Batnn Ykselii

The Rise of the West

hsan Burak Birecikli1 zet
16.yzyl sonlarnda Osmanl Devleti birtakm skntlarla karlanca yneticiler ve aydnlar bu zorluklar amak iin birtakm slahatlar yapmak istemilerdir. Fakat tavsiye edilen zm yollar yeterli sonu vermemitir. Batda modernlemeye zemin oluturabilecek ilk kprdanlar 18.yzyl balarnda grlmektedir. Bu makale Batnn ykselii ile ilgilidir. Bu almada modernleme; nce Avrupa corafyasnda deerlendirilecek, sonra da Osmanl ynetimine nasl yansd sorusuna yant aranacaktr. Ayrca Avrupann gelimesi tahlil edilmitir ve bu srada Osmanl Devleti hakknda bilgi verilmitir. Osmanllarn savalardaki yenilgilerinin artmas ve toprak kayplar, kendilerine olan gvenin sarslmasna sebep olur. Avrupa askeri adan stn olduundan beri Osmanl aydnlar, eserlerinde Avrupann askeri ve teknik adan Osmanlya rnek olmas gerektiinde birleirler.

Anahtar Kelimeler: Batnn Ykselii - Byk Gler - Osmanl Devleti Avrupa - Yenileme
Hareketleri - Askeri Yenilikler.

Abstract
After facing some problems at the end of 16th century, rulers and intellectuals of Ottoman State want to made some reforms in order to overcome these difficulties. However the solutions that advised didnt yield favorable results. The first movements towards the modernization in Europe have been witnessed at the beginning of the 18th century. This article deals with the rise of west. In this study, modernization process will be analyzed within the extent of Europe and the explained its reflections on the Ottoman administration with different dimensions. In addition to, Europes development has been analysed and at that time it has been given information about Otoman Empire. The loss of territory and defeats in wars weakened its position and caused lack of confidence. Then the Ottoman sense of superiority altered place and left itself to a context of equality. Since Europe was superior to the Ottomans in terms of military, the Ottoman intellectuals abroad emphasised in their writings that the Ottoman Empire needed to imitate Europe in the institutional and organisational outlines of military and technique. The observations of the intellectuals, in view of the gradual decline of the Ottoman power in world politics and technology, came out as project of reform.

Key Words: The Rise of the West - Great Powers - Ottoman Empire - Europe, Reforms - Military Revolution.

Dr; Harran niversitesi Fen - Edebiyat Fakltesi Tarih Blm anlurfa. History Studies
Volume 3/2 2011

Batnn Ykselii

Giri Sanayi Devrimi ve modernleme neden baka yerde deil de, Batda ortaya kt? Tartmann bir taraf Bat mucizesini savunan kanat ve Charles Tilly, Michael Mann, Robert Brenner, Ricardo Duchesne gibi isimlerden, dier taraf ise buna itiraz eden Kenneth Pomerantz, Jack Goldstone, Andre Gunder Frank ve John Hobson gibi tarihi ve sosyologlardan oluuyor. Batclara gre, Avrupann 19.yzylda Sanayi Devrimi ve kapitalizmin gelimesiyle yakalad baar, kkleri derinlere giden, yani nceki birka yz yldr devam ede gelen istikrarl bir siyasi, askeri, kltrel ve ekonomik bymenin sonucudur.2 Weber, Bat uygarln zmlemek iin kapitalizmin; kapitalizmin anlalmas iin ise kapitalist zihniyet ve kapitalist insan tipinin bilinmesinin gerektiini sylemitir.3 Kapitalizmin tamamlayc artlar ise; burjuva snfnn ortaya kmas, kentleme, endstriyel teknolojinin gelimesi ve rasyonel hukuktur.4 Bat Avrupa 17.yzyldan itibaren in dhil btn dnyay geride brakmay baarmtr. Asyac revizyonistler ise bu yaklam Avrupamerkezci buluyor ve 19.yzyla kadar inin tek sper g olduunu, ekonomik btn gstergeler (hayat standard, nfus/fiyat dengesi, ticaret hacmi, toprak ve emek verimlilii, piyasa serbestisi) asndan Avrupadan ileride olduunu savunuyor. Avrupann ini yakalayp gemesinin ancak 19.yzylda ngilterenin kmr yataklarna sahip olmas ve smrgecilik (hammadde, patates ve zellikle gm ticareti) nedeniyle mmkn olduunu ileri sryorlar. Bu gruptan Hobson, Avrupadaki btn bilimsel gelimelerin inden alnma olduunu savunuyor. Dolaysyla buna gre, Avrupann tedrici ilerlemesinden deil, Asyann ilerleyememesi yznden Batnn 19. yzyldaki ani srayndan bahsetmek gerekir. Dikkat eken nc bir husus da hi kimsenin Osmanldan bahsetmemesi; nk bu yaklamlar ya Avrupay ya da ini merkeze alp dier medeniyet havzalarn gz ard ediyor. nk Osmanl zerine yeterince alma yok. Dolaysyla bu alanda acilen Osmanlc revizyonistlere ihtiya var. rnein Mann, Mslmanlarn etkisiz hale getirilmesinin bir gstergesi olarak 1492de Granadann (Endls) dmesine iaret ediyor; ancak bundan krk yl kadar nce gerekleen stanbulun fethiyle Osmanlnn imparatorlua dnmesine ve Avrupada byk bir g olarak ortaya kmasna deinmiyor. (Benzer ekilde klasik slam dnce ve biliminin Avrupada bilim ve teknolojinin gelimesinde oynad hayati rol de gz ard ediliyor.) Yine Osmanlnn Akdenize ve Dou Avrupaya hkim olarak Avrupadaki g temerkznn kuzeybatya doru kaymasndaki etkisi de ihmal ediliyor. Ksaca her iki yaklam da yllarca Osmanlnn Ortadou ve Avrupann tek sper gc olduunu gzden karyor. Ayrca Osmanlnn ngiltere, Fransa ve Hollandayla siyasi ve iktisadi ilikileri bu lkelerdeki kapitalist gelimenin ynn tayin edici bir etki yapmt.5 Toynbeeye gre; Endstri Devrimi ilk defa 1750-1850 yllar arasnda ngilterede gereklemi ve bu endstrileme hareketi zamanla dier Batl lkelere yaylmtr. Rostow, ekonomik gelime safhalaryla ilgili modelinde, Endstri Devrimini uzun bir sreten ok, Toynbee gibi ni ve

Hanna, Msr rneini alarak Batnn Ykselii tanmna meydan okumaktadr. 17.yzyl Kahiresi bir taraftan ticaret ve retim merkezi olarak ortaya karken, bir taraftan da gzn daha geni bir dnyaya dikiyor. Osmanl Msr hakknda bizi, bulmay ummadmz bir modernlikle kar karya brakmaktadr. Batnn Ykselii fikrini savunan tarihiler, Avrupann dnyay deitirdiini ne srmektedir. Ancak Bat, meru olmayan nnn avantajyla baz blgelere hoyrata davranm ve kendi kusurlu varsaymlar yznden gerekleri rtbas etmitir. Bkz. Nelly Hanna, Osmanl Kahiresinde Tccar Olmak, ev.:Deniz ktem, stanbul, 2006. 3 Bkz. Max Weber, Protestan Ahlk ve Kapitalizmin Ruhu, ev.:Zeynep Aruoba, stanbul, 1985. 4 Max Weber, General Economic History, ed.:S.Hellman&M.Palyi, Trans.:Frank H.Knight, Collier Macmillian, London, 1961, s.355. 5 A. Kemal Bersay, Batnn Ykselii ve Osmanl, Anlay Dergisi, S:36 (2006), s.80-81. History Studies
Volume 3/2 2011

hsan Burak Birecikli

hzl bir deime olarak izah eder. Ona gre; Endstri Devrimi ekonominin kalka getii bir merhaledir ve bu merhale iktisadi gelimenin en nemli safhasdr.6 Sami dillerinde Asu (Aui) kelimesi; gnein doduu taraf, rib (Ereb) kelimesi de gnein batt taraf anlamna gelmekte idi. Zamanla bu isimler Ege Denizine gre douda kalan Asia (Asya), batda kalana ise Evrope (Avrupa) denilmeye balanmtr.7 Bat, bata ngiltere olmak zere Bat Avrupadr, dou ise Osmanl mparatorluu, in ve Hindistandr.8 Bat bir anlamda, corafi olarak btn Avrupa, Rusya ve Kuzey Amerika diye de anlabilir. Bir baka adan, hammaddelerin pazarlanmas ve retilmi mal elde etmek iin makine kullanabilen, gelimi ve endstrilemi uluslar diye tanmlanabilir.9 Bat uygarl Avrupada domu ve oradan evreye yaylmtr.10 ABD, Kanada ve Avustralya baka bir ktada olduklar halde Bat uygarl iindedirler. Ortaada dnya hkimiyeti iin Dou ykselmekte, Bat ise mcadeleye hazrlanmaktadr. Bat uygarl, aslnda Ortaan sonlarna doru balayan bir gelimenin rndr. Bu gelime bir iktisadi kalknmann damgasn tar. in, Yunan ve slam medeniyetlerinin kltrel mirasndan da etkilenmitir. Bu gelimenin bayraktarln yapan sosyal snf burjuvazidir. Yeni kefedilen yerlerin doal zenginliklerini ve deerli madenlerini smren Bat; zamanla siyasi, askeri ve ekonomik adan glenmitir. Smrgeler artk hammadde ve pazar yerleri haline geldii zamanda dnya savalar yaplmtr.11 Batnn dnya stnln ele almas ok uzun bir sre iinde gereklemitir. Avrupa, snrlar kesin olmaktan uzak, geometrisi deiken, kaymalar, krlmalar, altst olularla yaanan bir iti-kak iinde domu belirsiz bir kavramdr. O halde onun kimliini ortaya karabilmek iin yaplmas gereken; Avrupa dncesinin ierdii belirsizlikleri ve elikileri sorgulamaktr.12 Trkiyede Bat ve Avrupa tarihi zerine az sayda bilimsel alma bulunmaktadr. Bu eserler de daha ok tercmeler eklindedir.13 Bununla birlikte Osmanl sisteminin Bat Avrupadaki iktisad deimelere neden ayak uyduramad da ortada duran nemli bir mesele idi. Ne dnmlerdi, ne yapmlard yahut ne yapmamlard da modern iktisadi bymenin dnda kalmlard? Bu byk deimeye katlmak iin herhangi bir aba gstermiler mi idi? D lemde olup bitenlerin hakikaten hi farkna varmadklar iin mi bu deimenin dnda kalmlard? Yoksa farkna varm, uram ama baaramamlar m idi? Baarszln kayna kaynaklar nerelerde idi? Kendilerinde mi, yoksa bakalarnda m idi? Sorumluluu neye yklemek gerekiyordu? Tarihin ve corafyann rd kanlmaz bir zorunluluk mu sz
6

Tevfik Gran, ktisat Tarihi, Damla Ofset, stanbul, 1990, s.115. W.W. Rostow, ktisadi Gelime Merhaleleri, ev.:Erol Gngr, stanbul, 1970, s.51. 7 Besim Darkot, Avrupa Corafyas, I.Kitap, stanbul, 1949, s.1. 8 P.H.H. Vries, Governing Growth: A Comparative Analysis of the Role of the State in the Rise of the West, Journal of World History, Vol.13, No:1 (Spring, 2002), s.67. 9 Celal Ali Ahmed, Garpzedeler-Batdan Gelen Veba, ev:B.Tuna, stanbul, 1988, s.29. 10 Bat, West, Orient, Avrupa szcklerinin farkl anlamlar vardr: Roma topraklarnn Latin arlkl ksm. Ortaadan itibaren Akdenizin kuzeyindeki Hristiyan lkeler. Avrupa kkenlileri ieren Hristiyanlar. ndus rmann batsndaki medenilemi Afro-Avrasya topraklar. Kta Avrupas dnda Amerika ve Avustralya gibi deniz ar yerler. Marshal, Hodgson, Batnn Byk Dnm, Dnya Tarihini Yeniden Dnmek, stanbul, 2003, s.94. 11 Eski Yunan ve Roma, modern Bat uygarlnn hayat kaynan tekil eder. Bat dnyas, tasarlad medeniyetin formln bir kimyager keskinlii iinde klieletirmitir. Yunan akl+Roma nizam+hristiyanlk ahlak ve hassasiyeti= Greko-Latin medeniyeti. Necip Fazl Ksakrek, Bat Tefekkr ve slam Tasavvufu, 4.basm, stanbul, 1991, s.18. 12 Edgar Morin, Avrupay Dnmek, ev.:irin Tekeli, stanbul, 1988, s. 33-34. 13 Norman Davies, Avrupa Tarihi; Herbert Heaton, Avrupa ktisat Tarihi; Charles Seignobos, Avrupa Milletleri Tarihi; Delmas Claude, Avrupa Uygarlk Tarihi; Stephen Lee, Avrupa Tarihinden Kesitlervb. History Studies
Volume 3/2 2011

