i

ZET

G SSTEMLERNDE HARMONKLER VE
FLTRELEMELERN NCELENMES

FLZ, Caner
Krkkale niversitesi
Fen Bilimleri Enstits
Elektrik-Elektronik Anabilim Dal, Yksek Lisans Tezi
Danman : Prof. Dr. lhan Kocaarslan
Austos 2006, 146 sayfa

Elektrik enerjisine duyulan talebin srekli artmas ve ilerleyen
teknoloji ile sistemdeki ykler eitlilik kazanmtr. Sistemdeki bu
yklenmenin her zaman lineer olmas istenir. Ancak son yllarda ilerleyen
yar iletken teknolojisinin byk etkisi ile sistemdeki nonlineer yklerde artma
grlmtr.
Nonlineer ykler, akm - gerilim karakteristii dorusal olmayan
yklerdir. Sistemdeki bu nonlineer ykler sistemde harmonik akmlar ve
harmonik gerilimleri meydana getirirler. Oluan bu harmonikler, lineer
yklerde bile lineerliin bozulmasna sebep olabilir.
Harmonik oluumuna sebep olan balca ykler; g elektronii
elemanlar, transformatrler, dner makineler, doru akm ile enerji nakli, ark
frnlar, statik VAR generatrleri ve kesintisiz g kaynaklardr.
Harmonikler, sistemdeki elemanlarda; ek kayplara, snmalara,
yaltmlarnn zorlanmasna, baz durumlarda zarar grmelerine ve devre d
kalmalarna yol aarlar.
ii
Harmoniklerin, sistem zerinde meydana getirdikleri bu nemli
etkilerden dolay olumadan veya olutuktan sonra giderilmesi
gerekmektedir. Harmonik reten kaynaklar imal edilirken harmonik
retmesinin engellenmesi en nemli giderilme yntemlerinden birisidir. Dier
bir nemli yntem ise harmonik filtreler yoluyla harmoniklerin szlmesidir.
Bu yaplan almada; fourier analizi kullanlarak harmoniklerin
matematiksel analizi, harmonik reten kaynaklar, harmoniklerin sistem
zerine etkileri ve harmonik standartlar ayrntl olarak incelenmitir.
Harmoniklerin giderilmesi konusuna ise ana hatlar ile deinilerek filtrelerden
bahsedilmitir.
Yaplan aratrmalar sonucunda varlan sonular ve alnmas
gereken nlemler iin nerilere de almada yer verilmitir.


Anahtar Kelimeler : Harmonikler, Harmonik Filtreleme

iii


ABSTRACT

AN INVESTIGATION OF HARMONIC EFFECTS
AND ITS FILTERNG METHODS
OF POWER SYSTEMS

FLZ, Caner
Krkkale University
Graduate School Of Natural and Applied Sciences
Deparment of Electrical & Electronic, M. Sc. Thesis
Supervisor : Prof. Dr. lhan Kocaarslan
August 2006, 146 pages

Continiously increasing demand for power and the
technological improvements in this field have made the load in power systems
vary. t is always preferred loads to be linear, but since the solid state
technology has been improving in recent years, nonlinear loads have got the
tendency to rise.
Nonlinear loads dont have linear current voltage
charectiristics producing harmonics which may cause the linearity to be
disturbed even some cases of linear loads.
Main harmonic loads are power electronic elements,
transformers, rotating machines, energy transformers by direct current, arc
furnaces, static VAR generators and continious power sources which in turn
iv
cause problems like energy loss, overheating, disturbances and defects in
isolation and furthermore disconnection from the circuit.
Owing to these adverse effects of harmonic loads on system
performance their occurrance must be eliminated. The most vital mean of
elimination is to prevent the harmonics during manifacturing. The important
one is said to be the filtration of harmonics by harmonic filters.
n this study, harmonic load producing sources, mathematical.
Analysis of harmonic loads using fourier analysis method, their adversary
effects on systems performance were investigated in detail. Besides the
means of preventig the harmonic load occurrance were explained basicly.
On the other hand this study covers the result of this
investigation and the suggestion for preventive actions to be taken for
harmonics not to ocur.



Key Words: Harmonics, Harmonics filtering

v


TEEKKR


Yksek lisans tez almam srasnda yardmlarn esirgemeyen
danman hocam Prof. Dr. lhan KOCAARSLAN a yapm olduu nerilerden
ve yardmlarndan dolay teekkrlerimi sunarm.


























vi


SMGELER DZN


t
Bamsz Deiken

0
A
: sabit terim

: ,...., , ,
3 2 1 n
C C C C
Harmoniklerin Genlikleri
n
,...., , ,
3 2 1
Harmoniklerin Faz Alar.

w
Asal Frekans.
n
Z

. n
Harmoniin Empedans Genlii
n

. n
Harmonik Akmn Faz As
n
Harmonik Mertebesi

p
eviricinin Darbe Says
k
Pozitif Bir Tamsay (1, 2, 3,.....)
1 m
E
Temel Dalga Geriliminin Max. Deeri
mn
E
n. Harmonik Geriliminin Max. Deeri

1

Temel Dalga Geriliminin Faz Fark

n

n. Harmonik Geriliminin Faz Fark

1 m
I
Temel Dalga Akmnn Max. Deeri

mn
I
: n. Harmonik Akmnn Max. Deeri
vii

1

Temel Dalga Akmnn Faz Fark

n

n. Harmonik Akmnn Faz Fark

f
Temel Frekans

r
f
Rezonans Frekans

S
S
ebekenin Grnr Ksa Devre Gc
C
S
Kapasitenin Nominal Gc

S
f
Seri Rezonans Frekans

T
S
Transformatrn Nominal Gc

C
S
Sistemdeki Kapasitenin Gc

T
Z
Transformatrn (pu) Empedens

1
S
Omik Ykn Gc
( ) tan Kayp Faktr

0
R
Doru Akm Direnci

R
Deri Etkisi Dahil Diren

n
R

. n
Harmonik Frekansndaki Diren

n
I

. n
Harmonik Akmnn Efektif Deeri

Fe
P
Demir Kayb

m
C
Makinenin Yaps le lgili Bir Sabit


n

. n
Harmonik in Asal Frekans
viii
n
V

. n
Harmoniin Efektif Deeri

x
B

B
Alannn
x
Eksen Bileeni

y
B

B
Alannn
y
Eksen Bileeni

0

Havann Geirgenlii

I
Akmn Efektif Deeri

h
letkenin Topraktan Ykseklii

x
Mesafe
d
Topran letkenlii le Frekansn Bir
Fonksiyonu

E
Elektrik Alan iddeti

Topran zgl Direnci

t
I
Topraa Akan Akm
x
Toprak Gei Noktasna Olan Uzaklk

M
Farkl letme Periyodu Says

L
Tesisteki Hat/Kablo Says

j
R

. j
Hat Parasnn Omik Direnci

I
Sinsoidal Akmdan Arndrlm
Akmlar

T S R
I I I , ,
Faz Akmlar

N
I
Transformatrn Anma Akm

o
R
Yldz Noktas Direncinin Deeri

i

T
Dnemi Sresince Parann Deeri

T
Zaman
ix

HD
Hurda Deeri
Thd Toplam Harmonik Distorsiyonu

f
I
Harmonik Akmlarn Efektif Deeri

fn
Z
Filtrenin
. n
Harmonik Frekansndaki
Empedans

y
I
Yk Akm
yk
Z
Yk Empedans
x


EKLLER DZN

EKL

1.1. Temel dalga ve bileke dalga. .... 3
1.2. Grafik metotla fourier analizinin yaplmas ..12
1.3. Analiz edilen dalga ..16
1.4. Filtre tipi analog harmonik genlik analizr .23
1.5. Dijital harmonik analizr ...24
1.6. Bozulmu Dalgann ekli ...29

2.1. Demir ekirdein mknatslanma erisi (
( ) H f B =
erisi) ..38
2.2. Transformatr mknatslanma akm .39
2.3. Yuvarlak ve dz kutuplu generatrlerde emk ekilleri 44
2.4. Turbo generatrlerde hava aralnda indklenen emk ekilleri. .46
2.5. Diyot ve tristre ait alma karakteristikleri 53
2.6. Yarm dalga kontroll dorultucu devresi iin dalga ve harmonikler.55
2.7. Bir doru akm enerji iletim hattnn prensip balant emas ...56
2.8. Bir kesintisiz g kaynann prensip emas ..61
2.9. Fotovoltaik enerji retimi blok emas ...64
xi
3.1. Harmonik akmlarnn ak yn 89
3.2. ift harmoniklerin temel dalga gerilimine etkisi ...92
3.3. Tek harmoniklerin temel dalga gerilimine etkisi. .93
3.4.
C L R , ,
paralel rezonans devresi 96
3.5. Paralel rezonans devresinin empedans ve akm diyagram...98
3.6. Ortak balant barasnda paralel rezonans oluum 99
3.7.
C L R , ,
seri rezonans devresi..100
3.8. Seri rezonans devresi 102
3.9. Harmonikleri topraa geiren bir filtre devresi ...107
3.10.

