TRKE

Anlam Bakmndan Szckler...1 Szcklerde Anlam likileri.3 Cmlede Anlam.6 Ses Bilgisi...9 Paragraf Bilgisi...13 Szcklerin Yap zellikleri..17 Yazm Kurallar..22 Noktalama aretleri....25 levlerine Gre Kelimeler (Szck Trleri)..29 Fiil (Eylem).38 Fiilimsi (Eylemsi)...44 Ek-Fiil (Ek-Eylem).45 Fiil ats46 Cmlenin geleri48 Cmle Bilgisi..50 Anlatm Bozukluu.52 ANLAM BAKIMINDAN SZCKLER (KELMELER)
1) Gerek (Szlk) Anlam 2) Mecaz (Deimece) Anlam 3) Somut Anlam 4) Soyut Anlam 5) Dolaylama 6) Terim Anlam 1) GEREK (SZLK) ANLAM Sylendii zaman zihnimizde (aklmzda) oluturduu ilk anlama, temel anlamna gerek anlam denir. Gnlk hayatta en ok kullanlan anlamdr. Souk szcnn aklmza gelen ilk anlam; ss dk olan, scak olmayandr. Bu sokan emelerinden souk sular akard. nce szcnn aklmza gelen ilk anlam; dar olan, kalnl az olandr. zerinde ince bir gmlek vard. El szcnn aklmza gelen ilk anlam; kolun parmak ularna kadar olan, tutmaya ve i yapmaya yarayan blmdr. Elindeki katlar masann zerine brakt. ocuk ar antay kaldramad. Evin camlarn krmlar. Bahedeki kuru otlar yakmlar. Top oynarken okulun camn krmlar. Bu karanlkta dolamaktansa evde otururum. Terliyken souk bir ey ime. 2) MECAZ (DEMECE) ANLAM Szcn gerek anlamndan uzaklaarak kazanm olduu yeni anlama mecaz anlam denir. Sylediklerimizin souk karlanmasna zldm. Yal kadna yer vermen ince bir davran. Dan ardndan iki el silah sesi geldi. ocuu ar ilerde altrmayn. Beni krma, birlikte oynayalm. Snavda yksek not almazsam yandm. Ne olur beni krma, tiyatroya birlikte gidelim. Bu karanlk ilerin hesabn sorarlar bir gn Gemii karanlk bu adama pek gvenmiyorum.

UYARI: nsan veya baka bir varla ait bir zellik dier varlklara verilirse buna yan anlam veya yaktrmaca denir. klarda yan anlam yoksa mecaz kabul edilir.
Kapnn kolu Arabann torpido gz Ayakkabnn burnu Uan kanad 3) SOMUT ANLAM Trkede baz szckler be duyumuzun (grme, dokunma, iitme, koklama, tatma)herhangi birisi ile alglanabilen varlklar karlar. Byle szcklere somut anlaml szckler denir. Kitap, aa, souk, hava, Emine, su, mavi, ta 4) SOYUT ANLAM Trke szcklerin bazs da be duyumuzun herhangi birisi ile alglayamadmz varlklar karlar. Byle szcklere soyut anlaml szckler denir. Bunlarn varln aklmz ve hislerimizle alglayabiliriz. Allah, rya, sevgi, nee, hzn, korku, iyilik, phe, cesaret, gzellik, bar, dnmek

UYARI: Baz somut anlaml kelimeler kullanldklar cmleye gre soyut; soyut anlamllar da somut anlam kazanabilirler. Yol szc somut olduu halde Bu ii yapmann bir yolu olmal. rneinde soyut anlam tar. Sevgi szc soyut olduu halde Sevgi en sevdiim arkadamdr. Cmlesinde somut anlam kazanmtr.
5) DOLAYLAMA Bir szckle anlatlabilecek bir kavramn birden fazla szckle anlatlmasna dolaylama denir. Ulu nder dnyaca sevilen bir kiiydi. Bu korkun ses ormanlar kralna ait olmal. Bu sene bacasz sanayiden ok para kazandk. Atatrkn hayat beyaz perdeye aktarld. Zonguldakn geim kayna kara elmastr. Yavru vatanda gzel bir tatil yaptk. ukurovada beyaz altna rabet ok. Bizim takm yeni bir file bekisi ald. Ulu nder Mustafa Kemal ATATRK Ormanlar kral Aslan Bacasz sanayi Turizm Beyaz perde Sinema Kara elmas Kmr Yavru vatan Kbrs Beyaz altn Pamuk File bekisi Kaleci Derya kuzusu Balk 6) TERM ANLAM Bir bilim veya sanat dalyla ilgili zel bir kavram ifade eden szcklere terim anlaml szckler denir. Matematik: gen, denklem, kesir Fen: Hcre, ekirdek, kuvvet Dil Bilgisi: Yklem, virgl, sfat Corafya: Da, enlem, ekvator Edebiyat: Roman, uyak, dize Mzik: Nota, porte, sol anahtar Tiyatro: Perde, sufle, sahne

SZCKLERDE ANLAM LKLER

1) E Anlaml (Anlamda) Szckler 2) E Sesli (Seste) Szckler 3) Zt (Kart) Anlaml Szckler 4) Genel (Kapsaml) zel (Dar) Anlam 5) Yansma 6) kileme 1) E ANLAMLI (ANLAMDA) SZCKLER Yazllar ve okunular farkl, anlamlar ayn olan szcklere e anlaml szckler denir. sim = Ad Eser = Yapt Cevap = Yant Mazi = Gemi Sene = yl Gz = Sonbahar Zayf = Sska Neeli = en Yasa = Kanun stiklal = Bamszlk Mdafaa = Savunma

Gz mevsiminde aalar yapraklarn dkyor. Burann sonbahar yamurlar mehurdur. Yasalara uymamz gerekir. Hakkmz savunabilmek iin kanunlar bilmeliyiz. Son eserinde gncel olaylar anlatr. Yaptlarnda olduka sade bir dil kullanr.

UYARI: E anlaml szcklerin ayn cmlede kullanlmas anlatm bozukluuna neden olur.
Yemek yemediinden ok zayf ve sska oldu. Arkadam bugn ok neeli ve en gryorum. Cevap ve yant hakkn kullanmak istemiyor.

UYARI: Yakn anlaml kelimeler e anlaml deildir.

E Dost Yalan Yanl Doru Drst

Bayramlarda ei dostu ziyaret etmeliyiz. Olaylar yalan yanl anlatyor. devini doru drst yaramam. 2) E SESL (SESTE) SZCKLER Yazllar ve okunular ayn, anlamlar farkl olan szcklere e sesli szckler denir. Zihnimizde en az iki gerek anlam artrr. Sol= Solmak fiili - Yn, sa kart El= Organ - Yabanc Yz= surat, sima - Yzmek fiili - 100, rakam Gl= Glmek fiili iek - aldayarak akma Glnce yznde gller aard. Kendi eliyle onu teslim etmiti ellere. Su akar gldr gldr. Mendilim dolu gldr. Yeri g yaratan Bir gn beni de gldr. Bahede var yz gzel Endam gzel yz gzel Uzaklara alma Kylarda yz gzel

UYARI: nceltme iareti ( ) ile birbirinden ayrlan kelimeler seste deildir.

Adet= Say det= Gelenek, rf Hala= Babamzn kz kardei Hl= Henz, imdilik Kar= Hava olay Kr= Kazan Alem= Bayrak, kubbe, sancak lem= lem

3) ZIT (KARIT) ANLAMLI SZCKLER Aralarnda bir ilgi bulunduu halde anlamca birbiriyle elien, birbirinin kart olan szcklere zt anlaml szckler denir. Her szcn kart yoktur. Pahal x Ucuz Uzak x Yakn Acemi x Usta Ak x Kapal Kaln x nce Kolay x zor leri x Geri Uzun x Ksa Gece x Gndz Alamak x Glmek Siyah x Beyaz Ak x Kara Cimri x Cmert yi x Kt nmek x kmak A x Tok Dar x Geni En x Boy Bencil x Fedakar Gzel x irkin

UYARI: Bir szcn olumsuzu o szcn zdd (kart) demek deildir.

Akll Sulu Tatl Gelmek Almak Olumsuzu Aklsz Susuz Tatsz Gelmemek Almamak Kart Deli Kuru Ac Gitmek Vermek

4) GENEL (KAPSAMLI) ZEL (DAR) ANLAM Baz szckler kavramlar veya varlklar toplu olarak iine alr, yani kapsar. Bu szcklere genel anlaml szckler denir. Baz szckler de kavramlar veya varlklar toplu olarak iine almaz, bir varln veya kavramn iinde yer alr. Bu szcklere de zel anlaml szckler denir. Gvercin Ku Hayvan Canl Varlk ZEL Papatya iek Bitki Canl Varlk 5) YANSIMA Doada canl veya cansz varlklarn kardklar seslerin taklit edilmesiyle oluan szcklere yansma denir. Kalemin krlrken kard at sesi, Hayvanlarn kard me, miyav, hav hav gibi sesler. Bahedeki kpek btn gece havlad. elalenin rlts ormann iine kadar yaylyordu. Duyulan tek ses yapraklarn hrtsyd. Kedinin ac miyavlamas ile uyand. GENEL

6) KLEME Anlatma ekicilik kazandrmak, anlam glendirmek amacyla eitli szcklerin art arda kullanlmasyla oluan sz beklerine ikileme denir.

UYARI: kilemeler her zaman ayr yazlr. kilemeyi oluturan szcklerin arasna noktalama iaretleri
konmaz. kilemi eitleri 1) Ayn Szcn Tekrar le Arkadanla gzel gzel oyna. Biriktirdiin paray azar azar harca. Ar ar kacaksn bu merdivenlerden Git gle gle uurlar olsun. 2) Yakn Anlaml Szckler le Yalan yanl bilgileri sil artk kafandan. Derslerine doru drst al. E dost herkes oradayd. 3) Kart Anlaml Szckler le Konuyu az ok o da benim kadar biliyor. Onunla aa yukar on yl nce tantk. yi kt geinip gidiyoruz. 4) Biri Anlaml Dieri Anlamsz Szckler le Ufak tefek bir ocuk ieri girdi. Hesap mesap bilmez o adam. Hayatn eri br yollarnda ilerliyorum. zerinde eski psk bir elbise vard. 5) Her kisi de Anlamsz Szler le Mrn krn etme de olanlar anlat. u vr zvr eyalar pe atn. Abuk subuk szlerle herkesi ileden kard. Sana ka kere abur cubur yeme dedim. 6) Yansma Olan Szckler le Aralarnda fsl fsl konuuyorlar. Minik dere rl rl akyordu. Btn gece horul horul uyudu. Vur davula gm gm gmlesin.

CMLEDE (TMCEDE) ANLAM

1) Atasz 2) Deyim 3) Vecize (zdeyi) 4) Koul (art) Cmlesi 5) Neden Sonu Cmlesi 6) Tanm Cmlesi 7) Karlatrma cmlesi 8) Nesnel (Objektif) Yarg Bildiren Cmle 9) znel (Subjektif) Yarg Bildiren Cmle 10) Benzetme Cmlesi 11) Dolayl Anlatm 1) ATASZ Milletlerin yzyllar boyunca geirdikleri denemelerden ve bunlara dayanan dncelerden domu olan szlere atasz denir. Milletlerin ortak dnce, yaay, inan ve gelenekleri ataszne yansr. zellikleri 1) Syleyeni belli deildir. Anonim szlerdir. 2) Kalplam szlerdir. Szcklerin yerleri deitirilemez ve yerlerine baka szckler konulamaz. Ak ake, kara gn iindir. Derdini sylemeyen derman bulamaz. 3) t verir, yol gsterir. Ta ta laf tama. Tama su ile deirmen dnmez. 2) DEYM Kavramlar, olaylar mecaz yoluyla belirten kalplam sz gruplarna deyim denir. zellikleri 1) Kalplam sz bekleridir. 2) En az iki szckten oluur. Hak vermek Deli dolu Burnu bymek Az yanmak Burun kvrmak Atele oynamak Can pazar Az birlii etmek 3) Deyimleri oluturan szckler ounlukla gerek anlamndan uzaklaarak mecaz anlam kazanrlar. Ald haberden sonra kplere bindi. Az aza verip konuuyorlar. Eksik bir ey bulamaynca amur attlar. Sabret iin ou gitti az kald. Ne var ne yok diye gz attm. (kontrol etmek) Akama kadar gzlerim yollarda kald. (bekleyip durmak, merak etmek) 3) VECZE (ZDEY) nl kiilerce sylenmi zl szlere vecize denir. Hayatta en hakiki mrit ilimdir. (Mustafa Kemal ATATRK) Dinlenmemek zere yrmeye karar verenler asla ve asla yorulmazlar. (Mustafa Kemal ATATRK) Ne insanlar grdm zerlerinde elbise yoktu, ne elbiseler grdm iinde insandan eser yoktu.(Mevlana) Baarsz ola ola baarya ulatm. (Thomas Edison) Gzellik grenin gzndedir. (Margaret Hungerford)

4) KOUL (ART) CMLES Bir olayn gerekleebilmesi iin baka bir olayn varlnn gerektiini bildiren cmlelere art cmlesi denir. -se, -sa; -nca, -ince; -dka, -dike gibi eklerle; m, mi edatyla ve zere szcyle yaplr. Yarn hava gzel olursa darya karsn. art olay Param yeterse kitap alacam. devini yaparsan gezmeye gideriz. im erken biterse eve gideceim. Bilet bulursam tiyatroya gideceim. yi beslenince hastalanmazsn. yi dnnce nerede yanldn anlarsn. Doruyu sylemedike bu ite alamazsn. devini yapmadka dar kmayacaksn. nsan istedi mi baarl olur. Kitab haftaya vermek zere aldm. 5) NEDEN SONU CMLES Eylemin niin yapldn (gerekesini) ve sonucunda ne olduunu bildiren cmlelere neden sonu cmlesi denir. iin; -dan, -den; diye ile yaplr. Niin sorusuyla bulunabilir. Hastaland iin okula gelemedi. neden sonu Cevabn bilmedii iin soruyu bo brakt. Korktuu iin u sevimli kpee yaklaamyor. Bilmediinden yanl yapt. Uyanamadndan derse ge kalm. Yalan syledi diye iten attlar. 6) TANIM CMLES Bir kavram belirgin zellikleriyle anlatan, tarif eden cmlelere tanm cmlesi denir. Kitap, en iyi dosttur. Mzik, duygularn notalarla ifadesidir. Sanat, dnceyi anlaml klma abasdr. Dostluk, birlikte balayp birlikte bitirmektir. lek, haritada kltme orandr. Yaz, insanlarn dnce ve isteklerini iletmek iin yararlandklar bir anlatm aracdr. 7) KARILATIRMA CMLES Birden fazla nesneyi benzer veya farkl ynlerden kyaslayan cmleye karlatrma cmlesi denir. en, daha szckleri kullanlr. Aelya, en sevdiim iektir. Gkyz bugn daha mavi grnyor. Arkadam o zaman da alkand. 8) NESNEL (OBJEKTF) YARGI BLDREN CMLE Doruluu ya da yanll ispatlanabilen, kiiden kiiye deimeyen tarafsz yarg bildiren cmlelere nesnel yargl cmle denir. Gzlem ve deneye dayal olduu iin herkese ayndr. stanbul Trkiyenin en kalabalk ehridir. Trkiyede en yksek scaklk yazn olur. Snfmzda u an yirmi be renci var. Oyundaki olaylar Ankarada geiyor. Yazar romanlarndaki kahramanlar ounlukla kadnlardan semi.

9) ZNEL (SUBJEKTF) YARGI BLDREN CMLE Doruluu ya da yanll ispatlanamayan, kiiden kiiye deien yarg bildiren cmlelere znel yargl cmle denir. Yaz en sevdiim mevsimdir. Dn izlediim tiyatro ok gzeldi. Bu kitap beni ok etkiledi. stanbul, Trkiyenin en gzel ehri. Bu sanatnn sesine baylyorum. 10) BENZETME CMLES Bir varln baka bir varln zellikleriyle anlatld cmlelere benzetme cmlesi denir. Pamuk gibi ellerin var. Elma gibi yanaklar var. Davetsiz misafir gibi ortada kald. 11) DOLAYLI ANLATIM Bir kiiye ait szlerin, yazlarn ikinci kiinin azndan yeniden ifade edilmesini dolayl anlatm denir. retmenimiz ok ders almamz gerektiini syledi. Mektubunda ay sonra dneceini yazm. Konunun son blmlerini anlayamadn syledi.

