju pukownik przedstawi wczesnemu ministrowi spraw wewntrznych Krzysztofowi Kozowskiemu, pomys powoania do ycia specjalnej jednostki wojskowej, zdolnej do ratowania polskich obywateli w podobnych sytuacjach. Zaproponowa take koncepcje przyszej organizacji struktury takiej formacji. Pomys zosta zatwierdzony, a podpukownik otrzyma wszelkie niezbdne penomocnictwa. Najpierw podpukownik Petelicki, doradca wiceministra Krzysztofa Kozowskiego, Wojciech Brochwicz oraz pk Gromosaw Czempiski, zostali skierowani na zaawansowany kurs zarzdzania w sytuacjach kryzysowych w dziedzinie antyterroryzmu, ktry prowadzony by w USA. Nastpnie Petelicki zosta jeszcze w
Ibidem. SAS (Special Air Service) brytyjska formacja do zada specjalnych powstaa w 1941 roku w Afryce Pnocnej. 8 Delta Force (1st Special Forces Operational Detachment Delta Airborne) 1. Operacyjny Oddzia Si Specjalnych Armii USA utworzony w 1977 roku przez pka Charlesa Beckwitha na wzr SAS-u. 9 GROM: Powstanie, rozwj, operacje, <http://grom.mil.pl/powstanie_pliki/powstanie.htm> (4 IX 2009). 10 J. Rybak, GROM2.PL: Tajne operacje polskich si specjalnych, Warszawa 2009, s. 128.
7 6

142

Stanach Zjednoczonych, by uzupeni sw wiedz w znacznie szerszym zakresie, ni wymagao tego wtedy tworzenie tego typu jednostki11. Decyzja o utworzeniu jednostki zostaa podjta przez struktury rzdu premiera Tadeusza Mazowieckiego. Oficjaln dat powstania GROM-u jest 13 VII 1990 roku12. Od tego Momentu rozpoczy si poszukiwania odpowiednich ludzi, ktrzy mogliby znale si w strukturach takiej jednostki. Zatrudniono miedzy innymi majora Stefana Kozowskiego oraz porucznika Mariana Sowiskiego, byych dowdcw warszawskiego wydziau antyterrorystycznego. Do jednostki doczyo wielu specjalistw, takich jak kapitan Wojciech W., strzelec i pywak pracujcy w wywiadzie. Kolejn osoba zaproszon do wsppracy przy tworzeniu jednostki by porucznik Leszek Drewniak, wczesny trener kadry narodowej w karate, oficer UOP. W tym skadzie rozpocz si nabr do tworzonej jednostki. Zgodnie z zaoeniami powstaa wojskowa grupa, zakamuflowana w strukturach NJW13, ktre w tamtym czasie podlegay bezporednio resortowi spraw wewntrznych. Dlatego te, jak podaje Jarosaw Rybak w swojej ksice: GROM2.PL: Tajne operacje polskich si specjalnych, pierwsi komandosi chodzili dla niepoznaki ubrani w mundurach andarmerii woskowej14. Ppk Petelicki osobicie jedzi po elitarnych jednostkach wojska polskiego. Nabr prowadzono gwnie wrd onierzy zawodowych 1. Samodzielnego Batalionu Specjalnego (obecnie puku) z Lublica, byych komandosw kompanii specjalnych, petwonurkw bojowych Marynarki Wojennej oraz spadochroniarzy 6. Brygady Desantowo-Szturmowej. Nie wszyscy chtni posiadali wystarczajce predyspozycje do suby w nowej formacji. Na przejcie do GROM-u wielu doskonaych kandydatw z armii nie zgodzili si wtedy ich przeoeni z MON-u, ktrzy nie chcieli pozbywa si najlepszych oficerw. Na pocztku nie dokonywano selekcji, naleao bowiem zgromadzi moliwie jak najwiksz grup ludzi, ktrzy mogliby wsptworzy pierwszy oddzia15. Okres organizacji jednostki trwa okoo dwch lat. W tym czasie jednostka otrzymaa ogromn pomoc od AON. Wyrni naley tu szczeglnie jej komendanta: gen. Tadeusza Jemioo i jego zastpc. Wspierali j take zastpca dowdcy (pniej dowdca) Marynarki Wojennej, adm. Ryszard ukasik, Dowdztwo Wojsk Lotniczych i Obrony Powietrznej, a pniej Dowdztwo Wojsk Ldowych. Momentem przeomowym byo zakoczenie w 1991 roku wyczerpujcego szkolenia w Stanach Zjednoczonych. Starannie wyselekcjonowana do suby w GROM-ie grupa liczya wraz z dowdc 13 oficerw. Szkolili si oni w rnych warunkach klimatycznych: od tropikw po mrone gry. Uczono si tam np. zjazdw ze migowca metod szybkiej
Zob. przyp. 9. J . Ryb a k , op.cit., s. 61. 13 NJW (Nadwilaskie Jednostki Wojskowe MSW) Formacja specjalnego przeznaczenia, powstaa na bazie Korpusu Bezpieczestwa Wewntrznego i przeznaczona do dziaa asymetrycznych wewntrz kraju. 14 J . Ryb a k , o p.cit., s. 62. 15 Zob. przyp. 9.
12 11

143

liny16. Bardzo pno, bo dopiero podczas pierwszej misji zagranicznej na Haiti o GROM-ie dowiedziaa si polska opinia publiczna. By to rok 1994, kiedy to onierze formacji byli ju specjalistami na wysokim poziomie, nieustpujcymi wyszkoleniem i sprztem swoim zachodnim odpowiednikom, ktrzy z chci szkolili Polakw oraz razem z nimi trenowali17. III. Pierwsze misje GROM-u Zanim onierze Jednostki Wojskowej 2305 zaczli stanowi wany element polskich kontyngentw wojskowych w Afganistanie i Iraku, odbyli oni trzy misje zagraniczne, ktre pozwoliy im nabra dowiadczenia i udowodni swj profesjonalizm. Byy to: udzia w haitaskiej operacji Uphold Democracy, misji UNTAES18 we wschodniej Slawonii oraz udzia w tajnych operacjach podczas interwencji NATO w Kosowie. Piekielna dziura, tak nazwali amerykascy onierze Republik Haiti. To wanie tam wyjechali po raz pierwszy na zagraniczn misj komandosi jednostki GROM-u. Na czas tej misji formacja zostaa podporzdkowana Ministerstwu Obrony Narodowej. Wysanie polskich onierzy byo rewanem za okazan pomoc przy tworzeniu jednostki i potwierdzeniem kwalifikacji komandosw GROM-u19. Operacja Uphold Democracy bya pierwszym wsplnym dziaaniem si specjalnych USA i kraju nalecego kiedy do Ukadu Warszawskiego. Komandosi potrzebowali zaledwie szeciu godzin na przygotowanie do wyjazdu na drug pkul. Przed dziaaniami zostali dodatkowo przeszkoleni w bazie Puerto Rico i poddani sprawdzianowi umiejtnoci. Nastpnie instruktorzy Zielonych Beretw zapoznali komandosw z warunkami, w jakich mieli dziaa. Gromowcy musieli sami zorganizowa i chroni swoj baz. Zabezpieczono wic baz oraz zorganizowano wasny system wart. Komandosi przejli od Navy SEALS ochron wanych osobistoci odwiedzajcych wysp, co stanowio dowd uznania i ogromnego zaufania. Najniebezpieczniejszym zadaniem bya ochrona osobista specjalnego wysannika ONZ do spraw Haiti, Lahdara Brahimi. Za jego gow postreimowa opozycja wyznaczya nagrod w wysokoci 100 tys. dolarw, nastpnie zwikszono j do 150 tys. Kolejnym trudnym zadaniem byo zapewnienie bezpieczestwa delegacji Biaego Domu, ktrej pokazywano najbardziej zaniedbane i najniebezpieczniejsze dzielnice na Haiti20.
16 H . K r l i k o w s k i , Wojskowa Formacja Specjalna GROM im. Cichociemnych Spadochroniarzy Armii Krajowej, Gdask 2002, s. 45-64 17 Ibidem 18 UNTAES (United Nations Transitional Administration for Eastern Slavonia, Baranja and western Sirmium) Tymczasowa Administracja ONZ dla Slawonii Wschodniej, Baranii i zachodniego Sirmium. U rde powoania UNTAES ley porozumienie zawarte pomidzy rzdem Republiki Chorwacji a lokalnymi wadzami chorwackich Serbw podpisane 12 XI 1995 roku koczce konflikt zbrojny. 19 J . Ry b a k , op cit., s. 85-90. 20 Zob. przyp. 9.

144

Bardzo czsto zdarzay si sytuacje, w ktrych onierze GROM-u musieli wykaza si samodzielnoci w podejmowaniu wanych decyzji. Jedn z nich bya sytuacja, kiedy rozpdzony samochd bogatego Haitaczyka wpad w tum, ranic kilkunastu Haitaczykw. Tylko zdecydowana interwencja naszych onierzy uratowaa go od zlinczowania. Rwnoczenie udzielili oni pierwszej pomocy rannym w wypadku. Kolejnym incydentem, dziki ktremu komandosi zaskarbili sobie serca mieszkacw wyspy byo uratowanie chopca z rk uzbrojonych bandytw. Podobne interwencje zdarzay si bardzo czsto, czasem musiano interweniowa zupenie niespodziewanie i przypadkowo. Misja GROM-u na Haiti bya bardzo udan. Komandosi udowodnili, e s bardzo dobrze wyszkoleni, zdobyli potrzebne dowiadczenie. Zapytany o poziom i rnice w wyszkoleniu tej jednostki a Zielonych Beretw odpowiedzia ppk Manuel Diemer: Duych rnic nie ma, to ten sam poziom. Troch inne jest przeznaczenie. My mamy bardzo szeroki zakres dziaa, a GROM jest bardziej wyspecjalizowan jednostk. Od waszych komandosw nauczylimy si bardzo dobrych metod obezwadniania osb bez uycia broni, w ochronie osobistoci. Stosuj te nieco inne metody czyszczenia [szturmowania] pomieszcze. Porwnamy je z naszymi, wyprbujemy i wybierzemy najlepsze elementy z obu systemw21. Sukces misji spowodowa, e GROM zosta uznany za wiarygodnego partnera dla najlepszych tego typu jednostek na wiecie. Wkrtce po tym wydarzeniu formacja wzia udzia we wsplnych wiczeniach z Delt i SAS22. W 1996 roku onierze GROM-u trafili do wschodniej Slawonii gdzie mieli operowa jako grupa policyjna. Dziaali tam jako Polska Specjalna Grupa Policyjna (Polish Special Police Group). Policyjna, poniewa w tym czasie jednostka podlegaa ministerstwu spraw wewntrznych, natomiast z czasem zaczto stosowa nazw Polska Grupa Specjalna (Polish Special Group). Do Slawonii wyjechao wtedy 53 onierzy, jednostk dowodzi w tym czasie pukownik Marian Sowiski. Ich gwnymi zadaniami byy: ochrona VIP-w, eskortowanie grup mniejszoci narodowych, ochrona maych obiektw o znaczeniu strategicznym oraz zapobieganie ewentualnym demonstracjom, a w razie potrzeby byskawiczne reagowanie23. Najbardziej spektakularn i jednoczenie pierwsz tego typu operacj byo aresztowanie zbrodniarza wojennego Slavko Dokmanovicia zwanego Rzenikiem z Vukowaru, ktry podczas penienia funkcji burmistrza Vukowaru by odpowiedzialny wraz z pukownikiem Mile Mrksiciem, kpt. Miroslavem Radiciem oraz majorem Veselinem Sljivancaninem za dokonanie masakry we wsi Ovcara. Akcja polskich komandosw z GROM-u bya pierwsz operacj tego typu. onierze si specjalnych USA i pastw NATO korzystali z dowiadcze Polakw przy przeprowadzaniu takich akcji.
21 22

H . K r l i k o w s k i , op.cit., s. 91. Ibidem, s. 93. 23 Zob. przyp. 9.

145

6 VIII 2001 roku minister obrony narodowej Bronisaw Komorowski poinformowa, e GROM uczestniczy w dziaaniach w Kosowie i wykonuje tam tajne zadania. Ppk Roman Polko, dowdca jednostki, po raz pierwszy przyzna: Jest GROM w Kosowie i realizuje zadania te, ktre zostay postawione. Tych zada oczywicie nie bd ujawnia. S tam nie tylko po to, aby by, ale eby wykonywa konkretne zadania24. O tym, e GROM operuje na Bakanach wiadomo byo od duszego czasu, jednak informacje na ten temat za kadym razem dementowa MON. onierze operowali w tym regionie od maja do wrzenia 2001 roku. Komandosi dziaali w polskiej i w amerykaskiej strefie. Prowadzili kilkudniowe patrole, rozpracowywali miejsca spotka konspirujcych Albaczykw, przeszukiwali niebezpieczne rejony. Wspdziaali z jednostkami specjalnymi USArmy. onierze operowali zazwyczaj noc. Zdarzay si dziaania w trakcie ktrych strzelec wyborowy i obserwator leeli ponad dwa dni na odkrytym stanowisku. Warunki terenowe byy trudne, gdy gry maj tu po ok. 2 tys. metrw wysokoci. onierze midzy innymi zatrzymali u podna jednej z takich gr przemytnikw broni. Rozpracowali take wiosk, w ktrej spotykali si partyzanci, w jednym z jej domw znajdowa si magazyn broni i wyposaenia25. Opisane wyej misje pozwoliy przygotowa formacj do znacznie trudniejszego wyzwania, jakim mia by udzia w konfliktach asymetrycznych w Afganistanie i Iraku. IV. W Afganistanie i Iraku W spczesnym wiecie mamy do czynienia z sytuacj, gdzie jakakolwiek interwencja militarna, czy to pastw NATO, czy amerykaskie interwencje zwizane z wojenn z terroryzmem, przeksztacaj si w konflikty asymetryczne. Najlepszymi przykadami s tu Irak i Afganistan. W kocu lat 90. XX wieku do Afganistanu przyby poszukiwany przez USA w zwizku z oskareniami o terroryzm Osama bin Laden, a Talibowie, z ktrymi czy go radykalizm pogldw, udzielili mu gociny. Ju w 1998 roku Waszyngton zada jego wydania za zamachy w Kenii i Tanzanii, jednak Talibowie odmwili. Natomiast w sierpniu 1998 na jeden z obozw nalecych do organizacji bin Ladena spady amerykaskie pociski typu Tomahawk, a ju w listopadzie nastepnego roku ONZ naoya na Afganistan sankcje ekonomiczne, rwnie dajc wydania bin Ladena. Sankcje wzmocniono w styczniu 2001 roku (m.in. zakazem sprzeday broni do Afganistanu). We wrzeniu terroryci z organizacji Al-Kaida dokonali ataku na terytorium USA. By to najbardziej przeraajcy i miercionony akt terroryzmu w dziejach wiata Atak na obiekty cywilne wywoa fal wzburzenia w pastwach-czonkach NATO oraz wrd wiatowej opinii publicznej. W efekcie zgodnie z art. 5 Traktatu uznano, i zaatakowany zosta jeden z czonkw NATO i podjto decyzj o dziaaniach odwetowych w stosunku do autorw
24 25

P. B e r n a b i u k , Ppk Roman Polko szczeble kariery, Sukces 2002, nr 5. J . Ryb a k , Komandosi: Jednostki specjalne Wojska Polskiego, Warszawa 2003, s. 103

146

zamachu. Jako winnego wskazywano od pocztku Afganistan, rzdzony wwczas przez Talibw26. 20 IX 2001 roku w trakcie sesji Kongresu USA Prezydent George W. Bush postawi Talibanowi ultimatum. Mieli oni wyda Stanom Zjednoczonym liderw Al-Kaidy przebywajcych na terytorium Afganistanu oraz uwolni wszystkich uwizionych obcych narodowoci (w tym 16 obywateli amerykaskich), zapewni ochron zagranicznym dziennikarzom, dyplomatom i osobom nioscym pomoc humanitarn, zamkn obozy treningowe organizacji terrorystycznych oraz udostpni przedstawicielom ONZ peen dostp do tych obozw, celem weryfikacji ich zamknicia. 21 IX 2001 roku przedstawiciele Talibanu w ambasadzie w Pakistanie odrzucili ultimatum prezydenta Busha, co spowodowao bezporedni interwencj w tym kraju. Okoo 16:15 czasu UTC27 (tj okoo 20:45 czasu lokalnego) w niedziel 7 X 2001 roku amerykaskie i brytyjskie siy powietrzne rozpoczy bombardowanie wyznaczonych celw na terenie zajmowanym przez siy Talibanu oraz Al-Kaid. W szczeglnoci atak sign celw pooonych w stolicy tego kraju, Kabulu, gdzie zbombardowano elektrowni oraz lotnisko, a take Kandahar (siedzib przywdcy Talibanu muy Omara) oraz Dalalabad (obz treningowy). Talibowie okrelili ten atak jako atak na cay Islam. O godzinie 17:00 (czasu UTC) prezydent Bush poinformowa w wystpieniu telewizyjnym o podjtych dziaaniach. Tak rozpocza si wojna z terroryzmem, ktra trwa w tym kraju do dzi. Nieustanie trwaj walki wojsk NATO z terrorystami z caego wiata, ktrzy skupiaj si wok Talibw28. Po ataku terrorystycznym 11 wrzenia i inwazji na Afganistan administracja Busha dosza do wniosku, e istnieje wystarczajco silne poparcie spoeczne w USA, aby podj kolejne operacje militarne na Bliskim Wschodzie. Relacje midzy Irakiem a czonkami dawnej koalicji antyirackiej, ktra wyzwolia Kuwejt w 1991 roku, pozostaway od tego czasu niezmiennie napite. Tzw. strefy zakazu lotw, ustanowione na mocy rezolucji ONZ, byy stale patrolowane przez lotnictwo dawnej koalicji, za Irak, niezgodnie z rezolucj, stale prowadzi radarow kontrol tej strefy. Od poowy 2002 roku administracja USA deklarowaa jawnie, e jednym z jej gwnych celw jest jak najszybsze obalenie Husajna, lub zmuszenie go do radykalnej zmiany polityki. Jako gwne powody ewentualnego rozpoczcia ataku na Irak podawano grob uycia broni masowego raenia, powizania rzdu Husajna z midzynarodowym terroryzmem oraz drastyczne naruszenia praw czowieka przez sprawowany przez dyktatora reim29. Inwazja rozpocza si oficjalnie o godzinie 2:30 UTC (5:30 czasu lokalnego) nalotem bombowym na Bagdad, skoordynowanym z przekroczeniem granicy Iraku od poudnia przez
26

K . K u b i a k , Wojny, konflikty zbrojne i punkty zapalne na wiecie, Warszawa 2005, s.

64.
27 UTC (Universal Time Clock, Coordinated Universal Time) Uniwersalny czas koordynowany, ktry wykorzystuje czas 24-godzinny oraz kalendarz gregoriaski; jest on stosowany w nawigacji. 28 K . K u b i a k , op.cit., s. 67. 29 Ibidem, s. 78.

147

Australian Special Air Service Regiment. O 3:15 UTC (6:15 czasu lokalnego), prezydent USA George W. Bush ogosi publicznie, e wyda rozkaz wojskom koalicji, aby przystpiy do ataku na Irak. Tak rozpocza si wojna w Iraku, w wyniku ktrej doprowadzono do obalenia dyktatury Saddam Husajna. Wojna oficjalnie zmienia si w misj stabilizacyjn. A tak naprawd rozpocz si konflikt asymetryczny midzy wojskami koalicji a rebeliantami Irackimi, ktrzy skadali si z radykalnych poplecznikw byego reimu oraz napywajcych z caego wiata terrorystw. Polskie Siy Zbrojne od samego pocztku dziaa w Afganistanie i Iraku stanowiy wany element si koalicyjnych. Polski Kontyngent Wojskowy by jednym z wikszych w strukturach koalicyjnych zarwno w dziaaniach w Afganistanie, jak podczas drugiej wojny w zatoce. Jednak to wanie formacja specjalna GROM jako jedna z pierwszych polskich jednostek rozpocza dziaania w obydwu konfliktach. Wiosn 2002 roku komandosi GROM-u polecieli na misj do Afganistanu. Przed wyjazdem szkolili si oni intensywnie, zwaszcza w rejonach wysokogrskich. Gromowcy spotykali si take ze znawcami Azji rodowej oraz alpinistami, ktrzy kiedy wspinali si w tym kraju. Miao to na celu lepsze poznanie tamtejszej kultury oraz uksztatowania terenu. onierze mieli gwnie za zadanie ochrania polsk baz w Bagram, kadr dowdcz wojsk NATO i dyplomatw przebywajcych w Afganistanie oraz wane osobistoci odwiedzajce ten rejon30. Operacj afgask nazwano Enduring Freedom. Nie podana zostaa liczba wysanych onierzy jednostki GROM. W mediach pojawiy si rne informacje. Prowadzona na szerok skal operacja antyterrorystyczna rozpoczta po zamachach z 11 wrzenia zostaa nazwana Sprawiedliwo bez granic (Infinite Justice). Amerykascy dowdcy cay czas zabiegali, by formacja moga wykonywa take zadania typowo wojskowe. Jaki osignli rezultat, tego niestety do koca nie wiadomo, poniewa wiele operacji GROM-u byo cile tajne31. Podczas realizowanej misji w Afganistanie zosta ranny jeden komandos formacji, gdy podczas patrolu wysokogrskiego nadepn na przykryt skaa min. Natomiast od wiosny do jesieni 2002 roku 24 komandosw jednostki operowao na wodach Zatoki Perskiej. Komandosi suyli w Kuwejcie w ramach PKW. onierze GROM-u dziaali razem z plutonem amerykaskiej jednostki specjalnej Navy SEALs w sytuacji bezporedniego naraenia ycia. Poinformowa o tym dowdca lotniskowca USS George Washington adm. Joseph Sestak na pokadzie, ktrego stacjonowali polscy komandosi. Ich gwnym zadaniem byo nadzorowanie embarga na handel rop, naoonego na Irak przez ONZ. Misja ta bya trudna, poniewa onierze naraeni byli cay czas na ataki ze strony uzbrojonych zag kontrolowanych statkw. Do ochrony jednostek kontrolowanych przez Polakw, zorganizowane mafie (gdy te najczciej zajmuj si przemytem ropy) czsto wynajmoway najemnikw. Dysponowali oni uzbrojonymi miniaturowymi o30 31

D . Wi l c z a k , GROM rusza do akcji, Newsweek 2001, nr 6. J . Ryb a k , op.cit., s. 106

148

dziami podwodnymi, ktre s w stanie zniszczy statki uywane przez kontrolerw32. Oprcz polskich onierzy na wodach Zatoki Perskiej dziaali Amerykanie, Brytyjczycy i Kanadyjczycy. Dowdcy amerykascy wystpili z wnioskiem o wyrnienie wszystkich operatorw GROM-u odznaczeniem Medal for Military Merit. Komandosi musieli w czasie tej operacji m.in. przeprowadzi 30 aborday, dziki ktrym przejto 5 tys. ton ropy przemycanej z Iraku, wykonali take 28 nocnych patroli prowadzonych noc w pobliu granicy wd terytorialnych Iraku i Iranu33. Minister obrony narodowej J. Szmajdziski w marcu 2003 roku poda na amach gazety wyborczej nastpujc informacj: Polscy komandosi z GROM-u bior udzia w bezporednich walkach w Iraku. Jestemy dumni, e ich dziaanie wysoko oceni sekretarz obrony USA Donald Rumsfeld34. Informacje o udziale komandosw GROM-u w bezporednich walkach poda sekretarz obrony USA Donald Rumsfeld. Miaa to by forma pochway po akcji odbicia z rk wroga terminali naftowych w porcie Um Kasr35. Formacja w trakcie operacji w Iraku podlega bezporednio dowdztwu operacji, ale rozkazy musiay by konsultowane z polskim Sztabem Generalnym. Akcja w porcie Um Kasr zostaa przeprowadzona w nocy 20 III 2003 roku. Komandosi jako pierwsz odbili przepompownie ropy naftowej, stacj przetwrstwa ropy i dwie morskie platformy wydobywcze36. Dane wywiadu wskazyway, e platformy s zaminowane, a Irakijczycy otrzymali rozkaz wysadzenia ich w powietrze w razie prby odbicia przez wojska koalicyjne. Gdyby platformy zostay wysadzone tor wodny do jedynego irackiego portu zostaby zablokowany, co w znaczny sposb utrudnioby dziaania wojsk, a Zatoce Perskiej groziaby ogromna katastrofa ekologiczna. Polscy komandosi pywali take na dwch kanonierkach, ktre miay za zadanie patrolowa pnocne wybrzee Zatoki Perskiej. onierze midzy innymi mieli za zdanie poszukiwa prbujcych zbiec dowdcw, przedstawicieli wyszych wadz reimu Saddama Husajna, snajperw oraz dywersantw mogcych minowa obiekty znajdujce si na wodach zatoki. Kontrolowali take przepywajce statki w poszukiwaniu broni, materiaw wybuchowych i podejrzanych osb. Patrole trway nawet po 12 godzin, najczciej odbyway si one w nocy, aby zapobiec prbom sabotau i transportowaniu broni37. Operacja przejcia w kwietniu 2003 roku tamy Mukarayin, pooonej 100 kilometrw na pnocny wschd od Bagdadu, bya kolejn akcja przeprowadzona przez GROM. Akcja ta wymagaa, ze wzgldu na jej wielko, zaangaowania duej liczby operatorw. Bya to wsplna akcja formacji GROM i US Navy SEALs. Przejcie jej byo konieczne ze wzgldw strategicznych,
Zob. przyp. 9. J. Ryb a k , Medale za Kuwejt, onierz Polski 2003, nr 1/2. 34 P. Wr o s k i , GROM w akcji, Gazeta Wyborcza 25 III 2003 35 Um Kasr (Umm Quasr) Najwikszy port w Iraku, gdzie znajduj si terminale naftowe, ktre suyy Saddamowi Husajnowi do szmuglowana ropy w czasie embarga NATO. 36 J . Ryb a k , GROM2.PL, s. 259-169. 37 W kotka i myszk, Gazeta Wyborcza 25 III 2003.
33 32

149

poniewa wysadzenie bd otwarcie zapory moe zagrozi zalaniem Bagdadu. Mogoby to w znacznym stopniu utrudni ofensyw wojsk koalicji, a pniej zdobycie miasta i spowodowaoby ogromne zniszczenia oraz ofiary wrd ludnoci. Operacj przeprowadzono w bezksiycow noc. Amerykanie i Polacy w cigu kilku minut opanowali cay obiekt, nastpnie obezwadnili jego ochron oraz technikw znajdujcej si tam elektrowni. Wewntrz obiektu komandosi nie natrafili na opr i caa operacja przebiega pomylnie. Zadaniem komandosw bya ochrona tamy do czasu nadejcia si gwnych38. Komandosi z Formacji Specjalnej GROM jeszcze nie raz wykazali si w czasie dziaa w Iraku wykonujc wane misje, z ktrych do dzi wiele objte jest tajemnic. Stali si nieodcznym elementem PKW w tym kraju. Zbierali wysokie oceny od dowdcw si koalicyjnych, jak i politykw takich jak Donald Rumsfeld. Zyskali oni take szacunek wrd swoich zagranicznych odpowiednikw, ktrzy jak sami mwili byli zaszczyceni sub z Polakami i mile zaskoczeni ich profesjonalizmem. Podsumowujc trzeba jeszcze raz zwrci uwag na fakt, e konflikty asymetryczne stay si nieodcznym elementem rozgrywek geopolitycznych na wiecie. Jeeli Polska chce uchodzi za powanego gracza i godnego partnera, musi bra udzia w militarnym aspekcie tych rozgrywek. Dlatego polskie wadze powinny zrobi wszystko, aby udzia onierzy by przemylany. Takie sytuacje jak brak odpowiedniego sprztu nie mog mie miejsca. Armia jest wizytwk danego kraju. Szczeglnie Formacja Specjalna GROM, ktra staje si nieodcznym elementem polityki zagranicznej Polski, wpywajc na jej pozytywny wizerunek.

RESUME GROM IN ASYMMETRIC WAR This article is an attempt of presenting polish special operation forces Grom and its participation in asymmetrical conflicts nowadays. These kind of conflicts has become inseparable element of geopolitical games. GROM was involved in many of them. Polish commandos fulfilled tactically very significant role in Iraq and Afghanistan wars, that are currently the biggest and most important when it comes to the political status quo at the present.

38

J . Ryb a k , op.cit., s. 268-272.

150

II. STUDIA I ANALIZY

IMMANUEL WALLERSTEIN

GEOPOLITYCZNE SZACHY: TO MINIWOJNY NA KAUKAZIE*

tym miesicu [w sierpniu 2008] wiat by wiadkiem miniwojny na Kaukazie, a take pasjonujcej, cho zdecydowanie nieadekwatnej retoryki. Geopolityka jest wielk seri partii szachw, w ktrej uczestniczy dwch graczy, w ktrych kady dy do uzyskania przewagi pozycyjnej. W tych grach kluczowa jest znajomo aktualnych regu rzdzcych poszczeglnymi ruchami. Skoczki nie mog porusza si po liniach przektnych. W okresie od 1945 do 1989 roku najwaniejsza partia szachw toczya si midzy Stanami Zjednoczonymi a Zwizkiem Sowieckim. Bya nazywana Zimn Wojn, a podstawowe zasady okrelano metaforycznie sowem Jata. Najwaniejsza regua dotyczya linii dzielcej Europ na dwie strefy wpyww. Zostaa ona nazwana przez Winstona Churchilla elazn kurtyn i biega od Szczecina do Triestu1. Zasada bya taka, e niezalenie od tego, jak duo zamieszania narobiyby w Europie pionki, nie mogo doj do realnych dziaa wojennych midzy USA i ZSRR. Natomiast po zakoczeniu kadego takiego zamieszania wszystkie figury miay powrci na swoje miejsce. T regu mona byo dokadnie obserwowa a do klski systemw komunistycznych w 1989 roku, ktrej wyrazist oznak byo zburzenie muru berliskiego. To absolutna prawda, o czym kady mg si wtedy przekona, e w 1989 roku reguy z Jaty zostay uchylone, a gra midzy Stanami Zjednoczonymi a Rosj (od 1991 roku) zmienia si radykalnie. Gwnym problemem odtd jest to, e USA le zrozumiay nowe reguy gry. Ogosiy si, i zostay ogoszone przez wielu innych, jedynym supermocarstwem. Uywajc terminologii szachowej, interpretowano to w ten sposb, e Stany Zjednoczone mog dowolnie porusza si po szachownicy, a cilej mog przenosi bye sowieckie pionki do swojej strefy wpyww. Pod rzdami Clintona, a w sposb jeszcze bardziej spektakularny w czasie rzdw Georgea W. Busha, USA prowadziy gr w taki wanie sposb. Pojawi si jednak w zwizku z tym jeden problem: Stany Zjednoczone nie byy jedynym supermocarstwem. Nie byy ju nawet w ogle supermo-

* Pierwotnie tekst Geopolitical Chess: Background to a Mini-war in the Caucasus ukaza si na stronie internetowej Fernand Braudel Center (Binghamton University). Tumaczenie i publikacja za zgod autora. 1 Faktycznie linia podziau midzyblokowego ta przebiegaa gwnie wzdu granicy wschodnio-niemieckiej (przyp. tum.).

151

carstwem. Koniec Zimnej Wojny oznacza, e Ameryka zostaa zdegradowana z pozycji jednego z dwch supermocarstw do roli jednego silnego pastwa w wielostronnej dystrybucji realnej siy w systemie midzypastwowym. Wiele duych krajw mogo teraz rozgrywa swoje wasne partie szachowe, bez konsultacji swych ruchw z jednym z dwch byych supermocarstw. I zaczy to robi. Dwie najwaniejsze decyzje geopolityczne zapady w czasie kadencji [Billa] Clintona. Po pierwsze, Stany Zjednoczone usilnie i wzgldnie skutecznie dyy do wczenia byych sowieckich satelitw do NATO. Kraje te same z niecierpliwoci chciay do niego wstpi, chocia kluczowe pastwa Europy Zachodniej Niemcy i Francja byy temu do niechtne. Postrzegay ten manewr USA jako po czci wymierzony w nie same, majcy na celu ograniczenie dopiero co osignitej przez nie wolnoci aktywnoci geopolitycznej. Druga kluczowa decyzja Stanw Zjednoczonych polegaa na tym, e postanowiy one sta si aktywnym graczem w sprawie zmiany granic w byej Jugosawii. Skoczyo si to usankcjonowaniem i zbrojnym wymuszeniem faktycznego odczenia Kosowa od Serbii. Rosja, nawet za [Borysa] Jelcyna, nie bya zbyt zadowolona z adnego z tych posuni USA. Jednake znajdowaa si wtedy w stanie takiego nieadu politycznego i gospodarczego, e jedyne, co moga zrobi, to wyraa dosy anemicznie naley doda swoje niezadowolenie. Dojcie do wadzy Georgea W. Busha i Wadimira Putina nastpio mniej wicej w tym samym momencie. [Prezydent] Bush postanowi rozszerzy wspomnian taktyk jedynego supermocarstwa (Stany Zjednoczone mog przemieszcza swoje pionki tak, jak same zadecyduj) znacznie dalej ni Clinton. Najpierw, w 2001 roku, wypowiedzia amerykasko-sowiecki ukad o ograniczeniu strategicznych systemw obrony przeciwrakietowej z 1972 roku2. Pniej ogosi, e Stany Zjednoczone nie ratyfikuj nowych traktatw podpisanych z czasw Clintona: Traktatu o cakowitym zakazie prb jdrowych z 1996 roku oraz uzgodnionych zmian w traktacie o rozbrojeniu nuklearnym SALT II. Nastpnie powiadomi, e Stany Zjednoczone bd tworzy swj Narodowy System Obrony Przeciwrakietowej3. No i oczywicie, w 2003 roku Bush dokona inwazji na Irak. Czci tego zaangaowania stao si denie i osignicie przez USA prawa zakadania baz wojskowych i odbywania przelotw na terenie rodkowoazjatyckich byych republik Zwizku Sowieckiego. Dodatkowo, USA wspieray budow omijajcych Rosj rurocigw transportujcych rop i gaz z Azji Centralnej i Kaukazu. I na koniec, zawary porozumienie z Polsk i Czechami dotyczce budowy baz obrony antyrakietowej, majcych rzekomo stanowi ochron przed iraskimi rakietami. Rosja uznaa jednak, e s one wymierzone w ni. [Wadimir] Putin zdecydowa si da znacznie skuteczniejszy odpr ni Jelcyn. Jednak bdc roztropnym graczem, najpierw podj kroki w celu
Anti-Ballistic Missile Treaty (ABM) (przyp. tum.). W polskiej publicystyce ochrzczony nieprecyzyjnym mianem tarczy antyrakietowej (przyp. tum.).
3 2

152

wzmocnienia fundamentw wewntrznych pastwa przywracajc skuteczn wadz centraln oraz wzmacniajc rosyjski potencja wojskowy. W tym momencie zmienia si koniunktura w wiatowej gospodarce, a Rosja staa si nagle bogatym i potnym pastwem, zdolnym do kontroli nie tylko do wydobycia ropy, lecz rwnie gazu ziemnego, tak potrzebnego krajom zachodnioeuropejskim. Zaraz potem Putin przystpi do dziaania. Zawar porozumienia z Chinami. Utrzymywa bliskie stosunki z Iranem. Zacz wypiera Stany Zjednoczone z ich baz w Azji Centralnej. I zaj bardzo twarde stanowisko na temat dalszego rozszerzenia NATO o dwie kluczowe strefy Ukrain i Gruzj. Rozpad Zwizku Sowieckiego doprowadzi do pojawienia si w wielu byych republikach, take w Gruzji, etnicznych ruchw secesyjnych. Kiedy w 1990 roku Gruzja chciaa znie status autonomiczny tych czci swojego terytorium, ktre byy zamieszkane przez ludno niegruzisk, te niezwocznie ogosiy si niepodlegymi pastwami. Nie zostay uznane przez nikogo, jednak Rosja gwarantowaa im faktyczn autonomi. Byy dwa bezporednie bodce prowadzce do obecnej miniwojny. W lutym 2008 roku Kosowo formalnie przeksztacio swoj de facto autonomi w niepodlego de jure. Decyzja ta zostaa wsparta i uznana przez Stany Zjednoczone i wiele pastw zachodnioeuropejskich. Rosja ostrzegaa wtedy, e logika tego kroku stosuje si w rwnym stopniu do faktycznych secesji w byych republikach sowieckich. W odpowiedzi na przypadek Kosowa, Rosja zadziaaa natychmiastowo, ustanawiajc, po raz pierwszy, bezporednie stosunki z Oseti Poudniow oraz Abchazj. W kwietniu tego samego roku na posiedzeniu NATO Stany Zjednoczone zaproponoway, aby zaprosi Gruzj i Ukrain do tzw. Planu Dziaa na rzecz Czonkostwa4. Niemcy, Francja i Wielka Brytania sprzeciwiy si temu, twierdzc, e sprowokuje to Rosj. Neoliberalny i silnie proamerykaski prezydent Gruzji, Micheil Saakaszwili, by wwczas zdesperowany. Widzia, e uznanie zwierzchnictwa Gruzji w stosunku do Osetii Poudniowej (i Abchazji) oddala si w nieskoczono. Wybra wic moment nieuwagi Rosji (Putin na olimpiadzie, Miedwiediew na wakacjach), by dokona inwazji na Oseti Poudniow. Oczywicie, mizerne poudniowoosetyjskie siy zbrojne poniosy cakowit klsk. Saakaszwili spodziewa si, e bdzie mg wywrze presj na Stany Zjednoczone (a take oczywicie na Niemcy i Francj). Zamiast tego dosta natychmiastow odpowied militarn Rosji, ktra zdruzgotaa ma gruzisk armi. Od Georgea W. Busha otrzyma retoryk. Ostatecznie, c mg zrobi Bush? Stany Zjednoczone nie s supermocarstwem. Ich siy zbrojne s cile zaangaowane w dwie przegrywane wojny na Bliskim Wschodzie. I, co najwaniejsze, Stany Zjednoczone potrzebuj Rosji o wiele bardziej ni ta potrzebuje USA. Minister spraw zagranicznych FR Siergiej awrow stwierdzi znamiennie w komentarzu dla Fi4

Membership Action Plan (MAP) (przyp. tum.).

153

nancial Times, e Rosja jest partnerem Zachodu w kwestiach [] Bliskiego Wschodu, Iranu i Korei Pnocnej. Jeli chodzi o Europ Zachodni, to Rosja w gruncie rzeczy kontroluje jej zaopatrzenie w gaz. Nie jest przypadkiem, e to prezydent Francji [Nicolas] Sarkozy, a nie Condoleezza Rice, negocjowa rozejm midzy Gruzj a Rosj. Rozejm zawiera dwa zasadnicze ustpstwa ze strony Gruzji. Zobowizaa si zaprzesta uywania siy w stosunku do Osetii Poudniowej, a porozumienie nie zawierao wzmianki na temat integralnoci terytorialnej Gruzji. Rosja wysza wic z tego o wiele silniejsza ni bya przedtem. Saakaszwili postawi wszystko na jedn kart, [ponis klsk] i dzi jest geopolitycznym bankrutem. Jako ironiczne uzupenienie dodajmy, e Gruzja, jeden z ostatnich sojusznikw Stanw Zjednoczonych w ich koalicji irackiej, wycofaa 2 tys. swoich onierzy z Iraku. Oddziay te odgryway kluczow rol na terenach szyickich, a teraz bd je musiay zastpi wojska USA, ktre trzeba bdzie wycofa z innych miejsc [stacjonowania]. Jeli gra si w geopolityczne szachy, najlepiej zna reguy, bo mona da si wymanewrowa.
TUM. LESZEK SYKULSKI

154

PRZEMYSAW URAWSKI VEL GRAJEWSKI

BEZPIECZESTWO POLSKI
W KONTEKCIE WOJNY SIERPNIOWEJ asadnicz tez prezentowan w ramach niniejszego artykuu jest stwierdzenie, e epoka, w ktrej zbrojna agresja rosyjska na niepodlege pastwo, pooone w szeroko rozumianym polu bezpieczestwa Rzeczypospolitej bya, z politycznego punktu widzenia, mao prawdopodobna, naley ju niestety do przeszoci i zamyka si formu od sierpnia 1991 (pucz Janajewa) do sierpnia 2008 roku (wojna piciodniowa). Faktycznie okres ten by nieco krtszy. Ubiegoroczn kilkudniow wojn rosyjsko-gruzisk dzielio od poprzedniego konfliktu z udziaem si zbrojnych Federacji Rosyjskiej, walczcych poza granicami swego pastwa, jedynie 16 lat. Ostatni akcj zbrojn rosyjskich wojsk przed wojn w Gruzji, skierowan przeciw innemu suwerennemu pastwu, by bowiem udzia 14. Armii w oderwaniu Naddniestrza od Modawii w trakcie wojny stoczonej midzy marcem a lipcem 1992 r1. Wwczas jednak Kreml nie przyjmowa penej odpowiedzialnoci politycznej za poczynania swych wojsk i tworzy pozory spontanicznego dziaania onierzy, wystpujcych w obronie rzekomo zagroonego ycia rosyjskojzycznej ludnoci cywilnej secesjonistycznej prowincji. wczesna sabo i osamotnienie Modawii, jak i wspomniane odcinanie si Rosji Jelcyna od oficjalnej presji wojskowej na Kiszyniw nie zamay jednak istniejcego wtenczas oglnego przekonania, e Moskwa od czasu krachu puczu komunistycznych aparatczykw, grzebicego ostatecznie imperium sowieckie, nie jest w stanie podj skutecznej ekspansji wojskowej w Europie. Klska Kremla w pierwszej wojnie czeczeskiej (1994-1996)2 potwierdzia to wraenie. Polska, korzystajc z owej niemocy rosyjskiej, zdoaa w midzyczasie sta si czonkiem NATO, a nastpnie walnie przyczyni si do jego poszerzenia na pastwa batyckie. Czynia to, przeksztacajc sw armi w siy ekspedycyjno-interwencyjne i uczestniczc w misjach na Bakanach i w Iraku. Manifestowaa tym samym warto polityczn nowych sojusznikw USA z Europy rodkowej i przydatno ich si zbrojnych w operacjach spoza artykuu 5 Traktatu waszyngtoskiego tzw. out of area operations ktrych prowadzenie odpowiadao interesom Waszyngtonu. Zdolnoci ekspedycyjne WP byy jednak budowane, co oczywiste, kosztem jego zdolnoci
1 J. D a r s k i , Rumunia: Historia, wspczesno, konflikty narodowe, Warszawa [b.d.w.], s. 123-129. Szerzej, por.: M. K u c z y s k i , Krwawica Europa: Konflikty zbrojne i punkty zapalne w latach 1990-2000, To historyczne i stan obecny, Warszawa 2001, s.71-79; J. Wr b e l , Naddniestrze, Prace OSW 2003, nr 9, s. 15-19. 2 M. K u l e b a , Imperium na kolanach: Wojna w Czeczenii 1994-1996, Warszawa 1998, 105-386. Por. take: P. Gr o c h m a l s k i , Czeczenia rys prawdziwy, Wrocaw 1999, s. 165341; S. Ciesielski, Rosja-Czeczenia: Dwa stulecia konfliktu, Wrocaw 2003, s. 256-285; M. K u l e b a , Czeczeski specnaz: Taktyka dziaa specjalnych, Warszawa 2001, s. 26-64.

155

do obrony terytorium III RP. Dotyczyo to zarwno polityki inwestycyjnej (zakupy sprztu i wyposaenia przydatnego w misjach zagranicznych np. wozw patrolowych, czy samolotw transportowych), jak i modelu armii (najpierw stopniowe, a od 2008 roku ostateczne odejcie od poboru i postawienie na pene uzawodowienie armii, przy jednoczesnych gbokich redukcjach jej stanu osobowego). Wszystko to byy posunicia rozsdne, ale jedynie w warunkach istniejcych do dnia 8 VIII 2008 roku tzn. przy zaoeniu, i WP nie bdzie zmuszone wykonywa misji obrony kraju, lub jego bezporednich ssiadw przed agresj, lub presj wojskow Moskwy. Rosyjskie uderzenie na Gruzj czciowo zmienio jednak sytuacj geostrategiczn Polski, a czciowo ukazao nam j po prostu tak, jak bya ju poprzednio, tyle, e w nowym wietle, pozwalajcym nam dojrze rzeczywisto i odrzuci zudzenia. Skoro tak, to zasadnym staje si pytanie o to jak w istocie wyglda pooenie midzynarodowe Polski A. D. 2009. W jaki sposb wpyna na nie rosyjsko-gruziska wojna sierpniowa? Co nam o naszej rzeczywistoci powiedziay reakcje na naszych sojusznikw, partnerw i struktur takich jak UE i NATO, ktrych czci jest Polska? Co wreszcie dowiedzielimy si o kondycji pastwa polskiego i jego obywateli w kontekcie owej wojny? Jak zatem wyglda pooenie midzynarodowe Rzeczypospolitej w wietle wnioskw pyncych z konfliktu rosyjskogruziskiego i moliwoci reakcji Polski na zmiany w nim zasze w zwizku z tym wydarzeniem? Przede wszystkim musimy uzna, i Rosja wygraa wojn z Gruzj, cho nie osigna wszystkich stawianych sobie w zwizku z t akcj celw. Przede wszystkim nie obalia prezydenta Micheila Saakaszwiliego i nie zastpia go powolnymi sobie wadzami, ani te nie przecia wiodcego przez Gruzj korytarza tranzytowego dla przesyu surowcw energetycznych z basenu Morza Kaspijskiego na Zachd poza kontrol Moskwy. Dokonaa wprawdzie wielu zniszcze jego infrastruktury i odstraszya inwestorw, ale nie zdobya nad nim kontroli. Majc w pamici owe dwa podstawowe fakty, skutki rosyjskiego najazdu na Gruzj, ogldane z perspektywy Polski trzeba rozpatrywa w szeciu obszarach. I. NATO a wybuch wojny sierpniowej Podstawow przyczyn nie tyle samego wybuchu wojny midzy Rosj a Gruzj, co momentu w jakim on nastpi, by sygna jaki do Moskwy nieopatrznie wysao NATO w czasie kwietniowego szczytu Sojuszu Pnocnoatlantyckiego w Bukareszcie (2-4 IV 2008). Przypomnijmy, e forsowanemu tam przez Polsk i USA projektowi przyznania Gruzji i Ukrainie MAP (Membership Action Plan) sprzeciwiy si twardo i skutecznie Niemcy i Francja. W efekcie podjto decyzj o odoeniu rozstrzygnicia tej sprawy do kolejnego szczytu paktu, planowanego na grudzie owego roku. Oficjalnie goszonymi powodami, dla ktrych Pary i Berlin wystpiy przeciwko formalnemu uznaniu Gruzji za kandydata do czonkostwa w Sojuszu byo stwierdzenie, i kraj ten ma nieuregulowane spory terytorialne z ssiadami i

156

objcie go gwarancjami bezpieczestwa ze strony NATO grozi moe wcigniciem Sojuszu w konflikt z Rosj. W tej sytuacji byo oczywiste, i na Kremlu musiano odczyta to jako stwierdzenie: Macie czas do grudnia, aby potwierdzi, i to Niemcy i Francja maj racj i w ten sposb zapobiec rozszerzeniu NATO na Kaukaz. Odpowiedzialno tych pastw za taki wanie wydwik decyzji Sojuszu jest oczywista. W wypadku RFN dodatkowym obcieniem moralnym jej polityki jest fakt, i kryteria zastosowane przez Berlin wobec Gruzji, gdyby byy przyjte w 1955 roku wobec Bonn, pozostawiaby Niemcy na asce Kremla. Wszak w chwili przyjmowania do NATO by to kraj podzielony, posiadajcy zarzewie konfliktu z ZSRR w postaci Berlina Zachodniego, ktry raz ju postawi Europ i USA na krawdzi wojny i mia raz jeszcze wystpi w tej roli w przyszoci3. Niemcom, ciko przez nich dowiadczona Europa i przede wszystkim USA okazay jednak wwczas (tzn. w latach 1948-49, 1955 i 1958-1961) sw solidarno, cho jeli jakikolwiek nard zasuy sobie na rosyjsk okupacj i obojtno reszty wiata na wasne cierpienia, to wanie oni. Gruzja, na ktrej nie ci adne grzechy przeszoci, na wniosek tyche Niemiec, zostaa jej pozbawiona. Zostawiajc na boku moralny aspekt tej sprawy, praktyczny wniosek polityczny jaki pynie dla Polski z analizy przedstawionych powyej wydarze sprowadza si do konstatacji faktu posiadania przez Rosj silnych i skutecznych sojusznikw politycznych w onie NATO. Ich akcja jest w stanie paraliowa podstawow funkcj, dla ktrej Sojusz zosta powoany tzn. obron demokracji przed ekspansjonizmem rosyjskim. Jest to take symbol powanego osabienia pozycji midzynarodowej Stanw Zjednoczonych, ktre dotd dominoway w NATO i ktrych decyzje odnonie do zaproszenia lub nie nowych pastw w szeregi jego czonkw miay w przeszoci znaczenie rozstrzygajce. Pknicie transatlantyckie, zapocztkowane w 2003 roku francusko-niemieckim sprzeciwem wobec amerykaskiej inwazji na Irak (notabene wspartym przez Rosj), najwyraniej nie zostao przezwycione, cho po odejciu Gerharda Schrdera ze stanowiska kanclerza Niemiec, a Jacquesa Chiraka z paacu elizejskiego, spr transatlantycki znacznie zagodnia. Postpujce ocieplenie na linii Pary/Berlin-Waszyngton przyspieszyo jednak dopiero po zastpieniu Georga Busha przez Baracka Obam i wizao si z rezygnacj USA ze swych poprzednich zamiarw, w tym take tych dotyczcych Gruzji. Promowane przez Polsk plany objcia Tbilisi parasolem ochronnym Sojuszu Pnocnoatlantyckiego zaamay si zatem wskutek militarnej akcji rosyjskiej, politycznego sprzeciwu Niemiec i Francji i saboci okazanej przez USA, ktre ostatecznie porzuciy w projekt.

3 B. M i k u l s k a - G r a l s k a , Kryzys berliski 1948-1949, Warszawa 1995, s. 310. Por. take: J. K r a s u s k i , Historia RFN, Warszawa 1981, s. 109-145, 373-397; R. o , Wschodnia polityka kanclerza Adenauera, d 2003, s. 199-248.

157

II. Skutki wojny dla USA na obszarze WNP vis a vis Rosji Fala kolorowych rewolucji, jaka przetoczya si przez kraje postsowieckie i Serbi poczwszy od 2000 roku, zbudowaa obraz USA jako mocarstwa wykorzystujcego swoj mikk si przycigania wobec krajw tego regionu dla obalania funkcjonujcych w nim reimw autorytarnych i rozprzestrzeniania swobd demokratycznych. Proces ten by rwnoznaczny z ograniczaniem wpyww Moskwy, promujcej, oparty na zasadach dyktatorsko-oligarchicznych, odmienny od zachodniego model transformacji postkomunistycznej. W sferze oddziaywania Waszyngtonu, w mniejszym lub wikszym stopniu, znalazy si w tym czasie nie tylko zwizany z nim ju wczeniej interesami gazowo-naftowymi i poparciem tureckim Azerbejdan, ale take Ukraina, Gruzja i Modawia, co znalazo swj formalny wyraz w oywieniu dziaalnoci GUAM, mimo opuszczenia tej organizacji przez Uzbekistan po krwawym stumieniu prby przeprowadzenia rewolucji w tym kraju. Tak uformowany obz, mniej (Modawia) czy bardziej zadeklarowanych (Gruzja i Ukraina) zwolennikw wsppracy z Zachodem, liczy na psychologiczne odstraszanie Rosji, wynikajce z faktu posiadania przez te kraje poparcia dla obranej przez nie drogi reform ze strony jedynego supermocarstwa wiatowego USA. Wojna sierpniowa zburzya ten obraz rzeczywistoci. Nadszarpnita zostaa wiarygodno Stanw Zjednoczonych jako gwaranta bezpieczestwa w Europie. Nie zostaa ona wprawdzie zupenie zniszczona, gdy Gruzja, cho blisko wsppracujca z USA (Tbilisi w momencie rosyjskiego ataku na swe terytorium utrzymywao ok. 2 tys. onierzy w Iraku, a armia gruziska bya szkolona i wyekwipowana przez Stany Zjednoczone i Izrael), nie jest jednak czonkiem NATO i Waszyngton formalnie nigdy nie zobowizywa si do jej obrony. Wszystkim krajom WNP bdcym potencjalnym przedmiotem ewentualnego kolejnego ataku rosyjskiego lub obiektem presji wojskowej ze strony Kremla (Azerbejdan, Armenia, Modawia, Ukraina, Biaoru4), zademonstrowano jednak, i przyja ze Stanami Zjednoczonymi nie tylko nie chroni przed rosyjsk inwazj, ale wrcz moe j sprowokowa. Fakt ten sam w sobie, czyni ewentualn daleko idc reorientacj ku Zachodowi polityk zagranicznych wymienionych wyej pastw, mniej prawdopodobn. Brak skutecznej reakcji Waszyngtonu wynika czciowo z dobrego doboru terminu inwazji dokonanego przez Rosj. Republikaska administracja Georga Busha sparaliowana ju bya kampani wyborcz, poprzedzajc elekcj kolejnego prezydenta USA i nie moga podejmowa kosztownych decyzji o rozpoczciu strategicznego sporu z Moskw. Ta naturalna postawa Amerykanw miaa jednak swoj opisan wyej cen. Szybkie przejcie do porzdku dziennego nad wojn rosyjsko-gruzisk, dokonane przez now administracj demokratyczn Baracka Obamy, wzmocnio owo pocztkowe niekorzystne wraenie. Ogoszenie przez now szefow dyplomacji ameryOczywicie Armenia i Biaoru w odrnieniu od pozostaych wymienionych pastw, pozostaj obecnie w stosunkach sojuszniczych z Rosj. Nie zmienia to faktu, e stan ten nie musi by trway.
4

158

kaskiej Hilary Clinton synnego resetu stosunkw amerykaskorosyjskich, pogbio je dodatkowo. W wietle wszystkich tych faktw w debatach publicznych, a miejmy nadziej, e take i gabinetowych w Polsce i pastwach batyckich pojawio si zagadnienie koniecznoci uzupenienia politycznych gwarancji bezpieczestwa, ktre nasze kraje otrzymay w momencie ich przyjcia do NATO, o gwarancje techniczno-wojskowe, tzn. danie objcia nowych pastw czonkowskich Sojuszu sztabowym planowaniem obronnym (contingency planning), dotd odnonie do nich nie opracowanym. Na terytorium adnego z pastw czonkowskich przyjtych w latach 1999 i 2004 nie ma take adnych istotnych dla strategicznych zdolnoci wojskowych NATO baz, ani instalacji wojskowych. Potencjalny agresor zasadnie moe wic mie wtpliwoci, czy gwarancje, polegajce li tylko na deklaracjach politycznych i podpisach pod traktatami, zostan dotrzymane. Ufamy, e tak, ale dobrze by byo, by zawsze przekonani byli o tym take decydenci na Kremlu. Samo odstraszanie psychologiczne, jakkolwiek mocniejsze ni w wypadku pastw takich jak Gruzja tzn. jak wskazano wyej, zaprzyjanionych z USA, ale nie bdcych czonkami NATO susznie zostao uznane za niewystarczajce. Jest to oczywisty skutek wycignicia przez Warszaw, Wilno, Ryg i Tallin wnioskw z lekcji jak odebrano w Tbilisi. III. Wpyw wojny piciodniowej na obszar postsowiecki Rosja w swej wojnie przeciw Gruzji, a szczeglnie w zakresie decyzji o formalnym pogwaceniu integralnoci terytorialnej tego pastwa poprzez uznanie niepodlegoci jego zbuntowanych prowincji Abchazji i Osetii Pd., nie zdoaa uzyska nawet deklaratywnego poparcia ze strony adnego ze swych sojusznikw w onie WNP. Obok samej Moskwy niepodlego zbuntowanych prowincji uznay jedynie Nikaragua, a ponad rok pniej Wenezuela. Jest to oczywicie niekorzystna dla Kremla demonstracja tak saboci jego wpyww w wiecie, jak i niekorzystne z propagandowego punktu widzenia podkrelenie natury jego jedynych sprzymierzecw. Sojusznicy z WNP tym razem zawiedli Rosj. Kady z nich ma zapewne wiadomo precedensowego charakteru jej akcji przeciw Tbilisi, ktra moe sta si wzorem dla podobnych operacji przeciwko dowolnemu krajowi z tej grupy, ktry nie byby powolny daniom Moskwy. Chodno do poczyna Kremla odniosy si take Chiny, zblieniem z ktrymi Rosja od czasu do czasu straszy Stany Zjednoczone. Pekin gra jednak wasn gr i z uwagi na problem Tybetu nie jest zainteresowany tworzeniem precedensu odrywania prowincji od uznanego powszechnie suwerennego pastwa. Z polskiego punktu widzenia najciekawsze jest to, i atak rosyjski na Gruzj sta si jednym z obszarw rozbienoci w polityce zagranicznej Moskwy i Miska. Zatargi na tej linii s zjawiskiem stosunkowo nowym5, s zaW. K o n o c z u k , Trudny sojusznik: Biaoru w polityce Rosji, Prace OSW 2008, nr 28. O okolicznociach ewolucji polityki ukaszenki wobec Rosji z jednej, a UE z drugiej
5

159

tem zmian jakociowo inn, ni zaostrzenie relacji na linii Moskwa-Kijw, jakie dokonao si w wyniku udziau w wojnie rosyjskiej Floty Czarnomorskiej, operujcej z ukraiskiego Sewastopola. Sierpie 2008 roku jedynie potwierdzi zy stan relacji ukraisko-rosyjskich, stosunki biaorusko-rosyjskie ukaza za w nowym wietle. Nie znajc kulis decyzji Miska, moemy jedynie spekulowa co do jej przyczyn. Logiczne wydaje si przy tym zaoenie, i w stolicy Biaorusi zapewne zdoano sobie wyobrazi uycie przez Kreml siy take i przeciw ukaszence, np. do przeprowadzenia paacowego zamachu stanu, dokonywanego zreszt pod hasem obrony demokracji przed dyktatorskim reimem ostatniego satrapy w Europie, gdyby ten zbyt drastycznie stawa na drodze interesom Moskwy. Akcja taka nie spotkaaby si zapewne z politycznymi protestami ze strony UE czy USA, ktrym trudno byoby zaprzeczy od lat podkrelanemu przez nich antydemokratycznemu charakterowi rzdw na Biaorusi. Brak uznania przez Misk niepodlegoci Abchazji i Osetii Pd. potwierdzaj tez, i precedens uycia przez Moskw wojska dla roztrzygnicia sporu z pastwem czonkowskim WNP zosta przez ukaszenk przyjty z du niechci. Fakt ten w poczeniu z narastajcymi od 2007 roku kontrowersjami biaorusko-rosyjskimi, wynikajcymi z wycofywania si Rosji z dotowania gospodarki biaoruskiej i ze wzrastajcej presji Kremla na Misk, wykonywanej w zamiarze wymuszenia na Biaorusi zgody na przejcie jej infrastruktury energetycznej, otworzy przed Polsk i Zachodem, wprawdzie niewielkie, ale jednak godne dostrzeenia, pole manewru w polityce wobec Biaorusi6. IV. Reakcja Unii Europejskiej na konflikt kaukaski Odpowied Unii na wybuch konfliktu zbrojnego na Poudniowym Kaukazie bya, tradycyjnie ju jeli chodzi o dziaania UE w obliczu gorcych konfliktw, powolna i mikka. W ocenie przyczyn sabego tempa reakcji Brukseli naley, podobnie jak w wypadku Waszyngtonu, wskaza na dobrze dobrany przez Moskw czas przeprowadzenia caej operacji. Kreml uderzajc w czasie wakacji wykorzysta znany mu ju z 1998 roku biurokratycznowygodnicki charakter instytucji unijnych, ktre szczeglnie w okresie urlopowym nie s w stanie dziaa w warunkach kryzysu wywoanego nagym rozwojem wydarze. Z tego to powodu ju fakt wystpienia rosyjskiego kryzysu finansowego latem 1998 roku w szczycie sezonu wakacyjnego, skutkowa sytuacj, w ktrej UE bya zdolna do reakcji dopiero we wrzeniu, gdy jej urzdnicy wrcili po letnim wypoczynku. Administracja UE nie ma bowiem takich moliwoci nagej mobilizacji zadaniowej, jakimi dysponuje kady europejski narodowy aparat pastwowy (np. poprzez odwoanie urzdnikw z urlopw)7. Trudno zaoy, by w Moskwie nie pamitano tej lekcji i nie umiano z niej skorzysta.
strony i ich znaczeniu dla Polski patrz take: P. u r a ws k i v e l G r a j e w s k i , Wyspa Biaoru, Obserwator 2008, nr 1, s. 68-79. 6 P. u r a w s k i v e l G r a j e w s k i , op.cit. s. 68-77. 7 H. H a u k k a l a , The Making of the European Unions Common Strategy on Russia, [w:]

160

Reakcja Brukseli (mediacja prezydencji francuskiej prowadzca do podpisania porozumienia o zawieszeniu broni bez gwarancji integralnoci terytorialnej Gruzji) wykazaa, e Unia Europejska nie moe by traktowana jako gwarant twardego bezpieczestwa w obliczu zagroenia ze strony Rosji. Nadzwyczajne spotkanie Rady Europejskiej, powicone sprawie rosyjskiego najazdu na Gruzj, zwoano dopiero 1 IX 2008 roku. Zakoczyo si ono przyjciem wsplnego stanowiska 27 pastw UE, co zostao ogoszone jako sukces. Niestety gbsza analiza zapadych decyzji (wcale nie zaskakujcych agodnoci Unii wobec Rosji naleao si spodziewa) zmusza do bardziej pesymistycznych wnioskw. UE wprawdzie zachowaa jedno, ale za cen braku konkretw. Jej reakcja na wojn na Kaukazie okazaa si by wycznie retoryczna, a obietnice zoone Gruzji i Ukrainie bardzo niejasne. Ich rozwiniciem miao by zainicjowane przez Polsk i Szwecj Partnerstwo Wschodnie UE. Program ten nie moe by jednak wykorzystany jako skuteczny instrument przeciwstawienia si militarnej presji Moskwy na Tbilisi, czy na jakikolwiek inny kraj partnerski, ktry zostaby jej poddany. Haso intensyfikacji prac nad tym projektem, podnoszone od sierpnia 2008 roku pod wraeniem rosyjskiej inwazji na Gruzj, jest wic nieporozumieniem. aden z mechanizmw PW nie jest skonstruowany do stawiania czoa takiemu wyzwaniu. Na kryzysy militarne nie reaguje si programami wsppracy polityczno-gospodarczej, ktrych owocw w najlepszym razie mona oczekiwa za kilka lub kilkanacie lat. Odnonie do moliwoci osignicia zasadniczego celu jaki winien przywieca UE tzn. powstrzymania Rosji przed kontynuowaniem polityki zbrojnej agresji rokowania s zatem jak najgorsze. Podstaw dla oceny tego co si stao nie jest nastrj w Brukseli, lecz to jak poczynania UE zostay odczytane w Moskwie jak je tam zinterpretowano (mniejsza o to czy waciwie, czy bdnie, wszak decyzje take na Kremlu podejmowane s nie na podstawie rzeczywistoci, lecz na podstawie jej obrazu istniejcego w gowach decydentw). Moskwa za do poczyna UE odniosa si z mieszanin pogardy i ironii. Rosja dokonujc agresji na Gruzj testowaa Zachd, w tym UE, co do tego jak dalece moe si posun na drodze zbrojnej ekspansji poza swe granice. Test ten wypad korzystnie dla Kremla. Moskwa bya tak pewna swego, e nawet nie raczya zaczeka z uznaniem Abchazji i Osetii Pd. do wspomnianego szczytu UE z 1 wrzenia. Nikomu w Rosji nie przyszo najwyraniej do gowy by przed spotkaniem szefw rzdw i gw pastw unijnej 27, na ktrym miano zadecydowa o reakcji Unii na poczynania Kremla nie drani Brukseli. Jest to miara lekcewacego stosunku Moskwy do Unii i dokadna odwrotno tego co o dranieniu Rosji myli si w licznych krgach w Europie. Postawa elit moskiewskich okazaa si suszna. Demonstracyjne lekcewaenie zdania Unii i amanie wynegocjowanego przez prezydencj francusk porozumienia o zawieszeniu broni nie wpyny na wynik brukselskiego szczytu.
The EU Common Strategy on Russia: Learning the Grammar of the CFSP, ed. H. H a u k k a l a , S . M e d v e d e v, Kauhava 2001, s. 42.