asal frekans fonksiyonu olarak

C L
X X ,
reaktanslar ve
Z
nin
deiimi.108
3.11. Harmonikli bir ebeke ve paralel bal filtre ..109
3.12. Harmonik szc filtre devreleri tasarmnn prensip emas ...110
3.13. Filtre dzenei ..113
3.14. Bant geiren filtre (tek ayarl filtre).116
3.15. ki tek ayarl filtre ve ift ayarl szge .117
3.16. Yksek geiren snml filtreler118
3.17. Paralel Aktif filtrenin prensibi emas.119
3.18. Seri Aktif filtrenin prensibi emas.. 120
3.19. Aktif G filtresinin blok emas.. 121
3.20. Dntrc Blounun prensip emas.. ..122
3.21. Gerilim beslemeli fazl PWM dntrcnn ana akm devresi..123
3.22. BJTli Akm beslemeli dntrcnn ana akm devresi...124

xii
3.23. Histerezis metodunun prensip emas...............................125
3.24. gen dalga metodunun prensip emas...........................126
3.25. Dnm............................128
3.26. a-b-c koordinatlarnda p-q teorisinin g bileenlerinin paralel aktif g
filtresi ile kompanzasyonu129
3.27. p-q teorisi uygulanm bir paralel aktif filtre iin kontrol blok emas.130
3.28. Saysal rnek iin...131
3.29. Filtre devresi iin filtre faktr-frekans ilikisi....132


xiii


ZELGELER DZN

ZELGE
1.1.
) ( f
deerleri 16
1.2. Temel Bileen in Yaplan Hesaplamalar .17
1.3. 3. Harmonik in Yaplan Hesaplamalar 19
1.4. 5. Harmonik in Yaplan Hesaplamalar 21
1.5. ve SEF kuruluunca izin verilen THD 32
1.6. IEEE nin Amerika Birleik Devletleri iin belirledii THD snrlar .32
1.7. AS 2279 standardna gre Avustralya harmonik snrlamalar ..33
1.8. Yeni Zelanda iin harmonik snrlar ...33
1.9. Finlandiya ynetmeliine gre harmonik snrlar .34
1.10. ngiltere ynetmeliine gre harmonik snrlar ..34
2.1. Deney motorlarnn ykte almas srasnda l bobinlerinde
indklenen emk in dalga biiminin fourier analizi sonucunda elde edilen
harmonik katsaylar ...50
2.2. Ark frnnn ortalama harmonik deerleri ..59
2.3. Temel deerin % olarak harmonik ierikleri ..63
3.1. Nakit Ak Tablosu 85
3.2. Aktif Filtre ile Pasif Filtrenin karlatrlmas ..134

xiv

NDEKLER

ZET ...... i
ABSTRACT ...... iii
TEEKKR ..... v
SMGELER DZN ................. vi
EKLLER DZN ........... x
ZELGELER DZN ...........xiii
NDEKLER ...........xiv

1. GR .....1
1.1. Harmoniklerin Tanm...........................................................................1
1.2. Harmoniklerin Tarihesi . .......4
1.3. Harmoniklerin Matematiksel Analizi .........7
1.3.1. Fourier Analizi 7
1.3.2. Fourier Katsaylarnn Analitik Yntemle Bulunmas. 10
1.3.3. Fourier Katsaylarnn Grafik Yntemle Bulunmas.12
1.3.4. Fourier Katsaylarnn lme Yntemi ile Bulunmas... 23
1.4. Nonsinsoidal Byklkleri ieren Devrelerin incelenmesi 25
1.4.1. Sinsoidal Gerilim Beslemeli Nonlineer devreler. 25
1.4.2. Nonsinsoidal Gerilim Beslemeli devreler.. 26
1.5. Harmonik zellikler,Tanmlamalar ve Standartlar... 28


xv
2. MATERYAL VE YNTEM .......35
2.1. Harmonik reten Kaynaklar ................. 35
2.1.1. Transformatrler..37
2.1.2. Dner Makinalar..... 43
2.1.2.1. Senkron Generatrler.....43
2.1.2.2. Asenkron Motorlar......47
2.1.3. G Elektronii Elemanlar....52
2.1.4. Doru Akm ile Enerji Nakli....56
2.1.5. Statik VAR Generatrleri....57
2.1.6. Ark Frnlar......58
2.1.7. Kesintisiz G Kaynaklar......60
2.1.8. Gaz Dearj Aydnlatma......62
2.1.9. Elektronik Balastlar.....62
2.1.10. Fotovoltaik Sistemler63

3. ARATIRMA BULGULARI .......65
3.1. Harmoniklerin Etkileri. .................65
3.1.1. Transformatrler zerine Etkileri..66
3.1.2. Dner makinalar zerine Etkileri..67
3.1.3. letim Sistemleri zerine Etkileri ...........................68
3.1.4. Kondansatr Gruplar zerine Etkileri.69
3.1.5. Harmoniklerin Diren zerindeki Etkisi71
3.1.6. Harmoniklerin Reaktans zerindeki Etkisi..72
3.1.7. Harmoniklerin Kayplar zerindeki Etkisi73
3.1.8. G Elektronii Elemanlar zerine Etkileri76
xvi
3.1.9. Koruyucu Sistemler (Rleler) zerine Etkileri.76
3.1.10. Kk Gl Elektrik Tketicileri zerindeki Etkileri ..77
3.1.11. lme Aygtlar zerindeki Etkisi78
3.1.12. Harmoniklerin Manyetik Alanlar zerine Etkileri..79
3.1.13. Alak Gerilim Tesislerinde Harmonik Kayplar80
3.1.14. Harmonik Kayplarn Enerji Maliyetine Etkisi84
3.2. Harmoniklerin Belirlenmesi ....................86
3.3. Akm ve Gerilim Harmonikleri.................88
3.3.1. Akm ve gerilim Harmonikleri Arasndaki iliki89
3.3.2. Akm ve gerilim Harmoniklerinin Ani Deeri...91
3.3.3. Akm ve gerilim Harmoniklerinin Efektif Deeri.....93
3.4. Harmonik Sistemlerde Aktif G........................94
3.5. Harmonik Sistemlerde Grnr G..................95
3.6. Harmoniklerin Yol At Rezonans Olaylar......95
3.6.1. Paralel Rezonans96
3.6.2. Seri Rezonans...100
3.6.3. Seri Rezonans nleyici tedbirler....................104
3.7. Harmoniklerin Giderilmesi................................105
3.7.1. Harmonik Filtreleri106
3.7.2. Filtre Tasarm...111
3.7.2.1. Filtre Tasarm Kriterleri111
3.7.2.2. Filtre Devrelerinin Hesaplanmas...113
3.7.3. Filtre eitleri........115
3.7.3.1. Pasif Filtreler)........115

xvii
3.7.3.1.1. Bant Geiren Filtreler (Tek Ayarl Filtreler)115
3.7.3.1.2. ift Ayarl Filtreler.....116
3.7.3.1.3. Otomatik Ayarl Filtreler116
3.7.3.1.4. Yksek Geiren Snml Filtreler..117
3.7.3.2. Aktif Filtreler.....118
3.7.3.2.1. Paralel aktif Filtreler119
3.7.3.2.2. Seri aktif Filtreler119
3.7.3.2.3. Aktif Filtrenin yaps120
3.7.3.2.3.1. Dntrc (PWM) blou..121
3.7.3.2.3.1.a. Gerilim beslemeli dntrc........122
3.7.3.2.3.1.b. Akm beslemeli dntrc...........123
3.7.3.2.3.2. Akm kontrol devresi...124
3.7.3.2.3.2.a. Histerezis metodu..........125
3.7.3.2.3.2.b. gen dalga metodu......126
3.7.3.2.3.3. Harmonik belirleme nitesi....126
3.7.4. Saysal uygulama..130
3.7.5. Aktif ve pasif filtrelemelerin karlatrlmas.134

4. TARTIMA VE SONU ......135
4.1. Aratrmaya Genel Bak .....................135
4.2. Harmonik Etkilerine kar Alnabilecek nlemler140
4.3. Harmonik Etkileri En Aza ndirmek iin neriler..142
4.4. Sonu.143

KAYNAKLAR .............. 144

1
1-GR

Vazgeilmez bir enerji kayna olan elektrik enerjisini reten, ileten
ve datan kurulularn grevi; kesintisiz, ucuz ve kaliteli bir hizmet
tketicilerine sunmaktr. Kalite kavramndan maksat, sabit ebeke
frekansnda; sabit genlikli ve sinsoidal biimli u gerilimidir.
(1)
Ancak bu tr enerji pratikte bir takm zorluklarla salanabilir. G
sistemine balanan baz elemanlar ve bunlarn yol at olaylar sebebiyle
tam sinzoidal deiimden sapmalar olabilmektedir. Tam sinsoidalden
sapma, genellikle harmonik ad verilen bileenlerin ortaya kmas ile ifade
edilir ve buna sebep olan etkenlerin banda ise manyetik ve elektrik
devrelerindeki lineersizlikler (Nonlineerlik) gelir.
(2)


1.1. Harmoniklerin Tanm
G sistemlerinin balangcndan beri nonlineer elemanlar ve
nonlineer ykler var olmutur. rnein; transformatrler nominal alma
koullarnn dna ktnda nonlineer ebeke eleman olarak davranrlar.
Nonlineerlik etkisi ve nonlineer eleman says, harmonik reten elemanlarn
g sistemine balanmasyla hzl bir ekilde artmtr. Bu artmann temel
sebebi yksek gl yar iletken anahtarlarn geliimi ve onlarn dorultucu,
evirici ve eitli elektronik devrelerde uygulanmasdr. (D.C. iletim konverter
istasyonlar, motor kontrol devreleri, statik VAR generatrleri, v.b.).
(2)

Yar iletken elemanlarn tabiat gerei ve sanayide kullanlan baz
nonlineer yklerin (transformatr, ark frnlar, v.b.) etkisiyle; akm ve gerilim
dalga biimleri, periyodik olmakla birlikte, frekans ve genlii farkl dier

2
sinsoidal dalgalarn toplamndan meydana gelmektedir. Temel dalga
dndaki sinsoidal dalgalara HARMONK ad verilir. Temel dalga ile 3., 5.,
harmonikler ve bunlarn bilekesi olan bileke rnrk bir dalga ekil 1.1. de
verilmitir.
(3)



(a)



(b)

3



(c)

ekil 1.1. Temel dalga, 3., 5. harmonikler ile bunlarn bilekesi olan bileke
dalga. a) 3. harmonik, b) 5. harmonik, c) Toplam Harmonik.
(4)


G sistemlerindeki harmonikler, sistemi gn getike artan bir
oranda etkilemekte, tesislerde g kesintilerine ve zaman kaybna yol
amaktadrlar. Her ne kadar szge (filtre) devreleri yaygn bir ekilde
kullanlmaya balamsa da; filtreleme tesislerinin, toplam maliyeti arttrmas
nedeniyle maliyet optimizasyonuna ihtiya duyulmutur.
(3)

Sinsoidal alternatif akm uygulanan bir alcnn ebekeden
harmonikli akm ekmesi bu alcnn yaps gereidir. Yani; alc nominal
almas srasnda harmonik meydana getirecek akm ekiyor demektir.
Harmonik reten bu alclardan baka, karakteristikleri itibariyle lineer
olduklar halde harmonikli akmlara sebebiyet veren alclarda vardr. Bu

4
durum ise alcya uygulanan gerilimin nonsinsoidal olmasndan
kaynaklanmaktadr. Alternatif akmn retilmesi srasnda alternatrlerde
yaplan gerekli iyiletirici nlemler yardmyla elektrik enerjisi mmkn
olduunca sinsoidal e yaklatrlmaktadr. Fakat lineer bir alcya ayn
ebekeye bal dier nonlineer ykler tarafndan etki edilmektedir.
(3)

Uygulamada en ok 3., 5., 7., 11. ve 13. harmoniklerle karlalr.
Ancak 11. ve 13. harmoniklerin genlikleri ana bileene gre ok kk
olduundan zel haller dnda nemsenmezler. Daha ok 3., 5. ve 7.
harmoniklere ilikin nlemler alnmaya allr. Elektrikli aygtlara en byk
zarar 5 kHz den kk olan harmoniklerin verdii kabul edilmektedir.