SES BLGS
1) Byk nl uyumu 2) Kk nl uyumu 3) Kaynatrma harfleri 4) Ses dmesi 5) Geni nlnn daralmas 6) Ses tremesi 7) Sert sessiz yumuamas 8) Sertleme (sessiz benzemesi) 9) Ulama 10) Vurgu 1) BYK NL UYUMU
DZ

YUVARLAK Geni Dar

Geni Kaln

Dar

a e

nce

Kalnlk incelik uyumudur. lk hecedeki nl kalnsa sonraki hecelerdeki nl de kaln, inceyse ince nl olur. A,I,O,U A,I,O,U E,,, E,,, tlerimiz retmenim renci Koyunlar Konumac

Byk nl Uyumu le lgili Baz zellikler 1. Trke olduklar halde zamanla ses deiikliine uram kelimeler byk nl uyumuna uymaz. Alma Elma Ana Anne Kang Hangi Kala Kale Karde Karnda Karda 2. Trkemize yabanc dillerden girmi baz kelimeler byk nl uyumuna uymayabilir. nsan Dnya Kitap Gazete Otomobil Televizyon Uyar: Baz yabanc szckler byk nl uyumuna uyabilir. skele (talyanca) Sosyal (Franszca) Radyo (ngilizce) Emniyet (Arapa)

3. Birleik szcklerde ve tek heceli szcklerde byk nl uyumu aranmaz. Kadky Trk Gecekondu Drt Hanmeli Ev 4. Baz ekler byk nl uyumunu bozar. -K: yarnki, akamki, arabadaki -KEN: Yaparken, koarken -YOR: gidiyor, sevmiyor -LEYN: akamleyin, sabahleyin -()MTIRAK: yeilimtrak, ekimtrak -GL: baklagil, halamgil, turungil

2. KK NL UYUMU Dzlk yuvarlaklk uyumudur. ki kural vardr. *Szcn ilk hecesindeki nl harf dz ise dier hecedeki nller de dz olmal. (a-e--i) (a-e--i) Kaplar Bamszlk ieklik Scaklk *Szcn ilk hecesindeki sesli yuvarlak ise ondan sonra gelecek hecedeki sesli ya dar yuvarlak ya da dz geni olmaldr. (a-e) (o--u-) (u-) Sonsuzluk Drst retmen renci Umutlarmz Sonulandrmak

Uyar: -yor eki uyumu bozar. Geliyor, yapyor, sylyor 3. KAYNATIRMA HARF Trke bir szckte iki nl harf yan yana gelmez. Sesli ile bir szckten sonra sesli ile balayan ek getirildiinde araya Y, , S, N nszlerinden biri gelir. Bu harflere kaynatrma harfleri denir. Baheye Odann Kaps kier Anasnn kuzusu (tamlama ekleri) Kaleyi fethettik (-i, -e hal ekleri) Okuyacak (gelecek zaman eki, -ecek, acak) Altar (letirme eki, -er, -ar) Okuyan (fiilden sfat yapan ek, -en, -an) 4. SES DMES *Sonu k ile bitten szcklere kltme eki geldiinde k nsz der. Kk ck Kck Minik cik Minicik Ufak ck Ufack *Baz iki heceli szckler nl harfle balayan bir ek aldktan sonra hecelerindeki dar nl der. Karn m Karnm ekil i ekli Kayp - ol Kaybol Fikir i Fikri 5. GEN NL DARALMASI Son hecesi geni seslilerle (a-e) bitten szcklere -yor eki getirildiinde geni sesliler daralarak , i, u, olur. Anla yor Anlyor Yaa yor Yayor Ye yor Yiyor 6. SES TREMES Tek heceli baz szcklere kltme eki getirildiinde sesli tremesi olur. Bir cik Biricik Gl ck Glck Gen cik Gencecik

10

7. SERT SESSSZ YUMUAMASI Sreksiz sessizlerle bitten bir kelime sesliyle balayan bir ek aldnda sondaki sert sessizler yumuar. Ptk b c d g, Kitabm aaca Yurdumuz Rengi Geleceim

Kitap m Aa a Yurt umuz Renk I Gelecek im

Uyar: zel isimlerde yumuama sadece syleyite olur, yazta olmaz. Syleni Yazl Gemlike Gemlie Zeynepin Zeynebin Ahmete Ahmede 8. SERTLEME (SESSZ BENZEMES) Trke szcklerde sert sessizden sonra yine sert sessiz gelmelidir. (F S T K H P) + (c d g) Sokak da Trk ce Bas g Di ci Sokakta Trke Bask Dii t k

9. ULAMA nsz harfle bitten szckten sonra nl ile balayan bir szck geldii zaman ulama yaplr. Iki szck arasnda noktalama iareti varsa ulama yaplmaz. Trk askeri Mehmet Akif Ersoy 10. VURGU a. Kurall fiil cmlesinde vurgu yklemden nceki szcktedir. Yarn istanbula annemle gideceim. vurgu yklem Annemle atanbula yarn gideceim. vurgu yklem Yarn annemle stanbula gideceim. vurgu yklem b. Devrik fiil cmleelerinde vurgu yuklemdedir. Son tren de kalkt ben yetiemeden. Yklem, vurgu Dnd son kular da yuvalarna. Yklem, vurgu c. sim cmlelerinde vurgu yklemdedir. Sylediklerinin hepsi gzel. Yklem, vurgu iei byten sevgidir. Yklem, vurgu

11

. mili soru cmlelerinde vurgu mi soru ekinden nceki szcktedir. Sen mi yaptn btn bunlar? Ayva iek am yaz m gelecek? d. Dier soru cmlelerinde vurgu soru bildiren genin zerindedir. Bana ne aldn? Kim benimle gelmek ister?

12

PARAGRAF BLGS
1)Paragrafn Yaps (Blmleri) 2) Paragrafta Konu (erik) 3) Paragrafta Ana Dnce (Ana Fikir) 4) Paragrafta Yardmc (Yan) Dnceler 5) Paragrafta Balk 6) Paragraf Oluturma 7) Paragraf Tamamlama 8) Duyulara Seslenme 9) Duygulara Seslenme 10) Anlatm Biimleri 11) Dnceyi gelitirme yollar 1) PARAGRAFIN YAPISI (BLMLER) a) Giri Blm: Her paragrafn bir giri blm vardr. Giri blm bir cmleden oluur. Bu blm yarg bildirir. Ayrntlara girmeden konu tantlr. rneklere yer verilmez. Cmleyi anlam ve yap ynnden ncesine balayacak edatlara, balalara ve zamirlere bu blmde kesinlikle yer verilmez. (ama, nk, yalnz, fakat, ne var ki, oysa, ne yazk ki, madem) rnek: Aadakilerden hangisi giri cmlesi olur? A) Asl kk ve z derinliklerdedir. B) Bize den grev bunlar aratrmak, incelemek, gerek deerini ortaya karmaktr. C) Anadolu insan, ezgilerin sz dokusuna ykledii hayat hikayesini nesilden nesile tayagelmitir. D) Bu nedenle halk trklerinin ezgileri bir buz dann su yzndeki grnts gibidir. b) Gelime Blm: Giri cmlesiyle tantlan konu gelime blmnde aklk kazanr ve iyice geniletilir. Bu blm birden ok cmleden oluur. Konu ile ilgili rnekler verilir. Bylece dnceye inandrclk kazandrlr. Konunun etkili bir ekilde anlatlmas iin benzetmelerden, karlatrmalardan vb. yararlanlr. Paragrafn yardmc dnceleri genellikle bu blmde bulunur. c) Sonu Blm: Paragrafn banda tantlan, rneklerle ve dier dncelerle gelitirilen konunun bir sonuca baland blmdr. Genellikle bir cmleden oluur. ou zaman ana dncenin bu blmde verildii grlmektedir. rnek: Yllardr yurdu geziyor, ehir ehir, kasaba kasaba. Anadolu insann iyi tanyor; nasl yaarlar, ne yerler, nelerden holanrlar? Bir de byk yazarm. Okudum onu ancak Bu paragrafn sonuna aadaki cmlelerden hangisinin getirilmesi uygundur? A) Anadoluyu ok iyi anlatm. B) Olduka baarl bir anlatm varm. C) Hayal krklna uradm. D) Trk yazarlarn ycelten, Anadoluyu anlatmalardr. 2) PARAGRAFTA KONU (ERK) zerinde durulan, hakknda yaz yazlan, sz sylenen, her trl kavramdr. Her yaznn bir konusu vardr. Her ey konu olabilir. Yaam sevinci, kyden kente g, dil yanllar, lm, yalnzlk, dostluk, vatan sevgisi, hasret en ok ilenen konulardr. Bir paragrafn konusu, o paragrafta en genel anlamda zerinde durulan olay, olgu, durum ve kavramdr. Yazar bu parada ne anlatyor? Bu yazda nelerden bahsediliyor? Gibi soru kalplar bize konuyu verir. rnek: Kitle iletiim aralar, kitleleri bilgilendirmek ya da onlar, hzla deien dnyann temposundan kaynaklanan rahatszlklardan kurtarmak iin hoa vakit geirmekten, sistematii belirlenmemi akmlarn iine srklenmeye kadar bir ok amaca hizmet etmeye balad. Yukardaki parann konusu nedir? A) Teknolojik geliim B) letiim aralarnn ilevi C) Dnyadaki deimeler D) letiim aralarndaki deiim

13

3) PARAGRAFTA ANA DNCE (ANA FKR) Bir yaznn yazlmasna neden olan ve yaznn zn oluturan dnce ana dncedir. Buna sanatnn okuyucuya vermek istedii mesaj da denebilir. Ana dnce paragrafta bir cmle halinde verilebilecei gibi parann btnne de serpitirilebilir. iirlerde ana dnce yerini tema denir. Yazar bu yazy niye yazm? Yazarn vermek istedii mesaj nedir? Bu paragrafta vurgulanmak istenen dnce nedir? Gibi soru kalplar bize ana dnceyi verir. rnek: El halsnda desen, gz demesin diye nazar boncuu; serilen eve bolluk ve bereket getirsin diye aac; birlik beraberlik, dirlik ve dzenlik getirsin diye zincir haline gelmi halkalar eklinde gsterilir. Paragrafta vurgulanmak istenen dnce nedir? A) Hal desenlerini herkes kendine gre yorumlayabilir. B) Haldaki desenlerin kendine zg bir anlam vardr. C) Hal dokunurken ekiller kendiliinden ortaya kar. D) Btn desenler, birbirini bal zincir eklindedir. 4) PARAGRAFTA YARDIMCI (YAN) DNCELER Her paragraf bir ana dnce zerine kurulur. Bu dncenin anlalr ve inandrc klnmas iin de yardmc dncelere ihtiya vardr. Yardmc dnceler ana dnceyi rnekler, aklar ve destekler. Bylece verilmek istenen mesaj okuyucunun zihninde somutlatrlm olur. Bir paragrafta birden fazla yardmc dnce vardr. Genellikle gelime blmnde bulunur. Bu paragraftan aadakilerden hangisi karlamaz? Bu paragrafta aadakilerden hangisine deinilmemitir? Bu paragraftan aadakilerden hangisine ulalamaz? Bu paragrafta aadakilerin hangisinden sz edilmemitir? Gibi soru kalplar bize yardmc dnceyi bulmada yardmc olur. rnek: Sen Mehmetiksin, nmzde k, gnlmzde ak, Doarsn bu yurda adak olarak, Hrriyet pen dudak olarak Yrekte sen varsn, bata sen varsn. iirde Mehmetik ile ilgili olarak aadakilerin hangisinden sz edilmemitir? A) Yurdu iin kendini feda edeceinden. B) Hrriyete deer verdiinden. C) Kahramanlnn dnyaca bilindiinden. D) Millete sevildiinden. 5) PARAGRAFTA BALIK Bir yaznn bal, o yazda anlatlan konunun, vurgulanmak istenen ana dncenin en ksa, yaln ve ak biimidir. Bir paragrafn bal bulunurken ncelikle o yaznn ne anlatt belirlenmelidir. rnek: iir, edebiyat trleri iinde sesle okunmay en ok gerektiren sanattr. Nasl tiyatro oynanmak iinse, iir de ses olarak dudaklarmzdan dklmek iindir, denilebilir. iiri dier edebiyat trlerinden ayran en belirgin zellik, sese en ok bal sanat oluudur. Paragrafa en uygun balk aadakilerden hangisidir? A) iir Okumann nemi B) iir ve Ses C) Sesin nemi D) iir Sanat 6) PARAGRAF OLUTURMA Giri, gelime ve sonu cmlelerinin bulunup bir anlam btnl ierisinde sralanmasdr. rnek: 1. Sonra kular, sincaplar bu zamansz rzgara hayret ederek yorlard. 2. Aalar ve iekleri rperiler iinde grdm. 3. nat bir rzgar yeilde alaca varm da alamamcasna esiyor esiyordu. 4. Toroslara vardmda her taraf yeillikler iindeydi. Yukardaki cmlelerle bir paragraf oluturulduunda sralama nasl olur? A) 2-4-1-3 B) 4-3-2-1 C) 3-1-2-4 D) 1-3-4-2

14

7) PARAGRAF TAMAMLAMA Paragraf tamamlama, giri cmlesini ve sonu cmlesini bulma ile ilgilidir. rnek: Adeta yar at gibi snavdan snava koturuyorlar. ocuk, kendini tanmadan hayatn karmakl iinde buluveriyor kendini. Sonuta ocuklar kendilerini yetitiremiyor ve eitli sorunlarla kar karya kalyorlar. Paragrafn bana aadaki cmlelerden hangisi getirilirse para anlam ynnden tamamlanm olur? A) ocuklar g ilerde altrlmaktadr. B) ocuklarmz gn getike salkl bir eitim olmaktadrlar. C) ocuklarmz henz ilkokul dneminde ar bir snav maratonuna giriyorlar. D) Snavlar, ocuklar salk ynnden ciddi ekilde etkiliyor rnek: Sanat adamlar daha ok dzeltmek, gzelletirmek isteyenler arasndan kar. Hemen hemen hibir sanat adam, grdklerini olduu gibi sylemek istememitir; seer, bytr, istese de istemese de Paragrafn sonuna aadakilerden hangisinin gelmesi daha uygundur? A) kendi kiiliini katar. B) nesnel davranmak zorundadr. C) olaylar olduu gibi verir. D) gerein peinde koar. 8) DUYULARA SESLENME nsann be duyusu vardr (grme, tatma, duyma, dokunma, koklama). Cmlelerde bu be duyu organndan herhangi birisiyle alglanan bir ayrntya yer verilebilir. rnek: Kokumu bir krfez, krfezin iinde birka kayk, terek karnn doyurmaya alan martlar, denizi, dalar byk bir tehlikeye atan insanlar, tm bunlar beni hayli dndrd. Ne oluyor bize? Buralar bakalarna m satyoruz? Diye ac ac dndm. Yukardaki parada hangi duygumuzla ilgili bir ayrntya yer verilmemitir? A) itme B) Koklama C) Grme D) Tatma 9) DUYGULARA SESLENME Duygu kalben alglanan hislerdir. (sitem, mit, mitsizlik, coku, sevin, korku, merak, endie, yalnzlk) rnek: Doduum kyde bir sokak vard. Ad stnde: Telgraf soka. Hem gzel, hem irindi, hem dard. O kadar dard ki orda birbirine dokunur komu evlerin saa. Aradm, nerde Telgraf Soka? Diyen bir air nasl bir duygu ierisindedir? A) Umutsuz B) Karamsar C) Hasret D) Yalnzlk 10) ANLATIM BMLER a) AIKLAYICI ANLATIM Okuyucuyu herhangi bir konuda eitmek ve ona bilgi vermek amacyla bavurulan anlatm tekniine aklayc anlatm denir. Sade ve sanatsz bir dil kullanlr. Tanmlarla, rneklerle konunun en iyi biimde anlalmas salanr. rnek: Haldun Taner hikaye, tiyatro, makale ve fkra trlerinde eserler vermitir. Hikayelerinde genellikle byk ehirdeki tipleri; bozulmu ve iki yzl evreleri anlatr. Tiyatrolarnda da gecekondu blgesinin cahil insanlarn ele almtr.Bu tipler yerel dilleriyle konuturulur. Bu eserleri okuyan insann yznde tatl bir tebessm belirir. b) YKLEYC ANLATIM Bir duygunun, dncenin bir olay etrafnda veya olaya bal olarak anlatlmasyla oluan anlatm tekniine ykleyici anlatm denir. yklemede yer, zaman ve kii gibi unsurlara rastlanr. Genellikle gemi zaman kullanlr. rnek: Ayal, be ay hapiste tutsak kaldktan sonra, drt arkadayla bir gece hapisten kat. Daa kt. O zaman kendisine Battaln brahim diyorlard ki, iki yahut yl Kastamonu, ankr ve Bolu arasndaki dalarda gezdi. oklarnn evini basp paralarn ald.