161

Jest to jednoznaczny sygna wysany do Moskwy (wiadomie, czy niewiadomie) i zostanie on tam odczytany jako przyzwolenie. Gdy przed nastpn decyzj o wysaniu wojsk poza granice Federacji Rosyjskiej Putin poprosi swych doradcw o opini co do moliwych reakcji UE, ci odpowiedz z pewnoci w gosie: T drog dalej i, nie grozi niczym to; wygra, co da si wygra! Rzecz nie bez znaczenia, zanim nastpi europejskie qui pro quo!8. Najdotkliwsza dla Moskwy reakcja na jej poczynania na Kaukazie nastpia na szczeblu pastw narodowych (parafowanie przez Polsk umowy o przyjciu amerykaskiej tarczy antyrakietowej i fiskie rozwaania o przystpieniu do NATO), a nie na forum UE. W ocenie szczytu Unii nie chodzi jednak o narzekanie na rzeczywisto. W Brukseli osignito zapewne tyle, ile w obliczu panujcych w licznych pastwach UE (Austria, Belgia, Bugaria, Cypr, Francja, Grecja, Hiszpania, Niemcy, Portugalia, Sowacja, Wgry, Wochy) pogldw mona byo osign. Nie naley si jednak oddawa zudzeniu, e gos Brukseli zostanie wzity pod uwag w Moskwie. UE swego czasu gwarantowaa ponad 40 porozumie o zawieszeniu broni w wojnach jugosowiaskich. Byy one potem bezkarnie amane przez Serbw9. Rosjanie z pewnoci o tym pamitaj. Moskwa jest za wielokrotnie potniejsza od Belgradu. Trudno wic znale argumenty na rzecz tezy, e mikka dyplomacja europejska bdzie skuteczniejsza wobec tandemu PutinMiedwiediew, ni bya wobec Slobodana Miloevicia. Zapewne Rosjanie te ich nie znajduj, a decyzje nadzwyczajnego szczytu UE utwierdziy ich w tym przekonaniu. Powinnimy si zatem spodziewa kontynuowania przez Kreml jego obecnej polityki siy. V. Bezpieczestwo Polski w wietle wojny gruziskiej Polityka Rzeczypospolitej wobec Gruzji stracia znamiona spjnoci ju u schyku 2007 roku wraz z dojciem do wadzy rzdu PO-PSL i wynikajc z tego faktu konfliktow kohabitacj na linii rzd prezydent. Pierwszym powanym aktem owej niespjnoci bya odmienna reakcja obu orodkw wadzy w Polsce na prob Tbilisi i Kijowa o powstrzymanie si Warszawy od uznania niepodlegoci Kosowa. Ukraina i Gruzja obawiay si, i tworzony w ten sposb precedens wykorzystany zostanie politycznie przeciw nim przez Rosj. Obawy te podzieli wwczas prezydent Lech Kaczyski. Przewayo jednak stanowisko rzdu i Polska, nie baczc na interesy swoich wschodnioeuropejskich sprzymierzecw, uznaa niepodlego Prisztiny. Nie wpyno to naturalnie w aden sposb na losy samego Kosowa, stanowio natomiast cios tak dla relacji polsko-gruziskich, jak i co gorsza polJ. K a c z m a r s k i , Rejtan, czyli raport ambasadora, <http://www.kaczmarski.art.pl/tworczosc/wiersze_alfabetycznie/kaczmarskiego/r/rejtan_czyli_raport_ambasadora.php> (2 IX 2009). 9 P. u r a ws k i v e l G r a j e w s k i , Upokorzona Europa: Unia Europejska wobec konfliktw bakaskich w latach 1991-1999, [w:] wiat po Kosowie, red. A. M a g d z i a k M i s z e w s k i e j , Warszawa 2000, s. 64-87.
8

162

sko-ukraiskich. Mimo wszelkie oczywiste rnice midzy Kosowem a separatystycznymi prowincjami Gruzji10, osabio take podstaw moraln pniejszego sprzeciwu Polski wobec uznania ich niepodlegoci przez Rosj. Z tym bagaem Rzeczpospolita musiaa stawi czoa wyzwaniu stworzonemu przez sam wybuch konfliktu w sierpniu 2008 roku. Wyprawa Prezydenta Lecha Kaczyskiego wraz z przywdcami czterech innych pastw Europy rodkowo-Wschodniej (prezydentem Litwy Valdasem Adamusem, premierem otwy Ivarsem Godmanisem, prezydentem Estonii Toomasem Hendrikiem Ilvesem i prezydentem Ukrainy Wiktorem Juszczenk) do Tbilisi w trakcie trwania wojny wykazaa, e jedynymi pastwami podzielajcymi polsk wizj natury zagroenia rosyjskiego s kraje batyckie, skcona wewntrznie Ukraina (premier Julia Tymoszenko milczco dystansowaa si od potpienia Rosji przez prezydenta Juszczenk) i oczywicie sama Gruzja. Akcja ta bya prb zmontowania sojuszu politycznego uczestniczcych w niej krajw z zamiarem wsplnego oddziaywania w kierunku wymuszenia ostrzejszej reakcji UE i NATO (USA) na wszelkie przejawy ekspansjonizmu rosyjskiego. Wewntrzpolski konflikt polityczny na linii PiS-PO spowodowa jednak, i zostaa ona zdezawuowana przez rzd Donalda Tuska, a przez opini publiczn w Polsce przyjta jako niewczesne awanturnictwo. Odejcie z urzdu uznajcego warto strategicznego partnerstwa z Polsk prezydenta Litwy Valdasa Adamusa i zastpienie go przez znacznie chodniej nastawion do tego pomysu Dali Grybauskait, dzi rok po tych wydarzeniach, dopenia obrazu sytuacji11. Trzeba do tego jeszcze doda prorosyjsk postaw prezydenta Vaclava Klausa w czasie konfliktu gruziskiego, demonstrujc uwid Grupy Wyszehradzkiej jako struktury zdolnej do zajmowania wsplnego stanowiska w sprawach o strategicznym znaczeniu dla jej czonkw. Jej znaczenie od dawna byo zreszt niewielkie, co wynikao z wyganicia uznawanych za wsplne celw strategicznych polityki zagranicznej skadajcych si na ni krajw (wyjcie z Ukadu Warszawskiego i RWPG, czonkostwo w UE i w NATO), sporw sowacko-wgierskich i zamtu wewntrznego na Wgrzech w dobie rzdw Ferenca Gyurcsnyego.
Kosowo jeszcze przed wybuchem walk w 1999 roku zamieszkae byo w wikszoci przez ludno albask, przez 10 lat, a do 1998 roku, w pokojowy sposb walczc o prawa obywatelskie i autonomiczne odebrane im decyzj Miloevicia w 1989 roku. Stron, ktra odmawiaa rozmw byli Serbowie. Oni take podjli akcje czystki etnicznej, ktra ostatecznie sprowokowaa interwencj Zachodu (NATO) pomnego krwawych dowiadcze wojny w Sowenii, Chorwacji oraz Boni i Hercegowinie. W Gruzji byo odwrotnie. To ludno gruziska pada ofiar czystek etnicznych w Abchazji i Osetii Pd. w trakcie wojen z pocztku lat 1990-tych, kiedy to separatystw wspara Rosja. Na czele wadz Kosowa nie stanli te oficerowie amerykaskich, czy jakichkolwiek obcych sub specjalnych tak jak ma to miejsce w wypadku Osetii Poudniowej, ktrej struktury pastwowe nasycone s Rosjanami. Ludnoci albaskiej nie dawano te paszportw amerykaskich i nie twierdzono potem, e USA wystpiy w obronie swoich obywateli, jak czynia to Rosja wobec Osetii Pd. 11 O pogldach prezydent Grybauskait na stosunki z Polsk patrz: Rozumiem problemy Polakw, Rzeczpospolita 29-30 VIII 2009, s. A9.
10

163

Wnioski z tej analizy s niestety smutne. Rzeczpospolita zrezygnowaa z wszelkich prb stanicia na czele zagroonych ekspansjonizmem rosyjskim pastw Europy rodkowo-Wschodniej, a tym samym i z samodzielnego wpywania na sytuacj w regionie i ustami swego ministra spraw zagranicznych ogosia wol pozostawania w gwnym nurcie polityki europejskiej. W tej konkretnej sprawie oznaczao to oczekiwanie na decyzje francusko-niemieckie odnonie do reakcji UE na konflikt rosyjsko-gruziski, a nastpnie biern ich akceptacj, przy pozorach aktywnoci symbolizowanych opisanym wyej reklamowaniem Partnerstwa Wschodniego, jako doskonaego antidotum i wystarczajc odpowied na zaistniae wyzwanie. VI. Ekonomiczne skutki wojny dla Polski Gospodarcze skutki rosyjskiego najazdu na Gruzj i polskiej na reakcji mog by rozpatrywane w czterech aspektach: 1. Przecicia przez Rosj korytarza tranzytowego surowcw energetycznych z basenu Morza Kaspijskiego, co godzi w jeden z najistotniejszych polskich planw zrnicowania rde ich dostaw projekt Odessa-Brody; 2. Prawdopodobiestwa odcicia przez Rosj dostaw gazu do Polski lub podwyszenia jego ceny; 3. Embarga na wybrane polskie produkty; 4. Atrakcyjnoci Gruzji jako rynku inwestycyjnego dla przedsibiorstw polskich chccych uczestniczy w jej odbudowie. Pkt. 1 nie wymaga szerszego komentarza. Do wspomnie, i zdominowanie Gruzji przez Rosj oznaczaoby pozbawienie caej Europy rodkowo-Wschodniej (Polski, pastw batyckich, Ukrainy) i Bakanw moliwoci zdywersyfikowania kierunkw dostaw niezbdnych do jej rozwoju i funkcjonowania surowcw energetycznych. Dziaania armii rosyjskiej w Gruzji pokazay, e Moskwa jest wiadoma tego faktu. Gruziskie linie transportowe i urzdzenia portowe byy z premedytacj niszczone (Poti) bez adnego uzasadnienia wojskowego, a jedynie z zamiarem zmniejszenia gruziskich zdolnoci tranzytowych i odstraszenia potencjalnych inwestorw w gruzisk infrastruktur przesyow. Zagroenie dostaw gazu (pkt. 2) nie jest wysokie. Jak dugo nie istnieje Gazocig Pnocny Rosja musi toczy gaz tranzytem przez Polsk lub Ukrain. Rosyjskiemu monopolowi dostawczemu oba pastwa s w stanie przeciwstawi monopol tranzytowy. Jeli Kreml zerwie umowy, wstrzymujc dostawy, Polska moe w sytuacji skrajnej pobiera gaz toczony na Zachd, odpowiadajc, e jeli go kradnie to Rosja go szmugluje. Moskwa nie moe sobie pozwoli na utrat dochodw z jego sprzeday do starej UE i zupenie wyczy gazocigw. Jeli zatem nastpi zakrcenie kurka, bdzie krtkie i nieskuteczne. Naley si jednak spodziewa znacznego podniesienia cen gazu, co wobec zbliajcego si terminu negocjowania nowej umowy, nastpioby i tak, bez wzgldu na stanowisko polskie wobec Gruzji. Ewentualne nagonienie tej sprawy bdzie bardziej elementem presji propagandowej Kremla na spoeczestwo polskie (Patrz-

164

cie jakich macie nieodpowiedzialnego prezydenta i rzd. To przez ich antyrosyjsk fobi musicie wicej paci za gaz.) ni realnym skutkiem wojny i zachowania Polski. Powaniejszej analizy wymagaj zatem jedynie kwestie ujte w punktach 3 i 4. Upyw czasu sprawi, i naoenie przez Moskw w odwecie za polskie poparcie dla Gruzji embarga na eksport czci towarw z Polski do Rosji jest wysoce nieprawdopodobne. Oczywicie Kreml moe uciec si do podobnego kroku pod byle pretekstem z jakiegokolwiek innego powodu. Akcja taka miaaby jednak bardziej znaczenie propagandowe, ni gospodarcze. Stronnicy Moskwy gosz mit wielkiego rynku rosyjskiego 141 mln. konsumentw. Musimy wic przypomnie czytelnikom realia. W 2006 roku prof. Kenneth Rogoff z Harwardu gwny ekonomista MFW za odpowiednik gospodarki rosyjskiej uzna gospodark aglomeracji miejskiej Los Angeles12. Rynek bowiem to nie ludzie, lecz ludzie plus ich pienidze. Rosja jest rynkiem rosncym, ale wci gwnie potencjalnym. W 1998 r. by to rynek wielkoci Finlandii, w 2004 roku Holandii, obecnie Hiszpanii, dla Polski za jest to dzi rynek mniejszy (4,6% polskiego eksportu w 2007 roku ostatnim przed kryzysem) ni czeski (5,5%). Czy za ktokolwiek, bez obawy miesznoci, przestrzegaby Polakw przed utrat wielkiego czeskiego rynku? Rosja to rent seeking, a nie profit seeking economy pastwo oligarchiczno-mafijne kontrolowane przez postsowieckie suby specjalne. Jest to zatem rynek niestabilny o wysokim ryzyku politycznym. Na szczcie jego znaczenie dla gospodarki polskiej jest drugorzdne. Gruzja to may kraj i strefa wojny. Mimo sympatii jak postawa prezydenta RP zjednaa nam wrd Gruzinw, rozpatrywanie jej jako atrakcyjnego rynku inwestycyjnego jest przedwczesne. Inwestorw przyciga pokj. Jest to prawdziwe szczeglnie dla tych podmiotw gospodarczych, ktre, jak wikszo przedsibiorstw polskich, nie mog sobie pozwoli na ryzyko utraty mienia w wyniku walk. To za jest wci w Gruzji bardzo due. Inwestycje polskie w tym kraju, w ramach jego odbudowy, to pie przyszoci. Dzi Gruzja potrzebuje raczej rakiet przeciwlotniczych i przeciwpancernych. Na polskich inwestorw cywilnych przyjdzie czas, gdy kraj ten stanie si czonkiem NATO, czego mu wszyscy powinnimy yczy. VII. Polityczne znaczenie Gruzji dla Polski Od 1991 roku Rosja promuje odmienny od wspieranego przez UE i NATO model transformacji postkomunistycznej. Zamiast demokracji umacnia autorytaryzm i dyktatury, czego licznych przykadw dostarczaj Biaoru ukaszenki, Ukraina Kuczmy, Serbia Miloevicia i Sowacja Meiara. Wiele o naturze systemu politycznego Federacji Rosyjskiej mwi take jej nieeuropejscy sojusznicy Uzbekistan, Wenezuela, Nikaragua. Zamiast poszanowania praw czowieka Moskwa dopuszcza si ich masowego gwacenia (Czeczenia), a przemoc w jej polityce wewntrznej i zewntrznej ma
12

K. R o g o ff, Rosja i wilki, Rzeczpospolita 10-11 VI 2006, s. 8.

165

pierwszestwo przed prawem. Gwnym narzdziem polityki zagranicznej Kremla jest eksport destabilizacji z instrumentalnym wykorzystaniem problemu mniejszoci narodowych w pastwach ociennych, w ktrych na tej bazie podnieca on lokalne separatyzmy (Abchazja, Osetia Pd., Naddniestrze, Krym). Kwestie Mniejszociowe rozgrywa take w relacjach z otw i Estoni. W polityce gospodarczej promuje model oligarchiczny zdecentralizowany (za czasw Jelcyna) lub scentralizowany (pod rzdami Putina), tak czy inaczej bdcy jednak modelem kapitalizmu politycznego, cechujcym si brakiem poszanowania wasnoci prywatnej i poszukiwaniem haraczu, a nie zysku w ekonomicznym sensie tego sowa. Wedug znanej rosyjskiej socjolog Olgi Krisztanowskiej 70% obecnych rosyjskich elit politycznych to funkcjonariusze dawnego KGB lub GRU. Warto pamita, e w tych organizacjach uczono obecnych rosyjskich liderw jak zabija ludzi i jak nimi manipulowa. Dominujcy na obszarze WNP opisany powyej promowany przez Kreml system postsowiecki spotka si z realnym sprzeciwem jedynie w Gruzji i na Ukrainie. Znaczenie Gruzji polega wic obecnie na fakcie, i zostaa ona wybrana na poligon moliwoci obecnego rosyjskiego imperializmu. Odmiennie ni Ukraicy, Gruzini s jednomylni w swej woli wstpienia do NATO. Moskwa nie moga zatem gra skutecznie na podziaach wewntrznych midzy nimi w tym zakresie z zamiarem zapobieenia uzachodnieniu owego kraju. W rezultacie zdecydowaa si odwoa do jedynej opcji jaka jej pozostaa do wojny. Tbilisi stao si w ten sposb papierkiem lakmusowym, przy pomocy ktrego Moskwa testowaa reakcj Zachodu na jej polityk uywania siy wojskowej poza granicami Federacji Rosyjskiej. Test ten, z rosyjskiego punktu widzenia, da wynik pozytywny. Casus Gruzji bdzie zatem stanowi dla Rosji pokus by i dalej w kierunku rozwiza militarnych, za dla innych krajw regionu ju sta si odstraszajcym przykadem tego jak koczy si prozachodni wybr dokonany przez Tbilisi. Dla Polski wymienione powyej powody s wystarczajce do uznania Gruzji za kraj o kluczowym znaczeniu w regionie Kaukazu, a jej los za precedensowy i wacy dla przyszoci take Europy rodkowowschodniej. * * * Przedstawiony powyej opis skutkw wojny sierpniowej widziany z perspektywy Polski zmusza do stwierdzenia, i konflikt ten w sposb wieloaspektowy i z drobnymi wyjtkami niekorzystnie wpyn na geostrategiczne pooenie Rzeczypospolitej. Polska jest bowiem (a przynajmniej powinna by) zainteresowana w uzachodnieniu systemu politycznego pastw pooonych na kresach byego sowieckiego imperium i zwrceniem si ich ku Zachodowi. Scenariusz przeciwny powinien by uznany za zagroenie, prowadziby bowiem do odtworzenia materialnej podstawy rosyjskiej dominacji nad Europ rodkow oraz Wschodni, w tym i nad Polsk. Region ten jest za obecnie chroniony wycznie przez wojskowy presti NATO, a faktycznie USA. Skuteczna reintegracja obszaru postsowieckiego pod egid

166

Moskwy podwayaby pozycj i stworzya wrd rosyjskiej klasy politycznej pokus by i dalej testowa NATO, USA i UE co do granicy, do jakiej Kreml moe si posun bez prowokowania powanej reakcji Zachodu. Wszelkie sygnay, jakie Zachd wysa do Moskwy po uderzeniu wojsk rosyjskich na Gruzj (z wyjtkiem przeprowadzonych wiosn 2009 roku manewrw NATO w tym kraju) pokazyway, e takich granic nie ma przynajmniej odnonie do obszaru postsowieckiego. Nie jest jasne czy istniej one odnonie do Europy rodkowej. Mona sobie zatem wyobrazi sytuacj, w ktrej Rosja w przyszoci zechce przetestowa take i odpowied na to pytanie. Nie wiemy czy i gdzie to uczyni czy w pastwach batyckich, tak jak prbowaa ju to zrobi w Estonii w 2007 roku? Moe tym razem bdzie to dotknita gbokim kryzysem gospodarczym otwa, gdzie 35% mieszkacw to rosyjskojzyczni pozbawieni jej obywatelstwa bezpastwowcy? Moe bdzie to Litwa, leca na trasie tranzytu do Krlewca, zbrojne przebicie si do ktrego jest staym elementem wicze wojsk rosyjskich i biaoruskich w trakcie prowadzonych wsplnych manewrw, szczeglnie potnych tego lata13. W tej sytuacji rodz si oczywiste pytania. Czy Rosja, majca poczucie sukcesu w wojnie gruziskiej, pjdzie dalej t drog i zastosuje si w relacjach z innymi ssiadami? Kto bdzie jej kolejnym celem? Czy ten sam sposb dziaania zostanie powtrzony wobec Krymu? Czy Sewastopol ma szans sta si nowym Wolnym Miastem Gdaskiem i odegra rol jak ono odegrao w 1939 roku? Jaka powinna by reakcja Polski w przypadku zagroenia Ukrainy powtrzeniem wobec niej scenariusza gruziskiego? Co jest waniejsze dla bezpieczestwa Rzeczypospolitej co stanowi jego lepsz gwarancj artyku 5 Traktatu waszyngtoskiego, czy armaty Armii Ukraiskiej? Czy w razie ziszczenia si tego scenariusza Polska powinna porzuci Ukrain, niczym Czechosowacj w 1938 roku i zaufa gwarancjom NATO, niczym w 1939 roku gwarancjom brytyjskofrancuskim, czy te powinna walczy wraz z Kijowem, nawet gdyby musiaa poprze go samotnie? Jeli Ukraina zostanie zdominowana przez Rosj (zbrojnie, czy te poprzez wewntrzne rozbicie i kapitulacj bez walki), kto bdzie nastpny? Oto s pytania, ktre musimy sobie postawi i udzieli na nie odpowiedzi, a nastpnie podj stosowne do niej dziaania. W interesie Polski nie ley by Rosja posiadaa dowiadczenie sukcesu w zakresie polityki neoimperialnej. Sposb dziaania przynoszcy zwycistwo bdzie bowiem powtarzany jako generalny modus operandi polityki rosyjskiej. Jeli zatem szanta wojskowy wobec ssiadw, lub otwarte uycie przeciw nim siy, tak jak to miao miejsce w Gruzji, da Rosjanom poczucie sukcesu, bdzie ono stanowio zacht dla Kremla by i dalej t drog.
13

M. P o t o c k i , Rosja wiczy wojn z NATO, Dziennik 9 IX 2009, s. 10.

167

PRZEMYSAW OZIERSKI

ZAPISKI GRUZISKIE (III): NIEPOKOJE W ARMII?

dniu 5 V 2009 roku w godzinach poudniowych gruziski minister obrony Davit Sikharulidze poinformowa o trwajcym buncie w samodzielnym batalionie pancernym w Muchrowani, miejscowoci oddalonej zaledwie 30 kiliometrw od Tbilisi. W doniesieniach medialnych pojawia si informacja, e miasto to pooone jest w odlegoci okoo 20 km, co wynika z faktu istnienia dwch miejscowoci o tej samej nazwie. Dalej jest jeszcze wicej niejasnoci. Zajcia w Muchrowani wyjani dopiero ledztwo, ktre jak mona mniema, w caoci nie zostanie upublicznione. Z pewnoci nie przysuy si temu, celowa lub te przypadkowa, fizyczna eliminacja poszukiwanych organizatorw buntu. Zamieszanie i zwizane z nim wydarzenia wpisuj si w skomplikowany polityczny obraz posierpniowej Gruzji. Zrozumienie buntu z 5 maja nie jest moliwe bez szerszego przyjrzenia si obecnej gruziskiej sytuacji politycznej, ktrej nie mona cigle tumaczy przerz pryzmat ingerencji rosyjskich sub specjalnych, jak chciayby to uczyni Micheil Saakaszwili. I. W cieniu protestw spoecznych 9 IV 2009 roku opozycja (zwana przez prorzdowe media radykaln) rozpocza permanentny protest, ktry ma na celu zmuszenie prezydenta Gruzji do ustpienia z zajmowanego stanowiska. Rozpoczcie demonstracji nastpio po upyniciu ultimatum, wyznaczonego w dniu 7 XI 2009 roku. Wczeniej opozycja sugerowaa, by wobec spadku zaufania publicznego gowa pastwa podaa si do dymisji. U podstaw spadku poparcia dla prezydenta ley niepowodzenie w wojnie sierpniowej, lecz nie tylko. Inn przyczyn, na jaki wskazuje opozycja, jest wyhamowanie przez prezydenta Saakaszwiliego procesu demokratyzacji Gruzji, rozpocztego przez rewolucj r. Partie zaangaowane w demonstracje wskazuj, i obecny system mona okreli jako hybrydowy, w ktrym wystpuj zarwno elementy demokracji, jak i autorytaryzmu. Wskazuje si, i podczas ostatnich wyborw prezydenckich (5 I 2008) oraz parlamentarnych (21 V 2008) doszo do szeregu nieprawidowoci. Raporty OBWE dotyczce wskazanych wyborw wskazuj m.in. na problemy w liczeniu gosw. Kolejne zarzuty dotycz dziaalnoci Ministerstwa Spraw Wewntrznych (m.in. uczestnictwa pracownikw ministerstwa w gonej sprawie zabjstwa Sandro Girgvilianiego), naruszania prawa wasnoci przy pomocy aparatu pastwowego, czy wolnoci mediw. Zarzuty te znajduj odzwierciedlenie w raportach gruziskiego Rzecznika Praw Obywatelskich, Sozara Subariego, czy te w raportach organizacji Freedom House, ktra uznaje Gruzj jako kraj czciowo demokratyczny. Przed rozpatrzeniem sprawy buntu naley zwrci uwag, e opozycja wobec prezydenta Saakaszwiliego prezentuje pogldy prozachodnie (ok. 70-

168

80% opozycji to byli uczestnicy rewolucji r oraz dawni wsppracownicy M. Saakaszwiliego). Wrd organizatorw demonstracji dominuj stronnictwa, ktre wskazujce na kierunek integracji z NATO. Nieliczne wyraaj raczej sceptycyzm wobec moliwoci penej integracji ze tymi strukturami, ni przeciwstawiaj si tej ciece. Pewnym wyjtkiem jest Partia Pracy (laburzyci), ktra jest co prawa uczestnikiem trwajcych demonstracji, jednak nie ich organizatorem. Partia ta, jest przeciwna integracji z Sojuszem Pnocnoatlantyckim oraz opowiada si za niezalenoci Gruzji (przy podkreleniu wsppracy zarwno z USA, jak i Rosj). Obecnie niemoliwe jest znalezienie ugrupowania politycznego, ktre byoby otrwacie prorosyjskie. Taka deklaracja byaby w okresie powojennym samobjstwem politycznym. II. Geneza buntu 5 maja mino ju prawie miesic od chwili zablokowania przez opozycj gwnej drogi gruziskiej stolicy Alei Rustaveli. Przecigajce si demonstracje nie przyniosy jednak spodziewanych rezultatw. Obu stronom nie udao si take zasi do rozmw. Opozycja wskazywaa, e obz rzdzcy jedynie pozoruje dialog na potrzeby propagandowe, by zbudowa obraz opozycji niezdolnej do konstruktywnego podejcia oraz sportretowa j jako radykaln pit kolumn, ktrej jedynym celem jest destabilizacja kraju. Mimo wyznaczenia celu protestw spoecznych, cz ugrupowa nieficjalnie jest gotowa na rozwizania porednie stopniow ewolucj systemu: odbieranie wadzy prezydentowi i przekazywanie jej do parlamentu. Wobec trwajcego prawie miesic impasu opozycja zaplanowaa akcje, ktre miay zmusi rzd do realnego dialogu. 4 V 2009 roku zapowiedziano, e po 8 maja rozpocznie si blokowanie gwnych gruziskich magistrali drogowych. Wskazano, i tego samego dnia wyznaczone zostanie 72-godzinne ultimatum na spenienie da opozycji rezygnacji oraz rozpoczcia dialogu dotyczcego pokojowego przekazania wadzy, zgodnie z porzdkiem konstytucyjnym. Istnieje przypuszczenie, e wieczorem 4 maja przekazano do jednostek wojskowych w Ortadala (przedmiecia Tbilisi) oraz Muchrowani rozkaz o przeciwdziaaniu planowanej przez opozycj akcji. Potwierdza to fakt poszukiwania w zwizku z planowanym buntem dwch oficerw z Ortadala. W kwestii Muchrowani, wedug niektrych doniesie, bunt w jednostce mia rozpocz si o wicie 5 maja, co potwierdzaoby tez, e u podstaw buntu leao planowane uycia batalionu przeciw opozycji. Zaprzecza temu natomiast oficjalna wersja MSW, ktra wskazuje, e niepokoje nastpiy w konsekwencji upublicznienia przez ministerstwo informacji o planowanach jego przeprowadzenia. Rankiem 5 maja Rzecznik MSW, Szota Utiaszwili owiadczy, e udaremniono wspierany przez Rosj bunt wojskowy, ktry zasigiem mia obj szereg jednostek Gruziskich Si Zbrojnych. Ministerstwo ujawnio nagranie rozmowy dotyczcej tego zajcia, dokonane przy pomocy ukrytej kamery, umieszczonej na ubraniu jednego z jej uczestnikw. Na materiale filmowym Gia Gwaladze opowiada jakoby kilku osobom o szczegach planowanej ak-

169

cji. Oprcz wspomnianego osobnika w spotkaniu uczestniczyy co najmniej trzy osoby twarze dwch mczyzn s celowo zamazane w celu uniemoliwinia identyfikacji, a trzeci ma na ubraniu umieszon kamer. Opowiadajc o szczegach buntu Gwaladze wymienia wysokich rang byych urzdnikw wojskowych oraz sub bezpieczestwa takich jak: Dawid Tewzadze byy minister obrony, gen. Koba Kobaladze byy dowdca Gwardii Narodowej, gen. Gia Karakaszwili dowdca armii w wojnie abchaskiej z pocztkw lat 1990-tych (obecnie zwizany jest z opozycyjnym Aliansem dla Gruzji, na czele ktrego stoi Irakli Alasania), gen. Gia Krialaszwili, gen. Demal Gachokidze byy minister bezpieczestwa, gen. Doni Pirtschalaiszwili byy minister obrony, gen. Zaur Uczadze oraz gen. Demal Gachokidze. Wedug G. Gwaladze wymienieni wyrazili poparcie dla planowanego przewrotu. Wskaza on, e pi dni wczeniej doszo do spotkania tych osb w Mchcecie (miasto pooone niedaleko Tbilisi). Ze wzgldu na dominacj wrd spiskowcw osb posiadajcych stopie generalski, grup zaczto w mediach okrela jako klub generaw. Zgodnie z zeznaniami Gwaladze mzgiem przewrotu (czy te buntu) by Kobaldze. Z osb biorcych bezporedni udzia w buncie na terenie bazy naley jeszcze wymieni dowdc bazy, Generaa Mamuk Gorgaszwiliego. III. Domniemane cele spiskowcw Na upublicznionym nagraniu z ukrytej kamery G. Gwaladze wskaza, i buntownicy planuj mordestwa wysokich urzdnikw pastwowych oraz sojusznikw prezydenta Saakaszwiliego, takich jak: Vano Merabiszwili minister spraw wewntrznych, Giga Bokeria jego zastpca, Giga Ogulava burmistrz Tbilisi, Levan Ramiszwili dyrektor gruziskiego Instytutu Wolnoci zwizanego z parti rzdzc (Zjednoczonego Ruchu Narodowego), Givi Targamadze przewodniczcy parlamentarnego Komitetu ds. Obrony i Bezpieczestwa. Interujcy jest fakt, kto wedug spiskowcw mia wrci do Gruzji, by siegn po wadze. Mieliby to by Aslan Abaszydze, Levan Maladze, Kitara Czalszwili oraz Levan Pirweli. W kwestiach technicznych G. Gwaladze wskaza (zarwno na nagraniu oraz w swoich zeznaniach), e protest ten mia uzyska wsparcie ze strony Rosji, ktrej siy interwencyjne w sile 5 tys. onierzy, miay zaj kluczowe pozycje na autostradzie wschd-zachd, niedaleko Tbilisi. Wskaza on, e w celu realizacji zaoe przewrotu do Tbilisi miao ponadto wkroczy 500 onierzy. Zgodnie z nagraniami, uczestnicy przewrotu mieli, po wykonaniu swego zadania, otrzyma po 50 tys. $ nagrody. Zrozumienie buntu w Muchrowani wymaga jednak przyjrzenia si gwnym bohaterom tego wydarzenia. Kim s uczestnicy buntu oraz osoby, ktre miayby przyj dziki nim do wadzy? Do organizatorw moemy zaliczy nastpujce osoby: Gia Gwaladze major, ktry dawniej suy w Departamencie Si Specjalnych rozwizanego Ministerstwa Bezpieczestwa Pastwowego; byy dowdca jednostki specjalnej Delta; przyjaciel oraz bliski wsppracownik

170

Igora Giorgadze, byego ministra bezpieczestwa pastwowego (19931995), poszukiwanego obecnie przez Interpol; po nieudanym zamachu na prezydenta Szewardynadze wyjecha z Gruzji i uda si na emigracj do Rosji; Koba Kobaldze (przywdca spisku) dowdca-zaoyciel Gwardii Narodowej, wczesniej dowdca w oddziaach Mechedroni (grupy paramilitarnej zdelegalizowanej w 1995 roku; w pocztkach lat 1990-tych jego formacja braa udzia konfliktach zbrojnych w Abchazji oraz Osetii Pd.; w styczniu 2009 roku zaoy organizacj pozarzdow Klub Generaw; Gia Karakaraszwili minister obrony za czasw prezydentury E. Szewardynadzego; w 1992 roku dowodzi siami gruziskimi w wojnie abchaskiej; zasyn stwierdzeniem, i jest gotowy powici 100 tysicy Gruzinw, by zabi 97 tysicy Abchazw, by utrzyma granice Gruzji; w mediach rosyjskich i abchaskich ma opini faszysty; Givi Tavzadze byy minister obrony (IV 1998 II 2004); w trakcie rewolucji r zaj neutraln pozycj, a w nowym rzdzie utrzyma zajmowane stanowisko; po zdymisjonowaniu w lutym 2004 roku zosta nominowany na ambasadora Gruzji przy NATO; stanowiskowo utrzyma do czerwca 2004 roku; w ostatnich latach zdystansowa si od polityki i zaj prac naukow; Koba Otandze byy dowodca jednostki specjalnej, rozmieszczonej w bazie Muchrowani; Gia Krialaszwili byy dowdca jednego z batalionw Gwardii Narodowej, stacjonujcego w Norii. Z kolei na potencjalnych przywdcw Gruzji po zakoczeniu tego przewrotu typowano nastpujce postacie: Aslan Abashydze byy przywdca separatystycznej Autonomicznej Republiki Adarii; zrezygnowa w 2004 roku pod presj rzdu centralnego; w maju 2004 roku wraz z Igorem Iwanowem, sekretarzem Rady Bezpeczestwa Narodowego Rosji, wsiad na pokad samolotu odlatujcego do Moskwy; w 2007 roku skazany zosta zaocznie na 15 lat wizienia za naduycia popenione podczas sprawowania urzdu; poszukiwany przez Interpol kategorie przestpstw: przestpstwa przy uyciu broni/materiaw wybuchowych, oszustwa, porwania, przestpczo zorganizowana przestpczo midzynarodowa, terroryzm; Lewan Mamaladze byy gubernator regionu Kwemo Kartli, poszukiwany przez Interpol kategorie przestpstw: oszustwa; Levan Pirveli byy gruziski parlamentarzysta, biznesmen; po rewolucji r wyjecha z Gruzji; obecnie yje w Austrii, bdc w listopadzie 2008 roku w Moskwie owiadczy, i prowadzi dialog z rnymi gruziskimi siami politycznymi (bez wskazania z ktrymi), majcy na celu stworzenie alternatywnej wobec aktualnych wadz grupy zdolnej do dialogu z Rosj. Wrd organizatorw tego wystpienia co podkrelaj czsto gruziskie wadze znalazy si osoby, ktre uczestniczyy w rewolcie w Muchrowanii w 2001 roku. Faktycznie G. Krialaszwili oraz K. Otanadze

171

stali na czele wspomnianego buntu. Warto przyjrze si dokadnie sprawie tamtego wydarzenia, gdy prezydent Gruzji rysuj tu blisk analogi do tamtych wydarze. W tamtym czasie Krialaszwili dowodzc 400-osobowym oddziaem gwardii przej kontrol nad jednostk Muchrowanii przynalen do MSW. Po dokonaniu tego posunicia liczba buntownikw wzrosa do 1 tys. onierzy. Wedug uczestnikw tamtego protestu przyczyn tego wystpienia bya wczesna tragiczna sytuacja socjalna. Buntownicy domagali si wypaty zalegych pensji, nowego umundurowania oraz zwikszenia wynagrodzenia. Protest zakoczy si po negocjacjach, w ktrych uczestniczy wczesny prezydent L. Szewardynadze. Uczestnicy odmwili rozmw z urzdujcym ministrem obrony, ktrym by w tamtym czasie Tewzadze. Po tych wydarzeniach minister poda si do dymisji, za protestujcy utrzymali zajmowane stanowiska. W tamtym okresie wadze take wskazyway, e odpowiedzialno za bunt ponosi Rosja, z czego pniej si wycofay. W pocztkach relacjach dotyczcych tamtego zdarzenia, podobnie jak w 2009 roku, opisywano jako rewolt lub prb zamachu stanu. Nastpnie wycofano si z tego, okrelajc je raczej mianem protestu. Czynienie analogii do tamtych wydarze i wskazywanie na buntownicza przeszo obecnych uczestnikw jest zatem mocno dyskusyjna. IV. Rola mediw Wiele kontrowersji budzi take sposb relacjonowania buntu. Na miejsce zdarzenia dopuszczono jedynie telewizje, okrelane jako prorzdowe (TV 1, Rustavi oraz TV Imedi). Media zwizane z opozycj (TV Kavkasia, Maestro) nie zostay dopuszczone do Muchrowani. Liderzy opozycji wyraaj si zatem sceptycznie odnonie rzdowej wersji buntu, relacjonowanej przez rodki masowej komunikacji. Upublicznienie nagra z G. Ghwaladze w roli gwnej wywoao fal krytyki. Opozycja wskazuje, i materiay przekazane przez MSW mogy zosta sfabrykowane w celach propagandowych. Jedna z liderek opozycji, Salome Zurabiszwili, okrelia nawet zaistniae wydarzenia jako wirtualn rzeczywisto. Opozycja zapowiedziaa, i ukae sposb realizacji takich nagra. Absurdaln sytuacj, potwierdzajc zdanie opozycji, jest take sprawa gen. Gia Karakaszwiliego. W dzie upublicznienia nagrania publicznie ogosi, e MSW przeprowadzio wobec niego prowokacj. Poinformowa, e przekaza miniterstwu nagranie, na ktrym oferowane jest mu uczestnictwo w zamachu na ycie Merabiszwiliego. Jeszcze tego samego dnia genera znikn z listy potencjalnych aresztowanych, a MSW oficjalnie wyrazio wdziczno gen. Karakaszwiliemu za pomoc w udaremnieniu zamachu na ycie ministra. Sytuacja jest doprawdy zaskakujca z dwch powodw. Po pierwsze, uczestnikw prowokacji aresztowano dopiero po interwencji generaa; po drugie za upublicznienie nagrania wcale moe nie wiadczy o nieuczestnictwie generaa w buncie. Hipotetycznie kady gruziski buntownik moe zrobi takie nagranie, by potem je ujawni jako prowokacj wobec swojej osoby. Tym samym MSW porednio przyznao si do prowadzenia dziaa majcych na celu wpltanie Karakaszwiliego w bunt.

172

Kolejne nagrania, wzbudzajce kontrowersje s skrconymi wersjami zezna pojmanych buntownikw. Dnia 6 V 2009 roku MSW zdecydowao si na ich upublicznienie. Opozycja zwraca uwag na powany problem z nimi zwizany nagrania zmontowano w ten sposb, i wycito z nich fragmenty, na ktrych zatrzymani opowiadaj o przyczynach nieposuszestwa, na ktre wskaza Gorgasziwli podczas porannej odprawy. Odnonie samego buntu wojskowego opozycja przyja stanowisko, e naley poczeka na wicej szczegw. Wadze zostay natomiast skrytykowane za sugerowanie zwizkw opozycji z wojskowymi buntownikami. W jedynym wydanym dla mediw owiadczeniu dowdca Muchrowani, Gorgaszwili, wezwa Saakaszwiliego do dialogu z protestujcymi oraz wskaza, e nie zamierza interweniowa w sytuacj zaistnia midzy opozycj. Powiedzia, e nikt nie moe spokojnie patrze na proces upadku pastwa, w wyniku trawajacej konfrontacji. Lecz nasze czogi nie zostan uyte do adnych agresywnych dziaa. Deklaracje Gorgasziwliego stoj w sprzecznoci z komunikatami wadz. Rzeczywisty cel dziaania buntownikw z Muchrowanii nie musi by wcale zgodny z przedstawionymi przez Gwaladze. W dzie zaistnienia buntu MSW poinformowao, e byy wysocy wojskowi, przy wsppracy z Moskw, planowali przewrt w armii na szerok skal. Rzecznik ministerstwa, Szota Utiaszwili, powiedzia, e wyglda na to, e ten bunt by koordynowany z Rosj, a jego celem byo conajmniej uderzenie w wiczenia wojskowe NATO, a maksymalnie zorganizowanie w kraju buntu wojskowego o szerokim zasigu. W oficjalnym komunikacie powoujc si na zeznania organizatorw buntu, wskazao, e jego gwnym celem byo zakcenie planowanych wicze w ramach programu Partnerstwo dla Pokoju, ktrych rozpoczcie zaplanowane byo na 6 maja. Prezydent Micheil Saakaszwili publicznie natomiast oskary Rosj o inspirowanie buntu. Moskwa stanowczo zaprzeczya tym zarzutom. Pentagon okreli natomiast wydarzenie jako pojedynczy incydent, nie potwierdzajc oficjalnie gruziskiej wersji o rosyjskiej inspiracji. W pniejszym czasie Tbilisi wycofao si z oskare przeciwko Kremlowi, za sam M. Saakaszwili odcio si od swej wczeniejszej wypowiedzi na ten temat. Dyskusyjne jest take kwestia moliwoci zakocenia wicze NATO. Naley wzi pod uwag proces planowania wicze w ramach Partnerstwa dla Pokoju, ktry trwa od 2 do 1,5 roku. Nierealne wydaje si natomiast zbrojne zaangaowania Rosji w bunt w momencie, gdy w bazie Waziani znajdowa si ju sprzt oraz natowski personel. V. Kontrowersje wok Muchrowani W kwestii buntu w Muchrowanii obecnie istnieje wicej pyta, ni odpowiedzi. Nasuwa si szereg niezwykle prostych pyta. Na przykad, dlaczego buntownicy zamknli si w bazie zamiast ruszy do Tbilisi? Zrewoltowani onierze zamknli si na niewielkiej przestrzeni, dali okry, a nastpnie poddali. Kolejn spraw jest fakt przybycia pod baz prezydenta oraz ministra spraw wewntrznych, ktrych bunt mia pono zlikwidowa. A

173

przecie jeden pocisk wystrzelony z czogu mg zrealizowa owe zamierzenia. Obraz wydarze jest zatem nieklarowny. Podwaany jest nawet fakt zaistnienia buntu. Mona jednak przypuszcza, e rewolta, lub te inna forma niezadowolenia, rzeczywicie zaistniaa w bazie Muchrowani. Dyskusyjne jest natomiast wersja zdarze przedstawiona przez gruziskie wadze. Nie ulega wtpliwoci, e wadze usioway wykorzysta to niezadowolenie dla wasnych celw. Jakie natomiast wiato rzuca on na gruzisk armi? Rewolta ukazaa przede wszystkim w caej okazaoci dominujc rol Ministerstwa Spraw Wewntrznym w gruziskiej strukturze bezpieczestwa. Gruzja w tym momencie bya zadziwiajcym przykadem, gdzie policja zostaa wysyana w celu zdawienia niepokojw w bazie wojskowej. Po bdach popenionych w wojnie sierpniowej w siach zbrojnych nietrudno znale niezadowolonych wobec polityki M. Saakaszwiliego. Wykluczy naley natomiast fakt jawnej wsppracy przedstawicieli armii z Moskw. Jeeli bunt by, to mia on raczej podoe wewntrzne, co zdy zadeklarowa sam dowdca batalionu. Niejasnoci w kwestii rebelii przybywa. W nocy z 21/22 V 2009 roku Departament Operacji Specjalnych (DOS) MSW przeprowadzi operacj, majc na celu zatrzymanie trzech z organizatorw buntu Gie Kriaszwiliego, Kobe Otandze (uznawany za gwnego inspiratora rewolty) oraz Lewana Amiradze. Wedug oficjalnych komunikatw poszukiwani stawili opr funkcjonariuszom. Doszo do wymiany ognia, w wyniku ktrej zgin Gia Krialaszwili, a Koba Otanadze oraz Lewan Amiradze zostali ranni, a nastpnie przewiezieni do szpitala. MSW poinformowao, e akcja zatrzymania poszukiwanych ropocza si 21 maja o godzinie 1:30, a trwaa niewiele ponad p godziny. I tutaj pojawiaj si pierwsze niecisoci. Zaza Sinauridze, ordynator w klinice Ghuduszauri, do ktrej zostali przewiezieni ranni poinformowa, e Otanadze oraz Amiradze zostali przyjci do szpitala w dniu 20 maja o godzinie 23:00. Naoczni wiadkowie wskazuj, e strzelanina ropoczea si 20 maja ju o okoo 22:20. Wskazuj oni take, e pierwsi ogie otworzyli pracownicy DOS. Jeden ze wiadkw stwierdzi anononimowo, e oddano cztery strzay. Zwrci uwag, e nie sysza na nie odpowiedzi z drugiej strony. Mieszkacy ulicy Tianeti, na ktrej doszo do strzelaniny wskazuj, e pniej widzieli ciao, lecz adnych usek, ani ladw po kulach. Interesujce jest, e na miejsce nie dopuszczono take telewizji. Jeszcze ciekawsze wydaje si, e zgodnie z poleceniem burmistrza Tbilisi, nastpnego dnia na tym miejscu wylano now warstw asfaltu, co uniemoliwia dokadn analiz tamtego zdarzenia.

174

PRZEMYSAW OZIERSKI

ZAPISKI GRUZISKIE (IV): ENERGETYKA PO SIERPNIU

sierpniu 2008 roku siy Federacji Rosyjskiej przeprowadziy precyzyjn operacj zbrojn przeciwko Gruzji. Przez rosyjskie wadze zostaa ona okrelona jako przymuszanie do pokoju. Oprcz humanitarnego ta konfliktu naley wskaza, i wojna sierpniowa podkrelia znaczenie Kremla na arenie midzynarodowej zdolno do militarnej reakcji w celu utrzymania swojego statusu na obszarze postsowieckim. Po opadniciu wojennego pyu mona miao zauway, e przeprowadzone dziaania wojskowe doprowadziy do stawianych im celw podwayy stojcego w perspektywie krtko- oraz dugoterminowej moliwoci rozwoju Gruzji. Szczeglnie widoczne jest tu naruszenie strategii bezpieczestwa surowcowego tego kraju i uzyskanie moliwoci wykorzystania potencjau energetycznego tego kraju dla wasnych potrzeb. Koncepcja bezpieczestwa Gruzji polega na odchodzeniu od roli konsumenta w stron producenta, eksportera energii. Tranzytowa rola kraju wykorzystywana jest dla budowy jego midzynarodowego znaczenia. Celem tego dziaania jest wyrwanie si z rosyjskiej strefy wpyww oraz prba rozstrzygania konfliktw z separatystycznymi republikami w ramach szerszego gremium midzynarodowego. Ma to prowadzi do korzystnych dla Tbilisii decyzji, dotyczcych jej integralnoci terytorialnej. Bezporednie korzyci dla gospodarki energetycznej pastwa, wynikajce z przebiegajcych przez jej terytorium midzynarodowych szlakw przesyu surowcw i towarw s dostrzegalne w postaci zabezpieczenia wasnych dostaw tym samym korytarzem energetycznym (gazocig Baku-Tbilisi-Erzurum). W przypadku ropy naftowej naley zauway, e Gruzja mimo przebiegu przez ni wanych midzynarodowo ropocigw (Baku-Tbili-Ceyhan, Baku-Tbilsi-Supsa) zdana jest na import produktw naftowych. Import i dystrybucja produktw naftowych jest moliwa dziki wykorzystaniu czarnomorskich portw, strategicznej drogi Poti-Kutasi-Tbilisi oraz kolei. Ta ostatnia pozwala na import paliw z kierunku azerbejdaskiego. Azerbejdan, oprcz produkcji, posiada moliwoci przerobu ropy naftowej. Analizujc bezpieczestwo energetyczne Gruzji naley odej od postrzegania tego kraju jako stricte tranzytowego, lecz przyjrze si jego moliwociom produkcyjnym oraz moliwociami ich rozwoju w kontekcie wojny sierpniowej. Strategia bezpieczestwa energetycznego Gruzji zostaa okrelona w dokumencie Gwne kierunki polityki pastwowej w sektorze energetycznym. Wskazano w nim na szczegln rol maksymalizacji wykorzystania krajowych zasobw naturalnych. W rozwoju energetyki przyznano priorytet hydroenergetyce. Zasoby wodne, mogce by wykorzystane na potrzeby produkcji energii elektrycznej, stanowi gwne bogactwo naturalne Gruzji. Na obszarze kraju znajduje si 26 tys. uj wodnych, z ktrych okoo 300 posiada wysoki potencja produkcji energii elektrycznej. Roczny potencja

175

produkcji energii jest ekwiwalentem 15 tys. MW, podczas gdy rednia roczna produkcja rwna si 50 mln KWh. Ministerstwo Energii Gruzji, jako moliwo efektywnego wykorzystania wskazanych zasobw, wskazuje na konstrukcj maych, rednich oraz wielkich elektrowni wodnych, z ktrych, jako gwne, wskazuje nastpujce projekty:
Tabl. 1. Kluczowe rzeczne projekty energetyczne (moc w MW) Enguri Rioni Tskhenitskali 1. Khudoni 700 1. Kaskada Namochwani 2. Jokveli 160 450: 3. Dizi 136 - Joneti 100 4. Cheri 107 - Namakhvani 250 5. Lukha 80 - Tvishi 100 6. Lakhamula 62 2. Alpana HPP - 77 rdo: Opracowania wasne autora 1. Tsageri 142 2. Lakhashuri 167 Mtkvari 1. Aspindza 88 2. Idumala 65 3. Khertvisi 50 4. Minadze 41 5. Paravani 80

W strategii rozwoju zasobw hydroelektrycznych kluczowe miejsce zajmuje wykorzystanie zasobw rzeki Enguri, ktrej potencja szacowany jest na okoo 3530 MW, z potencjaem produkcyjnym wynoszcym 10,3 bln KWh. Wykorzystanie zasobw rzeki moliwe jest dziki istniejcym ju na niej elektrowniom (Enguri oraz Vardnili), ktrych obecna moc produkcyjna wynosi 5,5 bln KWh oraz znajdujcych si w fazie projektu elektrownii Khudoni oraz Tobari. Dziaania militarne w duym stopniu utrudniy wykorzystanie istniejcej bazy produkcyjnej oraz budow nowych obiektw.
Mapa 1. Projekty energetyczne w dolinie Enguri

rdo: Opracowania wasne autora

Zarwno Vardinili, jak Engrui nie znajduj si pod pen gruzisk kontrol. W przypadku pierwszej sytuacja jest jednoznaczna ze wzgldu, i ley ona cakowicie po abchaskiej stornie granicy administracyjnej. W przypadku obiektu Enguri mona mwi o czciowej kontroli. Siy gruziskie kontro-

176

luj tam Enguri, dziki czemu moliwa jest regulacja przepywu wody potrzebnej do produkcji energii elektrycznej. Jednak pi generatorw elektrownii o cznej mocy 1300 MW znajduje si w Abchazji i podlega obecnie bezporedniej kontroli rosyjskiej. W pobliu elektrownii (generatorw) znajduje si rosyjski posterunek, ktry wedug doniesie prasowych, ulega stopniowemu wzmocnieniu. W okresie poprzedzajcym wybuch wojny sierpniowej elektrownia bya w czci zarzdzana wsplnie przez abchask pastwow firm Czarnomorenergo oraz gruzisk pastwow Enguri Ltd. Wedug Gruzji elektrownia jest w peni jej wasnoci. Od 2002 roku Tbilisi dziki wsparciu Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju oraz Unii Europejskiej prowadzio prace modernizujce obiekt. Cao wydatkw poniesionych na projekt szacowana jest na 187,2 mln USD oraz 10 mln EURO. Zakoczenie prac rehabilitujcych obiekt planowano na koniec 2008 roku. Termin ten rzuca inne wiato na sens rosyjskich dziaa. Wprowadzenie przez Rosj silnego kontyngentu wojskowego sprawio, e wadze w Suchumi de facto utraciy efektywn kontrol nad obiektem Enguri. Wojna sprawia, e Kreml zagwarantowa sobie lepsz pozycj negocjacyjn, odnonie wykorzystania gruziskiego sektora do wzmacniania swojej roli, jako lidera energetycznego, czy te supermocarstwa. 24 grudnia turecki Komitet ds. Regulacji Rynku Energii zezwoli TGR Enerji, spce zalenej Inter RAO, na import energii elektrycznej z Rosji, ktry moliwy jest tylko przez wykorzystanie gruziskiej sieci przesyowej. W dniu 31 XII 2008 roku przedstawiciele rosyjskiego Inter RAO podpisali z gruziskim Ministrem ds. Energii, Alexandrem Khetagurim, przedwstpn umow o efektywnym uytkowaniu elektrownii wodnej Enguri na okres 10 lat. Tym samym, poprzez bezporedni obecno militarn, Rosja uzyskaa koncesje ekonomiczne od Gruzji. Wadze w Tbilisi, by zagwarantowa stao dostaw, z powody wyszej koniecznoci s zmuszone na prowadzenie interesw z krajem, ktry uznaj za okupanta. Tego typu dziaania s wykorzystywane przez opozycj do wewntrznej walki, majcej na celu doprowadzenie do przedterminowych wyborw prezydenckich oraz parlamentarnych. W zwizku z porozumieniem Inter RAO opozycja parlamentarna oskara Micheila Saakaszwiliego o zdrad oraz amanie prawa na okupowanych terytoriach, ktre zabrania prowadzenia dziaalnoci biznesowej na obszarze Poudniowej Osetii oraz Abchazji. Khetaguri wskazuje, e wprowadzenie rosyjskiej spki do zarzdzania gwarantuje waciwego funkcjonowanie elektrownii, poniewa Rosja nie bdzie szkodzi swoim interesom. Dodatkowym zabezpieczeniem s gruziskie aktywa Inter RAO, ktre posiada m.in. 75% udziaw Telasi, dystrybutora energii elektrycznej w Tbilisi oraz prawo zarzdzania dwiema elektrowniami wodnymi Khrami I oraz Khrami II. Naley si spodziewa, e finalna umowa w sprawie Enguri w istotny sposb wzmocni pozycj Inter RAO na gruziskim rynku energii oraz wzmocni jej moliwoci eksportowe. Tym samym Rosja zdominuje gruziski potencja, majcy jeszcze przez lipcem stanowi o suwerennoci energetycznej tej republiki. Rosyjskie dziaania nie ograniczaj si jedynie

177

do elektrownii Enguri. Przez sta, lub te tymczasow okupacj zagroona zostaa realizacja projektw nie tylko na Enguri (rzeka graniczna Abchazji), lecz take rzekach Kwirila (region Saczchere) oraz Ksani (region Achalgori). Lokalizacje, planowanych na wskazanych rzekach obiektw, przed sierpniem 2008 roku znajdoway si pod kontrol gruzisk. Przywrcenie kontroli nie oznacza automatycznie moliwoci rozpoczcia inwestycji na tych obszarach. Niezwykle istotne znaczenie odegra czynnik psychologiczny inwestowania na wspomnianych obszarach przywrcenie bezpieczestwa inwestycyjnego dla tych obszarw (podobnie jak dla caej Gruzji) moe trwa latami. Wpyw wojny sierpniowej na bezpieczestwo energetyczne jest zauwaalny take w innych gaziach energetyki. Wedug gruziskiej strategii energetycznej uzupenienie hydroenergetyki ma stanowi generacja bazujca na rdach odnawialnych, takich jak energia wiatrowa, soneczna, czy geotermalna. Jednak w rednioterminowej perspektywie to bezporedni import energii elektrycznej, lub produkcja bazujca na gazie ziemnym ma rwnoway rynek. Niebezpieczestwo wynikajce z opanowania przez Rosj gwnej bazy hydroenergetycznej i moliwoci przerw w dostawach energii w okresie zimowym wymusiy na wadzach Gruzji szybkie dziaania, majce zabezpieczy dopyw tego nonika energii. W listopadzie podpisana zostaa picioletnia umowa o dostawach gazu z Azerbejdanu. Alexandre Khetaguri, gruziski minister ds. energii, wskaza, e wedug umowy Gruzja bdzie kupowa gaz po 167 USD za 1000 m3 dla odbiorcy detalicznego oraz 143 USD za 1000 m3 na produkcj energii elektrycznej. Wedug umowy azerbejdaska pastwowa spka naftowo-gazowa SOCAR dostarczy do Gruzji 1,05 mld m3 w 2009 roku oraz 963 mln m3 w 2010. Naley zauway, e roczne zapotrzebowanie Gruzji na gaz wynosi 1,8 mld m3. W zamian za dostawy gazu ziemnego w grudniu Gruzja podpisaa z SOCAREM umow o sprzeday 22 gruziskich regionalnych spek dystrybucji gazu za 100 tys. USD. Tym samym, za symboliczn kwot Gruzja oddaa kontrol nad poow posiadanej sieci dystrybucyjnej. Cen za bezpieczestwo energetyczne Gruzji w okresie powojennym jest stopniowe wyzbywanie si aktyww energetycznych. Wobec rosyjskich dziaa stosunkowo bezpieczne okazay si projekty zwizane z energetyk wiatrow oraz geotermaln. Rozwj energetyki wiatrowej jest rozwizaniem dla sezonowego spadku produkcji energii elektrycznej z elektrowni wodnych. Elektrownie wiatrowe mog generowa prd w okresie zimowym (65-75% z nich), zapobiegajc przerwom w dostawach prdu. Przez ostatnie pi lat Centrum Bada nad Energi Wiatrow Karenergo prowadzio badania nad moliwoci wykorzystania energii wiatrowej w Gruzji. Dziki tym dziaaniom powsta: Atlas energii wiatrowej Gruzji, wskazujcy na dogodn lokalizacj elektrowni wiatrowych. Obszary dogodne pod budow elektrowni wiatrowych tworz pas rozcigajcy si od wschodu do zachodu w rodkowej czci Gruzji. Dogodne obszary znajduj si w regionie duych miast, obszarw przemysowych (Tbilisi, Gori, Poti),

178

bdcych gwnymi konsumentami energii. Rozbudowa potencjau na tych obszarach moe skrci tras przesyu energii elektrycznej, ogranicza straty wynikajce z przesyu energii oraz gwarantowa stao dostaw w tych strategicznych punktach. Niezwykle istotna jest moliwo przesunicia czci produkcji energii od bezporedniej strefy konfliktu. Potencjalna pojemno elektrowni wiatrowych wynosi 2 500 MW; przy potencjalnej rocznej generacji wynoszcej ponad 5 TWh. Rozwj tej gazi energetyki wymaga odpowiedniej bazy prawnej, ktra jest obecnie opracowywana. Energetyka geotermalna posiada marginaln rol w strukturze energetycznej kraju. Zasoby wd geotermalnych Gruzji szacowane s na 250 mln m3 rocznie. Obecne wykorzystanie tych zasobw zblia si do poziomu z 1988 roku (22 mln m3 rocznie), co stanowi utylizacj jedynie 10% zasobw, co rwna si 800 GWH i jest ekwiwalentem dla 100 mln m3 gazu ziemnego, potrzebnego na wytworzenie porwnywalnej iloci energii cieplnej. Energetyka geotermalna posiada znaczenie lokalne, co odnosi si np. do stolicy kraju, Tbilisi. Obecnie w fazie przygotowawczej znajduje si projekt wykorzystania energii geotermalnej w jednej z dzielnic Tbilisi Saburtalo. Projekt przewiduje dostawy energii cieplnej dla okoo 50 tysicy mieszkacw. Projekt rozwija Gruziska Kompania Odbudowy i Rozwoju (GRDC), przy wsparciu technicznym ze strony UNDP/GEF. Do 10 wrzenia 2008 roku mia zosta wyznaczony wykonawca prac przygotowawczych.

179

GEORGE FRIEDMAN

THE BMD DECISION AND THE GLOBAL SYSTEM

he United States announced Sept. 17 that it would abandon a plan for placing ballistic missile defense (BMD) installations in Poland and the Czech Republic. Instead of the planned system, which was intended to defend primarily against a potential crude intercontinental ballistic missile (ICBM) threat from Iran against the United States, the administration chose a restructured system that will begin by providing some protection to Europe using US Navy ships based on either the North or Mediterranean seas. The Obama administration has argued that this system will be online sooner than the previously planned system and that follow-on systems will protect the United States. It was also revealed that the latest National Intelligence Estimate finds that Iran is further away from having a true intercontinental missile capability than previously thought, meaning protecting Europe is a more pressing concern than protecting the United States. Poland and the Czech Republic responded with a sense of US betrayal, while Russia expressed its satisfaction with the decision. Russian envoy to NATO Dmitri Rogozin said Moscow welcomes the decision and sees it as an appropriate response to Russias offer to allow US supplies to flow into Afghanistan through Russia. Later, the Russians added another reward: They tentatively announced the cancellation of plans to deploy short-range ballistic missiles in Kaliningrad, which they previously had planned as a response to the components of the US BMD system planned for Poland and the Czech Republic. I. Polish Despair and Russian Delight Polish despair (and Warsaw seemed far more upset than Prague) and Russian satisfaction must be explained to begin to understand the global implications. To do this, we must begin with an odd fact: The planned BMD system did not in and of itself enhance Polish national security in any way even if missiles had actually targeted Warsaw, since the long-range interceptors in Poland were positioned there to protect the continental United States; missiles falling on Poland would likely be outside the engagement envelope of the original Ground-based Midcourse Defense interceptors. The system was designed to handle very few missiles originating from the Middle East, and the Russians obviously have more than a few missiles. Given that even small numbers of missiles easily could overwhelm the system, the BMD system in no way directly affected Russian national security: The Russian strike capability against both Poland and the continental United States was not affected at all. Indeed, placing the system on ships is no less threatening than placing them on land. So, if it was the BMD system the Russians were upset with, they should be no less upset by the redeploy-

180

ment at sea. Yet Moscow is pleased by what has happened which means the BMD system was not really the issue. For Poland, the BMD system was of little importance. What was important was that in placing the system in Poland, the United States obviously was prepared to defend the system from all threats. Since the system could not be protected without also protecting Poland, the BMD installation and the troops and defensive systems that would accompany it was seen as a US guarantee on Polish national security even though the system itself was irrelevant to Polish security. The Russians took the same view. They cared little about the BMD system itself; what they objected to was the presence of a US strategic capability in Poland because this represented an American assertion that Poland was actively under the defense of the United States. Of particular note from the Russian point of view was that such a guarantee would be independent of NATO. The NATO alliance has seen better days, and the Russians (and Poles) perceive an implicit American security guarantee as more threatening than an explicit one from NATO. This whole chain of events was an exercise in the workings of the postpost-Cold War world, in which Russia is a strong regional power seeking to protect its influence in the former Soviet Union (FSU) and to guarantee its frontiers as well something that in the West has often been misinterpreted as a neurotic need for respect. Poland is the traditional route through which Russia is invaded, and the Russian view is that governments and intentions change but capabilities do not. Whatever Washington intends now, it is asserting dominance in a region that has been the route for three invasions over the last two centuries. By the Russian logic, if the United States has no interest in participating in such an invasion, it should not be interested in Poland. If the United States chooses Poland of all places to deploy its BMD when so many other locations were willing and possible, the Russians are not prepared to regard this choice as merely coincidence. Overall, the Russians desire a new map of the region, one with two layers. First, Russia must be recognized as the dominant power in the former Soviet Union. The United States and Europe must shape bilateral relations with other former Soviet states within the framework of this understanding. Second, Central Europe and particularly Poland must not become a base for US power. The United States and Europe must accept that Russia has no aggressive intent, but more to the point, Poland in particular must become a neutral buffer zone between Russia and Germany. It can sign whatever treaties it wants, attend whatever meetings it wishes and so forth, but major military formations of other great powers must remain out of Poland. Russia sees the BMD system as the first step in militarizing Poland, and the Russians have acted accordingly. From the standpoint of the Bush administration and the Obama administration early on, the Russian claims to great power status, rights in the former Soviet Union and interests in Poland represented a massive overreach.

181

The perception of both administrations derived from an image developed in the 1990s of Russia as crippled. The idea of Russia as a robust regional power, albeit with significant economic problems, simply didnt register. There were two generations at work. The older Cold War generation did not trust Russian intentions and wanted to create a cordon around Russia including countries like Georgia, Ukraine and, most important, Poland because Russia could become a global threat again. The newer post-Cold War generation which cut its teeth in the 1990s wanted to ignore Russia and do what it wished both in Central Europe and the former Soviet Union because Russia was no longer a significant power, and the generation saw the need to develop a new system of relationships. In the end, all this congealed in the deployments in Poland and the Czech Republic. For Russia, Poland mattered in ways the United States could not grasp given its analytic framework. But the United States had its own strategic obsession: Iran. II. Iran: The US Strategic Obsession The Islamic world has been the focus of the United States since 9/11. In this context, the development of an Iranian nuclear capability was seen as a fundamental threat to US national interests. The obvious response was a military strike to destroy Iranian power, but both the Bush and Obama administrations hesitated to take the step. First, a strike on Irans nuclear facilities would be no one-day affair. Intelligence on precise locations had uncertainty built into it, and any strike would consist of multiple phases: destroying Irans air force and navy, destroying Irans anti-aircraft capability to guarantee total command of the skies, the attacks on the nuclear facilities themselves, analysis of the damage, perhaps a second wave, and of course additional attacks to deal with any attempted Iranian retaliation. The target set would be considerable, and would extend well beyond the targets directly related to the nuclear program, making such an operation no simple matter. Second, Iran has the ability to respond in a number of ways. One is unleashing terrorist attacks worldwide via Hezbollah. But the most significant response would be blocking the Strait of Hormuz using either anti-ship missiles or naval mines. The latter are more threatening largely because the clearing operation could take a considerable period and it would be difficult to know when you had cleared all of the mines. Tankers and their loads are worth about $170 million at current prices, and that uncertainty could cause owners to refuse the trip. Oil exports could fall dramatically, and the effect on the global economy particularly now amid the global financial crisis could be absolutely devastating. Attacking Iran would be an air-sea battle, and could even include limited ground forces inserted to ensure that the nuclear facilities were destroyed. The country most concerned with all of this is Israel. The Iranians had given every indication that they plan to build a nuclear capability and use it

182

against Israel. Israels vulnerability to such a strike is enormous, and there are serious questions about Israels ability to use the threat of a counterstrike as a deterrent to such a strike. In our view, Iran is merely creating a system to guarantee regime survival, but given the tenor of Tehrans statements, Israel cannot afford to take this view complacently. Israel could unilaterally draw the United States into an airstrike on Iran. Were Israel to strike Iran by any means, it most likely would lack the ability to conduct an extended air campaign. And the United States could not suffer the consequences of airstrikes without the benefits of taking out Irans nuclear program. Apart from the political consequences, the US Navy would be drawn into the suppression of Iranian naval capabilities in the Persian Gulf whether it wanted to or not simply to keep the Strait of Hormuz open. Even if Iran didnt act to close off the strait, Washington would have to assume that it might, an eventuality it could not afford. So an Israeli attack would likely draw in the United States against Iran one way or another. The United States has had no appetite for such an eventuality, particularly since it considers a deliverable Iranian nuclear weapon a ways off. The US alternative in both administrations was diplomatic. III. Israel and Complications to the Diplomatic Alternative Washington wanted to create a coalition of powers able to impose sanctions on Iran. At meetings over the summer, the Obama administration appears to have promised Israel crippling sanctions to prevent any unilateral Israel action. At an April G-8 meeting, it was decided that Iran must engage in serious negotiations on its nuclear program prior to the next G-8 meeting on Sept. 24 or face these sanctions. The crippling sanctions foreseen were some sort of interruption of the flow of gasoline into Iran, which imports 40 percent of its supply despite being a net exporter of crude. Obviously, in order for this to work, all of the G8 nations (and others) must participate, particularly Russia. Russia has the capacity to produce and transport all of Irans needs, not just its import requirements. If the Russians dont participate, there are no sanctions. The Russians announced weeks ago that they opposed new sanctions on Iran and would not participate in them. Moreover, they seemed to flout the ineffectiveness of any US sanctions. With that, the diplomatic option on Iran was off the table. Russia is not eager to see Iran develop nuclear weapons, but it sees the United States as the greater threat at the moment. Moscows fundamental fear is that the United States and Israel will dramatically strengthen Ukraine, Georgia and other states in the FSU and on its periphery, and that Russias strategic goal of national security through pre-eminence in the region will be lost. From the Russian point of view, the US desire for Russian help with Iran is incompatible with the US desire to pursue its own course in the FSU and countries like Poland. From the US point of view, these were two entirely different matters that should be handled in a different venue. But Washing-

183

ton didnt get to choose in this matter. This was a Russian decision. The Russians faced what they saw as an existential threat, believing that the US strategy threatened the long-term survival of the Russian Federation. The Russians were not prepared to support a US solution for Iran without American support on Russian concerns. The Americans ultimately did not understand that the Russians had shifted out of the era in which the United States could simply dictate to them. Now, the United States had to negotiate with the Russians on terms Moscow set, or the United States would have to become more directly threatening to Russia. Becoming more threatening was not an option with US forces scattered all over the Middle East. Therefore, the United States had to decide what it wanted. American attention in the run-up to the Oct. 1 talks with Iran was focused by Israel. The Obama administration had adopted an interesting two-tier position on Israel. On the one hand, it was confronting Israel on halting settlement activity in the West Bank; on the other hand, it was making promises to Israel on Iran. The sense in Israel was that the Obama administration was altering Washingtons traditional support for Israel. Since Iran was a critical threat to Israel, and since Israel might not have a better chance to strike than now, the Obama administration began to realize that its diplomatic option had failed, and that the decision on war and peace with Iran was not in its hands but in Israels, since Israel was prepared to act unilaterally and draw the United States into a war. Given that the Obama diplomatic initiative had failed and that the administrations pressure on Israel had created a sense of isolation in Israel, the situation could now well spiral out of control. Although all of these things operated in different bureaucratic silos in Washington, and participants in each silo could suffer under the illusion that the issues were unrelated, the matters converged hurriedly last week. Uncertain what leverage it had over Israel, the United States decided to reach out to the Russians. Washington sought a way to indicate to the Russians that it was prepared to deal with Russia in a different way while simultaneously giving away as little as possible. That little was the redeployment of BMD components originally planned for Poland and the Czech Republic to ships. (Money already has been allocated to upgrade additional Atlantic-based Aegis warships to BMD capability.) Whatever the military and engineering issues involved, whatever the desire not to conflate US strategic relations with Israel with pressure on the settlement issue, whatever the desire to reset relations without actually giving the Russians anything, the silos collapsed and a gesture was made. From the Russian point of view, the gesture is welcome but insufficient. They are not going to solve a major strategic problem for the United States simply in return for moving the BMD. For that, the United States got access to Afghanistan through Russia if desired, and the removal of missiles in Kaliningrad. The Americans also got a different atmosphere at meetings between US President Barack Obama and Russian President Dmitri Medvedev at the United Nations next week. But the sine qua non for Russian help on

184

Iran is Russias sphere of influence in the FSU. The public relations aspect of how this sphere is announced is not critical. That the US agrees to it is. This is the foreign policy test all US presidents face. Obama now has three choices. He can make the deal with Russia. But every day that passes, Russia is creating the reality of domination in the FSU, so its price for a deal will continue to rise from simply recognizing their sphere of influence to extending it to neutralizing Poland. He can select the military option of an air campaign against Iran. But this means accepting the risk to maritime traffic in the Persian Gulf and the potentially devastating impact on the global economy if oil exports through the Strait of Hormuz are impacted significantly. He can wait to see how things unfold, and place overwhelming pressure on Israel not to attack. But this means finding a way to place the pressure: Israel in 2009 does not have the dependence on the United States it had in 1973. IV. The Importance of Poland Ultimately, the question of Iran is secondary. The question of US-Russian relations is now paramount. And ultimately, policymakers dont really have as much freedom to make choices as they would like. Under any of these scenarios, the United States doesnt have the power to stop Russian dominance in the FSU, but it does have the ability to block further Russian expansion on the North European Plain. Preventing an amalgamation between Russia and Europe is a fundamental interest to the United States; neutralizing Poland and depending on Germany as the Russian-European frontier is not inviting especially as Germany has no interest in reprising the role it played from 1945 to 1991. The United States has an Iran crisis, but it is not its fundamental geopolitical problem. Interestingly, the Iran crisis is highlighting the real issue, which is Russia. It is Russia that is blocking a solution to Iran because Russian and American interests have profoundly diverged. What is emerging from Iran is the issue of Russia. And obviously, when Russia becomes an issue, so does Poland. If the United States acts to limit Russia, it will act in Poland, and not with BMD systems. The Obama administrations decision to withdraw BMD is insufficient to entice Russia into assisting with Iran. An agreement to respect Russian rights in the FSU would be sufficient (and in a way would merely recognize what is already in place). Obama might quietly give that assurance. But if he does, the United States will not add Poland to the pile of concessions. The greater the concessions in the FSU, the more important Poland becomes. The idea of conceding both Russian hegemony in the FSU and the neutralization of Poland in exchange for Russian pressure on Iran is utterly disproportionate. The United States has already completed delivery of 48 late-model F-16C/Ds with advanced offensive capabilities to Poland. That matters far more to Polish national security than BMD. In the US tradition with allies par-

185

ticularly allies with strong lobbies in the United States, where the Polish lobby is immense disappointment on one weapon system usually results in generosity with other, more important systems (something the Poles must learn). As the United States has a strong military option in Iran, redrawing the map of Europe to avoid using that option regardless of Polish fears at the moment is unlikely. Moreover, Washington also could decide to live with an Iranian nuclear capability without redrawing the map of Europe. Ultimately, the United States has made a gesture with little content and great symbolic meaning. It is hoping that the Russians are overwhelmed by the symbolism. They wont be. For their part, the Russians are hoping the Americans panic over Iran. The fact is that while Russia is a great regional power, it is not that great, and its region is not that critical. The Russians may be betting that Obama will fold. They made the same bet on John F. Kennedy. Obama reads the same reports that we do about how the Russians believe him to be weak and indecisive. And that is a formula for decisive if imprudent action.

186

I I I . AR C HI W U M

DEMOKRATYCZNE IDEAY A RZECZYWISTO W UJCIU HALFORDA MACKINDERA

oniej prezentujemy pierwszy przekad na jzyk polski Przedmowy, Spisu Treci wraz z Aneksem oraz dwch pierwszych rozdziaw (I. Perspektywa i II. Impet spoeczny) z fundamentalnego dziea sir Johna Halforda Mackindera Democratic Ideals and Reality. Tumaczcy zdaje sobie spraw z ewentualnych niedocigni jzykowych, w zwizku z czym nie roci sobie zatem pretensji do bycia sui genereis wyroczni w zakresie przekadu twrcy koncepcji Heartlandu i ma nadziej, i poniszy przekad bdzie jeszcze wielokrotnie ulepszany. W zwizku z powyszym prosi jednoczenie o wyrozumiao przy krytyce tego tumaczenia, albowiem musia zmierzy si z archaiczn ju dzi angielszczyzn sprzed dziewidziesieciu lat. Przekad oparty zosta o pierwsz wersj, wydan w Londynie w 1919 roku. Cyfry arabskie w nawiasach kwadratowych oznaczaj oryginalna numeracj stron. Tumaczcy pragnie podzikowa Pani Ewie Pieczyrak za konsultacje jzykowe, ktre okazay si niezwykle pomocne przy powstaniu poniszego przekadu.