1.2. Harmoniklerin Tarihesi
G sistemlerindeki harmoniklerin aratrlmas yeni bir konu olmayp
alternatif akmn ortaya kt ilk gnden itibaren g mhendislerini
ilgilendirmitir. Transformatrlerin nonlineerlii, retilen harmonikler ve Y/
balamadaki 3. harmoniklerin oluumu Clinker ve Curtis tarafndan 1914 l
yllarda aratrlmtr. Bunun hemen arkasndan transformatrlere ilikin
dalga ekilleri Steinmetz tarafndan (1916-1917) verilmi ve harmonik
distorsiyonunun azaltlmas iin filtrelerin kullanlmasn nermitir. Rissik in
1935 ylnda cva buharl konverterlerle ilgili distorsiyonu konu alan yaynlar
bulunmaktadr.
(2)

II. Dnya Sava sonras dorultucularn kullanm olduka
genilemitir. Gnmzde g sistem mhendisleri ve tasarmclar tarafndan
geni bir ekilde kullanlmakta olan statik konverterlerin harmonik retimi
konusunda Read 1945 li yllarda almalarda bulunmutur.
(2)


5
Doru akm iletim sistemlerinin detayl incelenmesi ve bu sistemlerde
kullanlan hat komtasyonlu dntrclerin her iki alma (evirici ve
dorultucu) iin karakteristii ilk kez Kimbark tarafndan1971 ylnda
verilmitir. Doru akmla enerji iletiminde ak ve fotovoltaik sistemlerde sk sk
kullanlan hat komtasyonlu dntrcler bugn g sistemlerinde
harmoniklerin ana kayna olmaktadr.
(2)

Reaktif gc ayarlayarak bara gerilimini kontrol eden statik VAR
generatrler de nonlineer bir eleman olarak davranrlar, bu konu ile ilgili
Gyugyi 1978 yllarnda almalarda bulunmutur.
(2)

Nonlineer aydnlatma elemanlar olarak gaz dearj aydnlatmas
yapan elemanlarla ilgili almalar; floresan lambalarn modellenmesi
Waymouth tarafndan 1971 li yllarda, cva ve yksek basnl sodyum
lambalarn modellenmesi Herrick tarafndan 1980 li yllarda, cva ark
lambalarnn elektriki alma karakteristiinin modellenmesi Laskowski ve
Donoghue tarafndan 1981 li yllarda yaplmtr.
(2)

Transformatrlerdeki 3. ve 3 n katlar harmoniklerin geni
aratrlmas ve 3 fazl transformatrlerle ilikisi Pender ve Delmar tarafndan
1967 ylnda ortaya atlmtr. Transformatrlerin nominal deerlerinin dnda
almasnn, nveyi daha ok doymaya gtrmesi ve harmonik akmlarnn
hzl bir ekilde artmasna sebep olduu ifade edilmi, bu durum Mc Graw
1980, Szabados ve Lee tarafndan da 1981 yllarnda deneysel olarak
ispatlanmtr.
(2)

G sistemlerinde g kalitesi konusuna giderek artan ilgi neticesi,
uluslararas toplant ve konferanslarda youn tartmalar yaplm ve geni bir
bibliyografya meydana gelmitir. rnein; IEEE Power System Harmonic

6
Working Group Report da 1910 ylndan 1983 ylna kadar g sistemi
harmoniklerinin bibliyografyas 1984 ylnda verilmitir. Bu tarihi perspektiften
bakldktan sonra harmonik analizi iin unlar sylenebilir. Harmonik analizi
iin en uygun yntem g aknn incelenmesidir. G aknn incelenmesi
de, retim ve talep seviyeleri iin hat yklenmesinin hesabndan baka bir ey
deildir. Dengesiz temel g ak analizi zerindeki almalar ilk olarak El-
Abiad ve Tarsi tarafndan 1967 ylnda ortaya konmutur. Daha sonra 1983
de Arrillage ve 1985 ylnda Wortman tarafndan bir ok gelime
kaydedilmitir. Modern g sistem analizinde harmonik modellemenin 3 fazl
g ak analizi hakknda en nemli almalar, Arrillage 1983 ve Xu nun
1991 ylnda yapt almalar kabul edilir.
(2)

Harmonikli g ak zm teknii ilk kez Xia ve Heydt tarafndan
1982 ylnda yaplmtr. Bu erevede bilinen HARMFLO program,
dorultucularn, HVDC (High Voltage Direct Current Yksek Doru Gerilim)
eviricilerinin ve dier nonlineer elemanlarn sebep olduu harmonikli g
ak analizi iin kullanlabilmektedir. Bundan farkl yaklamlar 1984 ylnda
Densem ve 1987 ylnda Semlyen tarafndan ortaya konulmutur.
(2)

Bu gne kadarki hem dengeli hem dengesiz g ak analizinde
transformatrler lineer olarak kabul edilmitir. Bununla birlikte literatrde
anisotropik transformatrn nonlineer modeli Masoum ve Fuchs tarafndan
1991 ylnda ortaya konmutur. Bu transformatrlerdeki ilave kayplar ve
nonlineer g azalmas ile bunlara nonlineer yklerin etkisi Masoum
tarafndan 1990 ve 1991 yllarnda incelenmitir.
(2)

7

1.3. Harmoniklerin Matematiksel Analiz
Harmoniklerin matematiksel analizini drt ana balkta inceleyeceiz.

1.3.1. Fourier Analizi
Fransz matematiki J. Fourier nonsinsoidal periyodik dalgalarn
genlik ve frekanslar farkl birok sinsoidal dalgalarn toplamnda olutuunu,
baka bir deyile; btn dalgalarn, genlik ve frekanslar farkl (temel dalga
frekansnn tam katlar) olan sinsoidal dalgalara ayrlabileceini gstermitir.
Bu ekilde elde edilen seriye FOURIER SERS, bu seri elemanlarna da
FOURER BLEENLER ad verilir.
(2)
Herhangi bir periyodik dalgann fourier serisine alabilmesi iin
Dirichlet koullar olarak bilinen koullarn salanmas yeterlidir.
) ( ) ( T t f t f + = ifadesiyle belirlenen devirli herhangi bir fonksiyon u
artlar saladnda fourier serisine alabilir;
1) Fonksiyon sreksiz ise, T periyodu ierisinde sonlu sayda
sreksizlik noktas bulunmaldr.
2) Fonksiyonun T periyodu iin sonlu ortalama deeri bulunmaldr.
3) Fonksiyonun sonlu sayda minim ve maksimum deerleri
olmaldr.
Dirichlet artlar olarak adlandrlan bu artlar salandnda
fonksiyonun fourier alm vardr.
Elektrik enerji sistemlerindeki dalga ekilleri her zaman bu koullar
saladndan fourier bileenlerinin elde edilmesi mmkndr.
(2)

Fourier serileri, verilen fonksiyonu sinsoidal hale getirir.

8
Fourier serisinin elde edilme ilemi dalga analizi veya harmonik
analizi olarak da tanmlanr. Periyodik fonksiyonlar fourier serisine
aldklarnda birinci terimi bir sabit, dier terimleri ise bir deikenin katlarnn
sins ve cosinslerinden oluan bir seri halinde yazlabilir. Bu tanmdan
hareketle T periyod boyunca sinsten farkl bir biimde deien ) (t f dalgas
fourier e gre;

+ + + + + + = nt A t A t A t A A t f
n
cos .......... 3 cos 2 cos cos ) (
3 2 1 0

nt B t B t B t B
n
sin .......... 3 sin 2 sin sin
3 2 1
+ + + + (1.1)
+ =
0
) ( A t f ) sin cos (
1
nt B nt A
n
n
n
+

=
(1.2)
veya
.......... ) 3 sin( ) 2 sin( ) sin( ) (
3 3 2 2 1 1 0
+ + + + = t C t C t C C t f
( )
n n
nt C sin ....... + (1.3)
+ =
0
) ( C t f

=1
) sin(
n
n n
nt C (1.4)
eklinde yazlabilir.
(5)

Bu denklemlerde;
t : Bamsz deiken (elektrik enerji sistemlerinde wt t = olmaktadr.)
0
A : 0 indisi ile gsterilen sabit terim (doru veya ortalama deer olup
literatrde A
0
yerine
2
0
A
de kullanlmaktadr.)
1 indisi ile gsterilen birinci terime, temel bileen ad verilir. Temel bileen
ayn zamanda tam sinsoidal dalgaya karlk den dalgay belirler. 2, 3,
4,..., n indisi ile gsterilen bileenlere ise harmonik ad verilmektedir.

9
n n
B B B B A A A A ,...., , , , ,...., , ,
3 2 1 3 2 1

) (t f fonksiyonunun fourier katsaylardr,
entegrasyon sonunda bulunur.
n : 1, 2, 3,...,n (pozitif tam say) harmonik mertebesi.
Elektrik sistemlerinde ; wt yerine t yazlarak,
+ + + + + + = nwt A wt A wt A wt A A t f
n
cos .......... 3 cos 2 cos cos ) (
3 2 1 0

nwt B wt B wt B wt B
n
sin .......... 3 sin 2 sin sin
3 2 1
+ + + + (1.5)
+ =
0
) ( A t f ) sin cos (
1
nwt B nwt A
n
n
n
+

=
(1.6)
veya
.......... ) 3 sin( ) 2 sin( ) sin( ) (
3 3 2 2 1 1 0
+ + + + = wt C wt C wt C C t f
( )
n n
nwt C sin ....... + (1.7)
+ =
0
) ( C t f

=1
) sin(
n
n n
nwt C (1.8)
ekline dnr.
(2)

) sin( sin cos
n n n n
nwt C nwt B nwt A = + (1.9)
Eitliinde;
) sin(
1 1
wt C terimine, fonksiyonun 1. harmonii veya temel dalga denir.
: ,...., , ,
3 2 1 n
C C C C Harmoniklerin genlikleri olup
2
1
2
1 1
B A C + =
2 2
n n n
B A C + = (1.10)
|
|
.
|

\
|
=

1
1 1
1
tan
A
B

|
|
.
|

\
|
=

n
n
n
A
B
1
tan (1.11)
eitlikleri yazlabilir.
n
,...., , ,
3 2 1
: harmoniklerin faz alar.
w: asal frekans.