15

c) BETMLEYC ANLATIM (TASVR) Gzleme dayanan anlatm tekniine, szcklerle resim yapma sanatna betimleyici anlatm denir. Sfatlara genie yer verilir. Betimlemede bir durum, olay, varlk okuyucunun gznde canlandrlr. rnek: Ortada yeil rtl uzun bir masa. Kysnda tahta sandalyeler. Kar duvarda boydan boya dolap. Dolapta her birini bir retmenin kulland, kk kk gzler. Kimisi kilitli kimisi kilitsiz. Keye yakn, duvarn dibinde kmr sobas. Yanp yanmad belli deil. Kapnn arkasnda kvrk aatan yaplm asklk. Pencere nlerinde yl kitaplar, defterler. renci devleri, haritalar d) TARTIMACI ANLATIM Herhangi bir konunun farkl bir bak asyla deerlendirilmesinden kaynaklanan anlatm tekniine tartmac anlatm denir. Ama kar tarafn dncesini rtmektir. Dncenin kantlanmas iin rnekler verir, tanklar gsterilir, karlatrmalar yaplr. Soru cmleleriyle yazya akclk kazandrlr. Konuma havas sezilir. rnek: Eletirmen eseri n yargyla ele almamalym. Ya nasl ele almal? n yargyla ele alnmam tek bir sanat yapt bilmiyorum. Eletirmen, eletiri yapmak iin birtakm hazrlklar ve semeler yapar. Bir kere bu semelerde bile bir nyargnn varlndan sz edilemez mi? Bu seme bile bir nyargdr. 11) DNCEY GELTRME YOLLARI a) TANIMLAMA (TARF ETME) Bir kavrama ait belirleyici zelliklerin anlatlmasyla oluan ynteme tanmlama denir. Tanmlamada nedir? sorusunun cevab bulunur ve tanm cmleleri genellikle -dr, -dir; -tr, -tir ekleriyle veya denir ile biter. rnek: Annenin ocuunu uyutmak iin belli bir ezgiyle syledii halk edebiyat rnne ninni denir. Anne ocuuna ilikin isteklerini, iyi dileklerini, kendi sevincini, zntlerini bu nazm ekli ile anlatr. b) RNEKLEME Anlatlan konuyla ilgili deiik rneklerin verilmesiyle oluan ynteme rnekleme denir. Ama konunun, okuyucunun zihninde daha da belirginlemesini salamaktr. rnek: Edebiyatmzda romanclar yaadklar dnemin ya da nceki dnemlerin izlerini eserlerine yanstmlardr. Bundan dolaydr ki; edebiyatmzda Milli Mcadele yllarn konu edinen bir ok yapt vardr. Yakup Kadrinin Yaban; Tark Burann Kk Aas ve Halide Edipin bir ok roman bu muhteem olay ilemitir. c) KARILATIRMA (MUKAYESE ETME) Birden fazla dnce, olay, kavram ya da durumun birbiriyle kyaslanmasyla oluan ynteme karlatrma denir. rnek: K mevsiminden hi holanmam. Souuyla, ulamyla, yiyecek ve giyecekleriyle insana bir sr skntlar verir. Oysa yaz mevsimi yle mi? Bir kere me diye bir sorununuz, donma diye bir korkunuz olmaz. Bunun iin de kat kat giyeceklere gereksinmeniz yoktur. Yiyeceklerimizin byk bir blm de yaz mevsiminin rnleridir. d) TANIK GSTERME (ALINTILAMA) Yazarn, dncelerini inandrc klabilmek iin ele ald konuda yetkili ve nl bir kimsenin szlerinden alnt yapmasyla oluan ynteme tank gsterme denir. Kiinin sadece ad yetmez. Szn aktarlmad yerde tank gsterme sz konusu olmaz. rnek: Okuma tutkularn en asilidir. Ekmek bedeni nasl beslerse, o da ruhu besler. Byk yazarlar mrlerinin ounu okumakla geirirler. Montesguie: eyrek saatlik bir okumann gideremedii bir kederim olmamtr. der.

16

SZCKLERN YAPI ZELLKLER

KK : Bir kelimenin, daha kk paralara ayrlmayan, anlaml en kk parasna denir. Kelimenin kknn, kelimenin tamam ile ilgili olmaldr. rnek: Okul kelimesinin kk, oku fiilidir. Fakat bu kelimede ok ksm da bir anlam tar. Ama okul ile ok arasnda bir ilgi yoktur. Kkler iki eittir: 1. sim Kkleri 2. Fiil Kkleri SM KKLER : Bir varl, nitelii, ilgiyi veya duyguyu en ksa biimde tantan kklere denir. Drt eittir: a) b) c) d) Varlk kkleri : l, yol, sra, ev... Nitelik kkleri : yi, gzel, kt... Duygu kkleri : Ah, vah, th, ey... lgi kkleri : Ben, sen, o, ile, iin...

sim kkleri cmle iinde isim, zamir, zarf, sfat, edat, bala ve nlem greviyle kullanlabilir. Dilimizde isim kkleri en fazla heceden oluur. rnek: Karnca, kelebek, araba... FL KKLER : Hareketleri, ileri anlatan kklere denir. rnek: Gel-, otur-, ver- ... Seste (Esesli ) Kkler : Kullanld cmleye gre hem isim, hem fiil olabilecek kklere denir. rnek: Yaz, kz, ge... GVDE : E n az bir yapm eki alm olan szcklere denir. rnek: Uak, gzlk, evci... YAPILARINA GRE SZCKLER 1. Basit Szck : Hi ek almayan veya yapm ekleri dndaki ekleri alm olan szcklere denir. Ev, yol, git, otur, evler, evi.... 2. Tremi Szck : sim veya fiil kklerine eitli yapm ekleri getirilerek oluan szcklerdir. Evli, yolluk, gergin, bala, ... 3. Birleik Szck :ki veya daha fazla kelimenin birlikte kullanlmasyla oluan szcklerdir. Dedikodu, mirasyedi, Karaky...

EKLER Kklere getirilerek onlarn anlamlarn tamamlayan veya deitiren paralara ek denir. Ekler, tek balarna anlamszdr. Kklere getirilerek anlam kazanr. ki eit ek vardr: 1. ekim Ekleri 2. Yapm Ekleri EKM EKLER : Eklendii kelimenin anlamn ve trn deitirmeyen, sadece cmledeki durumlarn belirten eklere denir. YAPIM EKLER : Eklendii kklerden yeni kelimeler treten eklere denir. Yapm ekleri eklendii kk veya gvdelerin her zaman anlamn, bazen de trn deitirir. inde bir yapm eki olan ve yeni kelimeler tretmeye elverili birime gvde denir.

17

EKLER Yapm Ekleri 1. simden isim yapan ekler 2. simden fiil yapan ekler 3. Fiilden fiil yapan ekler 4. Fiilden isim yapan ekler ekim Ekleri a) sim ekim ekleri *yelik ekleri *Hal ekleri *Tamlama ekleri *oul ekleri b) Fiil ekim ekleri *Kip ekleri *Kii ekleri EKM EKLER A) SM EKM EKLER 1. YELK (ATLK) EKLER : Eklendii ismin karlad varln kime veya neye ait olduunu bildiren eklere denir. Ben (-m, -im, -um,-m) Kitab-m Sen (-n, -in, -un, -n) Kitab-n O (-, -i, -u, -, -s, -si, -su, -s) Kitab-, araba-s Biz (-mz, -imiz, -umuz, -mz) Kitab-mz Siz (-nz, -iniz, -unuz, -nz) Kitab-nz Onlar (-lar, -leri) Kitap-lar

Tekil Kiiler:

oul Kiiler:

2.

HL EKLER : simlere gelerek onlarn durumlarn bildiren eklerdir. Durum ekleri olarak da adlandrlr. a) smin Yaln Hli ( Yaln Durumu) : Belirli bir eki yoktur. Hi ek almayan veya hal ekleri dndaki ekleri alan isimler yaln haldedir. (Ev, evim, evler..) b) smin -i hli (Belirtme Durumu) : Ekleri, -, -i, -u, - dr. (Ev-i, kalem-i) c) smin -e hli (Ynelme Durumu) : Ekleri -e, -a dr. (Ev-e, okula) d) smin -de hli (Bulunma, kalma durumu) : Ekleri -de, -da , -te, -ta eklindedir. (Evde, okulda...) e) smin -den hli (kma, Ayrlma Durumu) : Ekleri, -den, -dan, -ten, -tan eklindedir. (Evden, okuldan...)

3.

TAMLAMA (LG) EKLER : sim tamlamalarnda kullanlan -n, -in, -un, -n ve -, -i, -u, - ekleridir. (Alinin defteri, okulun duvar, kapnn kolu, bahenin kaps) *Alt izililer tamlama ekleri. Koyu yazlanlar kaynatrma harfi. OUL EKLER : simlere gelerek onlarn saysn oaltan -lar, -ler ekleridir. (Evler, okullar...) -ler, -lar ekinin anlam zellikleri a) Pazardan dnyalar aldm. Beni aradnda dnyalar benim oldu. (Abartma) b) Mdr beyler sizi grmek istiyor. (Sayg) c) Daha nice Fatihler yetitireceiz. (Benzerlik) d) Serpiller yarn bize gelecek. (aile) e) Sabahlar bir bardak st ier. (Her anlam) f) Bu ehre ben drt yalarndayken yerletik. (aa yukar) g) Beyefendiler yemee gelmiyorlar m hala. (sitem, kmseme) h) Kurtarma almalarna ngilizler de katld. (ayn ulustan olma)

4.

18

B) FL EKM EKLER 1. KP EKLER : Fiillerin yapl amacn ve zamann bildiren eklere denir. (Gelmi, gelir, gelecek....) a) Haber kipi ekleri: Zaman bildirimi yapan eklerdir. Grlen Duyulan imdiki Gelecek gemi gemi zaman zaman Oku-du -mu -yor -ecek b) Dilek kipi ekleri: stek belirtimi yapan eklerdir. Dilek art -sa stek eki -y-a Gereklilik eki -mal Emir eki eki yok Geni zaman -r

Oku-

2.

K EKLER: Fiillere, kip eklerinden sonra gelerek o ii kimin yaptn belirten eklere denir. (Geldi-m, okudu-n...) 1. tekil -m 2. tekil -n 3. tekil Eksiz 1. oul -k 2. oul -nuz 3. oul -lar

Okudu-

EKLERLE LGL NEML BLGLER: 1)Trkede drt eit -, -i, -u,- vardr. Bunlarn fark cmlelerden anlalr. Ev-i yand (yelik eki) Ev-i yktlar (Hl eki) Veli-nin ev-i (Tamlama eki) Gez-i, yaz- (Yapm eki) 2) yelik ekleri ile kii ekleri kartrlmamaldr. yelik ekleri isimlere, kii ekleri fiillere gelir. (Ev-i-m....yelik eki) , (Geldi-m.....Kii eki) 3) Trkede -m, -im, -um, -m ekleri hem iyelik eki, hem kii eki, hem ek-fiil, hem de yapm eki olarak kullanlabilir: -im kan alyor (yelik eki) stediin paray verece-im (Kii eki) Bugn dnden daha iyiy-im (Ek-fiil) Gzlerin bir i-im su....(Yapm eki) 4) Aslnda kltme ve sevgi eki olan -ck bazen varlk isimleri yapar . (Tepe-cik, yavru-cuk ) Bu rneklerde kltme anlam varken; (badem-cik) kelimesinde bir organn ad sz konusudur. 5) -, -i, -u, - yapm ekleri hem fiilden isim yapar, hem de fiilden fiil yapar. (Kaz- almalar balad)...Fiilden isim yapma eki (Boyay kaz--d)..Fiilden fiil yapma eki 6) -, -i ekleri bazen isim, bazen fiil yapar. (Tatl bir bak vard.)... Fiilden isim yapma eki. (Birbirlerine baktlar)... Fiilden fiil yapma eki.

19

YAPIM EKLER Kk veya gvdelerin her zaman anlamn, bazen de trn deitiren eklere yapm ekleri denir. Drt ana grupta incelenir: 1) simden sim Yapma Ekleri : sim kklerine gelerek bunlardan yeni isimler treten eklere denir. Bu ekler sadece kelimenin anlamn deitirir, trn deitirmez. Bu eklerin balca olanlar unlardr: 1) -lk, -lik, -luk, -lk : (Gzlk, gecelik) 2) -c, -ci, -cu, -c : (Bek-i, ev-ci) (Bek kelimesi Eski Trkede koruma, muhafaza etme anlamnda kullanlmtr.) 3) -l, -li, -lu, -l : (Ev-li, su-lu) 4) -sz, -siz, -suz, -sz ( Ev-siz, k-sz) (k kelimesi Eski Trkede eklindedir ve ana anlamna gelir.) 5) -ki : (demin-ki, imdi-ki, yerde-ki, gkte-ki) (Yapm ekleri her zaman kkten hemen sonra gelirken, -ki eki bu kurala uymaz. -ki ekinden nce kke bir ekim eki gelir, sonra -ki yapm eki getirilir. -ki ekinin bazen kkten hemen sonra geldii de grlr. te-ki, beri-ki...) 6) -ck, -cik, -cuk, -ck : (Ufa-ck, k-ck) 7) -cak, -cek, -ak, -ek : (By-cek..) 8) -caz, -ceiz, -az, -eiz: (Kyceiz, ocuk-az) 9) -ca, -ce, -a, -e : Trk-e, ala-ca 10) -da, -de, -ta, -te : soy-da, ses-te 11) -nc, -nci, -ncu, -nc : bir-i-nci, yedi-nci.. 12) -ar, -er : be-er.. 13) -z : iki-z 14) -s, -si,-su, -s : ocuk-su 15) -ms, -imsi, -umsu, -ms: eki-msi 16) -layn, -leyin: akam-leyin... 17) -cileyin : ben-cileyin 18) -an, -en : er-en, kz-an (olgun ocuk) 19) -: ana- 20) -cl, -cil, -cul, -cl, -l, -il, ul, l: ev-cil, balk-l... 21) -man, -men : koca-man 22) -a, -e : kr-a, top-a 23) -n : sar-n 24) -ak, -ek : sol-ak, top-ak 25) -k : bebe-k, top-u-k 26) -t : ya--t 27) -ay, -ey : kuz-ey (Kuz : Gne grmeyen yer) 28) -sul : yok-sul 29) -la, -le : k-la , yay-la ( Eski Trkeden gnmze z, y deimesiyle yazn gidilecek yer anlamndadr. 2) simden Fiil Yapma Ekleri: sim kk veya gvdelerine gelerek bunlar fiile dntrr. Bu tr ekleri alan kelimelerin hem anlam, hem de tr deiir. Balca ekleri unlardr: 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9) 10) -la, -le: su-la, top-la... -al, -el: az-al, dar-al... -l : ufa-l... -a, -e : ya-a, bo-a... -ar, -er : sar-ar (sar) -da, -de : rl-da.. -kr, -kir, -kur, -kr : t-kr, ps-kr.. -k : gec-i-k... -r: deli-r-.. -ms, -mse :az--msa...

20

3) Fiilden Fiil Yapma Ekleri: Fiil kk veya gvdelerine gelerek bunlardan yeni fiiller treten eklerdir. Bu ekler kkn anlamn deitirir fakat trn deitirmez. Balca ekleri unlardr: 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9) 10) 11) -n: giy-i-n... -l : kr--l... - : dv--... -r : a--r.. -t : kzar-t... -dr, -dir, -dur, -dr, -tr, -tir, -tur, -tr : ko-tur... -ar, -er : k-ar.. -a, -e : tk-a... -, -i, -u, - : kaz-... -mse: gl--mse -ala, -ele : kov-ala

4) Fiilden sim Yapma Ekleri : Fiil kk veya gvdelerine gelerek bunlardan isimler treten eklerdir. Bu ekleri alan kelimelerin hem anlam, hem de tr deiir. Fiilden isim yapm eklerinin balcalar unlardr: 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9) 10) 11) 12) 13) 14) 15) 16) 17) 18) 19) 20) 21) 22) 23) 24) 25) 26) 27) 28) 29) 30) -mak, -mek : yapmak... -ma, -me : ky-ma, sar-ma... -, -i, -u, - : bak-... -m : giy-i-m.. -k : atla-k.. -ak, -ek : dn-ek... -n : tt--n... -g, -gi, -gu, -g, -k, -ki, -ku, -k: say-g... -ga, -ge : bl-ge... -gn, -gin, -gun, -gn, -kn, -kin, -kun, -kn : dal-gn... -gan, -gen, -kan, -ken : skl-gan... -g, -gi, -gu, -g : dal-g... -ga, -ge : yz-ge... -c, -ici, -ucu, -c : u-ucu... - : usan-... -, -i, -u, - : gez-i... -a, -e, : yar-a... -nt, -nti, -ntu, -nt : boz-u-ntu... -t : ge-i-t... -l : -l... -s, -si, -su, -s : sin-si... -anak, -enek: gr-enek... -a, -e : gl-e... -alak, -elek : yat-alak... -ma, -me : yrt-ma... -sal, -sel : uy-sal... -man, -men : se-men, ret-men... -sak: tut-sak... -ca, -ce : elen-ce... -maca, -mece : bul-maca..

21

YAZIM KURALLARI (MLA)

1) Byk Harflerin Yazm 2) Birleik Kelimelerin Yazm 3) Yn Adlarn Yazm 4) Gn ve Ay Adlarnn Yazm 5) Saylarn Yazm 6) Mi nin Yazm 7) De nin Yazm 8) Ki nin Yazm 1) BYK HARFLERN YAZIMI a) Cmle balar byk harfle balar. Cmle iinde, trnak iine alnan cmleler de byk harfle balar. Hocas ona her zaman Sen byk bir alim olacaksn. derdi. b) Nokta, iki nokta, nlem ve soru iaretlerinden sonra gelen cmlelerin ilk szc byk harfle balar. Acaba, milli lisanmz bunlardan hangisi olacaktr? Bu suale cevap vermeden, lisanmz baka lisanlarla mukayese edelim: Baka lisanlar, milletlerin bakentlerine ait lisanlardr Uyar: ki noktadan sonra cmle nitelii olmayan rnekler sralanrsa bu rnekler byk harfle balamaz. antan adeta doluydu: kalemler, defterler, testler c) iirlerde msralarn ilk harfi byk harfle balar. Artk demir almak gn gelmise zamandan, Mehule giden bir gemi kalkar bu limandan. d) zel adlar byk harfle balar. Kii adlarndan nce ve sonra gelen sayg szleri, unvanlar ve lakaplar da byk harfle balar. Cumhurbakan Mustafa Kemal Atatrk Av. Mehmet Bey Esra Hanm Uyar: Akrabalk bildiren kelimeler byk harfle yazlmaz. Bilal amca Sema teyze e) Kurum, kurulu, gazete, dergi ile mahalle, sokak vb. yer adlar byk harfle yazlr. Trk Dil Kurumu Ihlamurdere Caddesi Avrupa engelky Uyar: Kitap isimlerinde ve balklarda yer alan ve, ile, veya balalaryla soru eki mi kk harfle yazlr. Krmz ve Siyah Leyla ile Mecnun Kltrl Olmak m? f) Gezegen ve yldz isimleri byk harfle balar. Halley Satrn Vens Uyar: Dnya, gne ve ay szckleri corafya ve gk bilimlerinde terim olarak kullanldklar zaman byk harfle; genel kavram bildirdikleri zaman kk harfle balar. Trkiyeye Gne tutulmasn izlemek iin pek ok turist geldi. Snavda baarl olduumu renince dnyalar benim oldu.