* * * HALFORD MACKINDER

DEMOKRATYCZNE IDEAY A RZECZYWISTO (FRAGMENTY)

PRZEDMOWA Ksika ta, bez wzgldu na swoj warto, jest rezultatem wicej ni tylko gorczkowych przemyle czasw wojny. Idee na ktrych bazuje zostay opublikowane w zarysie adnych par lat temu. W 1904 roku na kartach Geograficznego sworzenia historii, zaprezentowanym najpierw w Krlewskim Towarzystwie Geograficznym, zarysowaem koncepcj wiatowej Wyspy1 oraz Heartlandu2; w 1905 roku napisaem w National Review na temat Potencjau demograficznego3 jako miernika narodowej i imperialnej siy, artyku ktry, jak wierz, pierwszy stworzy mod na termin potencjau demograficznego. W terminie tym zawarta jest nie tylko idea walczcych potg, lecz rwnie produktywnoci, stanowicej bardziej ni
W oryginale World-Island (przyp. tum.). Termin Heartland nie ma bezporedniego odpowiednika w j. polskim dlatego w dalszej czci tekstu bdzie on pisany w oryginale. Niektrzy autorzy proponuj tumaczenie tego terminu jako Serce Ldu, bd rdziemie (przyp. tum.). 3 W oryginale Man-power (przyp. tum.).
2 1

187

bogactwo, centrum rozwaa ekonomicznych. Jeeli teraz zaryzykuj, aby napisa co wicej na bazie tych zagadnie, to dlatego, e wojna ustabilizowaa, a nie wstrzsna, moimi dawnymi punktami widzenia. H. J. M. 1 luty 1919 SPIS TRECI Rozdzia I. Perspektywa II. Impet spoeczny III. Punkt widzenia czowieka morza IV. Punkt widzenia czowieka ldu V. Rywalizacja imperiw VI. Wolno narodw VII. Wolno czowieka VIII. Posowie ANEKS a. Nota na temat incydentu w Ouai DOrsay4 25 I 1919 roku b. Analizy wraz z bibliografi c. Spis diagramw 268 269 272 Strona 1 6 38 93 147 191 236 263

I. PERSPEKTYWA [1] Nasze wspomnienia wci przepenione s jaskrawymi szczegami na temat absorbujcej wszystko wojny. Pomidzy nami a wydarzeniami, ktre miay miejsce wczeniej, choby nawet za naszego ycia, istnieje zasona. Lecz czas sprawia, e uzyskujemy bardziej odleg perspektyw i musimy zacz myle o naszej dugiej wojnie5, jako o jednym wielkim wydarzeniu, o katarakcie w strumieniu historii. Ostatnie cztery lata byy doniose, poniewa byy rezultatem jednego stulecia i stay si preludium do kolejnego. Napicie pomidzy narodami zostao stopniowo skumulowane i w jzyku dyplomacji mamy teraz do czynienia z dtente6. Pokus chwili jest wiara w to, e nieustajcy pokj nasta jedynie dlatego, e zmczeni ludzie s przekonani, e nie bdzie ju wicej wojen. Lecz midzynarodowe napicie znowu si skumuluje, oczywicie najpierw powoli; po Waterloo nastpio wszak pokolenie pokoju. Kt spord dyplomatw zasiadajcych wok stou na kongresie [2] wiedeskim w 1814 roku przewidywa, e Prusy stan si zagroeniem dla wiata? Czy jest dla nas moliwym, aby oceni koryto strumienia przyszej historii jako takie, w ktrym nie wystpi adne katarakty? Takie, i nie mniejsze, jest nasze zadanie, jeeli chcemy, aby przysze poko4 5

Francuskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych (przyp. tum.). J. H. Mackinder ma na myli pierwsz wojn wiatow (przyp. tum.). 6 dtente (franc.) odprenie

188

lenia mylay mniej krytycznie o naszej rozwadze, ni my mylimy o rozwadze dyplomatw z Wiednia. Wielkie wojny historii mielimy do czynienia z wojn wiatow w kadym z czterech ostatnich stuleci s wynikiem, porednio bd bezporednio, nierwnego wzrostu narodw i ten nierwny wzrost nie zawsze jest zwizany z wielkim geniuszem i energi niektrych narodw, w porwnaniu z innymi. W duej mierze jest to rezultat nierwnej dystrybucji dbr i moliwoci strategicznych na naszej planecie. Innymi sowy, nie istnieje w przyrodzie co takiego, jak rwno szans dla narodw, chyba e cakowicie bdnie odczytamy fakty geografii. Pjd dalej i stwierdz, e usytuowanie ldw i mrz, a take dbr i naturalnych przej, powoduje uzalenienie od wzrostu imperiw, a w kocu od jednego imperium wiatowego. Jeeli uwiadomimy sobie nasz idea Ligi Narodw, ktra w przyszoci powinna zapobiega wojnom, musimy dostrzec te geograficzne realia i powzi kroki, aby [3] oceni ich wpyw. W ostatnim stuleciu, pod wpywem teorii Darwina, czowiek zacz myle, e tylko te formy organizacji powinny przetrwa, ktre najlepiej przystosuj si do naturalnego rodowiska. Dzisiaj zdajemy sobie spraw, odchodzc od naszych kategorycznych osdw, e zwycistwo ludzkoci polega na naszej rosncej przewadze nad zwykym fatalizmem. Cywilizacja bazuje na organizacji spoeczestwa w taki sposb, abymy mogli suy sobie nawzajem, a im wyszy poziom cywilizacyjny, tym dokadniejsze denia do podziau pracy oraz wiksza zoono jej organizacji. Wielkie i zaawansowane spoeczestwo posiada w konsekwencji potny impet7; bez zniszczenia spoeczestwa samego w sobie nie mona nagle ograniczy lub zmieni jego kursu. Dzieje si tak dlatego, e uprzednie lata odsuny obserwatorw zdolnych przewidzie nadchodzce starcie spoeczestw, ktre podaj zbienymi ciekami w rozwoju. Historyk zwykle poprzedza swoj narracj wojny rachunkiem lepoty ludzi, ktrzy zbagatelizowali symptomy dotyczce przyszych wydarze. Lecz faktem jest, e tak jak kade inne dobrze dziaajce przedsibiorstwo, spoeczestwo narodowe moe zosta uksztatowane do podanych zmian dopki jest mode. Jeeli za jest stare to jego charakter pozostaje stay i nie zdolny do jakiejkolwiek wikszej zmiany, w trybie swojej egzystencji. Dzisiaj [4] wszystkie narody wiata zaczynaj od nowa. Czy mieci si w zasigu ludzkich przewidywa, aby tak skierowa ich denia, aby bez trwaej pokusy geograficznej, nie weszy one ze sob w konflikt w czasach naszych wnukw? Czy w naszej trosce, aby odrzuci idee historycznie powizane z rwnowag si, aby nie znajduje si pewne niebezpieczestwo, e powinnimy zezwoli jedynie na prawne koncepcje, ktre rzdziyby naszym rozumowaniem przez wzgld na Lig Narodw? Naszym ideaem jest, aby pomidzy narodami zapanowaa sprawiedliwo, bez wzgldu na to czy s one due, czy mae. Nasz konkretn ide jest istnienie sprawiedliwoci po7

W oryginale momentum (przyp. tum.).

189

midzy ludmi, bez wzgldu na zrnicowanie ich pozycji w spoeczestwie. Dopiero teraz, po klsce prawa midzynarodowego, majcego zapobiec Wielkiej Wojnie, dostrzegamy, e aby zapewni tak sprawiedliwo, jak pomidzy poszczeglnymi ludmi powoujcymi si na racj stanu, musi istnie jaka sia, czy jak mwi prawnicy jaka sankcja, dla utrzymania sprawiedliwoci pomidzy jednym a drugim narodem. Lecz potga, ktra jest konieczna dla rzdw prawa pomidzy obywatelami atwo prowadzi do tyranii. Czy moemy ustanowi tak wiatow si, ktra wystarczyaby do utrzymania prawa pomidzy wielkimi i maymi pastwami, a ktra nie przerodziaby si w wiatow tyrani? Do [5] takiej tyranii prowadz dwie drogi. Pierwsz jest podbj innych narodw przez jeden nard, drug za wypaczenie znacznej potgi midzynarodowej samej w sobie, ktra moe by ustanowiona do zastosowania przymusu na narodzie nieprzestrzegajcym prawa. W naszym wielkim przewartociowaniu ludzkiego spoeczestwa musimy uzna, e umiejtnoci i okazja dla zodzieja stanowi podstaw Prawa Kradziey8. Innymi sowy, musimy wyobrazi sobie nasz olbrzymi problem, w taki sposb, jak biznesmeni radz sobie z realiami wzrostu i moliwoci, a nie tylko tak, jak prawnicy definiuj prawa i rodki. Na nastpnych stronach moim deniem bdzie zmierzenie wzgldnego wpywu wielkich waciwoci naszego globu, sprawdzonych przez wydarzenia historyczne, wczajc w to wydarzenia ostatnich czterech lat, a nastpnie rozwaenie, jak najlepiej moemy dostosowa nasze ideay wolnoci do trwaej rzeczywistoci naszego ziemskiego domu. Lecz najpierw musimy pozna okrelone tendencje ludzkiej natury, tak jak przejawiaj si we wszystkich formach organizacji politycznej. II. IMPET SPOECZNY
Temu, ktremu bdzie dane.

[6] W 1789 roku owiecony lud francuski, w swoim gwnym orodku jakim by Pary, ujrza wizje, wspaniale wizje Wolno, Rwno, Braterstwo. Lecz niebawem francuski idealizm utraci swj wpyw na rzeczywisto i zacz dryfowa w kierunku ucisku przeznaczenia, uosabianego przez Napoleona. Napoleon ze sw wojskow skutecznoci przywrci porzdek, lecz przy organizacji francuskiego mocarstwa wanie prawo tych, ktrzy byli u wadzy, stanowio zaprzeczenie wolnoci. Historia Wielkiej Rewolucji Francuskiej i Cesarstwa miaa wpyw na ca pniejsz myl polityczn; bya niczym grecka tragedia w sensie katastrofy tkwicej ju w samej naturze rewolucyjnego idealizmu. Dlatego kiedy w 1848 roku ludy Europy znw ogarn wizjonerski nastrj, ich idealizm by ju bardziej zoonej natury. Haso narodowoci zostao dodane do hasa o wolnoci w nadziei, e wolno moe by zabezpieczona przed znajdujcym si poza jej zasigiem [7] organizatorem, poprzez
8

W oryginale Law of Robbery (przyp. tum.).

190

niezalenego ducha narodw. Niestety, w tym roku rewolucji, dobry okrt Idealizm znw dobi do swojej zatoki, a na koniec zosta zmieciony przez los w osobie Bismarcka. Ze sw prusk skutecznoci Bismarck wypaczy nowy idea niemieckiej narodowoci, tak jak Napoleon wypaczy prostsze francuskie ideay wolnoci i rwnoci. Tragedia narodowego idealizmu, ktrej fina dopiero co widzielimy, nie tkwia w chaosie wolnoci, lecz w materializmie organizatora, znanym powszechnie jako Kultur9. Francuska tragedia bya prost tragedi upadku idealizmu; lecz niemiecka tragedia bya w istocie tragedi zastpionego10 realizmu. W 1917 roku narody demokratyczne caego wiata sdziy, e widz wiato w tunelu, kiedy upad rosyjski carat a republika amerykaska przystpia do wojny11. W kadym razie przez ten czas rewolucja rosyjska podya zwyk rewolucyjn drog, lecz my wci pokadamy swe nadzieje w powszechnej demokracji. Do XVIII-wiecznego ideau wolnoci i XIXwiecznego ideau narodowoci dodalimy nasz XX-wieczny idea Ligi Narodw. Jeeli dojdzie do trzeciej tragedii, [8] to wystpi ona na olbrzymi skal; dla demokratycznych ideaw pozostaje ona do dzi kredo ludzi pracy wikszej czci ludzkoci. Niemcy ze swoj Realpolitik, swoj polityk realizmu czym innym, ni jedynie praktyczn polityk zakadaj, e prdzej czy pniej katastrofa bdzie nieunikniona. Lord Wojny i pruska kasta wojskowa mogli toczy walk o zachowanie swojej potgi, lecz znaczne i inteligentne warstwy niemieckiego spoeczestwa dziaay pod wpywem perswazji filozofii politycznej, ktra bya szczerze wyznawana, pomimo tego, e uwaalimy j za niesuszn. W tej wojnie niemieckie przewidywania okazay si pod wieloma wzgldami mylne, lecz stao si tak dlatego, gdy trzymalimy si kilku mdrych zasad12 rzdzenia oraz mozolnego wysiku, pomimo naszych bdw w polityce. Najwiksza prba dla nas dopiero nadejdzie. Jaki stopie midzynarodowej przebudowy jest konieczny, aby wiat mg pozosta bezpiecznym miejscem dla demokracji? A w stosunku do midzynarodowej struktury tych demokracji, jakie warunki musz zosta spenione, jeeli mamy odnie sukces w zaprzeniu cikiego puga przebudowy spoecznej do ideaw, ktre zainspiroway heroizm tej wojny? Nie moe by wicej doniosych pyta. Czy [9] osigniemy sukces w trzewym oenku naszego nowego idealizmu z rzeczywistoci? * * *
Do enigmatyczne okrelenie J. H. Mackindera, majce zapewne oznacza specyficzn filozofi niemieckiego materializmu, przepojonego ide ekspansywnoci oraz pragmatycznej Realpolitik. Nie mona tego pojcia utosamia z bismarckowiskim Kulturkampf, gdy wnoszc z kontekstu, autor datuje pocztek idei owej Kultur na pocztek XIX stulecia (przyp. tum.). 10 W oryginale substituted (przyp. tum.). 11 Chodzi o Rewolucj Lutow w Rosji w marcu 1917 roku oraz o przystpienie Stanw Zjednoczonych do wojny z Niemcami w kwietniu 1917 roku (przyp. tum.). 12 W oryginale principles (przyp. tum.).
9

191

Idealici s sol Ziemi. Bez inspiracji z ich strony spoeczestwo szybko popadoby w stagnacj i zanikaby cywilizacja. Idealizm jest jednak zwizany z dwoma zupenie innymi fazami usposobienia. Dawne idealizmy, takie jak buddyzm, stoicyzm, czy redniowieczne chrzecijastwo, bazoway na wyrzeczeniach; bracia franciszkanie lubowali czysto, ubstwo i posug. Lecz nowoczesny idealizm demokratyczny, idealizm francuskiej i amerykaskiej rewolucji, bazuje na samorealizacji. Jego celem jest, aby kada ludzka istota moga y penym i godnym yciem. Nawizujc do preambuy amerykaskiej Deklaracji Niepodlegoci, wszyscy ludzie zostali stworzeni rwnymi oraz zostali obdarzeni prawami do wolnoci i denia do szczcia. Te dwie koncepcje idealizmu historycznie koresponduj z dwiema drogami w rozwoju rzeczywistoci. W dawnych czasach przewaga natury nad czowiekiem bya wci wielka. Twarda rzeczywisto nakadaa ograniczenia na jego ambicje. Innymi sowy, wiat jako cao by ubogi, a pokora wobec natury wci bya jedyn ogln drog do szczcia. Bez wtpienia tylko nieliczni mogli uzyska pewne pole manewru w [10] yciu, lecz jedynie za cen poddastwa dla wielu. Nawet tzw. demokracja ateska oraz platoska utopia bazoway na domowym i przemysowym niewolnictwie. Lecz nowoczesny wiat jest bogaty. Obecnie czowiek w niemaym stopniu kontroluje siy natury, a wszystkie warstwy13 spoeczne, rezygnujc uprzednio ze swego losu, zostay ogarnite ide, ktra wraz ze sprawiedliwszym podziaem bogactwa, powinna sta si najkrtsz drog do wyrwnania szans. Ta nowoczesna rzeczywisto ludzkiej kontroli nad natur, bez wzgldu na to, ktre ideay demokratyczne stan si jaowe14, nie jest cakowicie zwizana z poziomem wiedzy naukowej oraz wynalazczoci. Wiksza kontrola, ktr czowiek moe teraz posiada jest wzgldna i nie tak absolutna, jak kontrola natury nad czowiekiem poprzez gd i epidemie. Ludzkie bogactwa i wzgldne bezpieczestwo bazuj dzisiaj na podziale i koordynacji pracy oraz na cigym remoncie skomplikowanej fabryki, ktra zastpia proste narzdzia prymitywnego spoeczestwa. Innymi sowy, wydajno nowoczesnych dbr jest uwarunkowana utrzymaniem naszej organizacji spoecznej oraz kapitau. Spoeczestwo jest dobrze dziaajcym przedsibiorstwem i niemaa cz naszego dobrobytu moe by porwnana do niematerialnej renomy biznesu. Waciciel biznesu jest uzaleniony od zwyczajw swoich [11] klientw w nie mniejszy sposb, ni od regularnego dziaania maszyn w swojej fabryce. Oba elementy musz by utrzymywane w dobrym stanie i, jeeli w takim s, to przyjmuj warto dobrze dziaajcego przedsibiorstwa. Jeeli ktry z tych elementw ulega popsuciu, to maszyneria staje si tylko kawakiem metalu, a renoma zostaje zredukowana do dugw w rachunkach. Spoeczestwo opiera si na tym, e czowiek jest stworzeniem zwyczajw. Poprzez poczenie ronych nawykw wielu ludzi spoeczestwo uzy13 14

W oryginale classes (przyp. tum.). W oryginale futile (przyp. tum.).

192

skuje struktur, ktra moe by porwnana ze struktur pracujcej maszyny. Pani Bouncer zdolna bya zbudowa proste spoeczestwo dla wynajmowanego pokoju, poniewa Box spa noc, a Cox za dnia, lecz jej spoeczestwo zostao rozbite, kiedy jeden z lokatorw wzi wolne i tego jednego razu zmieni swj nawyk15. Sprbujmy sobie wyobrazi co by si stao, jeeli wszyscy Ci, od ktrych jestemy zaleni listonosze, kolejarze, rzenicy, piekarze, drukarze i wielu innych nagle zmienili swoje ustalone zwyczaje. Wtedy zaczlibymy uwiadamia sobie, w jak duym stopniu przewaga nowoczesnego czowieka nad natur zwizana jest z faktem, e spoeczestwo jest dobrze dziaajcym przedsibiorstwem, lub w jzyku inyniera, posiada impet. Zatrzymajmy ten impet wystarczajco dugo, aby ludzie wyrzucili swoje nawyki poza mechanizm, a [12] spoeczestwo szybko powrci do prostej rzeczywistoci, kontrolowanej przez natur. Wielu w konsekwencji zginie. Krtko mwic, produktywna sia jest znacznie istotniejszym elementem rzeczywistoci w relacji z nowoczesn cywilizacj, ni zgromadzone bogactwo. Cae widoczne bogactwo cywilizowanego pastwa nie w znaczeniu wartoci zabytkowej niektrych spord skarbw jest oglnie szacowane, jako rwne wydajnoci nie wicej ni siedmiu, do omiu lat pracy jego spoeczestwa. Istota tego stwierdzenia nie ley w jego cisoci, lecz w gwatownym wzrocie swojego praktycznego znaczenia dla nowoczesnych ludzi, na skutek ich zalenoci od machiny produkcji mechanicznej i spoecznej, ktra w cigu ostatnich czterech, czy piciu pokole staa si coraz bardziej delikatna i skomplikowana. Z kad korzyci w zastosowaniu nauki korespondowaa zmiana w organizacji spoecznej. Nie byo jedynie przypadkiem, e Adam Smith omawia podzia pracy, kiedy James Watt wynalaz silnik parowy. Nie jest w naszych czasach lepym przypadkiem rwnie fakt, e za wynalazkiem silnika spalinowego16 ktry mia kluczowe znaczenie dla produkcji samochodw, okrtw podwodnych i samolotw musiao kry si niespotykane rozszerzenie systemu kredytowego. Oliwienie metalowej maszynerii zaley od [13] zwyczajw yjcych ludzi. Hipoteza niektrych entuzjastw nauki, e studia w dziedzinie nauk humanistycznych przestan by wane, nie wytrzyma prby. Zarzdzanie ludmi, na wysokim i niskim szczeblu, jest trudniejsze i waniejsze w warunkach nowoczesnej rzeczywistoci, ni byo kiedykolwiek. Kierownikw machiny spoecznej okrelamy mianem organizatorw, lecz pod tym oglnym terminem kryj si dwie, powizane ze sob, lecz odrbne kategorie. Na pierwszym miejscu mamy administratorw, ktrzy, w rzeczy samej, nie s do koca organizatorami innymi sowy twrcw17 nowych organw w organizmie. Rol administratora jest utrzymywa pracu15 Autor nawizuje do popularnej XIX-wiecznej sztuki teatralnej Box and Cox. Komedia ta zostaa po raz pierwszy wystawiona na deskach Lyceum Theatre w Londynie 1 XI 1847 roku (przyp. tum.). 16 W oryginale the internal combustion engine (przyp. tum.). 17 W oryginale begetters (przyp. tum.).

193

jc machin spoeczn w dobrym stanie i doglda jej naoliwiania. Gdy umieraj ludzie, w przypadku ich problemw zdrowotnych, bd przejcia na emerytur, jego obowizkiem jest zapeni wakujce miejsca pracy ludmi odpowiednio wczeniej wyszkolonymi. Brygadzista zasadniczo jest administratorem. Sdzia administruje prawem, za wyjtkiem sytuacji jak na razie nie tylko w teorii kiedy sam je tworzy. W pracy administratora, czystej i prostej, nie ma idei postpu. Biorc pod uwag pewn organizacj, skuteczno jest jej ideaem, idealn prac bez zakce. Jego charakterystyczna dolegliwo zwana jest Czerwon Tam. Zoone, dobrze administrowane spoeczestwo, poprzez znaczn si swojego impetu, faktycznie prowadzi do chiskiej [14] stagnacji. Renoma interesu zarzdzanego dobrze i z dug tradycj, czsto moe by sprzedana na rynku za du sum. By moe najbardziej uderzajcym przykadem impetu spoecznego jest ten, dostrzegany w bezruchu samego rynku. Kady sprzedawca pragnie i tam, gdzie kupujcy s w zwyczaju si gromadzi, tak eby mg by pewien kupujcego swoich wyrobw. Z drugiej strony, kady kupujcy idzie, w miar moliwoci, do miejsca, gdzie sprzedawcy chc, aby si gromadzono, gdy w rezultacie ich konkurencji, moe tam taniej kupi. Wadze czsto na prno prbuj rozprasza rynki w Londynie. Aeby doceni inny typ organizatora, Twrc mechanizmu spoecznego, ponownie rozwamy przez chwil wsplny bieg rewolucji. Voltaire krytykowa dobrze dziaajce przedsibiorstwo, znane jako francuski rzd; Rousseau malowa przed nami idea szczliwego spoeczestwa; autorzy wielkiej Encyklopedii udowodnili, e istniej materialne podstawy dla stworzenia takiego spoeczestwa. Obecnie nowe ideay zawadny pewnymi entuzjastami, ktrzy s przepenieni jak najlepszymi intencjami, lecz nie maj dowiadczenia w trudnej sztuce zmieniania zwyczajw18 przecitnego czowieka. Wykorzystali oni okazj do przeksztacenia struktury spoeczestwa francuskiego, [15] lecz niestety, przy okazji, spowolnili sterowanie nim. Spowolnienie pracy, istotne zahamowanie wdraania produkcji i zarzdzania, usunicie dowiadczonych administratorw i zastpienie ich nieprzystosowanymi amatorami wie si z obnieniem tempa produkcji podstawowych dbr, czego skutkiem jest wzrost cen oraz spadek poczucia pewnoci i zaufania spoeczestwa. Przywdcy rewolucyjni s bez wtpienia wystarczajco przygotowani na to, aby sta si na pewien czas biednymi, eby zrealizowa swe ideay, lecz miliony godnych powstan przeciw nim. Aby zyska na czasie milionom pozwala si podejrzewa, e niedobr ma zwizek z wtrcaniem si odsunitej wadzy, a temu wszystkiemu towarzyszy terror. W kocu ludzie staj si fatalistami i porzucajc swoje ideay, szukaj jakiego organizatora, ktry przywrciby efektywno. Owa konieczno jest wzmacniana przez fakt, e zagraniczni wrogowie dokonuj inwazji na narodowe terytorium, a zmniejszona produkcja i rozluniona dyscyplina redukuje moliwoci obronne pastwa. Lecz organizator potrzebny do realizacji zadania przebudowy nie jest zwykym administratorem; musi by zdolny do pro18

W oryginale the habits (przyp. tum.).

194

jektu i dziaania, a nie tylko do naprawy i naoliwienia machiny spoecznej. W ten sposb Carnot19, ktry zorganizowa zwycistwo, i Napoleon ze swoim Kodeksem Cywilnym zyskali wieczn saw poprzez twrcz inicjatyw. [16] W sensie konstruktywnym moliwoci organizacyjne zale od dyscypliny. Biece spoeczestwo stanowione jest przez niezliczone wizy rnych nawykw wielu ludzi; jeeli bieca struktura spoeczna jest zmieniana, nawet pod stosunkowo niewielkim wzgldem, znaczna ilo mczyzn i kobiet musi rwnoczenie zmieni swoje rne nawyki, w sposb uzupeniajcy si. Nie byoby moliwe, aby wprowadzi czas letni inaczej, jak tylko poprzez edykt rzdu, poniewa inne, czciowe przestrzeganie zmiany czasu, spowodowaoby zamieszanie w spoeczestwie. Wprowadzenie czasu letniego byo zatem zalene od dyscypliny spoecznej, ktra jest postrzegana jako polegajca nie na nawykach ludzi, lecz na sile rwnoczesnych i skorelowanych zmian tych nawykw. W pastwie prawa znaczenie dyscypliny staje si wrodzone i policja rzadko musi by wzywana, aby j egzekwowa. Innymi sowy, dyscyplina spoeczna, lub zmiana nawyku pod wpywem woli lub komendy, sama staje si nawykiem. Dyscyplina wojskowa, dopki opiera si na pojedynczych reakcjach na sowo komendy, oparta jest na najprostszym rozkazie, lecz zawodowy onierz lepiej zna rnic pomidzy normaln dyscyplin, a walk toczon w nawet najbardziej inteligentny sposb, przez ludzi przeszkolonych naprdce. W czasach zamieszek czenie [17] produktywnych nawykw przeamywano krok po kroku i spoeczestwo, jako cao, stawao si stopniowo ubogie, chocia pewnego rodzaju rabusie mogli si wzbogaci na jaki czas. Jakkolwiek jeszcze powaniejsza jest poraka nawyku dyscypliny, oznacza to utrat siy rekonwalescencji. Nawizujc do tego co dawna Rosja wniosa w cigu roku skumulowanych rewolucji; jej stan przypomina okropny stan paraliu, kiedy umys wci postrzega i kieruje, lecz nerwy zawodz w wydobywaniu jakiejkolwiek reakcji od mini. Nard nie zginie bdc dotknitym w ten sposb, ale cay jego mechanizm spoeczny musi zosta przekonstruowany, i to szybko, dopki mczyni i kobiety, ktre przeyy swoj ndz, nie zapomn nawykw i nie strac umiejtnoci, od ktrych zaley ich cywilizacja. Historia pokazuje nie lekarstwo, lecz si, na bazie ktrej mona w takich okolicznociach odnale dyscyplin; lecz celem, do jakiego zmierza organizator, opierajcy si na sile, jest bez wtpienia jedynie poprawa skutecznoci. Idealizm nie kwitnie pod jego rzdami. Historia mwi wyranie w tej kwestii, e byo tak, poniewa wielu spord idealistw ostatnich dwch generacji byo internacjonalistami; odzyskanie dyscypliny
Lazare Nicolas Carnot (1753-1823) francuski genera i m stanu. Zajmowa si gwnie sprawami wojskowymi. Jesieni 1793 roku odegra wybitn rol, kiedy stanwszy na czele Armii Pnocy, wspolnie z gen. Jourdanem, odnis zwycistwo pod Wattignies nad wojskami austriackimi. By organizatorem 14 armii rewolucyjnych, ktre stworzy, przyodzia, wyszkoli i uzbroi. Z tej racji zwano go ojcem zwycistwa. Zob. szerzej: R. B i e l e c k i , Encyklopedia wojen napoleoskich, Warszawa 2002, s. 106-107.
19

195

wojskowej moe by wsplnie osignite, bd przez podbj z innej [18] bazy narodowej20, bd przy okazji skutecznej obrony narodowej przed obc inwazj. Wielki organizator jest wielkim realist. Nie dlatego, e posiada za mao wyobrani; lecz dlatego, e jego wyobraenie przeobraa si w sposoby i rodki realizacji celw, a nie ku nieuchwytnym zakoczeniom. Jest on umysem Marty, nie Mary. Jeeli bdzie kapitanem przemysu, pionkami jego pomysw bd kapita i praca; jeeli bdzie generaem armii, bd nimi jednostki i zaopatrzenie. Jego organizacja nakierowana jest na przejciowe cele pienidze, jeeli bdzie przemysowcem i zwycistwo, jeli bdzie onierzem. Lecz pienidze i zwycistwo s jedynie kluczami do ukrytych celw, a owe ukryte cele wszdzie wymagaj dla niego tego co nieuchwytne. Cigle umiera zarabiajc pienidze, lub jeli bdzie zwyciskim onierzem, pacze jak Aleksander, poniewa nie bdzie ju wiatw do podboju21. Jego jedyn trosk jest, aby interesy, lub armia ktr zorganizowa, byy skutecznie administrowane; jest twardym w relacjach ze swoimi podwadnymi. Pomimo wszystko docenia nawyk dyscypliny; jego machina musi natychmiast odpowiada na dwigni. Organizator zaczyna nieuchronnie postrzega ludzi jako swoje narzdzia. Jest przeciwiestwem umysu idealisty. Dla niego sformowanie ludzi w brygady musi mie wzgld na ograniczenia materiau, podczas gdy idealista [19] apeluje do duszy kadego z nas, a dusze s uskrzydlone i potrafi szybowa. Nie wiadczy to o tym, e organizator nie troszczy si o dobrobyt ludzi, znajdujcych si pod swoim zarzdem; odwrotnie, postrzega spoeczestwo na tyle zdolnym do realizacji okrelonych przedsiwzi22, aby byo utrzymane w dobrej kondycji. Jest to prawd bez wzgldu na to, czy bdzie on militaryst czy kapitalist, pod warunkiem, e bdzie dalekowzroczny. W sferze polityki organizator postrzega ludzi jako yjcych dla pastwa dla Lewiatana, filozofa Stuartw Hobbesa23. Lecz demokratyczny idealista zaledwie toleruje pastwo, jako zo konieczne, ze wzgldu na ograniczenie wolnoci. W uksztatowanych zachodnich demokracjach ideay wolnoci zostay przeksztacone w uprzedzenia24 przecitnego obywatela i od tych zwyczajw mylowych bardziej zaley bezpieczestwo naszej wolnoci, ni od przemijajcych uniesie idealizmu. Przez tysic lat takie uprzedzenia zakoW oryginale national base (przyp. tum.). Autor ma na myli Aleksandra Macedoskiego (356-323 p.n.e.), ktry podbi prawie cay, znany staroytnym, cywilizowany wiat, tworzc de facto pierwsze w dziejach imperium wiatowe (przyp. tum.). 22 W oryginale man-power (przyp. tum.). 23 Autor ma na myli traktat filozoficzny Lewiatan, czyli materia, forma i wadza pastwa kocielnego i wieckiego, napisany przez Thomasa Hobbesa (1588-1679), filozofa angielskiego, tworzcego m.in. na dworze Stuartw. Utwr zosta opublikowany w 1651 roku, a jego tytu nawizywa do biblijnego Lewiatana. Dzieo to, dotyczce struktury spoeczestwa i usankcjonowanego rzdu, jest uznawane za jeden z najwczeniejszych i najbardziej wpywowych przykadw teorii umowy spoecznej (przyp. tum.). 24 W oryginale prejudices (przyp. tum.).
21 20

196

rzeniy si pod wyspiarsk protekcj Brytanii; byy rezultatem cigego eksperymentu i musz by traktowane chociaby z szacunkiem, chyba e jestemy przygotowani do mylenia o naszych przodkach, jako o gupcach. Jednym z takich uprzedze jest branie eksperta na ministra. W obecnym czasie wojny, kiedy nawet w demokracji wolno musi ustpowa skutecznoci, [20] znajd si tacy ktrzy powiedz nam, e eksperci ktrych posiadamy powinni zasi w niektrych wysokich urzdach, e powinny one by odtd przejte przez ekspertw, i tutaj nasze uprzedzenia s przestarzale. Niemniej jednak, nawet w czasie wojny, Brytania przywrcia stanowisko cywilnego Ministra Wojny! Oczywicie faktem jest, i nieskuteczno normalnie funkcjonujcej brytyjskiej Konstytucji niewiele odbiega od prawdy25, e demokracji nie da si pogodzi z organizacj, jaka jest niezbdna do prowadzenia wojny przeciwko autokracjom. Kiedy obecny minister Chile przyby do Anglii, towarzyszyli mu niektrzy czonkowie Izby Gmin. Przemawiajc do Matki Parlamentw, tak postrzeganej zza dalekiego Pacyfiku, w odniesieniu do cigego narzekania rzdu parlamentarnego, ktre zauway po swym przyjedzie do Londynu, wykrzykn: Zapomnielicie, e jedn z gwnych funkcji parlamentw jest zapobieganie rzeczom, ktre mog si wydarzy!. Myl organizatora jest w swojej esencji strategiczna, podczas gdy myl prawdziwego demokraty jest etyczna. Organizator myli jak wykorzystywa ludzi; demokrata za myli o prawach czowieka, ktre to prawa stanowi owe liczne kamienie na ciece organizatora. Niewtpliwie organizator musi by mistrzem w ukazywaniu przewrotnoci ludzkiej natury oraz [21] zakorzeniania nawyku, w przeciwnym wypadku osignie niewielkie postpy. Lecz jest on zym suwerenem, ze wzgldu na swj umys poszukujcy sposobw na odniesienie sukcesu26. Nemezis27 idealizmu demokratycznego, jeeli przerwie wi z rzeczywistoci, jest najwaniejsz zasad organizatora oraz lepej skutecznoci. Organizator zaczyna wystarczajco niewinnie; jego kierowniczy umys protestuje przeciw nieadowi, a przede wszystkim przeciwko panujcemu wok niego niezdyscyplinowaniu. onierska skuteczno niewtpliwie uratowaa rewolucyjn Francj. Ale taki, jaki jest impet dobrze dziaajcego przedsibiorstwa, tak odsuwa on do tyu nawet swojego twrc. Aby poprawi skuteczno swojego potencjau demograficznego musi on w kocu stara si kontrolowa wszystkie swoje dziaania prace, mylenie, nie mniej ni walk. Jest on gwnodowodzcym i nieskuteczno jest dla niego bolesna. Dlatego Napoleon doda do swojej Wielkiej Armii i swego Kodeksu Cywilnego rwnie swj konkordat z papiestwem, moc ktrego ksidz stawa si jego sug. Mg si radowa ostatnim pokojem po traktacie w Amiens28, lecz musia kontynuowa przygotowania do wojny. W kocu zoW oryginale are merely obverse of the truth (przyp. tum.). W oryginale ways and means mind (przyp. tum.). 27 Nemezis grecka bogini zemsty. Zob.: J. S c h mi d t , Sownik mitologii greckiej i rzymskiej, Katowice 1997, s. 211 (przyp. tum.). 28 Dnia 25 III 1802 roku w Amiens Francja i Anglia podpisay traktat koczcy wojn
26 25

197

sta nakoniony do swej wyprawy na Moskw29 i, tak jak wielki finansista, przeliczy si z wasnymi siami, koczc w bankructwie. Bismarck by Napoleonem Prusakw, jego czowiek z krwi i elaza wci rni si [22] od swego francuskiego pierwowzoru w podstawowym wzgldzie, ktry z punktu widzenia naszego obecnego celu zasuguje na uwag. Jego koniec nie by podobny do koca Napoleona. Nie byo wygnania na Elb30 po Moskwie, ani uwizienia na w. Helenie31 po Waterloo. Prawd jest, e po trzydziestu latach za sterem, stary pilot zosta w 1890 roku strcony przez nowego kapitana z gow do piractwa32, lecz stao si tak z powodu jego ostronoci, a nie z powodu niepohamowanych ambicji. Obydwaj Napoleon i Bismarck posiadali wielkie umysy, w znaczeniu poszukujcych najlepszych metod na odnoszenie sukcesu, lecz w Bismarcku byo co wicej. Nie by on jedynie wielkim czowiekiem interesu, tak jak Emerson opisa Napoleona. Nigdy jeszcze aden ma stanu nie dostosowa wojny do polityki w agodniejszy sposb ni Bismarck. Walczy w trzech krtkich i zwyciskich kampaniach i zawar trzy traktaty pokojowe, z ktrych kady przynis niwo korzyci dla Prus. Lecz jak bardzo rne byy to traktaty! Po wojnie przeciwko Danii z 1864 roku, Bismarck przej Szlezwik i Holsztyn, bez wtpienia z ide Kanau Kiloskiego33. Po wojnie 1866 roku przeciwko Austrii odmwi przejcia Czech i w ten sposb tak obrazi swego krla, e nie pogodzili si ze sob do koca, a do zwycistw 1870 roku. Nie ma wtpliwoci, e w swojej asce [23] Bismarck przewidzia czas, kiedy Prusy mog potrzebowa sojuszu z Austri. W 1871 roku, po Sedanie34 i obleniu Parya, Bismarck uleg presji stronnictwa wojskowych i przej Lotaryngi, jak rwnie Alzacj. Wielki Kanclerz posiada, czego wprawdzie w zasadzie brak Prusakowi, umiejtno wejrzenia w umysy innych narodw, bardziej ni w gb swojego. Jego metody byy przede wszystkim psychologiczne. Kiedy osign niemieck jedno pod przewodnictwem Prus, nie prowadzi ju wojen, a mimo to osign wielkie rzeczy, posugujc si ju tylko metod wykorzyz drug koalicj. Zob.: R. Bielecki, op.cit., s. 29 (przyp. tum.). 29 Autor ma na myli wypraw Napoleona na Rosj w 1812 roku (przyp. tum.). 30 Zgodnie z traktatem paryskim z 11 IV 1814 roku Elba zostaa oddana Napoleonowi. Bonaparte zachowywa swj tytu cesarski, a Elb uznano suwerennym pastwem. Zob.: R. B i e l e c k i , op.cit., s. 159-160 (przyp. tum.). 31 Wyspa witej Heleny zostaa wybrana przez angielski rzd na miejsce przymusowego wygnania Napoleona. Wizie znalaz si tam 17 X 1815 roku Zob.: Ibidem, s. 540-542 (przyp. tum.). 32 Autor ma na myli odsuniecie kanclerza Otto von Bismarcka od wadzy w 1890 roku (przyp. tum.). 33 Autor wyranie sugeruje, i u idei przyczenia strategicznie wanych duskich obszarw do Prus leaa koncepcja budowy kanau majcego poczy M. Batyckie z M. Pnocnym przez terytorium Niemiec. Kana Kiloski wybudowano w latach 1887-1895, a przebudowano i pogbiono w latach 1909-1914. Po raz pierwszy oddano go do uytku w 1895 roku jako Kana Cesarza Wilhelma (przyp. tum.). 34 Chodzi o zwycistwo wojsk pruskich nad wojskami francuskimi w bitwie pod Sedanem 1-2 IX 1870 roku (przyp. tum.).

198

stywania militarnego prestiu. Na Kongresie Berliskim w 1878 roku zapewni Austrii okupacj prowincji Boni i Hercegowiny, pogbiajc w ten sposb rywalizacj Austrii i Rosji na Pwyspie Bakaskim. Na tyme Kongresie Berliskim skoni Francj do okupacji Tunezji, a kiedy Francja, tak jak przewidzia, wprowadzia t okupacj, Wochy zostay znacznie osabione. Dwuprzymierze z Austri zawarto w 1879 roku, a Trjprzymierze z Austri i Wochami w roku 1881. Byo to niczym wysanie psa pasterskiego wok stada, aby przyprowadzi do niego owc. Wyrafinowanie tego samego ukadu zantagonizowao Francj i Brytani, jak rwnie Brytani i Rosj. Tak te [24] poradzi sobie w swojej polityce wewntrznej. W 1886 roku zaprzesta walki z Watykanem i przecign na swoj stron parti katolick, neutralizujc w ten sposb socjalistyczne tendencje w przemyle, jak rwnie katolick prowincj Nadrenii oraz partykularystyczne tendencje w katolickim krlestwie Bawarii na poudniu. Prawdziwa paralela powinna by zarysowana nie pomidzy Napoleonem a Bismarckiem, ale pomidzy Napoleonem a ca prusk klas rzdzc. Koniec tej kasty, ktrego jestemy teraz wiadkami, jest jak koniec Napoleona; lepo zorganizowany czowiek zmierza do swej Moskwy, a lepo zorganizowane pastwo do swojej zagady. Kultur jest nazw dan tej filozofii i edukacji, ktra przepenia ca ras z umysem poszukujcym najlepszych metod na odnoszenie sukcesu. Francuzi s artystycznymi, a zatem idealistycznymi ludmi; Napoleon sprzeda ich idealizm ku chwale swojego geniuszu. Z drugiej strony Bismarck by dzieckiem materialistycznej Kultur, lecz bardziej ni przecitny czonek swej rasy, mg liczy si rwnie z siami duchowymi. Kultur miaa swj pocztek nie w zwycistwach Fryderyka Wielkiego, lecz w klsce pod Jen. Rzdy Fryderyka w osiemnastym wieku byy rzdami osobistymi, tak jak [25] Napoleona, podczas gdy dziewitnastowieczne Prusy, pod jakimkolwiek innym pozorem, byy rzdzone przez oligarchi intelektualnych Ekspertw zawodowych oficerw, biurokratw, profesorw. Fryderyk, wyczny organizator, utrzymywa wycznie administratorw z takim rezultatem, e kiedy umar pozostawi Prusom jedynie mechanizm, ktry zosta zepsuty na polach Jeny35. Tej jeneskiej zimy filozof Fichte36 przyby na wykady do Berlina w czasie, gdy znajdowa si on cay czas pod okupacj Francuzw. W tych dniach nie byo uniwersytetu w pruskiej stolicy i wykady byy kierowane nie do modych studentw, lecz do dojrzaych umysw w kraju, znajdujcych si w gorczce wielkiego kryzysu. Fichte naucza filozofii patriotyzmu w czasie, gdy niemieckie uniwersytety oddane byy abstrakcyjnej czci dla wiedzy i sztuki. W nastpnych kilku latach, pomidzy 1806 a 1813, zostao ustalone, e bliskie powizania pomidzy armi, biurokracj i szkoami, lub
35 Chodzi o klsk wojsk pruskich z bitwie z wojskami francuskimi pod Jen 14 padziernika 1806 roku. Zob.: R. B i e l e c k i , op.cit., s. 235-238 (przyp. tum.). 36 Johann Gottlieb Fichte (1762-1814) jeden z trzech (obok Schellinga i Hegla) wielkich filozofw niemieckiego klasycznego idealizmu (przyp. tum.).

199

innymi sowy, pomidzy potrzebami rzdu a celami edukacji, ktre stanowi esencj i przewrotn si sytemu pruskiego. Powszechna suba wojskowa zwizana bya [26] z powszechnym szkolnictwem obowizkowym, ustanowionym w Prusach dwa pokolenia przed angielsk Ustawi o Edukacji z 1870 roku; Uniwersytet Berliski, ze wspania kadr profesorsk, zosta utworzony jako siostra Wielkiego Sztabu Generalnego. W ten sposb nauka w Prusach nie bya ju uprawiana gwnie przez wzgld na ni sam, lecz jako rodek do osignicia celu, a celem tym by sukces pastwa, ktre dowiadczyo maej katastrofy. Byo to pastwo-obz, co wicej, lece porodku rwniny, bez naturalnych zapr Hiszpanii, Francji, czy Brytanii. Cel uwica rodki i odkd pruskim celem bya potga militarna, bazujca na koniecznoci cakowitej dyscypliny, rodki byy z koniecznoci materialistyczne. Sdzc z punktu widzenia Berlina, cudown spraw byo zaszczepi Kultur, lub mentalno strategiczn na wyksztaconej klasie caego ludu, lecz z punktu widzenia caej cywilizacji by to fatalny impet dany narodowi fatalny, mona powiedzie, w dalszej perspektywie zarwno dla cywilizacji, jak i dla narodu. W tych czasach mielimy jako dewiz niemieck map wojenn. Moe to by kwestionowane, czy choby wikszo ludzi w Brytanii i Ameryce w peni zdawaa sobie spraw z roli jak odgrywaa mapa w niemieckiej edukacji w cigu [27] trzech ostatnich pokole. Mapy s podstawowym aparatem Kultur i kady wyksztacony Niemiec jest geografem, w sensie ktry jest jasny tylko dla nielicznych Anglikw i Amerykanw. Zosta on nauczony postrzega na mapach nie tylko zwyke granice, ustalone przez kawaki papieru, lecz cige okolicznoci fizyczne sposoby i rodki, w literalnym sensie tych sw. Jego Realpolitik yje w jego umyle ponad mentaln map. Powane nauczanie geografii w niemieckich szkoach rednich i na uniwersytetach datuje si od pocztku Kultur. Zostao to zorganizowane generacj po Jenie, gwnie za spraw trudu czterech mczyzn Aleksandra von Humboldta37, Berghausa38, Karla Rittera39 i Stielera40 ktrzy zostali przyAlexander Heinrich Friedrich von Humboldt (1769-1859) baron, niemiecki przyrodnik i podrnik, jeden z twrcw nowoczesnej geografii, modszy brat Wilhelma von Humboldta. Studiowa we Frankfurcie nad Odr, Berlinie i Getyndze. W latach 1792-1797 pracowa w urzdach grniczych. Od 1797 roku powici si cakowicie studiom przyrodniczym; wykada geografi na uniwersytecie berliskim. Wraz z Gaussem stworzy midzynarodow organizacj dla bada nad zjawiskami magnetycznymi, a dziki jego inicjatywie powsta rwnie pruski instytut meteorologiczny. Alexander von Humboldta wbrew duchowi czasu poszed w swych dociekaniach drog bada dowiadczalnych, dziki czemu na kilku polach (geologia, astronomia, zoologia, botanika i mineralogia) zdoby znakomite wyniki. By twrc nauki o krajobrazie, klimatologii, oceanografii i geografii rolin (przyp. tum.). 38 Heinrich Berghaus (1797-1884) geograf niemiecki. Urodzi si w Kleve (Nadrenia Pnocna-Westfalia) w 1797 roku. By szkolony na geodet i, po zgoszeniu si na ochotnika do czynnej suby pod rozkazami gen. Tauentziena w 1813 roku, wstpi do sztabu pruskiej geodezji trygonometrycznej w 1816 roku. Odby praktyki w szkole geograficznej w Poczdamie. Jego najwikszym osigniciem byo wydanie Atlasu Fizycznego (1838-1848), mia rwnie swj udzia we wznowieniu wydania Podrcznego Atlasu Stielera oraz innych atlasw. Zmar w Szczecinie 17 II 1884 roku (przyp. tum.). 39 Karl Ritter (1779-1859) geograf niemiecki, zwolennik regionalnego ujmowania zja37

200

dzieleni do nowego Uniwersytetu w Berlinie i do synnego odtd wydawnictwa kartograficznego41 Perthesa z Gothy42. Po dzi dzie, pomimo tego, e wszystko to zostao zrobione przez dwa lub trzy wyjtkowe wydawnictwa kartograficzne w tym kraju, jeeli chcesz dobrej mapy, przekazujcej dokadne i graficznie fundamentalne kontrasty, musisz, tak czsto jak to moliwe, ucieka si do niemieckich oryginaw. Powd jest taki, e w Niemczech nie ma wielu kartografw, ktrzy byliby dyplomowanymi geografami, a nie jedynie geodetami, lub rysownikami. Mog oni egzystowa, poniewa istniej szeroko wyksztaceni odbiorcy [28] mogcy doceni i zapaci za inteligentnie narysowane mapy43. W tym kraju44 cenimy moraln stron edukacji i by moe intuicyjnie jest tak dlatego, e lekcewaymy geografi materialistyczn. Przed wojn, z tego co wiem, niemao nauczycieli przeciwstawiao si geografii jako przedmiotowi ksztacenia, na podstawie tego, e zmierza do promowania imperializmu, tak jak przeciwstawiali si wychowaniu fizycznemu, poniewa prowadzi ono do militaryzmu. Moemy si mia z takiej nadmiernej ostronoci politycznej, tak jak ludzie w dawnych czasach szydzili z kotwicowisk, ktre chroniy ich przed wiatem, lecz protest w kadym przypadku jest skierowany przeciwko brakowi umiaru. Berlin-Bagdad, Berlin-Herat, Berlin-Pekin nie s jedynie sowami, lecz s wizualizowane na mentalnej mapie dla wikszoci Anglosasw wprowadzaj nowy model mylenia, ostatnio wadliwie promowany wrd nas przez niedokadne mapy z gazet. Lecz Prusak, jego ojciec i jego dziadek, debatowali nad tymi koncepcjami cae swoje ycie z owkiem w rku. Podczas planowania szczegowych warunkw pokoju nasze stanowisko bdzie bez wtpienia wymagao [29] porad znakomitych ekspertw geografii, lecz niemieccy reprezentanci bd mieli za sob nie tylko kilku ekspertw, lecz wielk poinstruowan geograficznie spoeczno, dalece zaznajomion z kadym istotnym aspektem spord zagadnie, ktre zostan podniesione i szybko mogc da dalekie wsparcie swoim przywdcom. Z atwoci moe
wisk i studiw porwnawczych. Jeden z twrcw nowoytnej geografii. Jego nieukoczone dzieo, Wielka geografia regionalna (Afryka - 2 tomy, Azja - 18 tomw), oparte zostao na krytycznej analizie rnych rde, jednak bez wasnych bada, dlatego by nazywany geografem gabinetowym (przyp. tum.). 40 Adolf Stieler (1775-1836) niemiecki kartograf. Przez wikszo ycia pracowa w Instytucie Geografii Justusa Perthesa w Gocie. Jego atlasy zasuenie cieszyy si du estym ze wzgldu na ich doskonao. Jego Podrczny atlas by wiodcym niemieckim atlasem a do poowy XX wieku, za jego fragmenty drukowano do 1944 roku (przyp. tum.). 41 W oryginale map-house (przyp. tum.). 42 Johan George Justus Perthes (1749-1816) niemiecki wydawca i fundator firmy pod swoim nazwiskiem. Wsppracowa z najbardziej znaczcymi geografami swoich czasw. Jego wydawnictwo wydawao m.in. Almanach of Gotha, statystyczny, geograficzny i genealogiczny rocznik (w jzyku niemieckim i francuskim) rnych pastw wiata (przyp. tum.). 43 W moim przemwieniu do Geograficznej Sekcji Towarzystwa Brytyjskiego w Ipswich z 1895 roku mona odnale relacj ze wzrostu iloci niemieckich szk geografii. 44 W Wielkiej Brytanii (przyp. tum.).

201

si to sta decydujc korzyci, zwaszcza powinno za pomc naszym ludziom osign wspaniaomylny nastrj. Byoby ciekawe, gdyby sukcesy Talleyranda45 i Metternicha46 w sekretnej dyplomacji 1814 roku zostay powtrzone przez rzecznika pokonanych w naszych czasach pastw, pod warunkami narzuconymi poza kanaami dyplomatycznymi, przez cieszcy si popularnoci rzd!47 Zwyczaj mylenia w kategoriach mapy jest nie mniej podnym w sferze ekonomii, ni w sferze strategii. Prawd jest, e leseferyzm48 ma tutaj niewielkie zastosowanie, lecz klauzula najbardziej uprzywilejowanego narodu, ktr Niemcy narzuciy na pokonan Francj w traktacie frankfurckim, miaa troch inne znaczenie dla strategicznego umysu niemieckiego, od tej ktra zostaa do niej [30] doczona przez uczciwych kobdenistw49. Niemiecki biurokrata zbudowa ponad tym ca struktur preferencji dla niemieckiego handlu. Dla jakiego uytku suya Brytanii, pod jej pnocnym niebem, klauzula najbardziej uprzywilejowanego narodu, kiedy Niemcy otrzymali koncesj od Woch w kontekcie zobowiza importowych na oliw z oliwek? Czy nie byo rwnie platform kolejowych powracajcych do Woch, ktre mogy by tak samo zaadowane niemieckim eksportem? Cay system najbardziej obszernych i zoonych ukadw handlowych pomidzy Niemcami a ich ssiadami bazowa na niewielkich studiach szlakw handlowych i na pooeniu terenw produkcyjnych. Urzdnik niemiecki my45 Charles-Maurice Talleyrand-Prigord (1754-1838) ks. Beneventu, polityk francuski; w 1789 roku przeszed na stron rewolucji; w latach 1797-1807 minister spraw zagranicznych Francji. Po wkroczeniu sprzymierzonych do Parya stan 1 kwietnia 1814 roku na czele rzdu tymczasowego. Jako minister spraw zagranicznych podpisa paryski traktat pokojowy. Reprezentowa Francj na kongresie wiedeskim, gdzie udao mu si utrzyma jej rang jako mocarstwa europejskiego. Zob.: Ibidem, s. 543-545 (przyp. tum.). 46 Klemens Lothar Wenzel von Metternich (1773-1859) polityk austriacki; od 1797 roku w subie dyplomatycznej; od 1809 roku minister spraw zagranicznych Austrii. Odegra istotn rol na kongresie wiedeskim, nie zdoa jednak doprowadzi do odzyskania przez Austri ziem utraconych w 1808 roku na rzecz Ksistwa Warszawskiego. Zob.: Ibidem, s. 405 (przyp. tum.). 47 Prawd jest, e istnieje pojmowanie geografii na chopski rozum spord tych wrd nas, ktrzy podrowali. Prawd jest rwnie, e trzymamy atlasy w naszych biurach i bibliotekach do zagldania, tak jak zagldamy do sownika przy pisowni sowa. Ale poprawna pisownia nie zawsze bezporednio sugeruje potg! Wyuczony sens perspektywy geograficznej jest podstaw do modelu mylenia w tej kwestii. 48 Leseferyzm (fr. laissez faire pozwlcie czyni) pogld filozoficzno-ekonomiczny, sformuowany przez francuskich fizjokratw, goszcy nieograniczon wolno jednostki, zwaszcza w wymiarze spoeczno-ekonomicznym. Rola pastwa miaa by ograniczona do roli nocnego stra, ktry mia strzec fundamentalnych zasad wolnoci gospodarowania i prywatnej wasnoci (przyp. tum.). 49 Autor ma na myli zwolennikw teorii Richarda Cobdena (1804-1865), brytyjskiego ekonomisty, zwolennika wolnego handlu i krytyka protekcjonizmu gospodarczego. Kobdenizm jest teori ekonomiczn, koncentrujc si na zagadnieniach wolnego rynku i wolnego handlu. Teoria ta mocna skupiaa si na midzynarodowym wolnym handlu, wierzc e jego rezultatem bdzie wiatowy pokj. Obecnie termin jest rzadko uywany, zosta zastpiony przez pokrewny mu leseferyzm (przyp. tum.).

202

la nad konkretnym szczegem ycia, podczas gdy jego brytyjski odpowiednik by zaabsorbowany negatywn zasad pozostawania przy yciu. * * * Kaiser Wilhelm nauczy nas, e wojna ta bya starciem pomidzy dwoma wizjami wiata. Wizja jest charakterystyczna dla organizatora, postrzega on rzeczy ponad nimi samymi. Kipling50 zgadza si Kaiserem51, ale w jzyku prostych, niej usytuowanych ludzi, kiedy gosi, e s ludzkie uczucia i niemieckie uczucia. Organizator, jako organizator, jest nieuchronnie okrutny oraz nieludzki. Bez wtpienia obaj, Kaiser [31] i poeta, przesadzili, aby podkreli przeciwlege tendencje; nawet demokracja musi posiada organizatorw, tak jak musi by jaka pozostao dobroci nawet pomidzy spadkobiercami Kultur. Prawdziwym pytaniem jest, kto powinien posiada ostatnie sowo w pastwie idealici, czy organizatorzy. Internacjonalici pozostan w daremnej rewolcie przeciwko kadej organizacji, kiedy bd mie wojn proletariatu z buruazj. Demokracja odmawia mylenia strategicznego, dopki nie zostanie do niego zmuszona w celach obronnych. Nie chroni jej to oczywicie przed deklarowaniem wojny dla ideau, tak jak widzielimy to podczas Rewolucji Francuskiej. Jedn z niekonsekwencji naszego pacyfistycznego dzi, jest to, e tak czsto zaleca si interwencje w sprawy innych narodw. W redniowieczu wikszo niezorganizowanych tumw stawiaa sobie za cel marsz przeciwko niewiernym, ginc nieodpowiedzialnie przy okazji. Nie wynikao to z braku ostrzeenia, z tego e zachodnie demokracje byy nieprzygotowane do obecnej wojny. W tym samym momencie na pocztku tego stulecia, przytaczajc tylko przypadek Wielkiej Brytanii, trzy czcigodne gosy apeloway do naszego suwerennego ludu i nie zostay usyszane. Lord Rosebery52 nawoywa do skutecznoci, Pan Chamberlain53 do obrony ekonomicznej, a Lord Roberts54 [32] do szkolenia wojskowego. Demokracja
50 Joseph Rudyard Kipling (1865-1936) angielski pisarz i poeta, urodzony w Indiach; laureat literackiej Nagrody Nobla w 1907 roku (przyp. tum.). 51 Kaiser niemiecki tytu cesarski, uywany przez cesarzy Niemiec, Austrii oraz AustroWgier; tutaj uyty na okrelenie ostatniego z trzech cesarzy II Rzeszy Niemieckiej Wilhelma II Hohenzollerna (1888-1918) (przyp. tum.). 52 Archibald Philip Primrose, hrabia Rosebery (1847-1929) polityk Partii Liberalnej; premier Wielkiej Brytanii w latach 1894-1895; by ministrem spraw zagranicznych w latach 1886, 1892-1894 (przyp. tum.). 53 Joseph Chamberlain (1836-1914), brytyjski polityk i przedsibiorca, jako czonek Partii Liberalnej; po rozamie wrd liberaw stan na czele secesjonistw, ktry zaoyli Parti Liberalno-Unionistyczn; Po powrocie Partii Konserwatywnej i Partii Liberalno-Unionistycznej do wadzy w 1895 roku otrzyma tek ministra kolonii. W latach 1902-1903 nastpi rozam w onie koalicji, ktrego przyczyn sta si ksztat polityki gospodarczej Wielkiej Brytanii. O ile wikszo konserwatystw opowiadaa si za wolnym handlem, o tyle Chamberlain by zwolennikiem protekcjonizmu. Kiedy w gabinecie wikszo uzyskali zwolennicy wolnego handlu, Chamberlain poda si do dymisji we wrzeniu 1903 roku (przyp. tum.). 54 Frederick Sleigh Roberts (1832-1914) hrabia brytyjski, jeden z najznakomitszych dowdcw ery wiktoriaskiej; bra udzia w walkach na terenie Indii, Abisynii, Afganistanu oraz Afryki Poudniowej; w latach 1900-1904 sprawowa funkcj gwnodowodzcego armii

203

tworzy zasady poprzez zgod przecitnego obywatela, ktry nie postrzega zjawisk z gry, poniewa musi pracowa w urodzajnych dolinach. Nie ma nic dobrego w drwinach, charakteryzujcych popularny rzd, bowiem dla nich licz si umiejtnoci, a nie tylko wady. Prezydent Wilson zgadza si z nimi kiedy mwi, e musimy uczyni w przyszoci wiat bezpiecznym miejscem dla demokracji. Przyznali to, ni mniej ni wicej, w Brytyjskiej Izbie Gmin, kiedy odpowiedzialni ministrowie czerpali dum z tego, e zachowujc szacunek dla siy obronnej marynarki wojennej, nie bylimy przygotowani do tej wojny. Nawizujc do charakterystycznych cech demokraty, to myli on zasadami, istnieje dziki ideaom, przesdom, czy prawom ekonomii. Z drugiej strony mamy organizatora, ktry planuje budow i, tak jak architekt, musi ocenia grunt dla swoich fundamentw i materiaw, za pomoc ktrych bdzie budowa. Musi to by konkretny i szczegowy zamys, cegy mog by najbardziej odpowiednie dla jego cian, kamie dla jego nadproy, a belka i dachwka dla jego dachu. Jeeli ma to by pastwo, ktre on wznosi a nie, podkrelmy to, nard ktry ronie musi ostronie rozway terytorium, ktre jest podane do zajcia oraz struktury spoeczne nie prawa ekonomii ktre znajduj si w jego rkach, [33] jako rezultat historii. Wic przeciwstawia on swoj strategi etyce demokraty. Zawzici moralici nie pozwalaj na adne usprawiedliwienie dla grzechu, jakakolwiek nie byaby pokusa, i niewtpliwie wielka musi by nagroda w niebie dla mieszkaca slumsw, ktry trzyma si prosto. Lecz praktyczni reformatorzy powicaj wiele swoich myli problemom ludnociowym55! Ostatnio nasi polityczni moralici s bardzo zapalczywi. Gosz ograniczon drog pokoju bez aneksji, bez odszkodowania. Innymi sowy, odmawiaj liczenia si z realiami geografii i ekonomii. Ale czy powinnimy wierzy, tak jak ziarno gorczycy w zwykej ludzkiej naturze, e nie moemy przenosi gr?! Jakkolwiek zdrowy rozsdek ostrzega nas, e byoby mdrym skorzysta z obecnej okazji, kiedy w kocu demokratyczne narody s skutecznie uzbrojone, aby uczyni wiat bezpiecznym miejscem dla demokracji, gdy chodzi o ich zwyky interes. Innymi sowy, musimy dostrzega problem ludnociowy naszej nadchodzcej Ligi Narodw. Musimy liczy si obecnie z realiami czasu i przestrzeni, a nie by usatysfakcjonowani istnieniem dobrych zasad zachowania jedynie na papierze. Dobro nie zawsze moe jawi si tak samo, nawet dla tych ktrzy s teraz aliantami, a bdzie prawie [34] na pewno jawi si nie jako dobro, przynajmniej przez pewien czas, naszym obecnym wrogom. Bez aneksji, bez odszkodowa byo bez wtpienia rosncym lamentem, nie wspomnianym przez ich autorw, eby wesprze istniejce tyranie. Lecz z pewnoci warto zaznaczy , e istnieje znaczna rnica pomidzy pozycj prawnika z jego przypuszczeniami, chyba e znajdzie si dowd na to e jest
brytyjskiej (Commander-in-Chief of the Forces) (przyp. tum.). 55 W oryginale Housing problem (przyp. tum.).

204

inaczej, a pozycj biznesmena zwolnionego od przepisw. Jeden wykonuje czynnoci, a drugi, w najlepszym przypadku, pozwala im by wykonywanym. W przeszoci demokracja zerkaa z podejrzliwoci na dziaalno nawet popularnych rzdw i wykazaa tym mdr znajomo samej siebie. Miao to by przemylane i, prdzej czy pniej, zostanie ponownie przemylane, dlatego, e gwnym zadaniem pastwa w wolnych krajach jest zapobieganie tyraskim dziaaniom, zarwno przestpcw u siebie, jak i najedcw z zewntrz. Zwyke obywatelstwo nie jest odpowiedni baz dla miaych innowacji. Awanturnicy, samotni czy zrzeszeni, musz zatem zosta pozostawionymi blaskowi drogi do postpu. W pastwach o charakterze militarnym, bd biurokratycznym jest inaczej; Napoleon moe by pionierem, tak jak mg nim by Jzef II, jeeli jego konserwatywni poddani nie wystpowali skutecznie przeciwko niemu. W Prusach cay postp by sterowany [35] przez pastwo, lecz wtedy postp oznacza jedynie wzrost skutecznoci56. Aby uchroni demokracj przed jej obecnym niebezpieczestwem wstrzymujemy wiele zabezpiecze demokracji i pozwalamy naszym rzdom organizowa nas nie tylko do obrony, lecz rwnie do ataku. Jeeli wojna byaby krtka, stanowiaby jedynie nawias w historii. Lecz bya duga i struktury spoeczne zostay czciowo utracone, a czciowo skierowane do nowych funkcji. Te nawyki i ywotne interesy zostay rozlunione i cae spoeczestwo jest w naszych rkach niczym glina, jeeli tylko bdziemy posiada biego, by j uksztatowa, dopki bdzie nam na to pozwala. Lecz sztuka murarza, tak jak hutnika, ley nie tylko w wiedzy co moe zrobi, lecz rwnie w uwzgldnianiu wartoci materiau, z ktrego dana rzecz jest wykonywana. Musi on nie tylko posiada artystyczne cele, lecz rwnie wiedz techniczn; jego ludzka inicjatywa musi wspgra z rzeczywistoci; musi kultywowa swj umys poszukujcy najlepszych metod na odnoszenie sukcesu, dopki stara si zachowa swoje ideay formy. Tak jak artysta a do mierci usiuje nauczy si jak najwicej o materiale, w ktrym tworzy nie tylko w naukowym [36] sensie, ale w praktyczny, dotykowy sposb, zdobywajc, jak powiemy, wiksz kontrol nad swoim materiaem tak podobnie jest z wiedz caej ludzkoci, w odniesieniu do realiw caego wiata, w ktrym to musimy wiczy zawi sztuk ycia razem. Nie jest tak jedynie dlatego, e zgromadzilimy wikszo encyklopedycznych faktw, lecz dlatego, e tak jak yjemy w kadej z nowych epok, widzimy ca przeszo i caa teraniejszo nowymi oczyma i z nowych punktw widzenia. Jest oczywistym, e te cztery lata wojny wprowadziy zmian w ludzkiej perspektywie, tak ktra nie bya skuteczna we wszystkich poprzednich yciach, tych z nas ktrzy maj siwe wosy. Teraz, gdy z nasz obecn wiedz spogldamy wstecz, czy nie jest jasne, e trendy mylowe, obecnie tak ywe, zostay ju ustalone w agodniejszy sposb jakie dwadziecia lat temu. W ostatnich
Dwanacie lat temu spotkaem oficera sztabu pruskiego, ktry powiedzia mi, e spdzi cae swoje ycie prbujc zaoszczdzi p godziny na mobilizacji.
56

205

latach ubiegego i pierwszych tego stulecia, organizatorzy w Berlinie oraz mniejszoci w Londynie i Paryu dostrzegy ju nowe prdy57. Zamierzam sprbowa przedstawi niektre okolicznoci, geograficzne i ekonomiczne, z [37] dwudziestowiecznej perspektywy. Prawd jest, e wikszo z nich jest stara i znajoma. Ale w jzyku redniowiecznych uczniw istnieje wielka rnica pomidzy Vera causa58 a Causa causans59 zwyk nauk akademicka a realizacj, ktre skaniaj do dziaania.
TUM. i OPRAC. RADOSAW DOMKE

Pan Chamberlain zrezygnowa z gabinetu, aby uzyska swobod jako przewodniczcy [w oryginale in order to free himself as a lider przyp. tum.] we wrzeniu 1903 roku, a Lord Roberts zrezygnowa z funkcji gwnodowodzcego z podobnego powodu w styczniu 1904 roku. 58 Vera causa (ac.) prawdziwa przyczyna, prawdziwy powd (przyp. tum.). 59 Causa causans (ac.) praprzyczyna, przyczyna przyczyn (przyp. tum.).