10
Genellikle sinsoidal olmayan periyodik bir fonksiyon fourier serisine
gre, sonsuz sayda harmoniklerin toplamna eittir. Bununla beraber
uygulamalarda sonsuz harmonik mertebesi daima sonlu deer alr.
Uygulamada, serinin genellikle ilk 3 yada 4 terimi ele alnr. Bylece
elde edilecek efektif deerler ideale ok az hata ile yaklam olurlar ve
hesaplar kolaylar.
(1)

Yukardaki fourier serilerinin katsaylarnn bulunmasnda u
yntemler kullanlr;
a) Analitik yntemle bulunmas,
b) Grafik yntemle bulunmas,
c) lme yntemiyle bulunmas,
d) Bilgisayar destekli analiz yntemleriyle bulunmas.

1.3.2. Fourier katsaylarnn analitik yntemle bulunmas
Fourier katsaylar ) , , (
0 n n
B A A analitik yntemle aadaki formllerle
bulunabilir;

2
0
0
) (
2
1
dt t f A (1.12)

2
0
cos ) (
1
nwtdt t f A
n
(1.13)

2
0
sin ) (
1
nwtdt t f B
n
(1.14)
Periyodik fonksiyonun deiimini gsteren erinin ekline gre
almda baz harmonikler bulunmayabildii gibi bazen de yalnz cosinsl
veya sinsl terimlerin sadece bir ksm mevcut olabilir. Bu suretle almda

11
bir takm ksaltmalar yaplabileceini nceden kestirmek mmkndr.
Rastlanan balca durumlar yle sralayabiliriz;
a) ) (t f y = fonksiyonunun deiimini gsteren eri birbirinin ayn
fakat ters iaretli iki yarm periyottan oluuyorsa bu taktirde
) ( )
2
( t f t
T
f = + art salanr. u halde 0
0
= A olmal ve ayn zamanda t nin
ift katlarnn cosinsleri ve sinsleri bulunmamal, yani bunlarn katsaylar
sfr olmaldr.
Bu ksaca;
0
2 2 0
= = =
n n
B A A olarak ifade edilebilir. Bylece alm daha basit olan
.......... 3 sin sin .......... 3 cos cos ) (
3 1 3 1
+ + + + + = wt B wt B wt A wt A t f (1.15)
eklini alr.
b) Eri, fonksiyonun sfr deerine tekabl eden noktaya gre
simetrikse ) ( ) ( t f t f = art salanr. u halde;
0 ..........
3 2 1 0
= = = = = =
n
A A A A A art bulunarak alm,
nwt B wt B wt B wt B t f
n
sin ......... 3 sin 2 sin sin ) (
3 2 1
+ + + + = (1.16)
eklinde yazlr.
d) Erinin bir periyoda karlk gelen dey bir simetri ekseni
bulunmas hali. Yani; ) ( ) ( t f t f = art gereklenmitir. Bu art (c) kkndaki
arta benzer fakat sadece bir iaret fark vardr. u halde;
0 .....
3 2 1
= = = = =
n
B B B B art bulunarak alm,
nwt A wt A wt A wt A A t f
n
cos .......... 3 cos 2 cos cos ) (
3 2 1 0
+ + + + + = (1.17)
eklinde yazlr.


12
1.3.3. Fourier katsaylarnn grafik yntemle bulunmas
Genellikle cihazlarn osilografik kaytlar ou zaman alnr. Bylece
cihazlara ait akm ve gerilim ekilleri zerinde yorum yapmak mmkn olur.
Ayrca devrelerin ve makinelerin nonsinsoidal dalgalarn bulunduu
koullarda altnn pratik analizleri de yaplr. Fourier katsaylarnn
) , , (
0 n n
B A A belirlenebilmesi iin dalga analizi yapmak gerekir.




ekil 1.2. Grafik metotla fourier analizinin yaplmas
(6)


13
Fourier denklemindeki katsaylarn belirlenmesinde sklkla kullanlan
bir metot; dalgay eit aralkl dikey paralara blmek ve her birinin ortalama
ordinatlarn lmektir. Daha sonra llm deerlerle ilgili sins ve kosins
fonksiyonlarnn toplamn ieren iki denklemi kullanmaktr. Grafiksel ilemde
sonucun iyi derecede dorulua sahip olmas iin ok fazla sayda ordinat
tahmin edilmeli ve bu tahminler byk bir dikkatle yaplmaldr. Ayrca basit
dahi olsa uzun hesaplamalar kolaylatrmak iin temel bileen ve harmonik
bileenler iin deerleri dzenli bir ekilde tablo haline getirmek gerekir.
Bunlar ileride bir rnekle aklanacaktr. Nonsinsoidal dalga simetrik ise yani,
ayn pozitif ve negatif dalgalara sahip ise sadece bir yar dalga deiimini
analiz etmek ve temel bileenler ile tek harmonikler iin hesaplamalar yapmak
gerekir.
ekil 1.2. de x ekseni boyunca elektriksel derece olarak
m
180
aralkla
m adet dikey paraya blnm bir simetrik nonsinsoidal dalgann pozitif
yar dalgas grlmektedir. Birbirini takip eden blmlerin ortalama ordinatlar
orijinde srayla
m
,...., , ,
3 2 1
alar da
m
y y y y ,...., , ,
3 2 1
e kadar deerlerine
sahiptir. Temel bileenler iin Fourier eitlikleri aadaki eitlikler kullanlarak
belirlenebilir;
( )
m m
y y y y
m
A cos .......... cos cos cos
2
3 3 2 2 1 1 1
+ + + + = (1.18)
( )
m m
y y y y
m
B sin .......... sin sin sin
2
3 3 2 2 1 1 1
+ + + + = (1.19)
bu denklemleri,
( )

=
=
m
i
i i
y
m
A
1
1
cos
2
(1.20)

14
( )

=
=
m
i
i i
y
m
B
1
1
sin
2
(1.21)
olarak da basit bir ekilde ifade edebiliriz. Ayn ekilde 3. harmonik iin;
( )

=
=
m
i
i i
y
m
A
1
3
3 cos
2
(1.22)
( )

=
=
m
i
i i
y
m
B
1
3
3 sin
2
(1.23)
n. harmonik iin;
( )

=
=
m
i
i i n
n y
m
A
1
cos
2
(1.24)
( )

=
=
m
i
i i n
n y
m
B
1
sin
2
(1.25)
eklinde yazlabilir.
stenilen doruluk derecesine gre blnme says belirlenip dzgn
bir ekilde blme ilemi yaptktan sonra herhangi bir harmonik iin sinsl
veya cosinsl terimlerinin katsaylarnn belirlenmesi iin aada gsterilen
yol izlenir;
a) Orijinden dikey olarak blnm ksmlarn orta noktalarna kadar
llen alar hazrladmz tablonun 1. kolonuna yazlr.
b) Sins ve cosins ilemleri yardmyla n sin ve n cos nn
deerleri her bir a iin bulunur. Burada iaretlerin doru olup olmadna
dikkat edilmelidir.
c) Blnen paralarn orta noktalarna karlk gelen y deerleri
llp alarn yanna yazlr.
d) Sinsl terimlerin katsays olan
n
A i bulmak iin n y
n
cos
arpmna bir kolon daha yaplr.

15
e) Ayn ekilde
n
B i bulmak iin n y
n
sin arpmlar bulunur ve bir
kolon daha yaplr.
f) Bulunan n y
n
cos ve n y
n
sin arpmlar cebirsel olarak
toplanr.
g) Verilen eitlikler kullanlarak gerekli deerler bulunur.
(6)

Bunu daha iyi aklayabilmek iin bir rnek verelim:
RNEK :
Tipik bir simetrik nonsinsoidal akm olan transformatr uyarma
akmnn pozitif yar dalgas ekil 1.2. de gsterilmitir. Bu dalgay grafik
metot ile analiz edelim.
(6)

ZM :
Byle bir dalga, ok gl bir temel bileen zerine eklenmi olduka
baskn nc harmonik ve zayf bir beinci harmonie sahiptir. 5.
harmonikten sonraki harmonikler fazla etkili deildir ve bu analizde gz nne
alnmayacaktr.
Yukarda verilen ilem srasn izleyerek fourier katsaylar iin tablo
ve hesaplamalar yaplr. Daha sonra dalgann eitlii sins ve cosinsl
terimlerden oluan bir fonksiyon olarak ifade edilir.




16
10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110 120 130 140 150 160 170 180
1
2
3
4
5
6
7
I
0
5
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18

10
15

ekil 1.3. Analiz edilen dalga
(6)


izelge 1.1. ) ( f deerleri
(6)

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18
I 1.3 2.4 3.1 3.7 4.4 5.2 6.1 7.3 9.3 11.5 13.6 15 15.5 14.4 11.7 6.6 2.8 0.5









17
izelge 1.2. Temel Bileen in Yaplan Hesaplamalar
(6)

(Derece) sin cos
y
sin y
cos y
10 0.1736 0.9848 1.3 0.226 1.280
20 0.3420 0.9397 2.4 0.821 2.555
30 0.5000 0.8660 3.1 1.550 2.680
40 0.6428 0.7660 3.7 2.380 2.840
50 0.7660 0.6428 4.4 3.370 2.830
60 0.8660 0.5000 5.2 4.510 2.600
70 0.9397 0.3420 6.1 5.720 2.090
80 0.9848 0.1736 7.3 7.190 1.268
90 1.0000 0.0000 9.3 9.300 0.000
100 0.9848 -0.1736 11.5 11.310 -1.995
110 0.9307 -0.3420 13.6 12.760 -4.650
120 0.8660 -0.5000 15.0 15.000 -7.500
130 0.7660 -0.6428 15.5 11.880 -9.960
140 0.6428 -0.7660 14.4 9.250 -11.030
150 0.5000 -0.8660 11.7 5.850 -10.130
160 0.3420 -0.9397 6.6 2.260 -6.200
170 0.1736 -0.9848 2.8 0.485 -2.755
180 0.0000 -1.0000 0.5 0.000 -0.500
TOPLAM 103.862 -36.877


18
1 1
, B A katsaylarnn bulunabilmesi iin srasyla, denklem 1.24 ve denklem
1.25den yararlanarak;
( )

=
=
m
i
i i n
n y
m
A
1
cos
2
10 . 4 ) 877 . 36 ( *
18
2
1
= = A
ve
( )

=
=
m
i
i i n
n y
m
B
1
sin
2
54 . 11 862 . 103 *
18
2
1
= = B elde edilir.



