Batnn Ykselii

konusu idi?14 Bu almamzn amac; Batnn ykselmesinin temel nedenlerini ortaya karmaktr. Bat uygarlnn ykseli aamalar ve bu aamalar srasnda Osmanl dnyasnn ayak uyduramamas tarihi bir perspektif iinde ksaca incelenecektir. 16.yzylda Osmanl Devleti bir buhran dnemine girdi ve stn bir durumda olduu Avrupa ile denk duruma geldi. Daha sonra ondan geride kald. 1593te Habsburglar ile balayan sava, tahminden uzun srd ve zor artlar altnda yrtlebildi. 13 yllk savan sonunda 1606da imzalanan Zitvatoruk15 Antlamas ile Osmanl toprak kaybna uramad ama prestij kaybna urad. Avusturyann elinde bulundurduu Macar topraklarndan almakta olduklar vergiden vaz getiler ve Padiahn Habsburg imparatoruna denk olduunu kabul ettiler. Bu durum Osmanl saraynn Kanuni zamannda inkiaf eden cihan hkimiyeti davasndan vazgetiini gsteriyordu.16 Bat Nasl Deiti? Batnn ayr bir uygarlk alan oluturabilmesi iin saysz aamadan ve snavdan gemesi gerekecektir. Kopu halinde yaanan aamalardan balcalar feodalite, rnesans, aydnlanma gibi esas duraklardr. Bu duraklardan gei sreci, Batnn kendini Doudan syrmas ve ayr bir varolu alan olarak ina etme macerasdr. Ama bu ina srecini kopu terimleri iinde okurken, her bir kopuun bir tashihe denk dtn aklda tutmakta yarar bulunmaktadr. nk matrisyel uygarln Bats, kendini Dounun kirelenme noktalarndan arndrabildii lde oluturabilmitir. Akas Bat ayr bir uygarlk deil, Dou ve Baty ayn anda kapsayan matrisyel uygarln tashihten gemi halidir.17 Bat tipi kapitalizm, Bat uygarl dnda hibir yerde gelimemitir. Uygarlktan kast dnya dinleridir. Bunlar: Konfyen, Hinduist, Budist, Hristiyan, slam ve ayrca Musevilik din ve ahlk sistemleridir.18 1500den itibaren Avrupann dnya zerinde egemenlik kuraca hi de belli olan bir ey deildi. Avrupa, jeopolitik adan; kuzey ve batda suyla snrlanm, dousunda kara ynnden istilalara ak, gneyde ise stratejik tuzaklara kar zayft. Bir imparatorluun egemenliini hzla kabul ettirebilecei kocaman ovalar yoktu. Vadilerdeki dank nfusu birbirinden ayran sradalar ve geni ormanlar vard. Yerel krallklar, prenslikler, snr boyu lortluklar ile dalk blge klanlar ve ovalardaki kent devletleri ile yamal bir yorgana benzetiliyordu.19 Montesquieu, Ortaan en arpc zellii olarak, iktidarn bir sr kk prens hatta ky senyr arasnda blnm olmasn gryordu. Fieflerden sz ederken, iktidarn paralanmasna neden olan senyrlk ve prenslikleri dnmekteydi.20 Kuzey talyadan Flandere ve Macaristan ile Polonyann belirsiz snrlarna kadar uzanan blge yzlerce bamsz prenslik, dklk, ehir devleti arasnda blnmt. Yalnz Gney Almanyada 69 bamsz ehir vard. Avrupann 80 milyonluk nfusu 200 kadar devletik benzeri yap arasnda blnmt. Bu iktidarlar geni oranda rant ve harala yayor ve geni zerklie sahip yerel yneticiler araclyla ynetiliyordu. Bunlar kraliyet iktidarna sk sk

14 15

Mehmet Gen, Osmanl mparatorluunda Devlet ve Ekonomi, stanbul, 2000, s.17. Osmanl gerilemesi 1606da Zitvatoruk anlamasndaki Avusturya mparatorunun Osmanl Sultan tarafndan tannmasyla balamaktadr. Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, Ankara, 1996, s.36-37. 16 Halil nalck, Osmanl Dneminde Merkezi slam lkeleri, slam Tarihi Kltr ve Medeniyeti, stanbul, 1988, s.348. 17 Mehmet Ali Klbay, Fakir Akrabann Talihi, Dou Bat, Yl:1, S:2 (1998), s.53. 18 Max Weber, Sosyoloji Yazlar, ev.:Taha Parla, 3.Bask, stanbul, 1993, s.227. 19 Paul Kennedy, Byk Glerin Ykseli ve kleri, Ankara, 1991, s.3-4. 20 Marc Bloch, Feodal Toplum, ev. M.Ali Klbay, Ankara, 1998, s.29. History Studies
Volume 3/2 2011

hsan Burak Birecikli

diren gsteriyor, hatta onu tanmyordu.21 14.yzyln sonu ve 15.yzyln ba, Papalk ve mparatorluk messeselerinin temelinden sarslarak mahall ve gittike millleen devletlerin kurulduu bir zamand. nsanlarn zihni, kendi lkelerinde meydana gelen hadiselerle ve kilisede cereyan eden kargaalklarla megul bulunuyordu. Bu sebeple, Hal Seferi fikri ikinci derecede kalmaktayd, ngiltere ve Fransa felketli 100 yl harpleriyle meguld. Almanyada devlet prestijini kaybetmi ve zaafa dmt. talyan devletleri, kendi aralarnda rekabet ve mcadele ile ve ayrca da hudutlar dnda ticaretlerini geniletmekle megullerdi. spanya, berik Yarmadasnda Maribilerle mcadele etmek zorundayd. Kilisenin Babil Esareti, Byk izma ile Konsil hareketleri, Avrupann btn dikkatlerini zerine ekmiti. Btn bu hareketlerin arkasnda, mtemadiyen artan bir tempoda milletlerin varlklarn hissettikleri sezilmekteydi. Bu hadiseye ihtiyatl hareket etmek suretiyle millileme adn vermek mmkndr. Nitekim artk feodal asilzadenin mevcudiyeti gittike gayri meru saylmaya balamtr.22 Nitekim filozof Erasmus, Onlar (Trkler) zaferlerini bizim ktlklerimize borludurlar. diyordu. Erasmusa gre sorun, Trklerin gl olmas deil, Avrupallarn ktlkleri ve hatalaryd. Grld gibi dk potansiyelde bulunan toplumlarn dnce tipleri de benzemekteydi. Geleneksel toplumlarda yaanm ve tecrbe edilmi modeller, yaanmam ve ne getirecei belli olmayan yeni fikirlere tercih edilebiliyordu. Erasmus, yksek potansiyeli temsil eden dnemin Osmanl Devletine kar Avrupallar uyaryor ve Trklerin sahip olduklarna sahip olurlarsa Trkleerek bozulabileceklerine dikkat ekiyordu: Trkn sahip olduuna sahip olmak, onun hkmettiklerine hkmetmek ve baka hibir niyete sahip olmamak bizi daha anl ve daha agzl yapabilir, ama daha mutlu klmaz; ve onlar sann srsne katmaktan ok bizim Trkleerek bozulmamz tehlikesini tar. diyordu. Burada kullanlan ve sann srsne katmann alternatifi olarak sunulan Trkleme kavram slamlama ile eanlamldr. Bu rnekle Martin Lutherin Trklere kar savamay Tanrya isyan olarak deerlendiren grleri yan yana getirildiinde, bu srada Avrupada Trklerle ilgili nemli tartmalarn olduu ve yksek potansiyeli temsil eden ve gl olan Osmanl kltr ve medeniyetinin 16.yzyl Avrupas iin ciddi bir sosyo-psikolojik tehdit oluturduu grlr. Malum olduu zere geleneksel toplumlarn nemli zelliklerinden birisi, yenilii ihtiyatla karlamak ve istikrar, yani mevcut dzeni korumaktr. Batnn yapt gibi Osmanllar da, yeniliklere uzun sre pheyle bakmlard. te yandan geleneksel toplumlardaki bir dier nemli karakteristik olan selefin stnl ve mazinin daha iyi olduu dncesine paralel olarak, kendileri asndan en yksek potansiyeli tadna inandklar Kanuni Sultan Sleyman dnemi deerlerine ve messeselerine (kanun- kadim) dnmeyi ama edinmilerdi. Bu yzden, soruna, uzun sre aksi bir istikamette, geriye doru baklarak zmler arand; zira Avrupann baarsnn Batnn stnlnden deil, kendi noksanlklarndan kaynaklandn sanyorlard.23 Asyann byk uygarlklaryla kyaslandnda Avrupann kltr, matematik, mhendislik alanlar ve gemicilik teknolojisi asndan belirgin stnlklerinin de olduu sylenemezdi. Avrupann kltr ve bilim birikiminin olduka byk bir blm zaten slam dnyasndan dn alnmt. Tpk mslmanlarn ticaret, fetihler ve yerleim yoluyla inden aldklar gibi. Trklerin ynetimindeki Osmanl mparatorluu, Ming hanedan
21 22

Charles Tilly, Zor, Sermaye ve Avrupa Devletlerinin Oluumu, Ankara, 2001, s.82. erif Batav, 14-15.yzyllarda Osmanl Fetihleri Srasnda Avrupann Siyasi ve ktisadi Durumu, Belleten, C.LII, S:202 (1988), Ankara, s.112. 23 Ali Akyldz, Osmanl Brokrasisi ve Modernleme, stanbul, 2006, s.16-17. History Studies
Volume 3/2 2011

Batnn Ykselii

ynetimindeki in, Mool egemenliindeki Kuzey Hindistan ve dank Bat ynetimleri arasndan Avrupann gnn birinde en tepeye kaca hi de belli olmuyordu. O halde Avrupann ykseliinin sebeplerini aratrmadan nce dier devletlerin kuvvetli ve zayf yanlarn incelemek gerekir.24 Tarihi Geoffrey Blaineye gre; Kuzeybat Avrupann dnya sahnesinde ykseliinin ve Dou Akdeniz ve Asya devletlerinin hibir zaman ulaamad bir noktaya ulamasnn, 1600lerde tahmin edilmesi mmkn deildi. Ancak birka gl faktr bu ykselii destekliyordu. Amerika ile mit burnunun kefi ve corafi keifler. Ayrca Protestan inanc, gelien bilim ve teknolojinin ihtiya duyduu sorgulama anlayna daha scak yaklayordu.25 Avrupa 16.asrda aha kalkm bir ata benziyordu. Baz gruplarn belli bir iblmne dayal bir dnya ekonomisi kurma, bu sistemin politik-ekonomik garantrleri olarak merkez blgelerde ulusal devletler oluturma ve iilere sistemi srdrmenin sadece kazancn deil masrafn da dettirme teebbs kolay deildi. Yaplanlar Avrupann sayesindeydi, 16.yzyldaki atlm olmasayd modern dnya domu olmazd ve btn barbarlklarna ramen domas hi olmamasndan iyidir. Bunun kolay olmamas da Avrupann sayesindeydi; kolay deildi, nk ksa vadeli bedelleri deyen insanlar onun insafszln gl bir biimde haykrdlar. Polonya, ngiltere ve Brezilya ve Meksikadaki iiler ve iftiler kendilerine zg biimde honutsuzluklarn dile getirip bakaldrdlar. R.H. Tawneyin 16.yzyl ngilteresindeki tarm kesiminin rahatszlklarndan sz ettii gibi: Bu tr hareketler kan ve sinirin, yce ve cesur bir ruhun gstergesidir Ne mutlu o ulusa ki insanlar bakaldrmay unutmamtr. Modern dnyann ayrt edici zellii ondan faydalananlarn tasavvurlar ve ezilenlere kar ifade gleridir. Smr ve smry, ya kanlmaz olarak kabul etmek ya da modern an devam edip giden ztl olarak reddetmek, 20.yzylda, zirvesine ulamaktan ok uzak bir diyalektik iinde bir araya gelmitir.26 Tarihi Hodgsona gre Batnn ykselmesi; ekonomik, entelektel ve toplumsal alanda olup buna, Batnn Byk Dnm adn vermektedir. Ekonomik hayatta; sermaye birikimi, tarm devrimi ve verimlilik art. Entelektel hayatta; deneysel bilim, aydnlanma ve keifler. Toplumsal hayatta brokratik ve ticari gcn ykselii. 16.asrda Bat, genel olarak filizlenmesine ramen, siyasi olarak Osmanl nnde geri ekiliyordu. Ticari bakmdan ise Trkler, hla Bat ile denkti. Kltrel bakmdan Trkler, en parlak dnemlerinden birini yayorlard.27 Batnn daha sonraki gelimesinin yolunu hazrlam olan nemli bululardan barut, pusula ve matbaa kesinlikle Mslmanlar araclyla inden gelmiti.28 Avrupa, bilgi ve smrye dayal bir sistem kurmu ve geni bir corafyada Osmanl Devletini rahatsz etmeye balamt. Bat, bir yandan 17.asrdan itibaren bilginin kudret olduunu fark ederek ve skolastizmin tersine yani, gzlem ve deney metodunu kullanarak tabiatn kurallarn kefe alrken, bir yandan da bunun fiile dnk hali olan teknik sayesinde ak denizlere dayankl gemiler ina ederek dnyann deiik yerlerindeki bilgi ve servet birikimlerini kendi lkelerine