22

2) BRLEK KELMELERN YAZIMI a) Bitiik Yazlanlar *Birleme esnasnda ses tremesi veya dmesi oluyorsa bu tr birleik kelimeler bitiik yazlr. Pazar + ertesi Pazartesi Stl + a Stla Kayp + etmek Kaybetmek His + etmek Hissetmek Ne + asl Nasl Ne + iin Niin *Birleme esnasnda benzetme yoluyla kelimelerden biri veya ikisi de anlamn deitiriyorsa bu tr birleik kelimeler bitiik yazlr. Kei + boynuzu Keiboynuzu (Bitki) Karga + burnu Kargaburnu (Alet) Dokuz + ta Dokuzta (Oyun) Aykula (Bitki) Ay + kula Hanm + eli Hanmeli *Ara ynler bitiik yazlr. Kuzeybat Gneydou *Belgisiz sfat ve zamirler bitiik yazlr. Birka Biraz Hibir Birou

b) Ayr Yazlanlar *Birleme srasnda ses tremesi veya dmesi olmayan yardmc fiillerle isimler ayr yazlr. Hasta olmak aret etmek Namaz klmak lan edilmek *Birden fazla kelimeden oluan saylar ayr yazlr. (15) on be (155) yz elli be *Birleme srasnda kelimelerden hibiri anlamn deitirmiyorsa ayr yazlr. Kpek bal Yer elmas Arap sabunu Deniz yolu Su brei 3) YN ADLARININ YAZIMI Yer-yn ve yre bildiren szckler birlikte kullanldklar isimlerden ayr ve ilk harfleri byk yazlr. Dou Anadolu Gney Amerika Gneydou Anadolu Uyar: Yer-yn bildiren szckler zel isimlerden sonra gelirse veya bir varln ynn gsterdiklerinde kk harfle yazlr. Trkiyenin bats nfus olarak daha youn. Bulutlar kuzeyden gelmeye balad. Uyar: Bat szc eer Avrupa yerine kullanlmsa byk harfle balar. Trkiyeye Bat destek veriyor. 4) GN VE AY ADLARININ YAZIMI Belli bir tarihi bildiren gn ve ay adlar byk harfle yazlr. Tatile 13 Haziran, Sal gn kacaz. Atatrk 19 Mays 1919da Samsuna kt. Babam 1 Ocak 1962 Cuma gn domu. Deneme snav maysn son haftasnda yaplacakm. Geen yl kye haziranda gitmitik.

23

5) SAYILARIN YAZIMI a) Yaznsal (edebi) metinlerde kk saylar, yz ve bin saylar yazyla gsterilir. Birden fazla szckten oluan saylarn her szc ayr yazlr. Seninle tanal yl oldu. Snava yz on yedi kii bavurdu. Uyar: Para ile ilgili ilemlerde ve belgelerde rakamlar bitiik yazlr. deyeceiniz miktar binbeyzyetmiiki liradr. b) Para tutar, saat gibi saysal verilere ait bilgiler ve byk saylar belirtilirken rakam kullanlr. Snav yarn sabah 9.30da Byk felaketteki l says 25.000e ulat. 6) M NN YAZIMI Mi soru eki kendinden nceki kelimeden ayr yazlr. nl uyumuna uyarak m, m, mu, ekillerine girer. Byle olur mu? Biz mi yapacaz? Uyar: Kendinden sonra ek gelirse bu ekler mi ye bitiik yazlr. Bitirecek miyiz? Piknie siz de geliyor musunuz? Uyar: Mi baka grevlerde de kullanlsa ayr yazlr. Temiz mi temiz! (Pekitirme) Gne at m iekler kar. (Zaman) 7) DE NN YAZIMI Dilimizde iki tr de kullanm vardr. a) Hal Eki -de: Ektir ismin sonuna bitiik yazlr. Cmleden kartlamaz. Onun kitab bende kalm. Elmalar sepette ne gzel duruyor. Uyar: Hal eki -de sertlemeye urayp -te, -ta olur. Kardeim sokakta top oynuyor. Yolun kenarndaki iekte gzm kald. b) Bala Olan de: Kelimedir, ayr yazlr. Dahi, bile anlamna gelir. Cmleden kartlnca cmlenin anlam daralsa da anlatm bozulmaz. Ben de sizinle geleceim. ardan ayakkab da alacaz. Uyar: Bala olan de sertlemeye uramaz. te, ta ekli yoktur. Kitap da okurum dergi de. 8) K NN YAZIMI Dilimizde deiik grevde ki kullanlmaktadr. a) Sfat Yapan ki: Ektir, szce bitiik yazlr. Bir ismin yerini veya zamann gsteren sfattr. Kalbimdeki sevgin hi bitmez. Dnk snav ok zordu. ocuk elindeki paray kaybetmi. b) lgi Zamiri -ki: Ektir, kelimeye bitiik yazlr. sim tamlamalarnda tamlanan ismin yerini tutar. Bilalin devi daha gzel olmu. Bilalinki daha gzel olmu. Erzurumun havas ok souk; Malatyannki o kadar souk deil. c) Bala olan ki: Szcktr ayr yazlr. Birleik yapl cmle oluturur. Biliyorum ki bu i byle olmayacak. Sev ki sevilesin. Uyar: ki balac baz szcklerde kalplam olduu iin bitiik yazlr. nk, sanki, mademki, meerki, halbuki, oysaki, belki

24

NOKTALAMA ARETLER
1) Nokta 2) Virgl 3) Noktal Virgl 4) ki Nokta 5) Nokta 6) Soru areti 7) nlem areti 8) Kesme areti 9) Trnak areti 10) Parantez (Ayra) areti 11) Ksa izgi 12) Uzun izgi Noktalama iaretleri: Okumay ve anlamay kolaylatrmak iin yazda kullanlan iaretlere noktalama iaretleri denir. Noktalama iaretlerinin yerinde ve doru kullanlmasyla duygu ve dnceler aka ifade edilir. Duraklama yerlerini belirlemekte, vurgu ve ton gibi zellikleri belirtmekte noktalama iaretlerinden faydalanlr. Noktalama iaretlerinin ilevi, trafik iaretlerinin ilevine benzetilebilir.

1) NOKTA (.)
a) Bir yarg bildiren, anlamca tamamlanm btn cmlelerden sonra konur. Dostluk zveri gerektirir. Hafta sonu piknie gideceiz. b) Ksaltmalarn sonuna konulur. Prof. (Profesr) ng. (ngilizce) Sok. (Sokak)

Uyar: Baz ksaltmalardan sonra nokta kullanlmaz. TBMM (Trkiye Byk Millet Meclisi) cm (santimetre) c (karbon) c) Sra bildirmek iin saylardan sonra kullanlr. 5. konu III. Selim 7. sokak ) Tarihlerin yazlnda gn, ay ve yl bildiren rakamlar birbirinden ayrmak iin kullanlr. 05.10.1990 15.07.1985 d) Saat ve dakika rakamlarn birbirinden ayrmak iin kullanlr. Deprem 3.05 sularnda meydana geldi. Tren 12.25te kalkt. e) Matematikte arp iareti yerine kullanlr. 3 . 4 = 12 5 . 5 = 25 2) VRGL (,) a) Birbiri ardna sralanan e grevli szck ve szck gruplarnn arasna konur. Gzellie, neeye, canlla ihtiyacm var. Krmz gller, iek am aalar, rl rl akan dereler bize glmsyordu. b) Sral cmleleri birbirinden ayrmak iin konur. Her insan duyar, dnr, evresinde olanlar fark eder. c) zneyi ayrmak iin konur. Selma Hanm, yle dalm ki az kalsn decekti. ) Cmle iinde ara szleri ayrmada ara szn bana ve sonuna konur. Biz, ne olursa olsun, bu ii bitireceiz. Kye, ocukluk gnlerinin getii yere, dnyordu.

25

d) simlemi sfatlar, adlardan ayrmada kullanlr. htiyar, doktoruna durumunu sordu. Kk, aacn altnda oturuyordu. e) Kabul ve red bildiren kelimelerden sonra evet, hayr, peki, haydi kullanlr. Hayr, bu konuda asla konumam. Haydi, ge kalmayalm. f) Hitaplardan sonra konur. Deerli arkadam, Sayn Bakan,

g) Yer adlarn tarihlerden ayrmada kullanlr. stanbul, 21.06.1990 Ankara, 21 ubat 1996 ) Trnak iine alnmayan alnt cmlelerden sonra konur. Tatilde size geleceim, dedi. h) Ondalk saylarn yazmnda blmleri ayrmada kullanlr. 10,5 76,30 3) NOKTALI VRGL (;) a) Cmle iinde virgllerle ayrlm tr veya takmlar birbirinden ayrmak iin konur. Kz ocuklarna Yasemin, Gl, Fatma; erkek ocuklara ise Serhat, Doan, Bar adlar verilir. b) geleri arasnda virgl bulunan sral cmleleri birbirinden ayrmak iin konur. zntden, skntdan bunalyor; dalara kmak, krlarda dolamak istiyordu. Benim iin fark etmez; sabah da gelebilirsin, akamda. c) Ama, fakat, yalnz, nk gibi balalarla bal cmleler arasna konur. Balalardan nce kullanlr. nsan, her zaman kahraman olamaz; ama her zaman insan olabilir. ok altlar; fakat baarl olamadlar. ) Virglle ayrlm rnekleri farkl rneklerden ayrmak iin kullanlr. Pazardan elma, portakal, ayva; spanak, taze fasulye, lahana aldm. 4) K NOKTA (:) a) Kendisinden sonra aklama yaplacak veya rnek verilecek olan cmleden sonra kullanlr. Dilimizdeki sert sessiz harfler unlardr: f,s,t,k,,,h,p Bu kitapta yer alan konu balklar unlar: ses bilgisi, biim bilgisi b) Aktarlan szden nce konur. Atatrk diyor ki: Muallimler, yeni nesil sizin eseriniz olacaktr. Cenap ehabeddin yle diyor: Gzel fikir ihtiyarlamaz. c) Karlkl konumalarda konur. Kadn yavaa: - Olum! Beni brakma, dedi. 5) NOKTA () a) Szn bir yerde kesilerek geri kalan ksmn okuyucuya brakld eksiltili cmlelerin sonuna konur. Dnyann haline baklrsa Sonra bu pencere, bu nur b) Kaba, argo ve sylenmek istenmeyen szcklerin yerine konur. O k bir daha buraya gelmeyecek. c) Alntlarda alnmayan blmlerin yerine konur. te, bu ahval ve erait iinde dahi birinci vazifen ) Benzer rneklerin srdrlebileceini gstermek iin konur. Bu bahede ok meyve yetiir: elma, armut

26

6) SORU ARET (?) a) Soru anlam tayan cmle sonlarnda kullanlr. Bana, biraz yardm eder misiniz? Uyar: Soru anlam olmayan; fakat iinde soru szc veya soru eki bulunan cmlelerden sonra soru iareti konmaz. Buraya hangi yl tandklarn bilmiyorum. b) Kesin olmayan bilgileri gstermek iin parantez iinde kullanlr. Bu air 1497de (?) lm. c) Bilinmeyen tarih ve yer adlarnn yerine konur. Nesimi (? 1404), doum yeri (?) 7) NLEM ARET (!) a) Sevin, ac, aknlk, korku gibi duygularn anlatld cmlelerde kullanlr. ki ekilde kullanlr. Eee! Yeter artk. Vah, yavrum vah! b) Hitap, uyar ve seslenme szlerinden sonra konur. Ey Trk Genlii! Ordular! lk hedefiniz Akdenizdir, ileri! c) Alay ve kmseme anlam katmak iin parantez iinde kullanlr. Bu cret (!) hepimize yetermi. 8) KESME ARET a) zel isimlere getirilen ekim eklerini ayrmada kullanlr. Trkiyem Halit Ziyadan Semaya Uyar: Kurum ve kurulu adlarna gelen ekler ile kii adlaryla kullanlan unvanlara gelen ekler kesme iaretiyle ayrlmaz. Eitim Fakltesi dekanlna Doan Beyden gelen haber Uyar: zel isimlere getirilen yapm ekleri kesme iareti ile ayrlmaz. Avrupallamak Trkenin Ankaraldan Hristiyanlk Uyar: - ler eki zel isimleri gil (akrabalk) anlam katarsa kesme iareti ile ayrlmaz. Benzerlik anlam katarsa ayrlr. Aliler akam bize gelecekmi. Bu vatan nice M. Kemaller yetitirir. Uyar: Yabanc isimlere getirilen yapm ekleri ve okluk ekleri kesme iareti ile ayrlr. Goetheler Washngtonlu b) Ksaltmalara getirilen ekleri ayrmada kullanlr. Byk harfle yaplan ksaltmalarda harflerin okunuuna; kk harfle yaplan ksaltmalarda kelimenin okunuuna gre ekler getirilir. TBMMnin THYye kgdan mmden Uyar: Sonuna nokta konan ksaltmalara getirilen ekler ayrlmaz. Prof.ler Dr.a vb.leri c) Saylara getirilen ekleri ayrmada kullanlr. 1995te 8inci Uyar: letirme saylar rakamla deil, yazyla gsterilir. 2er (Yanl) kier (doru) ) Vezin dolaysyla den sesin yerine kullanlr. Karacolan Neylesin?

27

9) TIRNAK ARET ( ) a) Baka bir kiiden veya yazdan alnan alntlar (szler) trnak iinde gsterilir. Arif Nihat, Fetih Marnda bize Fatihin stanbulu fethettii yatasn! diyerek sorumluluumuzu hatrlatyor. Uyar: zerinde deiiklik yaplan alntlar trnak iinde gsterilmez. b) zellikle vurgulanmak istenen kelimeler ile eser ve yazar adlar trnak iine alnabilir. Sfat ismi niteleyen bir kelimedir. Peyami Safa Dokuzuncu Hariciye Kouunda kendini anlatmaktadr. Uyar: Trnak iaretinden sonra kesme iareti kullanlmaz. Ktphaneden Yaban aldm. 10) PARANTEZ (AYRA) ARET [ ( ) ] a) Bir szn aklamas veya e anlamls olan kelimeler parantez iinde gsterilir. Zamir (adl), isimlerin yerini tutan kelimedir. Atatrk o gn (19 Mays 1919) Samsuna kt. b) Alntnn veya bir szn kime ait olduunu gstermede kullanlr. Ya grndn gibi ol; ya da olduun gibi grn. (Mevlana) c) Tiyatro eserlerinde sz esnasndaki hareketleri gstermede kullanlr. Karagz: (Yerinden kalkarak) Kim o? Uyar: Parantez iaretinden sonra kesme iareti kullanlabilinir. Atatrk (1881-1938)n en byk hedefi Trkiyenin bamszlyd. 11) KISA ZG ( - ) a) Satr sonuna smayan kelimeleri blmede kullanlr. gelemedi. Uyar: zel isimlerden sonra konan kesme iareti satr sonuna gelmise ksa izgi konmaz. Trk Dil Kurumu nun yeni bir szlk hazrladn duyduk. b) Ara szleri ayrmada kullanlr. Buraya gelirse -gelmeyeceini tahmin ediyorum- onunla konuuruz. c) ki kavramn ortakln gstermede kullanlr. Ankara-stanbul aras 350km. 1997-1998 eitim-retim yl balad. ) Ek, kk ve heceleri ayrmada kullanlr. Kazak--lar-dan An-ka-ra-l 12) UZUN ZG ( ) Satr bayla balayan konumalar gstermek iin kullanlr. Bizimkiler mi gelecek? - Hayr

28

LEVLERNE GRE KELMELER (SZCK TRLER)

1. sim (ad) 2. Sfat (nad) 3. Zamir (adl) 4. Zarf (belirte) 5. Fiil (eylem) 6. Edat 7. Bala 8. nlem 1. SM (AD) Canl, cansz btn varlklar, kavramlar tantmaya yarayan kelimelere isim denir. rnek: Aa, su, ev, stanbul, Kuveyt, Anadolu, Enver, Karadeniz, kou, gidi vb. simler eitli ynlerden snflara ayrlrlar.