19
izelge 1.3. 3. Harmonik in Yaplan Hesaplamalar
(6)

(Derece) 3 3 sin 3 cos
y
3 sin y 3 cos y
10 30 0.500 0.866 1.3 0.65 1.13
20 60 0.866 0.500 2.4 2.08 1.20
30 90 1.000 0.000 3.1 3.10 0.00
40 120 0.866 -0.500 3.7 3.20 -1.85
50 150 0.500 -0.866 4.4 2.20 -3.81
60 180 0.000 -1.000 5.2 0.00 -5.20
70 210 -0.500 -0.866 6.1 -3.05 -3.28
80 240 -0.866 -0.500 7.3 -6.32 -3.65
90 270 -1.000 0.000 9.3 -9.30 0.00
100 300 -0.866 0.500 11.5 -10.00 6.75
110 330 -0.500 0.866 13.6 -6.8 11.78
120 360 0.000 1.000 15.0 0.00 15.00
130 390 0.500 0.866 15.5 7.75 13.40
140 420 0.866 0.500 14.4 12.50 7.20
150 450 1.000 0.000 11.7 11.70 0.00
160 480 0.866 -0.500 6.6 5.72 -3.30
170 510 0.500 -0.866 2.8 1.40 -2.43
180 540 0.000 -1.000 0.5 0.00 -0.50
TOPLAM 14.83 30.44


20
3 3
, B A katsaylarnn bulunabilmesi iin srasyla, denklem 1.24 ve denklem
1.25den yararlanarak;
( )

=
=
m
i
i i n
n y
m
A
1
cos
2
38 . 3 44 . 30 *
18
2
3
= = A
ve
( )

=
=
m
i
i i n
n y
m
B
1
sin
2
64 . 1 83 . 14 *
18
2
3
= = B
elde edilir.


















21
izelge 1.4. 5. Harmonik in Yaplan Hesaplamalar
(6)

(Derece) 5 5 sin 5 cos
y
5 sin y 5 cos y
10 50 0.766 0.643 1.3 1.00 0.81
20 100 0.985 -0.174 2.4 2.36 -0.42
30 150 0.500 -0.866 3.1 1.55 -2.68
40 200 -0.342 -0.940 3.7 -1.26 -3.17
50 250 -0.940 -0.342 4.4 -4.13 -1.50
60 300 -0.866 0.500 5.2 -4.50 2.60
70 350 -0.174 0.985 6.1 -1.06 6.00
80 400 -0.643 0.766 7.3 4.70 5.59
90 450 1.000 0.000 9.3 9.30 0.00
100 500 0.643 -0.766 11.5 7.40 -8.82
110 550 -0.174 -0.985 13.6 -2.36 -13.40
120 600 -0.866 -0.500 15.0 -13.00 -7.30
130 650 -0.940 -0.342 15.5 -14.55 5.30
140 700 -0.342 0.940 14.4 -4.92 13.50
150 750 0.500 0.866 11.7 5.85 10.14
160 800 0.985 0.174 6.6 6.50 1.15
170 850 0.766 -0.643 2.8 2.15 -1.58
180 900 0.000 -1.000 0.5 0.00 -0.50
TOPLAM -4.97 5.25


22
5 5
, B A katsaylarnn bulunabilmesi iin srasyla, denklem 1.24 ve denklem
1.25den yararlanarak;
( )

=
=
m
i
i i n
n y
m
A
1
cos
2
58 . 0 25 . 5 *
18
2
5
= = A
ve
( )

=
=
m
i
i i n
n y
m
B
1
sin
2
55 . 0 ) 97 . 4 ( *
18
2
5
= = B elde edilir.
Bu dalga iin ordinat akm olduu iin fourier eitlii;
5 sin 55 . 0 5 cos 58 . 0 3 sin 64 . 1 3 cos 38 . 3 sin 54 . 11 cos 10 . 4 + + + + = i
olur.
Bu eitlii, daha ok istenilen, denklem 1.7 de ki formda elde
edebilmek iin,
3 2 1
, , I I I akmlarnn byklklerini denklem 1.10dan ve
3 2 1
, , alarnn da denklem 1.11den belirlenmesi gerekir. Bunlar;
( ) ( ) 25 . 12 54 . 11 10 . 4
2 2
1
= + = I
( ) ( ) 76 . 3 64 . 1 38 . 3
2 2
3
= + = I
( ) ( ) 80 . 0 55 . 0 58 . 0
2 2
5
= + = I
0 1
1
44 . 70
10 . 4
54 . 11
tan = |
.
|

\
|

=


0 1
3
88 . 25
38 . 3
64 . 1
tan = |
.
|

\
|
=


0 1
5
47 . 43
58 . 0
55 . 0
tan = |
.
|

\
|
=


Bylece akm eitlii;
( ) ( ) ( )
0 0 0
47 . 43 5 sin 80 . 0 88 . 25 3 sin 76 . 3 44 . 70 sin 25 . 12 + + + = i
eklinde elde edilir.

23
1.3.4. Fourier katsaylarnn lme yntemi ile bulunmas
Elektrik devrelerinde ) (t f fonksiyonu bir devrenin herhangi bir
yerindeki gerilim deiimi olabilir. Zaman gre periyodik olarak deien byle
bir gerilimde harmoniklerin llmesi iin ok eitli lme dzenleri
gelitirilmitir.
Bu lme dzenlerinin ounun kulland yaygn yol, ok dar bantl
ve orta frekans deitirilebilen bir filtre ile harmoniklerin szlerek bir
voltmetre ile llmesi temeline dayanr. Byle bir dzenin basitletirilmi blok
diyagram ekil 1.4.de gsterilmitir.



ekil 1.4. Filtre tipi analog harmonik genlik analizr
(7)


Bu tr dzenler harmonik genlik analizr ya da dalga analizr
olarak isimlendirilir. Bunlara harmonik genlik analizr demek daha dorudur.
nk bu tr analizrlerle harmoniklerin faz alar ile ilgili hibir bilgi elde
edilememektedir.

24
Harmoniklerin llmesi iin kullanlan lme dzenlerinin bir ksm
da dijital harmonik analizrleridir.
Bir dijital harmonik analizrnn basitletirilmi blok diyagram ekil
1.5.de verilmitir. Bu analizrn belirgin bir stnl incelenecek iaretin
sadece bir periyodunun ele alnmasnn yeterli oluudur.
Yntemin baarl olabilmesi iin iaret/grlt orannn ok byk
olmas gerekir. Baka bir tabirle bir periyotta alnan rneklerin dier
periyotlardakilerle ayn olup olmad ya da rnek alma srasnda geici bir
bozulma olup olmad problemi vardr. Bu problemi gidermek iin sadece bir
periyot deil de birka periyot incelenerek ortalama alnr. Bunun sonucu
olarak da sistemde yazma ve tekrarlama iin ayr bir blm gereklilii ortaya
kar.




( ) t X
giri

ekil 1.5. Dijital harmonik analizr

Grlyor ki rnek alma ve dijital hesaplama ile harmonikler faz
alar ile birlikte llebilmektedir. stelik hassasiyette artrlm olur.
Harmonikleri faz alar ile birlikte lebilecek analog trde l
dzenleri henz pek gelitirilememitir. Bunun nedeni elektroniin birok

rnek Alc
Devre


A-D
evirici

Bellek

lem yapc
(Dijital)

Gsterici


25
dallarnda olduu gibi harmonik analizinin en ok uyguland yerlerde bile
harmoniklerin faz alarnn bulunmasna ok fazla ihtiya duyulmayna
baldr.
(8)


1.4. Nonsinsoidal Byklkleri eren Devrelerin ncelenmesi
Elektrik enerji sistemlerinde nonsinsoidal iaretlerin ortaya kmas,
besleme kaynann ve devre parametrelerinin karakteristikleriyle yakndan
balantldr. Bu konuda besleme geriliminin sinsoidal ve nonsinsoidal
olmas durumlar iin, analiz aada zetlenmitir.

1.4.1. Sinsoidal gerilim beslemeli nonlineer devreler
Pratikte en ok karlalan durum olup elemanlarndan en az biri
nonlineer olan tek fazl bir devreye,
wt V wt V e
m
sin 2 sin = = (1.26)
biiminde sinsoidal bir gerilim uygulanmas halinde devreden,
( )

=
+ =
N
n
n n
nwt I i
1
sin 2 (1.27)
olarak ifade edilen N mertebeli harmonikleri ieren bir akm akacaktr. Bu
durumda ebekeden ekilen (ortalama) g:
1 1
cos VI P = (1.28)
olur.
1
, besleme gerilimi ( ) V ile yk akmnn temel (besleme frekans)
bileeni ( )
1
I arasndaki adr. Burada, besleme gerilimi sadece temel
harmonik bileeni ierdiinden, (ortalama) g sadece temel bileen akm ile
besleme geriliminin bileiminden olumaktadr.