24 25

Kennedy, age., s.21. Geoffrey Blainey, Dnyann Ksa Tarihi, stanbul, 2005, s.373-374. Kapitalizmin maddi vcudunu canlandran ve ona karakteristiini veren ruhtur. Bu balamda Modern Endstriyel Kapitalizmin ruhu Protestan Ahlktr. Weber, Protestan Ahlk ve Kapitalizmin Ruhu, s.75. 26 mmanuel Wallerstein, Modern Dnya-Sistemi, C.1, stanbul, 2004, s.368. 27 Trk felsefecisi Hilmi Ziya lken, slam medeniyetine ait eserlerin 12.-13.yy.lar ierisinde Latinceye evrildiini, talyadaki ilk manastrlarn Endls ve Sicilya slam medreselerini taklit ettiklerini ve bu yoldan Yunan-slam kltrnn Rnesanstan daha birka yzyl nce Bat fikir kalknmasn hazrladn syler. Onur Knl, Osmanlda Modernleme ve Diplomasi, Ankara 2006, s.32. 28 Hodgson, Batnn Byk Dnm, s.98, 126-127. History Studies
Volume 3/2 2011

hsan Burak Birecikli

tamaktayd. Bylece kefedilen yerler yamaland ve hemen hemen tamam smrge haline getirildi. Dier bir ifadeyle, corafi keifleri, denizar ticaret ve smrgecilik izledi.29 Teknik Gelimeler ve Corafi Keifler Batnn ykselii konusundaki en nemli yanlg, bu ykseliin sadece bilim, sanat ve dnce alannda gerekleen bir dizi atlmn sonucu olduu yargsdr. Oysa Batnn bugn ekonomik ve siyasal g asndan ulat nokta, askeri boyut gz ard edilerek anlalamaz. Batnn askeri gc olmasayd smrgecilik ann yaanmas mmkn olmayacakt. 16.yzyldan itibaren Batnn ykseliinde belirleyici olan askeri bulularn ve askerlik alannda vcut bulan yeniliklerin en az sanayi devrimi kadar belirleyici olduunu aikrdr.30 Nasl oldu da, bu dank halklar arasnda Avrupay dnya meselelerinde ticari ve askeri lider yapacak bir ekonomik gelime ve teknolojik yenilik sreci balad? Otoritenin merkezilemesine yol aabilecek tek etken, tm rakiplerini ezebilecek silah teknolojisinin gelimesiydi. 1500lerde Fransa ve ngiltere krallar toplar zerinde tekel kurmu ve bu sayede gl uyruklarn kale duvarlarnn ardna snsa bile ezebilecek durumdaydlar. Toplar konusunda srekli bir gelitirme drts yalnzca Avrupada vard. Tane barutta, kk ve hafif top dkmede, namlu ve mermilerin biiminde, top destekleri ve arabalarnda. Bunlar ordunun hareket yeteneini arttrp gl kaleleri bile zayflatma imknn verdi. Bu silahlanma; Avrupann karada politik oulculua ve denizde ticarete egemen olmasn salamtr. Yelkenli teknelere top yerletirmek ve uzun mesafe gidebilecek frtna ve dalgalara dayankl gemiler, haritaclktaki gelimeler, cetvel, teleskop, barometre, ykseklikler, pusula gibi aralar ile mit burnunun kefi vb. Bat egemenlii iin nemli birer admd.31 Kifler, denizar topraklarn doal kaynaklarn ve yerli igcn smrerek Avrupaya dzenli bir biimde eker, hayvan postu, altn, gm, baharat, ttn, tahl, et, pamuk, pirin, krk, kereste, patates, msr vb. gndererek refah arttrdlar. Bu hareketler emperyalizmin kalcl iindi. Keifler, yeni ticaret ve smr imknlar getiriyor, yeni kazanlar douruyor ve daha da yaylmak iin itici g oluturuyordu. Dinsel dogmalara kar sorgulayc ve aklc dnce yaps, gzlem ve deney yapma, matbaalar, politik yazlar ve bilgi patlamasnn giderek artan etkisi Avrupann stnln daha da pekitirmi oluyordu.32 17. ve 18.asrlardaki teknolojik gelimeler Batnn ykseliinde nemli bir rol oynad.33 Avrupann stnl kelimenin tek anlamyla teknolojik olmasa da teknik boyutta idi. Dou ve Bat arasndaki fark, Avrupallarn ateli silahlar kullanmak zere gelitirdikleri doktrin ve taktiklerde idi. Ferrara Dk Ercole gibi pek ok prens sahip olduklar geni top parklarnn stne titrer, at ve kpeklerine gsterdikleri zeni, byk silahlardan esirgemezlerdi. 16.asrda

29 30

Akyldz, age., s.19-20. Bkz. Geoffrey Parker, Askeri Devrim Batnn Ykseliinde Askeri Yenilikler 1500-1800, ev.:Tuncay Zorlu, stanbul, 2006. 31 Katip elebi, Avrupaya yaklam ile adalarndan ayrlr. radl Hayara isimli eserinde Mslmanlar uyandrmak niyetindedir. Avrupallarn bir millet iken nfuslarnn oka artt, gemicilikte ilerleyip, btn dnyay zapt etmek emellerinde olduunu, buna karn Mslmanlarn bunlar hakknda yalan yanl bilgiye sahip olduklar ve bunlarn tehlikelerinden habersiz olduklarn ve yazd bu risale ile gaflet uykusundan uyandrmak istediini ifade eder. Ykselen Avrupa tehlikesine kar Osmanly uyarr. Denizlerdeki gelimelerin Osmanl iin neminden bahseder. Avrupann en belirgin vasfnn Hristiyanlk olduunu belirtir. brahim irin, Osmanl mgeleminde Avrupa, Ankara, 2006, s.113-114. 32 Kennedy, age., s.23-34. 33 William Hardy McNeill, The Rise of the West: A History of the Human Community, University of Chicago Press, USA, 1990, s.690. Batdaki teknolojik gelimenin zgn nitelii teknolojinin mekanik ynne verilen nemdi. Gran, age., s.57. History Studies
Volume 3/2 2011

Batnn Ykselii

Avrupann siyasal hkim snf; top ve tfei savan esas aralar haline getirmeye hazrd.34 Ateli silahlarn ortaya kmas askerlerin eitilmesini de zorunlu klmt. Askeri strateji uzmanlar savunmalarn ateli silahlara kar yeniden dzenlemilerdi. Silahlar sava alannda ok sayda kiiyi ldrerek nemli avantajlar salasa da ok sayda askerin silahlanmas devletlere nemli mali ykler getirmiti.35 17.asrn ortalarna gelindiinde svari saldrlaryla geen meydan savalarnn daha seyrek grlmesi; tfekilere, keskin nianclara ve hareket yetenei olan piyadelere gereksinimi artrmtr.36 Topun kefi37, mutlak hkmdarln, feodal rejimin yerine gemesini kolaylatran en nemli aralardan biri oldu. nk derebeylerin barnd salam atolarn topla yklmas kolaylamt. Mslmanlarn Avrupallara tantt pusula deniz seyahatlerini arttrd. Okyanuslarda dolamaya elverili, hafif, hzl, manevra kabiliyeti yksek gemiler yapld.38 Batllar, Afrika ve Amerika kylarn kefetti. teden beri gitmek istedii Hindistana vard. mit burnu ve Macellan boaz bulununca Baharat ve pek ticaret yollar etkinliini kaybetti. Artk Avrupa, Hindistan ve in mallarn yeni ticaret yollaryla temin etmeye balad. spanya ve Portekiz limanlar (Palos, Lizbon), Fransa (Bordo, Lohaur), Belika ve Hollanda (Anvers, Rotterdam), ve ngiliz limanlar (Londra) nem kazand. Bylece ticaretle zenginleen Batnn toplumsal ve ekonomik bnyesinde byk bir deime oldu.39 Baharat, ipek, gm ve altn Mslmanlar araclyla doudan geliyordu. Onlarn aracl olmakszn bu mallarn asl yerlerinden alnmas pek byk kazanlar salayacakt. Mademki dnya yuvarlakt, gemiler batdan ya da gney doudan da Hindistana ve ine gidebilirdi. 40 Bylece ticaret, kara yollarndan deniz yollarna kayd. Ayrca eski ticaret yollarn kullanan slam dnyas zor duruma dt. Alman Gutenbergin buluu, bir btn sayfay tahta bir plaka zerine kazmak yerine, her harfi tek tek ufak tahta paralarnn ucuna yontmakt. imdi her birinin ucunda harfler olan bu tahta paracklar yan yana getirilir, satrlar, stunlar ve sayfalar yaplrd. Bir sayfa hazr olunca st mrekkeplenir ve dilenildii kadar kt zerine baslrd. Ksa srede Almanyada ve talyada pek ok basmevi ald. Baslan kitaplar lkelerin ilerine kadar yaylyor ve dnya zerinde okumann halka inip yaygnlamas ilk kez Avrupada balyordu.41 Yeni fikirlerin Saksonyadan teye ulaabilmesi matbaa makinesinin kefedilmesiyle gerekleti. Almanyada ortaya kan bu makine talya, Paris, Londra, Stockholm ve Madridte hzla kabul grerek 1500den itibaren Avrupann byk ksmnda yerini salamlatrd. O ana kadar piyasada dolaan 9 milyon baslm kitap olduu tahmin ediliyor. Luther bu frsattan yararland, 95 Thesisin kopyalarn Almanyann her yerine ulatrmay baard. Matbaa, kilisenin temellerini derinden sarsan makine sfatn ald. Bylece reform hareketi, 14. ya da
34

Thomas F.Arnold, 16.Yzyl Avrupasnda Sava: Devrim ve Rnesans, Top, Tfek ve Sng Yeniada Sava Sanat, (Haz.:J. Black), stanbul, 2003, 43-45. 35 Frank Tallet, War and Society In Early Modern Europe 1495-1715, London, 1997, s.5-6. 36 William J.Griswold, Anadoluda Byk syan 1591-1611, ev.:.Tansel, stanbul, 2000, s.10. 37 1699 yl Osmanllarn Avrupa sava teknolojisinin stnln kabul edip rnek almaya karar verdii tarihtir. Osmanl ordusunu modernize etmek zere Avrupadan uzmanlar arlacak ve tarihimizde ordunun Batllama srecinde n safta yer almas sreci balayacaktr. lk Batl mektepler 18.asrda faaliyete geecektir. Halil nalck, Trkiye ve Avrupa Dn ve Bugn, Dou Bat, Yl:1, S:2 (1998), s.11. 38 Rzgr ve aknt bilgisi, ters rzgrlardan yararlanma becerisi ve rota tahmini becerisi ile teknelerin hzndaki art vb. denizcilerin istedikleri yere gitme ve sonra da eve dnebilme umutlarn arttrmtr. Herbet Heaton, Avrupa ktisat Tarihi lkadan Sanayi Devrimine, ev.:M.A.Klbay, Ankara, 1995, s.213. 39 Korel Haksun, Tarihten Notlar-II, stanbul, 2004, s.44-45. 40 Server Tanilli, Uygarlk Tarihi, stanbul, 1996, s.70-73. 41 Ernst H.Gombrich, Dnya Tarihi, ev.:Ahmet Mumcu, stanbul, 1997, s.198. History Studies
Volume 3/2 2011

hsan Burak Birecikli

15. asrlar yerine 16.asrda gerekleti; nk toplumun Papala kar nefreti 15.asrn sonlarnda doruk noktasna ulat. Matbaann kefi, bir yandan hayati nem tayan bir iletiim yolu salarken, br yandan da Rnesansn gl eletiri silah ile kiliseleri vuruyordu. Artk kilisenin evrensel dzeydeki siyasal otoritesinin gittike glenen milliyetilik akmlar ve ulusal devletlerin karsnda direnemeyecei gn yaklayordu.42 Topran derinine inebilen ar saban, iki yana ayrlp biriktirdii byk toprak ynlaryla en dz arazide bile suyun belirli yerlerde toplanmasn ve dolaysyla kuru kalan yerde tarm yaplabilmesini salad. Zamanla saban ekici olarak kzle birlikte at da kullanlmaya baland. Tarm rnlerinin tlmesi iin yel deirmeninin kefiyle rzgr gc kullanlarak gda maddeleri hzla artt. Tm Avrupada ekilebilir alan son derece geniledi ve kyl zenginleti.43 Almanyadan Polonyaya kadar olan yerlerde l ekim ynteminin uygulanmas retimi arttrm ve nfus artyla birlikte kentler bymtr. 44 17.asr sonlarna doru tarm artk ticaret ve endstri gibi yksek kazan salayan bir sektr haline gelmiti.45 Ekonomik ilerleme devam ettii srece kylnn kaderi de hzla iyilemitir. McEvedye gre Bat, adalarndan daha zengin ve bilgilidir.46 Bu dnemde servetin ana kayna tarm olduuna gre Avrupadaki refahn sebebini iftilikte aramak gerekiyor. Batl iftinin gizli silahnn ar saban olduu kabul ediliyor. Bu alet Kuzey Avrupann ok ya alan blgelerinin topran srebilecek hale gelmitir. Su ve rzgr deirmenleri vb. kullanlmasyla verimlilik artmaya balad. ktisadi verimlilik okuryazarlkla karlkl iliki iindedir. Matbaa ile kitap retimi bilgiye talebi arttrd. Bilgilerini ve entelektel esnekliklerini bir araya getirip bakalarndan daha ileri ve daha hzla gelien bir teknoloji yarattlar. Mesela: Cortez ve Pizzari koskoca imparatorluklar bir avu adamla ele geirdiler nk ateli silahlar vard.47 Ayrca bu yerlilerin kltr ve medeniyetleri ortadan kalkt ve halklar smrgeletirildi. Smrgecilik Faaliyetleri Afrika, Asya ve Amerikada smrgeler kurulmasna ynelik ilk hareketler 15. ve 16.asrlarda nemli keifleri gerekletiren ber yarmadasnda dodu. Emperyalizmi besleyen iki faktr: ideoloji ve zenginlik hrsyd. 1519da Meksikaya gelen Bernal Diaz bunu drste dile getiriyordu. Biz buraya Tanr yolunda hizmet vermeye ve zengin olmaya geldik. Avrupal kifler, smrgecilikle geni topraklarn sahibi oldular ve yerlilerin i gcnden faydalandlar. rnein Hernando Cortes, 25 bin mil karelik bir topraa ve yz bin yerliye sahipti. Bu durum Avrupada siyasi, hukuki, ticari ve askeri gce sahip devletler oluturdu. Yeni Dnyann maceraclarnn tadklar ganimetler, 1530-1570 arasnda dzenli olarak artt, 1571-1580 arasnda hz kazand ve 1586-1600 yllar arasnda en byk miktarlara ulat.48 Yeni ticaret yollar sayesinde yeni dnyann rnleri ve zenginlikleri hep Avrupaya akyordu. Keifler sayesinde insanlarn bilgileri geniliyor, Avrupal insann hayatnda byk bir deime vukua geliyordu. Her trl yeniliin ve servetin kayna olan ak deniz, artk
42 43