Varlklara Verililerine Gre

zel Cins

S M L E R

Maddelerine Gre

Somut Soyut

Tekil Varlklarn Saylarna Gre oul Topluluk

1.VARLIKLARIN VERLNE GRE SMLER a. zel sim: Dnyada tek olan, dier varlklar iinde tpa tp bir benzeri olmayan varlklara verilen isimlerdir. rnek, Atatrk, Trkiye, Merkr, stanbul, Tekir, Japonlar, slamiyet, Kk Aa, Trk Dil Kurumu... b. Cins sim: Ayn cinsten, ayn trden olan varlklarn ortak isimleridir. rnein ekilleri, renkleri, boyutlar farkl bile olsa yazma iine yarayan cisimlere kalem denir. rnek, kalem, aa, insan, ev, ocuk, sevgi, hzn, korku, heyecan 2.MADDELERNE GRE SMLER a. Somut isim: Trkede baz szckler be duyumuzun (grme, dokunma, iitme, koklama, tatma)herhangi birisi ile alglanabilen varlklar karlar. Byle szcklere somut anlaml szckler denir. rnek, Kalem, aa, scak, hava, Mehmet, su, toprak, yeil b. Soyut isim: Trke szcklerin bazs da be duyumuzun herhangi birisi ile alglayamadmz varlklar karlar. Byle szcklere soyut anlaml szckler denir. Bunlarn varln aklmz ve hislerimizle alglayabiliriz. rnek, Allah, sevgi, nee, hzn, cesaret, gzellik, bar, korku, iyilik, phe

29

3.VARLIKLARIN SAYISINA GRE SMLER a. Tekil isim: Bir tek varl veya kavram karlayan isimlerdir. rnek, ocuk, aa, ev, iek, kr, insan... b. oul isim: Tekil isimlere ler, -lar oul eki getirerek onlar oul isim yaparz. rnek, ocuklar, aalar, evler, iekler, insanlar... c. Topluluk ismi: Yap itibaryla tekil gibi grnen fakat anlamca birden fazla kavram ifade eden isimlerdir. rnek, ordu, sr, orman, snf, millet... SMLERDE KLTME simlerde kltme u eklerle yaplr. -ck: mehmetik, adack, kedicik -caz: adamcaz, ocukcaz, kadncaz -ce: byke, irice, dosta -()msi: mavimsi, ekimsi -()mtrak: ekimtrak, mavimtrak SM TAMLAMALARI 1. Belirtili sim Tamlamas sim tamlamasnn her iki gesinin de tamlama eklerine ald tamlamalardr. Tamlanan eki Tamlayan eki -n, -in, -un, -n -, -i, -u, - Kapnn kolu, stanbulun tarihi, evin bahesi, snfn panosu 2. Belirtisiz sim Tamlamas Sadece tamlanann ek ald isim tamlamalardr. Tamlanan eki Tamlayan eki Ek almaz -, -i, -u, - Gne gzl, Amasya elmas, Trke retmeni, el emei, gz nuru 3. Taksz sim Tamlamas Tamlayann da tamlanann da tamlama eklerini almad isim tamlamalardr. Tamlanan eki Tamlayan eki Ek almaz Ek almaz elik kasa, kat mendil, ta duvar, tahta kak, naylon torba(neden yapld) Kurt adam, srma sa, kmr gz, kiraz dudak, elma yanak(benzetme) 4. Zincirleme sim Tamlamas kiden daha fazla ismin birbirini tamlamasyla olusan isim tamlamalardr. nar aacnn glgesi, tahta kapnn kenar, ta duvarn st

30

2. SIFAT (NAD) simlerin nne gelerek onlar niteleyen veya belirten szcklere sfat denir. Sfatlar grevlerine uygun olarak iki ana blme ayrlr.

SIFATLAR
Niteleme Sfatlar
Biim Renk Durum

Belirtme Sfatlar
aret Sfatlar Say Sfatlar Belirsiz Sfatlar Soru Sfatlar Unvan Sfatlar

1. NTELEME SIFATLARI a.Biim belirtir: dz tahta, sivri biber, dar oda... b.Renk belirtir: kara koyun, beyaz gl, yeil kuma... c.Durum belirtir: gzel roman, alkan renci... 2. BELRTME SIFATLARI a. aret sfat: nne geldikleri ad iaret ederek yerini belirten sfatlardr. bu ocuk, u ev, o lke, beriki kitap, teki masa... b. Say sfat: nne geldikleri adlarn saylarn, say sralarn ve llerini belirten sfatlardr. Asl say sfatlar: yirmi kalem, on aa... Kesir say sfatlar: onda alt pay, yzde elli baar... Sra say sfatlar: nc snf, yirminci yzyl... letirme sfatlar: ikier ceviz, yzer lira... c. Belgisiz sfat: nne geldikleri ad kesinlik kazandrmadan belirten sfatlardr. bir gn, hibir olay, birka kii... d. Soru sfat: nne geldikleri adlar soru ynnden belirten sfatlardr. ne i yapyor?, ne kadar? , ka gn? , nasl kuma? e. Unvan sfat: adlar derece, grev, rtbe ynlerinden belirten ya da bu adlara sayg anlam katan sfatlardr. Bay Ali, retmen Sevim, Yzba Mehmet, Ahmet Bey, Zeliha Teyze, Ali Efendi...

31

SIFATLARDA PEKTRME Niteleme sfatlarnn anlamlarn glendirmeye niteleme denir. m,p,r,s den uygun olan getirilir. Bembeyaz, sapsar, tertemiz, dosdoru Yapayalnz, rlplak, gpegndz SIFATLAARDA KLTME -ce: byke, kalnca, derince -cik: incecik, minicik, ksack -()msi: ekimsi, yeilimsi -()mtrak: sarmtrak SIFATLARDA DERECELENDRME 1. Eitlik Derecesi: Kadar, gibi szckleri ile yaplr. Bu kyde kavun kadar byk patates var. 2. stnlk Derecesi: Daha szc ile yaplr. Daha gzel bir lokanta yok mu? 3. Arlk Derecesi: ok, pek szckleri ile yaplr. Birlikte ok gzel gnler yaamtk. 4. En stnlk Derecesi: En szc ile yaplr. ocuklara en gzel oyuncaklar ald. SIFAT TAMLAMASI (Sfat + sim) Sfatlarn adlar belirtmesi veya nitelemesiyle oluan tamlamalara sfat tamlamas denir. htiyar esir, harap ev Kk, irin bir ky (bir ad birden ok sfat tamlayabilir) Lezzetli yemekler, tatllar (bir sfat birden ok ad iin kullanlabilir) Renkli, kokulu silgiler, kalemler (hem ad hem de sfat birden ok olabilir) SIFATLARIN ADLAMASI (ADLAMI SIFAT) Baz sfat tamlamalarnda ad olan szck der. Den adn ekleri ve anlamlar sfata geer. Bylece sfat adlam olur. Gen insanlarn cokusu yal insanlar da etkiledi. Genlerin cokusu yallar da etkiledi. Bu yaramaz ocuklardan bktm. Bu yaramazlardan bktm.

32

ZAMRLER
Kelime Durumundaki
Kii Zamirleri aret Zamirleri Belirsiz Zamirler Soru Zamirleri
KELME BMNDEK ZAMRLER 1.Kii (ahs) Zamirleri : nsan isimlerinin yerini tutan zamirlere denir. Kii zamirlerinin says altdr. Ben, sen, o, biz, si z, onlar. Bu zamirler hl eklerini, iyelik eklerini, oul eklerini alr. Beni, bende, sizler, benim... Ayrca dnllk zamiri olarak da adlandrlan ve kii zamirlerinin yerini tutabilen kendi kelimesi kii zamiri olarak kabul edilir. Bazen kendi kelimesi yerini tuttuu kii zamiriyle birlikte kullanlarak anlam pekitirir. Bu yazy kendim yazdm / Bu yazy ben yazdm / Bu yazy ben, kendim yazdm. Kii Zamirinin Dier zellikleri: 1.Ben zamiri, -e ekini aldnda kknde deime olur. Ayn kural sen zamiri iin de geerlidir. Ben-e Bana 2.Ben zamirinin tamlayan ve tamlanan eki -imdir. Benim kalemim. 3.Bazen sayg, incelik, krlma, fke nedeniyle sen zamiri yerine siz zamiri kullanlr. Siz kim oluyorsunuz? Sizden bir ricam olacak. 4.Bbrlenmek amacyla ben yerine biz zamiri kullanlr. Bize Konyal Paa derler. 5.Biz zamiri oul ekini alarak abartma ve vnme anlam kazanr. Bu konuda bizleri hi hesaba katmyorsunuz. 6.Siz zamiri, sayg nedeniyle oul ekini alabilir.Sizleri unutur muyuz hi! Kitab Aliye verir misin? Kitab ona verir misin? Sema ile Nee ok iyi arkadatr. Onlar ok iyi arkadatr. Biz, ansl biir milletin torunlaryz. Bu soruyu sadece siz zebilirsiniz. Ben, sana dememi miydim! 2.aret Zamirleri :Varlklar gstererek onlarn isimlerinin yerlerini tutan zamirlere denir. Trkede en ok kullanlan iaret zamirleri unlardr: Bu, u, o, bunlar, unlar, onlar, bura, ura, ora, buras, uras, oras, burada, urada, orada, buradan, uradan, oradan, buray, uray, oray, buralar, uralar, oralar, teki, beriki, karki... Byle, yle, yle kelimeleri kullanlna gre bazen isim, bazen sfat, bazen zamir, bazen zarf grevi stlenir. O, her zaman byledir. Bylesini hi grmedim. Byle adamlar her zaman baarr. Bu byle olmaz. sim aret Zamiri Sfat Zarf N O T : O ve Onlar kelimeleri hem kii zamiri, hem de iaret zamiridir. Bu kelimeler, insan isimlerinin yerini tutarsa kii zamiri; insan dndaki varlklarn yerini tutarsa iaret zamiridir. Ona telefon edeceim. (Kii zamiri) / Onu hemen pe atn (aret Zamiri)

Ek Grnmndeki
yelik Zamiri lgi Zamiri

33

Bu kelimelerin insann veya insan d varlklarn yerini tuttuu bazen anlalmaz. Bu durumda cmlenin sylendii ortama dikkat edilir. Onu bana getir. Bu cmlede Onu hem insann yerini tutabilir hem de insan d varlklarn yerini tutabilir. NOT:bu, u kelimeleri insan yerini tutsa bile kii zamiri olmaz. Yazy bu yazd. (aret Zamir) 3.Soru Zamirleri: smin yerini tutan soru kelimelerine soru zamiri denir. En ok kullanlan soru zamirleri unlardr: Kim, kimler, ne, neler, nere, neresi, nereyi, nereye, nerede, nereden, ka, kamz, kanz, hangisi, hangimiz, hangileri, kanc, kata, katan... Kim kelimesi her zaman soru zamiridir. Dier soru kelimelerinin ou cmlede kullanllarna gre zamir, sfat veya zarf olabilir. Pazardan ne aldn? Baban ne gn gelecek? Ne bakyorsun tuhaf tuhaf. Zamir Sfat Zarf Kaa kelimesi ismin yerini tutarsa soru zamiridir. Ayn kelime ka lira deyerek anlamna gelirse soru zarf olur. Saat kaa geldi? (Zamir), Bu elbiseyi kaa aldn? (Zarf) Fiilden nce gelen kelimeler genellikle zarf olduu iin , fiilden nce gelen her kelimeyi zarf olarak alglayabiliriz. Bir kelimenin zarf olabilmesi iin fiilden nce gelmesi yeterli deil, fiili nitelemesi gerekir. Buna gre u cmlelerde fiilden nce gelen kelimeler, fiili nitelemedii iin soru zarf deil, soru zamiridir. Bu arabay nereden aldn? Bu yazy hanginiz yazd? 4.Belgisiz Zamirler (Belgisizlik ) :Hangi varlklarn yerini tuttuu tam olarak belli olmayan zamirlere denir. En ok kullanlan belgisiz zamirleri unlardr: Bazs, bazlar,kimisi, kimileri, biri, birisi, birileri, bakas, bakalar, birou, birka, birtakm, biroklar, ou, hepsi, herkes, biraz, her biri, herhangi biri, teberi, unu bunu, undan bundan, ey, eyler, hibiri, kimse.... rneklerden de anlalaca gibi belgisiz zamirlerde baz istisnalar dnda -, -i, -u, - ekleri yer alr. Belgisiz zamirlerin sonundaki bu ekler kaldrlarak, bu kelimeler bir ismi niteleyecek ekilde kullanlrsa, Birka renci. belgisiz sfat oluur. rencilerin birka Zamir Sfat Kelimenin bana -m- sesi getirilerek yaplan ikilemelerde, ikinci kelime belgisiz zamirdir. Kitapdan defter mefter ald. (Belgisiz zamir) * Falan, filan, falanca kelimeleri de belgisiz zamir olarak kullanlr. Ayn kelimeler, ismi nitelediinde belgisiz sfat olur. Toplantya falanca geldi. Toplantya falan geldi, filan gelmedi.(Belgisiz Zamir) Toplantya falan adam geldi. (Belgisiz sfat) EK BMNDEK ZAMRLER 1.yelik (aitlik) Zamirleri: simlerin sonuna gelerek, o isimlerin kime ve neye ait olduunu bildiren iyelik ekleri, ayn zamanda iyelik zamiri olarak da adlandrlr. Defterim, defterin, defterleri...(yelik zamiri) 2.lgi Zamiri Belirtili isim tamlamalarnda, tamlanan durumundaki ismin yerine kullanlan -ki ekidir. smin yerini tutan -ki ekine ilgi zamiri denir. lgi zamiri olan -ki daima kendisinden nce gelerek kelimeye bitiik yazlr. Hasann defteri Hasannki Sevginin kitab Sevgininki snfn tahtas snfnki... lgi zamiri her zaman insanlar iin kullanlmaz. Cansz varlklar iin de kullanlr. Kamyonun lastii Kamyonunki Erzurumun havas ok souk; Malatyannki o kadar souk deil. Sfat yapmaya yarayan -ki eki de kendisinden nce gelen kelimeye bitiik yazlr. Bir ismin yerini veya zamann gsteren sfattr. Bu nedenle ilgi zamiri ile kartrlabilir. Aradaki fark udur: Cebimdeki dt. Dnk snav ok zordu. Cebimdeki para dt Sfat (Yer) lgi Zamiri Sfat (Zaman)

34

ZARFLAR

Zaman Zarflar Yer Yn Zarflar Azlk okluk Zarflar Durum Zarflar Soru Zarflar
1. ZAMAN ZARFLARI

Fiil ve fiilimsilerin yapl zamann bildiren zarflardr.

imdi gelirler. imdilik ii braktk. Biraz sonra grrsnz. Erkenden kalkarz...

Zaman zarflar fiil ve fiilimsileri niteleyerek ne zaman sorusuna cevap verir. Zaman bildiren her kelime zarf deildir. Dn geldi. (Zarf) / Dn unutalm. (sim) leride kelimesi cmlede kullanlna gre bazen isim, bazen zarf olur: leride bir adam duruyor. (sim) / leride size oturmaya geleceim. (Zaman zarf)
2. YER-YN ZARFLARI
Fiil ve fiilimsilerin gerekleme yerini ve ynn bildiren zarflardr. Yer-yn zarflarnn says sekizdir: eri, dar, yukar, aa, ileri, geri, te, beri Bu kelimelerin yer-yn zarf olabilmesi iin mutlaka yaln halde olmas ve fiil ya da fiilimsiyi nitelemesi gerekir. Yukardaki sekiz kelime, herhangi bir ek alrsa zarf olmaktan kar, isim olur. eri gir. (Zarf) / eriye gir. (sim) -y:kaynatrma harfi. e:ismin hal eki. Cmlenin gelerinde nereye sorusu hem dolayl tmle hem de zarf tmleci olur. sim olan dolayl tmle olur. Zarf olan ise zarf tmleci olur. eriye gir. (Dolayl tmle) eri gir. (Zarf Tmleci) Yn bildiren dou, bat, kuzey, gney, sa,sol kelimeleri, fiil ve fiilimsilere ynelik olarak kullanldnda mutlaka hal eklerini alr. Bu nedenle bu kelimeler yn bildirdii halde yer-yn zarf olmaz, isim olur. Douya gidelim. (sim)

35

3. MKTAR (L, NCELK, AZLIK-OKLUK) ZARFI

Fiillerin ve fiilimsilerin miktarn bildiren zarflardr. Bu zarflarn en nemli zellii fiil ve fiilimsilerden baka sfatlar ve zarflar da niteleyebilmesidir. Miktar zarflar drde ayrlr: a) Eitlik Zarflar: Kadar ve denli edatlaryla oluan ve fiillerle fiilimsileri niteleyen beklerdir. Ben de smet kadar altm. (Eitlik zarf) / Cennet kadar gzel lkem. Eitlik Zarf Sfat sim Kadar edatyla oluan bekler, ismi niteleyerek sfat olabilir: Bacak kadar ocuk. (Sfat) / Dnya kadar altm. (Zarf) / Dnya kadar i. (Sfat) Fiilleri, fiilimsileri, sfatlar ve zarflar niteleyen daha kelimesidir. b) stnlk Zarflar : iyi alt. Bu yetmedi, daha ver. (stnlk zarf) / Daha gzel bir sz. / Daha st.Zarf Sfat sim st.Zarf Zarf Fiil Daha kelimesi bir kelimesiyle bekleince, bir iin tekrarlanacan anlatr. Ve yineleme zarf olur. Bu snavda ansm bir daha deneyeceim. (Yineleme zarf) c) En stnlk Zarf : Sfatlar ve zarflar niteleyen en kelimesidir. En gzel iek, ocuktur.

4.DURUM ZARFLARI
Bunlar hl ve tavr ifade eden zarflardr. Fiilin nasl yapldn ve ne durumda olduunu belirtirler. ocuk bize yle anlatt. Ar ar kacaksn bu merdivenlerden. Kk kz gzelce sslendi. ocuka seviniyor, delice glyordu.

5.SORU ZARFLARI

Fiil ve fiilimsileri soru yoluyla belirten zarflardr.

Bu yamurda eve nasl gideceksin? Dn ne kadar alm? leri ne zaman bitireceksiniz?

Niin gitmedin?