26
Bu devredeki dier deerlerden; efektif gerilim,
2
m
V
V = (1.29)
efektif akm,

=
=
N
n
n
I I
1
2
(1.30)
grnr g,
VI S = (1.31)
reaktif g,
1 1
sin VI Q = (1.32)
g faktr,

=
=
N
n
n
I
I
S
P
1
2
1 1
cos
(1.33)
eklinde ifade edilebilir.
(2)


1.4.2. Nonsinsoidal gerilim beslemeli devreler
Lineer bir tek fazl devreye ,
( )

=
+ =
N
n
n n
nwt V e
1
sin 2 (1.34)
eklinde n mertebede harmonik ieren bir sinsoidal bir gerilim uygulansn.
Bu durumda akacak akm harmonikleri yk empedans lineer olmas
sebebiyle sadece besleme gerilimi harmoniklerine bal olacaktr. Bylece
devreden,


27
( )

=
+ =
N
n
n n
nwt In i
1
sin 2 (1.35)
akm akacaktr. Burada,
n
n
n
Z
V
I =
n n n
Z Z =
2 2
n n n
X R Z + = (1.36)
eklindedir.
n
Z : . n harmonie ilikin empedansn genlii
n
: . n harmonik akmn faz as
Gerilim ve akmn efektif deeri;

=
=
N
n
n
V V
1
2
(1.37)

=
=
N
n
n
I I
1
2
(1.38)
olup byle bir devrede aktif g,

=
=
N
n
n n n
I V P
1
cos (1.39)
Grnen g ise,

= =
=
N
n
n
N
n
n
I V S
1
2
1
2
(1.40)
eitlikleri ile verilebilir. Burada,

N
n
n n
I V S
1
2 2 2
(1.41)
eitsizlii gereklenmektedir.




28
G faktr,

= =
=
=
N
n
n
N
n
n
N
n
n n n
I V
I V
S
P
1
2
1
2
1
cos
(1.42)
reaktif g,
2 2
P S Q =


=

+ =
N
n
N m
m
N
n
m n m n m n m n n n n
Cos I I V V I V I V Q
1 1 1
2 2 2 2
) ) ( ( sin (1.43)
olacaktr.
(2)


1.5. Harmonik zellikler,Tanmlamalar ve Standartlar

Harmonik kaynaklarnn geen son on ylda nemli derecede artmas
sonucu, eitli lkeler harmoniklere baz snrlamalar getirmeyi uygun
bulmutur. Bu konuda dikkate alnan en nemli lt, Toplam Harmonik
Distorsiyonu (THD) dir.
(9)

AC endstriyel g kayna ebekelerinde akm ve gerilimin zamanla deiimi
tam sins dalgasndan olduka farkldr.


29

ekil 1.6. Bozulmu dalgann ekli

Asl dalga ekli, farkl frekanstaki sins dalgalarn bir araya gelmesiyle
olumutur. Bu dalgalardan bir tanesi besleme kaynanda bulunan dalgadr.
Bu dalga temel bileen veya ksaca temel olarak adlandrlr.

Harmonik bileen veya ksaca Harmonik terimi yukarda bahsedilen ve
frekans temelin katlar olan sinzoidal bileenlerden birini ifade etmektedir.
Bu harmoniin genilii genellikle temelin dk bir yzdesine eittir.
Harmonik derecesi veya bir baka deyile harmonik say ile temelin bir
harmonii olan bir f
n
frekansnn oran anlatlmaktadr.
1
n
f
f
n = (1.44)
Tanm olarak f
1
temelinin harmonik derecesi 1e eittir. n. derecedeki
harmonik, genelde ksaca, n. harmonik olarak adlandrlr.
Spektrum farkl harmoniklerin geniiklerinin, bir harmonik say fonksiyonu
olarak dalmdr.
Bozulmu dalgann ifadesi; herhangi bir periyodik olay fourier serileri ile
aadaki gibi ifade edilir.
Temel Bileen
Bozulmu Dalga
Harmonik
Bileen

30
( )
n
n
1 n
n 0
t . . n sin . 2 . Y Y ) t ( y + =

=
=
(1.45)

Burada;
Yo=DC bileeninin genliidir ve elektrik enerjisi datm sistemlerinde
genellikle 0 dr.(sabit durum)
Y
n
=n. Harmonik bileenin efektif deeri

n
= t=0 da n. Harmonik bileenin faz as
Harmonik dizi genlikleri genellikle frekans arttka azalrlar. Standartlara gre
40n zerindeki harmonik terimler ihmal edilebilirler.
Bozulmu bir dalgann efektif (rms) deeri, genellikle efektif deeri biiminde
ifade edilir. nk bozulmu dalgann termik etkisi bu deere baldr. Bu
sinzoidal dalga iin efektif deeri, 2 ye blnen maksimum deerdir. Sabit
durum altndaki bir bozulma durumunda joule etkisi ile harcanan enerji miktar
her bir harmonik bileende harcanan enerjilerin toplamna eittir.
t I . R ... t I . R t I . R t I . R
2
n
2
2
2
1
2
+ + + = (1.46)
2
n
2
1
2
I ... I I + + =
(1.47)

=
=
=
n
1 n
2
n
I I

(1.48)

Bozulmu bir dalga eklinin efektif deeri direk olarak gerek efektif deerini
lmek iin tasarlanm aletlerle, scakln kullanarak veya spektrum
analizr ile llebilir.
Tek harmonik oran ve toplam harmonik bozulma, endstriyel harmonik
oranlar ve toplam harmonik bozulma, bir ebekede bulunan harmonik
bozulmay belirler
Harmonik Oran (yada harmonik yzde)
Harmonik oran temel olarak her bir harmoniin bykln ifade eder.
n. harmonik oran, temelin n. harmoniin efektif deerinin orandr. I
n
nin
harmonik oran I
n
/I
1
dir veya % olarak ifade etmek gerekirse
) I / I .( 100
1 n
dr.
Toplam Harmonik Bozulma (THD)

31
THD tm harmoniklerin ssal ya da termik etkisini belirler. Bu aadaki iki
trden birinin, btn harmoniklerinin efektif deerinin orandr.
i. ok yksek bir deer verebilen temel.
1
h
2 h
2
h
I
I
THD %

=
=
= (1.49)
ii. Veya (bazen) 0<THD<1 durumunda llen bozulma miktar.

=
=
=
=
=
h
1 h
2
h
h
2 h
2
h
I
I
THD (1.50)
Harmonik etkilerinin incelenmesinde kullanlan, Toplam Harmonik
Distorsiyonu (THD), gerilim ve akm iin yle tanmlanr:
Gerilim iin;
100
2
2
1
2
=

=
n
n
n
V
U
U
THD (%) (1.51)
Akm iin;
100
2
2
1
2
=

=
n
n
n
I
I
I
THD (%) (1.52)
dir.
(10)

Dnyadaki harmonik standartlar, lkelere gre yle
uygulanmaktadr:
Fransa : Bu lkede, ilgili kurulu EDF nin kaytlarna gre, balant
noktasndaki tek harmoniklerin %1.0 ift harmoniklerin ise %0.6
deerini amamas ngrlmtr. Bu oranlar temel bileen cinsinden
verilmektedir.
(9)

Almanya : Bu lkede, DIN 57160 normuna gre, toplam harmonik
gerilimi temel bileenin %10 unu amamaldr. Ayrca, 15. harmonie
kadar izin verilen gerilim harmonii %5 iken 100. harmonie kadar ise
%1 lik gerilim harmoniine izin verilebilmektedir.
(9)


32
ve : Bu lkedeki ilgili kurulu SEF in toplam harmonik distorsiyonu
(THD) ile ilgili saysal verileri izelge 1.5. de verilmitir. (SEF
Thyristor Committee Report, 1974).
(9)


izelge 1.5. ve SEF kuruluunca izin verilen THD
(9)









Amerika Birleik Devletleri : Bu lkede IEEE nin THD ile ilgili
snrlamalar genel enerji sistemleri iin izelge 1.6. de verilmitir.
(9)


izelge 1.6. IEEE nin ABD iin belirledii THD snrlar
(9)


letme Gerilimi

THD(%)
2.4kV,.....,69kV 5.0
115kV ve zeri 3.0


Avustralya : Avustralya standard AS 2279, gerilim kademesini dikkate
alarak deerlendirme yapmtr. (Australian Standarts Authority,
1979). rnein, tek ve ift harmonik snrlamalar u ekilde
belirtilmitir:
(9)







letme Gerilimi
THD
(%)
400/250 V 4.0
3.3kV,.....,24 kV 3.0
84 kV 1.0

33
izelge 1.7. AS 2279 standardna gre Avustralya harmonik snrlamalar
(9)



letme Gerilimi
THD
(%)
Tek (%)
Harmonikler
ift (%)
Harmonikler
33kV a kadar 5 4 2
22-33-66 kV 3 2 1
110kV ve zeri 1.5 1.5 0.5

Yeni Zelanda : Bu lkenin 1981 ylnda yaymlanan ilgili ynetmelii,
akm ve gerilim harmoniklerinin snrlarn 66 kV ve zerindeki gerilim
kademeleri iin vermektedir. Harmonik mertebesine gre gerilim
harmoniklerinin snrlar izelge 1.8. de verilmitir. (New Zeland
Ministry, 1981).
(9)


izelge 1.8. Yeni Zelanda iin harmonik snrlar
(9)

Harmonik
Mertebesi (n)

U
n
/Nominal
Faz Gerilimi
3 2.3
5 1.4
7 1.0
9 0.8
11 0.7
13 0.6
15 0.5
17-21 0.4
23-49 0.3
2 1.2
4 0.6
6 0.6
8 ve 10 0.3
12-50 0.2

34

Finlandiya : Benzer yaklamla hareket eden Finlandiya ynetmeliinin
snr deerleri de aada izelge 1.9. da verilmitir. (Finnish Association of
Electricty Supply Undertakings, 1978).
(9)


izelge 1.9. Finlandiya ynetmeliine gre harmonik snrlar
(9)



letme Gerilimi
Gerilim in
THD (%)
Akm in
THD (%)
1 kV 5 -
3kV,.....,20kV 4 10
30kV,.....,44kV 3 7
110 kV ve zeri 1.5 5


ngiltere : ngiltere de ilgili ynetmelik G5/3 (Electricty Council, 1976) e
gre THD snr deerleri izelge 1.10. da verilmitir.
(9)


izelge 1.10. ngiltere ynetmeliine gre harmonik snrlar
(9)

Harmonik
Distorsiyonu
(%)
Kaynak
Gerilimi
(kV)
Toplam
Harmonik
Distorsiyonu
(%) Tek ift
0.415 KV 5 4 2
6.6 ve 11 KV 4 3 1.75
33 KV 3 2 1.
132 KV 1.5 1 0.5