Stephen, J.Lee, Avrupa Tarihinden Kesitler 1474-1789, Ankara, 2002, s.21, 24-25. Oral Sander, Siyasi Tarih lkalardan 1918e, Ankara, 2003, s.71. 44 Fernad Braudel, Uygarlklarn Grameri, ev.:M.A.Klbay, Ankara, 2001, s.359. 45 Erol Zeytinolu, ktisat Tarihi, stanbul, 1993, s.133. 46 Kr ve kazan arzusu her a ve toplumda var olmutur. Ancak, kr aray ile aklc alma disiplinin bileimi modern zamanda Batda ortaya kmtr. Raymond Aron, Sosyolojik Dncenin Evreleri, ev.:Korkmaz Alemdar, Ankara, 1986, s.372. 47 Colin McEvedy, Moderna Tarih Atlas 1483ten 1815e Avrupa, ev.:A.Anadol, stanbul, 2003, s.1. 48 Lee, age., s.131, 135, 139. History Studies
Volume 3/2 2011

Batnn Ykselii

10

insanlar iin ayrc deil, fakat balayc ve birletirici bir unsur oluyordu. Ticaret ve seyahat geni lde artyor ve nem kazanyordu. Ortaa kilisesinin koymu olduu faiz yasa yerine imdi nakit parann kazan kabiliyeti, modern banka, kredi ve speklasyon kaim oluyordu.49 Portekiz krall Afrikann gneyinden dolap Goa, Aden, Hrmz Boaz ve Dou Afrikada srekli ticaret istasyonlar kurdu. Buradan Malaka yarmadas, inin limanlar ve Yeni Gineye kadar uzandlar. Bylece ateli silahlar ve deniz gcyle desteklenen ilk smrge imparatorluu kuruldu. Baharat gibi Dou kkenli mallar, dk maliyetle Avrupaya getirildi. Eski ticaret yoluna gre be kat daha ucuzdu. 1492de Amerika ktasnn kefiyle spanya da denizar imparatorluk kurdu. Kilise ise yeni bir hal ruhu ile hristiyanl yaymak50 iin hemen misyonerler gnderdi ve smrgecilii destekledi. Altn ve gm hrs sonucu Aztek ve nka uygarlklar tmyle yok edildi Bu uygarlklarn altn ve gmten yaplm heykel ve ss eyalar paraya dntrld. Yerlilerin zorla ve lesiye altrmalar dnda Afrikadan saylar 100 bini bulan zenci kle getirildi. ngiltere, Fransa ve Hollanda ise i sorunlarn ve din savalar badiresini atlattktan sonra spanya ve Portekizin smrgelerine yerletiler.51 Avrupallar yeni topraklara gelecein hkmdar, maceraperest ve tccar olarak gitmilerdi. Ekonomik kazan elde etmek ve siyasi g uygulamak istiyorlard. Onlara gre yerliler barbard. Yaratltan klelik iin belirlenmilerdi. nce boyunduruk altna alnmalar, sonra da ehliletirilmeleri gerekiyordu.52 lkenin nemli miktarda toprann belirli bir hizmet ykmll, zellikle askeri hizmet karl belirli artlar dhilinde fief olarak feodal beylere tevcih edilmesidir. Sistem, malikne temeli zerine kurulmu olup hiyerarik dzen iinde yer alan feodal beyler ve topraa baml serflerden oluan halkn balca ekonomik uras tarm olan dzendir. Feodal beyler, serfler zerinde kolluk, yasama, yarg ve vergilendirme yetkilerine sahiptir.53 Tarm rnleri artnca zenginleen kylden alnan vergilerle gl bir ordu kuruldu. Bunun en tipik rnei zrhl svari olan valyedir. Avrupay birbirine katan step istilalar valyeler sayesinde ok azald. zenginin bulunmasyla atn zerinde ok daha rahat oturan valye, ellerini savamak iin daha etkili kullanmaya balamtr. Bylece dnemin Avrupasna damgasn vuran valyelik feodalizmin temelini oluturmutur. Feodalizm; rgtlenmi devletin bulunmad yerel dzeyde bir eit hkmet grevini yrtrd. Lord, vassal koruyacak vassal da topra ileyecekti. Feodal sistem Avrupada hzla yayld ve gelecek yzyllarn gl merkezi devletlerin k noktas oldu. 987de Fransada Lordlar arasnda bir kral seerek onun vassallar oldular. 911de Almanyada kral seildi ve 962de imparator oldu. Bylece Kutsal Roma-Germen mparatorluu ortaya kt. ngilterede ise 1066da Normanlar bir krallk kurdular.54 Gl merkezi krallklar sayesinde Avrupa toprak bykl asndan gelimeye balad.

49 50

Bekir S.Baykal, Yeni Zamanda Avrupa Tarihi, II.C., I.Kitap, Ankara, 1988, s.5. Avrupann douu ktann tamamna Hristiyanln yaylmasndan sonradr ve bu corafyay kltrel ve kimlik olarak bir emsiye altnda tutan da Hristiyanlk kltr olmutur. Zamanla birok mezhep ortaya ksa da bu mezhepleri bir arada tutan ortak menfaatler vardr. Byle bir farkllk zaaf deil zenginliktir. nemli olan bu zenginliin iletilmesidir. Bat bu zenginlii ileyerek byk bir hamle yapmtr. Muammer Gl, Ortaa Avrupa Tarihi, stanbul, 2009, s.11, 13. 51 Sander, age., s.90. 52 Ulrich Im Hof, Avrupada Aydnlanma, ev.:.Sunar, stanbul, 2004, s.190. 53 Halil Cin-Gl Akylmaz, Feodalite ve Osmanl Dzeni, Adana, 2000, s.5-6. 54 Sander, age., 73-74. ngiliz hikayesi 4 balk altnda incelenebilir: ticari tarmn bymesi, endstrilerin yaylmas, i ve d ticaretin genilemesi ve bir imparatorluk ina edilmesi. Heaton, age., s.275. History Studies
Volume 3/2 2011

11

hsan Burak Birecikli

Ticaretin Douu ve Kent Yaam 10. ve 12.asrlarda Avrupada kentlerin douu dnya tarihinde ciddi bir dnm noktasn oluturmutu. Kentlerdeki hareketlilik, buralara gezginci tccar ve serbest meslek sahiplerinin yerlemesi ile balamt.55 Webere gre; kentlerin en nemli zellii, insanlarda hemehrilik ve nesebi duygularna gre davranmay deil, birleik bir toplumsal ve yasal topluluk olarak uyum iinde hareket edebilme yeteneini gelitirmeleridir.56 Webere gre; Bat dnda hibir yerde, Blnmez bir topluluk anlamnda kentler. olumamt.57 14. ve 15.asrlarn en arpc olaylarndan birisi Avrupann deiik yerlerinde her biri kendi komisyoncu, muhabir ve uzantlaryla hzla byyen ticari irketlerin varldr.58 Yerel gvenliin salanmasyla korsan gemileri ticaret gemisi, haydutlar da tccar oldu. Bu tccarlar Bat ve Kuzey Avrupa kentlerini kurdu, Lorda yllk para verilerek kiisel zgrln salayan kyllerin says artnca serflik kurumu ortadan kalkt. Ticaret ve kentleme, tarm ve endstri devrimlerine ulatran bir basamak tadr. Mesela, talyada ticaretin canlanmasyla kentler, lortlarna kar bamszlklarn kazanma yar iine girdiler. Kentler nce yarg haklarn kazandlar, sonra da kent ynetimini kurdular.59 Ortaada madeni para dnda zenginlii biriktirmenin yolu yoktu; onsuz ne byk ticaret geliebilir ne byk sanayi finanse edilebilir ne de yatrm mmkn olabilirdi. te yandan keifler sonucu deerli madenlerin artyla fiyatlarn ykselmesi imalat hareketlendirmi, tccar ve giriimciyi ilk kez bu denli tevik etmiti. Takas sistemi eitli aamalardan geerek yerini altn ve gmn hem normal deer lleri hem de tek dei toku arac olduu modern para ekonomisine brakt. Artk altn ve gm para biiminde saklanabiliyordu, bylelikle byk servetlerin oluturulmasnda ilk adm atlm oldu. lk byk servetler krallar, soylular ve devlet memurlar tarafndan biriktirildi. Nitekim savalar ve yamalarla lortlarn kasalar doluyordu.60 Bu zenginlik smrgelerdeki kaynaklar sayesinde oluuyordu. Batl uluslar arasnda Franszlar ilk ilerlemeyi, Yavuzun 1517de Memlk kapitlasyonlarn yenilemesinden sonra Suriye ve Msrda salad. Franszlara verilen ilk resmi Osmanl kapitlasyonunun yl 1569dur. O gnden sonra dier Batl lkeler Fransz bayra altnda gemi yzdrmek ve ticaret yapmak zorunda kald. 17. yzyln banda Dou Akdenizdeki Fransz ticaretinin hacmi 30 Fransz livresine ulat ki bu o zamann Fransa ticaretinin yarsn meydana getiriyordu. Daha sonra ngiliz ve Hollandallar Habsburglara kar Fransadan daha da gl rakipler olduklarn kantladklar zaman, Osmanllar bu uluslara da kapitlasyonlar ihsan ederek yardmc olmakta tereddt etmedi; ngilizlere 1580de ve Hollandallara 1612de bu imtiyaz tand. 1642 ve 1660 arasndaki i sava dnemi dnda 17. yzylda ngilizler, Dou Akdeniz ticaretinde ncyd. O aa ait bir kaynaa gre ana ihracat rn olan ngiliz tekstili iin Dou Akdeniz pazar te bir orannda geniledi ve btn ngiliz reticilerin drtte biri Dou Akdenize ihracat yapyordu. W.

55 56

Fernand Braudel, Maddi Medeniyet ve Kapitalizm, ev.:Mustafa zel, stanbul, 1991, s.166-167. Bryan Turner, Max Weber ve slam, ev.:Y. Aktay, Ankara, 1991, s.135. 57 Rosenberg, Nathan ve L. E. Birdzell, Bat Nasl Zengin Oldu, ev.:Erdal Gven, stanbul, 1992, s.78. 58 Henri Pirenne, Ortaa Avrupasnn Ekonomik ve Sosyal Tarihi, ev.:Uygur Kocabaolu, stanbul, 2005, s.236. 59 A.Mesud Kkkalay, Corafi Keifler Ekonomiler Avrupa ve Osmanl Devleti, Konya, 2001, s.35-36. 60 Preserved Smith, Rnesans ve Reform a, stanbul, 2001, s.74-75. History Studies
Volume 3/2 2011

Batnn Ykselii

12

Sombartn kaydettii gibi, Bat ekonomik yaylmas iin Dou Akdeniz ticaretinin nemini kavramadan Bat kapitalizminin ykseliini anlamak mmkn deildir.61 1528-78 dneminde Osmanllar, Avrupada son derece aktif bir diplomasi izleyerek, Fransa, Macaristan ve Hollandada Kalvenciler ile spanyada Moriskolarn yan sra, Fransa ve ngilterenin ykselen ulusal monarileri de dhil olmak zere, Papala ve Habsburglara kar olan btn glere omuz verdiler. Bu glerle ezamanl askeri harekta girimenin yan sra Osmanllar, dost lkelere 1569da Fransaya, 1580de ngiltereye, 1612de Hollandaya ticari imtiyazlar tandlar. Uzun vadede bu ticari haklar, Osmanl destekli bat ekonomilerine gl bir ivme kazandrd. Osmanl gerilemesinin62, Avrupa askeri teknolojisinden olduu kadar, Bat Avrupann modern ekonomik sisteminden de kaynaklandn kaydetmeliyiz. Osmanl ekonomisinin ve para siteminin 1600l yllarda urad kntnn ardnda, bu srada Dou Akdenizde Venediklilerin yerini alan Bat lkelerinin saldrgan merkantilist ekonomileri yatyordu.63 Weber, en nde gelen prten dnr olarak kabul ettii Benjamin Franklinden bahseder: Unutma ki vakit nakittir... kredi paradr... parann dourgan tabiat vardr... iyi bir deyici, herkesin czdannn efendisidir. Ahlki yaklam yararcla dnktr. erefli olmak yararldr, nk kredi salar; dakiklik, alkanlk, lllk, bunlar bu yzden erdemdir.64 Osmanl gzlemcisi mer Talip (1625) yle demitir: imdi Avrupallar btn dnyay rendiler; gemileri her yere gnderiyorlar ve nemli limanlar ele geiriyorlar. Eskiden Hindistan, ndus ve in mallar Sveye gelir ve Mslmanlar tarafndan btn dnyaya datlrd. Fakat imdi bu mallar Portekiz, Felemenk ve ngiliz gemileriyle Frengistana tanyor ve oradan btn dnyaya datlyor. Kendilerinin ihtiya duyduklar eyleri stanbula dier slam lkelerine getiriyorlar ve fiyatlarn be katna satp para kazanyorlar. Osmanl Devleti Yemen kylarn ve oradan geen ticareti ele geirmelidir; aksi halde ok gemeden Avrupallar slam lkelerine hkmedecekler.65 Ortaada kentlerin geliimi, pazarlarn ve ticari ilikilerin gelimesini salamtr. Ticaretin gelimesi zenginlii; zenginlik, kent hayatn iyiletirerek cazipletirmi; hayat artlarnn iyilemesi ise kent nfusunu arttrmtr.66 Yeni kentli snfnn ortaya kmasyla, ynetim tipinde, retim ve blm ilikilerinde, toplumsal ilikilerde ve ekonomik-sosyal hayatn tm ynlerinde ciddi deimeler gereklemi ve Sanayi Toplumunun temeli atlmt.67