36

EDAT
Tek bana anlam olmayan, cmle iinde kullanldnda yan yana geldii szckle anlam ilikisi kuran szcklerdir. Belli bal baz edatlar: le San tarak ile taram. / Katlar makas ile kesmi. (vasta, ara) Kalabala phe ile yaklat. (durum) Evde arkadamla yazlya alyorum. (birliktelik) (-e) kadar On kadar kii yemee gelecek. (yaklak) Akama kadar seni bekledim. (sre) Senin kadar alan grmedim. (karlatrma) Cennet kadar gzel vatanmz var. (benzetme) Gibi Elma gibi yanaklar vard. (benzetme) in Bu emeim senin iin. / Bu gz yalarm senin iin. (uruna) Senin iin iyi eyler sylenmiyor. (hakknda) Otobs kard iin derse ge geldi. (neden) Benim iin en gzel hediye tatl bir gltr. (bence) Yalnz O adam yalnz buraya gelir. (snrlama)

BALA
Tek balarna anlamlar yoktur. Balalarn grevi e grevli szckleri ya da anlamca ilikili cmleleri birbirine balamaktr. retmen, rencilere defter ve kitapsz gelmemelerini syledi. Annem Ali ve Burak ard. Kapy at ve dar kt. Beni ne aryor ne soruyor. Birden ekip gitti; oysa ne kadar da almtk ona. Sana anlatacam ama kimseye sylemeyeceksin. Edat le Bala Kartrlmamal 1. ile hem bala hem de edat olabilmektedir. ile yerine dier bir bala olan ve getiriliyorsa ile balatr. Elma ile muzu ok severim. (ve gelir bala) Babas ile pek anlaamaz. (ve gelmez edat) 2. Yalnz ve ancak szckleri yerine bir baka bala olan ama gelirse bu szckler bala olur. Sadece gelirse edat olur. Gelmek isterim yalnz ok iim var. (ama gelir bala) Bitirmeye alrm ancak hepsini deil. (ama gelir bala) Bu ii ancak sen yapabilirsin. (sadece gelir edat)

NLEM
Sevin, korku, heyecan, acma, ama, fke gibi duygular cokulu bir ekilde anlatan veya hitap (seslenme) gibi durumlar belirten szcklerdir. Aaa! ok konutun ama. mdat, yardm edin bana! Yooo! Buna dayanamam artk. Hey! Arkadalar buraya bakn.

37

FL (EYLEM)
Fiil (Eylem) : Varlklarn yaptklar ileri, hareketleri veya iinde bulunduklar durumlar bir kipe (yani zamana veya bir dilee) ve kiilere balayarak bildiren kelimelere fiil denir. Fiillerin temel kural vardr: a) , hareket, olu bildirir. b) Kk veya gvde halindeyken kip eklerini alabilir. c) Kk ve gvde halindeyken mastar eklerini (-mek, -mak) alabilir. Fiillerin en nemli zellii harekettir. Fiiller hareketlerine gre eittir: 1. 2. ve Kl Fiilleri: Bir nesneyi olumlu olumsuz etkileyen, insanlar tarafndan genellikle bilinli olarak gerekletirilen fiillerdir. Bu fiiller kimi, neyi sorularna cevap verir. Bu nedenle i ve kl fiilleri atsna gre geili fiillerdir. Kr-, ver-, dur-... Durum Fiilleri: Fazla hareketi olmayan, belli bir sre devam eden, nesneyi etkilemeyen, insanlar tarafndan bazen bilinli, bazen bilinsiz gerekletirilen ve sona ermeleri iin baka bir fiilin balamas gereken fiillerdir. Durum fiilleri at ynnden geisizdir. Uyu-, kalk-, yat... Olu Fiilleri: Bu fiillere doa fiilleri de denir. Olu fiillerinde kendi kendine olma anlam vardr. Bu fiiller aslnda gizli bir g tarafndan gerekletirilir. Bu fiillerin gereklemesi irademize (isteimize) bal deildir. Ya-, es-, yeer-, kzar-, ack-, grle-...

3.

rnek Soru: Aadaki cmlelerin yklemi olan fiillerden hangisi olu bildirmektedir? A) B) C) D) Sizi ok seviyoruz. Bir de u soruyu zsene. ocuklar ne gzel de oynuyorlar. Sen ne kadar da bymsn, ufaklk!

[Cevap: Ada sev(mek) iin birine ihtiya vardr. Bde, z(mek) iin soruya ihtiya vardr. Her iki fiil de kl bildiriyor. Cde oyna(mak) durum bildirir. Dde ise by(mek) irademizin dnda olur, biz istediimiz iin bymeyiz. Cevap Ddir. ] Fiillerde Somutluk-Soyutluk Somut Fiiller: Be duyu organndan herhangi biriyle alglanabilen fiillere denir. Kr-, oku-, yaz-... Soyut Fiiller: Be duyu organndan herhangi biriyle alglanamayan; fakat var olan fiillere denir. Dn-, holan... Baz somut fiiller, cmlede kullanlna gre soyut olabilir: Babam biraz odun krd. (Somut) Arkadamn szleri kalbimi krd. (Soyut) Dikkat ! Bir kelimenin fiil olabilmesi iin u eyi bulundurmas gerekir. 1. Fiil taban 2. Kip eki 3. ahs eki rnek Soru: ekimli fiiller aadakilerden hangisini gstermez? (1989-AL) A) Zaman B) ahs C) Hareket ve olu D) Yer /

zm : Sev - i - yor - um -olu-hareket Zaman ahs Cevap D

38

1) Kip Ekleri Kip Eki : Fiillerin yapl amacn ve zamann bildiren eklerle alm olduklar biimine kip denir. Kipler iki grupta incelenir: A) Bildirme (Haber) Kipleri B) Dilek (Tasarlama) Kipleri Haber (Zaman) Kipleri Gemi Zaman imdiki Zaman Gelecek Zaman Geni Zaman -di -mi -( ) yor -ecek, -acak -( ) r Dilek Kipleri Gereklilik Kip stek art Emir -meli, -mal -e, -a -se, -sa Eki yoktur.

HABER KPLER : in, oluun, hareketin gerekleme zamann; iin yapldn, yaplacan veya yaplmakta olduunu haber verirler. Haber verdikleri zamann adyla anlrlar. 1. Gemi Zaman a. Grnen (-dili) Gemi Zaman: Gemite yaadmz veya grdmz fiilleri anlatmak iin kullanlr. Fiil tabanna -di eki getirilerek yaplr. Bu yzden dili gemi zaman kipi de denir. Fiil Taban -d,-di,-du,-d, -t,-ti,-tu,-t ahs eki Sev Yaz Oku Git Sat U di d du ti t tu m n ------k nz lar

b. Duyulan (-mili) Gemi Zaman Kipi : Fiilin, nceden gerekletiini bildirir. Ancak syleyen fiilin yapldn grmemi, bakasndan duymutur. Fiil tabanna -mi eki getirilerek yaplr. Fiil Taban -m, -mi, -mu, -m ahs Eki Sev mi im Kazan m sn Kork mu ---2.imdiki Zaman Kipi: Fiilin u an gereklemekte olduunu bildirir. Fiil tabanna -( ) yor eki getirilir. Sev (i) yor um Dikkat: - ( ) yor eki kendinden nceki geni sesliyi (a, e) daraltr. Gr me yor um ----Grmyorum. Dikkat: imdiki zaman anlam -mekte, -makta ekiyle de salanabilir. Ders alyorum / Ders almaktaym. 3.Gelecek Zaman Kipi: Fiilin daha sonra gerekleeceini bildirir. Fiil tabanna -ecek, -acak getirilerek yaplr. Fiil Taban -ecek/-acak ahs eki Sev ece im Anla y acak sn Bekle y ecek ..... al aca z Baar acak snz Gr ecek ler 4. Geni Zaman Kipi: Fiilin her zaman yapldn veya yaplabileceini bildirir. Fiil tabanna -( )r eki getirilerek yaplr. Fiil taban+ [-( ) r ]+ ahs eki (Sev-e-r-im) DKKAT : Geni zamann olumsuzu yaplrken -( ) r kullanlmaz. Yerine -me, -ma, -mez, -maz kullanlr. (Severim...Sevmem, Anlarz....anlamayz, Okur...okumaz,alrsnz....almazsnz)

39

rnek Soru: Da daa kavumaz, insan insana kavuur Cmlesindeki fiillerin zaman hangi seenekte doru verilmitir? (1994-EML) A) B) C) D) imdiki zaman-geni zaman Geni zaman-geni zaman Gelecek zaman-gelecek zaman Gemi zaman-gemi zaman

zm: kavu-maz / kavu-ur (her zaman) (geni zaman) (Geni zamann olumsuzu -mez, -maz, veya -me, -ma ile yaplr) DLEK KPLER 1. 2. 3. 4. Gereklilik Kipi : Eylemin mutlaka gereklemesi gerektiini bildirir. Fiil tabanna -meli, -mal ekleri getirilerek yaplr. (Sev-meli-y-iz) Dilek-art Kipi: in, oluun, hareketin gereklemesi ,baka bir eylemin olmas artna bal olduu durumlarda fiil tabanna -se, -sa ekleri getirilerek yaplr. Hem dilek hem de art anlam grlebilir. alrsan kazanrsn.(art) / imdi Konyada olabilsem. (Dilek) stek Kipi: Eylemin yaplmas veya yaplmamas istendii durumlarda kullanlr. enellikle birinci tekil ve birinci oul ahslarda kullanlr. Fiil tabanna -e, -a ekleri getirilerek yaplr. Sev-e-lim, ala-ym... Emir Kipi : Eylemin yaplmasn veya yaplmamasn bakasndan isteme durumunda kullanlr. DKKAT : Emir kipinin eki yoktur. Buna gre kk halindeki btn fiiller, emir kipindedir. nc tekil ve oul kiilere gre, emir kipinde ekimlenmi fiillere -sin eki getirilir. (Gel-, dur-, otur-, /gelsin, dursun, otursun/gelsinler, dursunlar, otursunlar)

ZEL NOT : Dilek kiplerini yle formle edebiliriz: Melisaya emir yok. (meli) (sa) y (a) , emir eki yok. rnek Soru: Aadaki fiillerin hangisi emir kipindedir? (1987-FL) A) Yazasn B) Yazsn C) Yazmal D) Yazsa zm: Yaz - a - sn (stek kipi) / Yaz - mal (Gereklilik kipi) / Yaz - sa (art kipi) Yaz x sn (Emir kipi) Cevap B 2) ahs Ekleri ahs Eki : Fiilin bildirdii i mutlaka canl veya cansz bir varlk (zne) tarafndan yaplr. te bu varla fiilin kiisi denir. Trkede tanesi tekil, tanesi oul olmak zere alt tane ahs vardr. Ben....(Kendisi sz syleyen) Sen....(Kendisine sz sylenilen) O......(Kendisinden bahsedilen) Dikkat: Fiilin bildirdii ahslar aldklar eklerden tanrz. Sevdi-m...(Ben), Sevmi-sin ...(Sen) rnek Soru : Aadakilerden hangisi ekimli fiil deildir? A) Anlarm B) Anlamak C) Anlamazsn D) Anlyorum zm: imdi bu kelimelerde fiilin 3 temel esinin (taban, kip, ahs) olup olmadna bakalm: Anlarm (Fiil taban, geni z., 1.t..) Anlamazsn (Fiil taban, geni zamann olumsuzu, 2.tekil .) Anlyorum (Fiil taban, imdiki z., 1.tekil .) Anlamak (Mastar eki alan fiiller artk fiil deil fiilin ismidir ve isimlerde kip ve ahs kavram yoktur. ) Cevap Bdir.

40

FLLERN OLUMSUZLUK EKL Fiil taban +Olumsuzluk Eki (-me,-ma, -mez, -maz)+Kip +ahs Eki Sev me di m Gel me -y in DKKAT : Geni zamann olumsuzu 1. ahslarda -me, -ma dierlerinde ise -mez, -maz ile yaplr. Ve - ( ) r kip ekinin yerini alr. Sev (e) r im ----Sev (me) m / Bil (i) r sin....Bil (mez) sin DKKAT : imdiki zamann olumsuzu yaplrken ( ) yor eki -me, -ma olumsuzluk ekini daraltarak -m, -mi, -mu, -m haline sokar. ste mi yor um, Gr m yor uz FLLERN SORU EKL Fiillerde soru anlam -m, -mi, -mu, -m soru ekiyle salanr. Soru eki daima kelimeden ayr yazlr. ahs ekleriyle ise bitiik yazlr. Sorular zdnz m? Beni seviyor musun? ZAMANLARINA GRE FLLER Fiiller, zamanlarna gre iki ana grupta incelenir: A. Basit Zamanl Fiiller B. Bileik Zamanl Fiiller BAST ZAMANLI FLLER: Fiil kk veya gvdelerine herhangi bir kip eki getirilmesiyle oluur. Basit zamanl fiillerde, kip ekinden sonra kii ekleri getirilir. Trkede basit zamanl fiillerin tekil ve oul kiilere gre ekimlenii tabloda gsterilmitir. BLEK (BRLEK) ZAMANLI FLLER: Fiil kk veya gvdelerine herhangi bir kip eki getirildikten sonra idi (-d,-di, -du, -d, -t, -ti, -tu, -t), -imi (-m, -mi, -mu, -m), ise (-sa, -se) ek-fiilleri getirilerek oluur. Baz kaynaklarda birleik zamanl fiiller, iki kip eki alm fiil olarak da tanmlanr. Birleik zamanl fiiller e ayrlr: 1. Hikaye (ykleme) birleik zaman: Fiil kk veya gvdelerine herhangi bir kip eki getirildikten sonra idi (-d, -di, ...) getirilerek oluturulur. Gel-i-r-di, gel-i-yor-du-m... 2. Rivayet birleik zaman: Fiil kk veya gvdelerine herhangi bir kip eki getirildikten sonra imi (-m, -mu...) getirilerek oluturulur. Gel-i-r-mi, gel-mi-mi... 3. art (Koul) Birleik Zaman: Fiil kk veya gvdelerine herhangi bir kip eki getirildikten sonra ise (se, -sa) getirilerek oluturulur:Gel-i-r-se, gel-mi-se-m... Fiil Taban + Kip Eki (Haber Dilek) + Ek Fiil (Hikaye idi, Rivayet imi, art ise) + Kii (ahs) Eki Sev + mi + ti + m (mili gemi zamann hikayesi) Bil + (i)yor + sa + lar (imdiki zamann art) Gel + ecek + mi + ler (Gelecek zamann rivayeti) al + mal + ym + sn (Gerekliliin rivayeti) Al + sa + yd + m (artn hikayesi)

YAPILARINA GRE FLLER Trkede fiiller yap bakmndan e ayrlr: 1. Basit fiil 2. Tremi fiil 3. Birleik fiil 1.BAST FLLER: Herhangi bir yapm eki almam, baka bir kelimeyle de birlememi kk durumundaki fiillerdir. Kk, fiilin blnemeyen en kk anlaml parasdr. Sev-, ala-, ka-, sorekimli bir fiilin kip, kii ve olumsuzluk ekleri atldktan sonra geriye kalan i, olu, hareket bildiren ksm yapm eki almam, yani baka bir kelimeden trememi veya baka bir kelimeyle de birlememi fiil basit yapldr. Okuyacakmsn ....Oku-y-acak-m-sn (Kk-yardmc ses-gelecek zam.eki-rivayet eki-2.tekil ahs eki.)

41

2.TREM YAPILI FLLER: Fiil ya da isim kklerine yapm eki getirilerek tretilen fiillerdir. gr- ya-agiy-in Gz-lefiil isim fiil sim Fiil fiil fiil fiil Dikkat ! Yansma olan kelimelerle de fiil tretilebilir.( at-la-, fsl-da-, hav-la-) rnek Soru: Hangi cmledeki yklemin yaps basittir? (19996 DPY) A) Yeni ald elbiseyi bugn giydi. B) ocuk, yatandan hafife doruldu. C) Seyahatten dnen kardeini yoklad. D) Akam olunca sokaklar tenhalat. Cevap (A) : Giy-di (Basit) rnek Soru : Aadaki alt izili kelimelerden hangisi isimden tremi bir fiildir? A) Babam koca bir ay avlam. B) Bebee yedirdin mi mamasn? C) Bu kartlar ok ucuza bastrdm. D) Altm artk, bana yaplanlara. Cevap (A) : Av (isim) 3. BRLEK YAPILI FLLER : ki ya da daha fazla kelimenin bir araya gelerek oluturduklar fiillerdir. yolla yaplr: a) Yardmc fiille kurulan birleik fiiller: S M Yardmc Fiil etoleyleklYardm Baarl etol-

Not: Ol- yardmc fiili tek bana da fiil olarak kullanlabilir. Ben hep sizin yannzda olacam. rnek Soru: Olmak fiili aadaki cmlelerin hangisinde yardmc fiil olarak kullanlmtr? (1996 - FL / AL) A) B) C) D) Gideli iki yl oluyor. (Zarf Tmleci) Her eyden nce insan olmal. (Yklem) Evimizin bir de bahesi olmal. (zne) Bu yaz ekinler erken oldu. (Zarf Tmleci)

Cevap (B) zm: Ol- kelimesi tek bana yklem olduu zaman, yanndakini fiilletirmek yerine onlar zne, nesne veya tmle olarak alr. DKKAT ! Yardmc fiille oluturulan birleik fiillerde ses dmesi veya ses tremesi oluuyorsa fiil bitiik yazlmaldr. Eer nl dmesi veya nsz tremesi olmuyorsa ayr yazlr. Sabr-et- sabret- (Ses dmesi) Af-etaf-f-et- (Ses tremesi) Terk etNamaz klHasta olrnek Soru: Hangi cmlede birleik fiil yoktur? (1993 EML) A) Bahede alan komumuza yardm edelim. B) nsanlar fikirlerinden dolay kmsemeyin. C) Sabahtan beri iimde bir eziklik hissediyorum. D) Dayma, sabah erkenden telefon ettim.