57

206

GEOPOLITYKA MIDZYMORZA W ROZWAANIACH RYSZARDA WRAGI

osta Ryszarda Wragi jest w Polsce wspczesnej zupenie nieznana. W zasadzie nie powinno to nikogo dziwi. Z jednej strony wynikao to bowiem z faktu, e jest to jeden z kilkunastu pseudonimw publicystycznych pka Jerzego Niezbrzyckiego, z drugiej za jako zagorzay przeciwnik systemu sowieckiego po 1945 roku jego twrczo i analizy geopolityczne zostay celowo skazane na zapomnienie i nieistnienie. Trudno w badaniach bio-bibliograficznych nad t postaci wynika take z tego, e zasadniczy dorobek tego autora jest nie tylko nazbyt liczny, lecz take rozproszony w archiwach i bibliotekach Polski, Francji, Wielkiej Brytanii, i USA1. A przecie bya to posta doprawdy nietuzinkowa, ktra do dnia dzisiejszego w zasadzie nie doczekaa si swojej biografii. W swoich opracowaniach dotyczcych polskiej geopolityki okresu klasycznego wspominaj o nich jedynie, nie wdajc si jednak w szersze szczegy, Piotr Eberhardt oraz Tadeusz Orowski2. Dorobek intelektualny i koncepcje geostrategiczne Jerzego Niezbrzyckiego zostay jednak, w sposb nieco skrtowy, omwione przez Wodzimierza Bczkiewicza, Marka Kornata3, Sawomira Cenckiewicza4 oraz Roberta Potockiego5. W okresie midzywojennym uchodzi on za jednego z najbardziej byskotliwych oficerw polskiego wywiadu, najpierw jako oficer prowadzcy w Kijowie, a nastpnie analityk ds. wschodnich, wreszcie szef referatu Wschd. W tym okresie da si take pozna, jako
1 Spucizma pka Ryszarda Wragi vel Jerzego Niezbrzyckiego jest przechowywana gwnie w Instytucie Jzefa Pisudskiego w Nowym Jorku, Archiwum Instytutu Hoovera oraz Bibliotece Kongresu USA. W Polsce zachoway si jego nieliczne publikacje w znajdujce si w zbiorach Biblioteki Narodowej oraz analizy strategiczne i notatki informacyjne przechowywane w Centralnym Archiwum Wojskowym (gwnie w zespoach: Oddziau II Sztabu Gwnego WP i Sprzymierzonej Armii Ukraiskiej) oraz Archiwum Akt Nowych (w szcztkowych kolekcjach MSZ oraz polskich placwek dyplomatycznych na sowieckiej Ukrainie). Szczegowy opis jego spucizmy mona znale w nastpujcych publikacjach: W. B c z k o w s k i , Jerzy Niezbrzycki (R. Wraga) 1902-1968, Niepodlego 1990, t. 23; Guide to the Collections in the Hoover Institution Archives Relating to Imperial Russia, the Russian Revolution and civil War, and the First Emigration, red. C. Le a d e n h a m, Stanford 1986; O. D u n l o p , Richard Wraga: A register of his Papers in the Hoover Institution Archives, Stanford 1985. 2 P. E b e r h a r d t , Twrcy polskiej geopolityki, Krakw 2006, s. 15; T. O r o ws k i , Geopolityka polska, [w:] C. J e a n , Geopolityka, Wrocaw 2003, s. 370. Ten pierwszy autor, co prawda sam nie definiuje pojcia geopolityki, lecz odwoujc si do wydawnictw o charakterze leksykalnym stwierdza, e jest [] to nauka zajmujca si doktrynami politycznymi nawizujcymi do zalenoci midzy rodowiskiem geograficznym a charakterem, si i tendencjami rozwoju terytorialnego pastwa. Por.: Idem, op.cit., s. 12, przyp. 2. 3 M. K o r n a t , Bolszewizm totalitaryzm rewolucja Rosja: Pocztki sowietologii i studiw nad systemami totalitarnymi w Polsce (1918-1939), t. II, Krakw 2004, s. 235-236 4 S. C e n c k i e w i c z , Z dziejw realizmu, czyli geopolityka w Polsce, Niepodlego 1996, t. 48, s. 220-225; I d e m, Geopolityka polska, Arcana2000, nr 2/32, s. 68-77 5 R. P o t o c k i , Koncepcje geostrategiczne Jerzego Niezbrzyckiego, [w:] wiat wok Rzeczpospolitej: Problematyka zagraniczna w polskiej myli politycznej w pierwszej poowie XX wieku, red. W. P a r u c h , K . Tr e m b i c k a , Lublin 2007.

207

geograf wojskowy Polesia oraz publicysta (std jego pseudonim wydawniczy Ryszard Wraga). By take szar eminencj marszaka Edwarda Rydzamigego, ktry ju po wybuchu wojny obronnej w 1939 roku prognozowa sowieckie uderzenie na Polsk. W czasie II wojny wiatowej nalea do przeciwnikw politycznych polityki gen. Wadysawa Sikorskiego, przez ktrego by represjonowany. Niemniej jednak wydarzenia te pogbiy u Niezbrzyckiego zainteresowania geostrategi. W latach 1941-1945 publikowa na amach Dziennika Polskiego, Dziennika onierza oraz Wiadomoci Polskich, gdzie prezentowa wasn interpretacj wojny niemieckosowieckiej. Jako jeden z pierwszych analitykw wychodzi z zaoenia, e zwycistwo w tym konflikcie bdzie naleao do Moskwy, nie tylko z uwagi na posiadanie przez ZSRR olbrzymich zasobw ludzkich i materiaowych, lecz take cakowitego zlekcewaenia przez A. Hitlera narodowociowego i ideologicznego aspektu tego starcia zbrojnego. Po zakoczeniu II wojny wiatowej pozosta na emigracji pocztkowo we Francji a nastpnie w USA. W pocztkowym okresie wsppracowa nawet z parysk Kultur. W tym czasie w swoich publikacjach sformuowa dugookresowe prognozy dotyczce strategii celw politycznych imperium sowieckiego, i to w skali globalnej. Wspczenie jego wpyw jest widoczny w pracach takich amerykaskich analitykw politycznych, jak Zbigniew Brzezinski, czy Richard Pipes. Prezentowany tekst: Geopolityka: strategia i granice pierwotnie zosta opublikowany w 1945 roku nakadem Oddziau Propagandy i Kultury Dowdztwa Armii Polskiej na Wschodzie (II Korpusu PSZ we Woszech). Skada si on z czterech zasadniczych czci: I Rys historyczny pomostu batycko-czarnomorskiego, II Wielka Strategia dotyczca tego obszaru z lat 1914-1920, III Podoe ideowe imperializmu rosyjskiego oraz IV Geopolityka Midzymorza w lat 1939-1941. W prezentowanej poniej rozprawie Jerzy Niezbrzycki wychodzi z zaoenia, e pomost batyckoczarnomorski by regionem przejciowym, ktry na przestrzeni ostatnich dziesiciu wiekw ulega nieustannej presji wielkich imperializmw kontynentalnych: germaskiego i rosyjskiego, przy czym zasadniczy trzon swych rozwaa powici gwnie temu ostatniemu. W jego opinii czynnikiem decydujcym o ekspansji Rosji by czynnik azjatycki (turaski) oraz determinizm geograficzny. W skali globalnej gwnym jego wrogiem by imperializm morski, ktry naszemu autorowi kojarzy si z imperium liberalnym, kojarzonym gwnie z wczesn Wielk Brytani. Pod tym wzgldem (rola Midzymorza, globalna opozycja ld-morze) jego pogldy korespondoway z teori Halforda Mackindera z 1919 roku. Ponadto wychodzi on z zaoenia, e cae Midzymorze jest przynalene do cywilizacji europejskiej. W jego opinii Ru Kijowska przyja chrzecijanstwo z Rzymu, z kolei w przypadku Moskwy zwyciy pierwiastek bizantyjski. Ponadto w niniejszej publikacji stawia on tez o genetycznej cigoci midzy carsk Rosj a wspczesnym mu Zwizkiem Radzieckim.

208

* * * RYSZARD WRAGA

GEOPOLITYKA: STRATEGIA I GRANICE (FRAGMENTY)

I. Problemy obronnoci granic kadego pastwa s w gruncie rzeczy niezmienne i wynikaj przede wszystkim z geopolitycznego pooenia. Koniunktura midzynarodowa i ukad stosunkw wewnetrznych moe jedynie wpyn jedynie na drobne szczegy i przesunicia, moe uwarunkowa nieznaczne odchylenia, ale i sens i tre zasadnicza zagadnienia obronnoci pozostaje niezmienna [...]. Trzy pomosty europejskie: francusko-hiszpaski, adriatycko-niemiecki i batycko-czarnomorski (ktry mgby by nazwany odpowiednio do tamtej nomenklatury pasem polsko-litewsko-ukraiskim) powstay w zweniach kontynentu Europy zachodniej i rodkowej i okreliy swoim pooeniem najistotniejsze szlaki rozwoju kultury i ukadu stosunkw midzynarodowych Europy6. Pomost francusko-hiszpaski przerzuci kultur rzymsk do Francji i Hiszpanii. Sta si podstaw rozwoju katolicyzmu na wiecie, sta si baz wielkiej kultury Odrodzenia, a pod wzgldem politycznym stworzy kolosy pastwa Karola Wielkiego7 i Napoleona, da rewolucj francusk i by terenem najbardziej zacitej reakcji i najbardziej wzniosej myli demokratycznej w Europie. Pomost adriatycko-niemiecki sta si podstaw Cesarstwa Niemieckiego. Na terenie tego pomostu powstaa reakcja przeciwko kocioowi katolickiemu. Rozwijay si tutaj i przechodziy przerne ewolucje idee pastwa germaskiego, zakoczone brutaln ide imperializmu pruskiego8. Ten to pomost stworzy podstaw do koncepcji kontynentalnego lebensraumu niemieckiego i na tym pomocie do dnia dzisiejszego rozgrywa si wieczy6 Problem pomostowoci Europy zosta po raz pierwszy w Polsce sformuowany przez Eugeniusza Romera. Por.: P. E b e r h a r d t , Polska i jej granice: Z historii polskiej geografii politycznej, Lublin 2004, s. 49-53. 7 Autor jednak nie wspomina, e do tradycji karoliskich przyznaje si zarwno Francja, jak i Niemcy. Jednake rozpad pastwa frankijskiego po traktacie w Verdun w 843 roku doprowadzi do przeszo 1 100-letniej rywalizacji o pogranicze pooone na zachdnim brzegu Renu. 8 W miejscu tym Jerzy Niezbrzycki dokonuje z jednej strony idealizacji kultury romaskiej identyfikowanej gwnie z Francj. Zapomina przy tym, e wspczesny nacjonalizm i totalitaryzm wywodzi si take z tradycji rewolucyjnej. Rewolucja francuska (1789-1795) to nie tylko Deklaracja Praw Czowieka, nowoczesne prawodawstwo i kontynentalny kapitalizm, lecz take masowy terror wobec domniemanych przeciwnikw politycznych oraz eksterminacja ludnoci Wandei oraz zacztki pastwa totalnego. Z drugiej za strony historia Niemiec od XVI wieku to dzieje rywalizacji kultury acisko-katolickiej oraz protestanckobizantyjskiej (wg okrelenia Feliksa Konecznego). Por.: P. G a x o t t e , Rewolucja francuska, Gdask 2001; M. P o r a d o ws k i , Dziedzictwo rewolucji francuskiej, Warszawa 1992.

209

sty spr pomidzy najwziolejsz kultur romask, a totalistycznie pojmowanym barbarzystwem germaskim9. Lecz najwiksz bodaj wymow w historii Europy posiada pomost batycko-czarnomorski, cigncy si na przestrzeni 1 200 km pomidzy ujciem Odry, Wisy i Niemna do Batyku a Dunaju, Dniestru i Dniepru do Morza Czarnego. Pomost ten stanowi szeroki pas przejciowy pomidzy Europ zachodni a Europ wschodni, integralnie zwizan materialnie, duchowo i ideowo z olbrzymim kontynentem azjatyckim, jego zaborczoci, niszczycielstwem i ciemistwem ludw10. Odmienne pochodzenie geologiczne, odmienny ukad geograficzny [...], odmienno warunkw klimatycznych rozdzieliy raz na zawsze nie tylko histori polityczn Europy zachodniej przedziwn mozaik narodowoci od Europy wschodniej, odcitej od oceanw, odcitej od wielkich szlakw idei gospodarczych i spoecznych wiata. Pomost batycko-czarnomorski sta si od pocztkw dziejw europejskiej terenem wszechstronnej aktywnoci rznorodnych czynnikw dyspozycyjnych, moralnych i materialnych. Interesowaa si nim ekspansja imperium rzymskiego, a pniej kocioa katolickiego, idce tymi samymi szlakami przez Bram Morawsk [...]. Pomost ten sta si terenem jednaj z najbardziej doskonaych, a najwczeniejszych w Europie, federacji politycznych federacji tym znakomitszej, e dokonanej mimo rnic narodowych i religijnych, bez uycia siy i barbarzyskiego lub azjatyckiego terroru. Pomost ten sta si bastionem, o ktry rozbija si najprzd [...] imperializm germaski. Pomost ten sta si wreszcie wielkim poligonem wojskowym, olbrzymim historycznym place darmeem, przez ktry cigny szlaki wojenne z zachodu na wschd i ze wschodu na zachd. Ani jedna wojna, ktra wstrzsna dziejami Europy i wiata nie omina tego pomostu [...]. Na tym to pomocie zatrzymyway si [...] ekspansje polityczne i wojskowe coraz bardziej imperialistycznej Europy wschodniej i niemniej imperialistycznych pastwowych organizmw Europy zachodniej [...]. Przejciowo pooenia tego pomostu sprawia, e zarwno siy polityczne Europy zachodniej, dce ku wschodowi, jak te niezmienne od kilku wiekw ugruntowane siy polityczne Europy wschodniej zmierzay do zniszczenia wszelkich organizmw polityczno-pastwowych, orodkw kulturalno-duchowych, jak rwnie gospodarczych na terenie tego pomostu. Przede wszystkim usioway niedopuci do stworzenia jednolitego organizmu polityczno-pastwowego, obejmujcego cao geograficzn pomostu batycko-czarnomorskiego [...]. Na przestrzeni dzieciciu nieomal wiekw narastaj po obu stromach pomostu wschodniej i zachodniej centraliPojcie Lebensraumu (przestrzeni yciowej) zostao spopularyzowane przez Friedricha Ratzla, ktry odwoujc si do socjodarwinizmu sformuowa nastpnie prawo rozwoju pastwa. W okresie nazistowskim idee te ulegy jednak daleko idcej wulgaryzacji oraz redefinicji. 10 W wczesnych czasach Azja i Orient byy synonimami zacofania, ksenofobii i obskurantyzmu.
9

210

styczne potgi: niemiecka i rosyjska. Potga niemiecka powstaje na skutek wpyww zachodnioeuropejskich, nieustannych zagroe ze strony Francji i Rzymu, [...] de ideowych i ustrojowych [...] a przede wszystkim w wyniku atawistycznego barbarzystwa germaskiego. Potga rosyjska powstaje pod wpywem cigych zagroe ze strony Azji, dnoci centralistycznych i asymilacyjnych [...]. Pod wpywem tych zagroe, w wyniku wpyww bizantyjskich [...] powsta swoisty mesjanizm duchowy, wynikajcy z [...] subiektywnie pojtej wasnej nadwartoci. W miar dochodzenia do jakiej takiej centralizacji i unifikacji pastwowej obie te siy germaska i rosyjska skieruj si wiadomie przeciwko sobie, poprzez dzielc je zapor pomost batycko-czarnomorski. Natarcie powoduje przeciwdziaanie, zagroenie pobudza do obrony. I poczwszy od wieku X na terenie pomostu daj si obserwowa wyrane tendencje do tworzenia, mwic jzykiem dzisiejszym osi politycznych, wicych pnoc z poudniem. Cay pomost batycko-czarnomorski zdradza, bez wzgldu na stopie zagroenia przez zachd, czy wschd, niezmienn dno do orientacji na zachd i na jego najwyszy wykadnik moralny i kulturalny czasw redniowiecznych Rzym. Zarwno Polska, i Ru Kijowska, jak i Litwa, przyjmuj wiar chrzecijask z zachodu. Misjonarstwo witych Cyryla i Metodego, zwizay Ru Kijowsk z zachodem, a nie jak Moskw z Bizancjum11. Szlak bizantyjski omin pomost batyckoczarnomorski i omija go nadal przez wiele wiekw. Upadek Bizancjum przekaza Moskwie ide Trzeciego Rzymu12, dla ktrej to idei Moskwa, rwnie jak i dla caego szeregu innych wzgldw politycznych, rozpocza gwatowne wyrywanie pomostu batycko-czarnomorskiego spod wpyww europejskich [...]. Wiek XVI i XVII daj naznakomitsz i najdoskonalsz dla pomostu czarnomorskiego koncepcje polityczn, zamykajc w swych rozlegych moliwociasch politycznych i gospodarczych cay potencja terenu i otwierajcy przed pomostem batycko-czarnomorskim olbrzymie moliwoci konstrukcyjne. Odrbno geograficzna bowiem i etnograficzna sprawiy, e pomost ten posiada niejako przyrodzone naturalne warunki graniczne okrelone, bd jak na pnocnym wschodzie bram smolesk, bd jak na poudniowym-zachodzie bram morawska i Karpatami, bd te, jak na terenach przejciowych [...] wyran odrbnoci etnograficzn i tendencjami grawitacji kulturalno-duchowej i gospodarczej. Wspaniae moliwoci pomostu wasnej rozbudowy, w cakowitej odrbnoci i niezalenoci od wschodnich
Widoczny jest tu pogld wczesnej polskiej historiografii, e Ukraina przyja chrzecijastwo z Rzymu, z tym zastrzeeniem, e by to ryt bizantysko-sowiaski, a nie aciski. Por. H. P a s z k i e wi c z , Pocztki Rusi, Krakw 1996. 12 Trzeci Rzym koncepcja Juraja Krianicia z II po. XVII wieku, nawizujca do proroctwa Filoteusza. W jego rozwaaniach Moskwa stanowi trzeci Rzym (po cesarstwie rzymskim i Bizancjum), ktrego zasadniczym celem jest zapewnienie jednoci ludom cywilizacji bizantyjsko-sowiaskiej. Bizantynizacja Rosji przejawia si gwnie w przyjciu przez Moskw jej symboliki imperialnej oraz idei wskrzeszenia cesarstwa greckiego. Ten ostatni pomys zaowocowa nastpnie stworzeniem panslawizmu.
11

211

i zachodnich ssiadw [...], postawiy ich w zaraniu dziejw pomostu, przed koniecznoci liczenia si z ograniczeniem swych wpyww i ekspansji i z zamkniciem ich dalszych drg rozrostu w Europie rodkowej. W zwizku z tym, ju od wieku X do dni dzisiejszych, obserwuje si gwatowna tendencja obu stron do zagarnicia pomostu batycko-czarnomorskiego. W wieku X i XI czyni to Cesarstwo Niemieckie [...]. Ta polityczna tendencja cesarstwa nabiera w wieku XII i XIII zupenie okrelonych kierunkw strategicznych, zmierzajcych do odcicia Sowian [...] od Batyku. Pod wpywem tych zagroe powstaje zrodzona we wschodniej czci pomostu koncepcja konsolidacji interesw pnocy i poudnia pomostu, tworzy si wielkie pastwo litewsko-ruskie. Wiek XIV-XVII to okres narastania wsplnoty ideowej, politycznej i spoecznej pastw i narodw, zamieszkujcych pomost pod wpywem obustronnego ju zagroenia13. W tym to bowiem czasie wyrasta, coraz bardziej centralizujc si, coraz wikszymi apetytami ku zachodowi paajce pastwo moskiewskie, ktre poczyna uzurpowa sobie, midzy innymi, prawa do nadrzdnoci w sprawach sowiaskich, mimo e trzon narodowy tego pastwa Wielkorusowie jest bardzo daleki w swym pochodzeniu etnograficznym od sowianszczyzny14 [...]. Mao tego, pastwo i imperium powstaj tu na dugo przed koncepcj nawet, a c dopiero mwi o realizacji, jednolitego narodu rosyjskiego. Jednoczenie narastajce obie potgi [...] usiuj bezustannie uszczupli stan posiadania pomostu, rozbi koncepcj jego jednolitej pastwowoci wchon w sobie moliwie, jak najwiksz cz jego potencjau. Mona miao twierdzi, e narastaniu idei unii narodw pomostu batycko-czarnomorskiego towarzyszy, rwna napiciem obustronna idea rozbioru pomostu. Idee te nie s ze soba cisle zsynchronizowane, a przeto i wypady obu stron w stosunku do pomostu nosz charakter rzadko kiedy uzgodniony z drug stron [...]. Rozbiory Polski i Kongres Wiedeski stworzyy na przecig przeszo stu lat prowizoryczn lini demarkacyjn, dzielc pomost [] lini aman, ktrej ukad podyktowany by przede wszystkim historycznym rozwojem ekspansji obu imperializmw. Linia ta ze strony Niemiec usiowaa oprze si moliwie jak najdalej na wschd o Batyk [...]. Rwnie daleko idce tendencje zaborcze zdradza imperializm poudniowo-germaski: austriacki, ktrego granica przesuwa si na Podole, zamykajc niejako szlaki dawnej ekspansji wschodniej, odwieczne drogi z Dzikich Pl15. Klin rosyjski, wbijajcy si w formie Krlestwa Polskiego, pomidzy te dwa ramiona, z punktu widzenia zarwno jednago, jak i drugiego imperiaTropem tym idzie wspczenie chociaby rozprawa Andrzeja Sulimy Kamiskiego. Por.: I d e m, Historia Rzeczpospolitej wielu narodw 1505-1795, Lublin 2000. 14 W poowie XIX wieku ks. Franciszek Duchiski sformuowa hipotez, e Rosja jest nie tyle tworem sowiaskim, co ugrofisko-turaskim, ktry pod wpywem prawosawia uleg slawizacji. W XX wieku pogldy te zostay upowszechnione przez zwolennikw turskiej koncepcji Rosji. 15 Mianem tym okrelano Ukrain naddnieprzask opanowan w XVIII wieku przez Kozakw.
13

212

lizmu sta si wielkim nieporozumieniem strategicznym [...]. Jedynymi bowiem konkretnymi pracami konstrukcyjnymi moskiewskimi na tym obszarze bya wojskowa organizacja terenu [...]. Rosja zdaje sobie spraw doskonale z tendencji strategicznych obu poczonych imperializmw niemieckiego i austriackiego i zdaje sobie spraw rwnie z tego, e genraln koncepcj tych imperializmw jest przesunicie granicy na wschd do Dniepru, to jest do przyblionego zasigu ludnoci wielkoruskiej, naturalnej granicy Rosji16. Z drugiej strony za imperializm rosyjski nastawia swoj strategi na konieczno odepchnicia Niemcw od Batyku, moliwie najdalej na zachd, a od Zbrucza moliwie za Karpaty17. Koncepcjom strategicznym towarzyszy obustronna polityka pokojowa, idca tymi samymi liniami ekspancji. Niemiecki Drang nach Osten zachowuje dwie generalnie linie kierunkowe. Jedna wzdu Batyku, starymi szlakami kurlandzkimi i inflackimi, dochodzc do Finlandii, gdzie ekspansja ta spotyka si z prastarymi wpywami szwedzkimi [...]. Szlak poudniowy [wiedzie] przez Woy ku Naddnieprzu [...]. Szlak ten o duej ywotnoci i ekspansji kolonizacyjnej zacz odgrywa coraz wiksz rol w zyciu wewntrznym i gospodarczym Rosji. II. Sztuczny, wycznie koniunktur polityczn podyktowany a grabieczy podzia pomostu batycko-czarnomorskiego wynika jednak z niedostatecznej siy obu imperializmw i by przez oba te imperializmy potraktowany jako chwilowy. Po Kongresie Wiedeskim, Rosja na przecig prawie 100 lat zaabsorbowana jest umacnianiem si na Bliskim Wschodzie wobec Angli, regulowaniem wiecznego sporu o Bosfor i Dardanele oraz pilnowaniem problemu bakaskiego [...]. Niedostateczna prno gospodarcza Rosji, przeytki swoistego feudalizmu i saboc finansowa [...] w poczeniu z cigymi komplikacjami narodowociowo-politycznymi wanie na terenie pomostu batycko-czarnomorskiego w postaci kwestii polskiej, litewskiej, nadbatyckiej i ukraiskiej, sprawia, e imperium rosyjskie nie moe sobie pozwoli na aktywizowanie swej ekspansji pastwowej w Europie, a zwaszcza nie moe myle o wojennym rozszerzeniu swych granic na zachd [...]. Z drugiej strony sprzecznoci pomidzy imperializmami pruskim i habsburskim, trudnoci w konsolidacji Niemiec [...] sprawiaj, e i te dwa, czne w duchu, lecz rozbiene w taktyce i zwalczajce siebie wzajemne germaskie imperializmy nie s w stanie doj do wsplnej aktywnej polityki w sprawie wschodniej czci pomostu batycko-czarnomorskiego i ograniczaj si jedynie do porednich zabiegw, majcych na celu osabienie i ogranicznie imperializmu rosyjskiego. Podstawowymi jednak elemenJest to wyrana aluzja do niemieckiej koncepcji Mitteleuropy, ktrej zwieczeniem by Traktat Brzeski z marca 1928 roku. Por.: J. P a j e ws k i , Mitteleuropa: Studia z dziejw imperializmu niemieckiego w dobie pierwszej wojny wiatowej, Pozna 1959. 17 W rosyjskich celach wojennych z 1915 roku stwierdzono, e przysza granica z Niemcami bdzie przebiegaa w przyblieniu wzdu Odry. W przypadku Austro-Wgier przewidywano z kolei osignicie linii granicznej opartej o Karpaty oraz rozbir CK Monarchii.
16

213

tami saboci obu tych imperializmw, zarwno germaskiego, jak tez i rosyjskiego, jest niedostateczne skrystalizowanie poj: nard niemiecki, nard rosyjski i brak synchronizacji pomidzy pojciem nard a pastwo. Rozwj kapitalizmu na terenie Rzeszy Niemieckiej odegra kolosalna rol scementowujc Rzesz i formujc pojcie narodu. Kapitalizm ten da realna tre wieczystemu imperializmowi germaskiemu [...]. Austro-Wgry posiaday tyle sprzecznoci wewntrznych, e pojcie imperializmu znacznie bardziej byo tu feudalne [...] anieli na terenie Niemiec. Niemono stworzenia nawet koncepcji wsplnego narodu sprawia, e imperializm ten tylko wtedy mg by aktywny, gdy znajdowa wsplne dla wszystkich narodw i rwnie atrakcyjne drogi ekspansji. Takim obszarem w drugiej poowie XIX wieku pozostaj dla Wiednia jedynie Bakany. Rosja i styk z Rzesz zmuszaj Austri do polityki raczej obronnej [...]. Rosja staje si na przestrzeni caego XIX wieku pastwem kolonizacji i imperializmu wewntrznego, umacniajc obronny teren si dynamiki imperialistycznej narodu wielkoruskiego. Nasycenie t dynamik byo jednake dostatecznie silne tylko do utrzymania caoci imperium w czasach pokojowych. Natomiast nie tylko nie byo ono w stanie rozbudzi wikszych masowych, spontanicznych apetytw ku zachodowi, ale co najwaniejsze, nie byo w stanie zrealizowa dziea tworzenia jednego narodu rosyjskiego. Wiek XIX jest wiekiem poszukiwania wielkiej, nadrzdnej wszechnarodowej, wszechimperialnej idei, wzgldnie doktryny. Zawodz wszystkie doktryny w mniejszym lub wikszym stopniu oparte o pastwo, jak prawosawie, panslawizm i zapadniczestwo18. Polityka carska nie potrafi da tezy uniwersalnej. Wprost przeciwnie swymi szablonami administracyjnymi, wynoszeniem porzdkowych, administracyjnych czynnoci na plan pierwszy, opieraniem si wycznie na oligarchii kastowej, tworzeniem biurokracji, rekrutujcej si przede wszystkim z wielkoruskiego narodu, pogbia sprzecznoci wewntrznej; utrudnia ona unifikacyjne dziaanie tych procesw [...]. Tak, czy inaczej, imperializm narodu rosyjskiego nie znajduje odpowiednika w imperialistycznych nastrojach innych narodw, zamieszkujcych imperium. Odwrotnie wywouje on wrd nich, a przede wszystkim wrd Polakw, Ukraicw, Tatarw i narodw Kaukazu oraz Turkiestanu zrozumiae zagroenia19.
18 Rosja XIX wieku stworzya koncepcje polityki zagranicznej zakadajce zjednoczenie ludw wyznajcych chrzecijastwo ortodoksyjne (prawosawie), co uzasadniao jej ekspansj na Bakany i Kaukaz oraz panslawizm, ktry zyska oblicze antygermaskie. Z kolei zapadniczestwo wywodzi si z tradycji imperialnych Piotra I Wielkiego, ktre zakaday powierzchown okcydentalizacj kraju oraz przyjcie takich wzorcw instytucjonalno-organizacynych, ktre pozwol na ugruntowanie potgi pastwa. 19 Na pocztku XX wieku jedynym narodem dcym konsekwentnie do oderwania si od Rosji byli w zasadzie wycznie Polacy. W przypadku Finw i Ukraicw mwiono z kolei o autonomii. Problem separatyzmw w Europie Wschodniej, Kaukazie i Azji rodkowej zacz jednak narasta wraz z postpujcym rozkadem carskiej Rosji. Natomiast w zamieszczonym stwierdzeniu widoczny jest wpyw pogldw ppka Edwarda Charaszkiewicza na temat prometeizmu. Por. I d e m, Przebudowa Wschodu Europy: Materiay do polityki wschodniej Jzefa Pisudskiego w latach 1893-1921, Niepodlego 1955, t. 5.

214

W tych warunkach w pocztkach XX wieku najbardziej dynamicznym imperializmem, zdradzajcym wyrane tendencje zaborcze w stosunku do pozostaej czci pomostu batycko-czarnomorskiego, tendencje do jak najdalszego przesunicia si na wschd by imperializm pnocno-germaski, przy stosunkowej biernoci imperializmu austriackiego. Wojna lat 19141918, jeli chodzi o pomost [], wykazaa sta i niezmienn przewag imperializmu pruskiego nad imperializmem zarwno rosyjskim, jak i austriackim. Jedynie ten imperializm okaza si by zdolny do zawadnicia prawie caocia pomostu [...]. Ju linie frontw 1915 r[oku] wykazuj, e Niemcy d do rwnomiernego przesunicia si na caej szerokoci frontu ku wschodowi, wchonicia w siebie moliwie jak najdalej na wschd wybrzea Batyku, zlikwidowania klina pomidzy Prusami a Maopolsk i zapewnienia sobie moliwie najdogodniejszego wyjcia na Ukrain [...]. W rezultacie ekspansja niemiecka osiga w pocztkach 1918 roku cakowite opanowanie pomostu [...], wysuwajc si daleko na poudnie i obejmujc Ukrain do Donu [...]. Rewolucja padziernikowa w Rosji powstaa wskutek zaamania si ustroju wewntrznego [...], ktry nie by w stanie opanowa caoksztatu [...] zagadnie pastwowych, spoecznych i gospodarczych i ustawi je z rwnie atrakcyjn si dla wszystkich narodw imperium i [...] klas spoecznych. Rewolucja listopadowa20 1918 r[oku] w Niemczech dosza do skutku pod wpywem uderze zewntrznych, w starciu z demokracj francusk. W rezultacie tych obu rewolucji [...], powsta w okresie pomidzy Pokojem Brzeskim21 a Traktatem Wersalskim22 na terenie pomostu [] chaos organizacyjny i polityczny [...]. Zarwno w okresie rokowa brzeskich, jak te i w Wersalu nie byo ani jednego czynnika decydujcego, ani nawet dokadnie (jeli chodzi o koalicj [pastw zachodnich]) zorientowanego w istocie zagadnienia pomostu [...] z punktu widzenia interesw wiata. Nie zdano sobie zupenie sprawy z tego, e wszystkie twory polityczno-pastwowe, ktre bd dowolnie wykrawane na tym terenie, a nie bd stanowiy harmonijnej caoci i nie zapewni naleytej siy, zdolnej do zachowania cakowitej obronnoci zarwno wobec wschodu, jak i te zachodu zostan skazane na zagad w wyniku niewtpliwego odrestaurowania si prdzej czy pniej obu imperializmw: germaskiego i moskiewskiego23. Nie zwrcono uwagi rwnie na to, e zarwno
W oryginale tekstu bdnie pisano o rewolucji lutowej. Pokj Brzeski traktat pokojowy z przeomu 1917/1918 roku midzy bolszewick Rosj a pastwami centralnymi, na mocy ktrego Moskwa zrzekaa si na ich rzecz ogromnych obszarw pooonych midzy Batykiem a Morzem Czarnym oraz uznawaa niepodlego Finlandii, Krajw Batyckich, Ukrainy, Polski i Gruzji. 22 Traktat Wersalski ukad pokojowy z 1919 roku midzy pastwami Ententy a Niemcami koczcy I wojn wiatow. W okresie midzywojennym jego ustalenia stay si synonimem adu europejskiego zdominowanego przez Pary. 23 Jedn z nielicznych osb, ktre zwracay na to uwag by byy komisarz brytyjski przy biaej Rosji Halford Mackinder, ktry w grudniu 1919 roku z polecenia gen. Antona Denikina negocjowa sojusz polsko-rosyjski przeciwko bolszewikom. Oczywicie J. Pisudski odrzuci te propozycje, jednak w zamian za to zaproponowa mu wsparcie programu Midzymorza. Po powrocie do Londynu w styczniu 1920 roku H. Mackinder napisa memoria w kt21 20

215

rewolucja w Niemczech, jak te [...] w Rosji nie tylko nie odsuny w tych pastwach imperializmu, jako nadrzdnego czynnika duchowego, lecz wprost przeciwnie, zwizay go z tymi narodami: w Niemczech [...] w zwizku z [...] spopularyzowaniem idei zdobycia i rekompensaty, w Rosji za ze wzgldu na powstanie ponadnarodowej, internacjonalistycznej idei imperialistycznej, tak doskonale odpowiadajcej sw dynamik dotychczasowemu rozwojowi spoecznej myli rosyjskiej [...]. Na terenie Rosji problem imperializmu staje si w tym czasie bardziej skomplikowany [...]. Prawie 20 lat [byo] potrzeba, by partia bolszewicka, niepodzielnie panujca nad olbrzymim terytorium zrozumiaa, e podstaw imperializmu, bez wzgldu na to jakie hasa ideowe niesie on przed sob, musi by mimo wszystko duch, a nie materia [...]. Ju w toku rokowa brzeskich, w poprzedzajcych je i towarzyszcych im wypowiedziach [Wodzimierza] Lenina i innych [komunistw] na tematy narodowe, mona si doszuka gboko zaoonych elementw pniejszego imperializmu bolszewickiego. Pozornie liberalna, szeroko ujta teza o samostanowieniu i samooddzieleniu narodw uchwalona na rok przed wybuchem wojny 19141918 [...] pozwala bolszewikom goszenie bardzo atrakcyjnych hase wyzwoleczych w nadziei na to, e Moskwa stanie si orodkiem zachowujcym sw nadrzdn rol nad tymi pastwami, ktre by w wyniku stara [...] o ich niepodlego powstay24. Ordownictwo Lenina i innych bolszewikw w sprawach polskich nie pozwala ju dzisiaj na adne zudzenia. Wojna polsko-sowiecka z lat 19191920 jest wojn zaczepnie polityczn z punktu widzenia moskiewskiego i wojn prewencyjnie obronn z punktu widzenia wielkiej strategii Polski25. Traktat Ryski stworzy strategiczno-polityczne warunki na zachodzie Zwizku Radzieckiego w duym stopniu dla dynamicznego imperializmu
rym apelowa o brytyjskie poparcie dla nowego adu terytorialnego w Europie Wschodniej zoonego z Polski, Ukrainy, Biaorusi oraz Rosji Poudniowej. Por.: B. B l o u e t , Halford Mackinder: A Biography, Texas 1987, s. 163, 172-177. 24 W 1913 roku bolszewicki program narodowociowy zakada prawo kadego narodu do samostanowienia i w konsekwencji oderwania si od Rosji. W praktyce jednak zakadano niejako z gry, e zasada ta bdzie miaa ograniczone dziaanie z dwch zasadniczych powodw: (1) rozwj kapitalizmu sprzyja integracji terytorialnej i w ten sposb niejako samoistnie przeciwdziaa partykularyzmom etnicznym, eksponujc przy tym rywalizacj klasow oraz (2) samostanowienie proletariackie miao zdecydowane pierwszestwo przed separatyzmem narodowociowym. W praktyce wanie owo proletariackie samostanowienie umoliwio w latach 20. XX wieku na rozwinicie polityki autochtonizacji na Ukrainie i Biaorusi. Z tego te wzgldu u wielu publicystw piszcych przed 1930 rokiem mona znale stwierdzenie, e wczesne imperium sowieckie tworz Rosja i jej pastwa satelickie poczone istnieniem jednolitej partii komunistycznej, policji politycznej i poaczonego dowdztwa wojskowego. Por.: H. C a r r r e d E n c a u s s e , Bolszewicy i narody, czyli Wielkie Urgowisko 19171930, Warszawa 1992. 25 Wspczenie wtek prewencyjnego charakteru polskiego ataku na Kijw podnosi gwnie Andrzej Nowak, ktry zwraca uwag, e ju w styczniu 1920 roku Rosja sowiecka opracowaa plan (Studium Saposznikowa) uderzenia na Warszaw. Por.: A. N o wa k , Polska i trzy Rosje: Studium polityki wschodniej Jzefa Pisudskiego (do kwietnia 1920 roku), Krakw 2001.

216

Zwizku niedogodne, aczkolwiek a nadto dla dobre, gdyby chcia si ograniczy do tendencji pokojowych. Najpowaniejsza niedogodno polegaa na tym, e powsta szereg pastw buforowych, ktre odciy Zwizek Sowiecki od Niemiec w momencie, gdy [...] te zdaway si by jeszcze w stadium przypywu rewolucji26. Kampania 1920 r[oku] miaa ze strony sowieckiej na celu przesunicie granic rosyjskich tak ograniczonych Traktatem Brzeskim, jak najdalej na zachd27. III. Jednym z najbardziej kardynalnych bdw, popenionych przez Europ, a przede wszystkim przez Polakw, jeli chodzi o ocen imperializmu rosyjskiego, jest to, e wydaje si jakoby imperializm ten mg by w jakim kierunku skierowany [...]. Rosja jest pastwem kolonizacji wewntrznej o wielkiej [i] niespotykanej w dziejach wiata, stale postpujcej i zwikszajcej si ekspansji i w rozszerzaniu swych terytoriw. Dynamika ta jest excentryczna i wszechstronna. Poczwszy od momentu zakoczenia scalania ziem carstwa moskiewskiego (XVI wiek) Rosja rozszerza si z rwn si na zachd, jak i na wschd, na pnoc, jak i na poudnie. Szczegowe studium tego ruchu stale postepujcego wykazuje w szczeglnoci rwnoczesno poszerzania si na wschodzie i [...] zachodzie. Dynamik rosyjskiego imperializmu gospodarczego [...] zwiksza fakt, e imperializm ten jest typu przedgospodarczego i wynika z historycznych, geograficznych i duchowych antymonii Rosji w stosunku do Europy i opiera si o duchowy i materialny masyw azjatycki. Imperializm ten wynika przede wszystkim z historycznych osobliwoci narodu rosyjskiego, ktry powsta na zasadzie centralizacji i scalania rnoplemiennych narodowoci, w warunkach naturalnie nieograniczonej rwniny kontynentalnej. Daje to zawsze w konsekwencji wielkie tendencje promieniowania i poszerzania terenu wyjciowego, jako bazy ekspansji. Historia wiata zna trzy gwne przykady podobnego imperializmu, na wskro kontynentalnego: mongolski, moskiewski i germaski28. Imperializm taki zdradza niezmienne tendencje centralizaMowa tu o komunistycznych prbach wzniecenia rewolucji w republice weimarskiej w 1923 roku. Wwczas to w Moskwie pojawiy si dwa warianty pomocy dla bolszewickich Niemiec: uderzenie na Polsk i dojcie do Berlina oraz wynegocjowanie z II Rzeczypospolit warunkw przepuszczenia przez jej terytorium Armii Czerwonej, w zamian za przekazanie jej Prus Wschodnich. Stanowcza reakcja Warszawy uniemoliwia realizacj obu tych scenariuszy, a klska przewrotu zaowocowaa postawieniem przez Moskw na zblienie z Niemcami. 27 W praktyce jednak, na odcinku niemieckim, zakadano przede wszystkim osignicie granic rosyjskich z 1914 roku oraz udzielenie pomocy zbrojnej siom bolszewickim w Niemczech i na Wgrzech. 28 Warto tu zauway, e imperializm germaski poza wczesnym redniowieczem i wiekiem XX nie mia charakteru kontynentalnego w przeciwiestwie do imperializmw wywodzcych si z Eurazji. Ju w 1911 roku Halford Mackinder pisa, e Rosja to uwiziony w interriorze azjatyckim gigant, ktry usiuje wyj poza wskie garda i przebi si do otwartego ciepego morza. Pod tym wzgldem Rosja jest nastpc nie tylko imperializmu mongolskiego, lecz i turkuckiego z VII wieku. Por.: H. M a c k i n d e r, The Nations of the Modern World: An Elementary Study in Geography, London 1911, s. 224; L. Gu m i l o w, ladami cy26

217

cji i totalizmu administracyjnego, gospodarczego i spoecznego, a w dziedzinie duchowej objawia si w postaci nietolerancji, braku humanitaryzmu i despotyzmu [...]. Przeciwstawia si on pod kadym wzgldem (zarwno polityczno-administracyjnym, jak spoeczno-gospodarczym, jak te kulturowo-duchowym) imperializmowi morskiemu, ktrego typowymi przykadmi s w dziejach wiata imperializmy rzymski i brytyjski [...]. Niezmiennym prawem rozwoju imperializmu kontynentalnego (a wic i rosyjskiego) jest niszczenie buforw i kompletna centralizacja, podczas gdy imperializm morski dy zawsze do liberalizmu politycznego i gospodarczego w postaci dominiw i kolonii autonomicznych. W swym ruchu postpowym w tym kierunku Rosja w XVIII wieku zlikwidowaa wsplnie z rwnie kontynentalnym imperializmem germaskim olbrzymi bufor Rzeczpospolit, stratowawszy [wczeniej] Ukrain, pastwa batyckie, zagroziwszy Szwecji, Modawii i Imperium Ottomaskiemu, a w XIX wieku osigna olbrzymie sukcesy, zniszczywszy szereg buforw (pastwa kaukaskie, Chiw i Buchar) i rozszerzywszy si daleko na poudnie swoj stref wpyww (Palestyna, Persja, czciowo Afganistan)29. Najbardziej wartociowe zdobycze, z punktu widzenia oglnego potencjau [...] pastwowego i narodowego, zostay dokonane na przeomie XVIII i XIX wieku, kiedy [to] Rosja opanowaa, zarwno w Europie i w Azji, najwspanialsze tereny surowcowe [...]. Mona [zatem] sformuowa tez: ekspansja rosyjska na zachodzie w Europie daje w konsekwencji, uzasadnion przede wszystkim wzgldami gospodarczymi, ekspansj na Bliskim Wschodzie i w Azji. Lecz analizy tych, czy innych zjawisk w historii Rosji nie mona dokonywa tylko przy pomocy metod dialektyki materialistycznej: czno pierwiastkw duchowego dynamizmi z materializmem gospodarczym jest w tych dziejach wyjtkowa. Proces centralizacji pastwa [...] nasyca carstwo moskiewskie, a od [czasw] Piotra Wielkiego imperium rosyjskie, tak wielk, spontaniczn dynamik excentryczn i tak wielkimi ambicjami wszechstronnego rozszerzania si, naaduje twrcw tego imperializmu [...] tak siln, nieustann i w gruncie jednakow w duchu i myli przewodniej koncepcj imperializmu, e trudno jest [ju dzisiaj] doszuka si rozgraniczenia pomidzy realno-materialistycznymi a duchowymi przesankami poszczeglnych przejaww tego imperializmu. Imperializm rosyjski zaoony jest nie w wiadomej racji stanu historycznie panujcej klasy czy stanu, nie tylko w oficjalnej polityce rzdu jest on zaoony w podwiadomoci narodu wielkorosyjskiego i bardzo czsto przeamuje, w specyficznej formie chwilow bierno oficjalnej polityki. Popularno wrd mas rosyjskich zyskuj tylko ci carowie i politycy, ktrzy powilizacji Wielkiego Stepu, Warszawa 2004. 29 Do koca XVIII wieku Rosja wchona wschodnie obszary Rzeczpospolitej, autonomiczn Ukrain kozack oraz pastwo tatarsko-krymskie. Na pocztku XIX stulecia zhodowano Gruzj (1803) i Finlandi (1806) oraz zlikwidowano status mocarstwowy Szwecji i Turcji. W tym te czasie carat uzyska due nabytki terytorialne od Persji w rejonie Morza Kaspijskiego. Z kolei w poowie XIX wieku rozpocza si ekspansja wobec chanatw rodkowoazjatyckich.

218

zytywnie realizuj ten imperializm, bez wzgldu na metody, jakie w tym celu zastosowali [...]. Oponenci polityczni, buntownicy i rewolucjonici, wystpujcy pozornie w najbardziej bezkompromisowej walce z absolutyzmem [...] w gruncie rzeczy poszerzali, zarwno praktycznie, jak i doktrynalnie ambicje rosyjskie, ugruntowali podstawy [...] imperializmu. Mesjanizm, obojtnie pod jak postaci i w jakiej formie jest nieodzown cech [tego] imperializmu [...], jego podstaw, uzasadnieniem i racjonalizacj. Kada pozornie nadrzdna idea staje si w praktyce narzdziem, taranem torujcym drog do nienasyconej ekspansji narodowej i pastwowej30. Zdobycze rosyjskie XVIII wieku i pierwszej poowy XIX wieku rozkwit swoistego, jedynego w swoim rodzaju kapitalizmu rolniczego, rozbudowa przemysu na dawnych ziemiach Rzeczpospospolitej pchna gwatownie Rosj ku wschodowi, ku Oceanowi Indyjskiemu i Spokojnemu. Rozszerzanie i umocnienie si w Azji daje z kolei refleks w kierunku spotgowania parcia na zachd [ku] Europie. Kombinacje metod politycznych s tu w gruncie rzeczy obojtne: zarwno wojna, jak i dyplomacja znajduj szerokie zastosowanie, a okresy sojuszy i braterskiej wsppracy zmieniaj si, jak w kalejdoskopie, na jak najbardziej gwatowne naciski, szantae, prowokacje i pokojowe agresje [...]. Narzdziem rosyjskiej polityki podbojw [w] XIX wieku, podobnie jak i wiekw poprzednich bya [...] sia zbrojna. Pod tym wzgldem [...] ekspansja [ta] ma w historii wiata jedyny precedens: polityk kontynentaln Mongow. Nawet imperializm germaski, rwnie kontynentalny, poprzedzany jest dugimi okresami spontanicznej narodowej, kolonizacyjnej, gospodarczej i kulturalnej ekspansji. Imperializm rosyjski rzadko kiedy rozpoznaje teren, ktry zamierza anektowa, nie posiada na nim adnych baz i ekspozytur: najpierw opanowuje go przy pomocy wszelkich [moliwych] rdkw pokojowych i wojennych, a pzniej dopiero myli, co z nim zrobi. Dynamika tego imperializmu, jego niezmienno i podwiadomo sprawiy, e nie posiada on nawet dostatecznie rozpracowanej doktryny31. Uczynili to dopiero bolszewicy, ktrzy odziedziczyli pastwo rozszerzone do maksimum moliwoci [...], a odziedziczywszy wraz z nim atawistyczne ambicje imperialne musieli swe dalsze zracjonalizowa [i] oprze na podstawach naukowych [oraz] dorobi do nich moliwie jak najszerzej i najgbiej sigajc ideologi. Imperialistyczna w samej swej istocie idea marksizmu znakomicie do tego si nadawaa i pozwalaa na t ide zepchn ca ofensywno polityki [tego] pastwa. Istot bowiem imperializmu rosyjskiego byo i jest to, e jego oficjalne, dyplomatyczne przez sam Rosj dokonywane uzasadnienie, usiuje mu zawsze nada charakter polityki bierJednym z pierwszych historykw, ktry pooy nacisk na genetyczn wi midzy Rosj a ZSRR by Jan Kocharzewski. Wspczenie tez te reprezentuje gwnie Richard Pipes. Por.: J. K u c h a r z e w s k i, Od biaego do czerwonego caratu, Gdask 1990; R. P i p e s , Rosja carw, Warszawa 2006. 31 Niemniej jednak wanie na tej bazie opracowano ju na emigracji w latach 20. XX w. doktryn eurazjatyzmu, ktr postrzegano, jako przysz ideologi postsowieckiej Rosji.
30

219

nej, lub obronnej [...]. Interesy bezpieczestwa granic i stosunkw handlowych zawsze wymagaj, by bardziej cywilizowane pastwo miao pewn wadz nad ssiadami, ktrych dzikie i gwatowne obyczaje sprawiaj, e staj si oni niewygodni pisa w 1864 r[oku] [Aleksander] Gorczakow32 [...]. Aby tego unikn, pastwo zmuszone jest tak, czy inaczej podporzdkowa sobie ssiednie narodki. Po osiagniciu tego rezultatu te ostatnie przyjmuj spokojniejsze obyczaje, [lecz] ze swej strony ulegaj [one] napadom bardziej odlegych plemion. Pastwo zobowizane jest broni je od grabiey i kara tych, ktrzy tych grabiey dokonuj [...]. Trudno znale w literaturze politycznej bardziej syntetyczne, ale zarazem i bardziej cyniczne okrelenie istoty imperializmu rosyjskiego. Obronno i konieczno uzasadniay zarwno ca ekspansj rosyjsk w Europie, ktra cigle wystpowaa bd w obronie interesw praworzdnoci przed rewolucj i w tym celu opanowaa Batyk i dokonaa rozbiorw Rzeczpospolitej, bd [te] w obronie interesw Sowian i prawosawia, i w tym celu para ku Bosforowi i Dardanelom, i dya do ujarzmienia tych samych przez siebie bronionych Sowian, bd ju pniej, w dobie obecnej wystpuje w obronie mas pracujcych, uciskanych narodw. Wychowana na zasadach dialektycznych, najpierw heglowskich metafizycznych, a pniej marksistowskich materialistycznych rosyjska myl polityczna, nie odrniajc w samej swej istocie polityki-wojny od polityki-pokoju, t cech obronnoci swego imperializmu uelastyczniaa nie tylko dyplomacj, lecz i strategi, ktra w uzasadnieniu potrzeb obronnych pastwa nie widzi adnych granic dla uprzednich poczyna ofensywnych. Zrodzona z ducha niemieckiego, lecz na realizmie rosyjsko-francuskiej kampanii [1812 roku] oparta clausewitzowska33 teoria wojny i strategii, jako polityki i dyplomacji, uchwycona zostaa doktrynalnie nie przez Engelsa34, lecz przez pierwszego naukowego teoretyka rosyjskiego imperializmu Lenina, ktry, poszukujc formu polityczno-ustrojowych dla wielkiego totalnego pastwa socjalizmu, da apologi wojny ofensywnej, jako wojny prewencyjnej obrony przed kapitalizmem, a pojcie strategii rozszerzy tak znakomicie, e wczy do niej ca taktyk zewntrznej polityki rewolucyjnej, dokonywanej zarwno przez parti [komunistyczn], jak i pastwo. Nic dziwnego, e osobliwoci kontynentalnego imperializmu rosyjskiego powoduj przysowiow dwulicowo i dwoisto wszystkich elementw jego polityki. Na zewntrz wyzwolenie Sowian, wielka akcja charytatywna w stosunku do Serbw i Bugarw35, a wewnatrz Rosji los Polakw i UkraiAleksander Gorczakow minister spraw zagranicznych w okresie odwily posewastopolskiej, zwolennik zblienia z Francj. W czasie sprawowania przez niego urzdu Petersburg aktywizowa sw polityk wobec Bakanw i Azji rodkowej. 33 Karl Clausewitz pruski genera i strateg, autor synnego dziea O wojnie (1832). Jest autorem synej maksymy politycznej: Wojna jest jedynie kontynuacj polityki innymi rodkami. 34 Fryderyk Engels pisarz polityczny, jeden z XIX-wiecznych twrcw tzw.: naukowego komunizmu 35 W wyniku wojny rosyjsko-tureckiej (1877-1878) oraz Traktatu Berliskiego rozpocz si proces emancypacji Bugarii oraz wzmocnienie samodzielnoci Serbii. W nastpstwie tych
32

220

cw na Syberii [...], barbarzyska rusyfikacja, katorgi i szubienice [...]. Lecz organizm olbrzymiego pastwa nastawionego wol losu na postpowy rozrost gigantyczny, pracuje z coraz wiksz si na rozrost, na rozszerzenie swych granic. Rosja jest najsilniejsza, gdy wydaje si saba i jest saba, gdy wydaje si silna powiedzia [Jzef] Pisudski, i jest to najdoskonalsza formua okrelajca istot zagadki moskiewskiej. IV. W wyniku Traktatu Ryskiego36 powstaa na terenie pomostu batyckoczarnomorskiego swego rodzaju zapora geopolityczna, ktra wprawdzie nie bya w stanie zahamowa rozwoju wsppracy midzy Rosj a Niemcami, okrelonej pniej gospodarczymi klauzulami traktatu w Rapallo37, ale ktra stworzya jednakowo bardzo powan przeszkod dla ekspansji obu tych imperializmw przeciwko sobie i zapewnia Europie i wiatu dwadziecia lat wzgldnego pokoju. Oceniajc retrospektywnie sytuacj mona obecnie stwierdzi, e gdyby Europa ta i wiat ten okazay wicej zrozumienia dla istoty zagadnie rosyjskiego i niemieckiego i wicej przewidywania dla interesw oglnoludzkich, gdyby zapewniy organizmom politycznym tego pomostu wicej opieki, a zrzeky si ekspansji gospodarczej, gdyby nie dopuciy do polityki intryg i wani midzynarodowych, wykazay wicej zrozumienia dla koncepcji i planw Pisudskiego w montowaniu zdrowej federacji batycko-polsko-czesko-rumusko-wgierskiej, wsppracujcej z Francj i W[ielk] Brytani losy Europy potoczyyby si innymi drogami38. Niestety W[ielka] Brytania uwaaa, e granice jej kocz si na Renie, a Francja w ogle pozostaa zdezorientowana w wyborze nowych szlakw swej polityki midzynarodowej. Pomost batycko-czarnomorski pozosta oko w oko pomidzy Rosj a Niemcami [...].
wydarze Rosja w XIX wieku uchodzia za wyzwolicielk sowiaskiej czci Bakanw. Warto jednak pamita, e od czasw Katarzyny II Wielkiej Rosja planowaa reaktywowanie na tym obszarze cesarstwa greckiego oraz zajcie cienin tureckich i Konstantynopola. Bosfor, Dardanele i Stambu ta take gwne cele wojenne Rosji na kierunku poudniowym w czasie I wojny wiatowej. 36 Traktat Ryski ukad pokojowy midzy Polsk a pastwami bolszewickimi Ukrain, Biaorusi i Rosj, na mocy ktrego uznano granice wschodnie II RP oraz niepodlego tych dwch pierwszych krajw sowieckich. Por.: Traktat ryski 1921 roku po 75 latach, red. M. Wo j c i e c h o w s k i , Toru 1998. 37 Ukad w Rapallo z kwietnia 1922 roku o nawizaniu stosunkw dyplomatycznych midzy Berlinem a Moskw, rezygnacji z uycia siy w stosunkach dwustronnych, zrzeczeniu si wzajemnych roszcze finansowych oraz wsppracy gospodarczej. 38 Koncepcja trzeciej Europy powstaa ju po mierci J. Pisudskiego w latach 19371938 i bya lansowana przez Jzefa Becka. Zakadaa on powoanie bloku pastw pooonych midzy Skandynawi a Adriatykiem pod przewodnictwem Francji i Brytanii w celu zahamowania ekspansji niemieckiej i sowieckiej. Przy jej tworzeniu trzeba jednak byo bra pod uwag cztery zasadnicze uwarunkowania: nowa konfiguracja miaa powsta na gruzach Czechosowacji, za rdze tej konstrukcji uwaano o horyzontaln Warszawa-Rzym. Do jej urzeczywistnienia potrzebne byo take zblienie rumusko-wgierskie oraz zainteresowanie t koncepcj ze strony Skandynawii i Nadbatyki.

221

Niemcy z miejsca rozpoczy regenerowa swj dawny stan posiadania na terenie ziem batyckich i polskich, umacnia rnymi drogami dawn kolonizacj [...]. Regeracyjna dynamika zwycionych Niemiec bya tak silna i ywioowa, e drzemicy u jej podstaw instynkt zaborczoci nie czeka nawet na umocnienie materialne, osabionych poprzedni wojn Niemiec. Zaledwie w 2 lata po ostatecznym zwycistwie hitleryzmu kontynentalny imperializm germaski rozpoczyna swe wszechstronne rozpychanie [...] terytorialne [...]. Gdy tylko Niemcy poczuy sabo wiata, a si wasn wraca dawny [...] pogld na pomost batycko-czarnomorski, jako zbdny i szkodliwy dla germaskich narodw bufor, zamykajcy im naturaln drog na wschd. Zastosowana w pierwszych latach hitleryzmu polityka zjednywania i sojuszu szybko ustpuje miejsca zwyczajnemu gwatowi: pomost jest rwnie zbyteczny dla Berlina, jako bufor, jak te i jako sojusznik [...]. Z drugiej strony rwnie i caa pokojowa polityka Zwizku Sowieckiego na przestrzeni [ostatnich] lat 20 w stosunku do pastw buforowych pomostu [], byo polityk negatywn. Nadzieje na wcignicie wszystkich tych pastw w orbit wpyww sowieckich [...] spezy na niczym. Okazao si, e wanie te niewielkie pastwa [...] stanowi stosunkowo najbardziej odporny element przeciwko wszelkim prbom ich rewolucjonizowania, a raczej nastawianiu przeciwko europejskim tendencjom demokratycznym [...]39. Doskonaa wiadomo, e wejcie w orbit bezporednich wpyww Zwizku Sowieckiego [...] cofnoby zarwno politycznie, jak i duchowo, jak te i gospodarczo kraje pomostu [...] a to ze wzgldu na konieczno prowadzenia unifikacyjnej i jednolitej polityki i gospodarki dla caego Zwizku sprawiaa, e postawa wszystkich tych pastw bya wobec Zwizku z reguy pena zagroe. Staray si one by wobec Zwizku jak najbardziej lojalne i pene najlepszych ssiedzkich dobrych chci [...]. Lecz bolszewicy, dziedzicc cae dowiadczenie carskiego imperializmu, dufni w przebojowo swej midzynarodowej tezy rewolucyjnej nie mieli [najmniejszego] zamiaru na duszy dystans wyrzeka si zrodzonej za Piotra Wielkiego idei wyjcia do Europy. I retrospektywna analiza zarwno sowieckiej doktryny wojennej, jak te przygotowa Zwizku Sowieckiego do wojny wykazay, e bolszewikami kierowaa wycznie myl ofensywna [...]. Ju w 1927 r[oku] zarysowuje si najwaniejszy element sowieckiej organizacji terenu: budowa zaporowej linii umocnie i zwizana z ni organizacja pogranicza. Ta linia umocnie, ktra nazwana zostaa pniej linia Stalina, nie miaa nic wsplnego z zadaniami obronnymi [...]. Cao umocnie miaa przede wszystkim charakter osanowy, utrudniajcy manewrowanie przeciwnikowi w lukach pomidzy gwnymi sowieckimi liniami wypadowymi i przenikanie na [...] tyy40. Z ukadu tych umocnie byo [ju] widoczne, e wwczas doktryna sowiecka bya cakowicie pochonita kon39 Przykadowo na pocztku lat 20. XX w. komunici prbowali uprawia terroryzm (Polska, Bugaria) oraz organizowa przewroty pastwowe (Estonia w 1924 roku). 40 Na ofensywny charakter linii Stalina wspczenie zwraca uwag przede wszystkim Wiktor Suworow. Por.: I d e m, Lodoamacz, Warszawa 1997, s. 98-114.

222

cepcj wojny taranowej (pniejszego blitzkriegu), ktr zamierzaa dokona na odwiecznych szlakach wojennych, kierujcych si ku zachodowi41. Wraz z budow umocnie rozpoczto odpowiedni organizacj terenu i pod innym wzgldem [...]. Zdajc sobie spraw z pozytywnego znaczenia dla ewentualnej interwencji kapitalistycznej zagadnie narodowociowych, a przede wszystkim zagadnienia fiskiego, ukraiskiego i czciowo estoskiego, polityka sowiecka rnymi drogami dya do oczyszczenia szerokiego (niekiedy na 200-300 km) pasa granicznego od tubylczego elementu narodowociowego, ktry w ten, czy inny sposb mgby stanowi ekspozytur odpowiednich zagadnie narodowociowych, zabazowanych na terenach pastw ssiednich [...]. Specjaln uwag rzd sowiecki zwraca na polski element narodowociowy. Z przeszo 700 tys. Polakw zamieszkujcych Ukraisk i Biaorusk Republiki Ludowe42, wedug spisu z 1936 r[oku] pozostaje na tych terenach w r[oku] 1939 zaledwie 300 tys. [...]43. Rwnie od 1928 roku zaczyna si masowa ekspropriacja elementu niemieckiego. Nosi ona charakter masowy i zbiega si z ... najwikszym oywieniem niemieckosowieckiej wsppracy wojskowej [...]. Pod wzgldem gospodarczym pogranicze sowieckie organizowane byo w ten sposb, by zapewni Armii Czerwonej moliwo jak najbardziej swobodnego manewru i cakowicie zabezpieczy j od wszelkich niepodanych wpyww i obcego wgldu. Na zachd od Dniepru plany picioletnie ograniczaj si do rozbudowy najbardziej koniecznych gazi przemysu o charakterze lokalnym i ograniczaj si jedynie do bezporedniej eksploatacji naturalnych zasobw terenu [...]. Najwikszy wysiek gospodarczy skierowany jest na rolnictwo i racjonalna jego eksploatacj, przy czym zagadnienie kolektywizacji nabiera tu specjalnego wyrazu. Oprcz systemu policyjnego w przeprowadzeniu, przyjtego na innych terenach Ukrainy i Biaorusi, stosuje si tu z ca bezwzgldnoci unifikacyjny system populacyjny drog przesiedlenia na ten teren ludnoci rdzennie rosyjskiej, wzgldnie pochodzcej ze zwizkowych i autonomicznych republik wschodnich44. Na tak przygotowanym terenie koncentruje si na przestrzeni lat ogromna sia zbrojna. Przeszo dwie trzecie Armii Czerwonej rozmieszczone jest wanie w zachodnich pasach granicznych. Nawet wojskowa organizacja administracji zmierza w kierunku nadania tym obszarom specjalnego znaczenia wojskowego. Pocztkowo wielkie okrgi wojenne zachodnie [na Biaorusi] i
41 Uwag t cakowicie potwierdzaj wspczesne badania historyczno-wojskowe nad sowieck doktryn militarn. Zob.: B. F u g a t e , L. D w o r i e c k i , Blitzkieg nad Dnieprem: Kampania 1941 roku na Froncie Wschodnim, Warszawa 2001, s. 15-44. 42 Autor w tym miejscu na okrelenie wspczesnej mu Ukrainy i Biaorusi, uywa okrelenia Republika Ludowa (uywane w latach 1918-1921), sugerujc tym samym okupacyjny charakter rzdw komunistycznych i marionetkowy charakter republik sowieckich. 43 Por.: H. St r o s k i, Represje stalinizmu wobec ludnoci polskiej na Ukrainie w latach 1929-1939, Warszawa 1998. 44 Polityk sowiecka wobec Ukrainy potwierdzaj historycy wspczeni. Por. przykadowo: R. K u n i e r z , Ukraina w latach kolektywizacji i wielkiego godu, Toru 2005.

223

ukraiskie dzielone s nastpnie na okrgi osonowe (specjalne) i etapowe. W okrgach osonowych nagromadzone zostay przede wszystkim najbardziej ofensywne bronie i zmasowane zostay gotowe jednostki wielkie, zarwno broni gwnych, jak te i pomocniczych [...]. Koncepcja ta bya spowodowana nie tylko chci zaskoczenia i gwatownego uderzenia bez uprzedniego wprowadzenia przeciwnika w stan zaskoczenia, czy nawet zaalarmowania, ale i ze wzgldu na to, e dowdztwo sowieckie musiao si bardzo powanie liczy z trudnociami transportu i suby etapowej [...]. Reasumujc wszystko, co w dziedzinie wojennej dokonano na terenie sowieckim w zwizku z uksztatowaniem granic zachodnich Zwizku, mona stwierdzi, e wszystkie [te] poczynania [...] nosz do lat 1934/35 par excellence charakter ofensywny. Zwizek Sowiecki liczy si wyranie z tym, e wskutek sprzecznoci kapitalistycznych bdzie mg on odegra rol arbitra zbrojnego w konfliktach zbrojnych midzyimperialnych i bdzie mg przesun przynajmniej granice pastwa moliwie najdalej na zachd. Lecz jednoczenie w samym rodku Europy odradza si gwatownie pod okiem zwycizcw z Wersalu i przy jak najbardziej aktywnej pomocy... zwycionej Rosji odwieczny germaski imperializm militarny. Hitleryzm naadowuje go niebywa dynamik [...]. Bolszewicy wiedz doskonale, ile to armat i czogw mona odla nie tyle z masa, ile z potu, ez i ludzkiej krwi [...]45. Moskwa zdaje sobie doskonale spraw, e w wypadku skierowania przez Niemcy przerwszej fazy agresji [...], cay jej system ofensywny nastawiony gwnie na zniszczenie pasa pastw buforowych, absolutnie nie wytrzyma prby. Ani bowiem umocnienia, dobre dla celw osonowych, lecz nie obronnych, ani te system koncentracji osonowej nie mogyby si przeciwstawi uderzeniom niemieckim. Cay wic wysiek polityki sowieckiej skierowany jest na pogbienie konflitu pomidzy Niemcami i wielkimi mocarstwami zachodnioeuropejskimi, na uderemnienie Niemcom jakichkolwiek wpyww na terenie pastw buforowych, a zwaszcza niedopuszczenie do ewentualnego [u]tworzenia przez Niemcy na obszarze pomostu batyckoczarnomorskiego swoich ekspozytur wojennych, na izolacj Niemiec w ten sposb, by wojna z Niemcami dla Zwizku Sowieckiego moliwie jak najbardziej odsuna si w przyszo. Pakt z 23 sierpnia 1939 r[oku] by paktem asekurujcym Zwizek Sowiecki [...]46. Przebieg i charakter sowiecko-niemieckiej linii demarkacyjnej, zwanej ku wiecznej pamici tego sojuszu braterskiego, lini RibbentropMootow, wiadczy, e w ustalaniu jej miaa przewag strona sowiecka, ktra te usiowaa zaj moliwie najdogodniejsze pozycje wyjciowe. Specjaln uwag zwraca wysiek sowiecki w kierunku utrzymania w swoich rkach Biaegostoku i podej od paskowyu podolskiego w kierunku na
45 Ostatnie trzy akapity wyranie odwouj si do broszury autora z 1935 roku: Sowiety gro Europie! 46 Por.: M. K o r n a t , Polska 1939 roku wobec Paktu Ribbentrop-Mootow: Problem zblienia niemiecko-sowieckiego w polityce zagranicznej II Rzeczpospolitej, Warszawa 2002.