61

Halil nalck, Modern Avrupann Gelimesinde Trk Etkisi, Osmanl ve Dnya, (Haz.:Kemal Karpat), stanbul, 2004, s.86-87. 62 Malcolm Yapp, Avrupann hasta adam tezinde cisimleen gerileme kavramnn tarihsel bir kurgu, slama kar nyargl Batl tarihiler, yazarlar ve diplomatlar tarafndan savunulan oryantalist bir fantezi olduunu ileri srmtr. Yapp, 19. ve 20.yzylda Osmanl mparatorluunun gerileme sreci yaayan bir imparatorluk olmaktan ok, etkin bir reform sreci yaayan, ordusunu yenileme yeteneine sahip, kurumlarn yeniden dzenleyen ve blgesinin nemli bir blmnde otoritesini kabul ettiren bir devlet olarak tanmlanabileceini savunmaktadr. Yazara gre sorulmas gereken asl soru, Osmanlnn sonunda neden kt deil; nasl olup da o kadar uzun sre ayakta kalabildiidir. A.L. Macfie, Osmanlnn Son Yllar 1908-1923, ev.:D.Acar-F.Soysal, stanbul, 2003, s.20-21. 63 Halil nalck, Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, ev.:H.Berktay, stanbul, 2004, s.57. 64 Werner Sombart, The Quintessence of Capitalism, Howard Fertig, New York, 1967, s.29. Weber, General Economic History, s.41-43. 65 irin, age., s.99. 66 Rosenberg&Birdzell, age., s.99-101. 67 Bnyamin Duran, ktisat Tarihi Ders Notlar, Bilecik, 1993, s.41. History Studies
Volume 3/2 2011

13

hsan Burak Birecikli

Nfus Art 1300den sonraki iki yz yl boyunca, veba salgnlar ara ara Avrupa ile Asya arasndaki balanty kopard; Mool mparatorluunun paralanmas, karadaki ticaret yollarnda rktc engeller olumasna yol at: in, nceden geniletmekte olduu deniz ticaretinden ekildi; Atlas Okyanusundaki glerin yelkenli gemileri, daha nce Akdenizde egemenlik kurmu olan kadrgalar sktracak duruma geldi; Avrupallar, Asyadan gelen barutu kullanmaya baladlar; ayrca 1453te Osmanllarn stanbulu ele geirmesi, Mslman Osmanl lkesi ile Ortodoks Rusya arasndaki sevgi-nefret ilikisini pekitirirken, Hristiyanlk ile slam arasndaki yzlemeyi de tanmlyordu. Btn bu deiimler sonucunda Avrupa, daha nce hi olmad kadar zerk bir birim haline geldi. Avrupa ile bu dev yap iindeki bitiik blgelerin, vebann yol at demografik faciadan sonra toparlanmas bir yzyldan daha uzun bir zaman ald. Nfus art, 10-13.yzyllar arasnda hzlanarak a kapatm, sonra 14. yzylda yan yarya gerilemi ve ancak 16.yzylda yeniden ivme kazanabilmiti. Ksa sre iinde btn Avrasya sistemi yeniden bymeye balad. O zamandan sonra da Avrupa, dnyann kalan blmyle ilikisinde daha nce hi olmad kadar nemli bir konuma geldi; Roma imparatorluu zamannda olduundan bile daha nemli bir konumdayd artk. 68 1600lerden sonra vebann ortadan kayboluu ile Avrupa nfusu artmaya balad. 18.asrdan itibaren birok Avrupa lkesinde nfus art hzland. Her lkenin ayr bir ivme ile ykselen nfus erisi olsa da, genelde bir nfus patlamas yaanyordu. Bunun nedeni doum orannn art ve lm orannn azalyd. spanya dhil Gney Avrupadaki tm lkeler, artan nfuslarn kendi balarna besleyemez hale geldiler ve baka tahl kaynaklarna baml kalmaya baladlar. Hollanda, Avrupann verimli topraklarndan Akdenizin muhta lkelerine tanan tahllarn datmnda arac olarak hareket ederek, Avrupann en byk ticari glerinden biri oldu. Avrupa lkelerinin nfusu arttka ticari, siyasi ve askeri gc de artt. Kaynaklarn kullanma ap tketmeye baladklarnda ise igcnn yetersiz olduunu grdler ve Bat Afrikadan zenciler getirdiler. zellikle ngiltere tarafndan yrtlen kle ticareti byk bir kitlesel deiiklie yol at. 19.asra kadar 30 ile 40 milyon arasnda insan lkelerinden kopartlarak kle olarak almaya zorland. Ayrca kifler, Amerika ktasnn yerlilerine iek, kzamk, grip, tifo gibi enfeksiyonlar bulatrarak byk apta lmlerin sorumlusu oldular. Mesela spanyol fetihleri srasnda yerliler 100 milyonluk bir nfusa sahipken, fetihten 100 yl sonra yerli nfus %95 azalmt.69 Webere gre, Batda nfus 18.asrn bandan 19.asrn sonlarna kadar ok hzl artmtr. Nitekim in nfusu da ayn dnemde 60-70 milyondan 400 milyona kmt. Buna ramen inde kapitalizm geliecei yerde gerilemitir. Az nfus, yetersiz igc demek olduundan gelimeyi snrlandran bir faktr olabilir ancak, hi bir zaman nfus art tek bana endstrilemeyi ve iktisadi gelimeyi belirleyemez.70 Yeni Dnceler Sombarta gre kapitalist ruhun ilham ald kaynaklardan biri felsefedir. yi olursan baarl olursun retilerin zdr. yi olmak ise tutumlu olmaktr. Yine Tembellik btn ktlklerin kaynadr. En byk servet tasarruftan gelir. gibi temel dsturlar felsefenin ana

68 69

Charles Tilly, Avrupada Devrimler, ev.:zden Arkan, stanbul, Tarihsiz, s.45. Lee, age., s.96-99. 70 Weber, General Economic History, s.352. History Studies
Volume 3/2 2011

Batnn Ykselii

14

temalardr.71 Aydnlanma dnemin yaratclar kent halk olan tccarlardr. Zenginliklerini sanat ve endstri yeniliklerine yatrdlar. Anlaylar yledir: Yeryz ilgi ekici ve aratrmaya deer bir yerdir. nsan gldr ve bu gcyle byk baarlar elde edebilir. nsann srekli faal olmas onurlu bir itir ve gerek gzeldir. Rnesans, bir bakma insann kendisini ve evresini yeni bir alglama ve kavrama biimidir.72 Bu byk uyan; heykeltralktan mimariye, resimden mzie, edebiyattan doa bilimlerine kadar tm faaliyetlerde kendini gsterdi.73 Daha Dante zamannda (1265-1321) Papalk, servetinin fazlalndan dolay ahlaki kntye dmt. Dante, insanl selamete gtrmek iin imparatorluu kuvvetlendirmek ve Papal da ilkalardaki gerek din esaslarna gre arndrmak gerektii kanaatini aklamt; fakat Hristiyan dnyasna yeni bir nizam vermek hususundaki fikirler maziye karm, yeni kuvvetler, fikirler ve insanlar meydana kmt. lim ve kltr de Papalktan karak laiklerin eline gemi, ticaret ve sanayi sayesinde zenginleen ehirli tabaka, sanat ve edebiyat himayesine alm, Chaucer, Froissart ve Boccacciolar devri almtr.74 Avrupa insannn dini dncelerinde ortaya kan deiiklikler Batnn stnlnn temel nedenlerinden biri olmutur. G ve mlk sahibi kiliseye halkn inanc sarslmt. Prensler ise, imparatorla ibirlii yapan kiliseye karyd. Halk ise glnn ktlne kar kacak drst bir kilise istiyordu. Ayrca kilise iinde de reform isteyen din adamlar vard. Monarklar, kilisenin mlkne el koymak ve ulusal kiliselerini kurmak istiyorlard. Hz.sann ilk retisine dn ya da ncilin dorudan yorumlanmas talepleri vard. Reform hareketleri sonucu Papalk, devletten ayr dinsel bir rgt olmu, Laiklie ve modern bilime giden kap almtr.75 Protestanlk, bu dnyay Katoliklerden ok daha fazla nemseyen etik deerleriyle Kapitalist Devrim ile uyum iindeydi. Bekrlk, inziva, nefsi kreltme, dua gibi eski manastr idealleri, yeniliklerin etkisiyle zayflad. Bylelikle insanlar yaadmz hayatn, evliliin, ocuklarn, gndelik ileri, baarnn ve zenginliin etik deerler olabileceinin farkna vardlar. Allaha hizmet etmenin en iyi yolunun alma olduu telkin ediliyordu. Luther, saban sren bir iftinin ya da ortal spren hizmetinin dua eden keiten daha byk bir ibadette bulunduunu sylyordu.76 Weber, Batnn ortaa geri kalmlndan kurtularak ilerlemesinin temel itici gcn, Protestan ahlak ile kapitalizmin ruhu arasndaki iliki ile aklyordu.77 Ancak nemli ticaret merkezlerinin denetlenmesi ve smrmek iin yeni kolonilerin olumas, btn zenginliin Batya akmasna yol aar. Batnn kalknmasnda itici rol oynayan temel faktrlerin banda, dnya egemenliini ele geirerek kurduu bu smr mekanizmasnn byk bir pay bulunmaktadr. Kentteki eitim hayatnda, okuma yazma oranndaki art ve yeni kitaplarn baslmasyla birlikte entelekteller snf ortaya kmtr. Bunlarn ticaret ve endstriye bal atlmla iblm karmza kmaktadr. Bunun yan sra kentlerde niversitelerin kurulmas hem yaam tarzn deitirmi hem de insanlarn dnsel hayatnda da deiimler

71

Werner Sombart, Kapitalizmin Mnev Kaynaklar: Felsefe ve Din, Kapitalizm ve Din, (Haz.:M. ZEL), stanbul, 1993, s.73-79. 72 Osmanl, Rnesans talyasnn Levant ticaretini engellememitir. Trklerin; Ceneviz, Venedik ve Floransaya verdii ticari imtiyazlar; bunlarn Levant ile ticaretlerini srdrmelerini garanti altna alm ve Rnesans talyasnn ekonomik refahna katkda bulunmutur. nalck, Trkiye ve Avrupa Dn ve Bugn, s.18. 73 Sander, age., s.81-82. 74 Batav, agm., s.102. 75 Sander, age., s.83-84. 76 Smith, age., s.289. 77 Weber, Protestan Ahlk ve Kapitalizmin Ruhu, s.65. History Studies
Volume 3/2 2011