42

b) Anlamca Kaynam Birleik Fiiller ( Deyim Halindeki Birleik Fiiller) : Kelimelerin gerek anlamlarndan syrlmasyla yani mecaz anlamda kullanlmasyla oluan birleik fiillerdir. -mek. -mak mastar ekinin alabilen deyimler bu gruba girer. Veya ; isim soylu kelime ya da kelimelerle bir fiilin bir araya gelmesiyle oluur. Memleketim gzmde ttyor ! Baka nereye bavurdunuz? ok eziyet ekmi. (Gz gezdir-, kafa patlat-, kap dinle-, kulak asma-, akl ver-...) c) Kurall Birleik Fiiller

En az iki kelimenin belli bir kurala gre birlemesiyle oluan birleik fiillerdir. Dilimizde ok deiik kurall birleik fiil vardr. Bunlarn en yaygn olarak kullanlanlar drt eittir. 1) Tezlik Fiili: Fiil kk ve gvdelerine -, -i, -u, - ekleri getirilir. Ortaya kan kelime vermek fiiliyle birletirilir. Tezlik fiilleri daima bitiik yazlr. Geliver-, yapver-, okuyuver-, seiver... Tezlik fiillerinde genellikle abukluk, beklenmezlik, kolaylk, nem vermeme anlamlar grlr. Gazeteyi yere atverdi. (nem vermeme) Fiil Taban -(i) ver (mek) Bak ()verTezlik fiilinin olumsuzu iki ekilde yaplr: Geliver...gelmeyiver veya Geliverme 2) Yeterlilik Fiili : Fiil kk veya gvdelerine -a, -e ekleri getirilir. Ortaya kan kelime bilmek fiiliyle birletirilir. Bu fiillerde bir iin yaplmasna gcn yetmesi, ii baarma anlamlar vardr. Daima bitiik yazlr. Yapabil-, gezebil-, okuyabil-... Yeterlilik fiillerinde genellikle olaslk anlam grlr. Bu nedenle yeterlilik fiillerinin bulunduu cmlelerde olaslk zarflarnn kullanlmas dil yanllna yol aar. Belki yarn kye dnerim. (Doru) Yarn kye gidebilirim. (Doru) Belki yarn kye gidebilirim. (Yanl) Yeterlilik fiilinin olumsuzu ekilde yaplr: Alabilirim... (Alamam) (Almayabilirim) (Alamayabilirim) Yukardaki olumsuz yeterlilik fiilinin aralarnda anlam fark vardr. Birincide kesinlik, ikincide kiinin kendisine bal olumsuzluk, ncde ise kiinin elinde olmayan nedenlerden doan olumsuzluk sz konusudur. 3) Srerlilik Fiili : ki ekilde yaplr. Fiil kk veya gvdelerine -a, -e ekleri getirilir. Ortaya kan kelime durmak, kalmak, gelmek fiilleriyle birletirilir. Bu tr srerlilik fiilleri daima bitiik yazlr. Uyuyakal-, gidedur-, sregel-... Fiil kk veya gvdelerine -p, -ip, -up, -p ekleri getirilir. Bu kelimelerden sonra durmak, kalmak, gelmek fiilleri kullanlr. Bu tr srerlilik fiilleri ayr yazlr. Konuup dur-, gidip dur-, donup kal-, srp gel-... Bu fiillerde, iin belli bir sre devam ettii anlam vardr. Srerlilik fiillerinin olumsuzu yoktur. 4) Yaklama Fiili: Fiil kk veya gvdelerine -a, -e ekleri getirilir. Ortaya kan kelime, yazmak fiiliyle birletirilir. Yaklama fiilleri bitiik yazlr. Deyaz-, leyaz-... Bu fiillerde olmad ama az daha olacakt, az kalsn oluyordu anlamlar vardr. Yaklama fiillerinin anlam olumsuzdur. Bu nedenle yaklama fiilleri ayrca olumsuz yaplamaz. Yani bu fiillerin grnm olumlu, anlam olumsuzdur. NOT : Trkede en ok kullanlan kurall birleik fiiller bunlardr. Bunlar iki fiilden olumutur. Ayrca bir fiilimsi, bir fiilden (alayaca tut-, gresi gel-..) ; bir fiil , bir yardmc fiilden oluan (hazrlanm ol-, gider ol-, syleyecek ol-...) kurall birleik fiiller de vardr.

43

FLMS (EYLEMS) Kip ve kii ekleri almayan ama i, olu, hareket veya durum anlamlarn znde bulunduran ve cmle iinde isim , sfat, zarf gibi grevler stlenen szcklere fiilimsi denir. 1. SM FLLER (MASTAR) 2. SIFAT FL (ORTA) 3. BA (ZARF) FL (ULU) 1. SM FLLER (MASTAR) Fiilin ad demektir. Fiil kk veya gvdelerine -mak, -mek, -ma, -me, -, -i, -u, - ekleri getirilerek oluur. Yazmak, konumak, yemek, yazma, al... Konumak bir sanattr. DKKAT: Olumsuzluk eki -ma, -me ile isim-fiil eki olan -ma, -me kartrlmamaldr. Bu hafta ie gitme. (Olumsuz fiil) / Tatile gitme hazrlklar balad. (sim-fiil) DKKAT: -mak, -mek, -ma, -me eklerini alan baz kelimeler bir nesnenin ad olarak kullanlabilir. Ekmek, akmak, yemek, tokmak, kyma, sarma, kazma... Bu yl tarlaya buday ekmek istiyorum. (isim-fiil) Bakkaldan ekmek ald. (sim) 2. SIFAT FL (ORTA) Fiilin sfata dntrlm eklidir. Fiil kk veya gvdelerine -an, -as, -mez, -ar, -dik, -ecek, -mi, ekleri getirilerek yaplr. Sfatlarn her zaman bir ismi niteledii gibi sfat-fiiller de bir ismi niteler. Tandk kii, okumu adam, kmaz sokak.... DKKAT: Sfat-fiil ekini alan fiiller, bazen isim greviyle kullanlr. Bayrama katlan rencilere izin verildi. (Sfat-fiil) / Bayrama katlanlara izin verildi. (sim) (Sfat-fiiller ekim eki alarak isimleir.) DKKAT: Sfat-fiil ekleriyle kip ekleri kartrlmamaldr. Grnmez kaza (Sfat-fiil) / Buradan bizim ev grnmez. (Fiil) DKKAT: Sfat-fiil eklerinin olumsuzlar da yaygn olarak kullanlr. Grmemi adam, olmayacak i 3. BA (ZARF) FL (ULU) Fiillerin durumunu, zamann, eklini bildiren fiilimsilerdir. Fiil kk veya gvdelerine -ip, -ince, -eli, erek, -ken, -a, -e, -maden, -makszn, -dka, -dnda, -mez ekleri getirilerek yaplr. Koa koa geldi. ocuk aladka ald. retmen dersi anlatp kt.

44

EK-FL (EK-EYLEM) sim soylu kelimelerin sonuna gelerek, onlar yklem yapan eklere ek-fiil denir. Ek -fiil ekleri unlardr: -dr, -idi, -imi, -ise Ek-fiillerin temel grevi sim ve isim soylu kelimelere gelerek onlar yklem yaparlar. Hayat, yaaynca gzeldir. Ek-fiiller genel olarak drt blmde incelenir: 1.Ek-fiilin geni zaman 2.Ek-fiilin grlen gemi zaman 3.Ek-fiilin duyulan gemi zaman 4.Ek-fiilin art Ek-fiilin geni zaman SM + EK FL ( -dr, -dir, -dur, -dr, -tr, -tr, -tur, -tr) + AHIS EK (-m, -im, -um, -m, -sn, -sin, -sun, -sn, -z, -iz, -uz, -z, -snz, -siniz, -sunuz, -snz, -lar, -ler) ekleri de Ek-fiilin geni zamann karlar. yi-dir- , yorgundur, yorgunum, yorgunsunuz, yorgunlar. Ek-fiilin geni zaman, ayn zamanda ek-fiilin imdiki zamann karlar. DKKAT: -dr ek-fiili sadece 3.ahslarda kullanlr. Birinci ve ikinci ahs ekimlerinde -dir yerine ahs ekleri kullanlr. Ek-fiilin grlen gemi zaman SM + EK FL (-idi, -d, -di, -du, -d-t, -ti, -tu, -t ) + AHIS EK renci-y- di- m , alkand, gzeldi. Ek-fiilin duyulan gemi zaman SM + EK FL (-imi, -m, -mi, -mu, -m) + AHIS EK Gzelmiim, gzelmisin, gzelmi, gzelmiiz, gzelmisiniz, gzelmiler Ek-fiilin art SM + EK FL ( ise, -se, -sa) + AHIS EK Hastaysanz... DKKAT: Ek-fiilin art olan ise isim ve isim soylu kelimelere geldiinde onlar yklem yapmaz; sadece cmleye art anlam kazandrr. Hastaysanz biraz istirahat ediniz. DKKAT : Ek fiiller sadece isimleri deil; isim soylu olan zamirleri de yklem yapabilirler. Benim en iyi arkadam sen-di-n. / Kim-mi beni soran / En iyi adam Odur. NOT : Ek-fiiller, fiilimsilerin sonuna gelerek onlar yklem yapabilir. En gzel ey, salkl yaamaktr. NEML: Ekfiil eklerinin grevi vardr: 1. smi Yklem Yapar 2. Basit Zamanl Fiili Birleik zaman Yapar 3. art Cmlesi Yapar.

45

FL ATISI 1. NESNELERNE GRE FLLER a. Geili Fiiller b. Geisiz Fiiller c. Oldurgan Fiiller . Ettirgen Fiiller 2. ZNELERNE GRE FLLER a. Etken Fiiller b. Edilgen Filler c. Dnl Fiiller . te Fiiller 1. NESNELERNE GRE FLLER a. Geili Fiiller: Nesne alan, ykleme sorulan ne, neyi, kimi sorularna cevap veren fiillerdir. pucu: Bir fiilin bana onu szcn getirip okuyabiliyorsak, o fiil nesne alabiliyordur, geilidir. Annemi ok seviyorum. / Bu haberi gazetede okumutum. Grmek / saklamak / balamak Uyar: Fiilimizin geili olmas iin ille de cmle iersinde nesne alm olmasna gerek yoktur. Nesne alabiliyor olmas yeterlidir. Sabahtan beri durakta bekliyorum. / Ben de ok zledim. b. Geisiz Fiiller: Nesne alamayan fiiller geisizdir. Bu fiiller onu szcyle okunamaz. ok sevdii kedisi kayboldu. / Kk ocuk durmadan alyordu. Beklediimiz haber nihayet geldi. / uyumak / glmek / oturmak c. Oldurgan Fiiller: Geisiz fiillerin -()r, -t, -tir eklerini alarak geili duruma gelmesine oldurgan fiil denir. Btn gn alad. (geisiz) Anlattklaryla hepimizi alatt. (oldurgan) nsanlar glyor. (geisiz) nsanlar gldrd. (oldurgan) Pimek piirmek Balamak balatmak Uyanmak uyandrmak . Ettirgen Fiiller: Geili eylemlere -t, -()r, -tir ekleri getirilerek bunlarn geililik dereceleri arttrlr. Geililik derecesi arttrlm eylemlere ettirgen eylem denir. Ettirgen eylemlerin yklem olduu cmlelerde zne ii kendisi yapmaz, bakasna yaptrr. Salarn kesti. (geili) Salarn kestirdi. (ettirgen) Yemekten sonra su iti. (geili) ocua su iirdi. (ettirgen) Okumak okutmak Yazmak yazdrmak 2. ZNELERNE GRE FLLER a. Etken Fiiller: znesi belli olan eylemler etkendir. Bir cmlede eylemin kim tarafndan yapld belli ise etken atl eylem denir. Cmlede gizli zne olsa da fiil etkendir. Scakta kald iin ocuk terlemi. renciler bayramda snflarn sslediler. / . Y. . Y. Btn iirlerini ayn kitapta toplad. (gizli zne: o) Y. b. Edilgen Fiiller: znesi belli olmayan eylemler edilgen atldr. Gerek zne almaz. Szde zne alr. Edilgen atl fiiller -l, n at eklerini alr. / Seyirciler taknlk yapmamalar iin uyarld. Hrszlar sonunda yakaland. S.. Y. S.. Y. Uyar: Tabiat olaylar edilgen olarak alglansalar bile etken olarak deerlendirilir. Yine yeillendi fndk dallar. Kuraklktan gln suyu ekildi. / G.. Y. Y. G..

46

c. Dnl Fiiller: znenin yapt i kendi zerine dnyorsa, zne ii hem yapyor hem de yapt iten etkileniyorsa bu tr fiillere dnl fiil denir. Fiil -n, - eklerinden birini alr. Bizi grnce sevindi. / Dne giderken aynann karsnda sslendi. Olunun lmne kadn ok zld. / giyindi / hazrland Uyar: Edilgen fiillerle dnl fiiller birbirine kartrlmamaldr. Bebein salar bir gzel tarand. (Edilgen fiil) Gl, sabahleyin gzelce tarand. (Dnl fiil) Araba gzelce ykand. (Edilgen fiil) Akam nce kardeim ykand. (Dnl fiil) . te Fiiller: Anlatlan iin birden fazla zne tarafndan, birlikte veya karlkl yapldn gsteren fiillere ite fiil denir. te eylemler etken eylemlerden -() ekiyle tretilir. Uzun sre baktlar. (karlkl) Bu konuyu uzun sre tarttlar. (karlkl) Akam kendi aramzda dertletik, alatk, gltk. (Birlikte) Dikkat: Baz fiiller () eki almadklar halde anlamca itelik zellii gsterebilir. ki eski dost sonunda bart. Koca Yusuf Amerikada bile gremiti. Hayatm boyunca bilgisizlikle savatm.

47

CMLENN GELER ge: Bir cmleyi oluturan szck veya szck gruplarna ge denir. geler bulunurken nce temel geleri (yklem, zne), daha sonra yardmc geleri (nesne, dolayl tmle, zarf tmleci) bulmamz gerekir. Cmlenin geleri A) Temel geler 1) Yklem 2) zne B) Yardmc geler 1) Nesne (Dz Tmle) 2) Dolayl Tmle 3) Zarf Tmleci A) Temel geler 1) Yklem: Cmlede anlatlan i, olu ve hareketi ya da yargy zerinde tayan gedir. Yklemsiz cmle olmaz. Yahya Kemal gzel iirler yazmtr. Arkadam hata yaptn kabul etti. Ar ar kacaksn, bu merdivenleri. Sndrn lambalar, uzaklara gideyim. Asl kk ve z derinliklerdedir. 2) zne: Bir cmlede yklemin bildirdii ii yapan ya da yargy stne alan geye denir. zneyi bulmak iin ykleme kim?, ne? sorular sorulur. zne eitleri a) Gerek zne:Yklemin bildirdii yargy yapan genin cmlede kullanlmasyla oluan znedir. Gizli zne de gerek znedir. Geceleyin bir ses bler uykumu. G. . Y. Bakakalrm, giden geminin ardndan. (Gizli . Ben) Y. Yamurlardan sonra byrm, baak. Durmadan annesini soruyordu. b) Szde zne: Baz cmlelerde ii yapan belli deildir. Bu cmlelerde iten etkilenen ge szde zne kabul edilir. Dier bir deyile edilgen atl fiillerle kurulan cmlelerin znesidir. Hrsz, akama doru yakaland. S.. Y. Hallar, bin bir emekle dokundu. S.. Y. Ali, dn okuldan kovulmu. B) Yardmc geler 1) Nesne (Dz Tmle): Cmlede znenin yapt iten etkilenen szck veya sz gruplarna nesne denir. a) Belirtili Nesne: smin belirtme (-i) hal ekini alan nesne trdr. Belirtili nesneyi bulabilmek iin ykleme neyi?, kimi? sorular sorulur. Biz onu dn arda grdk. . B.li N. Y. O, nehirde balk tutmay sevmez. . B.li N. Y. b) Belirtisiz Nesne: smin yaln durumda bulunan nesne trdr. Ykleme ne? sorusu sorulur. Arkadama yeni bir iir kitab aldm. (Gizli . Ben) B.siz N. Y. retmen: Sizler gelecein mimar olacaksnz. derdi. . B.siz N. Y.

48

2) Dolayl Tmle: Adn -e,-de,-den dolayl tmle denir. ykleme; de e Neye? Neyde? Nereye? Nerede? Kime? Kimde?

durum eklerini alan szcklerin cmlede stlendikleri greve den Neyden? Nereden? Kimden?

Her strap, insana ayr bir ey retir. . D.T. B.siz N. Y. Bahesinde solmayan gller varm. D.T. . Y. Bana, okumaktan sz edin. 3) Zarf Tmleci: Yklemi yn, zaman, durum, vasta, sebep, art, miktar ynyle etkileyen kelimelere zarf tmleci denir. Ykleme; Nasl? Ne zaman? Niin? Nereye? Ne kadar? Kim ile? Ne ile? ocuk hkra hkra uzaklat. . Z.T. Y. Bu iiri kar yaarken yazdm. stanbula uakla gittik. Uyar: eri , dar, ileri, geri, aa, yukargibi yer-yn zarflar kullanldklar btn cmlelerde zarf tmleci olur. Ve nereye sorusu sorulur. Eer adn -e, -de, -den halinde bulunursa dolayl tmle olur.(eriye, ieride, ieriden) Kapc hzla aa indi. . Z.T. Z.T. Y. Mehmet kardeini yukar ard. . B.li N. Z.T. Y. Kapc hzla aaya indi . Z.T. D.T. Y. Mehmet kardeini yukardan ard. . B.li Z.T. Y.