224

lsk [...]47. Pniejsza polityka sowiecka z lat 1940-1941 wykazuje, Moskwa usiuje za wszelk cen wyrwa z rk Niemiec wszelk inicjatyw w opanowaniu wybrzea Batyku i ujcia Dunaju [...]. W sprawach francuskich i poniekd brytyjskich polityka sowiecka bya [jak] najbardziej dwoista: z jednej strony dono do wywoania konfliktu wewntrznego we Francji48, liczc na wybuch rewolucji i prowadzc w tym kierunku propagand pacyfistyczn i sabota, z drugiej za kalkulowano na krwawe starcie i zaangaowanie wielkich mas wojennych zarwno po stronie aliantw, jak i po stronie Niemiec. Lecz nie opuszczaa Moskwy nadzieja, e wanie front zachodni sprawi zaamanie wewntrzne w Niemczech. Std od samego pocztku okupacji rozpoczto na terenie okupowanym koncentracj, podobnie jak i przed tym, o charakterze znw ofensywnym. Ofensywa ta oczywicie nie miaaby si rozpocz nigdy przed zaamaniem Niemiec, ale na to zaamanie Moskwa liczya bardzo49. Jednoczenie dowdztwo sowieckie zdawao sobie doskonale
47 Uwag t potwierdzaj take wspczeni historycy. Por.: S. D b s k i , Midzy Berlinem a Moskw: Stosunki niemiecko-sowieckie 1939-1941, Warszawa 2003, s. 519-578. 48 Dziaania komunistyczne i zblienie sowiecko-niemieckie doprowadziy do rozpoczcia przez aliantw prac nad planami akcji wojskowej wymierzonej przeciw ZSRR. Por.: P. O s b o r n , Brytyjskie plany ataku na ZSRR 1939-1941, Warszawa 2007. 49 Uwaga ta jest w zasadzie suszna, jednak szybka klska militarna Francji w czerwcu 1940 roku oraz Bitwa o Angli nieco zweryfikoway te sowieckie projekty. Wspczesna rosyjska historiografia krytyczna zwraca uwag, e ZSRR planowa atak na III Rzesz wykorzystujc w tym celu zaangaowanie Berlina wobec Londynu. Zamierzano uderzy na Niemcy w chwili, gdy te dokonaj inwazji na wyspy brytyjskie (czego A. Hitler akurat nie przywidywa w 1941 roku). Zasadniczym celem tej operacji nazywanej Planem Burza byo wyzwolenie Europy od nazizmu i rozszerzenie wasnej strefy wpyww a po Atlantyk. Atak mia si prawdopodobnie rozpocz w pierwszych dniach lipca 1941 roku. Por.: M. S o o n i n , 22 czerwca 1941, czyli jak rozpocza si Wielka Wojna Ojczyniana, Pozna 2007; I d e m, 23 czerwca; Dzie M, Pozna 2008; D. M u r p h y, Co wiedzia Stalin: Dlaczego Stalin nie wierzy w atak Niemiec na Zwizek Radziecki? Pozna 2005; W. N i e w i e y n , Tajne plany Stalina: Propaganda sowiecka w przededniu wojny z Trzeci Rzesz 1939-1941, Krakw 2000, s. 162-258; E. Tr o p i s c h , Wojna Stalina: Dugofalowa strategia radziecka wobec Zachodu jako racjonalna polityka siy, Wrocaw 1996, s. 172-225. Rola i postawa Moskwy w przededniu wojny z Niemcami jest jednak jeszcze bardziej skomplikowana ni to si powszechnie przypuszcza. Nie chodzi tu tylko o wspomniane uderzenie wyprzedzajce, lecz take o stosunek do Londynu. Z nielicznych opublikowanych materiaw rosyjskich wynika, e rwnoczenie, praktycznie a do 22 VI 1941 roku, ZSRR planowa take atak na imperium brytyjskie w rejonie Bliskiego Wschodu oraz wschodniej czci rdziemnomorza. Moliwe s tu cztery interpretacje: (1) bya to reakcja obronna na podobne zamierzenia Zachodu z lat 1939-1941, zwaszcza, e w latach 1920/30-tych to Anglia uchodzia za gwnego wroga Zwizku Radzieckiego; (2) byo to nastpstwo sojuszu sowiecko-niemieckiego, a szczeglnie propozycji Berlina w sprawie rozbioru imperium brytyjskiego z listopada 1940 roku; (3) w I po. 1941 roku, ZSRR oczekujc na domnieman inwazj Wysp Brytyjskich, liczy si z zamiarem signicia po sched Londynu na Bliskim i rodkowym Wschodzie; (4) w maju 1941 roku, po tajemniczym locie Rudolfa Hessa do Londynu, w Moskwie ugruntowao si (mylne zreszt) przekonanie, e ten hitlerowski dygnitarz zaproponowa Wielkiej Brytanii zawarcie separatystycznego pokoju i sojuszu przeciw ZSRR. W praktyce w latach 1939-1941, zdaniem piszcego, ZSRR rzeczywicie przygotowywa si do wojny z Londynem, jednake najpierw chodzio o zaegnanie groby interwencji alianckiej na Dalekiej Pnocy i Kaukazie (do poowy 1940), potem by to rozpatrywany element w

225

spraw, e na terenie ziem okupowanych nie bdzie w stanie zorganizowa adnej zasadniczej obrony w wypadku [...], gdyby siy niemieckie skieroway si przeciwko Zwizkowi [...]. W rezultacie jednak, w zwizku z przyspieszeniem przez Berlin uderzenia na Rosj, nie zdoano doprowadzi terenw okupowanych do stanu pozytywnego dla sowieckich planw strategicznych [...]. Z drugiej strony nie zdoano wytworzy na tym terenie elementw pozytywnie grajcych na rzecz Sowietw i w pniejszych poczynaniach dywersyjnych musiay [one] opiera si na desantach partyzanckich dokonywanych z gbi Zwizku Sowieckiego, a skadajcych si z elementu obcego tym krajom. O ile pod wzgldem wojskowym i gospodarczym okupacja sowiecka [w latach 1939-1941] liczya si ze stanem prowizorium i przejciowym, o tyle pod wzgldem formalno-politycznym dono do nadania tej okupacji wszystkich cech polityki trwaej i dugoterminowej. Dokonano na tym terenie swoistego plebiscytu, ktry wypowiedzia si za przyczeniem tych ziem do Zwizku, dokonano [nawet] odpowiedniej zmiany w konstytucji sowieckiej, zarwno zwizkowej, jak i poszczeglnych republik zwizkowych50. Sowem nagromadzono obyczajem moskiewskim ogromn ilo dokumentw prawno-politycznych, noszcych charakter oglnozwizkowy, ktre mogyby, w ten czy inny sposb na przyszo tworzy powane precedensy, upowaniajce Zwizek Sowiecki do renegocjacji prawnego stanu rzeczy51.
OPRAC. ROBERT POTOCKI

kontekcie potencjalnego przystpienia ZSRR do Paktu Trzech (II po. 1940 pocztki 1941), a wreszcie przewidywano dekompozycj imperium brytyjskiego, lub domniemany sojusz brytyjsko-niemiecki (wiosna 1941). Por.: W. N i e wi e yn , op.cit., s. 109-161; A. St i e p a n o w, Konflikt anglo-sowiecki w latach 1939-1941, Lotnictwo (numer sprcjalny), 2006, nr 2, s. 4-12; L. M l e c z i n , Kierunek: Londyn, Forum 28 VIII 3 IX 2006, nr 35, s. 52-55. 50 Mowa jest tutaj o zleconych przez sowieckie wadze okupacyjne plebiscyty ludowe oraz zwoane zgromadzenia parlamentarne Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Biaorusi, ktre jakoby zadecydoway odwoujc si do zasady samostanowienia narodw o dobrowolnym przyczeniu si do ZSRR. Podobny zabieg legislacyjny zastosowano w 1940 roku take wobec Litwy, otwy i Estonii. Jedynie Finlandia unikna losu republiki sowieckiej, lecz przypacia to ogromnymi stratami terytorialnymi oraz wojnami: zimow (19391940) oraz kontynuowan (1941-1944) a nastpnie tzw.: finlandyzacj. Nie przeszkodzio to oczywicie w podpisaniu przez Zwizek Radziecki ukadu o przyjani i pomocy z marionetkowym rzdem Fiskiej Republiki Ludowej tu po dokonaniu ataku na Finlandi 1 XII 1939 roku. W sumie wspomniane dziaania prawno-instytucjonalne odwoyway si do dowiadcze wobec sowieckiej Ukrainy z lat w latach 1918-1921. W przypadku polskim wariant ten powtrzono w 1944 roku w postaci utworzenia PKWN-u. 51 Por.: B. S o k o o w, Polska w polityczno-militarnych planach Stalina 1939-1941, Arcana 1999, nr 28, s. 37-51.

226

IV. STUDIA GEOHISTORYCZNE

DAWID MADEJSKI

WRZESIE 1939: NIEPOTRZEBNA KATASTROFA

Nam przecie wcale nie chodzi o Gdask, kamieniem obrazy jest wasz alians z Angli. Herman Gring (IV 1939) Rosjanie [] przez pakt z Ribbentropem napucili Hitlera na Polsk i w ten sposb rozpoczli wojn Winston Churchil (X 1941)

u przed wybuchem II wojny wiatowej, pewien czowiek, ktry sam o sobie z dum pisa, e jest polskim germanofilem, gosi pogld o koniecznoci rozlunienia przez Polsk sojuszu z Francj i porzucenia mrzonek o zawarciu aliansu z Wielk Brytani. W zamian za to proponowa sprzymierzenie si z III Rzesz. Wadysaw Studnicki, bo o nim mowa zauwaa przytomnie, e [] obiektywnych podstaw do wojny polskoniemieckiej nie ma, poniewa czynnikiem decydujcym o wybuchu wojny nie by wcale problem przynalenoci Gdaska do Niemiec, ani te budowa eksterytorialnego poczenia komunikacyjnego przez Pomorze, lecz rozstrzygnicie kwestii o znaczeniu fundamentalnym, a mianowicie [] czy Niemcy bd przekonane, e Polska w razie wojny na Zachodzie wystpi czynnie przeciwko nim, czy zajdzie znaczne prawdopodobiestwo neutralnoci Polski i obrony tej neutralnoci oraz neutralnoci Litwy i otwy, ktr Sowiety zechc naruszy dla ukrytych dzi celw aneksyjnych. Majc przed sob prawdopodobiestwo wojny na zachodzie, Niemcy nie mog mie chci wywoywania wojny na dwch frontach1. Tak rozumujc W. Studnicki nie zawaha si stwierdzi, e Polska w imi swoich narodowych interesw winna bya wej do grona pastw osi, z uwagi na fakt, i [] tereny osadnicze Polska moe uzyska tylko na wschodzie, co te stawia j na biegunie antyrosyjskim2. Koncepcja osi Warszawa-Berlin, jak sformuowa Studnicki mogaby zosta uznana za rojenia umysu zalepionego germanofila i chorego z nienawici rusofoba, gdyby nie fakt, e bya ona zbudowana na solidnych

W. St u d n i c k i , Wobec nadchodzcej II wojny wiatowej, [w:] Wybr Pism, t. II, Toru 2001, s. 350. 2 Ibidem, s. 339.

227

przesankach natury geopolitycznej3. Nie byo jego win, e decydenci w Berlinie i Warszawie nie byli w stanie dostrzec, jak wielkie korzyci moga ona przynie dla tak houbionej w dniu dzisiejszym idei zjednoczenia Europy. Stao si jednak inaczej: Europa na blisko sze lat pogrya si w odmtach wyniszczajcej wojny, ktrej rezultat dziwnym trafem prawidowo okreli nie kto inny, jak kanclerz Niemiec Adolf Hitler, ktry podczas rozmowy z szefem polskiego MSZ Jzefem Beckiem, jaka odbya si w Berlinie w poowie 1935 r. (a wic niedugo po mierci Marszaka Jzefa Pisudskiego) wygosi nastpujc uwag: [] ktokolwiek by wygra nastpn wojn, bdzie zniszczony na rwni ze swym przeciwnikiem, a prawdziwie wygrywajcym bdzie bolszewizm4. Jeeli przyjmiemy, e wygrywajcym w nastpnej wojnie do 1941 roku byy Niemcy a zniszczonym przeciwnikiem, ktrego pokonanie umoliwio uwertur do uzyskania militarnej hegemonii w Europie bya Polska to rzeczywicie jedynym zwycizc w momencie totalnej klski III Rzeszy w 1945 roku by uniwersalny system komunistyczny na czele z jego gwnym menaderem, czyli ZSRR. Chocia Polska ostatecznie wygraa II wojn wiatow dziki braterskiej pomocy udzielonej jej przez ZSRR, to zostaa tak samo, jak Rzesza dosownie zrwnana z ziemi. Trudno bowiem nie zgodzi si z opini, e wynik II wojny wiatowej by bardzo podobny tak dla Polski, jak i dla Niemiec: obydwa te pastwa obok ogromnych strat materiaowych poniosy straszliwe ofiary w zasobach ludzkich, obydwa utraciy bezpowrotnie swoje kresy wschodnie, oba utraciy swoj suwerenno, ktrej niewielk jak do tej pory czstk odzyskay dopiero p wieku pniej5. Czy wsplna historia Polski i Niemiec moga potoczy si inaczej? Czy pastwa te naprawd nie miay innego wyjcia jak zwrci si przeciw sobie we wrzeniu 1939 roku? Czy ta bratobjcza wojna bya moliwa do uniknicia? Postawienie pyta o takiej treci w dyskursie naukowym w dalszym cigu jest niestety traktowane z ogromn nieufnoci poczon z nieuzasadnion obaw, e ich autor zajmuje miejsce w najciemniejszej czci prawego naronika6. Akceptacja takiego toku mylenia unieD. M a d e j s k i , Polak mdry przed szkod: Koncepcja osi Warszawa-Berlin w pisarstwie politycznym Wadysawa Studnickiego, [w:] Midzy histori a geopolityk, red. R. D o mk e , Czstochowa 2009, s. 33-68. 4 P. St a r z e s k i , Trzy lata z Beckiem, Warszawa 1991, s. 30. 5 Naszym zdaniem pastwa europejskie dysponuj ograniczon suwerennoci a to z racji przekazania wielu ze swych fundamentalnych prerogatyw (np. prawa do prowadzenia wojny ius belli), podmiotom o charakterze transnarodowym takim jak NATO czy Unia Europejska. 6 E. To p i t s c h , Wojna Stalina, Wrocaw 1996, s. 245. Taktyka spychania badaczy do prawego naronika ma na celu zdyskredytowanie konkretnego naukowca oczach wiata nauki i opinii publicznej wtedy, gdy wyniki jego prac odbiegaj od oglnie przyjtych norm. W Niemczech los taki spotka autorw, ktrzy porednio lub wprost mieli odwag przyzna, e stalinowski ZSRR planowa inwazj na Europ w celu wyzwolenia jej spod dominacji hitlerowskich Niemiec. Do najciemniejszej czci prawego naronika zepchnito umiarkowanych badaczy takich jak Philipp W. Fabry czy Erich Helmdach nie wspominajc o kuriozalnym przypadku Joachima Hoffmana z fryburskiego Instytutu Historii Wojska, ktre3

228

moliwia przeprowadzenie chodnej i wywaonej analizy rzeczywistej roli, jak odegraa strona polska w wydarzeniach poprzedzajcych nadejcie katastrofy wrzeniowej. Istotnym problemem jest rwnie fakt, e w/w pytania w ogle nie mieszcz si w ramach aktualnie obowizujcej polityki historycznej, ktra jest wymierzona w midzynarodowy wizerunek dwch najwikszych ssiadw Polski jednoczenie, co jest sytuacj kuriozaln zwaywszy na niesprzyjajce pooenie geograficzne kraju przywilaskiego sytuujce go w kleszczach niemiecko-rosyjskich. Tymczasem uzyskanie odpowiedzi na powysze pytania, pozbawionych negatywnych emocji i narosych przez dugie lata uprzedze, powinno by w jak najwyszym stopniu podane, przede wszystkim z powodu przypadajcych w tym roku dwch okrgych i cile powizanych ze sob wydarze rocznicowych. Nale do nich podpisanie 23 sierpnia 1939 roku, paktu Ribbentrop-Mootow susznie uznawanego za akt IV rozbioru Polski i stanowicy jego bezporedni konsekwencj moment wybuchu II wojny wiatowej, czyli 1 wrzenia 1939 roku7 Obydwie te daty skadaj si na wielce pouczajc, lecz jake tragiczn w skutkach narodow lekcj geopolityki. Jest ona tym bardziej bolesna, gdy uwiadomimy sobie, e w drugiej poowie lat 30. XX wielu, Niemcy dokonujc na swoj rzecz znaczcych korekt przestrzennych w postaci remilitaryzacji Nadrenii, anschlussu Austriii i demontau Czechosowacji, czyniy to korzystajc w ogromnej mierze z postawy yczliwej neutralnoci, jak okazyway im wadze II RP. Ta nieformalna o czym niej kooperacja polsko-niemiecka zmierzaa wprost do znalezienia tak bardzo upragnionego przez W. Studnickiego modus vivendi midzy Warszaw a Berlinem. Do historycznego odwrcenia przymierzy nie doszo jednak gwnie z winy strony polskiej. Warszawa odrzucia bowiem ofert sojuszu, skadan jej przez Berlin, co wypada uzna za najwiksz yciow klsk wspomnianego geopolityka. W pewnym sensie suszno jego przedwojennej koncepcji docenio kilku polskich uczonych, ktrzy w prowadzonych przez siebie badaniach uwzgldnili moliwo zawarcia aliansu polsko-niemieckiego. Jako pierwszy uczyni to Jerzy ojek8. W latach pniejszych wtrowali mu zgodnie Mieczysaw Pruszyski9 i Grzegorz Grski10. Ostatnio za w nader ostronych sowach wypowiedzia si na ten temat Pawe Wieczorkiewicz11. Na podstawie ustale poczynionych przez w/w badaczy postaramy si dokona rekonstrukcji wydarze, ktre doprowadziy do tragicznego finau we wrzeniu 1939 roku.

mu wytoczono proces sdowy. Por.: ibidem, s. 245. 7 W tym roku przypada take dziewidziesita rocznica podpisania traktatu wersalskiego (28 VI 1919) ustanawiajcego porzdek midzynarodowy po zakoczeniu I wojny wiatowej. 8 J. o j e k , Agresja 17 wrzenia: Studium aspektw politycznych, Warszawa 1990. 9 M. P r u s z y s k i , Tajemnica Pisudskiego, Warszawa 1997. 10 G. G r s k i , Wrzesie 1939: Rozwaania alternatywne, Warszawa 2000. 11 P. Wi e c z o r k i e w i c z , Historia polityczna Polski 1935-1945, Warszawa 2005.

229

I. Siedzimy na dwch stokach Pooenie RP midzy Rzesz Niemieck na Zachodzie a ZSRR na Wschodzie byo bez wtpienia skrajnie niekorzystne. Tragizm tego pooenia podkrela dodatkowo fatalny stan relacji z Czechosowacj na granicy poudniowej i z Litw na pnocno-wschodniej. Pastwo polskie otoczone byo, zatem niemal z kadej strony wrogimi orodkami siy. Wyjtek stanowiy w miar poprawne stosunki z Rumuni i relacje szczerej przyjani z Wgrami. Niestety istotna saboci aliansu Warszawy z Bukaresztem bya zbyt krtka granica na poudniowo-wschodnich rubieach Rzeczypospolitej. Z Wgrami natomiast wsplnej granicy Polska nie posiadaa. W takich oto niesprzyjajcych warunkach przyszo wczesnych decydentom ksztatowa polityk zagraniczn, ktra miaa za zadanie zapewni bezpieczestwo pastwa polskiego. Jak wywizali si oni z tego zadania? Jzef Pisudski, ktry od maja 1926 roku faktycznie przej ster rzdw w Polsce przyj zasad utrzymywania rwnego dystansu w stosunkach z Berlinem i Moskw, co oznaczao nie angaowanie si w jakiekolwiek dziaania wymierzone przeciw jednemu z ssiadw w koalicji z drugim. Aby nada tej zasadzie realne ksztaty strona polska wynegocjowaa dwa pakty o nieagresji: w 1932 roku z ZSRR, na trzy lata i dwa lata pniej z Niemcami, na lat dziesi. Oceniajc pooenie Polski po zawarciu w/w ukadw Pisudski ostrzega, e teraz siedzimy na dwch stokach to nie moe trwa dugo. Musimy wiedzie, [] z ktrego spadniemy najpierw i kiedy12. O ile podpisanie ukadu z ZSRR nie wzbudzio w krgach sanacyjnych negatywnych emocji to zawarcie paktu z Niemcami zostao bardzo krytycznie przyjte przez profrancusko nastawion generalicj WP. Zirytowao to Pisudskiego, ktry wwczas wygosi nastpujc tyrad: Chc wojny z Niemcami [] ci gupi, niedouczeni i leniwi generaowie []. Nic nie rozumiej []. Gdzie mam t wojn prowadzi? Na Placu Saskim? Generaowie nie ucz si, nie umiej nic a wojny im si zachciewa13. Ta upokarzajca uwaga Marszaka Polski skierowana przecie do wykreowanych przez jego samego wyszych oficerw musi zastanawia. Czyby Pisudski wiedzia co, z czego nie zdawali sobie sprawy gupi, niedouczeni i leniwi generaowie? Zdaniem M. Pruszyskiego wszystko wskazuje na to, e Pisudski (mimo, e wykazujcy si daleko posunit ostronoci w dziaaniach dyplomatycznych [] ja prawie nikomu nie ufam, c dopiero Niemcom)14 by zdania, e w kwestii utrzymania niepodlegoci Polski warunkiem koniecznym bdzie zachowanie pokojowych relacji wanie z Niemcami15. Co wicej: Komendant ju w 1934 roku z niebywa cisoci prognozowa,
K. F a b r y c y, Komrka specjalna, Niepodlego 1955, t. V, s. 217. M. P r u s z y s k i , op. cit., s. 9. 14 W. J d r z e j e w i c z , J . C i s e k , Kalendarium ycia Jzefa Pisudskiego, Wrocaw 1994, t. III, 326. 15 M. P r u s z y s k i , op. cit., s. 201.
13 12

230

e poprawne relacje z tym krajem potrwaj najwyej cztery lata16. Nie powinna zatem dziwi relacja Mieczysawa Maliskiego polskiego charg daffaeires w Kairze, gdzie Pisudski przebywa na urlopie w 1932 roku ktry pisa o Marszaku, e [] zawsze upatrywa niebezpieczestwo tylko z Rosji i [] cigle myla jakby si z Niemcami dogada, jakby te stosunki zaagodzi, natomiast absolutnie nie wierzy, by jaki modus vivendi z Rosj by moliwy17. Prby dogadywania si z Niemcami istotnie miay miejsce poczwszy od przejcia w wyniku zamachu majowego wadzy w Polsce przez Pisudskiego. Od tej chwili Warszawa nie szczdzia wysikw, aby doprowadzi do znormalizowania relacji wzajemnych i to nawet mimo konsekwentnie antypolskiej polityki prowadzonej przez wadze Republiki Weimarskiej (wojna celna, polityka Rapalla i Locarna). wiadczy o tym moe rozmowa, jak Pisudski przeprowadzi w grudniu 1927 roku z wczesnym kierownikiem niemieckiego MSZ, Gustawem Stresemannem. W jej trakcie Pisudski wyciga rk do zgody, a Stresemann nie spieszy si z jej przyjciem, poniewa Locarno otwierao mu drog do oderwania od Polski jej ziem zachodnich18. Kilka lat pniej, jesieni 1930 r., oceniajc, e z przedstawicielami wadz Republiki Weimarskiej zawarcie rozsdnego porozumienia nie jest moliwe, Jzef Pisudski podj prb nawizania sondaowego kontaktu z Adolfem Hitlerem, przyszym jak ju wtedy trafnie przewidywa kanclerzem Niemiec. Niestety jej rezultaty do dzi owiane s mgiek tajemnicy19. Dopiero, gdy na przeomie lat 1932/1933 relacje na linii WarszawaBerlin znalazy si w gbokim kryzysie mocarstwa zachodnie bowiem, w tym take Francja [sic!] przyznay Niemcom rwnoprawny status w dziedzinie zbroje, co omielio nowego kanclerza Adolfa Hitlera do nasilenia agresywnych dziaa w sprawie Gdaska Pisudski postanowi ostro zareagowa. W odpowiedzi na rewanystowsk polityk Niemiec wobec Polski przedstawi projekt wojny prewencyjnej wymierzonej przeciw Niemcom, ktrego jednak nie popara Francja. Mimo dwuznacznej postawy Parya dziaania podjte przez Pisudskiego skutecznie odsuny w czasie denia Niemiec do rewizji terytorialnego status quo na ich wschodnich granicach. Adolf Hitler odstpi wwczas od swoich da na wyrane sprzeciw zgoszony przez krgi dowdcze Reichswehry i kierownictwo niemieckiego MSZ (Auswrtiges Amt). Stanowisko sojuszniczej Francji wobec Polski zagroonej przez antypolsk polityk Berlina wywoaa u J. Pisudskiego tak fatalne wraenie, e jesieni 1933 roku wysa do Parya swojego tajnego emisariusza w osobie Ludwika Hieronima Morstina, aby zorientowa si czy rzd w Paryu w
K. wi t a l s k i , Diariusz, 1919-1935, Warszawa 1992, s. 660. W. A. Z b y s z e w s k i , Nieznane testimonium o Pisudskim, Zeszyty Historyczne 1963, z. 4, s. 51. 18 M. P r u s z y s k i , op. cit., s. 135-142. 19 Ibidem, s. 143-150.
17 16

231

przypadku ewentualnej agresji Niemiec na Polsk odpowie na ten fakt ogln mobilizacj si zbrojnych i wystawi je przy granicach zachodnich Niemiec. Morstin otrzyma za porednictwem generaa Weyganda odpowied, e Francja owszem udzieli poparcia Polsce, ale wycznie w sztabach wojskowych, uzbrojeniu i przychylnym dla Polski zorganizowaniu opinii wiatowej [sic!]20. Gdy Pisudski usysza tre sprawozdania Morstina zwrci si do Jzefa Becka ze stwierdzeniem: No to niech Lipski [Jzef Lipski, ambasador RP w Niemczech] jedzie do Berlina robi pakt o nieagresji21. Polityka zagraniczna Pisudskiego zatoczya wic koo tak jak w czasie I wojny wiatowej opowiedzia si po stronie pastw centralnych, tak i teraz u progu nowych rozstrzygni, jakie miay przekreli postanowienia (nie)adu wersalskiego, przewidywa, e Polska bdzie zmuszona do zajcia miejsca u boku Niemiec, poniewa na realn pomoc ze strony mocarstw zachodnich nie bdzie moga liczy22. Jednake Marszaek, jak ju wspomniano, Niemcom nie ufa. Dowodzi tego tre jego testamentu, jaki na dwa dni przed swoj mierci wyjawi ministrowi Beckowi. Nakazywa w nim, aby jak dugo to moliwe, utrzyma obecne stosunki z Niemcami, lecz jednoczenie za wszelk cen utrzyma przymierze z Francj, przy zaoeniu, e do sojuszu tego zostanie wczona rwnie Wielka Brytania23. Marszaek uwaa bowiem, e Skuteczna droga do Parya prowadzi przez Londyn. Jak dugo nie nawiemy bezporednich stosunkw z Angli, tak dugo polityka polska sta bdzie na lotnym piasku24. Najbardziej zastanawiajcy w tej relacji jest fakt, e Pisudski w testamencie dla Becka nie zawar adnych wskazwek dotyczcych sposobu postpowania wadz RP wobec ZSRR. Wydaje si, e jedynym kryterium oceny, co do sposobu postpowania ze wschodnim ssiadem Polski pozostawaa uwaga Marszaka Polski o dwch stokach, w postaci paktw o nieagresji, z ktrych to Polska miaa spa prdzej czy pniej. Problem tkwi w tym, e nikt poza Pisudskim (i Studnickim) nie dopuszcza moliwoci, e Polska spadnie z obydwu stokw jednoczenie25. W duszej perspektywie czasu utrzymywanie poprawnych relacji z Niemcami nie byo
Ibidem, s. 169. Ibidem, s. 169. 22 Ju w 1932 roku Marszaek Pisudski w rozmowie z francuskim attach wojskowym pukownikiem dArbonneau uzna, e: Francja nas porzuci, zdradzi, oto co u nas myl i dlatego mwi to panu, jak onierz onierzowi. Zob. W. J d r z e j e w i c z , J . C i s e k , op. cit., t. III, s. 254. 23 M. P r u s z y s k i , op. cit., s. 200-201. 24 W. P o b g - M a l i n o ws k i , Najnowsza historia polityczna Polski 1864-1945, t. II, cz. 1, s. 559, przyp. 40. 25 Po upywie ptora miesica od podpisania w Berlinie deklaracji o nieagresji z Niemcami J. Pisudski spotka si w Belwederze z prezydentem Mocickim, Beckiem, premierem Jdrzejewiczem oraz byymi premierami: Bartlem, Sawkiem, Prystorem i witalskim. Stwierdzi wtedy: Polska w dziejach swych za czasw Katarzyny i Fryderyka pruskiego dowiadczya na swojej wasnej skrze, co to znaczy, gdy dwaj jej najpowaniejsi ssiedzi dogadaj si. Polska zostaa wtedy rozdarta na strzpy. To niebezpieczestwo istnieje zawsze dla Polski. Por.: K. wi t a l s k i , op. cit., s. 659.
21 20

232

moliwe przy jednoczesnym upartym trwaniu Polski w sojuszu z Francj, ktry zostaby rozszerzony o Wielk Brytani. Realnym rozwizaniem tej sytuacji mogo by tylko sprzymierzenie si Polski z Niemcami przeciw mocarstwom zachodnim, a nastpnie wsplne z nimi wystpienie zbrojne przeciw ZSRR. Druga opcja zakadaa bowiem, e pozostajc u boku zachodnich aliantw Polska podejmie bdc ponad jej siy prb powstrzymania ekspansji niemieckiej w Europie i tym samym narazi si na ryzyko zawarcia przez Hitlera aliansu ze Stalinem stojcym na czele jedynego mocarstwa, ktre dokadnie tak samo jak Niemcy, byo najbardziej zainteresowane w zdemontowaniu (nie)adu wersalskiego. Uzupeniajc niejako testament J. Pisudskiego w kwestii relacji RP z ZSRR pk Jzef Beck przyj taktyk izolowania ZSRR, o ktrym powiada: [] staramy si trzyma z dala od Europy kad Rosj, bia czy czerwon26. Tymczasem jedno spojrzenie na map powinno skoni ministra do powanego zastanowienia si, czy pastewko wielkoci wczesnej Polski pooone w newralgicznym rejonie pomostu batycko-czarnomorskiego stanowicym powan przeszkod dla misjonistycznego ekspansjonizmu Moskwy w kierunku Zachodu byoby w stanie skutecznie trzyma z dala od Europy imperium tak ogromnych rozmiarw, jakim by ZSRR. Ponadto trzymanie sowieckiego kolosa z dala od Europy wymagao przecie zagwarantowania bezpieczestwa na zachodnich granicach RP, czyli zawarcia ugody z Niemcami. Czyby oficer dyplomowany, jakim by pukownik Beck, nie dysponowa na Wierzbowej odpowiednimi mapami, aby to sobie uzmysowi? Pytanie to pozostawiamy bez komentarza II. Niemcy ber alles? Po mierci Jzefa Pisudskiego min. J. Beck rozpocz swoje urzdowanie od zainicjowania zblienia z Niemcami, i to w takiej formie, ktra jak miao si okaza pniej zdecydowanie wykraczaa poza testament I Marszaka. Najpierw, na dobry pocztek, Beck wystpujc na forum Ligi Narodw stworzy wraenie poparcia dla polityki Niemiec w kwestii wprowadzenia powszechnej suby wojskowej (kwiecie 1935 rok), pniej za podobny ton miaa jego wypowied w dyskusji nt. wypowiedzenia przez Niemcy ukadw z Locarno (marzec 1936 rok)27. Zdaniem G. Grskiego taka postawa polskiego dyplomaty wynikaa nie z racji jego sympatii do Niemcw, lecz z powodu jego gbokiej niechci i pogardy wobec Francji, w ktrej by on osobistoci bardzo nielubian28. Niemniej jednak Zachd odczyta obydwa wystpienia J. Becka, jako wyraz jednoznacznego poparcia dla polityki Rzeszy. Wraenie to zostao spotgowane, kiedy to polska dyplomacja otwarcie wspara Wochy podczas kryzysu abisyskiego, co zbiego si w czasie ze stopniow, lecz zauwaaln popraw ozibych jak dotd stosunkw niemieckiego Fhrera z woskim Duce. Wreszcie w 1937 roku
26 27

P. St a r z e s k i , op. cit., s. 52. G. G r s k i , op. cit., s. 15-16. 28 Ibidem, s. 16, przyp. 13.

233

Jzefowi Beckowi udao si skoni Niemcy do podpisania wsplnej deklaracji w sprawie mniejszoci narodowych, ktra w jego ocenie moga stanowi dla Polski wartociow polis ubezpieczeniow na wypadek, gdyby Hitler zechcia wykorzysta problem mniejszoci niemieckiej do rozgrywki z Polsk, tak jak miao to miejsce na przykadzie Czechosowacji. Prowadzc w taki sposb polsk polityk zagraniczn minister Beck mylnie sdzi, e przyjta przez niego linia postpowania wobec Niemiec oceniana jest przez politykw pastw zachodnich, jako chwilowe prowizorium. Tymczasem jego poczynania stwarzay przesanki do postrzegania Polski, jako sprawdzonego i lojalnego sojusznika tak Niemiec, jak i Woch. Jest rzecz znamienn, e proniemiecki wizerunek Becka utwierdzali z jednej strony Polacy, nalecy do antysanacyjnej opozycji politycznej, goszcy, e jest on [] zdrajc przez Niemcy hitlerowskie opacanym29 i tacy wpywowi dyplomaci, jak ambasador francuski w Polsce Nol, ktry urabia Beckowi opini germanofila, czy wrcz hitlerofila30. W tej sytuacji na zachodzie Europy zastanawiano si ju tylko, kiedy Warszawa wejdzie w cilejszy zwizek z Berlinem i Rzymem. Postpowanie ministra Becka musiao dawa Hitlerowi asumpt do zadowolenia skoro zadeklarowa, e [] swoj polityk wschodni bdzie mg robi wraz z Polsk, zamiast robi j przeciw Polsce31. Naley tutaj podkreli, e kanclerz Niemiec wbrew obiegowym opiniom, formuowanym zreszt ex post ju po zakoczeniu II wojny wiatowej, nie by naladowc typowego dla pruskiego stylu mylenia, tpego kursu antypolskiego32. Adolf Hitler zna doskonale geopolityczne realia Wielkiej Wojny i kiedy wypowiada si publicznie, e jego najwikszym wrogiem jest komunistyczna Rosja to z ca pewnoci chcia uchroni Niemcy od powtrzenia si scenariusza wojny na dwa fronty. W osigniciu tego celu bya mu niezbdna przychylno Polski, ubezpieczajcej Niemcy na Wschodzie od ewentualnego ataku ze strony ZSRR. Majc po swojej stronie II RP mgby bez przeszkd skupi si na inkorporacji Austrii, podporzdkowaniu Czechosowacji, i pacyfikacji Francji, by nastpnie z marszu wyruszy na podbj ZSRR majc za sojusznika tradycyjnie antyrosyjsk Polsk. Taki wzorzec dynamiki podbojw Hitler mia w planach pod koniec 1937 roku. O ich wiarygodnoci dobitnie wiadczy tre tzw.: protokou Hossbacha. W dniu 5 XI 1937 roku pukownik Friedrich Hossbach, penicy funkcj adiutanta HitleW. Wi t o s , Moja tuaczka, [Warszawa 1967] s. 244. P. Wi e c z o r k i e w i c z , op. cit., s. 35. 31 H. R a u s c h n i n g , Rewolucja nihilizmu: Kulisy i rzeczywisto Trzeciej Rzeszy, Warszawa [1939], s. 340. 32 Tak opini nt. kanclerza Rzeszy Niemieckiej wygosi Jzef Pisudski. Relacjonuje to witalski: Komendant mniej ceni sobie akty podpisane, a wicej to, e przez stanowisko Hitlera zmienia si psychologia narodu niemieckiego w stosunku do Polski. Dlatego nawet wtedy, gdyby do wadzy przyszli Prusacy, a co byoby dla nas najgorsze, to ta zmiana psychologiczna w narodzie niemieckim bdzie dla nich przeszkod w nawrceniu do starej antypolskiej polityki. Komendant w tym miejscu wyrazi uznanie dla Niemcw, e umiej i rozsdnie etapami. Por.: K. wi t a l s k i , op. cit., s. 659.
30 29

234

ra, wzi udzia, jako stenograf w odprawie kadry dowdczej niemieckich si zbrojnych. Protok, ktry sporzdzi z tego spotkania zawiera informacje nt. dziaa, jakie zamierza podj kanclerz Niemiec. W pierwszej kolejnoci, korzystajc ze zblienia z Wochami na tle ich wsplnego zaangaowania w wojn domow Hiszpanii, zamierza rozprawi si z Francj. Aby osign ten cel musia jednak zapewni sobie spokj na Wschodzie, gdzie sojusznikami Francji byy Czechosowacja i Polska. Poniewa Rzeczpospolita prowadzia polityk yczliw wobec Niemiec, Hitler w naturalny sposb postanowi zwrci si przeciw tej pierwszej. Kanclerz zdawa sobie rwnie spraw z faktu, e powodzenie akcji przeciw Pradze musiao by poprzedzone zneutralizowaniem Austrii, ktra dziki swemu pooeniu idealnie nadawaa si, jako baza wypadowa do przeprowadzenia demontau Czechosowacji33. Zawarto protokou Hossbacha jednoznacznie wskazuje, e w planach Hitlera Polska w ogle nie bya brana pod uwag, jako cel niemieckiej agresji. Wrcz przeciwnie: to stronie polskiej, jako pierwszej [!] Niemcy ujawnili swoje zamiary wobec Austrii i Czechosowacji. Stao si to podczas rozmw, jakie w pierwszych dniach stycznia 1938 roku minister Jzef Beck odby w Berlinie z Hermanem Gringiem osob numer dwa w Niemczech, odpowiedzialn za stosunki z Polsk a nastpnie z Adolfem Hitlerem. Szef polskiej dyplomacji ustosunkowa si do tych planw dokadnie tak, jak yczy sobie tego Kanclerz. Nie zgosi mianowicie adnego sprzeciwu wobec tej akcji przeciw Austrii tumaczc, e Polska posiada tame jedynie interesy gospodarcze. Nastpnie wyranie zaznaczy, i Polska jest powanie zainteresowana w problemie czeskim, a swoj uwag skupia w pewnym rejonie Czechosowacji, jakim byo zajte przez Prag w 1919 roku Zaolzie34. Prezentujc w Berlinie swoje opinie J. Beck by przekonany, e najbezpieczniejszym rozwizaniem dla Polski bdzie skierowanie niemieckiej ekspansji po linii Dunaju, co sugerowa ambasador RP w Moskwie Juliusz ukasiewicz35. Wiedzc ju, jakie stanowisko zajmie II RP w kwestii Austrii, Hitler podczas swego przemwienia w Reichstagu wygoszonego 20 lutego 1938 r. nie tylko zwrci uwag na przyjacielskie zblienie z Polsk, ale owiadczy take, i Niemcy respektuj polskie prawa na terenie Wolnego Miasta Gdaska [!]36. Natomiast, kiedy zosta zapoznany ze stanowiskiem Polski w kwestii Czechosowacji, H. Gring z zadowoleniem stwierdzi, e kanclerz wyraa do polityki polskiej prowadzonej przez p. ministra Becka jak najwysze zaufanie, na co usysza odpowied Becka, e Polska na zasadzie wzajemnoci sw lini kontynuowa bdzie37. Zdaniem G. Grskiego wystpienie Hitlera z 20 II 1938 roku stanowio [] najdalej idce uznanie interesw
G. G r s k i , op. cit., s. 22. Ibidem, s. 27-28. 35 P. Wi e c z o r k i e w i c z , op. cit., s. 37. 36 B. D o p i e r a a , Gdaska polityka Jzefa Becka, Pozna 1967, s. 259; G. G r s k i , op. cit., s. 28. 37 G. G r s k i , op. cit., s. 28.
34 33

235

Polski w Gdasku dokonane przez Niemcy w okresie midzywojennym38. Rzesza bya wwczas skonna do daleko idcych ustpstw na rzecz swego wschodniego ssiada. Niestety w najdogodniejszym dla siebie momencie strona polska nie bya zdolna do wypracowania adnej rozsdnej koncepcji rozwizania statusu Gdaska. Skal owego niedopatrzenia moe nam uzmysowi dopiero zapoznanie si z tekstem osawionego przemwienia, jakie Beck wygosi pitnacie miesicy pniej w Sejmie RP, kiedy to rozwodzc w teatralnym stylu o wymiernej cenie pokoju oraz bezcennej rzeczy, jak jest honor rozdziera szaty nad daniami niemieckimi, dotyczcymi aneksji Gdaska do Niemiec i zbudowania eksterytorialnej linii komunikacyjnej przez Pomorze, perorujc, e [] szanujce si pastwo nie czyni koncesji jednostronnych39. Czyby ju nie pamita, e to jego osobist zasug byo zoenie takiej wanie koncesji jednostronnej na rzecz Niemiec, ofiarowujcej im niemal za darmo polskie poparcie w kwestii anschlussu Austrii i demontau Czechosowacji? Tego nie dowiemy si ju nigdy Z kolei w marcu 1938 roku korzystajc z milczcej aprobaty Warszawy, A. Hitler przeprowadzi anschluss Austrii i od razu zwrci si przeciw Czechosowacji. I zarzucajc Pradze amanie praw trzymilionowej mniejszoci niemieckiej w Sudetach, zada przyczenia tego rejonu do Niemiec. Kryzys, jaki wytworzy si wok Czechosowacji zosta zaegnany przez ukad monachijski zawarty przy udziale Woch, Wielkiej Brytanii i Francji we wrzeniu 1938 roku Hitler na mocy jego postanowie zaanektowa czeskie Sudety i zyska w ten sposb idealny punkt wypadowy do likwidacji praskiej pastwowoci. Obydwu akcjom niemieckim asystowaa z powodzeniem Polska. Oto bowiem kilka dni po anschlussie Austrii, rzd polski wystosowa do wadz litewskich ultimatum z daniem nawizania stosunkw dyplomatycznych w cigu 48 godzin. W razie sprzeciwu Warszawa zagrozia Litwie uyciem innych rodkw40 (w roku nastpnym Litwa stanie si obiektem zainteresowania Niemiec, ktre zadaj od wadz w Kownie oddania im spornej Kajpedy). Powaniejsze dziaania z t rnic, e inne rodki znalazy praktyczne zastosowanie rzd polski podj w czasie trwania kryzysu czechosowackiego. Oddziay Wojska Polskiego wkroczyy wtedy na Zaolzie41. W oczach zachodnich politykw akcja polskich si zbrojnych przeciw Czechosowacji sytuowaa Warszaw powtrnie w roli sprawdzonego i lojalnego sojusznika Niemiec42. Aby zagodzi ten niekorzystny dla Polski
Ibidem. P. Wi e c z o r k i e w i c z , op. cit., s. 56-57. 40 W. R o s z k o w s k i , Historia polityczna Polski 1914-1991, Warszawa 1992, s. 81. 41 P. Wi e c z o r k i e w i c z , op. cit., s. 47. 42 Warto zacytowa w tym miejscu opini Edwarda Rydza-migego nt. stanowiska mocarstw zachodnich wobec Polski w czasie trwania kryzysu czechosowackiego: Francja chtnie wmanewrowaaby Polsk do wojny [], ale sama mimo czcego j z Czechami sojuszu zupenie nie kwapia si do poparcia Pragi z broni w rku. Wszystko, wic przemawiao za tym, e gdyby Polska w jesieni 1938 roku wystpia po stronie Czechosowacji mocar39 38

236

obraz sytuacji Beck postanowi zamanifestowa swoj niezaleno od wadz w Berlinie. Ot nie zgodzi si na oddanie Niemcom miasteczka Bogumin, przez ktre przebiegaa wana dla nich magistrala kolejowa. Sdzi zapewne, e manifestacja ta pokae wadzom Francji i Wielkiej Brytanii, e Polska mimo wszystko nie akceptuje do koca roli bezwolnego podwykonawcy Berlina. Bya ona jednak nie tylko spniona, ale zupenie bezuyteczna w kontekcie dziaa, jakie strona polska prowadzia rka w rk z Niemcami, poczwszy od 1935 roku. Poza tym Pary i Londyn nie zauwayy owego heroicznego oporu Jzefa Becka. Jedynym pastwem, ktre ze zdziwieniem zwrciy na niego uwag byy oczywicie Niemcy. Berlin potraktowa jednak epizod z Boguminem, jako mao znaczc rnic zda, ktra nie powinna zakci dotychczasowej owocnej wsppracy z RP. Postanowiono nie reagowa by nie zraa do siebie, lub co gorsza nie utraci cennego partnera43. III. Osiokowi w oby dano Jeli rzeczywicie minister Beck chcia zademonstrowa niezaleno polityki polskiej od ekspansywnego kursu przyjtego przez Niemcy to powinien znacznie wczenie poszuka dla nich mocnej przeciwwagi. Zgodnie z testamentem Jzefa Pisudskiego przeciwwag tak moga stanowi wycznie Wielka Brytania, albowiem na Francj Jzef Beck liczy ju nie mg 44. Wprawdzie sojusz francusko-polski formalnie obowizywa nadal, lecz poziom nieufnoci Parya do Warszawy by zbyt duy, z uwagi na funkcjonujcy z powodzeniem nieformalny alians polsko-niemiecki. Zreszt Francja na wypadek ewentualnej agresji Niemiec przeciw Polsk nie byaby zdolna do udzielenia jej skutecznej pomocy, poniewa Pary przez cay okres tzw. dwudziestolecia midzywojennego za jedynie suszn strategi wobec Niemiec uznawa gbok defensyw (symbolem tej polityki staa si budowa linii Maginota). Innym decydujcym czynnikiem wykluczajcym Francj, jako alianta Polski byo notoryczne trzymanie si klamki Moskwy w konstruowaniu przez Pary planw powstrzymywania ekspansji niemieckiej w Europie. W tej sytuacji Beck powinien by uwanie zerka w stron Wielkiej Brytanii. Moliwo nawizania bliszych relacji z Londynem pojawia si przed nim a dwukrotnie i to w takich chwilach, ktre dla zdecydowastwa zachodnie zamiast czynnej pomocy udzieliyby nam pochway, a na wypadek wojny przyjyby wyczekujc postaw widza. Zob.: E. Ryd z - m i g y, Czy Polska moga unikn wojny?, [w:] Wrzesie 1939 w relacjach i wspomnieniach, [Warszawa 1989], s. 47. 43 G. G r s k i , op. cit., s. 38. 44 Podczas jednego ze swoich wystpie w Sejmie RP, Beck wykpi warto sojuszu polsko-francuskiego porwnujc go do niezdrowych relacji rodzinnych, gdzie Polsce przypisa rol emancypujcego si siostrzeca:, Podczas gdy ten dorasta, ciotka cigle go, jako dziecko traktuje; podraniony tym mody czowiek nieraz w szorstki sposb postpuje tak, by da do poznania ciotce, e musi by ju traktowany, jako czowiek dojrzay. Tego typu tyrady, co oczywiste, nie byy mile widziane przez Pary. Zob.: P. Wi e c z o r k i e wi c z , op. cit., s. 37.

237

nych przeciwnikw kooperacji polsko-niemieckiej mogyby zosta uznane, niemale za dar niebios, decydujcy o polskim by albo nie by. Po raz pierwszy okazja do rozpoczcia wicych rozmw z rzdem Jego Krlewskiej Moci pojawia si na pocztku sierpnia 1938 roku, czyli w rodku kryzysu czechosowackiego, kiedy do Gdyni przyby Alfred DuufCooper, penicy urzd Pierwszego Lorda Admiralicji. Ten wpywowy polityk by zdecydowanym przeciwnikiem polityki appeasementu, tzn. polityki ustpstw prowadzonej przez premiera Nevilla Chamberlaina wzgldem Hitlera (o reprezentowanej przez niego twardej linii najlepiej wiadczy fakt, i tu po podpisaniu przez jego kraj kapitulanckiego ukadu monachijskiego niezwocznie poda si do dymisji). Lord Duuf-Cooper podczas spotkania z szefem polskiego MSZ wskazywa na konieczno powstrzymania Niemiec w obawie, e ich polityka doprowadzi do wybuchu kolejnej wojny wiatowej. Beck zgodzi si z t opini i wyrazi szacunek dla polityki brytyjskiej w tej kwestii. Duuf-Cooper zachcony postaw Becka zapyta go, co zamierza uczyni w sytuacji, jeeli rzd brytyjski przyjmie z aprobat fakt, i polskie stanowisko jest zbiene z opinia Londynu: [] co Pan wyobraaby sobie jako nastpny krok? Wymian pogldw? Porozumienie?. Beck z pewnoci nie wyobraa sobie zbyt wiele skoro na tak bezporedni propozycj podjcia wsppracy polsko-brytyjskiej zareagowa raptown ucieczk od rzeczonego tematu do nic nieznaczcych oglnikw45. Dlaczego te Lord Duuf-Cooper zosta przez Jzefa Becka odprawiony z kwitkiem? By moe minister Beck uwaa, i na wczesnym etapie Niemcy nie stanowi dla Polski zagroenia i nie warto ich drani prowadzeniem rozmw z Anglikami? Albo te, sdzi, e uzyskanie dla Polski Zaolzia mogo si odby jedynie via Berlin, bez wsparcia Londynu. Jeli tak byo to musia on by niemile zaskoczony, gdy dowiedzia si, e to wanie pod naciskiem Wielkiej Brytanii rzd w Pradze zosta zmuszony odda Niemcom czeskie Sudety. By moe, gdyby przyj wczeniej ofert brytyjsk Wojska Polskie nie musiayby w ogle wkracza na Zaolzie, ktre RP mogaby uzyska dziki mediacji Londynu. Warszawa nie wystpowaaby ju wtedy, jako sojusznik Niemiec, co tak fatalnie zostao odebrane na Zachodzie, lecz jako nowy aliant Wielkiej Brytanii. Tymczasem w kolejce pastw chtnych do zawarcia przymierza z Polsk w dalszym cigu cierpliwie oczekiway Niemcy. Pierwszy ukon w tym kierunku wykona nowy szef niemieckiego Auswrtiges Amt Joachim von Ribbentrop. Podczas rozmowy z ambasadorem Jzefem Lipskim, jaka odbya si 24 X 1938 roku w Berlinie, minister ten przedstawi projekt [] uporzdkowania istniejcych midzy obu krajami punktw spornych i ukoronowania rozpocztego przez marszaka Pisudskiego i Fhrera dziea zblienia46. Projekt w zawiera propozycj wcielenia Gdaska do Niemiec (zapewniajc stronie polskiej utrzymanie pocze kolejowych i uprzywilejowan pozycj gospodarcz w tym miecie), budowy linii kolejowej
45 46

G. G r s k i , op. cit., s. 33-34. P. Wi e c z o r k i e w i c z , op. cit., s. 50.

238

i autostrady czcej Niemcy waciwe z enklaw prusko-wschodni i przystpienia Polski do paktu antykominternowskiego. Znalaza si w nim take propozycja przeduenie paktu o nieagresji z Polsk na okres dwudziestu piciu lat i gwarancja uznania za nienaruszaln granicy polskoniemieckiej. Istotnym uzupenieniem tego projektu byy sugestie o koniecznoci prowadzenia spjnej i skoordynowanej polityki wobec ZSRR, podjcia wsppracy w sprawach kolonialnych i zorganizowania akcji przymusowej emigracji ludnoci ydowskiej47. Jzef Beck zapozna si z projektem niemieckim i 31 padziernika wysa Lipskiemu instrukcje, o treci ktrych polski ambasador poinformowa Ribbentropa 19 listopada. Beck odrzuci w caoci postulaty przedoone przez Berlin, lecz mimo to zaproponowa wsplny polsko-niemiecki protektorat nad Gdaskiem bez udziau Ligi Narodw. Jednoczenie ostrzeg, e [] kada prba wczenia Wolnego Miasta do Rzeszy, musi nieuchronnie prowadzi do konfliktu48. Jakkolwiek Berlin by pod silnym wraeniem odpowiedzi szefa polskiego MSZ, to ju 22 listopada ambasador Niemiec w Warszawie, Helmut von Moltke, zapewnia Becka o tym, e Ribbentrop uwaa [] stosunki polskoniemieckie to kapita, ktry zda egzamin i uratowa pokj i nadal przywizuje najwysz wag do dobrych stosunkw polsko-niemieckich49. Wedug von Moltkego minister przyj te do wiadomoci, e [] Gdask jest zagadnieniem, w ktrym stanowisko Polski jest zdecydowane i e Polska nigdy nie zgodzi si na radykalne jego zaatwienie50. Ta yczliwa wyrozumiao Ribbentropa miaa da o sobie przy okazji kolejnej jego rozmowy z Lipskim, przeprowadzonej 15 grudnia, kiedy to nie poruszy on ju kwestii statusu Wolnego Miasta, lecz skupi si jedynie na wybadaniu stosunku Polakw do postulatu budowy eksterytorialnej linii komunikacyjnej przez Pomorze. Jednak Niemcy nie zamierzali ustpowa w sprawie Gdaska. wiadczy o tym tre rozmowy Becka z Hitlerem, jaka odbya si w Bertechsgaden 8 I 1939 roku. Przywdca Niemiec owiadczy polskiemu ministrowi, e Gdask jest miastem niemieckim i prdzej czy pniej znajdzie si w granicach Rzeszy. Zaznaczy jednak, i rozwizanie to [] w niczym nie cieni wszelkich uprawnie polskich w Gdasku i zapewni, e [] w adnym razie Rzesza nie zaskoczy Polski faktami dokonanymi. Wyrazi rwnie nadziej, aby [] na drodze wsplnego porozumienia znale wyjcie z sytuacji i osign jak form zabezpieczenia susznych interesw tak Polski, jak i Niemiec. Na koniec owiadczy, e [] gdyby udao si w tej sprawie doj do porozumienia, to mona by zupenie i definitywnie wyczyci i usun wszelkie trudnoci midzy obu pastwa47 48

G. G r s k i , op. cit., s. 39. Ibidem, s. 42. 49 Ibidem. 50 Ibidem.

239

mi51. Odpowied, jak Beck udzieli Hitlerowi bya oczywicie odmowna, ale mimo jego nieustpliwej postawy kanclerz Niemiec nadal udzi si, e polski minister zmieni zdanie. Pod koniec stycznia 1939 roku wysa do Warszawy Ribbentropa, aby omwi ze stron polsk kwesti przynalenoci Gdaska i postulat budowy autostrady i linii kolejowej przez Pomorze. Take i tym razem Beck odrzuci w sposb kategoryczny postulat autostrady eksterytorialnej i oznajmi, e na ustpstwa, co do Gdaska i nie moemy52. Reakcja szefa polskiego MSZ musiaa by kompletnym zaskoczeniem dla Niemcw, ktrzy wszystkie swoje dotychczasowe plany realizowali po skonsultowaniu ich z II RP. Mimo to, do samego koca Niemcy nie chciay utraci moliwoci kontynuowania wsppracy z Rzeczpospolit i przyjy wobec niej postaw wyczekujc. wiadczy o tym moe brak reakcji Berlina na zastosowan przez Warszaw siln presj administracyjn wobec mniejszoci niemieckiej w Polsce. Jej reprezentanci byli skonni uzna, e stali si ofiar, jak Berlin zamierza zoy na otarzu poprawnych relacji z Warszaw53. O tym jak bardzo musiao zalee Niemcom na zawarciu przymierza z Polsk przekonuj rwnie instrukcje Berlina dla gdaskiego Senatu odradzajce im organizowania antypolskich manifestacji54. Nie koniec na tym. Kanclerz Niemiec 1 III 1939 roku w rozmowie z ambasadorem Lipskim, niezraony dwuznaczna postaw Becka, komplementowa go, jako mdrego i szlachetnego czowieka i zapewnia rwnoczenie, e nie dopuci do konfliktu polsko-niemieckiego55. Hitler nie mg jednak w nieskoczono czeka na decyzj Warszawy i postanowi podda niepisany jak dotd alians z Polsk cikiej prbie. Bez wczeniejszego poinformowania Warszawy przystpi mianowicie do zlikwidowania Czechosowacji. Rwnoczenie 14 III 1939 roku przy poparciu Berlina dokonaa si secesja Sowacji, ktra ogosia si niepodlegym pastwem. Dwa dni pniej oddziay Wehrmachtu nie napotykajc praktycznie adnego oporu wkroczyy do Pragi. Hitler powoa do istnienia tzw. Protektorat Czech i Moraw, znajdujcy si pod jego cakowit kontrol. Kilkanacie dni pniej 23 marca wojska niemieckie rewindykoway na rzecz Niemiec litewski port Kajped. atwo si domyli, e Warszawa zostaa kompletnie zaskoczona dziaaniami Berlina. Adolf Hitler sdzi zapewne, e likwidujc niemiego Polsce ssiada, stanowicego posterunki sowieckie u jej poudniowych granic i jednoczenie dokonujc okrenia Polski a z trzech kierunkw (zachd, pnoc i poudnie), skoni Warszaw do pozytywnego rozpatrzenia dezyderatw niemieckich i zawarcia tak przez niego upragnionego przymierza56.
Diariusz: Teki Jana Szembeka (1935-1945), t. IV, Londyn 1963, s. 463-465. G. G r s k i , op. cit., s. 43. 53 Ibidem, s. 45. 54 M. Z g r n i a k , Europa w przededniu wojny: Sytuacja militarna w latach 1938-1939, Krakw 1993, s. 327. 55 G. G r s k i , op. cit., s. 45. 56 W dniu 3 lipca Beck odby rozmow z Hitlerem, podczas ktrej Frher stwierdzi, i od chwili, kiedy uzyska wpyw na rzdy w Niemczech, od razu [wysun], jako najwaniej52 51

240

Na tle powyszych wydarze naley rozpatrywa tre rozmw, jakie Ribbbentrop przeprowadzi z ambasadorem Lipskim 21 i 26 III 1939 roku. Podczas pierwszej z nich niemiecki minister przypomnia ofert A. Hitlera ze stycznia i ponowi propozycj uznania za nienaruszaln granicy polskoniemieckiej. Zapewni te chci utrzymania dobrych stosunkw, dajc do zrozumienia, e powstajce midzy nami trudnoci wynikaj take z braku cakowitego zrozumienia rzeczywistych zamiarw Rzeszy. Aby je nawietli zaprosi przedstawicieli obydwu pastw do rozmw [] na wyszym szczeblu57. Kiedy jego awanse nie odniosy adnego skutku kilka dni pniej prbowa sondowa czy w wypadku uspokojenia opinii publicznej istniaaby jakakolwiek szansa, e propozycje eksterytorialnej autostrady i niemieckiej suwerennoci nad Gdaskiem mogyby by podjte przez rzd polski w niedalekiej przyszoci. Zniy si te do zadania pytania, dlaczego w Polsce panuje taka nieufno wobec polityki prowadzonej przez A. Hitlera58. Mimo takiej postawy Ribbentrop niczego nie osign. Nastpnie 27 III 1939 roku J. Beck wezwa do siebie ambasadora von Moltke i oznajmi mu, e kada akcja niemiecka w Gdasku zostanie potraktowana przez stron polsk, jako casus belli59. Wobec takiej wypowiedzi, nastpujce po niej owiadczenie ministra wyraone podczas tej samej rozmowy o gotowoci podjcia rozmw w kwestiach spornych dzielcych Warszaw i Berlin cakowicie mijao si z celem. W czasie gdy trway rozmowy polsko-niemieckie nastpi zupenie nieoczekiwany, lecz zbawienny dla Becka, zwrot wydarze. Kiedy 21 marca Ribbentrop rozmawia z Lipskim w Berlinie, do Warszawy dotar telegram z Londynu zawierajcy propozycj powstrzymania ekspansjonistycznych planw Niemiec w koalicji nie tylko z Wielk Brytani i Francj, ale rwnie w porozumieniu z ZSRR60. Beck nie podj inicjatywy brytyjskiej, widzc w niej susznie, istotne zagroenie dla swojej polityki utrzymywania rwnego dystansu pomidzy Berlinem i Moskw, a take izolowania tej ostatniej od polityki europejskiej. Brytyjczycy orientowali si w obawach Becka wobec ZSRR i kilka dni pniej 27 III 1939 roku ponowili swoj prosze, a w dawnych Niemczech niepopularne dwa punkty: uoenie stosunkw z Angli i Polsk. Reszta jest [] kwesti drugorzdn. Pniejsze awanse Hitlera wobec Becka pozwalaj sdzi, e za tym kurtuazyjnym stwierdzeniem ju wtedy krya si propozycja zawarcia aliansu polsko-niemieckiego. Zob.: J. K a r s k i , Wielkie mocarstwa wobec Polski 1919-1945: Od Wersalu do Jaty, Lublin 1998, s. 236-238. 57 G. G r s k i , op. cit., s. 55. 58 Ibidem, s. 68. 59 Ibidem. O tym, e starcie z Niemcami jest nieuchronne Beck zdecydowa ju w styczniu 1939 roku podczas narady na Zamku z prezydentem Mocickim, premierem Skadkowskim oraz szefem GISZ-u Rydzem-migym. Zob.: W. P o b g - M a l i n o w s k i , Najnowsza historia polityczna Polski 1864-1945, t. III: 1939-1945, Londyn 1960, s. 4. W swoich J. Beck wspomnieniach napisa pniej, i poinformowa czonkw najwyszych wadz RP, o tym, e [] jeli Niemcy podtrzymywa bd nacisk w sprawach dla nich drugorzdnych wwczas Polsce grozi konflikt w wielkim stylu. Por.: J. B e c k , Ostatni raport, Warszawa 1987, s. 162. 60 G. G r s k i , op. cit., s. 50.

241

pozycj w ksztacie, ktry jak przypuszczali powinien by strawny dla szefa polskiej dyplomacji. Tak jak poprzednio wysano j telegraficznie do ambasadora Wielkiej Brytanii w Polsce (czyby Beck zna ju jej tre, kiedy w tym samym dniu udzieli odprawy ambasadorowi Niemiec?). Lecz nie by on jedynym adresatem. Depesz o identycznej treci otrzyma bowiem ambasador Wielkiej Brytanii w Rumunii. Stanowisko wyraone przez Brytyjczykw byo nastpujce: apelowali oni do wadz polskich i rumuskich o utworzenie antyniemieckiej koalicji w przymierzu z Wielk Brytani i Francj, lecz bez udziau ZSRR. Do udziau w teje koalicji Londyn zamierza zjedna te egzotyczny duet, zoony z Grecji i Turcji61. Brytyjczycy zdawali sobie spraw, e druga z tych opcji nie miaa wikszego sensu z geostrategicznego punktu widzenia, ale byo to dla nich zupenie bez znaczenia, albowiem w tym czasie zamierzali osign jeden zasadniczy cel: odwrci uwag Hitlera od Zachodu, wikajc Niemcy w dugotrwa wojn z pastwami pooonymi na Wschodzie. Zyskaliby w ten sposb jake cenny czas na przygotowanie si do wojny. Aby nada swojej propozycji naleyt wag 31 marca 1939 roku premier Chamberlain przemawiajc w Izbie Gmin zoy takie oto owiadczenie: [] na wypadek jakichkolwiek dziaa wojennych mogcych wyranie zagrozi niepodlegoci Polski i ktre by rzd polski uzna za konieczne odeprze przy uyciu swych narodowych si zbrojnych, rzd Jego krlewskiej Moci bdzie si czu zobowizany do udzielenia rzdowi polskiemu natychmiastowego poparcia bdcego w jego mocy62. Na przedoon przez Brytyjczykw ofert minister Beck udzieli odpowiedzi podczas swojej wizyty w Londynie 5 IV 1939 roku. Zanim jednak poznamy jej szczegy musimy poczyni jedn uwag. Ot odpowiedzi tego polityka z ogromnym napiciem oczekiwano nie tylko w Londynie, ale rwnie w Berlinie. A. Hitler w dalszym cigu liczy bowiem na to, e Polska opowie si po stronie Niemiec i to mimo faktu, i stosunki dwustronne znajdoway si wwczas w stanie gbokiego kryzysu na tle sporu Warszawy z Berlinem o status Gdaska oraz ogoszenie przez Marszaka E. Rydzamigego czciowej mobilizacji WP (26 III). Wadze brytyjskie zupenie nie zdaway sobie sprawy ze skali tlcego si sporu i nadal postrzegay Polsk, jako lojalnego i sprawdzonego alianta III Rzeszy. Dlatego te Brytyjczycy pragnli za wszelk cen odcign wadze w Warszaw od zawarcia oficjalnego przymierza z Niemcami. Chcc osign ten cel Londyn zdecydowa si udzieli Polsce ryzykujc przy tym stan wasnych relacji z Niemcami daleko idcego poparcia. Chcc zneutralizowa dyplomatyczn akcj Brytyjczykw 1 IV 1939 roku konlerz wygosi kontrprzemwienie w bazie morskiej w Wilhelmshaven (w tym miejscu trzeba przyzna, e Hitler wybra idealne miejsce na udzielenie ostrzeenia bdcego mocarstwem morskim perfidnemu Albionowi, ni baza niemieckiej marynarki wojenIbidem, s. 51. Sprawa polska w czasie drugiej wojny wiatowej na arenie midzynarodowej: Zbir dokumentw, Warszawa 1965, s. 18.
62 61

242

nej). Z relacji ambasady brytyjskiej w Niemczech przesanej do Londynu wynika niezbicie, e przemwienie to miao wydwik jednoznacznie defensywny, nie zawierao adnych antypolskich akcentw, lecz byo nacechowane bardzo silnym tonem antyangielskim. Kanclerz ostrzega mianowicie, e angielska prba okrenia Niemiec (oczywicie przy pomocy Warszawy, wabionej przez Brytyjczykw moliwoci zawarcia sojuszu z najwikszym imperium wiatowym) doprowadzi do wybuchu wojny63. Jak napisa Grski [] w tym dniu najsilniejsze karty w rku trzyma minister Beck. [] I Niemcy, i Anglicy czekali na jego decyzje64. Rzeczywicie by to decydujcy moment na podjcie decyzji sytuujcej Polsk po stronie ldowej Rzeszy Niemieckiej, lub morskiej Wielkiej Brytanii, ktrych rzdy byy ze sob zgodne tylko w jednej kwestii, a mianowicie, e Polska jest kluczem do sytuacji65. Niestety minister Beck nie zdoby si nawet na krztyn odwagi, by waciwie posuy si owym cennym kluczem z korzyci dla narodowych interesw Polski. Szef polskiego MSZ mg zapewni sobie niemal bezwarunkowe poparcie wadz Zjednoczonego Krlestwa w realizacji koncepcji utworzenia bloku pastw tzw. Trzeciej Europy, oddzielajcej Niemcy od Rosji. Bya ona, co prawda nierealna, gdy spniona o co najmniej 20 lat, lecz prby jej powoania mogy stanowi dla Londynu czasowe odroczenie starcia z Niemcami. Mg rwnie stanowczo odrzuci umizgi przestraszonych Brytyjczykw i stan u boku Berlina, zapewniajc Polsce bezpieczestwo w strefie wpyww niemieckich, a wic nie tylko na jej granicach zachodnich i pnocnych, ale rwnie poudniowych, gdzie Hitler stworzy podporzdkowany sobie Protektorat Czech i Moraw i niepodlege pastwo sowackie, pozbawiajce Polsk marze o uzyskaniu wsplnej granicy z Wgrami, ktre to pastwo i tak od stycznia 1939 r. stao si czonkiem paktu antykominternowskiego. Beck nie wybra adnej z tych opcji. Zamiast tego postanowi nadal lawirowa midzy Berlinem a Londynem. Nie by w stanie zrozumie, e moliwoci gry na czas wanie si wyczerpay. Niebawem mia si przekona, jak brzemienne w skutkach byy jego poczynania. IV. Pakt z diabem Z zachowanych dokumentw brytyjskich jasno wynika, e Jzef Beck przyby do Londynu przekonany, e Wielka Brytania proszc Polsk o wsparcie budowy koalicji antyniemieckiej, zwraca si do niej, jak do rwnego sobie mocarstwa. Znamienna jest jego wypowied: Polska musi mwi z Angli dgale a gale [jak rwny z rwnym]. Nie jestemy krajem od przyjmowania prezentw66. Na wstpie wydawao si, e rozmowy polskoG. G r s k i , op. cit., s. 74. Ibidem. 65 Ibidem, s. 52. 66 Dalej Beck mia powiedzie: Jeli zreszt bdzie wojna, to bi si bdziemy tak czy owak. A lepiej bdzie robi wojn, jako sojusznik Anglii, a nie, jako jej gwarantowany wasal. Zob.: P. St a r z e s k i , op. cit., s. 115.
64 63

243

brytyjskie zakocz si pomylnie dla obu zainteresowanych stron. Polski minister zgodzi si bowiem na zawarcie trwaego porozumienia jasno okrelajcego wzajemne relacje jako sojusznicze. Kiedy jednak zosta zapytany, czy Polska wsplnie z Wielk Brytani zechce udzieli gwarancji bezpieczestwa na wypadek ataku niemieckiego Belgii, Holandii, Danii, lub Szwajcarii odpowiedzia tylko, e przedstawi t propozycj do zaopiniowania wadzom w Warszawie. Z kolei na najbardziej istotne dla Brytyjczykw pytanie, czy Warszawa zechce obj rzeczonymi gwarancjami rwnie Rumuni, minister Beck uzna je za niepodane i odrzek, e Rumunia musi radzi sobie sama67. Lord Halifax postanowi take rozwia wtpliwoci Rzdu Jego Krlewskiej Moci w kwestii stosunkw polskoniemieckich, zogniskowanych wok problemu przynalenoci Gdaska. Beck poinformowa go, e Niemcy nie wysunli jak dotd adnych da formalnych w tej materii, zatai jednak, i wanie z powodu Gdaska w poprawnych jak do tej pory stosunkach polsko-niemieckich narasta chroniczny kryzys. Halifax uzna zatem, e adna niemiecka akcja wymierzona w Gdask nie powinna naruszy pokoju midzy Polsk i Niemcami, J. Beck przekonywa go bowiem, i do wystpienia przeciw Polsce mgby skoni Niemcy jedynie alians Warszawy z Moskw [sic!] 68. Wizyta zoona przez tego dyplomat w Londynie jawia si w jego ocenie, jako wielki sukces potwierdzajcy mocarstwow pozycj Polski. Przyniosa ona jednak ze sob katastrofalne skutki i to a w trzech kluczowych punktach. Po pierwsze: nastpio nieodwracalne zantagonizowanie i tak ju bardzo napitych relacji z Niemcami. Od razu po zakoczeniu rozmw z Beckiem Londyn wyda oficjalny komunikat, ktry oznajmia, e [] oba kraje gotowe s zawrze ukad o charakterze trwaym i wzajemnym, ktry by zastpi obowizujce obecnie, tymczasowe i jednostronne gwarancje udzielone przez Rzd Jego Krlewskiej Moci69. Dla Hitlera sens tego komunikatu oznacza jedno: Pan Beck relacjonowa sowa kanclerza Rzeszy, Grigore Gafencu, szef rumuskiego MSZ przyczy si do mocarstw zachodnich. Sam zdecydowa o swym losie70. Jeli Hitler chcia teraz unikn niebezpieczestwa okrenia Niemiec od Wschodu przez Polsk musia w zasadniczy sposb zrewidowa dotychczasowe plany poszerzenia niemieckiej przestrzeni yciowej. Na ostatniej pokojowej odprawie generalicji oznajmi: Pocztkowo chciaem ustali znone stosunki z Polsk po to, aby walczy z Zachodem. Ale ten plan, ktry mi odpowiada nie mg by wykonany []. Stao si dla mnie jasne, e w wypadku konfliktu z Zachodem Polska nas zaatakuje [] i w pewnych okolicznociach konflikt z Polsk mgby nadej w nieodpowiednim momencie71. W tej sytuacji kancerz nie mg
G. G r s k i , op. cit. s. 77. Ibidem, s. 80. 69 Ibidem, s. 81. 70 G. G a f e n c u , Ostatnie dni Europy: Podr dyplomatyczna w 1939 roku, Warszawa 1984, s, 44. 71 A. B u l l o c k , Hitler: Studium tyranii, Warszawa 1969, s. 416.
68 67

244

zastanawia si zbyt dugo. Ju 3 IV 1939 roku podpisa on wytyczne operacyjne planu wojny na wschodzie o kryptonimie Fall Weiss72, nastpnie za 28 kwietnia przemawiajc w Reichstagu wypowiedzia niemiecko-brytyjski traktat morski i pakt o nieagresji z Polsk73. W takich okolicznociach minister Beck definitywnie spad ze stoka niemieckiego, z kolei Adolf Hitler zacz powanie rozwaa moliwo znalezienia dla III Rzeszy innego alianta na Wschodzie. Oczywicie sojusznikiem tym mg zosta tylko ZSRR. Po drugie: Jzef Beck w znacznym stopniu roztrwoni cenne zaufanie wadz Zjednoczonego Krlestwa. Brytyjczycy nie kwapic si wcale, podobnie zreszt jak Francuzi, do podpisania sojuszu z Warszaw74 bardzo szybko zorientowali si bowiem, e zostali wprowadzeni przez niego w bd, jeli chodzi o rzeczywisty stan stosunkw polsko-niemieckich na tle rozstrzygnicia statusu Wolnego Miasta. Beck wmawia przecie Lordowi Halifaxowi, e w tym okrelonym przypadku nie spodziewa si nagego pogorszenia relacji z Niemcami. Tymczasem Hitler w przemwieniu z 28 kwietnia szczegowo zrelacjonowa stan rozmw prowadzonych z Polsk w kwestii Gdaska i korytarza transportowego przez Pomorze, dziki czemu w mistrzowskim stylu skoni wadze w Londynie do przyjcia wniosku, e zamierza on wmanewrowa Wielk Brytanie w wojn z Niemcami wanie na tle sporu o przynaleno Gdaska oraz przeklty polski korytarz75. Od tego momentu, jak celnie zauway G. Grski, Warszawa z podanego przez Londyn strategicznego sojusznika spada do roli uciliwego petenta, ktrego Brytyjczycy zaczli nakania do zawarcia kompromisu z Niemcami76, sami natomiast zreszt dokadnie tak jak A. Hitler zaczli zerka w stron Moskwy, widzc w niej potencjalnego partnera w powstrzymaniu agresywnej polityki Berlina. W tym wanie punkcie zawiera si trzeci, najbardziej niekorzystny dla Polski rezultat lekkomylnej polityki prowadzonej Becka, polegajcy na umoliwieniu wejcia do rozgrywki na europejskiej szachownicy Jzefowi Stalinowi, dyktatorowi ZSRR. Stalin obawia si izolacji politycznej, w jakiej znalaz si jego kraj po podpisaniu ukadu monachijskiego i tylko
11 IV 1939 roku w dyrektywach zwizanych z planem Fall Weis kanclerz Niemiec napisa: stosunek Niemiec do Polski polega na unikaniu napi, jeli jednak Polska zechce sw opart na podobnych zaoeniach polityk zmieni i zajmie wobec Rzeszy grone stanowisko, wwczas musi doj do ostatecznego rozrachunku. Por.: M. Z g r n i a k , op. cit., s. 366. 73 P. Wi e c z o r k i e w i c z , op. cit. s. 56. 74 Pary w osobie generaa Mauricea Gamelina uzna, e na wypadek niemieckiej agresji na Wschodzie (czytaj: przeciw Rzeczpospolitej) Polacy [] powinni cign na siebie pierwsze uderzenie niemieckie, aby da Francji czas i mono zachowania si na pniejszy rozwj wypadkw. Zob.: W. St a c h i e wi c z , Wiernoci dochowa onierskiej: Przygotowania wojenne w Polsce 1935-1939 oraz kampania 1939 w relacjach i rozwaaniach szefa Sztabu Gwnego i szefa Sztabu Naczelnego Wodza, Warszawa [1998], s. 107. W podobnym tonie wypowiadali si rwnie Brytyjczycy. Zob. G. G r s k i , op. cit., s. 90-91. 75 D. I r v i n g , Wojna Hitlera, Warszawa 1996, s. 162. 76 G. G r s k i , op. cit., s. 91.
72

245

cierpliwie czeka na okazj, aby przyj rol obiektywnego arbitra w sporze mocarstw zachodnich: Wielkiej Brytanii i Francji z Niemcami. Kiedy na pocztku kwietnia 1939 roku Polska definitywnie przestaa by obiektem zalotw Berlina i Londynu, skryty i przebiegy Gruzin przystpi do realizacji planu poszerzenia sowieckiej przestrzeni yciowej, polegajcego na zniszczeniu zachodnich imperialistw za pomoc uytecznego narzdzia, jakim dla ZSRR sta si miay pokrzywdzone traktatem wersalskim Niemcy. Autorem rzeczonego planu by Wodzimierz Lenin, ktry otwarcie pisa, e [] naley wykorzystywa przeciwiestwa i sprzecznoci midzy dwoma imperializmami, [tzn. midzy morskim imperializmem Wielkiej Brytanii a ldowym imperializmem Niemiec], midzy dwiema grupami pastw kapitalistycznych, skcajc je wzajemnie77. Jeeli nie mona pokona ich obu kontynuowa przywdca bolszewikw trzeba umie rozstawi swe siy w ten sposb, eby wrogowie ci pobili si midzy sob78. Zidentyfikowa on trzy zarzewia konfliktw, zachodzce midzy kapitalistycznymi orodkami siy, ktre Moskwa powinna wykorzysta, aby w znaczcy sposb pomnoy wasn potg. Naleay do nich rywalizacja USA z Japoni, USA z Europ oraz napicia na linii Ententa-Niemcy. Zwaszcza ostatni z tych konfliktw mia due znaczenie dla ZSRR, albowiem Berlin, jak susznie zauwaa Lenin, [] nie s w stanie znie brzemienia traktatu wersalskiego, musz przeto bdc same krajem kapitalistycznym, szuka sojusznika przeciw wiatowemu imperializmowi, poniewa s krajem uciskanym79. Oczywicie w ujciu tego polityka sojusznikiem tym powinna sta si dla Niemiec bolszewicka Rosja, lecz tylko w celu takiego wpynicia na przebieg wydarze, aby wszystkie [] pastwa imperialistyczne (w tym Niemcy) rozpoczy ze sob wojn80. Wyjaniajc kierujce nim motywy Lenin owiadczy: Jeeli musimy tolerowa takich nikczemnikw jak kapitalistyczni zodzieje, z ktrych kady ostrzy na nas n, to naszym bezporednim obowizkiem jest doprowadzi do tego, by te noe byy wymierzone w siebie nawzajem81. Stalin uzupeni w program o nastpujce stwierdzenie: Jeeli wojna si zacznie, to nam nie wypadnie siedzie z zaoonymi rkami, nam wypadnie wystpi, ale wystpi jako ostatni. I my wystpimy po to, by rzuci na szal, ciar, ktry mgby przeway. Przy innej okazji uzna on, e naley prowadzi polityk polegajc na pozwoleniu wszystkim uczestnikom wojny, aby gboko ugrzli w odmcie wojny, skrytym zachcaniu ich do tego, pozwoleniu im, aby si wzajemnie osabili i wyczerpali a potem wkroczeniu na widowni ze wieymi siami i podyktowaniu swoich warunkw
77 78

W. I. Le n i n , Dziea, t. 31, Warszawa 1955, s. 446. Ibidem, s. 449. 79 Ibidem, s. 458. 80 Ibidem, s. 456. 81 Ibidem.

246

osabionym uczestnikom wojny82. Z perspektywy czasu naley oceni, e wywoanie drugiej wojny imperialistycznej83 przyszo Stalinowi stosunkowo atwo. Wykorzysta on w maksymalnym stopniu nadarzajc si wtedy koniunktur. Berlin znalaz si bowiem w konflikcie z Paryem i Londynem i nie mg ju duej liczy na neutralno Warszawy, gdzie sanacyjni decydenci wmawiali wasnemu narodowi, e Polska jest smym mocarstwem wiata84 i obsesyjnie trzymali si zasady utrzymywania rwnego dystansu w stosunkach ze swoimi najwikszymi ssiadami w sytuacji, w ktrej chwiejna rwnowaga si zostaa ju dawno zburzona. Bdc doskonale poinformowany o katastrofalnym stanie relacji polskoniemieckich, Stalin nie mia najmniejszego zamiaru ratowa Polski, zabiegajcej w tym czasie rozpaczliwie o pomoc Wielkiej Brytanii przeciw Niemcom. W jego interesie leao bowiem osignicie porozumienia z Hitlerem i skierowanie machiny wojennej, bdcej z perspektywy ekspansywnych planw sowieckich lodoamaczem rewolucji85, przeciw kapitalistycznym imperialistom z Zachodu. Da temu wyraz w rozmowie z Georgi Dimitrowem, sekretarzem generalnym Kominternu: Nie mamy nic przeciwko temu mwi si Stalin by [mocarstwa zachodnie i Niemcy] pobiy si porzdnie i osabiy wzajemnie. Dobrze byoby, aby rkoma Niemiec zostaa zachwiana dominacja bogatszych pastw kapitalistycznych, a zwaszcza Anglii86. Wedug Stalina dodatkow korzyci pync z zawarcia porozumienia z Hitlerem miaa sta si zagada Polski: Zniszczenie tego pastwa w obecnej sytuacji oznacza istnienie jednego pastwa faszystowskiego mniej. C zego w tym, gdybymy w wyniku pogromu Polski rozszerzyli system socjalistyczny na nowe terytoria i now ludno?87. Pierwszy ukon w stron Hitlera zosta wykonany przez Stalina ju 10 III 1939 roku podczas przemwienia wygoszonego na XVIII Zjedzie WKP(b), a wic tu przed ostateczn likwidacj Czechosowacji przez Niemcy. Uznajc, e nowa wojna imperialistyczna staa si faktem sowiecki dyktator ostrzega, jak to uj, prowokatorw wojennych przywykych do wycigania cudzymi rkami kasztanw z ognia przed podejmowaniem prb [] wywoania gniewu Zwizku Radzieckiego przeciwko Niemcom, zatrucia atmosfery i sprowokowania konfliktu z Niemcami bez widocznych do tego powodw88. Hitler odwzajemni si za ten gest 28 IV 1939 roku, kiedy wypowiada pakty zawarte z Polsk i Wielka Brytani. Jego mowa z tej okazji bya wbrew panujcej tradycji cakowicie pozbawiona antysowieckich akcentw, co byo powanym ukonem w stron Stalina. Kolejnym posuniciem sowieckiego dyktatora obliczonym na osignicie zblienia z Niemcami byo odwoanie 3 V 1939 roku ze stanowiska komisa82 83

J. St a l i n , Zagadnienia leninizmu, [d 1947], s. 524. E. To p i t s c h , op. cit., s. 55. 84 J. o j e k , op. cit., s. 13. 85 W. S u wo r o w, Lodoamacz, Warszawa 1997, s. 12. 86 P. Wi e c z o r k i e w i c z , op. cit., s. 61. 87 Ibidem, s. 61. 88 J. Stalin, op. cit., s. 522, 525, 528.