15

hsan Burak Birecikli

yaratmtr.78 16.asrda reform, uluslarn kendi iindeki din savalarna neden oldu, sonra 17.asrda devletler, dinsel bir dmanlktan kaynaklanan 30 Yl savalarna tututular. Ama ksa bir sre sonra devlet kar, din karlarnn nne geti. Hanedanlarn karlar, ekonomilerin karlar, smrgeleri paylama mcadeleleri, ucu Amerikalara dek uzanan devletleraras savalarn ard arkas kesilmeyecek bir biimde balamasna yol at.79 Tarihiler bugn, Doudan gelen Osmanl tehdidi sayesinde Almanyada Protestanlarn, imparatordan nemli tavizler koparttklar gereinin altn izmektedirler. Dier yandan Osmanllar da tm Avrupada sistemli olarak Protestanlar ve Kalvinistleri80 desteklemilerdir.81 slam Dnyasnn Etkisi Bat toplumlarnn gelimesine kar Mslman toplumlarn kalknamaynn kayna nedir? Bu tarihsel bir sorudur ve bu soru yllardr mslman yneticiler ve aydnlar tarafndan ok geni bir ekilde ele alnmtr. Tarihi Marshall Hodgson, slam medeniyetinin Bat medeniyetinin kardei olduunu ileri srer. Kkleri, Bat Asya imparatorluunun mphem mirasyla kesien, ayn temel Farisi-Semitik dini ve kltrel temellere dayanmaktadr. slam, Batnn kendisini tanmlad byk lde daha zengin ve daha baarl tekidir. slam medeniyetinin aratrlmas Avrupa tarihinin yeniden ele alnmasn ve deerlendirilmesini davet eder. slam medeniyeti iki asrlk bir k ve Mool boyunduruu altnda kltrel kemekee tahamml ederken, Avrupa, modernliin doumuna sebebiyet verecek bir dizi dnm geirmekteydi. Hodgson, Batnn ykseliini anlamak iin ncelikle bu paralel tarihin anlamn kavramak gerektii hususunda bizi uyarmaktadr. Tarihilerce genellikle Batllama ile kartrlan modernlik Ona gre kresel bir sreti. Bat olmam olsayd, ykseli ya inde ya da slam Dnyasnda olacakt.82 slam ordularnn gneyden spanyaya varan aknlar ve Hal Seferleri sonucundaki etkileimler, batl insann retim-tketim ve yaam tarznda yenilikler ortaya karmtr. Mslmanlar, spanya ve Sicilyay Romann yaptndan daha fazla gelitirip yeni tarm yntemleri getirmilerdir. zm, zeytin ve tahla ek olarak pirin, eker kam, pamuk, portakal, ipek bcei iin dut aac, eftali, limon, gl, ilek, patlcan ve spanak yetitirmeye balamlardr. Endstri, g eden doulu zanaatkrlar tarafndan ivme kazanmtr. Kurtubada kt, hal, al ve ince deri yaplmaktadr. Toledo, kl ve zrh imalat merkezidir. Maden yataklar ilenmi, gm madenleri yeniden almtr. Entelektel hayat dier slam ehirlerinden ilham almtr. 10.asrda Kurtubada 70 Halk Ktphanesi ve 900 hamam bulunmaktadr. Palermo, Ortaa Avrupasnn en byk kentlerinden olmutur. Tm bunlar o gne dein Avrupann grmedii eylerdi aslnda. Hal seferleri sonucunda Batl insann baz kazanmlarla lkesine dnd bilinmektedir. Hal sermeyi, i amar giymeyi, ipekli, pamuklu ve ynl dokumalar, baharat ve zengin yemek eitleri gibi grmedii baz mallar tketmeyi renmitir.83 Bylelikle Avrupa kltrel alanda byk atlm gerekletirmitir. Avrupa bu kltr merkezlerinden etkilenmesine ramen hibirini bir btn olarak almamtr. Yani slam kltrn alm, ama Mslman olmamtr. Ancak dou-bat kltrnn sentezini
78 79

Jacques Le Goff, Ortaada Entelekteller, (ev.:Mehmet Ali Klbay), stanbul, 2006, s.24. Morin, age., s.49. 80 Osmanlda devlet adamlar devletin menfaatini her eyin stnde tutarken, slam temsil eden ulema, Bat ile yaknlamaya kar kt. Bugn Trk d politikasnda pratik zaruretleri gz nnde tutan brokratik yaklamn tarihi kkenleri oradadr. nalck, Trkiye ve Avrupa Dn ve Bugn, s.12. 81 Halil nalck, Dou Bat Makaleler I, Ankara, 2005, s.216-219. 82 Marshal, G.S.Hodgson, Dnya Tarihinde slam, stanbul, 1997, s.19-24. 83 Kkkalay, age., s.31-32. History Studies
Volume 3/2 2011

Batnn Ykselii

16

yapmlardr.84 Mslman tarzlarnn taklit adaptasyonunun en yksek dzeye vard ve oradan da btn Avrupaya yayld yer spanya idi. Yunanca kitaplar asllarndan renmek iin hibir aba sarf etmeyen Batllar, Arapa yazlm kitaplar aratrmaya ikna eden ey slam eitiminin muazzam dzeyde bir saygnla sahip olmasdr. Bunlarn en nemlileri teknik alanda Arapa ve Farsadan yaplan tercmelerdi. Zanaatlar, retim metotlar, ticari rgtlenme metotlar, siyasi metotlar, zirai beceriler. zelikle Ortaada teknik bakmdan Mslmanlar, Batnn oundan daha ileriydi. zellikle, matematik, astronomi, tp ve kimyada Batllar, aka Arapa kitaplara olan borlarn itiraf etmilerdir. Batllar Ortaa boyunca bu konulardaki eserlerden tercmeler yapmlardr. bn-i Sina, el-Razi gibi. Biz hala birok yldzn Arapa isimlerini kullanmaktayz. Tercmelerin en nemli sonucu, Bat dncesini daha yksek dzeyde bir incelmilik derecesine ykseltmek olmutur. Batnn kltrel ve iktisadi boluu doldurmas Mslmanlarn i zayflndan kaynaklanyordu.85 Bat Karsnda Osmanl Devletinin Durumu 17.yzyln sonlarndan itibaren Batnn her alanda stnl, ayrca kuzeyde de Rus devletinin douu, kuvvetler dengesini Osmanl aleyhine bozdu ve mparatorluu dengeyi dzeltme are ve yollarn aramaya zorlad. Batnn kudreti artt srada Osmanl idare sistemi, zellikle ordusu, bozulmaya balad. Artk rastgele devirilen yenieriler eski sk disiplinden ayrlmlar, devlet iin mali bir yk, padiahn taht iin de devaml bir tehlike halini almlard. te bu artlar altnda Osmanl mparatorluu reformlarn ilham kayna olarak Batya dnd, o Bat ki, kendisiyle Osmanl mparatorluu ve Trkler arasnda ortak hibir ey bulunmad kansndayd.86 Osmanllar artk uluslararas politikada ve blgesel tartmalarda aktif bir faktr olmad iin incelenmesi gerekir. lk gereke, Osmanl Devletinin Avrupa toplum ve tarihiyle dirsek temasdr. Avrupada 15. ve 16.asrlardaki yaygn toplumsal ve ekonomik dnm ile Osmanllardaki arazi organizasyonu, yksek oranda ehirleme, retim art ve ticar mallarn pazarlanmasndaki art, loncalarn gelimesi ve i ve d ticarette yaanan mtekabil deiim arasnda iliki bulunmaktadr.87 Osmanllar, gayet gl ve halkn yararn gzeten bir idari sistem kurmulard.88 Bilindii zere, artlar deimedike, ortaya yeni eylerin kmas iin bir sebep yoktur. Dolaysyla, Osmanl toplum ve devlet dzeni de, bu idari gelenek sayesinde Batdaki byk dnmn dayatmasnn olmad dnemlerde, toplumu derinden etkileyen bir probleme neden olmakszn hayatiyetini devam ettirdi. Bunun yannda, nceki yllarda yaratm olduu salam imaj ve gl grntden dolay, 17.yzyln sonlarndan itibaren Bat karsnda alnmaya balanan baarsz sonular neticesinde devletin iine dt zaaflar ve toplumun i yapsndaki gerilik, uzun sre gze batmad. Nitekim Stanford Shawun da belirttii gibi,
84 85

Gl, age., s.12. Hodgson, age., s.97-102. 86 Kemal Karpat, Trk Demokrasi Tarihi, stanbul, 1996, s.31. 87 Kemal Karpat, Osmanl ve Dnya, stanbul, 2004, s.23. 88 Eli Hans Lwenklaw; Trklerin niin ksa srede dnyann birok lkesini egemenlikleri altna aldklarn izah eder: "Baarlarnn nedeni birlik iinde olmalardr. Birlik iinde olmalar buna karn dnyann blnm olmas, Trklerin dier lkelere egemen olmalarn kolaylatrmtr. Birlik iinde olduklarn vurgulamak ve kendi aralarnda bar glendirmek iin kendilerini Mslman olarak adlandrr ve Tanrdan dier halklarn blnmelerini dilerler. Bunun dnda ou askeri baarlar Trklerin cesaretini ve zgvenlerini artrmtr, imparatorluklarn geniletmek iin her trl frsat kollar ve deerlendirirler. Lwenklaw; Trklerin tek amalarnn yaylmak ve dnyay ynetmek olduunu vurgular. Onur Bilge Kula, Avrupada Trk Tarih Yazm Srecinde Hans Lwenklaw ve Trk mgesi, Tarih ve Milliyetilik I.Ulusal Tarih Kongresi Bildirileri, Mersin, 1997, s.62. History Studies
Volume 3/2 2011

17

hsan Burak Birecikli

Avrupallar bile Osmanl Devletinin i bnyesindeki zaaflar yaklak 18.yzyla kadar fark edememilerdi. Osmanl Devletinin kurmu olduunu ifade etmi olduumuz gl idari sistem, gerek iten gerekse dtan yaplan baz mdahale ve zorlamalarla skntya dmeye ve aklar vermeye balamt. Nitekim corafi keifler neticesinde, Osmanl lkelerinden geen Dou-Bat ticaret gzerghnn deimesinin meydana getirdii iktisad kayplar; Amerikadan Avrupaya, oradan da Osmanl lkesine akn eden deerli madenlerin piyasalarda ve maliyede meydana getirdii enflasyonist ve olumsuz etkiler; 1683ten itibaren st ste gelen malubiyetler; tmar sisteminin bozularak kylnn topraktan ayrlmaya balamas sonucu mali ve askeri dzenin aksamas; btn bunlarn neticesinde tarada baz muhalif glerin tekilatlanacak ve merkeze kafa tutacak bir zemin bulmalar ve ayan ad verilen bu mahalli glerin sz konusu ortamdan yararlanarak asker kaaklar, ift bozan, sekban vs. gayri memnun kitleleri kaplarna kabul ederek sisteme kar gl bir muhalefet grubu haline gelmeleri, sistemi zaafa uratan gelimelerin ilk anda saylabilecek olanlaryd. Ya da, tersinden bir ifade ile zahirde sistemi tkayan bu olumsuz atmosfer, sistemde meydana gelen baz zaaflar sonucu olumutu.89 Son iki asrda Trkler, Batnn kuvvetli tesiri altnda kalmlardr. adalama olarak da adlandrlan bu olay nce askeri messeselerin batllama eklinde balam, daha sonra mlki tekilat ve kurululara yaylmtr.90 Amerika Ktasnn kefiyle dnya ekonomisi nakdi mbadelenin younlamasna doru nemli bir gelime gstermitir. Piyasaya ynelen kymetli madenler zelikle gm, satn alma gcn destekleyerek talebi ykseltiyor ve bylece fiyatlarda bir kprdanmaya yol ayordu. Batnn ykselen satn alma gc ile fiyatlarn ykselme eilimi nakit salamada nemli darboazlarla karlaan ve fiyat yaplarndaki farkllktan dolay piyasadaki altn ve gm Msra ve douya kaptran Osmanl lkesinde daha iddetli bir para darl yaratmtr. Bu darlk 1683den sonra mali basklarn iddetlenmesi ile ekonomideki nakdilemeye doru olan eilimi glendirmitir. 1500 ile 1800 arasnda Osmanl para sistemi genel temel olumsuz etki ile kar karya kalmtr. lki fiyat devrimi dneminde Osmanlda da fiyatlarn bir art trendi ierisinde bulunmasdr. kincisi XVIII. yzyln ortalarndaki para darldr. ncs ise Avrupadaki mal fiyatlarnn Osmanlya gre daha yksek fiyatlara sahip olmasdr. Bunlarn normal olarak baz sonularnn bulunmas da tabiidir, ilki lke iinde bir fiyat artna (enflasyon) yol aarken, ikincisi para azlna ve baz paralar arasndaki orann bozulmasna ve muamele hacminin derek depresyon olumasna neden oluyordu. ncs ise, batdaki yksek fiyatlar nedeniyle batya doru hammadde kaaklna yol amaktayd. Avrupadaki maden miktarndaki artn ve bunun da Osmanl snrna ulamasnn genellikle Osmanlda fiyatlar artrd ynnde bir dorusal inan vardr. .L. Barkan vb. aratrmaclar yaptklar almalarda fiyat ykselilerinin isel nedenlerle birleerek Osmanlya ithal olduu dncesini tamakta fiyat artlarnn batdaki deerli maden miktarnda ortaya kan artla ilikilendirmektedirler.91 Osmanl Devletinin d ilikilerde kurmu olduu brokratik yap, g dengesinin kendi aleyhine dnmeye balamasndan sonra yeterli gelmemeye balad. Sz konusu kifayetsizliin pek ok iaret ve belirtileri vardr. Yanl anlalmalara meydan vermemek iin burada bir hususun akla kavuturulmas faydal olacaktr: Osmanl klasik sistemini tkayan unsurlardan bahsederken, bu sistemin kt ve geersiz olduu gibi bir neticenin karlmas kastedilmemektedir; tam aksine, yeni problemlerle karlancaya kadar, bu sistem gayet iyi bir ekilde ilemekte ve bu durum ada Batl gzlemciler tarafndan da tespit ve teslim
89 90

Akyldz, age., s.19. Ercment Kuran, Trkiyenin Batllamas ve Milli Meseleler, Ankara, 2004, s.205-206. 91 Kkkalay, age., s.266. History Studies
Volume 3/2 2011