49

CMLE BLGS 1.Yklemine Gre Cmle a. Fiil Cmlesi: Yklemi ekimli fiillerden oluan cmledir. Tatl bir akam vakti yolculuumuz balad. Yamur aniden bastrnca nehir aniden cotu. Su insan boar, ate yakarm. b.sim Cmlesi: Ad ya da ad soylu szcklerin veya sz beklerinin ek eylem alarak yklem olduu cmlelerdir. Sanat iin hayalin nemi byktr. Ona verecein en gzel hediye, kitaptr. Bizim ocuk aslan gibidir. En byk arzusu air olmakt. 2.gelerin Diziliine Gre Cmle a.Kurall Cmle: Yklemi sonda olan cmledir. Olur olmaz szler sylyor. Verdiin kitaplar ok beendim. b.Devrik Cmle: Yklemi sonda bulunmayan cmlelerdir. Yamurdan sonra byrm, baak. Ge fark ettim, tan sert olduunu. 3.Anlamlarna Gre Cmle a.Olumlu Cmle: Yklemi olumlu olan ve bir iin yapldn veya yaplacan bildiren cmlelerdir. Gne topra yeni yeni styor. Hangi kitab okuyacana karar ver. b.Olumsuz Cmle: Anlamca olumsuz yklemlerle kurulan cmlelerdir. Annesini ve babasn unutmad. Olaylar anlatlr gibi deil. Evlerinde ekmek ve su yoktu. Uyar: Baz cmleler biimce olumlu olduu halde anlamca olumsuz olabilir. Ne ev kald ne bark. (kalmad) Byklere byle davranlr m? (davranlmaz) Uyar: Baz cmleler biimce olumsuz anlamca olumlu olabilir. Sizi sevmiyor deilim. (seviyorum) Bu adam acmasz deil. (acr) Gel de bu ocuu sevme. (sev) c.Soru Cmlesi: Soru anlam tayan ve cevap vermeyi gerektiren cmlelerdir. Hangi yazarlar seversin? Yarn Boluya m gidiyorsun? .nlem Cmlesi: inde nlem szckleri bulunan cmlelerdir. Heyecen, coku, fke vb bildirir. Eyvah, yemek yand! Dikkat, kpek var!

50

4.Yapsna Gre Cmleler a.Basit Cmle: Tek bir yarg bildiren cmledir. Sabahtan akama kadar kardeimle oynadm. Sanat toplum iindir. b.Birleik Cmle: Birden ok yarg ieren cmledir. -Giriik Cmle: inde fiilimsi bulunan cmlelere denir. Son glen iyi gler. Okuldan knca eve gideceim. Can kmadka huy kmaz. -Kili Birleik Cmle: Ki balacyla yaplr. Ne yazk ki beni anlayamadn. al ki kazanasn. Duydum ki unutmusun. -art Birleik Cmle. in koula baland cmlelerdir. Tandn varsa buraya abuk alrsn. Hava gzel olursa dar kacam. Yan Cmlacik Eve gider gitmez ekmee ya, reel srp yiyeceim. yan cmlecik 1 yan cmlacik 2 temel cmle Duydum ki unutmusun. temel cm. yan cmle c.Srl Cmle: Birden fazla cmlenin virglle baland cmlelerdir. -Baml Sral: Cmleler arasnda ge ortakl vardr. Kapy tklatt, ieri girdi. (zne ortak o) Mart kapdan baktrr, kazma krek yaktrr. (zne ortak mart) -Bamsz Sral: Cmleler arasnda ge ortakl yoktur. El yaras onulur, dil yaras onulmaz. d.Bal Cmle: Birden fazla cmlenin balala baland cmlelerdir. Kitaplar ok sever ve vaktinin ounu kitap okumaya ayrrd. Hem sulu hem gl. Ne konutu ne aklamam dinledi.

51

ANLATIM BOZUKLUKLARI Anlatm bozukluklarnn trlerini yle gruplandrabiliriz: 1. Gereksiz Szck Kullanlmas: yi bir cmlede yeterli sayda szck kullanlr. Baka bir deyile gereksiz szcklere yer verilmez. nk, gereksiz szck kullanm cmlenin duruluunu bozar ve anlatm bozukluu yaratr. Bir cmlede gereksiz szck bulunduunu anlamak iin, szck cmleden karlr. Bu durumda cmlenin anlam ve anlatmnda bir bozulma oluyorsa o szck gerekli, anlatmnda bozulma olmuyorsa ise gereksizdir. Mecburen karakola gitmek zorunda kaldm. Son yazd romanna isim bulmakta bir hayli zorlanm. Uak, alalarak havaalanna baarl bir ini yapt. Araba u anda yola kmak zere. Tatile ailesi ile birlikte kacakt. Vakfmza karlksz bata bulundular. Verilen vaatlerin hibiri yerine getirilmedi. Gitmeden nce bir daha ara. Yukardaki cmlelerdeki alt izili szckler gereksizdir. nk, bu szlerin anlam, ayn cmledeki baka szck ya da eklerde vardr. Bunlarn karlmas anlamda bir daralmaya yol amaz. Bu anlatm bozukluu u ekillerde olabilir: E ve Yakn Anlaml Szcklerin Ayn Cmle inde Kullanlmas: Atatrkn yapt yeniliki devrimler, sosyal ve siyasal yaammz kknden deitirmitir. Atatrkn yapt devrimler, sosyal ve siyasal yaammz kknden deitirmitir. Yatmadan nce dilerini fralamay unutma. Yatmadan dilerini fralamay unutma. Giyimlerinde, konumalarnda ve davran biimlerinde bir gariplik yoktu. Giyimlerinde, konumalarnda ve davranlarnda bir gariplik yoktu. 2. Szcn Yanl Anlamda Kullanlmas: Dilimizde baz szckler, anlam inceliklerine dikkat edilmeden kullanlr. Szckleri kendi anlamn yanstacak ekilde kullanmamak veya uygun olmayan yerde kullanmak anlatm bozukluuna yol aar. Byle bir yanla dmemek iin hangi szcn nerede kullanlp nerede kullanlmayacan ok iyi bilmek zorundayz. lkenin bunalma girmesini salayan bu tr aklamalardan kanmak gerekir. lkenin bunalma girmesine neden olan bu tr aklamalardan kanmak gerekir. Bu tr bilimsel almalar, dilimizin zenginlemesine neden olacak. Bu tr bilimsel almalar, dilimizin zenginlemesine katkda bulunacak. Uyar: Salamak ya da katkda bulunmak elde edilmesi istenen olumlu bir sonuca ulamaktr. stenmeyen sonular ortaya ktnda neden olmak kullanlr. Avukat, sann sulu olduunu savunuyor. Avukat, sann sulu olduunu ne sryor. Muhalefet partileri, enflasyonun haneli rakamlara ykseldiini savundu. Muhalefet partileri, enflasyonun haneli rakamlara ykseldiini ne srd. Uyar: Savunma bir saldrya ya da dnceye kar olan davrantr. Ortada byle bir durum yoksa savunma yerine ne srme ya da iddia etme kullanlr. mlein zerine yazlm desenlere hayranlkla bakyordu. mlein zerine izilmi desenlere hayranlkla bakyordu. Hrsz, kadnn kolundaki antay zorla alp kat. Hrsz, kadnn kolundaki antay zorla alp kat. Zor artlar altnda alan iilerin salk durumlar aksad. Zor artlar altnda alan iilerin salk durumlar bozuldu. Bu tr tatbikatlarda lm ans her zaman mevcut. Bu tr tatbikatlarda lm olasl her zaman mevcut. Bugn bir buzdolabnn cretiyle on yl nce bir araba satn alnabilirdi. Bugn bir buzdolabnn fiyatyla on yl nce bir araba satn alnabilirdi.

52

Gzelliinin farknda olduunu belirten davranlar sergiliyordu. Gzelliinin farknda olduunu gsteren davranlar sergiliyordu. Kimi uyarc ilalar, sporculara yarardan ok zarar salamaktadr. Kimi uyarc ilalar, sporculara yarardan ok zarar vermektedir. Davranlaryla arkadalarnn zlmesini salad. Davranlaryla arkadalarnn zlmesine neden oldu. 3. Birbiriyle Kartrlan Szcklerin Kullanlmas: Kimi szckler ayn kkten tredii iin yazl ve okunu olarak birbirine benzer; ancak bunlarn anlamlar farkldr. Bu szckler kartrlp birbirinin yerine kullanlrsa, anlatm bozukluu ortaya kar. Bu kadar ekimser olmana gerek yok; aralarna katl, giriken ol. Bu kadar ekingen olmana gerek yok; aralarna katl, giriken ol. Bunca yamura karlk barajlarda yeterince su birikmemi. Bunca yamura karn barajlarda yeterince su birikmemi. Bu iki olay arasndaki ayrnty kimse hesaba katmyor. Bu iki olay arasndaki ayrm kimse hesaba katmyor. Ahmet Bey, saygl kiiliiyle evresine rnek olmutu. Ahmet Bey, saygn kiiliiyle evresine rnek olmutu. Bu eski makineler artk ilemlerini yerine getiremiyor. Bu eski makineler artk ilevlerini yerine getiremiyor. Yaantsnn en zor gnlerini srgne gnderildii Maltada geirdi. Yaamnn en zor gnlerini srgne gnderildii Maltada geirdi. kazalarnn okluu, i gvencesinin olmadn gsteriyor. kazalarnn okluu, i gvenliinin olmadn gsteriyor. Topran oluumunda bata gelen etkin, rzgrdr. Topran oluumunda bata gelen etken, rzgrdr. 4. Anlamca elien Szcklerin Kullanlmas: Anlamca cmlenin yargsyla uyumayan, cmlede iletilen yargyla elien ya da kartlk yaratan szlerin bir arada kullanlmas nemli bir anlatm kusurudur. Anlamlar birbirine ters szcklerin ayn cmlede kullanlmasdr. Cmlenin anlamnda eliki, genellikle kesinlik ve olabilirlik anlam tayan szlerin bir arada kullanlmasndan kaynaklanr. Kapnn nnde tam tamna be nbeti vard. Kapnn nnde be nbeti vard. Aa yukar tam ay nce benzer bir yaz daha kmt. ay nce benzer bir yaz daha kmt. Gazetede kan bu haber, mutlaka bakann da kulana erimi olmal. Gazetede kan bu haber, bakann da kulana erimi olmal. Milli Savunma Bakan, kesinlikle askeri bir zme bavurulmayacan umduunu belirtti. Milli Savunma Bakan, kesinlikle askeri bir zme bavurulmayacan belirtti. Eminim ki bunca grlt patrt en ok onu zm olsa gerek. Bunca grlt patrt en ok onu zm olsa gerek. Onun nmzdeki ay, ailesini mutlaka ziyaret edeceini zannediyorum. Onun nmzdeki ay, ailesini ziyaret edeceini zannediyorum. Kukusuz btn almalarnn dln sonunda belki alacaksn. Kukusuz btn almalarnn dln sonunda alacaksn.

53

Bu istek, hi phesiz onun kulana gitmi olabilir. Bu istek, hi onun kulana gitmi olabilir. Bundan aa yukar on yl nceydi. Bundan on yl nceydi. 5. Mantksal Tutarszlk: Bir cmlede, iletilmek istenen anlamn eksiksiz olabilmesi iin dnce ve mantk son derece nemlidir. yi bir anlatmda salam bir dnme ve mantk yrtme temel kouldur. Mantksal hatalar ve tutarszlklar ieren cmleler, dil bilgisi kurallarna uygun olsalar bile anlam ve yargy eksiksiz iletmezler. Bu tr yanllar genellikle dikkatsizlik sonucu ortaya kar. nmzdeki haftann nemli programlarndan bazlarn sizlere hatrlatmaya altk. nmzdeki haftann nemli programlarndan bazlarn sizlere tantmaya altk. nlem alnmazsa bu hastalk lme, hatta ksmi felce neden olabilir. nlem alnmazsa bu hastalk ksmi felce, hatta lme neden olabilir. Son turda atlet, arkasndaki yary bir hamlede geti. Son turda atlet, nndeki yary bir hamlede geti. 6. Tamlama Yanllklar: Sfat ve isim tamlamalarnn ayn tamlanana balanmas anlatm bozukluuna yol aar. nk isim tamlamalarnda tamlanan iyelik eki ald halde, sfat tamlamalarnda tamlanan ek almaz. Dolaysyla tamlananlar, nitelii farkl olduundan ortak kullanlamaz. Kaza yerine birok askeri ve polis arac geldi. Kaza yerine birok askeri arala polis arac geldi. Onun byle ilerle uramaya ne vakti vard ne de zamandr. Onun byle ilerle uramaya ne vakti vard ne de bunun zamandr. haleye birok yerli ve yabanc firmalar katld. haleye birok yerli ve yabanc firma katld. Bu nlemler ekonomik ve salk asndan olumlu sonular verdi. Bu nlemler ekonomik adan ve salk asndan olumlu sonular verdi. 7. zne Yklem Uyumsuzluu (Uyumazl): yi bir cmlede tekillik-oulluk, olumlulukolumsuzluk ve ahs bakmndan zne ile yklem arasnda bir uyum olmas gerekir. Eer zne ile yklem arasnda bir uyum yoksa, anlatm bozukluu olur. Cmlede zne tekilse yklem de tekil; zne oulsa yklem de oul olur. Kardeim bugn evde kalacak. zne Tekil Yklem Tekil Dostlar yllar sonra bir araya geldiler. zne oul Yklem oul Bitki, hayvan, organ, cansz varlklar ve zaman adlar, oul zne olarak kullanldnda yklem tekil olur. Meyveler bu yl ge iek at. zne bitki oul Yklem tekil Kpekler sabaha kadar havlad. zne hayvan oul Yklem tekil Yrmekten ayaklarm zne organ oul geti. Aradan haftalar zne zaman oul ard. Yklem tekil Yklem tekil

Sze sayg, alay ya da kmseme anlam katlmak istenirse zne tekil, yklem oul olur. Beyefendi hala kalkmadlar m? zne tekil Yklem oul Aye Hanm henz gelmediler. zne tekil Yklem oul

54

Cmlede zne kii zamiri ise yklemin kii eki de ayn zamiri gsterir. Ben tiyatroya gidiyorum. zne Yklem 1.Tekil kii 1. Tekil kii Biz yaknda bu aratrmay bitireceiz. zne Yklem 1. oul kii 1. oul kii zne 1. ve 2. tekil kii ise, yklem 1. oul kii olur. hazrlarz. devi sen ve ben zne Yklem 2. ve 1. Tekil kii 1. oul kii zne 1. ve 3. tekil kii ve 1. ve 3 oul kii ise yklem 1. oul kii olur. izledik. iir etkinliini ben ve Ali (o) zne Yklem 1. ve 3. Tekil kii 1. oul kii zne 2. ve 3. tekil kii ve 2. ve 3 oul kii ise yklem 2. oul kii olur. Sen ve Aye (o) bana yardm edebilirsiniz. zne Yklem 2. ve 3. Tekil kii 2. oul kii Aalar yapraklarn dkyorlar. Cmlesinin znesi aalar insan d bir varlk olduu iin, oul da olsa tekil yklemle kullanlmaldr. Cmlenin dorusu yle olmaldr: Aalar yapraklarn dkyor. Ahmet ve kardei gezmeye gitti. cmlesinin znesi Ahmet ve kardei iki kiiden olumutur. Bu zne onlar zamiri ile anlatlr. Bu durumda cmlenin yklemi de onlar karlayan 3. oul kii olmaldr. Cmlenin dorusu yle olmaldr: Ahmet ve kardei gezmeye gittiler. Sen ve Berkay dn nereye gitti? cmlesinin znesi 2. ve 3. tekil kii olduuna gre cmlenin yklemi 2. oul kii olmaldr. Cmlenin dorusu yle olmaldr: Sen ve Berkay dn nereye gittiniz? Uyar: Trkede baz zneler olumlu, baz zneler ise olumsuz anlamlar verdii iin bu cmlelerin yklemleri de zneye gre olumlu ya da olumsuz olmas gerekir. Eer zne kimse, hibiri, hi kimse gibi kelimelerden oluuyorsa yklem olumsuz olmaldr. Eer zne hepsi, herkes gibi kelimelerden oluuyorsa yklem olumlu olmaldr. zellikle sral cmlelerde farkl yklemlerin ayn zneye balanmas durumunda zne-yklem uyumsuzluunun ortaya kabileceini unutmamalyz. Hibiri onun ldne inanmyor, hayret ediyordu. cmlesinde inanmayanlar ve hayret edenler ayn kiiler fakat hibiri olumsuz bir zne olduu iin yklemi de olumsuz ekimlendii halde hayret ediyordu olumlu ekimlenmitir. Dolaysyla anlatm bozukluu olmutur. Cmlenin dorusu yle olmaldr: Hibiri onun ldne inanmyor, herkes hayret ediyordu. Herkes onu seviyor, zmyordu. Herkes onu seviyor, kimse zmyordu. Herkes sevin iindeydi, zlmyordu. Herkes sevin iindeydi, kimse zlmyordu.

55