247

rza spraw zagranicznych ZSRR Maksyma Litwinowa. By on znanym z antyniemieckich pogldw anglofilem. Jego miejsce zaj Wiaczesaw Mootow, penicy oprcz tego funkcj przewodniczcego Rady Komisarzy Ludowych (tj. premiera). Jednoczenie Jzef Stalin nie zaniedbywa swoich zachodnich partnerw, Francji i Wielkiej Brytanii. Rozmowy z delegacjami europejskich antagonistw Niemiec rozpoczy si w czerwcu 1939 roku, jednak w poowie sierpnia okazao si, i dania stawiane przez dyplomatw sowieckich byy cakowicie nie do przyjcia dla strony francuskobrytyjskiej. Znalazy si wrd nich pytania najbardziej kardynalne w rodzaju: czy sowieckie siy zbrojne bd przepuszczone na terytorium Polski w rejonie Wilna przez tak zwany korytarz wileski?; czy sowieckie siy zbrojne bd miay moliwo przejcia przez terytorium polskie w kierunku Galicji, dla starcia z wojskami agresora?89. Podobne dania Sowieci stawiali wobec Rumunii. W tonie ultymatywnym formuowa je Ludowy Komisarz Obrony, marszaek Klimient Woroszyow, ktry jak ustali P. Wieczorkiewicz na wyrane polecenie Stalina dy do wygaszenia rozmw z Paryem i Londynem. Wedug brytyjskiego negocjatora Wiliama Stranga, strona sowiecka zmierzaa to tego by Zwizek Radziecki zosta [] uprawniony spieszy na obron niezalenoci, lub neutralnoci Polski, bez wzgldu na to, czy Polska yczyaby sobie tego czy nie90. Beck odrzucajc postulaty Woroszyowa uzna, e Polska nie moe by traktowana, jako obiekt martwy, ktrego terytorium jest [] przedmiotem negocjacji midzy pastwami trzecimi91. Jest rzecz wielce znamienn, e na wygoszenie analogicznej opinii Jzef Beck nie potrafi si ju zdoby, kiedy 23 VIII 1939 roku, doszo do podpisania niemiecko-sowieckiego paktu o nieagresji, sygnowanego przez tandem Ribbentrop-Mootow. Najbardziej uderzajce byo w nim to, e zosta on zawarty midzy pastwami, ktre nie posiaday wsplnej granicy. Interpretacja tego faktu moga by tylko jedna, a mianowicie, e Niemcy i ZSRR zamierzaj niebawem takow granic uzyska niszczc doszcztnie polsk pastwowo. Doskonale zdawali sobie z tego spraw trzewo mylcy niemieccy dyplomaci, jak Ernst von Weizscker, penicy funkcj sekretarza stanu przy Ribbentropie, ktry susznie zauway, e Jeeli Ribbentropowi uda si doprowadzi do podpisania paktu [] tym samym bdzie to oznaczao, e tamci [Sowieci] zapalaj nam zielone wiato do inwazji na Polsk92. Analogiczn opini wyrazi genera Kazimierz Sosnkowski: [] wiadomo, ktr usyszelimy przed chwil [przez radio] oznacza, e Rosja chce wojny, pozostawiajc Niemcom woln rk93. Niestety minister Beck przyj za wic konstatacj poczynion przez ambasadora RP w Moskwie Wacawa Grzybowskiego, ktry bdnie oce89 90

P. Wi e c z o r k i e w i c z , op. cit., s. 59. Ibidem, s. 59-60. 91 J. B e c k , Ostatni raport, s. 173. 92 D. I r v i n g , op. cit., s. 178. 93 K. S o s n k o ws k i , Cieniom Wrzenia, [Warszawa 1988], s. 50.

248

nia, e ukad Berlin-Moskwa [] ma ograniczone znaczenie polityczne i e z obu stron zosta wywoany wzgldami natury taktycznej94. Jakiego rodzaju byy to wzgldy taktyczne, tego ambasador Grzybowski nie by ju askaw wyjani. Natomiast sam Beck a do tragicznego finau 17 wrzenia 1939 r. naiwnie wierzy, e [] system niemiecki i system bolszewicki s zanadto do siebie podobne, aby si mogy wzajemnie tolerowa. Jeden wyklucza drugi95. Nie przyjmowa on w ogle do wiadomoci, e obydwa te systemy wanie z racji zachodzcego midzy nimi podobiestwa zdobd si w osobach reprezentujcych je dyktatorw na zawarcie doranego porozumienia, majcego na celu wsplne zdruzgotanie niewygodnego dla nich orodka siy, jakim bya Polska. Tymczasem na dugo przed podpisaniem niemiecko-sowieckiego paktu o nieagresji pojawiao si wiele znaczcych sygnaw, e takowe porozumienie w najbliszej przyszoci mogoby zosta zawarte. Jeszcze za ycia Jzefa Pisudskiego jak pisze P. Wieczorkiewicz Herman Gring otwarcie mwi, e [] mona by sobie teoretycznie wyobrazi przeprowadzenie na drodze wsppracy niemiecko-rosyjskiej nowego rozbioru Polski96. Kolejne ostrzeenie dla strony polskiej miao miejsce 12 I 1939 roku, kiedy podczas noworocznego spotkania z korpusem dyplomatycznym Adolf Hitler wywoa niema sensacj nawizujc trwajc kilkanacie minut rozmow z ambasadorem ZSRR Aleksiejem Mieriekaowem (podczas gdy jeszcze rok wczeniej by zdania, e [] takiemu pariasowi jak ambasador Rosji Radzieckiej adne honory nie przysuguj97. Maksym Litwinow twierdzi z kolei, e oprcz polskich Kresw Wschodnich do ZSRR powinna take zosta wczona Biaostocczyzna98. Natomiast w poowie maja 1939 roku gen. Karl Bodenschatz, szef sztabu marszaka Gringa, podczas rozmowy z podpukownikiem Antonim Szymaskim, penicym funkcj polskiego attache wojskowego w Berlinie, wygraa si, e jeeli Adolf Hitler [] dojdzie do przekonania, e Niemcy mog by od wschodu okrone przez Polsk, to nie zawaha si poczy z samym diabem!. Bodenschatz powtrzy nastpnie t grob w obecnoci ambasadora Francji: Byy ju trzy rozbiory Polski, zobaczycie czwarty! 99. Wydaje si, e Beck mia wiadomo zagroenia Polski kolejnym rozbiorem. Da temu wyraz odrzucajc ofert sowieck, zoon Warszawie za porednictwem Francuzw i Brytyjczykw przez wspomnianego ju wyej Woroszyowa. Jzef Beck stwierdzi wwczas: daj on nas, abymy podpisali czwarty rozbir; jeeli nam grozi rozbir, to przynajmniej bdziemy si broni. Nic nam nie gwarantuje, e Rosjanie raz zainstalowani na naszym wschodzie, wezm rzeczywicie udzia w wojnie [przeciw Niemcom]100.
M. K o r n a t , Polska 1939 wobec paktu Ribbentrop-Mootow, Warszawa 2002, s. 595. P. St a r z e s k i , op. cit., s. 126. 96 P. Wi e c z o r k i e w i c z , op.cit., s. 36, 43; J. B e c k , op. cit., s. 175. 97 D. I r v i n g , op. cit., s. 146. 98 P. Wi e c z o r k i e w i c z , op. cit., s. 35-36. W sowieckich planach inwazji na Zachd tzw. uk biaostocki peni wan rol geostrategiczn. Por.: E. To p i t s c h , op.cit., s. 177-179. 99 P. Wi e c z o r k i e w i c z , op. cit., s. 61. 100 L. N e l , Agresja niemiecka na Polsk, [Warszawa] 1966, s. 18.
95 94

249

Ciar gatunkowy tej wypowiedzi cakowicie deprecjonuje jednak inna uwaga wygoszona przez Becka w styczniu 1939 roku, podczas spotkania z Ribbentropem w Warszawie. Na sugesti wzicia udziau w krucjacie antybolszewickiej, wysunit przez szefa Auswrtiges Amt, Jzef Beck odrzek, e pakt o neutralnoci, zawarty z ZSRR w 1932 r. traktuje serio, jako rozwizanie trwae [sic!]101. Czyby zatem Beck sdzi, e w przypadku pojawienia si zagroenia Polski przez Niemcy latem 1939 roku ZSRR zachowa si wobec Warszawy tak samo honorowo jak on, le grande chef z Wierzbowej wobec Moskwy zim 1938 roku? Jeli rzeczywicie tak byo to myli si on w stopniu wrcz niewyobraalnym. Faktem jest, e na wie o wkroczeniu Armii Czerwonej w granice Polski minister uzna, i jest to ewidentny akt agresji102. Dlaczego jednak od razu nie pojawiy si wtpliwoci, co do rzeczywistych zamiarw Sowietw wobec Polski? Naczelne Dowdztwo Si Zbrojnych RP wydao bowiem kuriozalny wrcz rozkaz, aby do dowdcw wkraczajcych oddziaw sowieckich wysa parlamentariuszy z zapytaniem o cel tej niespodziewanej wizyty [sic!]103. Jaki los spotka owych parlamentariuszy jest rzecz wiadom Karygodn indolencj ministra Becka w ocenie rzeczywistego stanowiska ZSRR wobec Polski i relacji wzajemnych Moskwy z Berlinem, mona czciowo wytumaczy skal nasycenia polskich sub dyplomatycznych sowieckimi agentami. Istotny wpyw na postrzeganie przez Becka poczyna ZSRR mia bowiem jeden z jego najbardziej zaufanych wsppracownikw, wicedyrektor Departamentu Polityczno-Ekonomicznego i jednoczenie naczelnik Wydziau Wschodniego MSZ, ppk Tadeusz Kobylaski, ktry pracowa dla sowieckiego wywiadu. Take ona p.o. wiceministra spraw zagranicznych Mirosawa Arciszewskiego, biaa Rosjanka, znajdowaa si na usugach Moskwy104. Fakt istnienia sowieckiej infiltracji w aden sposb nie zwalnia jednak szefa polskiego MSZ z odpowiedzialnoci za doprowadzanie do klski wrzeniowej i katastrofy politycznej pastwa. To cikie oskarenie sformuowa pod adresem sanacyjnej ekipy rzdzcej Jerzy ojek: [] porozumienie midzy ZSRR a Rzesz Niemieck, jeeli Polska zdecydowaa si trwa uparcie na pozycjach antyhitlerowskich i szuka politycznego poparcia u mocarstw zachodnich byo atwe do przewidzenia i niemal oczywiste ju wczesn wiosn 1939 roku. Jeeli ktokolwiek w Warszawie, w MSZ przy ul. Wierzbowej, da si zwie grze rzdu ZSRR, zasuguje na tym wiksze potpienie Historii. Albowiem politykowi nie wolno nie rozumie sytuacji. Ekskuzy typu przecie nie wiedzieli podobne byyby tumaczeniom nieudolnego chirurga, ktry z umiercenia pacjenta na stole operacyjnym tumaczyby si swoj ignorancj w dziedzinie anatomii. Ich obowizkiem byo wanie wiedzie, docenia groz sytuacji, nie ulega pobonym yczeniom, podj zawczasu niezbdne dziaania. [...] Klska pa101 102

J. B e c k , op. cit., s. 163. J. o j e k , op. cit., s. 79-81. 103 G. G r s k i , op. cit., s. 92; J. o je k , op. cit., s. 80. 104 P. Wi e c z o r k i e w i c z , op. cit., s. 49, przyp. 130.

250

stwa kontynuowa swoj myl wspomniany autor moe by tylko porak militarn, a moe by zarazem polityczn katastrof. Ekipa rzdowa RP z 1939 roku wskutek swojej po trosze lekkomylnoci i maodusznoci, po trosze za politycznego egoizmu, zmienia klsk militarn Wrzenia 1939 roku w katastrof polityczn kraju, ktrej skutki trwaj w znacznym stopniu po dzie dzisiejszy105. V. Honor macht frei? Niezwykle atwo jest ocenia wydarzenia historyczne z perspektywy minionego czasu i wytyka swoim antenatom popenione bdy w tym przypadku krytykowa bdcych wtedy u wadzy sanacyjnych decydentw za podejmowane przez nich decyzje, ktre okazay si opakane w skutkach. Jednak analogiczne oskarenia jak Jerzy ojek wysuwa pod adresem sanacyjnych elit naoczny wiadek tamtych tragicznych wydarze. By nim wspomniany na pocztku niniejszych rozwaa Wadysaw Studnicki. w najsynniejszy germanofil polski tu przed rozpoczciem II wojny wiatowej w ostrych sowach krytykowa wczesnych polskich politykw za to, e bdc [] zapatrzeni w niebezpieczestwo od zachodu, staj si niemal lepi na niebezpieczestwo ze wschodu106. Twierdzi te, e Rosja Sowiecka, gdyby przysza do Polski w charakterze sprzymierzeca [przeciw Niemcom] miaaby na celu przeobraenie Polski w kilka sowieckich republik107. Zupenie inaczej miaa si sprawa z relacjami polsko-niemieckimi: Polska, jako due pastwo neutralne, o yczliwej neutralnoci wobec Niemiec pisa z przekonaniem Studnicki posiada dla Niemiec olbrzymie znaczenie. Jest dosy silna, by by zdoln do obrony swej neutralnoci; nie tak silna, aby zagraa Rzeszy Niemieckiej108. Ponadto bardzo susznie wskazywa, e Polska sprzymierzona z Niemcami przeciw Rosji, dla jej przepoowienia przez odbir i emancypacj Ukrainy oraz przez odcicie Kaukazu z jego naft i manganowym elazem posiada znaczenie dla Niemiec wiksze ni wszelkie inne pastwa rodkowej i wschodniej Europy109. Aby jednak osign modus vivendi na linii Warszawa-Berlin naleao uregulowa dwie sprawy o kluczowym znaczeniu: rozwiza kwesti tzw. korytarza transportowego przez Pomorze i raz na zawsze okreli status Gdaska. Byy to kwestie sporne, ktrych istnienie byo na rk pastwom trzecim, usiujcym nie dopuci do powstania osi Warszawa-Berlin. Naleay do nich oczywicie Wielka Brytania sprzymierzona z Francj oraz ZSRR. Wsplnej granicy z mocarstwami zachodnimi Polska jednak nie posiadaa, co z punktu widzenia logiki przestrzeni powinno skoni Warszaw do szukania aliansu z Berlinem. Powody tego byy nastpujce: Jedynym orodkiem siy, ktre zbrojnie wystpi przeciw odrodzonej po 123 latach z
105 106

J. o j e k , op. cit., s. 24-25. W. St u d n i c k i , op. cit., s. 319. 107 Ibidem, s. 318. 108 Ibidem, s. 341. 109 Ibidem, s. 341.

251

niewoli RP bya rzdzona przez bolszewikw Rosja, nie za upokorzone traktatem wersalskim Niemcy. Po drugie: polski hinterland (czytaj: kraj zaplecze, stanowicy rdo rezerw ludzkich oraz materiaowych niezbdnych do prowadzenia dziaa zbrojnych, zarwno ofensywnych jak i defensywnych), w skad ktrego wchodzi Grny lsk, Wielkopolska i Pomorze Gdaskie, znajdowa si odpowiednio na poudniu, zachodzie i pnocy kraju, a wic w kleszczach niemieckich, ktre zacisny si ostatecznie w marcu 1939 roku, po ostatecznym zlikwidowaniu przez Hitlera Czechosowacji. W tej sytuacji samo rozpatrywanie moliwoci starcia polskoniemieckiego rwnaoby si popenieniu geopolitycznego samobjstwa. Takie rozoenie si skaniao do wycignicia wniosku, e wrogiem Rzeczypospolitej by ZSRR, nie za Rzesza Niemiecka. Jednake pastwo polskie mogo zwrci si na wschd, bez obawy, e zostanie mu wbity n w plecy tylko wwczas, gdyby zapewnio sobie bezpieczestwo od zachodu. Wizao si to ze spenieniem wymienionych ju wyej dwch postulatw Berlina: Jeli chodzi o budow korytarza transportowego z Rzeszy do Prus Wschodnich przez Pomorze Gdaskie to naley stwierdzi, e uznanie przez wadze polskie tego postulatu za germask dz jak okreli to Beck [] odepchnicia Polski od Batyku, od ktrego Polska odepchn si nie da byo wyolbrzymione i nie znajdowao potwierdzenia w rzeczywistoci. W kocu lat 20. XX wieku projekt budowy takiego eksterytorialnego poczenia, jako pierwsi przedstawili bowiem sami Polacy liczc na odprenie w nadwyronych m.in. wojn celn110. Tak wic teza, goszca, e Niemcy zamierzali odepchn Polsk od Batyku nie wytrzymuje po prostu krytyki. Przejdmy zatem do problemu przynalenoci Gdaska. Analizujc t kwesti rwnie jestemy zmuszeni zgodzi si, e obiektywnych podstaw do wojny polsko-niemieckiej rzeczywicie nie byo. Oddajmy gos temu, ktry mia czelno mwi w ten sposb Wadysawowi Studnickiemu. Uwaa on, e Polska nie ma najmniejszych podstaw, aby woa z przejciem nie oddamy Gdaska, poniewa nie moga odda czego, co w wietle prawa midzynarodowego nie stanowio jej wasnoci. Gdask jest republik pod opiek Ligi Narodw z wysokim komisarzem mianowanym przez Lig pisa Studnicki z kolei [] administracja Gdaska jak i jego ludno jest niemiecka, jest narodowo-socjalistyczna, jest czstk partii, rzdzon z Berlina. To jest stan faktyczny111. Zdaniem Studnickiego Polska nie miaaby, czego aowa, jeli Niemcy dokonaliby inkorporacji tego miasta do III Rzeszy. Jeli jednak tak by si stao i pastwo polskie utraProjekt budowy eksterytorialnej autostrady i linii kolejowej biegncej przez Pomorze Gdaskie a czcej Rzesz z Prusami Wschodnimi przedstawi zarwno wadzom polskim jak i niemieckim prezes zarzdu Polskiej Ligi Drogowej Stefan Tyszkiewicz. Spotkaa si ona z nieomal entuzjastycznym przyjciem Fritza Todda, szefa niemieckiego programu budowy autostrad. Niestety do dzisiaj nie wiemy dlaczego projekt ten nie zosta przyjty do realizacji. Por.: M. P r u s z y s k i , op. cit., s. 165. 111 W. St u d n i c k i , op. cit., s. 346.
110

252

ciaby moliwo korzystania z portw i swoich wasnych magazynw znajdujcych si na terenie Republiki Gdaskiej to wwczas interesy polskie w basenie Morza Batyckiego zabezpieczaaby Gdynia. W kocu po to j przecie zbudowano, aby zdeprecjonowaa gospodarcze znaczenie Gdaska na Batyku. Co wic tracimy?112 pyta retorycznie Studnicki. Odpowiedzi na to pytanie udzieli Studnickiemu, Polsce, Niemcom i caej Europie, ale przede wszystkim sobie samemu minister Beck, gdy 5 V 1939 roku wygosi swoje [] najlepsze przemwienie w yciu113. Odnoszc si krytycznie do postulatw niemieckich szef polskiego MSZ stwierdzi, e celem cikiej i wytonej pracy dyplomacji polskiej jest pokj, jednak jak doda [] my w Polsce nie znamy pokoju za wszelk cen. Jest jedna tylko rzecz w yciu ludzi, narodw i pastw, ktra jest bezcenna: t rzecz jest honor114. A zatem w rozumieniu Jzefa Becka zgoda na wczenie Gdaska do Rzeszy i zbudowanie korytarza transportowego przez wojewdztwo pomorskie byo wysok, ale wymiern cen pokoju. Dodajmy, e zbyt wysok, aby rzdzona przez obz sanacyjny Polska moga j zapaci. Dlatego Beck wola trzyma si niczym toncy brzytwy jedynej rzeczy, jaka mu jeszcze pozostaa: swojego bezcennego honoru, ktrego ba si utraci. W tym miejscu jednak naley zada sobie pytanie czy prognozy kosztw obrony honoru ministra Becka, jakie miay by poniesione przez pastwo polskie nie przewyszay znacznie kosztw linii kredytowej, jak Beckowi proponowali uruchomi Niemcy? Genera Bolesaw Wieniawa-Dugoszowski wypowiedzia niegdy nastpujc opini: Czechosowacja jest tworem sztucznym, nienaturalnym []. Sowacj atwo pozyskamy, ona sama wejdzie pod nasze wpywy []. Ru Podkarpacka powinna przypa Wgrom, co da nam nareszcie upragnion granic wspln115. Beck zgadza si ni w caej rozcigoci. Mona zaryzykowa twierdzenie, e wdajc si w niezobowizujcy, jak bdnie zakada, romans z Berlinem, wyobraa sobie, e taki wanie scenariusz uda mu si zrealizowa rkami niemieckimi, co przyniesie Polsce wymierne korzyci a on sam z tego tytuu bdzie mia powd do chway. Jzef Beck nie wzi jednak pod uwag, e przyczajc si do niemieckiej akcji przeciw Czechosowacji w padzierniku 1938 r. stworzy Berlinowi moliwo przejcia cennych polskich aktyww w rejonie mikkiego podbrzusza Rzeczypospolitej. W marcu 1939 roku Hitler ju bez udziau Polski przystpi
Ibidem, s. 347. W tym miejscu naley wyranie zaznaczy, e Wadysaw Studnicki nie zamierza adnemu z ssiadw Polski oddawa ani pidzi ziemi polskiego terytorium narodowego. Jako zaprzysigy pastwowiec polski nieugicie sta na stray integralnoci terytorialnej Rzeczypospolitej wobec zakusw ssiadw zarwno ze wschodu jak i z zachodu: Ani lsk, ani Pomorze, ani ziemia wileska, nowogrdzka nie s jakimi protezami pisa Studnicki Strata kadej prowincji musiaaby wywoa zaburzenie w caym naszym pastwowym, gospodarczym i narodowym organizmie. Por.: ibidem, s. 351. 113 P. Wi e c z o r k i e w i c z , op. cit., s. 57. 114 Ibidem, s. 57. 115 M. Romeyko, Wspomnienia o Wieniawie i rzymskich czasach, [Warszawa 1990], s. 64.
112

253

bowiem do likwidacji sztucznego, nienaturalnego tworu, jakim w opinii Warszawy bya Czechosowacja, ale przy okazji przecign na swoj stron Sowakw, ktrym zoy ofert utworzenia wasnego pastwa i jednoczenie pozyska Wgrw, czynic na ich rzecz koncesje terytorialne z tych czci ziem pastwa sowackiego, ktre znalazy si w polu zainteresowania Budapesztu. Beck zosta wic z niczym i musiaa ogarn go bezsilna wcieko, skoro 23 V 1938 r., najprawdopodobniej pod wpywem jego sugestii wadze RP zarzdziy alarmow mobilizacj czci oddziaw wojska polskiego. Konsekwencj tej decyzji stao si wzmocnienie wszystkich jednostek w Okrgach Korpusw znajdujcych si na granicy z Niemcami [!]116. Dodajmy, e mobilizacj t przeprowadzono w sytuacji, gdy niemieckie sztab generalny nie prowadzi jakichkolwiek przygotowa do akcji zbrojnych wymierzonych przeciw Polsce. Bdcy pod wielkim wraeniem tej manifestacji siy Hitler nakaza wtedy wycofa instrukcj Ribbentropa dla von Moltkego, ambasadora niemieckiego w Polsce, zawierajc grob, e sprawa przynalenoci Gdaska i budowy eksterytorialnej linii kolejowej i autostrady przez polskie Pomorze, s postulatami, ktre tak czy owak bd zrealizowane nawet kosztem zmiany dotychczasowego, pokojowego stosunku Niemiec wobec Polski117. Dalszy cig tych wydarze jest powszechnie znany: Beck odrzucajc ofert niemieck i zarazem nie doprowadzajc do finalizacji oferty brytyjskiej na wasne yczenie sprawi, e w kwietniu 1939 roku. Polska przestaa by kluczem do sytuacji. Rol klucza przej ZSRR reprezentowany przez Jzefa Stalina. Od tego momentu rozpoczy si podchody, ktrym celem stao si zidentyfikowanie jak pisa Carl Schmitt sojusznika i wroga. Tragedia Rzeczypospolitej polegaa na tym, e Niemcy zamiast zdefiniowa Polsk, jako sojusznika zostali zmuszeni okreli j, jako wroga za na sojusznika ku swojej przyszej zgubie wybrali ZSRR. Naley tutaj jeszcze doda, e Jzef Beck nie tylko sprzeniewierzy si wskazaniom testamentu Marszaka Pisudskiego, ale take dosownie rozmieni na drobne cay dorobek polskiej polityki zagranicznej z takim trudem przez niego wypracowany. Nie zdoa utrzyma poprawnych relacji ani z Niemcami, ani z Francj118, nie powiodo mu si mimo niezwykle sprzyjajcej koniunktury nawizanie naprawd sojuszniczych relacji z Wielk Brytani, wreszcie ponis najwiksz klsk na Wschodzie, gdzie z jego winy uaktywni si ZSRR szukajcy wsplnika w dokonaniu czwartego rozbioru kraju przywilaskiego. Ministrowi Beckowi pozosta zatem tylko opaczne pojty przeze honor w imi obrony, ktrego zdecydowa si wprowadzi Polsk do wojny na warunkach skrajnie dla niej niekorzystnych.
G. G r s k i , op. cit., s. 64-66; D. I r v i n g , op. cit., s. 153. S. e r k o , Stosunki polsko-niemieckie 1938-1939, Pozna 1998, s. 273. 118 Naley tutaj odnotowa, e Francja sama z siebie zerwaa de facto sojusz z Polsk, kiedy w grudniu 1938 roku zostaa podpisana francucko-niemiecka deklaracja o nieagresji. Por.: P. Wi e c z o r k i e w i c z , op. cit., s. 49.
117 116

254

Lekkomylnie przeciwstawiajc si Niemcom nie dostrzeg, e jak wyrazi si genera Karl Bodenschatz [] co si wici na Wschodzie119. W Polsce doskonale zdawa sobie z tego spraw Wadysaw Studnicki, ktry twardo sta na stanowisku, e [] Rosja sowiecka jest pastwem, z ktrym przymierze i dobre stosunki s niebezpieczniejsze ni antagonizm. Armia rosyjska, ktryby wesza do ssiedniego kraju, jako sprzymierzona usiowaaby tam wznieci rewolucje komunistyczn, wprowadzi ustrj sowiecki, co wywoaoby przyczenie tego kraju do Rosji120. Jednoczenie wskazywa, e Polska umieszczona midzy Niemcami a Rosj, nie mogaby odeprze napadu obu tych ssiadw121 i dodawa z przenikliwoci prekognity: Rosja plus Niemcy to blisko 230 milionw mieszkacw. Poczenie zdolnoci organizacyjnych i techniki niemieckiej z surowcami rosyjskimi stanowioby potg znaczniejsz od wszelkiej moliwej koalicji europejskiej122. Oceniajc dalej rezultat potencjalnego starcia polskoniemieckiego pisa on, e Polska pozostajca w koalicji antyniemieckiej kierowanej przez Francj, moe ponie olbrzymie rany ze strony Niemiec i stwierdza: wojn polsko-niemieck uwaam, za klsk dla Polski i rzecz niebezpieczn dla Niemiec, udzia za Polski w koalicji antyniemieckiej za cios wymierzony w cywilizacj europejsk123. A jak przedstawiaa si sytuacja w Niemczech? Czy znalaz si kto, komu podobnie jak Studnickiemu udao si przenikn wzrokiem zason przyszych, tragicznych wydarze? O tym, e co si wici na Wschodzie pisa ju w 1925 roku niemiecki historyk i dyplomata Carl Jacob Burckhardt w licie do Hugo von Hofmannsthala. Oprcz miadcej krytyki poczyna mocarstw zachodnich wobec Niemiec, zawar w nim rwnie niemale profetyczne ostrzeenie przed awansem ZSRR do rangi wiatowego imperium. Dyplomata ten uwaa, e mocarstwa zachodnie w bardzo nierozwany sposb [] drani najgbiej rozczarowanych wynikiem wojny Niemcw, ktrzy dawno ju nie s mocarstwem, jeli w ogle kiedykolwiek nim byli; drani ich [] nieufnoci i maostkowym traktowaniem, a eksploduje ich skonno do przecignicia struny, do przyoenia komu, do ostrego finau124. Zdaniem Burckhardta wystarczyoby jednak, [] aby bardziej wspaniaomylnym podejciem wzmocni aktualne umiarkowane rzdy w tym kraju. Zamiast tego doprowadza si do ich kompromitacji, pozbawiajc jeden rzd po drugim politycznej podstaw, a w kocu pozostanie tylko lepa zo oraz podatna na kad demagogi niemiecka bezkrytyczno i polityczna nieudolno, wywoujce stan upojenia, ktry Zachd bra bdzie wtedy za gwne niebezpieczestwo dla wiata, za najwiksze zagroenie125.
119 120

D. I r v i n g , op. cit., s. 155. W. St u d n i c k i , System polityczny Europy a Polska, [w:] ibidem, s. 185. 121 Ibidem, s. 25. 122 Ibidem, s. 25. 123 Ibidem, s. 24. 124 E. To p i t s c h , op. cit., s. 23. 125 Ibidem.

255

Tymczasem jak pisa Burckhardt faktyczne zagroenie przygotowuje si poza t niemiecka fasad, midzy Batykiem a Oceanem Spokojnym, i to w takiej skali przestrzennej, jakiej ludzko jeszcze nie widziaa. Z racji przenikajcego wszystko wiatopogldu zaprzgnitego na sub nacjonalistycznego imperializmu jest federacja [czytaj: Zwizek Socjalistycznych Republik Radzieckic] procesem krystalizacji, ktremu nie mona si oprze. Czym s w porwnaniu z tym majce w wiecie tak nika reklam moliwoci niemieckiego rewanu, niemieckich de ekspansjonistycznych?. Rosja snu swoje prorocze rozwaania przywoany autor jako centrum doktryny zbawienia, uzyskuje siy jak niegdy rozpalony przez Mahometa wiat arabski. Chodzi tu o to, e moemy si liczy z najwikszym generatorem siy, z jakim mielimy dotychczas do czynienia Rosyjski fenomen nie daje si wic ju wcale rozstrzygn jako problem teoretyczny, bo zosta on rozstrzygnity, bdc najpotniejsz rzeczywistoci naszej epoki, i moe on nas interesowa tylko o tyle, o ile rzeczywisto ta przysporzy niewyobraalnych si pastwu prcemu za pomoc wszelkich rodkw do panowania nad wiatem. Niemcy i Japonia s naturalnymi przeciwnikami ekspansji rosyjskiej. Jednak Zachd, imperium angielskie i Stany Zjednoczone, ktrym ekspansja ta zagraa najbardziej, staraj si wszelkimi sposobami osabi Niemcy i Japoni126. Zacytowany tutaj przydugi wywd pniejszego wysokiego komisarza Ligi Narodw w Gdasku w latach 1937-1939, stanowi niezwykle rzadko spotykany przykad trafnej analizy geostrategicznej poczynionej z wyprzedzeniem 20 lat (!), kiedy to w wyniku II wojny wiatowej ZSRR sta si globalnym hegemonem na eurazjatyckiej masie kontynentalnej. Zauwamy, e Carl J. Burckhardt z godn podziwu precyzj nakreli geopolityczne uwarunkowania pooenia ZSRR. Prawidowo zidentyfikowa najwikszych wrogw pastwa robotnikw i chopw, za jakich uzna USA i Wielk Brytani. Natomiast pomidzy ZSRR a jej gwnymi przeciwnikami usytuowa dwie regionalne potgi: Niemcy i Japoni. Wojna o panowanie nad wiatem miaa si zatem rozpocz i rozegra pomidzy Moskw a Waszyngtonem i jego satelit Londynem. Od sprytu i przebiegoci obydwu stron konfliktu miao zalee, jakie stanowisko wobec nich przyjmie Berlin i Tokio. Wielk zasug Jzefa Stalina byo to, e udao mu si skoni Niemcy i Japoni do zawarcia paktw o nieagresji z ZSRR127 a przez to skierowa ich zbrojn ekspansj w bezpiecznym dla ZSRR kierunku, tzn. przeciw swoim najwikszym wrogom: USA i Wielkiej Brytanii. Warto zastanowi si czy za bezporedniego winnego tej sytuacji nie naleaoby uzna min. Jzefa Becka. Odrzucajc bowiem moliwo zwizaIbidem, s. 23-24. W kwietniu 1941 roku ZSRR podpisa pakt o nieagresji z Japoni. Por.: E. To p i t s c h , op.cit., s. 155-158. Ukad ten umoliwi Stalinowi przestawienie wektora ekspansji Japonii z zachodniego (antysowieckiego) na poudniowy (nakierowany na nieuchronny konflikt z USA), W taki oto sposb Stalin poszczu regionalne potgi wiatowej Wyspy Niemcy i Japoni przeciw mocarstwom anglosaskim Wielkiej Brytanii i USA.
127 126

256

nia si sojuszem z Niemcami, pchn on dosownie Hitlera w objcia Stalina. Tym samym osabi si sojusz niemiecko-japoski wymierzony w ZSRR. W tej sytuacji rzd w Tokio, chcc zapewni sobie bezpieczne tyy przed atakiem na USA (dokadnie tak samo jak rzd niemiecki przed atakiem na pastwa zachodniej Europy), zosta niejako zmuszony do szukania porozumienia z Sowietami. Gdy ju takowe osign jego uwaga skupia si na budowaniu morskiego imperium w rejonie Azji Poudniowo-Wschodniej nie za na podboju Syberii. W taki oto sposb ZSRR unikn wojny na dwa fronty. Rozpatrujc ten cig wydarze przez pryzmat efektu motyla moemy przyj, e jego swoistym katalizatorem by nie, kto inny jak minister Jzef Beck, ktry naiwnie wierzy, e stawiajc opr Niemcom w imi bezcennego honoru ocali wolno narodu i pastwa polskiego. Kiedy 3 IX 1939 roku pojawiy si pierwsze potwierdzone informacje o tym, e Wielka Brytania i Francja formalnie wypowiedziay wojn Niemcom, Beck mia powiedzie swojemu sekretarzowi: Nard miaby prawo postawi mnie pod mur i rozstrzela, gdyby oni nie byli weszli do wojny128. Jednake Wielka Brytania i Francja nie przystpiy czynnie do wojny w tym okresie, ograniczajc si tylko do zoenia pustych deklaracji poparcia dla walczcej Polski oraz niewielkich ruchw wojsk na froncie zachodnim. Kiedy 30 IX 1939 roku premier rzdu RP Felicjan Sawoj-Skadkowski zgosi na rce nowego prezydenta Polski, Wadysawa Raczkiewicza dymisj swojego gabinetu, ten j przyj. Jzef Beck przesta by ministrem spraw zagranicznych. Nie ponis jednak adnych konsekwencji swoich poczyna. Pozosta w Rumunii129 i przez cay okres wojny zajmowa si pisaniem pamitnikw, leczeniem zbw, oraz modelarstwem okrtowym. * * * Kiedy 21 III 1939 roku Joachim von Ribbentrop, rozmawia ambasadorem Jzefem Lipskim, aby raz jeszcze sprbowa skoni polski rzd do zawarcia aliansu z Niemcami, skierowa pod jego adresem pogrk takiej oto
O. Te r l e c k i , Pukownik Beck, Krakw, 1985, s. 335. Gwoli cisoci naley tutaj odnotowa dwie sprawy. Ot 20 X 1940 roku min. Beck prbowa ucieczki do Turcji, ktra jednak zostaa udaremniona, a niedoszy zbieg trafi na jaki czas do aresztu. O planach tych mia dowiedzie si rzd gen. Wadysawa Sikorskiego. Prof. Stanisaw Kot mia w tej sprawie wysa do kpt. Wojewdzkiego przydzielonego do ambasady polskiej w Bukareszcie list z instrukcj o treci: powiadomi natychmiast Antonescu, gdyby to nie odnioso rezultatu, to prosz przez ambasad neutraln zawiadomi ambasad niemieck. Oficer nie wykona tego polecenia, ale zawiadomi ambasadora polskiego w Rumunii, Rogera Raczyskiego. Por.: J. T y mi e n i e c k a , B . T y m i e n i e c k i , Wstp, [w:] J. B e c k , Kiedy byam Ekscelencj, Warszawa 1990, s. 7. Natomiast 8 maja 1940 gen. Sikorski, penicy ju wwczas funkcj premiera i Naczelnym Wodzem, zwrci si do utworzonego przez siebie gabinetu, z prob o opini dotyczc zezwolenia na wjazd do Francji czonkw ostatniego sanacyjnego rzdu. Wicepremier Stanisaw Kot wyrazi zgod na sprowadzenie Skadkowskiego oraz Kwiatkowskiego, za August Zaleski (ktry znw zosta ministrem spraw zagranicznych), opowiedzia si take za sprowadzeniem z Rumunii Jzefa Becka. Sprzeciwi si temu jednak minister pracy i opieki spoecznej Jan Staczyk. Spraw t miaa rozstrzygn specjalna komisja, ktra jednak nigdy si nie zebraa. Zob.: O. Te r l e c k i , op. cit., s. 356.
129 128

257

treci: Albo Polska pozostanie narodowym pastwem, wsppracujc na rozsdnych zasadach z Niemcami, albo pewnego dnia powstanie marksistowski rzd polski, ktry nastpnie zostanie wchonity przez bolszewick Rosj130. Pi lat pniej, 22 lipca 1944 r. sowa te speniy si w caej swojej rozcigoci
130 P. R a i n a , Stosunki polsko-niemieckie 1937-1939: Prawdziwy charakter polityki zagranicznej Jzefa Becka, Londyn 1975, s. 59.

258

HENRYK DURAN

GEOPOLITICAL FICTION 1939-1945

Trzeba zna fakty, zanim si je znieksztaci Mark Twain

yy kiedy taki czasy, kiedy wolno byo opisywa histori tak, jak bya, nieskaon jeszcze wymogami uwzgldniania w narracji naukowej tzw. politycznej poprawnoci, lub co gorsza prowadzenia jej w kierunku zgodnym z aktualnie obowizujc jedynie suszn ideologi polityczn. Wydaje si, e pierwszym (i ostatnim) historykiem, ktry w taki wanie sposb opisywa dzieje by Tukidydes, autor: Wojny peloponeskiej. Byy to doprawdy zamierzche czasy. W ksidze pierwszej swej wiekopomnej rozprawy odnotowa on , e [] zabra si do dziea zaraz z pocztkiem wojny, spodziewajc si, e bdzie ona wielka i ze wszystkich dotychczasowych wojen najbardziej godna pamici1. Wniosek ten opar na tym, e [] obie strony [Peloponezyjczycy i Ateczycy] ruszay na ni znajdujc si u szczytu swej potgi wojennej, a reszta Hellady bd od razu, bd z pewnym wahaniem przyczya si do jednej albo drugiej strony2. Tukidydes postrzega wojn peloponesk, jako [] najwikszy ruch, jaki wstrzsn Hellenami i pewn czci ludw barbarzyskich, a mona powiedzie nawet, e przewaajc czci ludzkoci3. Efekt kocowy tego ruchu okaza si jednak tragiczny dla caej greckiej oikumene, gdy: [] wojna bya dugotrwaa i tyle cierpie przypado w udziale Helladzie, ile nigdy przedtem w rwnie dugim okresie. Nigdy bowiem przedtem nie zdobyli i nie zamienili w pustyni tylu miast ani barbarzycy, ani sami Grecy walczcy przeciw sobie. [] Nigdy przedtem nie byo takiej fali wysiedle ani takiego przelewu krwi wskutek dziaa wojennych i walk domowych4. Czytajc to wprowadzenie do dziejw wojny peloponeskiej mona odnie suszne wraenie, e w I. poowie XX wieku [] w cywilizacji zachodniej powtarza si historia samobjstwa wiata greckiego. Czym dla Grekw bya wojna peloponeska (431-404 p.n.e.) tym dla Europejczykw miaa sta si nowa wojna 30-letnia (1914-1945), w czasie ktrej Europa stoczya dwie bratobjcze wojny5. Nastpstwa tych konfliktw, a zwaszcza globalnego starcia znanego, jako II wojna wiatowa doprowadziy do tego, e Europa utracia swe dawne znaczenie na rzecz nowych mocarstw bkartw, ktre wyrosy na jej obrzeach: Stanw Zjednoczonych i Zwizku Radzieckiego. Najcisz klsk poniosy wtedy dwa orodki siy stanowiTu k i d yd e s , Wojna peloponeska, ks. I, Warszawa 1957, s. 1. Ibidem, s. I, 1. 3 Ibidem. 4 Ibidem, s. I, 23. 5 J. B o h d a n o wi c z , M . D z i c i e l s k i , Zarys geografii historycznej i politycznej cywilizacji, Gdask 1998, s. 59.
2 1

259

ce rdze europejskiego Heartlandu. Byy nimi III Rzesza i II RP. Faktem jest, e przed wybuchem II wojny wiatowej pastwa te znajdoway si w skomplikowanych relacjach amfoterycznych6, ktre wynikay z gboko zakorzenionych konfliktw ancestralnych7, lecz w aden sposb nie przekrelao to moliwoci zawarcia midzy nimi aliansu. Do takowego zblienia jednak nie doszo, co zdaniem reprezentanta modego pokolenia badaczy nastpio gwnie z winy strony polskiej8. Majc to na uwadze chciabym w niniejszym szkicu pj zdecydowanie pod prd wszystkim tezom i pogldom stanowicym fundament, na ktrym jest zbudowana aktualnie obowizujca wersja wydarze, jakie poprzedziy wybuch II wojny wiatowej. Przyjmuje ona niemale z niewolniczym uporem, e przed Polsk nie byo adnej innej alternatywy jak tylko trwa w bezrozumnym oporze wobec roszcze zgaszanych przez Berlin a nastpnie pa ofiar poczonego ataku hitlerowskich Niemiec i stalinowskiego ZSRR9. Tymczasem zdaniem autora warto zastanowi si jak wygldaby rozwj wypadkw, w sytuacji, gdyby wadze RP podjyby decyzj o zawarciu przymierza z Niemcami10. Zanim to jednak uczyni musz poczyni pewne zastrzeenie o znaczeniu fundamentalnym. Abstrahujc zupenie od wyraania jakichkolwiek opinii dotyczcych caoksztatu dziaalnoci kanclerza III Rzeszy, pragn zwrci uwag, e w 1939 roku nie sposb byo ocenia tego przecitnego prowincjusza z Austrii wywodzcego swoje korzenie z Brannau nad rzek Inn, przez pryzmat wiedzy, jak historycy posiadaj na temat jego straszliwych dokona, 70 lat po zakoczeniu II wojny wiatowej. W okresie poprzedzajcym jej wybuch Fhrer wielkiego narodu niemieckiego by, co najwyej redniej miary politykiem, ktry wbrew panujcym
L. S y k u l s k i , Geopolityka: Sownik terminologiczny, Warszawa 2009, s. 4. Ibidem, s. 4. 8 D. M a d e j s k i , Wrzesie 1939: niepotrzebna katastrofa, Geopolityka 2009, nr 2(3). Por. tak: G. G r s k i , Wrzesie 1939: Rozwaania alternatywne, Warszawa 2000; R. M i c h u l e c , Ku wrzeniowi 1939, Gdynia 2008. Dodajmy jednak w tym miejscu, e ta ostania rozprawa uchodzi wrcz za obrazoburcz i do kontrowersyjn, z uwagi na stawiane przez autora tezy i swobodn nadinterpretacj archiwaliw. 9 Opinia taka bya silnie zakorzeniona wrd rzdzcych Polsk elit sanacyjnych przed Wrzeniem 1939 roku. Problem w tym, e ulegay one wasnej propagandzie, o czym najlepiej wiadczy przykad Jana Szembeka, ktry mia czelno napisa takie oto sowa: Przed nami stay dwie alternatywy [sic!], albo idc z Niemcami lub Sowietami utraci niezaleno, albo doj do katastrofy. Odstpi nic nikomu nie mona byo [sic!], bo nastroje w kraju na to nie pozwalay [sic!]. Por.: P. Wi e c z o r k i e w i c z , Historia polityczna Polski 1935-1945, Warszawa 2005, s. 60. 1010 Pierwszym autorem, ktry pokusi si o przeanalizowanie takiego scenariusza by Tomasz Fabi, ktry swego czasu opublikowa esej: Wrzeniowe fantazje. Por. I d e m, Gry imperialne, Krakw 2008, s. 131-144. Zdaniem tego autora alians polsko-niemiecki doprowadziby do praktycznej izolacji Parya i uznania hegemonii Niemiec w Europie atlantyckiej, bez koniecznoci uciekania si do wojny. Wwczas, jedynym punktem spornym byaby kwestia Alzacji i Lotaryngii. Tu A. Hitler mg jednak pj na kompromis, gdy moliwe mogo sta si dojcie do wadzy orientacji proniemieckiej i zawarcia z Londynem ugody antybolszewickiej. Po takiej przebudowie Zachodu zintegrowana Europa mogaby si ju zdaniem autora pokusi o zorganizowanie krucjaty antysowieckiej w celu wyzwolenia Ukrainy, Biaorusi i Kaukazu.
7 6

260

powszechnie opiniom nie posiadajc nawet adnego preliminarza swoich podbojw, dy do zasadniczej rewizji skrajnie niekorzystnych dla Niemiec decyzji powzitych na konferencji wersalskiej w 1919 roku. Na ocen postpowania tego urodzonego w Wersalu politycznego aktora w aden sposb nie powinien wpywa fakt, i cel swj osiga rodkami okrelanymi, jako makiaweliczne. Takim postpowaniem moga si bowiem poszczyci zdecydowana wikszo wczesnych europejskich mw stanu (moe za wyjtkiem Jzefa Becka, ktry w peni zasuy sobie na miano politycznego Don Kichota). Naley o tym pamita zanim spotkam si z ahistorycznym zarzutem, i byoby to zachowanie niehonorowe, aby Polska wizaa si sojuszem z takim szalonym zbrodniarzem, optanym pragnieniem zdobycia wadzy nad wiatem. Jednoczenie zaznaczamy, e nie jest zamiarem autora usprawiedliwianie czynw A. Hitlera ani te odbrzawianie jego postaci zwaszcza w wietle tragicznych okolicznoci, jakie dotkny Europ i zamieszkujce j narody w latach 1939-1945: wydarze, na ktre czowiek ten mia istotny wpyw, (cho nie on jedyny, o czym nie chce si dzisiaj pamita), inspirowa je i bra w nich czynny udzia. Niemniej jednak analiza przedwojennej linii postpowania kanclerza III Rzeszy skania do wniosku, i co najmniej do koca marca 1939 roku, jeli nie dalej, nie planowa on w ogle ataku na Polsk. Wydaje si rwnie, e przynajmniej na pocztku nie zamierza czyni z niej swojego bezwolnego wasala w planowanym podboju Wschodu. Jego zabiegi wiadcz o czym wrcz przeciwnym, a mianowicie postrzeganiu II RP, jako jedynego naprawd liczcego si partnera niezbdnego do rozegrania finaowej partii we wschodniej czci europejskiej szachownicy. Wszelkie za umizgi, jakie do tego czasu czyni Adolf Hitler wobec Moskwy naley potraktowa, jako rodek wywierania dyplomatycznego nacisku na Polsk nie za autentyczne denie do zawarcia historycznego porozumienia z wodarzem Kremla. Inn spraw jest, e Stalin potraktowa awanse kanclerza Niemiec z nader yczliwym zainteresowaniem, co odpowiadao geopolitycznej strategii ZSRR wywoania drugiej wojny imperialistycznej w celu cakowitej sowietyzacji Europy. Z wzmiankowanego powyej powodu, ale take majc wiadomo niewyobraalnego ogromu strat w zasobach ludzkich i dobrach materialnych, jakie poniosa Rzeczpospolita na skutek agresji a nastpnie okupacji niemiecko-sowieckiej uznaem, e warto byoby rozpatrze proniemiecki scenariusz wydarze. Inspiracj dla jego sformuowania sta si dla mnie kontrowersyjno-obrazoburczo-rewizjonistyczny wedug zachowawczych polskich badaczy passus z klasycznej ju (lub kultowej, jak zapewne napisaliby modsi wiekiem entuzjaci historii) rozprawy Jerzego ojka. Brzmi on tak: Po Monachium byo zapewne jedno tylko wyjcie, mogce zapewni Polsce los lepszy ni ten, jaki ja spotka w latach 1939-1945: natychmiastowe przystpienie do Paktu Antykominternowskiego i powolne, jak najbardziej opniane, ale realne wejcie w przejciowy alians z Hitlerem, nawet za cen korektur granicznych i pewnego ograniczenia na jaki

261

czas samodzielnoci polskiej polityki zagranicznej, przy jednoczesnym znacznym rozlunieniu stosunkw z Francj, a w sferze ideowej przy bardzo znacznym wzmocnieniu roli doktryny prometejskiej11. Ze swej strony uznaj jednak, e byby to alians dugotrway, nie za przejciowy oraz, e nie uwzgldniaby on adnych korektur granicznych wszak Adolf Hitler mia w planach zagwarantowanie nienaruszalnoci granicy polskoniemieckiej w nowym pakcie o nieagresji, jaki Rzeczpospolita Polska miaa podpisa z Rzesz Niemieck na 25 lat, a wic a do 1964 roku (!). A zatem Najpniej w styczniu 1939 roku Rzeczpospolita Polska staje si oficjalnie aliantem Rzeszy Niemieckiej. Daje to A. Hitlerowi moliwo byskawicznego zaatakowania Francji, via Belgia i Holandia, co ma miejsce w pierwszej poowie tego roku. Rwnoczenie Wehrmacht wspierany przez Kriegsmarine i Luftwaffe dokonuje inwazji na Dani i Norwegi, gdzie w walkach o Narvik, walczc skutecznie rami w rami z Niemcami przeciw Brytyjczykom, wsawia si Brygada Strzelcw Podhalaskich, z kolei na morzu nieocenion pomoc dla sojuszniczych oddziaw polsko-niemieckich nios transportowce Chrobry oraz Batory chronione m.in. przez dziaa pokadowe niszczyciela Grom. Tymczasem na Wschodzie pod auspicjami Polski wspieranej si i autorytetem Berlina powstaje szeroka koalicja antysowiecka zoona z Finlandii, Estonii, otwy, Litwy, Rumunii, Wgier, Bugarii i Jugosawii12 zdolna skutecznie powstrzymywa ewentualne sowieckie dziaania zbrojne w rejonie Midzymorza. Wiosn 1940 roku kanclerz A. Hitler decyduje si wysa do Londynu swojego zaufanego partyjnego towarzysza Rudolfa Hessa z planem mediacji niemiecko-brytyjskiej, ktry zawiera postulat gwarancji nienaruszalnoci kolonii brytyjskich przez Niemcy i lojalne ostrzeenie dla Wielkiej Brytanii przed planami Jzefa Stalina dcego do wywoania w nich fermentu rewolucyjnego. W tym samym czasie nie czekajc na wynik rozmw niemieckobrytyjskich Wielka Armia europejska, skadajca si z poczonych si niemiecko-polsko-rumuskich, wspieranych przez korpusy fiskie i wgierskie, kierujc si szczerym pragnieniem ochrony ludnoci ukraiskiej i biaoruskiej przed dziaaniami funkcjonariuszy zbrodniczego systemu komunistycznego dokonuje inwazji na ZSRR. Operacja o kryptonimie Ostatnia Dymitriada koczy si cakowitym sukcesem, dziki doskonaemu wrcz skoordynowaniu z europejskim atakiem, dziaa militarnych, jakie przeciw ZSRR podejmuje take Japonia. Podczas gdy siy zbrojne pastw osi przeamuj linie sowieckie bronice dostpu do Moskwy, na Kremlu grono najbliszych wsppracownikw Stalina pomaga mu popeni saJ. o j e k , Agresja 17 wrzenia: Studium aspektw politycznych, Warszawa 1990, s. 15. Poczwszy od jesieni 1940 roku, kiedy zagroenie sowieck inwazj w rejon Bakanw zaczo si niebezpiecznie nasila do niemiecko-wosko-japoskiego paktu trzech przystpiy kolejno: Wgry (20 XI 1940), Rumunia (23 XI 1940), Sowacja (24 XI 1940), Bugaria (1 III 1941) i Jugosawia (25 III 1941). Zob. K. Gr y g a j t i s , Sowiecka strategia geopolityczna w Europie a Polska 1924-1943, [Warszawa] 2006, s. 108. Dlaczego w prezentowanym wyej scenariuszu wydarze z lat 1939-1945, uoonym areboirs, miaoby by inaczej?
12 11

262

mobjstwo. Zwoki Koby zostaj oblane benzyn i podpalone przez jego towarzyszy, ktrzy nastpnie podejmuj prb ucieczki z Moskwy w przebraniu ludzi pracy. Zostaje ona jednak udaremniona przez patrole polskie, ktre przekazuj zbiegw w rce niemieckie. Schwytani przywdcy sowieccy zostaj odesani do Berlina i osadzeni w wizieniu Spandau, gdzie po wojnie czeka ich sprawiedliwy proces (odbdzie si on w Norymberdze w latach 1945-46; prac prokuratorw niemieckich, polskich i ukraiskich wspiera bdzie oskaryciel posikowy genera Andriej Wasow wystpujcy w imieniu Komitetu Obrony Narodw Rosji; na mocy jednomylnego orzeczenia ETW [Eurazjatyckiego Trybunau Wojskowego] wszyscy oskareni w nim zbrodniarze komunistyczni na czele z w. Mootowem, G. ukowem, . Beri oraz N. Chruszczowem zostan skazani na mier przez powieszenie). Po zdobyciu Moskwy sprzymierzeni przystpuj do zorganizowania wieo zdobytej przestrzeni yciowej w europejskiej czci ZSRR. Za spraw prowadzenia konsekwentnej polityki prometejskiej, (co narody ukraiski, biaoruski zawdziczaj nieugitej wobec Berlina postawie Polski) dochodzi do utworzenia niepodlegej Ukrainy i Biaorusi. Szczytna idea prometeizmu obejmuje niejako z marszu take ludno pochodzenia ydowskiego, dziki czemu na terytoriach znajdujcych si pod rzdami Berlina i Warszawy nie dochodzi do adnych przeladowa. Wyjtek ma miejsce w Jedwabnem, gdzie na skutek spontanicznej akcji tamtejszych mieszkacw ginie ponad 300 ydw. Ten bezsensowny akt przemocy zostaje natychmiast potpiony przez wadze polskie, co w Berlinie zostaje przyjte z milczc aprobat. Jesieni 1940 roku powstaje autentycznie suwerenny, twardy, ldowy rdze struktury bezpieczestwa europejskiego zbudowany na osi Pary-Berlin-Warszawa-Kijw, w ramach ktrej Francja znajduje si pod askawym protektoratem Berlina natomiast Ukraina trafia pod yczliw kuratel Warszawy. Dodajmy, e dzieje si to na 70 lat wczeniej zanim projekt taki zgosi Zbigniew Brzeziski13. Z pozostaych ziem europejskiej czci ZSRR powstaje Ludowo-Demokratyczna Republika Ninego Nowogrodu, na czele, ktrej stanie w niedalekiej przyszoci demokratycznie wybrany prezydent Andriej Wasow (stanie si to po zakoczeniu procesu norymberskiego). Co prawda Brytyjczycy usiuj przeszkodzi w zakceniu przez Niemcy i Polsk europejskiej rwnowagi si. Udaje si im nawet sparaliowa dziaania floty woskiej na Morzu rdziemnym i dokona udanej inwazji na Grecj. W obliczu zwycistwa pastw osi nad ZSRR, akcja ta nie odnosi jednak praktycznie adnego skutku. Powstaje bowiem nowy globalny ukad si. Spenia si cytowana z wielkim pietyzmem przez gen. Carla Haushofera, przepowiednia amerykaskiego gen. Homera Lee, ktra brzmi: [] ostatnia godzina polityki anglosaskiej wybije wtedy, gdy zjednocz si
Z. B r z e z i s k i , Wielka Szachownica: Gwne cele polityki amerykaskiej, Warszawa 1998, s. 104-106.
13

263

Niemcy, Rosjanie i Japoczycy14 z t tylko rnic, e rol Rosjan przejmuj Polacy za w wyniku zwyciskiej kampanii pastw osi terytorium ZSRR bdzie podzielone midzy Nowe Imperium Europejskie a Imperium Zjednoczonego Nipponu. Droga do ustanowienia Imperium Eurazjatyckiego zajmuje jeszcze sprzymierzonym cztery dugie lata, gdy Brytyjczycy i Amerykanie czyni usilne starania, aby pastwa osi nie zdoay zapanowa nad wszystkimi kluczowymi rejonami wiatowej Wyspy. Waszyngton wraz ze swym satelit Londynem udziela daleko idcego poparcia antyeurazjatyckim ruchom powstaczym w Egipcie, Iranie, Chinach oraz w Indiach. Armie eurazjatyckie odpieraj jednak ataki jankeskich i anglosaskich imperialistw i utrzymuj spjno ziem Nowego Imperium Kontynentalnego. Przebiege mocarstwa anglosaskie chcc zdyskredytowa nowych panw przestrzeni eurazjatyckiej w oczach narodu rosyjskiego nagoniaj okolicznoci zbrodni wojennej, jakiej dopucili si wspdziaajcy z Niemcami Polacy, na bezbronnych oficerach NKWD, ktrych dla zachowania pozorw ulokowano w obozach przejciowych w Starobielsku, Kozielsku i Ostaszkowie a nastpnie skrytobjczo zamordowano, po czym wrzucono ich ciaa do zbiorowych mogi w rejonie Katynia, Charkowa i Miednoje. Mdry nard rosyjski lekceway jednak t propagandow gr Jankesw i Anglosasw, poniewa wolne media pastw osi na bieco informuj o terminach i przebiegu dokonywanych egzekucji. Poza tym zostaj one poprzedzone legaln procedur sdow (polowe sdy wojenne) i maj charakter zorganizowanych widowisk publicznych za podczas ich trwania niejednokrotnie zdarza si, e zwykli, proci Rosjanie majc wieo w pamici skal potwornych zbrodni, jakich dopuszczali si ci niewinni urzdnicy sucy w aparacie administracyjnym ZSRR prosz, aby pozwolono im osobicie wzi w nich udzia, aby da upust swojej nienawici do zbrodniczego systemu komunistycznego. Momentem przeomowym w grze o zdobycie hegemonii na eurazjatyckiej Wielkiej Szachownicy jest natomiast opowiedzenie si postatlantyckiej Turcji po stronie pastw osi. Jej wadze uzyskuj bowiem od Berlina i Warszawy mandat do restauracji struktury przestrzennej dawnego Imperium Osmaskiego, stanowicej od tej chwili przeduone rami jakim Nowe Imperium Europejskie signie a do Zatoki Perskiej. W ten sposb zostaj zamane ostatnie punkty oporu Anglosasw zlokalizowane w Iranie, Iraku i Egipcie, ktre wchodz pod specjalny nadzr swego dawnego suwerena: Turcji. Pierwszym regionem geopolitycznym15, uwolnionym od niebezpieczestwa grocego pastwom osi eurazjatyckiej ze strony anglosaskich podegaczy wojennych zostaje Iran. Ma to miejsce w 1943 roku. Z szacunku dla wielkomocarstwowych tradycji staroytnego imperium Cyrusa, Dariusza i Kserksesa, dyplomaci reprezentujcy Nowe ImA. F i d e r k i e w i c z , Wielka wojna kontynentw: Rozwaania o konflikcie ywiow, eurazjatyzmie i atlantyzmie, Staczyk 1998, nr 1(32), s. 37. 15 L. S y k u l s k i , op. cit., s. 84.
14

264

perium Europejskie, Imperium Zjednoczonego Nipponu oraz powstajce Imperium Wielkiego Pksiyca, postanawiaj spotka si pn jesieni 1943 roku w stolicy Iranu, Teheranie na pierwszej konferencji ustalajcej zasady funkcjonowania adu powojennego. Zapada tam decyzja o utworzeniu przez Japoni drugiego frontu do walki z mocarstwami talassokratycznymi, albowiem zachodnie prowincje Europy s bezustannie atakowane przez anglosaskie siy lotnicze stacjonujce na Pasie Startowym Numer Jeden, jakim sta si znajdujcy si pod opiek USA dumny niegdy Albion. Niedugo potem, 7 XII 1943 roku dochodzi do niespodziewanego ataku floty japoskiej na amerykask baz morsk w Pearl Harbor, gdzie chwa okrywaj si polscy piloci walczcy z Amerykanami w latajcym cyrku Stanisawa Skalskiego, ktrzy notuj najwiksz liczb zestrzele maszyn wroga. Po spektakularnym zwycistwie odniesionym na Hawajach, Tokio podejmuje decyzj o zainstalowaniu si w Pearl Harbor i rozpoczciu przygotowa do inwazji na USA. Rzd w Waszyngtonie decyduje o wstrzymaniu atakw na Europ Zachodni i wzywa Londyn do obrony metropolii przed tym zagroeniem. Amerykanie wraz z Brytyjczykami skupiaj si odtd na dziaaniach wycznie obronnych. Co prawda Atlantyk pozostaje pod kontrol angloamerykaskiego Lewiatana, lecz hegemoni na Pacyfiku ciesz si Japoczycy. Pn wiosn 1944 roku rozpoczyna si najwiksza bitwa morska XX wieku nazwana pniej przez historykw globalnym Akcjum bitwa o Kana Panamski. Flota japoska przystpuje do frontalnego ataku. Na ziemi, morzu i w powietrzu przez blisko dwa tygodnie rozgrywa si istne pieko. Amerykanie robi wszystko, aby nie przegra tej walki na mier i ycie z Imperium Soca. Szala zwycistwa przechyla si raz w jedn raz w drug stron. Niestety Japoczykom pomimo stoczenia heroicznej walki nie udaje si zama fanatycznego oporu Jankesw. Amerykanie utrzymuj pod swoj kontrol Kana Panamski, lecz za cen ogromnych strat wasnych. Fiaskiem koczy si take prba wzniecenia antyamerykaskiego powstania w Meksyku, ktry za cen zrzeczenia si na jego rzecz Teksasu i Kalifornii przez USA kieruje apel do wszystkich wolnych narodw Obojga Ameryk o przeciwstawienie si japoskim agresorom. W tej sytuacji a take z powodu wyczerpania si odwodw Japoczycy musz z powrotem wycofa si na Hawaje. W roku nastpnym trwaj jeszcze zacite walki o Indie, skd Japoczycy eliminuj ostatecznie wpywy angielskie. Do cikich star dochodzi rwnie na Bliskim Wschodzie, gdzie poczone floty Wielkiej Brytanii, Nowej Zelandii oraz Australii bezskuteczne prbuj odzyska wadz nad Kanaem Sueskim. Na szczcie Brytyjczykom oraz ich sojusznikom skutecznie przeciwstawia si specjalny kontyngent wojskowy pastw osi wspierany przez korpusy turecko-egipskie i silne zgrupowania partyzanckie zoone z ochotnikw ydowskich i palestyskich. Tymczasem maj miejsce dwie kolejne konferencje eurazjatyckiej Wielkiej Trjki. W lutym 1945 w Jacie zapada decyzja o uznaniu przez spoeczno midzynarodow faktu rozbioru ZSRR i podziau jego teryto-

265

rium na cztery strefy okupacyjne: trzy z nich z biegiem czasu stan si integraln czci skadow trzech sojuszniczych imperiw wiatowej Wyspy, za czwarta strefa, Syberia znajdzie si pod wspln kontrol Wielkiej Trjki stajc si eurazjatyckim materiaowym Eldorado. Pastwa osi pod przemonym wpywem Polski kierujcej si szlachetn ide prometeizmu, podejmuj decyzj o pozbawieniu Wielkiej Brytanii wszystkich kolonii. Ostatni uchwa, jaka zapada w Jacie jest zobowizanie si wszystkich uczestnikw konferencji do ustanowienia Organizacji Zjednoczonych Narodw Eurazji, ktrej zadaniem naczelnym jest zapobieganie pojawiania si wani midzy narodami wiatowej Wyspy i promowanie pokoju. Na ostatniej ju konferencji, jaka odbywa si w lipcu-sierpniu 1945 roku w Poczdamie zgromadzeni dyplomaci pastw osi eurazjatyckiej przyjmuj dokument na mocy postanowie ktrego na terytorium byego ZSRR ma zosta wdroona polityka tzw.: 4D, a mianowicie demilitaryzacji, dekomunizacji, demokratyzacji oraz dekartelizacji. Jednoczenie owiadczaj oni, e odpowiedzialnoci za wywoanie II wojny wiatowej naley obarczy ZSRR i USA, ktre w imi realizacji swych imperialnych ideologii zamierzay poszczu przeciw sobie mae i rednie narody wiatowej Wyspy, by nastpnie, kiedy bd one ju skrajnie osabione indiaskimi walkami o niepodlego dokona ich podboju i zdominowa przez narzucenie wasnej pseudokultury i wypaczonych wzorcw polityczno-ustrojowych. Aby w przyszoci aden imperialistyczny prowokator nie mg ju skci wolnych narodw eurazjatyckich, dyplomaci trzech zwyciskich imperiw Rimlandu Planetarnego yznego Pksiyca, skadaj swoje podpisy pod aktem zaoycielskim UNII EURAZJATYCKIEJ. I pomyle, e wszystko to wydarzyo si tylko dlatego, e min. Jzef Beck zdecydowa si zawrze taktyczny sojusz z Rzesz Niemieck * * * Fakt powoania do ycia UE natychmiast spotyka si ze kategorycznym sprzeciwem USA, ktre w odpowiedzi tworz STANY ZJEDNOCZONE PANAMERYKI, do ktrych swj akces zgasza Pas Startowy Numer Jeden, czyli Wielka Brytania. Stolic odrodzonego wiatowego imperium morskiego zostaje Meksyk przemianowany z szacunku dla chwalebnej przeszoci Aztekw na Tenochitlan. Globalna rywalizacja obydwu wiatowych mocarstw: UEA i USPA nieuchronnie prowadzi do wybuchu zimnej wojny, ale to ju zupenie inna historia

266

ADAM DANEK

ZNACZENIE 17 WRZENIA 1939 ROKU

nwazja Zwizku Sowieckiego na Polsk dokonana 17 IX 1939 roku, jak kady fakt historyczny, nie jest pozbawiona przyczyn ani skutkw. Wpisywaa si w pewien okrelony cig wydarze, zaszych wczeniej, rozgrywajcych si rwnolegle i majcych si dopiero wydarzy. Do bezporednich nastpstw rozbioru Pastwa Polskiego przez III Rzesz i ZSRS, tj. realizacji postanowie paktu Ribbentrop-Mootow, naleao stworzenie egzystencjalnego zagroenia dla innych pastw Europy rodkowej i Wschodniej. Zajmujc obszar wojewdztw tarnopolskiego i stanisawowskiego, Sowiety wyduyy swoj granic z krlestwem Rumunii wojskowym sojusznikiem Polski okrajc je od pnocy i pogarszajc jego pooenie strategiczne na wypadek ewentualnego konfliktu rumusko-sowieckiego. Nie bez zwizku ze skutkami inwazji z 17 wrzenia pozostawaa wic pniejsza utrata przez Rumuni Besarabii i pnocnej Bukowiny, zajtych przez wojska sowieckie w czerwcu 1940 roku, czemu ten kraj nie mog si sprzeciwi, nie ryzykujc natychmiastowej wojny ze znacznie potniejszym pastwem, ktrego armie stay na jej pnocnej i wschodniej granicy zwaszcza, e w wyniku rozbioru II Rzeczpospolitej utracia wczeniej swego najwaniejszego i najsilniejszego militarnego sprzymierzeca. Zajmujc polskie wojewdztwo stanisawowskie, Zwizek Sowiecki wszed w styczno graniczn z krlestwem Wgier (uzyskao ono wspln granic z Polsk na krtko przed wybuchem II wojny wiatowej, zajmujc w marcu 1939 roku Ru Karpack, nalec wczeniej do Czechosowacji), przez co zagrozi bezporednio rwnie i temu pastwu, podobnie, jak Litwie, z ktr wszed w styczno graniczn, zajmujc polskie wojewdztwo wileskie. Upadek pastwa polskiego, bdcy rezultatem inwazji z 17 wrzenia, umoliwi take Sowietom wymuszenie (pod koniec wrzenia i w padzierniku 1939 roku) na wadzach Litwy, otwy i Estonii zgody na rozmieszczenie na ich terytoriach baz wojskowych Armii Czerwonej, tj. faktycznie na okupacj tych pastw przez ZSRS, zakoczon ich anektowaniem w czerwcu i lipcu 1940 roku. Atak z 17 wrzenia spowodowa zatem cakowit geopolityczn przebudow Europy rodkowej i Wschodniej, poniewa upadek Polski pocign za sob upadek lub egzystencjalne zagroenie pozostaych pastw regionu. Jeeli spojrzymy na te wydarzenia pod ktem czysto politycznym, dostrzeemy, i wszystkie pastwa dotknite skutkami 17 wrzenia Wgry, Rumunia, Polska, Litwa, otwa, Estonia byy do siebie podobne pod wzgldem systemu politycznego: rzdzone na sposb autorytarny przez siy prawicy. Na paszczynie politycznej sowiecka inwazja na Polsk moe by zatem odczytywana jako pocztek ofensywy bolszewizmu przeciw reakcyjnym pastwom Europy rodkowej i Wschodniej. Cig wyszczeglnionych wczeniej wydarze mia jednak jeszcze gbszy sens sens geopolityczny.