Batnn Ykselii

18

edilmektedir. Ancak, devlet brokratik anlamda, 15. ve 16. yzyllarla kyas kabul etmez derecede bymt. Nitekim i hacmi artm, yaplan iler karmaklam ve buna paralel olarak personel says ve brokratik birimler de oalmt. Byme, yetimi ve uzmanlam insana olan ihtiyacn artmas demekti. Klasik sistemin aada bahsedilecek olan, uzun sren memur yetitirme sreci, bu ani ihtiya bymesine cevap verememi ve istihdam ve ehliyetli insan problemleri ortaya kmt. te yandan Batdaki gelimelerin de etkisiyle, devletin o gne kadar karlamad yeni problemlere yeni zmlerle cevap verilmesi gerekiyordu. Dolaysyla klasik sistemle ilgili aada ileri srlecek olan grler, sz konusu bak asyla deerlendirilmelidir.92 Trkiyenin son 150 yllk tarihi, bir deime ve yenileme tarihidir. mparatorluun askeri tekilatn kuvvetlendirerek Batnn stnlne kar bir denge kurabilmek amac ile Osmanl padiahlar orduda ve devlet idaresinde ilk reformlar yapmlardr. Bu reformlar, zamanla btn topluma tesir eden zincirleme tepkilere yol aarak toplum hayatnn her safhasnda kkl deimeleri zorunlu kld. Osmanl mparatorluunun orduda girimi olduu az saydaki ilk reformlarda ifadesini bulan slahat fikri Cumhuriyet devrinde devrim fikrine evrildi. nklp, toplumun geleneki, hayat tarzn, fikirlerini ve messeselerini batan sona deitirmek amac gden bir devlet teorisini ifade ediyordu. Toplumun hayatta kalabilmesi ve istiklaline sahip olabilmesi iin byle bir deiiklik kanlmaz bir zaruret olmutu.93 Tarihi Bernard Lewise gre; Trk Devleti, ok nemli bir modernleme modelidir. Ona gre Trkiyenin Bizanstan ald miras bir zamanlar ok mbalaa edilmiti. Bunun yanl olduunu ve gerekte Osmanl uygarlnda Bizans unsurlarnn nceleri zannedildiinden ok daha az olduunu ifade etmektedir. Ayrca Bizansla uzun sre yan yana yaarken ondan baz eyler almalarnn da tabii olduunu belirtiyor. slam uygarlnn bir paras olan Abbasi ve Seluklu etkisinin de gz ard edilemeyeceini sylyor. Osmanlnn Bat uygarln red etmesinin garip olmadn, nk o dnemde Hristiyan Batnn verecek bir eyi olmad gibi gzle grlr ve elle dokunur derecede aa olan bir kltr olduunu ifade etmektedir.94 Klasik sistemi yetersiz klan unsurlarn banda, Osmanl Devletinin Avrupa ve dier lkeler hakknda istihbaratnn ve haber alma kaynaklarnn yetersizlii; dier bir ifadeyle, iletiim eksiklii gelmekteydi. Kurulduundan beri yabanc lkelerle ilikide bulunmu olmasna ramen, 1793 senesine kadar dier devletlerin bakentlerinde daimi eliler bulundurmam; ancak, zaman zaman buralara geici ve fevkalade eliler gndermiti. Bu tarihe kadar haber alma kaynaklarn, sz konusu fevkalade eliler, buralara giden Mslman tccarlar, Fenerli Rumlardan atanan divan- hmayun tercmanlar vs. oluturuyordu. Bunlarn dnda, douda snr eyaletleri valileri; kuzeyde Krm hanlar; batda zellikle Eflak ve Bodan voyvodalar, Osmanl hkimiyetini tanyan Dubrovnik Cumhuriyeti yetkilileriyle Erdel krallar, darda meydana gelen gelimelerden Babliyi haberdar etmekle ykmlyd. Bunlar daha ziyade devletin ihtiya duyduu askeri gelimelerle ilgiliydiler. te yandan sz konusu kaynaklarn varlk nedeni istihbarat temini olmad iin, bu grev ou kere tali bir unsur olarak kalabiliyordu.95

92 93

Akyldz, age., s.20. Karpat, Trk Demokrasi Tarihi, s.20. 94 Lewis, Modern Trkiyenin Douu, s.5, 41-42. 95 Akyldz, age., s.21. History Studies
Volume 3/2 2011

19

hsan Burak Birecikli

Sonu ve Deerlendirme Diplomasi, Batda nceleri dini ve aristokratik bir faaliyet zerinden uygulama alan bulmu, aristokrasinin burjuvalamasyla ve zenginleen ticaret burjuvazisinin siyasi erke yaknlamasyla bu snfn elinde gelierek Osmanlyla etkileime girmitir. Bu snf, ayn zamanda dnya tarihini Avrupa merkezine kaydran Rnesans, reform hareketleri gibi oluumlarda byk rol oynam, Batnn ykseliinde motor gc oluturmutur.96 Sanat, din, eitim, matbaa ve denizcilikte Batda yaanan bu geni kapsaml deiimlerin birbiriyle sk skya balantl olduu dnlmyor, nk her biri Avrupann baka bir kesinde gerekleti. Sanat ve mimari en ok talyann orta ve kuzey kesimlerinde ve Hollandada geliti. Din reformcular Almanyann kuzeyinde ve svirede ortaya kt. Matbaa, Almanyann Ren blgesinde yapld. Gemiciler okyanusa Portekiz ve spanyadan ald. nemli olan noktaysa bu tr tarihi olaylarn Alplerin gneyinden ok kuzeyinde, Akdeniz kylarndansa Atlantik evresinde cereyan etmesidir.97 Tarihi Bernard Lewise gre Ortaan sonlaryla modern an balarnda Avrupa endstri ve ticareti byk atlmdayd. Okyanus rotalarnn al ve gelimesi Ortadouyu gzden drm ve hatta Trkler iin nemli bir hammadde ve vergi geliri kayna olan pek ticareti bile byk lde Bat Avrupal tccarlar tarafndan kontrol edilir hale gelmitir. Yenidnyadaki Avrupa kolonilerinin ve douda ticari karakollarn kuruluu Avrupann endstriyel kapasitesini arttrm ve Avrupal tccarlar Ortadoulu tketicilere satacak ok eye sahip klmt.98 Devasa bir zenginlik a, ticaret ve yama balatlmt. Resmi verilere gre 1521-1660 arasnda Amerikadan spanyaya 18 bin ton gm ve 200 ton altn tand. Baka tahminler bunun iki kat olduunu ileri sryor. Kolomb: Altn dnyann en mkemmel eyidir. O kadar ki ruhlar cennete bile gnderebilir. diyordu. 100 ylda Meksikada yerli nfus %90 orannda, Peruda %95 orannda azald. Las Casasn tahminine gre 1495-1503 arasnda adalarda 3 milyondan fazla insan katliama urad, kle olarak Kastilyaya gnderildi ya da madenlerde vb. ilerde telef oldu. Fetih, yama, katliam: te 16.asrda Avrupaya deerli maden aknn ardndaki gerek. nce spanya ve Portekiz krallklarnn hazinesine urayan altn, Cenova, Anvers, Amsterdamn finans kasalarna ulatnda artk btnyle aklanm oluyordu.99 Bat tarafndan yerkre egemenlik altna alnd. Eskia uygarlklar ve dnya imparatorluklar, batnn tccarlar, buharl makineleri, gemileri ve silahlar karsnda teslim oldular ve ktler. Hindistan, ngilterenin genel valileri tarafndan ynetilen bir eyalet haline geldi, slam devletleri bunalmn penesine dt, Afrika dorudan fethe ald. Hatta byk in imparatorluu, kalelerini Batnn smrsne amak zorunda brakld. 1848e gelindiinde batl ynetimlerin ve iadamlarnn igal etmeyi yararl bulabilecekleri herhangi bir lkenin Bat tarafndan fethedilmesinin nnde hibir engel kalmamt. Batnn kapitalist giriim gcnn ilerlemesi de artk yalnzca zaman meselesiydi.100 Jn Trklerden Prens Sabahattin Bat hakknda yle demektedir: Batnn ykselii, skandinavyann bilinmeyen evrelerinden gelen, btn cahilliklerine kabalklarna ramen, insanln o zamana kadar sahip olamad en gvenilir tarmsal yapya sahip olan bireyci barbarlar tarafndan yaratld. nsanla gzlem ve deneyin salad en retken ve kesintisiz fikr gelimeyi yaatan, yeni rnleri ortaya karan mmetler; tarmsal iletme eklinde
96 97

Knl, age., s.157. Blainey, age., s.217. 98 Bernard Lewis, Mslmanlarn Avrupay Kefi, stanbul, 2000, s.235-236. 99 Michel Beaud, Kapitalizmin Tarihi, Ankara, 2003, s.18-27. 100 Eric Hobsbawm, Devrim a 1789-1848, Ankara, 2003, s.12. History Studies
Volume 3/2 2011

Batnn Ykselii

20

yaplan bu bireyci istiladan dodu. O hlde, Batnn gerek stnln salayan ve btn o fikr, siyas ve iktisad grnmler altnda gizli kalan bireyci yap mekanizmasn anlamak ve sosyal bnyemizi de o dorultuda slah ve deitirmeye almak zorunlu!101 Mehmet Gene gre: Modern iktisad byme, yalnz ekonominin btn sektrlerini kapsamakla kalmayan, toplumun ve kltrn zihniyetten teknolojiye, aile yapsndan din pratiklere kadar uzanan geni, bir yelpaze iinde ok eitli unsurlar ieren karmak bir dnm ifade ediyordu. Ancak bu dnm hem tarih, hem de yapsal adan stratejik sektr olarak sanayideki deimelerle ok sk balant iinde idi. Hazrlayc eitli sreler ne olursa olsun onun tarih sahnesine k sanayideki byk deimelerle. Sanayi Devrimi ile olmutu; uluslararas etkilerinde ve yaylmasnda da ayn sektrn kritik rol oynad grlyordu. Modern iktisad bymenin byk lekli bir lkede mutlaka sanayi sektrndeki deimelerle gerekletii ampirik gzlemlerle dorulandna gre, onun Osmanl dnyas bakmndan tartlmasn da, sanayi sektrnn snrlar iinde kalarak, yapmak isabetli bir tercih olacakt. Esasen mesele, Batdakine benzer deimelerin Osmanl sanayinin kendi i evrimi sonucunda neden olumam olduunu aklamak deildi; bu, domam bir srecin aklanmas demekti ve speklasyon dnda, ampirik olarak baarlmas, en azndan mevcut bilgi dzeyinde mmkn olamazd. Ancak bu deimeler Batda bir kere doduktan sonra, yani Sanayi Devriminden itibaren Osmanl sanayinin bu byk deime karsndaki tepkilerini ve geirdii deimeleri aratrmak mmknd.102 Bat ekonomileri, yeni teknolojilerin ve savunma savalarnn giderek ykselen maliyetlerini, Yeni Dnya'dan akan muazzam zenginliin de yardmyla daha rahat karlayabilmekteydi.103 Cevdet Paa kendi devri iin ileri bir gr benimsemitir. Asya, medeniyetin kaynadr: lim ve maarif orada doup, sonra Batya doru yaylmtr, Nitekim Avrupada en evvel kesb-i malmat edenlerin Yunan ile imdi talyan dediimiz Latin kavimleri olduunu zikreder.104 ngilterede balayan anayasal sre, Avrupa ktasnda deiik formlar aldktan sonra, koca bir okyanus aarak Kuzey Amerika ktasna ulat. Burada zellikle Kuzey Avrupa lkelerinden g eden ve Avrupa dncesine sahip insanlar arasnda hem glendi hem de deiik biimler ald. Bamszlk, zgrlk, eitlik gibi kavramlar kolonilerde iyice yerleti. 18.yy. sonlarnda Bat Avrupaya dnd ve Fransz Devrimine yol at. Milliyetilik ve demokrasi fikirleri dnemin Endstri Devrimi ve emperyalizmi ile krklenerek Batdan douya doru Osmanl Devletinden geerek tm dnyaya yayld.105 1798-1918 arasn mercek altna alan Hanioluna gre Osmanlnn son dneminde tarihin itici gc ideolojik tartmalar deil, imparatorluu yeniletirmek isteyen yneticilerin kar karya kaldklar koullar oldu. Onun analizinin drt temel boyutu unlar: 1) atmalarn temelinde, ezilen teba halklarn Trk egemenliinden kurtulu mcadeleleri deil, direnen evre glere kar devleti merkeziletirme abalar yatyordu. 2)Merkez ile evre arasndaki mcadele, sosyal,
101 102

Prens Sabahattin, Trkiye Nasl Kurtarlabilir?, ev.:.Keser, Ankara, 2002, s.29. Gen, age., s.18. Batdaki savalarn finansman alan pek ok aile/kii iin yeni kazan arac oluturmutur. Ancak Osmanllar sava giriimciliinden ticari giriimcilie geememilerdir. nk sava giriimcilii, yani yama ve korsanlk seferleri Avrupadaki sermaye birikiminin nvesini oluturmutur. spanyollar Gney Amerikay, ngilizler de spanyol gemilerini talan ederek ilk birikimlerine hz vermilerdir. spanyollar paray ellerinde tutamadlar ama Kuzeyliler bunu ticari sermayeye dntrdler. Uzun sre askeri ve ticari sermayede ayns olmutur. ngiliz birikimi ise Hindistann yamas ile dorua ulam ve bu olay 18.asrda balayan sanayi devriminin nemli ateleyicilerinden birisini oluturmutur. Mehmet Tanju Akad, Osmanllarn Stratejik Sorunlar, stanbul, 1995, s.150. 103 Donald Quataert, Osmanl mparatorluu 1700-1922, ev.:Aye Berktay, stanbul, 2002, s.74. 104 lber Ortayl, Cevdet Paa ve Avrupa Tarihi, Osmanl mparatorluunda ktisadi ve Sosyal Deiim Makaleler-1, Ankara, 2000, s.476. 105 Sander, age, s.150. History Studies
Volume 3/2 2011