35
2-MATERYAL VE YNTEM

2.1. Harmonik reten Kaynaklar
Harmonikler genel olarak nonlineer elemanlar ile nonsinsoidal
kaynaklardan herhangi biri veya ikisinin de ayn anda sistemde
bulunmasndan meydana gelirler. Harmonikli akm ve gerilimin, g
sistemlerinde bulunmas sinsoidal dalgann bozulmas anlamna gelir.
Bozulan dalgalar nonsinsoidal dalga olarak adlandrlr. Fourier analizi
yardmyla temel frekans ve dier frekanslardaki bileenler cinsinde ifade
edilebilir. Bu analiz ile nonsinsoidal dalgalar, frekanslar farkl sinsoidal
dalgalarn toplam eklinde matematiksel olarak yazlabilir. Bu sayede
harmoniklerin analizi kolaylkla yaplabilir. Harmonikler g sistemlerinde; ek
kayplar, ek gerilim dmleri, rezonans olaylar, g faktrnn deimesi
v.b. gibi teknik ve ekonomik problemlere yol aar.
(11)
Son 50 yldr yaplan teorik ve uygulamal aratrmalarn sonucuna
gre; harmonik kaynaklar, gnmzde mevcut olan klasik harmonik
kaynaklar ve gelecekte oluabilecek yeni harmonik kaynaklar olarak iki
grupta incelenebilir.
Klasik harmonik kaynaklar:
Elektrik makinelerindeki di ve oluklarn meydana getirdii
harmonikler
kk kutuplu senkron makinelerde hava aralndaki relktans
deiiminin oluturduu harmonikler
Senkron makinelerde ani yk deiimlerinin manyetik ak dalga
ekillerindeki bozulmalar

36
Senkron makinelerin hava aral dner alannn harmonikleri
Doyma blgesinde alan transformatrlerin mknatslanma
akmlar
ebekedeki nonlineer ykler; dorultucular, eviriciler, kaynak
makineleri, ark frnlar, gerilim reglatrleri, frekans eviriciler, v.b.
Yeni harmonik kaynaklar:
Motor hz kontrol dzenleri
Doru akm ile enerji nakli (HVDC)
Statik VAR generatrleri
Kesintisiz g kaynaklar
Gelecekte Elektrikli tatlarn yaygnlamas ve bunlarn ak arj
devrelerinin etkileri
Enerji tasarrufu amacyla kullanlan aygt ve yntemler
Direkt frekans evirici ile beslenen momenti byk hz kk
motorlar
(1)

Harmonik retilmesine neden olan en nemli elemanlar ise yle
sralayabiliriz:
1) Transformatrler
2) Dner makineler
3) G elektronii elemanlar
4) Doru akm ile enerji nakli (HVDC)
5) Statik VAR generatrleri
6) Ark frnlar
7) Kesintisiz g kaynaklar
8) Gaz dearjl aydnlatma

37
9) Elektronik balastlar
10) Fotovoltaik sistemler
11) Bilgisayarlar

2.1.1 Transformatrler
Enerji sisteminde demir ekirdei bulunan bobinler harmoniklere yol
aarlar bu tr elemanlarn banda g sistemindeki en nemli elemanlardan
transformatrler gelir. Bunlarn harmonik retme zellii, demir ekirdeinin
mknatslanma karakteristiinin lineer olmamasndan, yani transformatrn
doymasndan kaynaklanmaktadr. Demir ekirdein ( ) H f B = erisine
mknatslanma erisi denir. Mknatslanma erisi, ekil 2.1.de verilmitir.
Transformatr ekirdeinin mknatslanma karakteristii lineer zellie sahip
olmadndan, uygulanan sinsoidal uyarma akm sonucu sinsoidal ak ve
gerilim olumamaktadr.
(11)













38


H= ( ) m A H , B= ( )
2
m W B olmak zere
ekil 2.1. Demir ekirdein mknatslanma erisi ( ( ) H f B = erisi)
(12)


( ) wt V t V
m
sin = biiminde sinsoidal ebeke geriliminin uygulanmas
halinde uyarma aks wt
m
cos = eklinde yine sinsoidal bir ak
retilecektir. Transformatrler, normal iletme artlarnda sinsoidal gerilimle
alma altnda lineer mknatslama karakteristii blgesinde sinsoidal k
bykl verecek ekilde tasarlanrlar. Transformatrlerin nominal
deerlerinin dnda almas nvenin daha ok doymasna ve harmonik
akmlar seviyesinin hzla artmasna sebep olabilmektedir. Transformatrn
mknatslanma akm ekil 2.2.de verilmitir.

39
Transformatrlerin mknatslanma akmlar harmonikler ierir. Kararl
alma durumunda manyetik endksiyon bir sins formu olup histerizis ihmal
edilirse, mknatslanma erisi sfr noktasna gre simetrik olduundan
mknatslanma akm ,... 9 , 7 , 5 , 3 , 1 = n tek dereceden sinsoidal bileenlerin
toplam eklinde ifade edilebilir.

ekil 2.2. Transformatr mknatslanma akm
Mknatslanma akmnn erisi sins formundan uzak bir ekilde
bulunur. Bu akm da periyodik bir akmdr ve iinde 1, 3, 5, 7, 9,... gibi tek
dereceli harmonikler bulunur. F demir ekirdek kesiti olmak zere,
F
B

=
olduundan ayet F demir kesiti kk tutulursa B byr, mknatslanma

40
akmnda yksek harmonikler oluur. ayet F byk tutulursa mknatslanma
akmnn sins forma yaklamas salanr.
(12)

Mknatslanma akm harmonikleri gnn erken saatlerinde en
yksek seviyeye ular, nk o saatlerde sistemdeki yk az olduundan
temel bileen akm azalmakta ve THD ykselmektedir. Ar uyarmayla
oluan akm harmoniklerinde 3., 5. ve 7. harmonikler etkili olurlar. Akm
iddeti bakmndan en nemli harmonik 3. harmoniktir. 3. ve 3n katlar
arasndaki harmonikler fazlar arasnda 360 derecenin tam katlar kadar ( n ,
harmonik dereceleri olmak zere n . harmonik bileenleri arasnda

120 n lik)
faz fark olduundan hepsi ayn fazdadr.
(11)

Transformatrlerde uyarma gerilimi kesildiinde transformatr
saclarnda bir artk ak younluu kalmas sonucu, gerilim yeniden
uygulandnda bu ak younluu sebebiyle transformatrn ar doyma
deerine srlmesine ve mknatslanma akmnn deerinin 5-10 kat deerine
ykselerek bir darbe akm meydana gelmesine neden olmaktadr.
(11)

G sisteminde generatr, hat ve transformatrden meydana gelen
sistemde harmonik akmlar, generatrn reaktans, transformatrn primer
reaktans ve hattn reaktans zerinden geerek harmonikli gerilim dm
meydana getirir. Generatrde sins eklinde elektromotor retildii halde
k ularnda gerilimin ekli bozulabilir.
(11)

Mknatslanma akmndaki harmoniklerin ebekeye geip gememesi
u koullara baldr;
Transformatrn balant grubu,
Primerin yldz bal olmas halinde, yldz noktasnn ebekenin
ntrne bal olup olmamas,

41
Transformatrdeki manyetik devrenin geometrik yaps.
a) Yldz/Yldz bal transformatrler:
Primer yldz noktas ntre bal ise; Faz akmlarnn . n harmonikleri
arasndaki faz fark unlara eittir,

120
3
2
1
n n n
n
= = =

(2.1)
bu bantdan da grlecei gibi, l harmonikler her fazda da ayn fazda
olduklarndan, ntr hattnda birbirlerine eklenirler. Buna karlk, dier
harmoniklerin toplam, aralarnda

120 faz fark olduundan sfr olacaktr.

(10)

Primer yldz noktas ntre bal deil ise; l harmonikler yldz
noktasna ylrlar. Dolaysyla, sarglarda l harmonikler dnda dier tek
mertebeli tm harmonikler dolar. Bylece, indklenen emk lar sins
biiminden ayrlrlar. Yldz noktasnda ylan bu akmlarn oluturduu
aklarda her fazda ayn yndedirler. Bu aklar devrelerini tamamlamak iin
yol arayarak, hava veya ya iinde kendilerine yol seerler. Eer imkan
bulurlarsa kazana atlarlar ve kazanda emk lar indkleyerek kazann
snmasna neden olurlar. Ayrca, bu l harmonikler, her fazda ayn fazl
gerilim dm meydana getirerek yldz noktasnn kaymasna sebep
olurlar.
(13)

b) Yldz/gen bal transformatrler:
Primer yldz noktas ntre bal ise; karlalan durum Yldz/Yldz
bal transformatrlerdeki ile ayndr.
Primer yldz noktas ntre bal deil ise; 3. ve 3n kat ak
harmonikleri gen sargda 3 ve 3 n kat frekansl sirklasyon akmlarnn

42
gemesine sebep olur. Bu akmlar kendisini indkleyen akya zt etkileyerek
bunlar sndrrler.
(11)

c) gen/Yldz bal transformatrler:
Primer sargs gen bal transformatrn mknatslama akmnn ayn
fazda olan l harmonik bileenleri gen sargda dolarlar. l harmonik
bileenler primer ebekeye geemediklerinden, ebeke hatlarnda dier tek
mertebeli harmonikler (5., 7., 11., v.b.) grlr.
Primer sargsnn gen olmas halinde, bacaklardaki simetrisizliin
neden olduu mknatslama akmlarndaki eitsizliinde bir sakncas kalmaz.
nk orta bacan mknatslama akm dier iki d bacan mknatslama
akmlarndan kk olmasna ramen, ebekeden ekilen her koldaki
akmlar birbirine eittir.
(13)

Transformatrler nasl balanrsa balansn, primer ebekenin
ntrne balansn yada balanmasn, nve tipi nasl olursa olsun ebekeden
temel bileenlerin yannda 5., 7., 11., 13. gibi harmonik bileenli
mknatslanma akmlarn daima ekerler.
(11)

l harmoniklerin kt etkilerinden kurtulmak iin tersiyer sarg
kullanlr. Grm olduu grevden dolay buna dengeleyici sargda denir.
Tersiyer sarg, transformatrn anma gcnn
3
1
mertebesinde olan nc
bir sargdr ve gen eklinde balanr. Tersiyer sarg zerinden
mknatslama akmnn l harmoniklerinin dolamas ile, alan ve faz
sarglar bu harmoniklerden kurtulmu olur.
(13)