267

Z punktu widzenia geopolityki ich przebieg bynajmniej nie by przypadkowy. Aby mc zatem w peni zrozumie, co naprawd stao si na mapie wiata po 17 wrzenia 1939 roku, naley odwoa si do nauk jednego z twrcw nowoczesnej geopolityki (uznawanego nierzadko za najwybitniejszego z jej teoretykw), szkockiego geografa sir Halforda Mackindera (1861-1947). Ju w 1904 roku geopolityk ten wprowadzi pojcie Serca Ldu (Heartland), ktre tworzy pnocna cz Eurazji obszar naturalnie obronny, zamknity dla dostpu od morza, trudno dostpny od Pnocy, Wschodu i Poudnia: przez Boga stworzona najwiksza cytadela ludzkoci, forteca gigant [] Heartland. Obszar ten przez wzgld na swoje geograficzne uksztatowanie i waciwoci klimatyczne pozostaje najwiksz na Ziemi naturaln twierdz. Jest niemoliwy do zdobycia od zewntrz, ale z jego wntrza mona dokonywa ekspansji skierowanych na wiat zewntrzny. I rzeczywicie, to stamtd cyklicznie wychodziy wielkie historyczne ekspansje: Hunw, Turkw, Mongow, Rosjan. Najwaniejsza z naturalnych bram Heartlandu otwiera mu drog w kierunku Europy. Orodki siy rodzce si w tym rdziemiu d do wyjcia na Europ i uzyskania dostpu do jej mrz, a przez nie do oceanu, umoliwiajcego ekspansj o charakterze wszechwiatowym. Droga z Heartlandu do Europy wiedzie przez swoisty pomost ldowy fragment kontynentu europejskiego pooony pomidzy Morzem Batyckim a Morzem Czarnym. Jeeli orodek siy wadajcy tym obszarem osiowym opanuje to przejcie, jego droga do wielkich podbojw zostanie zabezpieczona, najprociej za uczyni to we wspdziaaniu z niemieckim orodkiem siy, kontrolujcym owo przejcie z drugiej strony, od zachodu. Jeli orodek z Heartlandu poczy si z orodkiem niemieckim, zdaniem Mackindera powstanie potga zdolna zagrozi caemu wiatu. (Takie te zczenie zostao zaplanowane w pakcie Ribbentrop-Mootow, a zrealizowane po 17 wrzenia.). Powstrzyma narodziny tej potgi moe istnienie na kluczowym obszarze pomidzy Batykiem a Morzem Czarnym grupy wspierajcych si wzajemnie pastw, ktra stanowiaby swoist przegrod, blokujc Heartlandowi wyjcie na Europ i uniemoliwiajc mu poczenie si z niemieckim orodkiem siy. Ten kluczowy obszar sam MacKinder nazywa wrotami Heartlandu, natomiast w tradycji polskiej jest on znany jako pomost batycko-czarnomorski lub po prostu Midzymorze (Intermarium). W grudniu 1919 roku Halford Mackinder spotka si z najwybitniejszymi polskimi mami stanu XX wieku najpierw w Paryu z Romanem Dmowskim, nastpnie w Warszawie z Jzefem Pisudskim. Drugi z tych politykw mia ju od dawna uksztatowane pogldy na znaczenie Midzymorza na mapie Europy. W latach 1919-1920 podj prb stworzenia bloku pastw skutecznie zagradzajcego drog na Europ nowej sile usadowionej w Heartlandzie, jak by bolszewizm bloku sigajcego od Finlandii po pastwa Zakaukazia, w ktrym szczeglnie wanym elementem konstrukcyjnym byaby Ukraina, a rol jego zwornika odgrywaaby Polska. Prba ta zakoczya

268

si niepowodzeniem z powodu przebiegu i zakoczenia wojny polskobolszewickiej, dla Polski zwyciskiej pod wzgldem militarnym, lecz przegranej pod wzgldem politycznym. Mimo to Marszaek Pisudski podejmowa dalsze, dostosowane do warunkw prby zbudowania midzymorskiej zapory z drutu kolczastego, ktra powstrzymywaaby bolszewizm przed wtargniciem do Europy: dy do skoordynowania polityki bezpieczestwa tych krajw Midzymorza, ktre po 1920 roku ocaliy sw niezaleno od Rosji Sowieckiej, a nastpnie do skonsolidowania przynajmniej pnocnej flanki Midzymorza poprzez powoanie Zwizku Batyckiego, zrzeszajcego Litw, otw, Estoni i Finlandi. wiadomo kluczowego znaczenia wrt Heartlandu mieli rwnie bolszewicy. W okresie midzywojennym polityka zagraniczna pastwa sowieckiego w Europie pozostawaa podporzdkowana jednemu celowi: przebi przegrod oddzielajc sowiecki komunizm od Europy. Bolszewicy dyli do jego realizacji wytrwale i konsekwentnie. W 1920 roku Sowiety opary si od pnocnego wschodu o Morze Czarne, likwidujc niepodleg Ukrain i pastwo krymskie, stanowice protektorat Polski. (Na Pwyspie Krymskim przez krtki czas istniao niezalene pastwo Tatarw, ktrego wadze 17 V 1920 roku zoyy na rce sekretarza generalnego Ligi Narodw oficjaln prob o oddanie Krymu pod protektorat pastwa polskiego.). Jednoczenie podjy wwczas pierwsz, nieudan, prb likwidacji Polski. W 1921 r. podbiy i zlikwidoway pastwa Kaukazu Poudniowego Armeni, Azerbejdan i Gruzj utrwalajc swoje panowanie w basenie Morza Czarnego. Walk w obronie niepodlegoci kaukaskich narodw wspieraa swym wysikiem dyplomatycznym Polska, lecz nie moga im udzieli bezporedniej pomocy zbrojnej z powodu swego wyczerpania niemal dwuletni wojn z bolszewikami oraz braku szlakw, ktrymi daoby si przerzuci oddziay wojska na Kaukaz (wraz z odepchniciem Polski przez Rosj Sowieck od Morza Czarnego w 1920 roku znikna moliwo transportu z Polski na Zakaukazie drog morsk). W 1939 roku Zwizek Sowiecki wesp z III Rzesz zniszczy pastwo polskie. Pooona pomidzy Niemcami a Rosj Polska stanowi zwornik Midzymorza jej upadek pociga za sob geopolityczny rozpad Midzymorza. 17 wrzenia przegroda oddzielajca komunizm od Europy zostaa zburzona; wrota Heartlandu stany dla niego otworem. Pniejsza prba likwidacji niepodlegej Finlandii w latach 19391940 oraz likwidacja Litwy, otwy i Estonii w 1940 r. oznaczay ju tylko przewracanie resztek obalonego muru, po ktrego gruzach bolszewizm wdziera si do Europy. 17 wrzenia mia take swoje dziejowe antecedencje. Ch unicestwienia Polski, jako gwnego filara Midzymorza wielokrotnie w nowoytnej historii zbliaa do siebie politycznie niemiecki i rosyjski orodek siy, poczwszy od rozbiorw wsplnego eucharystycznego spoycia ciaa Polski przez Prusy i Rosj, jak okreli je Fryderyk II. W XIX wieku obustronne denie do utrzymania Polski, a wraz z ni caej Europy rodkowej i Wschodniej, w stanie politycznego niebytu, tworzyo podstaw Bismarckowskiego sojuszu

269

Niemiec z Rosj. Odrodzenie niepodlegej Rzeczpospolitej natychmiast obudzio te niemiecko-rosyjskie denia. 17 listopada 1918 roku na amach prasy sowieckiej ukaza si programowy artyku pod tytuem: Przepierzenie opisujcy karowate narodowe rzdy, ktre wol losu znalazy si midzy dwoma olbrzymimi ogniskami rewolucji Wschodu i Zachodu [i] marz obecnie o zgaszeniu powszechnego poaru rewolucyjnego w Europie, o zachowaniu swego komicznego istnienia, o zawrceniu wstecz koa historii. Artyku zapowiada: Kontrrewolucyjne przepierzenie pomidzy rewolucyjnym Zachodem a socjalistyczn Rosj zostanie zniesione. Jego autorem by trzymajcy si jeszcze w cieniu, ale szybko umacniajcy sw pozycj w bolszewickiej hierarchii partyjnej Jzef Stalin ten sam, ktry dwadziecia lat pniej mia zburzy owo przepierzenie. W 1922 roku kanclerz Niemiec Joseph Wirth wyrzek wakie sowa do gwnodowodzcego wojsk niemieckich, gen. Hansa von Seeckta: Polska pewnego dnia zniknie z mapy Europy za przyczyn Niemiec i Rosji. Sw tych nie wypowiedzia polityczny ekstremista pokroju Hitlera, lecz liberalny demokrata, stojcy na czele umiarkowanej Partii Centrum. Ch pozbawienia politycznej egzystencji narodw zamieszkujcych pomost batycko-czarnomorski przez Berlin i Moskw znalaza wreszcie wyraz w pakcie Ribbentrop-Mootow, wprowadzonym w ycie 17 wrzenia 1939 r. Wspczenie, gdy obserwujemy ponowne zblienie orodkw niemieckiego i rosyjskiego, potrzeba utworzenia zwizku narodw Europy rodkowej i Wschodniej raz jeszcze nabiera aktualnoci. Historia okresu midzywojennego dowodzi, e potrzeba ta bya wielokrotnie ignorowana przez bezporednio zainteresowane pastwa, ktrym wsplne egzystencjalne zagroenie przesaniay wzajemne konflikty o znaczeniu drugorzdnym, bo nie egzystencjalnym (tzn. nie decydujcym o ich bycie lub niebycie). Najsynniejszy polski monarchista epoki, Stanisaw CatMackiewicz (1896-1966), wyartykuowa wwczas teori sojuszw naturalnych, stwierdzajc, i jeeli utrata niepodlegoci przez jedno pastwo niesie ze sob zagroenie utraty niepodlegoci dla drugiego pastwa, to sojusz tych dwch pastw naley uzna za naturalny; jako modelowy przykad tej prawidowoci wskazywa sojusz midzy Polsk a Litw. Mimo to elity polityczne Litwy uczyniy irracjonaln wrogo do Polski naczeln regu prowadzonej przez siebie polityki zagranicznej, podtrzymywan niemale do samego wybuchu II wojny wiatowej. Jako inny przykad tego rodzaju przedkadania drugoplanowych zatargw ponad fundamentalne fakty mona wymieni konflikt polsko-ukraiski, rwnie cigncy si a do wybuchu wojny. Cen za niezrozumienie w por obiektywnej potrzeby wsppracy przyszo naszym narodom zapaci 17 wrzenia 1939 roku i w latach nastpnych. Jak wyrazi si jeden z wybitnych amerykaskich konserwatystw, kto nie uczy si na bdach wasnych przodkw, ten jest skazany na ich powtarzanie. Wspczenie wrd elit politycznych pastw Europy rodkowej i Wschodniej nie wida na razie zrozumienia dla potrzeby wzajemnej wsp-

270

pracy na obszarze Midzymorza. W szeregach aktualnej polskiej elity politycznej nie istnieje wiadomo szczeglnej roli Polski i w zwizku z tym jej szczeglnej odpowiedzialnoci na tym obszarze. Rozbudzenie tej wiadomoci bdzie pewnego dnia naszym wasnym zadaniem.

271

V. RECENZJE I OMWIENIA

POLSKA PRZESTRZE GEOPOLITYKI

PROBLEMATYKA GEOPOLITYCZNA ZIEM POLSKICH, RED. PIOTR EBERHARDT, WARSZAWA 2008.
mawiana praca zbiorowa podejmuje rozlegy i niezwykle skomplikowany problem analiz dotyczcych polskiej geopolityki. Ju choby z tego powodu warto o niej wspomnie, bowiem takich publikacji nie ma zbyt wiele. Co w tym jest, jak ocenia redaktor tomu, i [] wrd polskich geografw i historykw istnieje powszechne przekonanie, e polskie dokonania dotyczce problematyki geopolitycznej s bardzo skromne i pozbawione oryginalnoci (s. 7). Paradoksalnie, wrd naszych badaczy duo wicej osb zajmuje si, zreszt nieraz z sukcesami, geopolityk anglosask, niemieck, rosyjsk itd. ni refleksj nad rodzim myl geopolityczn. Pod tumaczeniem tego stanu rzeczy, ktre we Wstpie zawar Piotr Eberhardt, autor niniejszej recenzji podpisuje si w peni. Std tym bardziej wypada ceni wszelkie inicjatywy naukowe i wydawnicze, ktre przyczyniaj si do wzbogacenia skromnego przecie dorobku badawczego dotyczcego tytuowej problematyki. Omawiana praca zbiorowa zawiera kilkanacie szkicw, prezentujcych rn tematyk, sposb ujcia, warsztat badawczy, dowiadczenie itd. Ju choby dlatego, e zostay napisane przez geografw, politologw, historykw. Obejmuj one swym zasigiem chronologicznym okres praktycznie od I do III RP, z odwoywaniem si w niektrych szkicach nawet do okresu redniowiecza. Zatem cz studiw odnosi si do bliszej lub dalszej przeszoci, analizuje to, co byo. Wszelako w tomie zamieszczone s rwnie teksty, ktre maj walor projekcyjny, bowiem prbuj zarysowa spodziewane scenariusze dla Polski w nadchodzcych latach i dekadach XXI wieku. Wachlarz podejmowanych zagadnie jest bardzo szeroki i dowolny, mam zreszt wraenie, i chyba a nazbyt, co powoduje problemy ze zbornoci publikacji. W mojej opinii podobna praca powinna jednak by bardziej skoncentrowana wok zgodnionych przez redaktora i autorw szkicu wzowych kwestii, lub choby sposobu ich ujmowania. Wtedy by moe jej badawczy kontekst byby bardziej owocny. Opublikowane w pracy teksty zostay nadesane tak przez badaczy ju znanych i uznanych w geopolitycznym krgu (Piotr Eberhardt, Leszek Moczulski, Andrzej Piskozub, Piotr ossowski), jak i mniej znanych. Cao zostaa podzielona na cztery bloki tematyczne. Trudno w tak krtkim tekcie odnie si do bogactwa uj, tez, interpretacji zawartych w poszczeglnych szkicach. Skdind wiele z nich ma charakter wtrny, poniewa ju od lat

272

funkcjonuj w naukowym obiegu. Innym przydano nowy wymiar interpretacyjny, wreszcie pojawiaj si nieraz tezy i oceny nieobecne do tej pory w literaturze przedmiotu. Jako swego rodzaju o narracji tomu traktuj bardzo interesujcy artyku pira Leszka Moczulskiego, zajmujcy si eksploatowanym od lat dylematem geopolitycznym Polski, pooonej midzy Rosj a Niemcami. Przede wszystkim dlatego, e autor prbuje obali wiele mitw i stereotypw wok tego narosych, ktre w uproszczeniu prowadz na og do strategicznego i mentalnego fatalizmu. Wtedy pooenie naszego kraju staje nie szans, ale paraliujcym dziaanie przeklestwem, wraz ze miesznym marzeniem, i moemy sobie znale w tej Europie inne miejsce na mapie. Dlatego jako memento mona potraktowa ostatnie zdania szkicu: [] mit bardzo dugo moe dominowa nad rzeczywistoci. Ale ta ostatnia zawsze zwycia (s. 82). W sporym sensie koreluje z przesaniem Moczulskiego tekst Andrzej Piskozuba, zarysowujcy cechy tosamoci (cywilizacyjne, narodowe, kulturowe) naszego regionu Europy (przede wszystkim ziem polskich), ktre decyduj o jego odrbnoci na tle innych czci Starego Kontynentu. Warto o tym przypomina na tle toczcych si nieustannie i nie zawsze dla nas miych dyskusji, czy Polska jest czci Zachodu czy Wschodu Europy. Wydaje si, e wok tych problemw obraca si zdecydowana wikszo szkicw zawartych w omawianym tomie. Jedni autorzy nawizuj do tego wprost (np. trzy szkice w bloku o sytuacji geopolitycznej ziem polskich w okresie I wojny wiatowej), inne w sposb poredni (np. artyku Grzegorza Wcawowicza: Geopolityczne wymiary w ksztatowaniu koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju). Do niektrych tekstw mona mie spore zastrzeenia. O pewnych z nich mwi opublikowane (rzadko) fragmenty recenzji wydawniczych. Choby do szkicu Artura Rolanda Kozowskiego, ponad miar eksponujcego znaczenie krtkotrwaego przecie traktatu brzeskiego z 1918 roku. W opinii recenzenta nadto zdziwienie budzi obecno w tak zatytuowanym tomie artykuu Andrzeja Rykay o dawnej i obecnej sytuacji Karaimw polskich. Temat to ciekawy, dla wielu czytelnikw tomu pewnie poniekd egzotyczny, ale majcy marginalne znaczenie dla problematyki geopolitycznej ziem polskich. Inne studia (np. Marka Sobczyskiego o przemianach granic midzynarodowych Polski od I RP do czasw obecnych) z jednej strony podejmuj temat bardzo rozlegy, z drugiej za epatuj czsto tak szczegowymi wycinkowymi danymi, e ginie wrd nich zasadnicza myl autora. Tu i wdzie w tomie zastrzeenia budzi maa czytelno map i szkicw, wynikajca te z niewielkiego formatu. W sumie zawarte w tomie publikacje potwierdzaj to, e sytuacja geopolityczna kadego podmiotu pastwowego nie jest dana raz na zawsze. Ulega zatem mniej lub bardziej dynamicznym zmianom, a do kierujcych naw pastwow naley ich dostrzeganie i przekadanie na konkretne dziaania w wymiarze polityki zewntrznej i wewntrznej. W przypadku Polski rnie z tym ongi bywao, a i dzi jest podobnie. Obecnie nazbyt chyba ufamy, e

273

obecno Polski w NATO i UE stanowi historyczne osignicie naszego kraju, dane raz na zawsze. Zatem o wasne bezpieczestwo martwi si raczej nie powinnimy, poniewa po raz pierwszy w historii jestemy sprzymierzeni z najwikszymi potgami Zachodu. Takie przekonanie zazwyczaj usypia czujno i stpia wraliwo na zagroenia dla Polski. Wystarczy choby odwoa si tutaj do ostatniego w tomie artykuu Grzegorza Wcawowicza, ktry czytelnie pokazuje lekcewaenie uwarunkowa geopolitycznych przy obecnej strategii rozwoju Polski. Nie zawsze jest to funkcj braku pomysu czy ograniczonych zawsze rodkw materialnych, ale chyba a nazbyt czsto zwykej niewiedzy polskich elit politycznych. Przywizuj one bowiem niewielk wag do wsuchiwania si w gos orodkw analitycznych czy formuujcych diagnozy polityczne. Ta dorano i brak pomysw na rozwj Polski moe le si skoczy. Ten tom stanowi w tej kwestii przypomnienie i ostrzeenie. Reasumujc, tom pod redakcj Piotra Eberhardta stanowi ciekawy punkt wyjcia dla dalszych bada nad polsk geopolityk w przeszoci i dzi. Pokazuje w wielu kwestiach dosy czytelnie, co zrobiono, ale jeszcze bardziej czego do tej pory nie zbadano. Mimo wielu zastrzee, ktre mona podnie w stosunku do poszczeglnych tekstw czy ich czci wydaje si prac wartociow, godn zauwaenia i wnikliwej lektury. Przede wszystkim dlatego, e uwiadamia znaczenie geopolityki dla bada nad przeszoci i przyszoci pastwa polskiego. Pokazuje te ogrom luk badawczych, ktre czekaj na wypenienie przez ludzi nauki. Peni te wak funkcj integracyjn dla rozproszonego i podzielonego rodzimego rodowiska, ktre zajmuje si rozmaitymi aspektami geopolityki naszego kraju.
JAROSAW MACAA

274

REWOLUCJE WYBORCZE A GEOPOLITYKA RUROCIGW

MACKINNON MARK, THE NEW COLD WAR: REVOLUTIONS, RIGGED ELECTIONS AND PIPELINE POLITICS IN THE FORMER SOVIET UNION, NEW YORK 2007.
W powszechnym mniemaniu pojcie Nowa Zimna Wojna do obiegu naukowego wprowadzi Edward Lucas1. Jest to jednak pewna nieciso, gdy rok wczeniej wysza pod tym wanie tytuem recenzowana rozprawa Marka MacKinnona. O ile jednak ta pierwsza praca zajmuje si wspczesnym ekspansjonizmem rosyjskim, o tyle ta ostatnia wychodzi z tez, e w tle tzw.: Projektu Demokracja toczya si zaarta rywalizacja midzy Moskw a Waszyngtonem o wpywy na terenie Eurazji, szczeglnie w perspektywie geoekonomii i geopolityki rurocigw. Podstawowym instrumentem oddziaywania politycznego w tym kontekcie, z perspektywy USA, byo za to co Joseph Nye nazywa soft power (mikk potg). Mark MacKinnon to urodzony w 1974 roku kanadyjski dziennikarz polityczny i reporter wojenny czasopisma The Globe and Mail, wychodzcego w Toronto. Ukoczy Uniwersytet Caleton w Ottawie. By korespondentem prasowym w Moskwie, Jerozolimie i Pekinie. Relacjonowa wspczesne konflikty asymetryczne w Czeczeni, Iraku, Libanie i Afganistanie, jak rwnie aksamitne rewolucje w Gruzji (2003) i na Ukrainie (2004)2. Niemniej jednak recenzowana praca nie jest ju jedyn, ktra zajmuje si podsumowaniem tego zjawiska, ktremu nauki spoeczne i publicystyka naday niezbyt precyzyjne miano kolorowych rewolucji (2000-2006). Na ten temat pisali ju bowiem m.in. Viatcheslav Avioutskii i Siergiej Kara-Murza. Ukaza si ponadto zbir studiw pod redakcj Joerga Forbriga i Pavoli Demea3. Tym co nowe w recenzowanej pozycji to zwrcenie uwagi na elementy wsplne wszystkich tych demokratycznych przewrotw oraz ukazanie ich w perspektywie geoekonomicznej Wielkiej Gry. Jak ukazuje to ju sam tytu, przedmiotem rozprawy jest rywalizacja wielkich mocarstw na obszarze postsowieckim, ktr autor nazywa Now Zimn Wojn. Metody tej rozgrywki oscyluj midzy zmanipulowanymi wyborami a przewrotami rewolucyjnymi, za ich zasadniczym celem jest rozszerzenie stref wpyww na kraje umiejscowione na stykach geopolitycznych z racji posiadania okrelonych surowcw energetycznych (ropa naftowa, gaz ziemny), lub bdce szlakami tranzytowymi na Zachd. W jego opinii gwnymi rozgrywajcymi s tu Rosja i USA, a celem rozgrywki takie pastwa i regiony, jak: Serbia, Gruzja, Ukraina, Biaoru (kraje przesyowe) oraz Kaukaz Poudniowy i Azja rodkowa (zaplecze surowcowe). Tak si jednak dziwnie zoyo, e w okresie prezydentury Georgea Busha jra
E. Lu c a s , Nowa Zimna Wojna: Jak Kreml zagraa Rosji i Zachodowi, Warszawa 2008. Mark MacKinnons blog, <http://markmackinnon.blogspot.com/> (20 VII 2009). 3 V. Av i o u t s k i i , Aksamitne rewolucje, Warszawa 2007; . - , , 2007; Reclaiming Democracy; Civil Society and Electoral Change in Central and Eastern Rurope, ed. J. Fo r b r i g , P. D e m e , Washington 2007.
2 1

275

(2000-2008) na terenach tych dokonyway si postpolityczne przewroty pastwowe, ktre posiaday identyczne przesanie, organizacj oraz byy inspirowane i wspierane przez okrelone wielkie mocarstwo4. Oczywicie spotykao si to take z odpowiedni reakcj strony przeciwnej, ktra inicjowaa akcje o charakterze wyprzedzajcym, lub usiowaa wpyn na uniewanienie/zniwelowanie zainicjowanego w ten sposb procesu tranzycji. Autor ten, nie bez pewnych racji, zauwaa, e wraz z upadkiem Zwizku Radzieckiego takie pojcia, jak: wolno, demokracja i prawa czowieka stay si w rkach USA instrumentem rozszerzenia wasnej strefy wpyww, co spotkao si z uzasadnion kontrakcj Rosji, ktra tereny Eurazji postrzega w kategoriach bliskiej zagranicy, za sam upadek ZSRR, jako najwiksz katastrof geopolityczn XX wieku (s. 6-19). Zdaniem Marka MacKinnona strategie demokratyzacyjne na tym obszarze promuj takie instytucje, jak: The International Republican Institute, The National Democratic Institute, The National Endowment for Democracy oraz Open Society Foundations (s. 20-34). I moe nie byoby w tym nic zaskakujcego, gdyby nie fakt, e z reguy s to inicjatywy zwizane z amerykaskimi partiami politycznymi. W konsekwencji w pewnych okolicznociach mog by one wykorzystywane w charakterze ekspozytur Biaego Domu, zwaszcza, e niekiedy oskara si je o to, e s niekiedy finansowane z niejawnych rde CIA. Trzeba tu jednak zauway, e wywieranie tego rodzaju nacisku politycznego na inne pastwa nie jest wynalazkiem Waszyngtonu, lecz RFN, ktrej przybudwki partyjne finansoway i szkoliy dziaaczy opozycyjnych, ktrzy w 1974 roku przeprowadzili w Portugalii rewolucj godzikw. Zaniepokojenie Moskwy wynika take z faktu, e instytucje te odegray zakulisow i skuteczn rol w czasie Jesieni Narodw (1989-1991), ktra doprowadzio do demontau bloku komunistycznego. Jest jeszcze inna okoliczno o ktrej nasz autor jednak nie wspomina. Ot, jak: [] przekonywujco pokazay amerykaskie dowiadczenia w Iraku pisze Francis Fukuyama zmiana ustroju w drodze interwencji i okupacji jest wyjtkowo kosztowna, niepewna i zdecydowanie nie naley do narzdzi, ktrymi rutynowo mona by si posugiwa w przyszoci. Z drugiej strony, Stany Zjednoczone i inne rozwinite demokracje odegray wan, a w pewnych wypadkach decydujc rol we wspieraniu wielu demokratycznych transformacji, do ktrych doszo od pocztku lat 1970-tych. Wszystkie te demokratyzacje przeprowadzono raczej przy uyciu mikkiej ni twardej siy to znaczy takim narzdziom, jak nacisk dyplomaR. P o t o c k i , D . M i o s z e w s k a , Rewolucje wyborcze w kontekcie rozwaa Gene Sharpa referat wygoszony na konferencji naukowej: Transnarodowe organizacje spoeczestwa obywatelskiego w stosunkach midzynarodowych, zorganizowanej przez Zakad Stosunkw Midzynarodowych Wydziau Politologii UMCS w Kazimierzu Dolnym w dniach 16-18 IX 2007 roku.
4

276

tyczny, finansowanie dziaalnoci rodowisk prodemokratycznych, dyplomacj publiczn szkolenia i tym podobne5. Odwoujc si do istniejcej ju literatury przedmiotu Mark MacKinnon opisywane i analizowane przez siebie procesy tranzycji nazywa rewolucjami wyborczymi (s. 31). Pierwszym poligonem dla tego rodzaju strategii politycznej bya Serbia (X 2000) i Biaoru (I kw. 2001), za jej apogeum przypada na Gruzj (XI 2003) i Ukrain (XI-XII 2004). Autor w tym momencie kreli nie tylko z duym znawstwem rys historyczny: Jak do tego doszo?, lecz przede wszystkim ukazuje nam genetyczne powizania midzy tymi wydarzeniami (s. 35-130, 152-183). We wszystkich przypadkach podstawow cech wspln by fakt istnienia zdecentralizowanej, sieciocentrycznej i przygotowanej wedug jednolitego programu szkoleniowego awangardy rewolucyjnej, ktrej celem byo nie tyle zdobycie wadzy drog inspirowania zamieszek spoecznych, co wymuszenie na klasie politycznej, w okresie kampanii wyborczej, okrelonych zmian w ramach istniejcego systemu politycznego od autorytarianizmu do penej demokratyzacji i stopniowej okcydentalizacji kraju. Jak wspomniano, dziaay one wedug podobnego wzorca, opracowanego teoretycznie przez Gene Sharpa (s. 50-51, 172, 177, 223, 258), lecz w praktyce dopracowanego przez serbski OTPOR! Powsta nawet swoisty kodeks Public Relation majcy pomc w organizacji demokratycznego przewrotu. Skada si na niego siedem podstawowych zasad: (1) powinna znale si grupa ludzi przewiadczonych, e bezkrwawy przewrt jest moliwy; (2) osoby te musz zaoy modzieow organizacj kontestacji obywatelskiej o charakterze sieciowym; (3) organizacja ta musi opracowa wasn strategi protestw; (4) naley przyj wyrazisty symbol i nazw ruchu, ktre bd atwo rozpoznawalne; (5) naley ustali proste i konkretne cele spoeczno polityczne; (6) nigdy nie naley ucieka si do przemocy oraz (7) naley zawsze by konsekwentnym i bezkompromisowym w dziaaniu6. Wreszcie, we wspomnianych krajach (poza Biaorusi) o czym ju nasz autor nie wspomina zachodzio powane niebezpieczestwo uycia siy do stumienia protestw. Jednake na skutek rozgrywek wewntrznych w ramach resortw siowych oraz naciskw zewntrznych rozkazy pacyfikacji kadorazowo cofano, za oddziay znajdujce si w drodze ponownie odsyano do koszar7.
5 F. F u k u y a m a , Ameryka na rozdrou: Demokracja, wadza i dziedzictwo neokonserwatystw, Pozna 2006, s. 122. 6 L. K u c z , Pomaraczowa rewolucja w perspektywie Naszego Dziennika, [w:] Lekcja Majdanu: Czasopimiennictwo polskie wobec pomaraczowej rewolucji, red. R. P o t o c k i i in., Czstochowa 2008, s. 114-115. 7 R. P o t o c k i , L. K u c z , Rewolucja r w Gruzji (223 listopada 2003 roku), [w:] Pokojowa rewolucja jako instrument zmiany politycznej w krajach postkomunistycznych na przeomie XX i XXI wieku, red. J. M a c a a i in., Zielona Gra 2006, s. 278-298; R. P o t o c k i , Jednodniowa rewolucja w Serbii (5 padziernika 2000 roku) referat wygoszony na konferencji naukowej: Modernizacja polityczna w teorii i praktyce: Transfer nowoczesnych idei, wartoci, instytucji i mechanizmw, zorganizowanej przez Instytut Nauk Politycznych i Dziennikarstwa Uniwersytetu lskiego w Wile w dniach 23-25 IX 2008 roku.

277

Nie oznacza to bynajmniej, e we wszystkim tych przypadkach mamy do czynienia wycznie z zakulisowymi dziaaniami amerykaskich organizacji pozarzdowych, dyskretnie wspieranych przez CIA. Mark MacKinnon odegnuje si w tym przypadku od spiskowej teorii dziejw, jednak rwnoczenie w sposb niewystarczajcy prezentuje narodowe podoe tych postmodernistycznych rewolucji. Niuanse te, zdaniem recenzenta, w sposb przekonywujcy nakreli przywoany ju wczeniej F. Fukuyama. W tym jednak przypadku pisze on: Na pocztku XXI wieku pojawia si szeroka midzynarodowa infrastruktura, ktra miaa pomaga spoeczestwom rozpocz przejcie [...] do demokracji [...]. Bez wyrafinowanej sieci [...] monitoringu wyborw, [...] nie mona by byo dowie sfaszowania wyborw [...]. Najnowsze przypadki skutecznego upowszechniania demokracji maj trzy cechy wsplne. Po pierwsze, inicjatywa kadorazowo rodzia si w onie danego spoeczestwa. Jeli nie ma silnych, zjednoczonych grup spoecznych [...] nie dochodzi do zmiany systemu, [...] ktr inicjuj okrelone wydarzenia w rodzaju [...] sfaszowanych wyborw. Na dodatek poparcie zagraniczne sprawdza si tylko w przypadku reimw na poy autorytarnych, ktre odczuwaj potrzeb zainscenizowania wyborw i dopuszczaj margines wolnoci, w ktrym mog dziaa i organizowa si rodowiska zwolennikw spoeczestwa obywatelskiego [...]. I wreszcie otwarcie rodzimych si prodemokratycznych na zagraniczn pomoc [...] w ogromnej mierze zaley od dziejw danego spoeczestwa i rodzaju nacjonalizmu, ktry si w nim zakorzeni. Mieszkacy [...] Ukrainy, zasadniczo chcieli si przyczy do [...] szeroko rozumianej wsplnoty rozwinitych demokracji [...], jeeli si czegokolwiek bali, to rosyjskiego nacjonalizmu8. Opisane powyej dziaania postrzegano w Moskwie (Siergiej Markow, Wiaczesaw Nikonow, Gleb Pawowski) jako elementy jednego scenariusza napisanego w Waszyngtonie wsplnie przez rodowiska ydowskie (Geoge Soros) i wschodnioeuropejskich emigrantw (lub ich potomkw), a ktrego zasadniczym celem byo w pierwszej kolejnoci doprowadzenie do ograniczenia wpyww Rosji, a nastpnie jej dekompozycja. Szkic tego projektu zosta jeszcze w 1996 roku zarysowany przez Zbigniewa Brzeziskiego w jego rozprawie: Wielka Szachownica. Stawk w tej rywalizacji jest zatem nie tylko przyszo caej Eurazji, lecz i status Kremla jako supermocarstwa energetycznego9. W tej sytuacji Kremlowi nie pozostao nic innego, jak zabieganie o przeksztacenie Pax Americana w perspektywiczny ad wielobiegunowy, poprzez propagowanie osi Pary-Berlin-Moskwa i poszukiwanie zblienia z Pekinem. Z kolei na arenie regionalnej oznaczao to wygrywanie sprzecznoci wewntrznych na Ukrainie (tendencje prorosyjskie na wschodzie, Flota Czarnomorska, uzalenienie energetyczne, kwestia krymska) i Gruzji (separatyzmy etniczne, uzalenienie gospodarcze i energetyczne) oraz
F. F u k u y a m a , op.cit., s. 125-126. Energetyczna supermocarstwowo, Rosja w Globalnej Polityce, XII 2006, s. 12-58; Geopolityka rurocigw: Wspzaleno energetyczna a stosunki midzypastwowe na obszarze postsowieckim, red. E. Wy c i s z k i e wi c z , Warszawa 2008.
9 8

278

wspieranie dziaa kontrrewolucyjnych (s. 247-263). Z kolei w przypadku Azji rodkowej i Biaorusi oznaczao to wspieranie tendencji autokratycznych oraz stymulowanie prewencyjnychrozwiza instytucjonalnolegislacyjnych, pod pretekstem ograniczenia zasigu konfliktw asymetrycznych (s. 224-246). Mark MacKinnon wszelkie prby demokratyzacjiobszaru transkaspijskiego nazywa Now Wielk Gr i sygnalizuje, e stawk w tej rozgrywce jest nie tylko dostp do okrelonych surowcw strategicznych, lecz i do baz wojskowych, niezwykle przydatnych podczas wojny z terroryzmem (s. 220-232). Z tych to wanie powodw USA niezwykle ostronie podchodzio do krzewienia demokracji w tym regionie. W sumie pokazuje to, e w polityce Stanw Zjednoczonych w latach 2000-2006 nadal obowizywaa zasada kaganowskich podwjnych standardw. Ponadto inicjowane na tym obszarze akcje nieposuszestwa obywatelskiego miay duo wicej cech wsplnych z buntami klanw i trybalizmem, ni postpolityk uprawian w stylu zachodnim10. W sumie przykad Serbii, Gruzji i Ukrainy pokazuje, e rewolucja wyborczajest by moe punktem zwrotnym w najnowszej historii tych krajw, jednak niewystarczajcym, by w sposb trway i konsekwentny zainicjowa proces okcydentalizacji i modernizacji spoecznej (s. 265-278). Do tego jednak potrzebne s okrelone przemiany normatywno-instytucjonalne o charakterze ewolucyjnym, rozwj spoeczestwa obywatelskiego, organizacji pozarzdowych oraz odpowiednio ukierunkowana reorientacja klasy politycznej. Pki co, Serbia i Gruzji nie mog si pozbiera po rozbiorach, Ukraina po 2006 roku wesza w stan permanentnego kryzysu politycznego, za Biaoru i Azja rodkowa przeywa okres zahibernowania swego autorytarianizmu.
ROBERT POTOCKI

A. M a k a r k i n , Bunt w tonacji pomaraczowej, Rosja w Globalnej Polityce, V 2005, s. 92-98; T. D o d i o , Majdan po azjatycku (festiwal rewolucji aksamitnych), Pogranicze: Polska-Ukraina 2006, nr 1, s, 169-190.

10

279

GEOGRAFIA POLITYCZNA I GEOPOLITYKA

BARTOSIEWICZ PIOTR, GEOGRAFIA POLITYCZNA I GEOPOLITYKA, LUBLIN 2008.
hocia od pocztku lat 90. XX wieku obserwujemy w naszym kraju swoisty renesans dziedzin wiedzy, jakimi s geopolityka oraz geografia polityczna, to wci na polskim rynku brakuje opracowa o charakterze syntetycznym, a zwaszcza podrcznikowym. Jeeli chodzi o geografi polityczn to oprcz Podstaw Geografii Politycznej Zbigniewa Rykla (2006)1 oraz Geografii Politycznej Marka Blacksella (2008)2 obecnie nie wiele moemy znale na ten temat. W zakresie wyda o charakterze podrcznikowym z dziedziny geopolityki, czy geostrategii, rwnie nie pojawio si w ostatnich latach zbyt wiele na polskim rynku wydawniczym. Naley oczywicie wspomnie o fundamentalnym ju dziele Leszka Moczulskiego Geopolityka: Potga w czasie i przestrzeni (1999)3 oraz rwnie interesujcej Geopolityce Carlo Jeana (2003)4. W ubiegym roku pojawi si co prawda Wstp do Geopolityki Colina Flinta (2008)5, jednak trudno uzna t pozycj za podrcznik akademicki z prawdziwego zdarzenia. Szeroko pojtej problematyce relacji pomidzy zjawiskami a przestrzeni swoj prac powici za Stanisaw Otok w opracowaniu Geografia polityczna: Geopolityka ekopolitkya globalistyka (2004)6. Tym bardziej cieszy najnowsza prba podjta przez Piotra Bartosiewicza stworzenia kompendium zawierajcego podstawowe informacje na temat geopolityki oraz geografii politycznej, mogcego aspirowa do miana podrcznika akademickiego7. Opracowanie skada si z dziewiciu Rozdziaw: (I. Geografia polityczna: zagadnienia metodologiczne, II. Geopolityka, III. Geopolityka Polska, IV. Pastwo, V. Terytoria i obszary, VI. Granice i stolice, VII. Mocarstwa, VIII. Ludno i jej migracje, IX. Miejsca napi i konfliktw zbrojnych na wiecie), wykazu literatury oraz aneksu (wykaz pastw wiata, tabele ekonomiczne, mapy). W poniszej recenzji skoncentrujemy si w zasadzie gwnie na trzech pierwszych rozdziaach, gdy to one wanie najbardziej koresponduj z interesujc nas tematyk. W rozdziale pierwszym (s. 6-26) autor podj si trudnego zadania, mianowicie analiz geografii politycznej w sensie metodologicznym. Zostao tutaj przedstawione pojcie geografii politycznej i jej miejsce w systemie naZ. Ry k i e l , Podstawy geografii politycznej, Warszawa 2006, s. 264; Por. take: T. K l i n , Geografia w ujciu neomarksistowskim, Geopolityka 2009, nr 1, s. 203-210. 2 M. B l a c k s e l l , Geografia Polityczna, Warszawa 2008, s. 212. 3 L. M o c z u l s k i , Geopolityka: Potga w czasie i przestrzeni, Warszawa 1999, s. 722. 4 C. J e a n , Geopolityka, Wrocaw 2003, s. 392. 5 C. F l i n t , Wstp do Geopolityki, Warszawa 2008, ss. 243. Por take: R. D o m k e , Metodologia geopolityki, Geopolityka 2009, nr 1, s. 217-219. 6 S. Otok, Geografia polityczna: Geopolityka ekopolitkya globalistyka, Warszawa 2004. 7 Prba wstpnego opracowania obu dziedzin wiedzy zostaa ju wprawdzie podjta, jednak nie w formie podrcznikowej. Zob.: M. B a c z w a r o w, A. S u l i b o r s k i , Kompendium wiedzy o geografii politycznej i geopolityce. Terminologia, Warszawa 2003.
1

280

uk; przedmiot, gwne kierunki bada i metody badawcze oraz rozwj geografii politycznej na przestrzeni dziejw. Autor pokusi si o prb skonstruowania wasnej definicji geografii politycznej, ktrego to terminu na potrzeby swojej publikacji bdzie uywa [] na oznaczenie dyscypliny naukowej stworzonej na gruncie geografii i nauki o polityce, ktra rozpatruje procesy polityczne na tle okrelonej przestrzeni geograficznej w kontekcie ich wzajemnych uwarunkowa (s. 10). W rozdziale II (s. 27-46) autor skoncentrowa si na geopolityce pod ktem determinizmu geograficznego (F. Ratzel, R. Kjelln) oraz zwizkw pomidzy geopolityk a geografi polityczn. Zostay tutaj rwnie omwione klasyczne koncepcje geopolityczne (K. Haushofer, H. Mackinder, A. Mahan) oraz wspczesne koncepcje geopolityczne (N. Spykman, A. de Seversky, S. Cohen). W rozdziale trzecim (s. 47-71) P. Bartosiewicz podj si omwienia kwestii zwizanych z geopolityk polsk. Rozpocz od prekursorw (M. Kromera, J. D. Solikowskiego i P. Grabowskiego) i twrcw polskiej geopolityki (m.in. E. Romera), dalej omwi geopolityczny spr o charakter ziem polskich (przejciowo a pomostowo), aby pod koniec rozdziau przystpi do krtkiego omwienia koncepcji geopolitycznych w XX wieku (inkorporacyjnej, federalistycznej, kolonialnej, strefy bezatomowej oraz euroatlantyckiej). Odnosi si wraenie, i rozdziay IV-IX s niejako uzupenieniem trzech pierwszych, jeeli chodzi o trzymanie si stricte tematyki zawartej w tytule. Oczywicie trudno wyobrazi sobie geografi polityczn, czy geopolityk bez podejmowania naukowych rozwaa na temat pastwa, mocarstwowoci czy granic, jednak tematyka ta czsto wkracza na pole problematyki z zakresu stosunkw midzynarodowych. Z kolei rozdzia o ludnoci i migracjach jeszcze bardziej dotyczy statystyki i demografii, ni nauk politycznych. W tym miejscu naley postawi pytanie: czy autor naleycie rozoy akcenty i proporcje w swoim opracowaniu, powicajc na te troch poboczne zagadnienia, a 2/3 swojej ksiki? Odpowied chyba naley pozostawi przyszym studentom, przygotowujcym si z tego podrcznika do egzaminu. Ksice Piotra Bartosiewicza przydaaby si solidna korekta, zwaszcza w zakresie interpunkcji i edycji. Praktycznie nie ma rozdziau w ktrym nie byoby pomyek w wyrazach, czy podziale linii i akapitw. Poza tym, koniecznym wydaje si wspomnie o jednym bdzie merytorycznym. Na stronie 182 czytamy: Zasygnalizowa tu trzeba, i Iran i Korea Poudniowa zostay umieszczone obok Iraku przez administracj amerykask na tzw. osi za. Rzecz jasna autorowi chodzio o Kore Pnocn i kady znawca problematyki midzynarodowej nie zwrci na to uwagi, zrzucajc ten bd na karb popiechu, przemczenia, czy bdu korektora. Przypomnijmy jednak, e sam autor we wstpie podkrela: Niektre zagadnienia razi [...] mog sw oczywistoci, ale z mego dowiadczenia dydaktycznego wynika, e studentom brak niekiedy elementarnej wiedzy z zakresu geografii, prawa midzynarodowego, czy wspczesnych stosunkw midzynarodowych (s.

281

5). Jeeli tak stawiamy spraw, to nie mona sobie pozwoli na takie pomyki jak powyej, gdy student pozbawiony elementarnej wiedzy moe, uczc si pamiciowo, ten bd dugo powiela. Bibliografia przedmiotu wydaje si by zbyt uboga. W swojej ksice autor sporo korzysta z literatury niemieckiej, zaniedbuje jednak literatur anglo-, francusko- oraz rosyjskojzyczn. Przy przegldzie klasykw geopolityki brakuje niekiedy odniesienia si do oryginaw ich prac, w wikszoci przecie nie przetumaczonych jeszcze na jz. polski. Przykadowo, opisujc koncepcje Karla Haushofera, Alfreda Mahana, czy Johna Halforda Mackindera, autor ani razu nie odwouje si do oryginaw (s. 35-40), ba, niekiedy nawet w wykazie literatury nie podaje tytuw przeomowych dzie twrcw myli geopolitycznej (s. 187-192)8. Wydaje si to znacznie obnia warto opracowania, czynic je w tej materii gwnie odtwrczym. Niewtpliwym atutem pozycji jest osiem zamieszczonych na kocu tabeli. Znw postawmy jednak pytanie: czy dla modego adepta geopolityki bardziej atrakcyjne nie byyby np. mapy Heartlandu i Rimlandu, objaniajce koncepcje geopolityczne Mackindera i Spykmana, zamiast map Gwnych producentw artykuw rolnych (s. 213), czy Wyzna na wiecie (s. 218), ktre mona przecie znale w wikszoci atlasw politycznych? To, e nie wydano jeszcze w Polsce atlasu geograficznego nie oznacza, e nie mona posili si o prb konstrukcji wasnych map w oparciu, rzecz jasna, o szereg dostpnych rde. Pomimo powyszych uwag pozostaje nam poleci monografie P. Bartosiewicz, ze wzgldu na odwan prb skonstruowania podrcznika o charakterze podstawowym dla interesujcych nas dziedzin wiedzy. Opracowanie rekomendujemy studentom i pocztkujcym adeptom zainteresowanym problematyk geografii politycznej i geopolityki.
RADOSAW DOMKE

8 Jeeli chodzi o J. H. Mackindera to nie wymieniono ani jednego z trzech jego podstawowych dzie: Geografical Pivot of History (1904), Democratic Ideals and Reality (1919) oraz The Round World and the Winnig of the Peace (1943).

282

GEOPOLITYKA RUROCIGW
, : ? M 2009.
owizania potencjau surowcowego i polityki energetycznej prowadzonej przez Federacj Rosyjsk z geopolityk doczekay si w ostatnim czasie nie tylko polskiej publikacji pod red. Ernesta Wyciszkiewicza pt.: Geopolityka rurocigw: Wspzaleno energetyczna a stosunki midzypastwowe na obszarze postsowieckim, ale take i w samej Rosji. W kwietniu tego roku w Moskwie pojawia si w sprzeday najnowsza rozprawa Wadima Tarliskiego: Rurocigi: instrument geopolityki? Ukazanie si takich publikacji wiadczy o aktualnoci tego problemu i potrzebie jego lepszego zrozumienia. Z ca pewnoci w celu lepszego zapoznania si z tematem naley sign po ksik Wadima Tarliskiego, ktry od najmodszych lat styka si z tytuow problematyk, ktra staa si tematem jego ostatniej pracy. Autor wychowa si w rodzinie inyniera-metalurga, a take ukoczy Moskiewski Instytut Stali. Nastepnie pracowa w Elektrostalowych Metalurgicznych Zakadach, moskiewskich zakadach Sierp i Mot i w Zakadach Elektrodowych. Wadim Tarlinski to autor piciu ksiek i ponad stu artykuw z zakresu bezpieczestwa energetycznego. Spostrzeenia, ktrymi dzieli si w swej ksice s tym cenniejsze, e oparte s na jego wasnych dowiadczeniach, gdy jako specjalista uczestniczy w budowie wielu pocze rurocigowych. W tytuowej rozprawie stara si on znale odpowied na wiele aktualnych pyta, m.in.: Jak wielkie jest obecnie geopolityczne znaczenie systemu sowieckich rurocigw? Czy maj sens wspczesne rosyjskie i zagraniczne projekty budowy kosztownych rurocigw sucych do eksportu? Czy przewozy cysternami skroplonego gazu s gwnym konkurentem eksportowym rurocigw? Jak ukada si teraz wzajemne oddziaywanie energetyczne midzy Rosj i jej najbliszymi ssiadami? Co przeszkadza zrwnowaonemu i przewidywalnemu rozwojowi nafto-gazowych stosunkw Rosji z zagranic? Dlaczego wiele geopolitycznie efektywnych projektw zostaje w sferze dobrych intencji? W czyich rkach faktycznie znajduje si w Rosji takie narzdzie geopolityki, jak transport rurocigami? Na te i inne pytania zwizane z transportem tych wglowodorw, prbuje odpowiedzie autor. Czy udaje mu si to? W znacznej mierze zdaniem recenzenta tak. Czytajc t prac wielu czytelnikw stwierdzi, e pisze j osoba majca nie wiele wsplnego z geopolityk. Naley jednak doceni t lektur, gdy jest to bardzo dobry materia do gbszej analizy, a wnioski ktre wyciga autor niejednokrotnie krytyczne wobec dziaa Rosji, s take nie bez znaczenia. Ksika skada si z dwch czci (dotyczcej budowy rurocigw i bitwy rurocigw, a raczej bitwy projektw i interesw rnych pastw), poprzedzonych krtkim, elementarnym kursem dla tych, ktrzy maj zalegoci z zakresu geopolityki. Autor wyjanienia tam podstawowe terminy

283

zwizane z geopolityk, wprowadza krtk lekcj historii oraz odwouje si do takich autorytetw, jak: A, Dugin, W. L. Cymburski, E. Rubinstein, S. Huntington, H. Kissinger oraz Z. Brzeziski. W. Tarliski definiuje geopolityk jako: [] wewntrzn, jak i zewntrzn polityk pastwa z pozycji czynnikw geograficznych: posiadania surowcw naturalnych, wyspiarskiego czy kontynentalnego pooenia, rozmieszczenia ludnoci na terytorium, dostpnoci zasobw naturalnych dla gospodarczego wykorzystania i stopie ich wykorzystania, iloci tych zasobw w ssiednich pastwach itd (s. 7). W rozprawie, jak zauwaa sam autor, geopolityka rozpatrywana jest tylko z punktu widzenia transportu rosyjskich energetycznych surowcw, przede wszystkim rurocigowego tranzytu ropy i gazu. Analizuje on te geopolityczne zagadnienia, ktre maj bezporedni zwizek z rurocigowym transportem, ktry jest rozpatrywany jako jeden z elementw wspczesnej geopolityki i jeden z gwnych instrumentw wykorzystywanych w polityce zagranicznej Rosji. Opis rozwoju infrastruktury rurocigw, ktrymi pynie ropa naftowa od drugiej poowy XIX wieku (kiedy to praktycznie jednoczenie zaczto budow rurocigw w Rosji i USA) czasem wydaje si zbyt szczegowy i schematyczny, przez co dla niewyrobionego czytelnika wydaje si monotonny i nucy. Autor odpowiada na pytania: gdzie, kiedy i w jakich warunkach budowano rurocigi do transportu ropy naftowej i gazu? Z drugiej strony trzeba zauway, e jest to ksika przystpnie napisana i nie obciona terminami technicznymi i naukowymi uzasadnieniami. Walorem tej ksiki jest bogactwo map opatrzonych komentarzami, ktrych mona tu znale a 34, co niewtpliwie uatwia lektur i pomaga lepiej zobrazowa to o czym pisze autor. Warto w rozprawie zwrci uwag zwaszcza na rozdzia IV: Ideologia czy geopolityka? Przed drzwiami wielkiej geopolityki. Przedstawione s tam sieci powiza midzy energetyk a interesami politycznymi. W rozdziale tym autor pisze take o budowie rurocigw w Iraku, Afganistanie, Libii, czy na Kubie. Ponadto opisuje on reform przeprowadzon w tej brany i powstanie koncernu ukoil (1991), a take Jukos i pastwowej kompanii Transnieft (1992). W nastpnych rozdziaach autor opisuje: budow Gazocigu Jama-Europa; sytuacj w Chinach i system rurocigw w Krajach Batyckich. Ponadto omawia take wszelkiego rodzaju projekty budowy sieci enegetycznych, ktre zgaszane s przez rnych graczy areny midzynarodowej. Analizuje sytuacje gwnych pastw tranzytowych, jak ich okrela braci Sowian. Omawia przy tym wojny gazowe, ze szczeglnym uwzgldnieniem pierwszego konfliktu tego typu z Ukrain na przeomie 2005/06 roku. Sporo uwagi autor powieca take Biaorusi. Wadim Tarliski pisze, e strategia transportu naftowo-gazowych zasobw powinna odpowiada narodowym zadaniom Rosji: modernizacji ekonomicznej, wzmocnieniu potencjau demograficznego oraz zagospodarowaniu sabo rozwinitych regionw Syberii Wschodniej i Dalekiego Wschodu (to zadanie powinno si rozwiza za porednictwem gazyfikacji

284

i sprawnej budowy magistrali rurocigw, a take budowy caej infrastruktury zwizanej z ich przetwarzaniem i magazynowaniem). Pisze on take o tym, e pastwo nie powinno przekazywa moliwoci decydowania o geopolitycznych zadaniach (geopolityka powinna ledzi priorytetowe narodowe zadania) pastwowym kompaniom, a tym bardziej prywatnym firmom i regionalnym wadzom Federacji Rosyjskiej. Twierdzi on, e w najbliszej przyszoci geopolityczne znaczenie rurocigw i gazocigw nieodwracalnie osabnie. Ju w naszych czasach znaczna cz wymiany rop naftow transportuje si cysternami, a nie rurocigami. Gwatownie wzrasta te udzia skroplonego gazu ziemnego, transportowanego cysternami gazowymi. Ju dzi ponad jedna czwarta sprzedawanego w wiecie gazu przypada na skroplony gaz ziemny. Autor stawia rwnie tez, e w najbliszym czasie geopolityczna strefa eksportu wglowodorw skoncentruje si zaledwie na terytoriach z nafto-gazowymi terminalami mieszczcymi si na obszarach, majcych swobodne, niczym nie ograniczone wyjcie w otwarty ocean. W sumie na zakoczenie trzeba odnotowa, e autor podj si w swej rozprawie zaprezentowania tematu bardzo zoonego i wielowtkowego, a rwnoczenie niezwykle aktualnego. Autor nie ukrywa bynajmniej, e system rurocigowy jest geopolitycznym narzdziem Rosji w stosunkach midzynarodowych a zarazem podstawowym wyznacznikiem jej hegemonii na obszarze postsowieckim. Tym niemniej wychodzi on z zaoenia, e Ropa jest rop. Gaz to po prostu gaz. I tylko. To tylko biznes i dlatego w adnym przypadku nie powiniem on si sta instrumentem politycznego szantau.
MARLENA SAWICKA

285

GEOGRAFIA POLITYCZNA W UJCIU MARKA BLACKSELLA

BLACKSELL MARK, GEOGRAFIA POLITYCZNA, WARSZAWA 2008.
eografia polityczna Marka Blacksella jest prb zapenienia luki wydawniczej jako zaistniaa na polskim rynku, o czym dowiadujemy si ju we wstpie tej ksiki (s. 13). Zamiarem autora jest wic wprowa-dzenie czytelnika w podstawowe zagadnienia z dziedziny geografii Poli-tycznej. Zadanie wielce poyteczne poznawczo i tu naley przyj ksik z aprobat. Konstrukcja publikacji, jak zdaje si zakada autor, opiera si zarwno na zagadnieniach z dziedziny geografii ujtej szeroko, w tym z perspektywy historycznej oraz na osigniciach innych dyscyplin naukowych. Chocia w treci przewijaj si wtki z historii myli filozoficznej, to s one ujte w do specyficzny sposb, a tre ksiki jest zasadniczo rna od precyzyjnej i konsekwentnej analizy filozoficznej. Kontrowersyjnym, zdaniem recenzenta, zabiegiem jest stosowanie przez autora pewnych poj zaczerpnitych z rnych dziedzin wiedzy, bez ich uprzedniego objanienia. Przykadowo: [] terytorialno jest form klasyfikacji ze wzgldu na przestrze, polega zarazem na wczaniu (zawieraniu si) i na wyczaniu (wykluczaniu) (s. 30). Powyszy fragment, ze wzgldu na pomieszanie kategorii znaczeniowych zawartych w nim poj, powoduje rodzaj chaosu informacyjnego. Trudno zrozumie bez objanienia co to takiego jest klasyfikacja ze wzgldu na przestrze. Nawet samo sowo przestrze nie jest zdefiniowane, a w tekcie uywane w specy-ficzny sposb, jako teren lub obszar. Fizycznie rzecz ujmujc, przestrze jest trjwymiarowa. Z kolei w innym miejscu czytamy o granicach opartych o warunki naturalne: Wniosek jest jasny: to, co naturalne, nie musi si pokrywa z tym co polityczne, a prby zmiany tego stanu kocz si niepowodzeniem, m.in. z powodu fundamentalnych rnic midzy dynamik rodowiska fizycznego a kulturowego (s. 32). Powysza wypowied zawiera pojcie rodowisko fizyczne. Definiujc fizyk jako nauk mona przyj, e jest to matematyczna wizja przyrody. Z analizowanego tekstu wynika, i autorowi chodzio o rodowisko naturalne. W tym kontekcie pojcie biomu (jednostki ekologicznej czego autor nie wyjania, a uywa) sprawia te powyszy fragment naley czyta ze sownikiem wyrazw obcych lub tez encyklopedi, lub posiada duy zakres wiedzy z rnych dziedzin. Odniesienie do ramki 2.1 nic nie wnosi (prcz ciekawostki naukowej o dziaalnoci ekonomicznej na pewnym obszarze w USA) odnonie pojcia biomu. Ciekaw, w kontekcie Geografii politycznej M. Blacksella, jest kwestia stosowania pewnych naukowych okrele, jak np. wspomniany biom czy enwironmentalizm, ktre spotykamy na s. 91. Ukazuj one czytelnikowi w pierwszej chwili autora w korzystnym wietle znawcy ekologii i tajemniczych zwrotw, jeeli kto nie jest jednoczenie specjalist z ekologii i anglist. Enwironmentalizm jest tak zwan kalk jzykow, w czym mg zawini tumacz, nie autor. Mamy w jzyku polskim kilka ju

286

przyjtych i powszechnie zaakceptowanych sw, takich jak ochrona rodowiska, Eko-logia itp. Nic nie ujmujc profesjonalizmowi mona by rzecz uj pod has-em ochrony rodowiska naturalnego. Interesujcym sformuowaniem jest na s. 61 demokracja uczestniczca. Szkoda tylko, e nie ma tu jej definicji. Za pewne chodzio o co w rodzaju uczestniczenia w demokracji. Tre w caoci, jeeli chodzi o ukad Geografii politycznej cho w zaoeniu ciekawa, jest zaburzona niecisociami i przeskokami myli (np. na s. 51-52 czy s. 73). Przykadowo w innym miejscu: [] zmiana struktur politycznych i spoecznych nie zdoaa zatrze pozostaoci na przed-rewolucyjnej mapie Francji (s. 64). Ciekawe stwierdzenie, ale czy popraw-ne logicznie? Po rewolucji nie istniaa ju Francja przedrewolucyjna. Zdaniem recenzenta zbyteczne byo tu uycie w znaczeniu przenonym sformuj-owania mapa przedrewolucyjna. Uycie tylko sowa mapa, w tym miejscu, oddaoby za pewne sens zakadany przez autora. By moe to wedug innych czytelnikw mog by bdy niezbyt istotne. W opinii piszcego aby recenzowany tekst oddawa myl autora i utrwala j w umysach uczniw musz oni (nauczyciel i jego uczniowie) rozumie si wzajemnie. Jak to ujmowa Ludwik Fleck w dziele: Powstanie i rozwj faktu naukowego1 gdy pisa o spoecznym istnieniu faktw naukowych musi dla zaistnienia faktu zaistnie styl mylowy i kolektyw mylowy. Pewnych sformuowa i poj wwczas nie trzeba definiowa. Na s. 84-86, w czci: Nacjonalizm i idea samostanowienia, autor pomija, bardzo istotne zagadnienie narodowosocjalistycznego, estrukcyjnego spoecznie nacjonalizmu. Hitlerowski totalitaryzm, bo o nim tu mowa, oparty by ideologicznie na segregacji rasowej. Pominicie w tym miejscu, jednej z przyczyn wybuchu II wojny wiatowej wyglda jak tak zwane wybielanie kart historii. Z kolei na s. 86 pisze M. Blacksell o nacjonalizmie religijnym. Dla recenzenta jest to kolejne niezrozumiae pojcie. Zaliczenie Polski na s. 58 do nowopowstaych krajw po pierwszej wojnie wiatowej jest istotn niecisoci. Polska istniaa wczeniej i w tym sensie nie jest nowopowstaym krajem. Nowy by jedynie podzia terytorialny Europy. Z kolei na s. 71 czytamy w ramce 4.1: Zasada subsydiarnoci wymaga aby wszystkie decyzje w Unii Europejskiej podejmowane byy na najbardziej odpowiednim poziomie. Brakuje tu zapisu, e ten odpowiedni poziom to poziom moliwie najniszy, co jest istotnym uchybieniem. Na s. 48 czytamy: [] monolit dominacji Kocioa rzymskokatolickiego zacz pka, ustpujc miejsca bardziej lokalnym i bardziej samodzielnym alter-natywom protestanckim. Sugestia jakoby dominacja bya monolitem? Chyba raczej monolityczny by Koci jako wyznanie. Drugie pytanie to, czy alternatywy mog by protestanckie? Zapewne w jakim, nie rozpatry-wanym, tu sensie tak. Odnosz wraenie, definiujc alternatyw jako dwa moliwe rozwizania, e chodzio tu o alternatywne w stosunku do Kocioa rzymskokatolickiego rozwizania protestanckie.
1

L. F l e c k , Powstanie i rozwj faktu naukowego, Lublin 1986.

287

Czy wzmianka o Kuhnie, niezalenie od uytego w tekcie pojcia paradygmat ma za zadanie wykazanie czego wicej, ni znajomo pojcia i nazwiska? Trudno zrozumie w tym miejscu intencje autora, ktry pisze: Dzieo Ratzela naley analizowa we waciwym kontekcie historycznym przeom XIX i XX w. by czasem, kiedy podstawowym paradygmatem by determinizm, w tym determinizm rodowiskowy. W cigu kolejnego stulecia powstay zupenie nowe modele teoretyczne, a rozwj spoeczestw postrzega si w sposb bardziej zrnicowany (Kuhn 1970; Johnson 1991). Brak tu, moim zdaniem, wzmianki o tak zwanym paradygmacie Kuhna, ktry (jak sam wspomina zainspirowany by dzieem Ludwika Flecka: Powstanie i rozwj faktu naukowego) wnis swoj teori wkad w rozwj metodologii nauk. Zastanawiaj recenzenta dane, ktre przedstawia M. Blacksell, piszc na stronie 125: Aleksander Wielki w III w. pne rozszerzy imperium helleskie na cay wschd Morza rdziemnego, Azj Mniejsz i pnocn Afryk, tworzc w ten sposb zaplecze handlowe dla greckich miast pastw, ktre nie miay dostpu do surowcw naturalnych. Szkoda, e nie wspomnia tu autor o drodze Aleksandra Wielkiego do Indii. Jeli chodzi o datowanie to cytuj: Przedwczesna mier r. 323 (pne.) pooya kres planom krla (Aleksandra Wielkiego)2. Z powyszego cytatu wynika, i Aleksander Wielki y w IV w. pne., a nie w III. Z kolei na temat Karola Wielkiego Blacksell pisze: Czterysta lat pniej w VII w., Karol Wielki zjednoczy du cz Europy [] (s. 125). Micha Szczaniecki pisze: Karol Wielki (768-814)3. Datowanie wskazuje na przeom VIII i IX wieku nie zawierajcego okresu podbojw Karola Wielkiego podanego przez Blacksella na VII wiek. Rozprawa Marka Blacksella jest kontrowersyjna co do uj teoretycznych i znaczeniowych, najsolidniej zdaje si prezentowa w kwestiach geograficznych. Cao sprawia wraenie agregatu, czyli pewnych wsplnie funkcjonujcych niezalenych elementw. Staje si w tej sytuacji podrcznikiem dla czytelnika z duym zasobem wiedzy oglnej, lub obszernym sownikiem pod rk. Dodatkowo pewne bdy, wynike zapewne z tumaczenia i opracowania tekstu, stawiaj w sprzecznoci, co do zakadanej funkcji, Geografi polityczn z jej wydaniem polskim, czyli efektem kocowym.
MIECZYSAW KOPE

2 3

Maa encyklopedia kultury antycznej, red. Z. P i s z c z e k , Warszawa 1990, s. 30. M. S z c z a n i e c k i , Powszechna historia pastwa i prawa, Warszawa 1985, s. 84.