21

hsan Burak Birecikli

ekonomik ve kltrel alanlarda kkl dnmlere yol at. 3)Osmanlnn modernlemeye uyum salamas daha g olduysa da, karlat sorunlar ada Avrupa devletlerinin farkl deildi. 4)Osmanl zellikle 1815 Viyana Kongresinden itibaren Avrupa sisteminin ayrlmaz bir paras haline gelmiti. Bu nedenle Osmanl tarihini Avrupa tarihinden ayr olarak dnmek mmkn deildir. Osmanl mparatorluunun kne son noktay koyan i dinamikleri deil, I. Dnya Savann getirdii yenidnya dzeni oldu. Osmanl yneticileri Sovyet liderleri gibi yeni bir imparatorluk kurma lksne sahip deillerdi ama savan dnda kalarak imparatorluun mrn uzatabilirlerdi.106 Yeniadaki toplumsal gelimenin yalnzca Bat uygarlnn erevesi iinde meydana gelmesinin nasln deil de nedenini bilmek gerekir. in uzman Joseph Needhamn szne gre; Avrupa herhangi bir bilim deil, dnya bilimini yaratmtr ve bunu hemen hemen tek bana yaratmtr. yleyse, bu yaratma neden inde ya da slam dnyasnda meydana gelmemitir?107 Hlbuki Eski Yunan ve Roma medeniyetlerini inceleyen Avrupann dnya zerinde uzun bir dnem ktaya hkim olarak tarihte byk bir iz brakan Trk-slam medeniyetini incelemeden ykseli trendine girmesi imknszdr. Tm bu gelimelerle zenginleen ve glenen Bat, Avrupa tarihinin gelecek asrlarnn en nemli siyasal birimi olan ulus devletini dourmutur. 15. ve 19.asrlar arasnda en nemli siyasi ve iktisadi glerden biri olan Osmanl Devleti ihmal edilerek Batnn nasl ykseldii ve ne getii anlalamaz! Kaynaka AHMED Celal Ali, Garpzedeler-Batdan Gelen Veba, ev:B.Tuna, Nehir Yay., stanbul, 1988. AKAD Mehmet Tanju, Osmanllarn Stratejik Sorunlar, Kasta Yay., stanbul, 1995. AKYILDIZ Ali, Osmanl Brokrasisi ve Modernleme, letiim Yay., stanbul, 2006. ARNOLD Thomas F., 16.Yzyl Avrupasnda Sava:Devrim ve Rnesans, Top, Tfek ve Sng Yeniada Sava Sanat, (Haz.:J. Black), ev.:Y. Alogan, Kitap Yay., stanbul, 2003. ARON Raymond, Sosyolojik Dncenin Evreleri, ev.:Korkmaz Alemdar, Trkiye Bankas Yay., Ankara, 1986. ALPAY ahin, Haniolu Osmanlnn Son Dnemini Yazd, Zaman, 29.04.2008. BATAV erif, 14-15. Yzyllarda Osmanl Fetihleri Srasnda Avrupann Siyasi ve ktisadi Durumu, Belleten, C.LII, S:202 (1988). BAYKAL Bekir Stk, Yeni Zamanda Avrupa Tarihi, C.II, I.Kitap, TTK Yay., Ankara, 1988. BEAUD Michel, Kapitalizmin Tarihi, Dost Yay., Ankara, 2003. BERSAY A.Kemal, Batnn Ykselii ve Osmanl, Anlay Dergisi, S:36 (2006), s.80-81.
106 107

ahin Alpay, Haniolu Osmanlnn Son Dnemini Yazd, Zaman, 29.04.2008. Braudel, age., s.406. Fransz tarihi Braudele gre Bat, dnyann baka yerlerinde olduu gibi yalnzca ayrcalkl bir aznla hizmet etmitir. Bkz.Fernand Braudel, The Wheels of Commerce, Harper&Row, New York, 1982. History Studies
Volume 3/2 2011

Batnn Ykselii

22

BLAINEY Geoffrey, Dnyann Ksa Tarihi, ev.:E.Kaliber, O.en, 1001 Kitap Yay., stanbul, 2005. BLOCH Marc, Feodal Toplum, ev.:M.Ali Klbay, Opus Yay., Ankara, 1998. BRAUDEL Fernad, The Wheels of Commerce, Harper&Row Yay., New York, 1982. BRAUDEL Fernad, Maddi Medeniyet ve Kapitalizm, ev.:Mustafa zel, Aa Yaynlar, stanbul, 1991. BRAUDEL Fernad, Uygarlklarn Grameri, ev.:M.Ali Klbay, mge Yay., Ankara, 2001. CN Halil-Gl Akylmaz, Feodalite ve Osmanl Dzeni, a niversitesi Yay., Adana, 2000. COWEN Noel, Kresel Tarih, Akyz Yay., stanbul, 2004. DARKOT Besim, Avrupa Corafyas, I.Kitap, stanbul . Yay., stanbul, 1949. DURAN Bnyamin, ktisat Tarihi Ders Notlar, Dumlupnar . Bilecik BF. Yay., Bilecik, 1993. GEN Mehmet, Osmanl mparatorluunda Devlet ve Ekonomi, tken Neriyat Yay., stanbul, 2000. GOFF Jacques Le, Ortaada Entelekteller, (ev.:Mehmet Ali Klbay), Ayrnt Yay., stanbul, 2006. GOMBRICH Ernst H., Dnya Tarihi, ev.:Ahmet Mumcu, nklap Yay., stanbul, 1997. GRISWOLD William J., Anadoluda Byk syan 1591-1611, ev.:.Tansel, Tarih Vakf Yurt Yay., stanbul, 2000. GL Muammer, Ortaa Avrupa Tarihi, Bilge Kltr Sanat Yay., stanbul, 2009. GRAN Tevfik, ktisat Tarihi, Damla Ofset, stanbul, 1990. HAKSUN Korel, Tarihten Notlar-II, Kasta Yay., stanbul, 2004. HANNA Nelly, Osmanl Kahiresinde Tccar Olmak, ev.:Deniz ktem, Kre Yay., stanbul, 2006. HEATON Herbet, Avrupa ktisat Tarihi lkadan Sanayi Devrimine, ev.:M.A.Klbay, mge Kitapevi Yay., Ankara, 1995. HODGSON Marshal, G.S., Dnya Tarihinde slam, Yneli Yay., stanbul, 1997. HODGSON Marshal, G.S., Batnn Byk Dnm, Dnya Tarihini Yeniden Dnmek, Yneli Yay., stanbul, 2003.

History Studies
Volume 3/2 2011

23

hsan Burak Birecikli

HOBSBAWM Eric, Devrim a 1789-1848, Dost Yay., Ankara, 2003. HOF Ulrich Im, Avrupada Aydnlanma, ev.:ebnem Sunar, Literatr Yay., stanbul, 2004. NALCIK Halil, Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, ev.:Halil Berktay, Eren Yay., stanbul, 2004. NALCIK Halil, Osmanl Dneminde Merkezi slam lkeleri, slam Tarihi Kltr ve Medeniyeti, (Ed.P.M. Holt), A. K. S. Lambton, B. Lewis, C.I, ev.:Hulusi Yavuz, Hikmet Yaynlar, stanbul, 1988. NALCIK Halil, Modern Avrupann Gelimesinde Trk Etkisi, Osmanl ve Dnya, (Haz.:Kemal Karpat), Ufuk Kitap Yay., stanbul, 2004. NALCIK Halil, Trkiye ve Avrupa Dn ve Bugn, Dou Bat, Yl:1, S:2 (1998), s.9-30. NALCIK Halil, Dou Bat Makaleler I, Dou Bat Yay., Ankara, 2005. KARPAT Kemal, Trk Demokrasi Tarihi, Afa Yay., stanbul, 1996. KENNEDY Paul, Byk Glerin Ykseli ve kleri, ev.:Birtane Karanak, Bankas Kltr Yay., Ankara, 1991. KILIBAY Mehmet Ali, Fakir Akrabann Talihi, Dou Bat, Yl:1, S:2 (1998), s.49-56. KINLI Onur, Osmanlda Modernleme ve Diplomasi, mge kitapevi, Ankara 2006. KISAKREK Necip Fazl, Bat Tefekkr ve slam Tasavvufu, 4.basm, Byk Dou Yay., stanbul, 1991. KULA Onur Bilge, Avrupada Trk Tarih Yazm Srecinde Hans Lwenklaw ve Trk mgesi, Tarih ve Milliyetilik I.Ulusal Tarih Kongresi Bildirileri, Mersin . Yay., 30 Nisan-2 Mays 1997, Mersin, 1997, s.47-74. KURAN Ercment, Trkiyenin Batllamas ve Milli Meseleler, TDV Yay., Ankara, 2004. KKKALAY Abdullah Mesud, Corafi Keifler ve Ekonomiler Avrupa ve Osmanl Devleti, izgi kitapevi Yay., Konya, 2001. LEE Stephen, J., Avrupa Tarihinden Kesitler 1474-1789, Dost Yay., Ankara, 2002. LEWIS Bernard, Modern Trkiyenin Douu, TTK Yay., Ankara, 1996; Mslmanlarn Avrupay Kefi, ev.:hsan Durdu, Ay Yay., stanbul, 2000. MACFIE A.L., Osmanlnn Son Yllar 1908-1923, ev.:D.Acar-F.Soysal, Kitap y., stanbul, 2003. MCEVEDY Colin, Moderna Tarih Atlas 1483ten 1815e Avrupa, ev.:A.Anadol, Sabanc . Yay., stanbul, 2003.
History Studies
Volume 3/2 2011

Batnn Ykselii

24

MCNEILL William, Hardy, The Rise of the West: A History of the Human Community, University of Chicago Press, USA, 1990. MORIN Edgar, Avrupay Dnmek, ev.:irin Tekeli, Afa Yay., stanbul, 1988. ORTAYLI lber, Cevdet Paa ve Avrupa Tarihi, Osmanl mparatorluunda ktisadi ve Sosyal Deiim Makaleler-1, Turhan Kitapevi Yay., Ankara, 2000, s.474-481. Osmanl ve Dnya, (Haz.:Kemal H.Karpat), Ufuk Kitap Yay., stanbul, 2004. PARKER Geoffrey, Askeri Devrim / Batnn Ykseliinde Askeri Yenilikler 1500-1800, ev.:Tuncay Zorlu, Kre Yay., stanbul, 2006. PIRENNE Henri, Ortaa Avrupasnn Ekonomik ve Sosyal Tarihi, ev.:Uygur Kocabaolu, letiim Yay., stanbul, 2005. Prens Sabahattin, Trkiye Nasl Kurtarlabilir?, ev.:nan Keser, Liberte Yay., Ankara, 2002. QUATAERT Donald, Osmanl mparatorluu 1700-1922, ev.:Aye Berktay, letiim Yay., stanbul, 2002. ROSENBERG Nathan & Birdzell, L.E., Bat Nasl Zengin Oldu, ev.:Erdal Gven, Form Yay., stanbul, 1992. ROSTOW W.W., ktisadi Gelime Merhaleleri, ev.:Erol Gngr, MEB. Yay., stanbul, 1970. SANDER Oral, Siyasi Tarih lkalardan 1918e, mge Yay., Ankara, 2003. SMITH Preserved, Rnesans ve Reform a, Bankas Kltr Yay., stanbul, 2001. SOMBART Werner, The Quintessence of Capitalism, Howard Fertig, New York, 1967. SOMBART Werner, Kapitalizmin Mnev Kaynaklar: Felsefe ve Din, Kapitalizm ve Din, (Haz.:Mustafa ZEL), Aa Yay., stanbul, 1993. RN brahim, Osmanl mgeleminde Avrupa, Lotus Yay., Ankara, 2006. TALLET Frank, War and Society In Early Modern Europe 1495-1715, Routledge Yay., London, 1997. TANLL Server, Uygarlk Tarihi, Cem Yay., stanbul, 1996. TILLY Charles, Avrupada Devrimler, ev.:zden Arkan, Yeni Binyl Yay., stanbul, Tarihsiz. TILLY Charles, Zor, Sermaye ve Avrupa Devletlerinin Oluumu, mge Yay., Ankara, 2001. TURNER Bryan, Max Weber ve slam, ev.:Yasin Aktay, Vadi Yay., Ankara, 1991.

History Studies
Volume 3/2 2011

25

hsan Burak Birecikli

VRIES P.H.H., Governing Growth: A Comparative Analysis of the Role of the State in the Rise of the West, Journal of World History, Vol.13, No:1 (Spring, 2002), s.67-138. WEBER Max, General Economic History, ed.:S.Hellman&M.Palyi, Trans.:Frank H.Knight, Collier Macmillian, London, 1961. WEBER Max, Protestan Ahlk ve Kapitalizmin Ruhu, ev.:Zeynep Aruoba, Hil Yay., stanbul, 1985. WEBER Max, Sosyoloji Yazlar, ev.:Taha Parla, 3.Bask, Hrriyet Vakf Yay., stanbul, 1993. WALLERSTEIN mmanuel, Modern Dnya-Sistemi, ev.:Latif Boyac, C.1, Bak Yay., stanbul, 2004. ZEYTNOLU Erol, ktisat Tarihi, Srekli Yaynlar Yay., stanbul, 1993.

History Studies
Volume 3/2 2011