288

UKRAINA NA GEOPOLITYCZNEJ SZACHOWNICY

KAPUNIAK TOMASZ, UKRAINA JAKO OBSZAR WPYWW MIDZYNARODOWYCH PO ZIMNEJ WOJNIE, WARSZAWA 2008.
od koniec xx wieku jeden z najwikszych amerykaskich geoanalitykw Zbigniew Brzeziski opublikowa swoj najsynniejsz rozpraw: Wielka Szachownica, w ktrej postawi diagnoz, e niepodlega Ukraina stanowi sworze geopolityczny1. W jego ujciu kraj ten stanowi z jednej strony klucz do Eurazji, z drugiej za potencjalny i jeden z elementw rdzenia struktury bezpieczestwa europejskiego w postaci tzw. osi Pary-Berlin-WarszawaKijw2. Na dodatek autor ten raczy zauway, e powstanie tego nadnieprzaskiego pastwa byo obok upadku Austro-Wgier w 1918 roku oraz powstania wiata bipolarnego w wyniku II wojny wiatowej trzecim najwaniejszym wydarzeniem geopolitycznym XX stulecia. Zasadniczo stwierdzenie to, z perspektywy geohistorii, nie jest a tak odkrywcze, gdy na wag pooenia Ukrainy w kontekcie jej pooenia na styku Europy i Euazji wskazywali ju tacy prekursorzy geopolityki klasycznej, jak chociaby Rudolf Kjelln3, czy te Halford Mackinder4. W Polsce pisali o tym m.in. Adolf Bocheski5 i Jerzy Niezbrzycki6; natomiast z perspektywy ukraiskiej na uwag zasuguj prace Stepana Rudnyckiego7 oraz Jurija ypy8. Wspczenie godnym kontynuatorem przywoanych nieco wyej autorw jest lubelski politolog Tomasz Kapuniak, ktry ju wczeniej da si
Sworze geopolityczny (geopolitical pivot, kraj geopolitycznie osiowy) pastwo, ktrego pozycja midzynarodowa nie jest wynikiem posiadanego potencjau, potgi czy te ambicji, lecz konsekwencj istotnego pooenia geograficznego, wanego dla okrelonych zachowa mocarstw (graczy geopolitycznych), posiadajcych w jego ssiedztwie okrelone interesy strategiczne. W praktyce krajem takim moe by pastwo pooone na stykach geopolitycznych, gdzie zachodz na siebie strefy wpyww mocarstw, mieszczce si na obszarze niestabilnoci geopolitycznej, posiadajce okrelone bogactwa naturalne (gwnie ropa, gaz, uran) oraz bdce obszarem tranzytu wanych z punktu widzenia geoekonomii surowcw strategicznych. 2 Z. B r z e z i s k i , Wielka Szachownica: Gwne cele polityki amerykaskiej, Warszawa 1996, s. 56, 104-107. Por. take: i d e m, O Polsce, Europie i wiecie 1988-2001, Warszawa 2002, s. 250-252, 387-407. Wtek Ukrainy jako sworznia geopolitycznego w kontekcie partnerstwa strategicznego z Polsk omawia ju swego czasu take i sam autor niniejszej recenzji. Por.: R. P o t o c k i , Czynnik ukraiski w strategii politycznej III Rzeczypospolitej, Warszawskie Zeszyty Ukrainoznawcze Warszawa 2002, z. 13-14, s. 98-111. 3 R. K j e l l n , Die politischen Probleme des Weltkrieges, Leipzig 1916, s. 97-99. 4 H. M a c k i n d e r , Democratic Ideals and Reality: A Study in the Politics of Reconstruction, New York 1942, s. 119-123. 5 A. B o c h e s k i , Midzy Niemcami a Rosj, Warszawa 1994, s. 45-65. 6 R. P o t o c k i , Koncepcje geostrategiczne Jerzego Niezbrzyckiego, [w:] wiat wok Rzeczpospolitej: Problematyka zagraniczna w polskiej myli politycznej w pierwszej poowie XX wieku, red. W. P a r u c h , K . Tr e m b i c k a, Lublin 2007, s. 49-60. Warto w tym miejscu podkreli, e Zbigniew Brzeziski do pewnego stopnia inspirowa si analizami Jerzego Niezbrzyckiego z lat 40. XX wieku. 7 C. P y , , 1994, s. 94-208. 8 . , , 1994, passim; i d e m, , 1947, passim.
1

289

pozna jako wspredaktor cenionych w rodowisku naukowym prac zbiorowych dotyczcych zarwno samej Ukrainy, jak i regionu Kaukazu oraz pryncypiw polityki wschodniej II RP9. Zatem recenzowana rozprawa, wydana staraniem Instytutu Europy rodkowo-Wschodniej w Lublinie skada si z czterech rozdziaw, ktre odzwierciedlaj kolejne etapy procesu badawczego: teorii poznawczej, przedmiotu bada (sworze geopolityczny), podmiotw wpyww (graczy geopolitycznych) oraz reakcji przedmiotu na toczc si wok niego wielk gr. W rodziale I: Wpyw w stosunkach midzynarodowych autor pokrtce omwi teoretyczne aspekty zjawiska wpywu, jego istoty, celw i metod suacych jego realizacji (s. 1-39). W drugim, zatytuowanym: Ukraina jako przedmiot wpyww w stosunkach midzynarodowych ukazano atrybuty tego kraju geopolitycznie osiowego, jak: pooenie geograficzne oraz potencja gospodarczy, militarny i spoeczno-kulturowy (s. 41-102). W czci nastpnej: Podmioty wpyww midzynarodowych na obszarze Ukrainy ukazano rozgrywki geopolityczne wok tego pastwa toczone przez Rosj, Uni Europejsk oraz Stany Zjednoczone (s. 105-223). Z kolei w rozdziale ostatnim: Ewolucja polityki zagranicznej Ukrainy i jej reakcja na wpywy miedzynarodowe ukazano reakcje polityczne Kijowa na toczon wok niego rywalizacj wielkomocarstwow (s. 225283). W rozdziale I autor, z du znajomoci literatury przedmiotu, kreli teoretyczne aspekty pojcia wpywu. W zasadzie T. Kapuniak w tej czci recenzowanej rozprawy nie wychodzi poza prezentacj wybranych stanowisk badawczych, nie przytacza te ani wasnych przemysle i ustale na ten temat, ani te w sposb jednoznaczny nie opowiada si za konkretnym modelem teoretycznym. W konsekwencji te nie bardzo wiadomo, jakie s jego preferencje odnonie bada wpywu ze strony USA, UE i FR. Autor nie pokusi si tu take o zaprezentowanie mocnych i slabych stron oraz ogranicze potgi wymienionych graczy geopolitycznych. Zdaniem recenzenta w rozdziale tym przydayby si take rozwaania powicone teorii stref wpyww (hemisfer, panregionw). Ponadto we fragmentach dotyczcych siy mikkiej mona zauway bezkrytyczne dodejcie do koncepcji Josepha Nyea. Przede wszystkim badajc zalenoci midzy influence a soft power trzeba zda sobie spraw z dwch podstawowych rzeczy. Po pierwsze sia mikka jest jednym ze sposobw tego co nazywany wywieraniem wpywu; po drugie za skuteczno tego rodzaju potgi zaley wlanie od metody wpywu. Podstawowe zadanie soft power polega gwnie na przyciganiu pastw na swoj stron (co-opting), nie za na ich przymuszaniu (coercing). Poniewa pojcie to jest wyjtkowo nieostre, recenzent ju w 2004 roku mianem siy mikkiej okreli tak form strategii politycznej danego kraju w sto9 Ukraina w stosunkach midzynarodowych, red. M. P i e t r a , T. K a p u n i a k , Lublin 2007; Region Kaukazu w stosunkach midzynarodowych, red. K. I w a c z u k , T. K a p u n i a k , Lublin 2008; Polityka wschodnia Polski: Uwarunkowania koncepcje realizacja, red. A. Gi l . T. K a p u n i a k, Lublin 2009.

290

sunkach midzynarodowych, ktra charakteryzuje si nieobecnoci wszelkich form (porednich i bezporednich) dyskryminacji, przymusu i przemocy wobec innych organizmw pastwowych, majc na celu kreowanie pozytywnego wizerunku, odwoujcego si do okrelonych wartoci uniwersalnych, autorytetu i moralnoci publicznej oraz zmierzajc do utrzymania, lub te pogbienia procesu instytucjonalizacji tyche relacji. W ramach tak zakrelonej definicji mieszcz si take mikkie formy normatywne, lecz ju poza jego granicami pozostaj tzw.: mikkie rodki bezpieczestwa. Te ostatnie obok twardych, typowo wojskowych rozwiza tworz jeden z dwch segmentw hard power10. Jeli zatem mwiy o wywieraniu wpywu, to powstaje wwczas podstawowe pytanie: gdzie, zatem szuka pokadw soft power? Zgodnie z wykadni interesujcej nas teorii rda mikkiego oddziaywania politycznego to wszelkiego rodzaju aktywa warunkujce osignicie okrelonych celw strategicznych konkretnego pastwa, ktre wpywaj na zmiany preferencji innych krajw, bez koniecznoci stosowania jakichkolwiek form nacisku. Rozwaajc zatem stosunki midzynarodowe na tym poziomie aktywnoci, stwierdzamy jak podaje to J. Nye e na ksztat tego pojcia wpywaj trzy rodzaje wyznacznikw: kultura, deklarowane wartoci polityczne oraz sposb prowadzenia polityki zagranicznej, zgodny z przyjtymi tradycjami, normami i systemem normatywnym o czym autor nie omieszka nas poinformowa (s. 22-23). Jednake naleaoby tu doda zasadniczo jeszcze jeden: Wykreowany przez Public Relations wizerunek, gdy kluczow rol w polityce peni wanie splendor wadzy. Zdaniem Josepha Nyea sia mikka funkcjonuje w praktyce w trzech wymiarach: (1) codziennej komunikacji, ktra zajmuje si wyjanianiem kontekstu procesu decyzyjnego w polityce zagranicznej; (2) strategicznym, w obrbie ktrego powstaj pomysy i proste hasa reklamowe podobnie, jak ma to miejsce w kampaniach marketingowych lub politycznych; (3) dyplomacji publicznej, ktra caymi latami dba o kontakty z okrelonymi osobami, obdarzonymi szczeglnym autorytetem. Co warto tu take odnotowa to fakt, e posiadanie okrelonych zasobw soft power samo w sobie nie warunkuje jeszcze efektywnego jej wykorzystania, gdy zaley to bowiem od zdolnoci decyzyjnej podmiotu politycznego oraz konkretnego kontekstu. Dlatego te przed podjciem wszelkiego rodzaju dziaa zwizanych z rewersem potgi naley odpowiedzie na nastpujce pytania: (1) Jakie informacje przekazujemy do naszego adresata, jak s one odbierane i interpretowane? (2) Kto jest odbiorc naszych sygnaw? (3) W jakich okolicznociach zamierzamy wykorzysta nasz soft power? (4) Jak powysze uwarunkowania wpywaj na nasz zdolno kreowania preferencji innych, na
10 R. P o t o c k i, Potga a niead wiatowy: Dylematy siy mikkiej w relacjach transatlantyckich, [w:] Euroatlantycka obronno na rozdrou, red. G. R d z a n e k , Wrocaw 2004, s. 90. Por. take; I d e m , Filozofia siy mikkiej w postmodernistycznej przestrzeni politycznej Unii Europejskiej, [w;] Sfera publiczna: Kondycja przejawy przemiany, red. J. P. H u d z i k , W. Wo n i a k , Lublin 2005, s. 317-331.

291

ktrych nam zaley?11. Warto o tym wszystkim pamita badajc zalenoci midzy wywieraniem wpywu a mikk si w stosunkach midzynarodowych. Pomimo tych niedopatrze metodologicznych zalet tej czci recenzowanej pracy jest wnikliwa analiza przernych stanowisk internacjologicznych oraz jej niemal podrcznikowa kompozycja. W rozdziale II Tomasz Kapuniak podejmuje z kolei wtek Ukrainy jako sworznia geopolitycznego, badajc jego atrybuty oraz potencja pastwowy. Materia ten stanowi egzemplifikacj przedmiotu wpywu. Autor kreli w nim, z niewtpliwie duym znawstwem, potencja tego kraju w jego ekonomicznym, wojskowym, spoecznym i kulturowym aspekcie. Rwnoczesnie eksponuje on te fakty, ktre sprawiaj e, mimo swego pooenia na stykach geopolitycznych, Ukraina jest akomym kskiem dla wielkich potg. I nie chodzi tu bynajmniej wycznie i tylko o rol trazytow w geopolityce rurocigw. Pastwo to take historyczna brama wjazdowa do Europy lub Eurazji12, znaczny postsowiecki hard power (a co zatym idzie i kompleksu wojskowo-przemysowego) oraz przemys kosmiczny i potencja demograficzny. Ju samo pooenie sprawia, e jest to take dobry punkt startowy na Bliski Wschd, Kaukaz i cay obszar zakaspijski. Ponadto jest ona niezwykle atrakcyjna poznawczo, dziki swej skomlikowanej historii, pooeniu na styku kultury zachodnio-rzymskiej, bizantyjsko-sowiaskiej i turaskiej oraz walorom geograficzno-klimatycznym, ktre nadaj temu krajowi charakter rdziemnomorsko-kontynentalny. Tym niemniej, biorc pod uwag cao rozprawy, rozdzia ten jest niewtpliwie najsabsz czci pracy. Przede wszystkim podzielajc pogld autora odnonie pozycji geopolitycznej Ukrainy recenzent zauwaa, e pierwsza metodologiczna sabo rozwaa polega na niedoprecyzowaniu pojcia geostrategii (s. 45-49). W polskiej literaturze przedmiotu terminologia ta jest bowiem stosowana w dwch podstawowych znaczeniach. Z. Brzeziski uywa go jako zamiennika geopolityki, z kolei C. Jean mwi o niej gwnie jako geopolityce wojskowej13. Dlatego szkoda, e autor nie doprecyzowa terminw, ktrych sam uywa14. Z kolei drugi postulat ma charakter nieco generalizujcy. Przede wszystkim bdnym stwierdzeniem jest zaoenie skonstatowane przez autora, e Ukraina jest zakoczonym projektem narodowo-pastwowym. Jest to zdaniem recenzenta pewne nieporozumienie i nadmierne uproszczenie problemu. Po pierwsze, postsowiecka Ukraina jest tworem, jak najbardziej wspczenym, ktry dopiero buduje swoj tosamo pastwow, ktr w zasadzie odziedziczya w graR. P o t o c k i , D . M i o s z e w s k a , Rola soft power w rodowisku midzynarodowym referat wygoszony na konferencji naukowej: Wymiary bezpieczestwa europejskiego u progu XXI wieku, zorganizowanej przez Instytut Nauk Politycznych Uniwersytetu Humanistyczno-Pedagogicznego w Kielcach w dniach 9-10 IX 2008 roku. 12 Por.: H. M a c k i n d e r, Geograficzna o historii, opr. R. P o t o c k i , Czstochowa 2009. 13 Z. B r z e z i s k i , Wielka Szachownica: Gwne cele polityki amerykaskiej, Warszawa 1996, s. 44-47; C. J e a n , Geopolityka, Wrocaw 2003, s. 177-204. 14 Przegld wszystkich stanowisk i uwarunkowa metodologicznych odnonie tego pojcia przynosi nastpujca pozycja: C. Jean, op.cit., s. 46-51.
11

292

nicach po republice sowieckiej. Ju sam rzut oka na map zasigu terytorialnego ukraiskiej walki narodowo-wyzwoleczej (1917-1921, 1929-1933, 1939-1960) pokazuje, e w zasadzie nie wyszed on poza zasig granic wschodnich I Rzeczypospolitej. Co prawda nacjonalizm ukraiski postulowa budow pastwa od Sanu po Kaukaz, lecz obecne granice s przede wszystkim nastpstwem arbitralnych posuni Kremla i jego polityki imperialnej15. W konsekwencji Ukraina posiada kopoty z wasn autoidentyfikacj narodow i historyczn16. Ju sam charakter pomaraczowej rewolucji oraz spory intepretacyjne wok jej charakteru oraz permantny charakter kryzysu prawno-pastwowego po 2006 roku pokazuje, e mimo propagandy sukcesu Ukraina jest nadal niedokoczonym, lecz w trakcie formowania, projektem pastwowo-narodowym. Co najwyej uciekajc si do metafor Mykoy Riabczuka mona mwi o pezajcej ukrainizacji kijowskiej momentoktacji17. Natomiast rozdzia III wprowadza nas w wiat Wiekiej Polityki, ze szczeglnym nakreleniem wielkiej gry toczonej wok Ukrainy przez takich graczy geopolitycznych18 jak: USA, Rosja i UE. W prezenowanej czci wida wyranie, e gwnymi rozgrywajcymi s tutaj Moskwa i Waszyngton, z Bruksela w tle. Dla caej tej trjki pewnego rodzaju punktem odniesienia staa si pomaraczowa rewolucja, ktr w zalenoci od mocarstwa interpretowano jako spisek amerykaski, lub te rozszerzanie strefy demokracji. Trzeba przyzna, e w tym kontekcie Tomasz Kapuniak nie ulega ani spiskowej teorii dziejw, ani te iluzji, e udana rewolucja wyborcza oznacza automatycznie prawo do integracji w ramach struktur zachodnich19. Autor, piszc w tym kontekcie, mwi jedynie o szansach przed jakimi stan Kijw. Na paszczynie midzynarodowej wizao si to z jednej strony z kremlowskimi prbami zachowania monopolu geopolitycznego na terenie Eurazji (std ingerencje w ukraiski proces wyborczy w 2006 i 2007 roku, organizowanie antyzachodniej opozycji, wojny gazowe i spory o histori), z drugiej za amerykaskim poparciem dla prezydentury W. Juszczenki i ukraiskich aspiracji do NATO. Autor piszc o rosyjskiej strategii penetracyjnej nie wykorzysta jednak cennych uwag zawartych w publikacjach N. SzapoW. P a wl u c z u k , Ukraina: Polityka i mistyka, Krakw 1998, s. 51. Por.: W. B a l u k, Koncepcje polityki narodowociowej Ukrainy: Tradycje i wspczesno, Wrocaw 2002; A. Wi l s o n , Ukraicy, Warszawa 2002; T. St r y j e k , jakiej przeszoci potrzebuje przyszo? Interpretacje dziejw narodowych w historiografii i debacie publicznej na Ukrainie 1991-2004, Warszawa 2007. 17 Por.: M. R i a b c z u k , Od Maorosji do Ukrainy, Krakw 2002; I d e m, Dwie Ukrainy, Wrocaw 2004; Idem, : , 2004. 18 Gracz geopolityczny to pastwo, ktre z racji posiadanego potencjau gospodarczego, militarnego i kulturowego jest w stanie wpywa na zachowania innych podmiotw prawnopolitycznych w rozumieniu prawa midzynarodowego publicznego w okrelonym (sub)regionie w celu osignicia okrelonych profitw geoekonomicznych, strategicznych i geopolitycznych. 19 M. Krenz, Unia Europejska-Ukraina: Czy odmowa obietnicy czonkowstwa dla Ukrainy bya bdem, [w:] Dylematy europejskie, red. R. Paradowski, Pozna 2007, s. 185-198.
16 15

293

waowej i A. Szeptyckiego20. Z kolei na drugim planie, niejako za przywoleniem gwnych rozgrywajcych, jest jeszcze Unia Europejska21, ktra mimo kryzysu myli strategicznej wypracowaa wasny projekt polityki zewntrznej na tym kierunku: Partnerstwo Wschodnie. Wydaje si, e USA i Rosja do pewnego stopnia s gotowe zaakceptowa t europejsk soft power, z powodu jej instytucjonalnej i finansowej ograniczonoci oraz perspektywie uczynienia z Ukrainy za pienidze pynce z Brukseli pastwa bardziej przewidywalnego22. W tym kontekcie warto jednak przywoa opini Paraga Khanny, ktry wyznaje opini, e Unia Europejska mimo ograniczonoci koncepcyjnej, instytucjonalnej i strukturalnej wymiaru wschodniego jest w stanie wygra rywalizacj geopolityczn o Ukrain. W jego ujciu europejska strategia na tym obszarze powinna zasadza si na dwch elementach: ekspansji oraz stabilizacji. W przypadku za wspomnianego kraju jej podstawowym celem miaoby by trwae umieszczenie go w gospodarczych i politycznych strukturach Zachodu do 2017 roku. Autor ten w pierwszej kolejnoci proponuje wykorzystanie ekonomicznych atutw Ukrainy, w celu uczycienia z niej centrum przemysu przetwrczego. Europejczycy pisze on powinni chtniej uprawia outsourcing w jej kierunku, a nie Chin. To bezporednie inwestycje [...] gwarantuj lojalno: od Maroka przez Egipt po Turcj. Tego rodzaju ekspansji Europy miaoby towarzyszy rwnoczenie powtrzymanie rozszerzenia NATO na Wschd, aby nie wywoywa kolejnych napi politycznych oraz rywalizacja z Rosj o ten obszar przy pomocy instrumentw soft power23. Jeszcze dalej w swych rozwaaniach idzie w tym przypadku Bartomiej Baka, ktry nie bez pewnej ironi pisze i Jeli Europejczycy zdoaj wytworzy zdolne stopi tak rozbiene dzi cele i kierunki swych pastwo-regionw, z pewnoci niebawem i Kijw stanie si jedn z unijnych stolic, a Unia Europejska zdobdzie status wiatowego mocarstwa. Gdzie wwczas polec grone dla midzynarodowego adu motyle? Moe nad peryferyjn i buforow Moskw, walczc o utrzymanie integralnoci swego terytorium i dobijajc si o unijne czonkowstwo [...]. Czoowym adwokatem Rosji w Europie byaby wwczas zapewne Ukraina24. Z kolei, czwarty ju rozdzia to prezentacja gwnych ukraiskich koncepcji polityki zagranicznej. Tutaj do ich opisu i analizy zastosowano metod chronologiczn. Wtek ten jest jednak w naukach spolecznych ju do
20 N. S z a p o w a o w a , Strategia penetracyjna Federacji Rosyjskiej wobec Ukrainy, Lublin 2006; A. S z e p t y c k i , Polityka Rosji wobec Ukrainy: instrumenty wpywu, Sprawy Midzynarodowe 2007, nr 1, s. 55-81. 21 R. P o t o c k i , Strategia Europy wobec Ukrainy w latach 2001-2004, [w:] Drogi i bezdroa demokracji: Przemiany polityczne w Europie postkomunistycznej, red. R. Bcker, J. Marszaek-Kawa, Toru 2005, s. 217-231. 22 B. P i s k o r s k a , Wymiar wschodni polityki Unii Europejskiej, Toru 2008, s. 272-275, 323-334, 372-282, 404-410, 419-444. 23 P. Khanna, Imperium agodnoci, Forum 15-21 IX 2008, nr 38, s. 6-8. Por. take: Idem, The Second World: Empires and Influence in New Global Order, New York 2008, s. 16-24. 24 B. Baka, Grossraum Europy i Rosji a Ukraina, Arcana 2004, nr 1/2(55/56), s. 59.

294

dobrze zbadany25. Ze zrozumiaych wzgldw autor zasadnicz cz swych rozwaa powici tzw. doktrynie wielowektorowoci, ktra spotkaa si ju w literaturze politologicznej z do ostr polemik26. Na uznanie w tej materii zasuguje jednak stwierdzenie, e w okresie prezydentury L. Kuczmy i W. Juszczenki Ukraina nadal prowadzi polityk balansowania, cho z drugiej strony trzeba jednak przyzna, e ta ostatnia gowa pastwa prowadzio konsekwentn, cho bez wikszego powodzenia, polityk prozachodni. Saboci tej czci rozprawy jest jednak brak zdefiniowania podmiotu odpowiedzialnego za kreowanie ukraiskiej polityki zagranicznej (prezydent, premier, parlament). Jest to o tyle istotne, i po 1 I 2006 roku zmieni si system polityczny tego kraju, a jedn z zasadniczych przyczyn kryzysu konstytucyjnego w 2007 roku oraz interpretacji wojny piciodniowej by konflikt na linii prezydent premier. Rwnie istotne byoby ukazanie podstaw doktynalnych tego rodzaju strategii politycznej27 oraz jej uwarunkowa wewntrznych28. Oprcz wskazanych przez autora wektorw polityki zagranicznej na Ukrainie istnieje jeszcze jeden, praktycznie niezauwaalny przez analitykw, kierunek geopolityczny nazwany swego czasu przez recenzenta koncepcja IV Rzymu29. Take na zakoczenie analizy tych partii recenzowanego materiau nasuwa si refleksja, e z powodw czysto wewntrznych (gambit parlamentarny 2006 roku, kryzys konstytucyjny 2007 roku) Ukraina w zasadzie zmarnowaa kapita polityczny wypracowany na Zachodzie w wyniku wydarze pomaraczowej rewolucji, ktry przy pewnym konsensusie spoecznym mona byo wykorzysta w stosunkach z USA, UE i sam Rosj. Z kolei wojna sierpniowa w Gruzji jeszcze bardziej pogbia samoizolacj tego kraju, zwaszcza w sytuacji, gdy prezydent, premier i lider gwnej partii opozycyjnej w sposb zupenie odmienny interpretowali t zbrojn konfrontacj, co wywoao take kolejn wojn na grze. Co prawda, po ostatnich wyda25 . , . , . , , 2004, s. 207-284; . , , 2002, passim; . , : , 2004, s. 353-437; Geopolitics in the Postcommunist World, ed. O. D e rg a c h o w, [w:] The Political Analysis of Postcommunism: Understanding Postcommunist Ukraine, ed. V. P o l o k h a l o , Texas 1997, s. 241-345. 26 M. R i a b c z u k , Retoryka i polityka: paradoksy ukraiskiej wielowektorowoci, Polski Przegld Dyplomatyczny 2004, t. 4, nr 2(18), s. 79-84; M. Sh e m e l o v a , Wielowektorowo w polityce zagranicznej Ukrainy: prba bilansu, Sprawy Midzynarodowe 2008, nr 2, s. 31-51. 27 R. P o t o c k i , System transatlantycki w ukraiskiej strategii politycznej, [w:] Konsekwencje poszerzenia Unii Europejskiej dla Europy rodkowej i Wschodniej, Warszawa 2004, s. 165-175. 28 A. S z e p t y c k i , Grupy oligarchiczne a polityka zagraniczna Ukrainy, Sprawy Midzynarodowe 2008, nr 2, s. 52-77; T. A. O l s z a s k i , Trud niepodlegoci: Ukraina na przeomie tysicleci, Krakw 2003, passim. 29 R. P o t o c k i , Projekt czwartego Rzymu: Eurazjatycka koncepcja Ukrainy, [w:] Studia politologiczne i historyczne: Ksiga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Bronisawowi Pasierbowi, red. Cz. O s k o ws k i , J . M a c a a , Zielona Gra 2005, s. 397-405. Por. take: . , Orientale lumen, 2004, passim.

295

rzeniach zwizanych z II wojn gazow Unia Europejska prbuje na tym terenie przeciwstawia si energetycznemu dyktatwi Moskwy, lecz jak do tej pory ma on gwnie charakter cile ograniczony i czysto deklaratywny. Z perspektywy geopolityki Ukraina zatem potwierdza zjawisko, ktre swego czasu J. Hrycak okreli, jako sydrom trzmiela: owada, ktry zgodnie z istniejcymi prawami aerodynamiki nie ma prawa istnie, a jednak lata. Podobnie jest i z tym pastwem30. Z punktu widzenia neorealizmu jest zwykym eufemizmem twierdzenie, wyraone w zakoczeniu, e podstaw wspczesnych stosunkw midzynarodowych jest nadal sia, wywieranie wpyww oraz zabieganie o rozszerzenie stref wplyww ze strony okrelonych wielkich mocarstw (s. 285). Autor eksponuje tu ewolucyjny charakter polityki rosyjskiej od nacisku militarnego po szanta geoekonomiczny, przy czym wojna sierpniowa ukazaa, e w praktyce Moskwa stosuje te metody zamiennie wobec pastw jej nieprzychylnych, zalenie od koniunktury politycznej. Stosunkowo najnowsz tendencj Kremla w tej dziedzinie jest/byo organizowanie tzw. kolorowych kontrewolucji, organizacji pozarzdowych popierajcych tendencje moskofilskie i anty-NATO-wskie. Trzeba jednak przyzna, e w kwestii Ukrainy Rosja wykazuje najdalej idc determinacj oraz konsekwencj. Z kolei polityka Unii Europejskiej ma charakter bardziej koniunkturalny i emocjonalny. Mimo okrelonych deklaracji wymiar wschodni (obecnie Partnerstwo Wschodnie) cigle jest postrzegane poprzez pryzmat osi Pary-Berlin-Moskwa. Dlatego te, wbrew temu co twierdzi autor (s. 286), ograniczanie zapdw neoimperialnych to nie tyle zadanie caej wsplnoty transatlantyckiej, co wycznie Stanw Zjednoczonych. Z tej perspektywy Ukraina jest zaledwie jednym z wielu elemetw rozgrywki geopolitycznej toczonej na terenie Eurazji. Celem USA jest zapewnienie na tym obszarze pluralizmu strategicznego oraz niedopuszczenie do instytucjonalizacji partnerstwa strategicznego UE z Rosj oraz stworzenia niedalekiej przyszoci potencjalnej osi Bruksela-Moskwa-Pekin. Take pytajc o koniunktur geopolityczn Ukrainy naley w pierwszej kolejnoci zada pytanie o przyszo graczy, ktrzy tocz o ni wpywy. Tomasz Kapuniak zakada zachowanie dotychczasowego ukadu si w trjkcie UE-USA-FR, a przecie nie jestemy w stanie okreli ich domniemanej pozycji midzynarodowej w perspektywie rednioi dugoterminowej. Mona tu oczywicie odwoa si do rnego rodzaju analiz strategicznych, lecz w wikszoci przypadkw, moe s one ciekaw konstrukcj intelektualn, lecz najczciej maj charakter czysto projekcyjny, wnioski za czsto s z kolei pochodn pogldw wyznawanych przez jej autorw. Zdaniem recenzenta, w przypadku UE mamy wspczesnie do czynienia z niedokoczonym projektem integracyjnym, za Rosja wykazuje pewne oznaki nadwyrenia imperialnego. W tej materii jest zbyt duo znakw zapytania. Dlatego te z trjki graczy tylko potencja i perpektywy USA pozwalaj na pozostanie w tej grze wok Ukrainy. Swego czasu take i re30

Lot trzmiela, Tygodnik Powszechny 21-28 XII 2003, nr 66, s. 18.

296

cenzent sformuowa na ten temat nastpujc diagnoz: obecnie Kijw jest przede wszystkim przedmiotem rozgrywki midzy Zachodem a Rosj. Uni Europejsk ten obszar zasadniczo nie interesowa, gdy traktowano go jako stref wpyww Moskwy, za projekt WNP jako kompatybilny i rwnolegy wobec procesu jednoczenia si Europy Zachodniej. W pewnej perspektywie czasowej UE i WNP mogyby stworzy Paneurop od Atlantyki po Ural. Jednake w miar europejskiej ekspansji na Wschd oraz dalszego slabnicia Rosji, Ukraina znajdzie si w kleszczach rywalizacji midzy Bruksel a Waszyngtonem. Ten ostatni bdzie usiowa niedopuci do powstania Europy jako mocarstwa globalnego31. Tym samym tropem idzie zreszt w swojej rozprawie: The Second World analityk amerykaski hinduskiego pochodzenia Parag Khanna, ze swoj koncepcj trzech wiatowych imperiw, rywalizujcych o poszczeglne segmenty rynku geopolitycznego32. W sumie naley podkreli, e rozprawa Tomasza Kapuniaka jest napisana dobrym technokratycznym jzykiem; rozwaania autorskie s prowadzone w sposb przejrzysty, czytelny i moe nieco nazbyt drobiazgowy. Potencjalny czytelnik nieobeznany z problematyk ukraisk oraz najnowszymi trendami panujcymi w zakresie teorii stosunkw midzynarodowych moe z uwagi na ogromn ilo szczegw i detali mie pewne trudnoci z ogarniciem caoci. Nie oznacza to jednak, e recenzowana ksika nie warta jest zachodu. Do signicia po ni skania przede wszystkim sama tematyka oraz aktualno prezentowanych wywodw. Podstawow jej zalet mimo pewnych niuansw przytoczonych przez recenzenta jest przede wszystkim niezwykle bogata zagraniczna literatura przedmiotu, cho przy tej okazji recenzentowi nasuwa si taka refleksja, e Tomasz Kapuniak nie wykorzysta w peni materiaw polskich. Do tego nale si take ukony pod adresem wydawnictwa, ktre przygotowao ksik w bardzo nowoczenej formie graficznej i edytorskiej. Z jednej strony na uznanie zasuguje dbao autora o udokumentowanie swoich wywodw, z drugiej za, jednak ten perfekcjonizm dokumentacyjny prowadzi do tego, e umyka nam szersza koncepcja pracy. Pewien jednak niedosyt wywouje rk szerszych reflekcji naukowej na temat kondycji i pozycji midzynarodowej wsplczesnej Ukrainy. Kolejn jej saboci jest take praktyczna niedostpno na rynku wydawniczym, gdy wedug posiadanych przez recenzenta informacji, cay
31 R. P o t o c k i , Strategia Europy, s. 224-230. Ujawniona czciowo w 1992 roku notatka Defense Planning Guidance przygotowana jeszcze przez administracj Georgea Busha seniora zakada, e podstawowym zadaniem polityki globalnej USA w nastpnych dekadach jest niedopuszczenie do sytuacji, aby na obrzeach Mackinderowskiej World Island pojawia si kontrpotga zdolna do opanowania bogactw interrioru eurazjatyckiego, gdy doprowadzi to do sytuacji pojawienia si konkurenta w skali planetarnej i w konsekwencji zaamania Pax Americana. W praktyce w gr mog tu wchodzi UE i Chiny, potencjalnie za Japonia i Indie. Por.: B. P o s e n , A. R o s s , Competing Visions for US Grand Strategy, [w;] Americas Strategic Choices, ed. M. B r o wn , Cambridge 1997, s. 29-30. Tego rodzaju wielk gr o skali globalnej z perspektywy geohistorycznej bierze take pod uwag John Mearsheimer, ze sw koncepcj rywalizacji wielkomocarstwowej midzy potgami nienasycon a przesycon. Por.: i d e m, The Tragedy of Great Power Politics, New York 2004, s. 360-402. 32 P. K h a n n a , op. cit., s. 16-24, 47-58, 71-76.

297

nakad pozostaje w dyspozycji Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Ostatecznie take naley stwierdzi, e wszelkiego rodzaju dysputy wok geopolitycznego pooenia Ukrainy przypominaj spory optymistw z pesymistami na temat tego, czy szklanka z wod jest do poowy napeniona, czy te pusta33. Jak pokazuje to rozprawa Tomasza Kapuniaka Ukraina jest i tak wanym obszarem rozgrywek strategicznych w trjkcie Rosja-USA-UE, gdy w peni zasuguje na miano sworzenia geopolitycznego. Wynika to z trzech podstawowych przesanek: (1) jest ona pooona na styku stref wpyww USA, FR i UE; (2) jej terytorium jest zlokalizowane na obrzeach eurazjatyckich Bakanw oraz (3) obszar ten stanowi pnocn cz energetycznego korytarza pontyjskiego (nadczarnomorskiego) midzy Europ a Azj rodkow i Bliskim Wschodem. Jej stabilne istnienie daje zatem szans na zapewnienie Europie bezpiecznych dostaw surowcw energetycznych, w przypadku USA stanowi ona gwarancj na pluralizm geopolityczny na obszarze Eurazji, za w przypadku Rosji samo jej istnienie stwarza moliwo imperialnego samorozliczenia.
ROBERT POTOCKI

33 J. H r y c a k , Historia Ukrainy 1772-1999: Narodziny nowoczesnego narodu, Lublin 2000, s. 341-342.

298

SOWNIK GEOPOLITYKI
SYKULSKI LESZEK, GEOPOLITYKA: SOWNIK TERMINOLOGICZNY, WARSZAWA 2009.
e wrzeniu 2009 roku nakadem PWN ukaza si najnowszy sownik dotyczcy terminologii geopolitycznej. Przypomnijmy, e jest to jedyna tego rodzaju pozycja na polskim rynku wydawniczym obok wydanej w 2002 roku pozycji M. Baczwarowa i A. Suliborskiego, ktra dotyczya ponadto geografii politycznej. Jak pisze we wstpie autor: Sownik jest prb dostarczenia swoistej intelektualnej pierwszej pomocy przede wszystkim dla maturzystw, studentw nauk politycznych, internacjologii, geografii, historii, nauk ekonomicznych i nauk wojskowych oraz nauczycieli i pocztkujcych geopolitykw, stykajcych si po raz pierwszy z trudn problematyk geopolityczn (s. VIII). Dobr hase, jak w kadym sowniku, jest rzecz jasna subiektywny i moe wywoa dyskusje co do celowoci doboru wanie takich, a nie innych terminw oraz stopnia ich szczegowego omwienia. Hasa zaprezentowane przez Leszka Sykulskiego obejmuj terminologi z zakresu geografii, historii, politologii oraz stosunkw midzynarodowych. Ich ukad jest alfabetyczny i obejmuje rwnie terminy obcojzyczne (m.in. Hinterland, Heartland, Deckungsseiten, czy Grossraum). Hasa obejmuj biogramy (np. Rudolf Kjelln), definicje poj (np. geohistoria), rozwinicia i objanienia skrtw (np. VK) oraz znane periodyki powicone dziedzinie wiedzy, jak jest geopolityka (np. francuski kwartalnik Goconomie). Dodatkow zalet sownika jest bibliografia zawierajca kilkaset pozycji polskich i zagranicznych z zakresu geopolityki. W ten sposb pocztkujcy adept dziedziny wiedzy, jak jest geopolityka po zapoznaniu si z podstawow aparatur pojciow moe od razu sign nie tylko do wspczesnych opracowa, ale i do rde klasykw myli geopolitycznej. Z pozoru moe wydawa si dziwnym, e autor przytacza definicje takich oczywistych poj, jak pwysep, czy pkula, zwrmy jednak uwag, e podkrelajc w ten sposb interdyscyplinarno tej dziedziny wiedzy, uatwia on czytelnikowi poruszanie si w kwestiach kluczowych dla prawidowego zrozumienia literatury geopolitycznej, w ktrej te pojcia pojawiaj si czsto i powinny by waciwie i jasno rozumiane. Niewtpliwym walorem opracowania Leszka Sykulskiego jest jego przejrzysto, co czyni sownik atwym w odbiorze dla osb zupenie nie obeznanych z interesujc nas tematyk. Z drugiej strony obecno takich hase jak apeks, czy model Suka czyni opracowanie przydatnym dla osb ju nieco bardziej zaznajomionych z meandrami myli geopolitycznej. Reasumujc, sownik jest doskonaym wyjciem dla przyszego opracowania o charakterze encyklopedycznym z zakresu geopolityki, a nawet geografii politycznej, ktre staje si coraz bardziej koniecznoci, wobec jego braku w polskiej literaturze przedmiotu. Pozostaje nam gorco poleci Geopolityk: Sownik terminologiczny wszystkim zainteresowanym osobom,

299

zajmujcym si badaniami kwestii zwizanych z relacj miedzy czowiekiem a otaczajc go przestrzeni.

RADOSAW DOMKE

300

V. KRONIKA INSTYTUTU GEOPOLITYKI

DZIAALNO INSTYTUTU GEOPOLITYKI W PIERWSZEJ POOWIE 2009 ROKU

2 stycznia: Na zebraniu Wydziau Studiw i Analiz IG, inaugurujcym nowy rok, prezes Instytutu Leszek Sykulski wygosi referat: Roman Dmowski jako geopolityk. 4 stycznia: W czstochowskim klubie IG odbya si dyskusja nt. ksiek: Kroki nowej geopolityki Aleksandra Mitrofanowa i Podstawy geopolityki Aleksandra Dugina. 15 stycznia: Przedstawiciele IG wzili udzia w seminarium prowadzonym przez dr. Andrew Micht (reprezentujcego George C. Marschall European Centre for Security Studies) pt.: US Foreign and Security Policy during Obamas presidency continuity or change, ktre odbyo si w siedzibie Business Centre Club w Warszawie. Spotkanie zorganizoway Stowarzyszenie Euro-Atlantyckie i Centrum Stosunkw Midzynarodowych, przy wsparciu Ambasady USA w Polsce i BCC. Seminarium koncentrowao si gwnie wok takich tematw jak: wsppraca NATO-Rosja, bliskowschodni ukad geopolityczny, amerykaskie zaangaowanie militarne na wiecie, wspczesny kryzys gospodarczy i jego skutki geoekonomiczne. 23 stycznia: Reprezentacja IG wzia udzia w seminarium z geoekonomii, ktre przeprowadzi prof. Charles Goodhart z London School of Economics. Spotkanie pod tytuem: The Financial Crisis and the Future of the Financial System odbyo si w centralnej siedzibie BRE Banku w Warszawie. 1 lutego: W czstochowskim klubie IG odbya si dyskusja: Geopolityczne znaczenie Kotliny Kaszgarskiej. 19-20 lutego: Reprezentacja IG wzia udzia w II Forum Bezpieczestwa Euratlantyckiego, zorganizowanym w Krakowie przez Instytut Studiw Strategicznych, we wsppracy z Kwater Gwn NATO, MSZ RP oraz Konsulatem USA w Krakowie. Midzynarodowa debata orodkw badawczych i eksperckich powicona bya przyszoci Sojuszu Pnocnoatlantyckiego, w tym potrzebie wprowadzenia Nowej Koncepcji Strategicznej. 19-21 lutego: Przedstawiciele IG wzili udzia w konferencji pt.: Ofiary imperiw, imperia jako ofiary, zorganizowanej w Warszawie przez PAN i IPN. Geopolitycy z IG uczestniczyli w sesjach powiconych zagadnieniom imperiologii oraz geopolityki rosyjskiej. 27 lutego: Reprezentacja krakowskiego klubu IG wzia udzia w promocji ksiki Tomasza Gabisia pt.: Gry Imperialne. Przedstawicielem Instytutu w dyskusji panelowej by Adam Danek.

301

4 marca: Podczas I Chorzowskiego Festiwalu Nauki w Zespole Szk Technicznych i Oglnoksztaccych nr 3 w Chorzowie przedstawiciele IG zorganizowali dwugodzinn prelekcj dla nauczycieli i uczniw szeciu chorzowskich szk: Czym jest geopolityka, czyli kulisy walki o wiatow hegemoni. Multimedialna prelekcja bya powicona geopolityce, jako nauce oraz jako sposobowi uprawiania polityki midzynarodowej. Gwnym organizatorem prezentacji jest Dawid E. Madejski, nauczyciel w ZSTiO nr 3 oraz czonek Zarzdu PTG. 5 marca: Krakowski klub IG zorganizowa debat: Rok 2009: powrt geopolityki? Gwnymi panelistami byli: prezes IG Leszek Sykulski, dr Robert Kosowicz (Instytut Nauk Politycznych i Stosunkw Midzynarodowych UJ, przedwodniczcy krakowskiego oddziau PTG) oraz Marcin Sabo, szef Komisji Astropolityki i Astrostrategii IG. Obrady prowadzi Adam Danek, szef krakowskiego klubu IG. Podczas ponad dwugodzinnego spotkania prezes IG przedstawi stan rozwoju geopolityki polskiej oraz jej najblisze perspektywy i plany rozwoju oraz wygosi wykad dotyczcy podstaw geopolityki. Dr Robert Kosowicz omwi wybrane zagadnienia z zakresu geostrategii amerykaskiej. Pan Marcin Sabo przedstawi wybrane zagadnienia z zakresu geopolityki Azji Poudniowo-Wschodniej. Po wykadach goci odbya si dyskusja z uczestnikami spotkania. 6 marca: W Krakowie odbyy si zebrania Zarzdu IG, Komisji Astropolityki i Astrostrategii oraz Zespou Bada Geoenergetycznych. Na zebraniu zarzdu przyjto plan organizacji II Zjazdu Geopolitykw Polskich, ktry odbdzie si w padzierniku w Warszawie. Na zebraniu Komisji Astropolityki i Astrostrategii omawiano indyjski oraz iraski program kosmiczny. Tematem zebrania Zespou Bada Geoenergetycznych bya sprawa organizacji konferencji dotyczcej geopolityki rurocigw, ktra odbdzie si przy wspudziale IG w maju w Krakowie. 12 marca: Analitycy IG uczestniczyli w konferencji: NATO wyzwania i zadania, ktra odbya si na UW. 17 marca: IG by reprezentowany podczas spotkania inauguracyjnego Spoecznego Komitetu Monitoringu Bezpieczestwa Energetycznego Polski, ktre odbyo si w siedzibie redakcji kwartalnika Rurocigi w Warszawie. 18 marca: Reprezentacja IG wzia udzia w debacie: Chiny powrt olbrzyma czy wejcie smoka? zorganizowanej w Warszawie przez Fundacj Kazimierza Puaskiego. 26 marca: Przedstawiciele Zarzdu IG oraz procznika Geopolityka (Radosaw Domke, Robert Potocki, Leszek Sykulski) spotkali si z prof. dr hab. Tadeuszem Marczakiem i pracownikami Zakadu Studiw nad Geopolityk Uniwersytetu Wrocawskiego. Rozmowa dotyczya wsppracy naukowej i wydawniczej oraz spraw organizacyjnych zwizanych z II Zjazdem Geopolitykw Polskich. Po spotkaniu jego uczestnicy wzili udzia w debacie: Geopolityka w Polsce: stan obecny i perspektywy rozwoju. Zostaa podpisana umowa o wsppracy midzy Instytutem Geopolityki a Dolnolskim Orodkiem Studiw Strategicznych.

302

Przedstawiciele IG spotkali si we Wrocawiu z red. Tomaszem Gabisiem. Dyskusja bya powicona gwnie geopolitycznym koncepcjom stworzenia Imperium Europeum. 27 marca: W Poznaniu odbyo si posiedzenie kolegium redakcyjnego oraz rady redakcyjnej procznika Geopolityka. Na zebraniu zosta zamknity drugi numer, ktry ukaza si 15 kwietnia, ustalono zasady publikacji w kolejnych numerach oraz przyjto manifest wydawniczy. 28 marca: W Zielonej Grze odbyo si zebranie Zarzdu IG na ktrym przyjto zaoenia organizacyjno-finansowe II Zjazdu Geopolitykw Polskich, ktry odbdzie si w padzierniku w Warszawie. Odbya si take dyskusja na temat ksiki dra Tomasza Klina (czonka Rady Naukowej IG): Wizje adu midzynarodowego w niemieckiej i anglosaskiej myli geopolitycznej w okresie II wojny wiatowej. 4 kwietnia: W czstochowskim klubie IG odbya si dyskusja pt.: Antropogeografia jako nauka posikujca geopolityk. 20 kwietnia: Ukaza si drugi numer procznika IG Geopolityka" oraz pierwszy tom w serii Biblioteka Instytutu Geopolityki (Prace Komisji Bada Wschodnich) pt. Polska Bibliografia Pomaraczowej Rewolucji. 22 kwietnia: Reprezentacja Instytutu Geopolityki wzia udzia w spotkaniu z ministrem spraw zagranicznych Litwy Vygaudasem Uackasem, zorganizowanym przez Fundacj im. K. Puaskiego w Warszawie. Na rosyjskim portalu (http://www.geopolitica.ru) powiconym geopolityce ukaza si wywiad z prezesem IG L. Sykulskim. 23 kwietnia: Na spotkaniu krakowskiego klubu dyskusyjnego IG, poczonego z zebraniem Sekcji Geopolityki KNP UJ, odbya si dyskusja bdzie powicona miejscu Polski w europejskiej myli geopolitycznej, na kanwie tekstu Krystyny Harasimiuk: Z historii koncepcji geopolitycznych dotyczcych Europy rodkowej. 30 kwietnia: Na zaproszenie Przedstawicielstwa KE w Polsce czonkowie IG wzili udzia w konferencji: 5 lat Polski w Unii Europejskiej, ktry odby si w Paacu Kultury i Nauki w Warszawie. Nastpnie reprezentacja wadz Instytutu wzia udzia w uroczystym koncercie zorganizowanym w Filharmonii Narodowej. 2 maja 2009: W Warszawie analitycy IG zorganizowali dyskusj: lsk jako subregion geopolityczny. 9 maja: Na posiedzeniu Zarzdu IG przyjto plan wydawniczy na trzeci kwarta 2009 roku. Planowane jest wydanie w tym czasie kolejnych dwch tomw z serii Biblioteka Instytutu Geopolityki oraz trzeciego numeru Geopolityki. 12 maja: Reprezentacja wadz IG Geopolityki wzia udzia w spotkaniu z Garii Kasparowem oraz Krystyn Kurczab-Redlich, ktre odbyo si w Teatrze Kamienica w Warszawie. 16 maja: Czonkowie i wsppracownicy IG wzili udzia w debacie publicznej z prof. Zbigniewem Brzeziskim, ktra odbya si w Teatrze na

303

Woli w Warszawie. Rozmowa dotyczya m.in. stosunkw USA z Chinami i Indiami, polityki zagranicznej RP, nowej strategii bezpieczestwa narodowego Federacji Rosyjskiej, polityki zagranicznej Unii Europejskiej i polityki bezpieczestwa na obszarze postsowieckim. Autor Wielkiej Szachownicy wskazywa na osabienie Rosji i powstanie nowej rzeczywistoci geopolitycznej na Wschodzie. Prognozowa stworzenie w przyszoci spotka G-14 lub G-16, w ktrych wyznacznikiem czonkostwa bdzie nie tylko sia gospodarcza, ale take odgrywana rola geopolityczna. Postulowa prowadzenie polskiej polityki zagranicznej w oparciu o dobre relacje w UE (zwaszcza z Niemcami, Francj i Wielk Brytani) i sojusz z USA. 21-22 maja: IG by wsporganizatorem projektu naukowego konferencji pt.: Ropa czarne zoto, zorganizowanego w Krakowie przez rodowisko naukowe UJ. W konferencji tej wzili udzia czonkowie i wsppracownicy Instytutu specjalizujcy si w petropolityce. Podczas konferencji byo mona zapozna si z dziaalnoci, publikacjami i planami rozwoju IG i PTG. 23 maja: W czstochowskim klubie IG odbya si dyskusja: Geopolityczne znaczenie Arktyki. 27 maja: W warszawskim klubie IG odbya si debata: Geopolityczna idea Midzymorza wczoraj, dzi i jutro. Czonkowie i wsppracownicy Instytutu oraz PTG omwili najwaniejsze historyczne idee Intermarium, a take wspczesne projekty geopolityczne dotyczce obszaru ABC. 4 czerwca: W Instytucie Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN-u prezes IG i PTG Leszek Sykulski wygosi odczyt: Wspczesna geopolityka akademicka w Polsce i w Rosji prba porwnania. 6 czerwca: W czstochowskim klubie IG Geopolityki odbyy si warsztaty metodologiczne: Geopolityka jako paradygmat nauk politycznych. Czonkowie i wsppracownicy IG analizowali metody i techniki bada geopolitycznych majcych zastosowanie w naukach politycznych (problematyka tzw. geopolitologii). Na spotkaniu krakowskiego klubu Instytutu Geopolityki odbya si dyskusja powicona wspczesnej geopolityce rosyjskiej. 21 czerwca: Kolejne warsztaty metologiczne: Geopolityczne ujcie granicy problemy terminologiczne, przegld metod i technik bada odbyy si w warszawskiej siedzibie IG.

304

* * * NOTY O AUTORACH
ADAM DANEK absolwent UJ; czonek Rady Redakcyjnej Geopolityki; publicysta i autor kilkuset artykuw; prezes Oddziau Maopolskiego Klubu Zachowawczo-Monarchistycznego. RADOSAW DOMKE doktor; absolwent Instytutu Historii UZ; wiceprezes Instytutu Geopolityki i zastpca redaktora naczelnego Geopolityki; autor kilkunastu publikacji z zakresu historii najnowszej i geopolityki; obecnie przygotowuje prac powicon Halfordowi Mackinderowi. HENRYK DURAN pk WP w st. spoczynku; specjalizuje si w strategii oraz historii najnowszej Europy rodkowo-Wschodniej. GEORGE FRIEDMAN amerykaski geopolityk i analityk wojskowy; zaoyciel instytytu Stratforta; w Polsce ukazaa si jego ksika: Nastpne 100 lat: Prognoza na XXI wiek (Warszawa 2009). WIESAW HADKIEWICZ profesor, pracownik Instytutu Politologii UZ, czonek Rady Naukowej Geopolityki; autor ponad 200 publikacji z zakresu nauk politycznych; ostatnio jako wspredaktor opublikowa: Problemy bezpieczestwa Polski w XXI wieku (Zielona Gra 2009). ROBERT KAPLAN amerykaski dziennikarz, korespondent wojenny i analityk polityczny, przedstawiciel realizmu w stosunkach midzynarodowych; w Polsce ukazay si jego dwie ksiki: Polityka wojownikw (Warszawa 2008) oraz rdziemnomorska zima (Warszawa 2008). KRZYSZTOF KAROLCZAK doktor, japonista i specjalista ds. terroryzmu; adiunkt w Instytucie Nauk Politycznych UW; autor kilkudziesiciu publikacji naukowych; b. wykadowca w Akademii Dyplomatycznej MSZ; prezes Towarzystwa Przy-jani Polsko-Palestyskiej czonek Rady Programowej Centrum Bada nad Terroryzmem przy Collegium Civitas w Warszawie oraz European Association for Japanese Studies. WOJCIECH KAZANECKI doktor, absolwent Uniwersytetu Wrocawskiego; zaoyciel i prezes Dolnolskiego Orodka Studiw Strategicznych; czonek redakcji Wrocawskiego Przegldu Midzynarodowego oraz Rady Redakcyjnej Geopolityki. MIECZYSAW KOPE absolwent Wyszej Szkoy Oficerskiej Wojsk Ldowych we Wrocawiu i Instytutu Politologii UZ, doktorant na Uniwersytecie Zielonogrskim. JAROSAW MACAA profesor, pracownik Instytutu Politologii UZ, czonek Rady Naukowej Geopolityki; autor blisko 60 pozycji naukowych, gwnie z zakresu myli politycznej: ostatnio jako wspredaktor opublikowa rozpraw: Pokojowa rewolucja jako instrument zmiany politycznej w krajach postkomunistycznych na przeomie XX i XXI wieku (Zielona Gra 2006). MACKINDER HALFORD geograf; jeden z twrcw anglosaskiej geopolityki okresu klasycznego i reprezentant szkoy binarnej; autor wiekopomnego dziea: Democratic Ideals and Reality (London. 1919). DAWID MADEJSKI geopolityk, nauczyciel historii w Zespole Szk Technicznych i Oglnoksztaccych nr 3 w Chorzowie; prekursor dydaktyki geopolityki w szkoach rednich.

305

DOROTA MIOSZEWSKA absolwentka Instytutu Politologii UZ; doktorantka na Wydziale Nauk Spoecznych UAM, gdzie przygotowuje rozpraw powicon idei imperium w amerykaskiej myli neokonserwatywnej; autorka ponad 15 publikacji; obecnie przygotowuje do druku rozpraw: Trjpaszczyznowa szachownica: Segmentaryzacja wielkiej polityki w rozwaaniach Josepha Nyea. PRZEMYSAW OZIERSKI absolwent Instytutu Politologii UZ i Studium Europy Wschodniej UW; autor kilku prac naukowych publikowa m.in. w Rurocigach i Raporcie; w latach 2008-2009 kierownik Stacji Kaukaskiej SEW UW w Tbilisi; stypendysta Fulbrighta 2009/2010. IGOR PANARIN rosyjski geopolityk, analityk wojskowy i ekspert ds. wojny informacyjnej; przedstawiciel szkoy eurazjatyckiej; jest autorem pojcia Nowe Imperium Brytyjskie na okrelenie Pax Americana oraz koncepcji osi Moskwa-PekinDelhi (Nowej Eurazji); jest autorem kilkuset artykuw i 15 ksiek; ostatnio opublikowa: (Wojna infomacyjna i geopolityka, Moskwa 2006) oraz (Wojna informacyjna o przyszo Rosji, Moskwa 2008) ROBERT POTOCKI doktor, pracownik Instytutu Politologii UZ, redaktor naczelny Geopolityki i kierownik Komisji Bada Wschodnich IG, w latach 2008-2009 wiceprezes PTG; autor ponad 125 publikacji naukowych; ostatnio jako wspredaktor opublikowa: W krgu polityki (Czstochowa 2009). MICHA RADOSZKO absolwent Instytutu Politologii UZ; wsppracownik Biura Bezpieczestwa Narodowego. MARLENA SAWICKA studentka V roku studiw midzynarodowych UW; magistrantka prof. dra hab. Jzefa Suka; przez p roku studiowaa na Pastwowym Uniwersytecie w Sankt Petersburgu; specjalizuje si w problematyce polityki midzynarodowej na obszarze WNP i w rosyjskiej myli politycznej. ATOM SUNIL SINGH doktorant Jawaharlal Nehru University w New Delhi; przygotowuje rozpraw doktorsk z zakresu nauk politycznych powicon geopolityce Kambody; czonek-korespondent Instytutu Geopolityki. LESZEK SYKULSKI geopolityk i historyk; prezes Instytutu Geopolityki i Polskiego Towarzystwa Geopolitycznego; specjalizuje si w polskiej i rosyjskiej myli geopolitycznej oraz geopolityce Azji rodkowej i Europy Wschodniej; ostatnio opublikowa: Geopolityka: sownik terminologicz-ny (Warszawa 2009). MICHA SZYMU absolwent Instytutu Politologii UZ; prowadzi firm konsultinggow. GRZEGORZ TOKARZ doktor, pracownik Instytutu Studiw Midzynarodowych UWr; czonek Rady Naukowej Geopolityki; redaktor Racji Stanu; autor kilkudziesiciu publikacji; ostatnio opublikowa: Polska szlachecka: Analiza geopolityczna (Wrocaw 2008). IMMANUEL WALLERSTEIN amerykaski analityk i teoretyk nauk spoecznych, twrca teorii systemw-wiatw; profesor McGill University w Montrealu; od 2000 roku jest pracownikiem Instytutu Socjologii Yale University; w latach 1994-1998 by przewodniczcym Midzynarodowego Towarzystwa Socjologicznego; autor kilkudziesiciu ksiek i kilkuset artykuw; ostatnio opublikowa: European Universalism (New York 2006). RYSZARD WRAGA (w. Jerzy Niezbrzycki) pk. WP, publicysta, sowietolog i geostrateg; szef referatu Wschd; w okresie midzywojennym wsppracowa z Polityk i Buntem Modych; po wojnie na emigracji, pocztkowo we Francji potem w USA.

306

Przemysaw yrawski vel Grajewski doktor, adiunkt na Wydziale Studiw Midzynarodowych i Politologicznych U; Wsppracownik Centrum Europejskiego Natolin i Orodka Mysli Politycznej; w latach 2005-2006 ekspert Parlamentu Europejskiego ds. polityki wschodniej, autor kilkudziesiciu publikacji naukowych; ostatnio jako autor opublikowa: Polityka Unii Europejskiej wobec Rosji a interesy Polski 1991-2004 (Krakw 2008).

307

MANIFEST WYDAWNICZY GEOPOLITYKI

I. Procznik IG Geopolityka zajmuje si publikowaniem artykuw i materiaw analitycznych z zakresu szeroko rozumianej geopolityki. Za punkt wyjcia przyjmujemy interdyscyplinarno i wieloznaczno tego pojcia, przy zachowaniu podstawowego zaoenia, e zajmuje si ona badaniem zalenoci midzy orodkiem siy a przestrzeni. W szerokim znaczeniu poprzez geopolityk rozumiemy: (1) nauk akademick, (2) paradygmat badawczy w naukach spoecznych, (3) doktryn strategiczn z zakresu teorii polityki zagranicznej, bd myli politycznej oraz (4) szko realistyczn w internacjoligii (tzw. realizm geopolityczny). II. Biorc za punkt wyjcia zaoenia zawarte w punkcie I szczeglnym zainteresowaniem procznika Geopolityka ciesz si publikacje z zakresu i pogranicza geografii politycznej, polemologii, irenologii, myli politycznej, stosunkw midzynarodowych, historii najnowszej oraz socjologii, doktryny polityki zagranicznej oraz koncepcji budowy adu wielkoprzestrzennego. III. Podstawowe zasady publikowania w naszym periodyku sprowadzaj si do czterech podstawowych zaoe: (1) zgodnoci tematycznej z profilem wydawniczym i polityk edytorsk IG, (2) oryginalnoci i niepowtarzalnoci proponowanego tekstu, (3) tekst spenia musi standardy opracowania naukowego oraz (4) wymagania redakcji technicznej okrelone w punktach V-VIII. IV. Kady proponowany tekst (artyku, analiza, recenzja) przechodzi weryfikacj wewntrzredakcyjn pod ktem wytycznych zawartych w punkcie III. W przypadku zakwalifikowania si do etapu wydawniczego podlega on recenzji zewntrznej przez samodzielnego pracownika naukowego, ktry wydaje opini na temat jakoci, niepowtarzalnoci i poziomu erudycyjnego proponowanego tekstu. W przypadku niezgodnoci merytorycznej, lub negatywnej opinii recenzenta redakcja zastrzega sobie prawo odrzucenia proponowanego materiau. Ta ostatnia uwaga nie dotyczy jednak tematw uprzednio zamwionych przez Instytut Geopolityki. V. Przyjmuje si, e objto artykuu nie moe przekroczy wielkoci arkusza wydawniczego, analiza 12-15 stron, za recenzja 5-7 stron standartowego komputeropismu. Redakcja zastrzega sobie prawo do skracania oraz opracowania tekstw. VI. Redakcja Geopolityki przyjmuje teksty w jzyku polskim, angielskim, francuskim niemieckim oraz hiszpaskim. Kady tekst powinien zawiera krtkie podsumowanie w jzyku angielskim, lub polskim w przypadku materiaw obcojzycznych (75-150 wyrazw). W przypadku tumacze na jzyk polski tekstw autorw zagranicznych prosimy o doczenie materiau oryginalnego. Na kocu tekstu prosimy take o zamieszczenie krtkiej odautorskiej informacji bio-bibliograficznej. VII. Proponowane teksty powinny opiera si na powszechnie dostpnych edytorach tekstw typu Word lub OpenOffice. Mona je nadsya drog elektroniczn na adres e-mailowy dostpny na stopce autorskiej Geopolityki, lub te na adres Instytutu Geopolityki. W celu zapewnienia sprawnej obrbki redakcyjnej prosimy take o spenienie poniszych kryteriw technicznych: 1. Zaleca si, aby teksty byy pisane czcionk wielkoci 12 punktw, z odstpem 1,5 wiersza, za przypisy 10 punktw i odstpie 1 wiersza, przy zachowaniu standartowych ustawie marginesw w programach edytorskich tj. 2,5 cm. Tytu tekstu piszemy pogrubion czcionk o wielko 14 punktw, za wszelkiego rodzaju rdtytuy w tekcie pogrubion 12 wyjustowan do lewej strony; 2. Ukad pierwszej strony powinien zawiera imi i nazwisko autora (autorw) oraz peny wyporodkowany tytu;

308

3. Akapity i wszelkiego rodzaju przypisy rozpoczynamy od wcicia o szerokoci 0,5 cm; 4. Cytaty powinny zaczyna si w dolnej i koczy w grnej frakcji tekstu; 5. Zaczone do tekstu mapy powinny by sporzdzone wycznie w kolorystyce czarno-biaej lub odcieniach szaroci. VIII. Procznik Geopolityka preferuje nastpujce zasady sporzdzania przypisw: 1. Standartowy przypis zawiera nastpujce dane: inicja imienia, nazwisko autora, tytu i ewentualnie peny podtytu pracy, miejsce i rok wydania, numer strony. W przypisach bibliograficznych nie stosujemy adnych wyrnie w postaci pogrubienia, rozstrzelanego, lub pisanego kursyw tekstu; 2. Przypisy zamieszczamy wycznie pod tekstem odnoszcym si do konkretnej strony i stosujemy cig numeracj arabsk przyjt dla caego tekstu; 3. Pozycje bibliograficzne przywoywane w cyrylicy piszemy wycznie w oryginale. Autorw prosi si o niedokonywanie samodzielnej transkrypcji, ani te transliteracji przywoywanych tytuw; 4. W przypadku notek bibliograficznych odnoszcych si do prasy popularnej (gazety, tygodniki), periodykw naukowych, prac zbiorowych oraz Internetu postpujemy tak, jak zaznaczono to w punkcie 1, z poniszymi zastrzeeniami: a) w przypadku prasy codziennej (gazeta codzienna, tygodnik) tytu czasopisma podajemy w cudzysowie, dat dzienn, numer, stron; b) odnonie periodykw naukowych zaczynamy tak, jak w podpunkcie a), jeli chodzi o tytu, nastpnie podajemy rok wydania, nr tomu, nr czasopisma, stron; c) w przypadku artykuw z prac zbiorowych zaczynamy notk bibliograficzn tak, jak to podano w punkcie 1, po czym postpujemy wg schematu: [w:] tytu: redakcja, miejsce i data wydania, strona; d) odnonie przypisw internetowych zaczynamy tak jak w punkcie 1, po czym podajemy, po przecinku w nawiasach typu < > peny adres internetowy z podaniem daty korzystania z e-sieci; e) w przypadku materiaw analitycznych postpujemy tak, jak zaznaczono to w punkcie 1, z tym zastrzeeniem, i przed miejscem i dat wydania, wpisujemy pen nazw instytucji bdcej wydawc tego rodzaju publikacji. 5. W przypadku powtarzajcych si pozycji bibliograficznych wprowadzamy oglnie znane skrtowce w wersji aciskiej: idem, ibidem, op.cit., passim. IX. Instytut Geopolityki jako spoeczny think tank nie identyfikuje si z adn szko, lub ide geopolityczn, orodkiem siy, ideologi, ani te stronnictwem politycznym. Z tego te powodu teksty prezentowane w proczniku Geopolityka, o ile nie zaznaczono tego wczeniej, nie s w adnym wypadku tosame z pogldami redakcji, ani te nie reprezentuj oficjalnego stanowiska Instytutu Geopolityki. Wyraane w publikacjach opinie, pogldy oraz stanowiska badawcze s reprezentatywne wycznie dla ich autorw i twrcw.
OPRAC. ROBERT POTOCKI

309