43
2.1.2. Dner Makineler
Bir dner makinenin oluturduu harmonikler, ilke olarak makinenin
stator ve rotorundaki oluklarn neden olduu manyetik relktanstaki
deiimlerle ilgilidir. Dner makinelerin harmonik retmelerinin balca iki
nedeni; Alan ekli ve ana devreler ile kaak yollardaki doymalardr. Bir
makine iin gerek alan ekli makine tasarmnn bir fonksiyonudur.
Gnmzdeki ileri tasarm teknikleri (oluk ve kutup geometrisi, sarg yaps)
ile dner makinelerdeki harmonik etkinlii en aza indirilmitir. Dner makineler
ierisinde en nemli harmonik reticisi senkron generatrlerdir.
(1)


2.1.2.1. Senkron generatrler
En doal harmonik reticileri generatrlerdir. Senkron generatrlerin
harmonik retme zellii kk kutbun alan eklinden, manyetik direncin
oluklara bal olmasndan, ana devrenin doyuma ulamas, kaak akmlar, sk
aralklarla ve simetrik olmayan boluklarla yerletirilen snm sarglarndan
kaynaklanmaktadr. Dner makineler, makine hznn ve endvi oluk saysnn
fonksiyonu olan harmonikleri retir. Senkron generatrlerin oluturduu
harmonikler, generatr gc 100 kVA dan byk olmad srece dikkate
alnmaz.
(11)

Yuvarlak (iten kutuplu) rotorlu generatrler ile, kntl kutuplu
generatrlerin hava aralnda meydana gelen alan ekilleri birbirinden
farkldr. kntl kutuplu bir generatrde kutup yzeyinin ekli ve kutup
yaynn, kutup admna oran, manyetik aknn hava aralndaki dalna
etki eden faktrlerdir. ekil 2.3. de grld gibi kutup ekilleri ile bunlarn

44
hava aralnda meydana getirdikleri manyetik aklar birbirinden farkldr.
(14)


(a) (b
ekil 2.3. Yuvarlak ve dz kutuplu generatrlerde emk ekilleri
(14)

Kutup ekli dz iken meydana gelen emk kelidir. Buna karlk kutup yzeyi
yuvarlak iken daha ok sinsoidal e yaklaan bir emk elde edilmitir. ekil
2.3.a da 98 , 0
1
=
B
B
, ekil 2.3.b de ise 1 , 1
1
=
B
B
orants yazlabilir. Bu
duruma gre 89 , 0
1 , 1
98 , 0
= eitlii bize dz kutuplu generatrn daha az
manyetik ak meydana getirdiini gstermektedir. Senkron motorlarda daha
ok dz kutuplar kullanlr. Generatrlerde ise indklenen gerilimde
harmonikler dikkate alarak yuvarlak kutuplar kullanlr.
(14)


45
Generatrlerde hava aralndaki manyetik aknn durumu,
indklenen emk ya aynen etki ettiinden, emk nn sinsoidal olmas iin ak
daln yaplabildii kadar sinsoidal yapmak gerekir. Bunu iin sarglarn
datlmas, sarg admnn kesirli olmas, bir kutup altnda bir faza ait oluk
saysnn kesirli olmas ve bunlara benzer faktrler yannda, endvi-kntl
kutup yzeyi arasndaki ak dalnn sinsoidal yaplmas, indklenen
gerilimin sinsoidal olmasn salar.
(14)

Hava aralndaki manyetik aknn sinsoidal yaplabilmesi, kntl
kutuplu generatrlerde ekil 2.3.a da grld gibi kutup yzeyinin kavisli
yaplmas ile salanr. Buradaki kutup eklinde hava aral kutbun her
yerinde ayn deildir. Kutup ekseninde hava aral, kutup kenarlarna gre
daha azdr. Buna gre manyetik ak kutup ekseninde en fazla olup kutup
kenarlarna doru gidildike erisel ekilde azalr. Bu durumda ak dal
sinsoidal e yaklatndan indklenen emk da daha dzgn bir sins
dalgas verir.
(14)

Yuvarlak rotorlu generatrlerin alan ekline gelince, bunlarn alan
ekilleri biraz farkldr. ekil 2.4.a da btn sarglarn bir ift olua toplu
olarak yerletirildii zaman meydana gelen alan ekli grlyor. Bu tr sarg
dikdrtgen veya kare eklinde bir alan meydana getirir. Bu tr sarmdan
kanlarak rotordaki oluklara sarglarn datlmas salanmaldr. ekil 2.4.c
de oluan dalgada uygun deildir. nk btn rotor yzeyi sarmda
kullanlacak olursa, alann ekli sivri tepeli yani gen eklinde olur. EMK nn
da aynen gen eklinde olmas, bu tr sarmnda kullanlmamas gerektiini
ortaya karr. ekil 2.4.b de ise rotor yzeyinin 3 1 bo braklarak geri
kalan 3 2 yzeydeki oluklara sarglarn sarld durumdaki dalga ekli

46
grlmektedir. Bu ekildeki sarm kullanldnda meydana gelen emk nn
ekli sins dalgasna ok yaklamtr. Bunun iin uyartm sarglar

150 120 ye veya rotorun 3 2 ne sarlarak hem daha az bakr kullanlm
hem de iilik masraf en aza indirilmi olur.
(14)



ekil 2.4. Yuvarlak rotorlu generatrlerde (turbo generatr) hava aralnda
indklenen emk ekilleri.
(14)

Generatrlerin balant ekilleri de harmonikler iin belirleyici zellikler
tar:
Generatr sargs Yldz bal ise; 3 ve 3 n kat frekansl harmonikler
sadece faz gerilimlerinde bulunup fazlar aras gerilimlerinde bulunmazlar.
Yldz bal bir generatre fazl simetrik ve dorusal bir tketici
balanrsa ve yldz noktas generatr yldz noktasna balanmaz ise; 3 ve 3
n kat harmonikli akmlar gemezler. Yldz noktas ntre bal bir ykte ise,
faz iletkenlerinden 3 ve 3 n kat frekansl
0
I akm, ntr zerinden de

47
bunlarn toplam olan
o
I 3 deerinde bir akm geer. Bu akmlar, ayn ekilde
3 ve 3n katlarna eit frekansl bir gerilim dm meydana getirirler.
Generatr sargs gen bal ise; bu sarglarda 3 n katlar frekansl
bir sirklasyon akm geer. Bu akm, yke bal olmayp sarglarda byk
kayplara neden olur.
(11)

Bu sebeplerden dolay, generatr sarglarnn yldz balanmas ve
yldz noktasnn yaltlmas tercih edilir. Fakat generatrn 4 iletkenli bir
ebekeyi beslemesi gerekiyorsa, zigzag bal bir bobinde oluturulan suni
yldz noktasna balanr. Generatrlerin sebep olduu 3 ve 3 n katlar
harmonik akmlar, generatr veya blok transformatrn birinde gen
balama kullanlmak suretiyle bloke edilir. Kutuplar ve endvi oluklar uygun
dizayn edilerek 5. ve 7. harmonik gerilimlerini snrlamak mmkndr.
Burada dikkate deer en dk harmonik 11. harmoniktir.
(11)


2.1.2.2. Asenkron motorlar
Asenkron makinenin almas bir dner alan varlna
dayandndan bu dner alann oluturulmas iin asenkron motorun
statorunun alm olan oluklarna sarglar yerletirilmitir. Oluklara sarlan bu
sargnn iletken dalm sins formunda yaplamadndan dolay, amper-
sarm dalm da sins formunda olmamaktadr. Sarglara sinsoidal gerilim
uygulandnda her bir faz sargsndan geen akm, ak ve amper-sarm
ifadesi sinsoidal olmad iin seri harmonikler ierir. Bu harmoniklere, hava
aral veya uzay harmonikleri ad verilir. Meydana gelen hava aral
harmonikleri, temel dalga ile birlikte asenkron motoru etkiler. nk

48
frekanslar farkl olan bu harmonikler devre parametrelerini deitirmekte ve
bunlara bal kayplarn farkl olmasna neden olmaktadr. Ayrca hava
aralnda stator sargsna bal olarak meydana gelen yksek harmonikler
zararl dndrme momenti ve kuvvetlerin meydana gelmesine yol aarlar. Bu
durum zellikle kafesli asenkron motora yol vermede olduka nemlidir.
(15)

Farkl sargl rotorlu asenkron motorlarn hava aralnda meydana
gelen dalga eklinin analizi ile ilgili yaplan bir deneysel alma aada
verilmitir. Hava aralnda oluacak dalga eklinin yalnz stator sarglarna
bal olarak deiip deimediini incelemek iin deneyde kullanlan
motorda da ayn rotor ve kapaklar kullanlmtr. Bylece stator sargsna
bal deiimler incelenmitir.
Deneysel almada ayn gteki ve tipteki asenkron motora u
sarglar uygulanmtr: 1. motora; bir tabakal iki katl farkl genilikteki
bobinlerden olumu sarg. 2. motora; bir tabakal bir katl farkl genilikteki
bobinlerden olumu datlm bileik sarg. 3. motorda; iki tabakal ap
(tam) adml sargdr. Ayrca deney motorlarnda hava aralndaki
elektromotor kuvvetini (emk) lebilmek iin motorlara uygulanan sarglarn
simetrii olan l bobinleri sarlmtr. almada dier etkileri ortadan
kaldrmak iin motorla yaplan deneyde ayn rotor ve kapaklar
kullanlmtr. Ayrca deney annda ebekedeki gerilimin ve frekansn
deiimlerini nlemek iin gerilim doru akm tarafndan tahrik edilen bir
generatrden alnmtr. Doru akm motorunun beslemesi de bir servo
reglatrden yaplarak generatrdeki gerilimin ve frekansn sabit olmas
salanmtr.

49
Deneysel alma annda motorlar fuko freni ile Nm 5 , 5 ile yklenmi
durumda l bobinlerinde indklenen gerilimin dalga ekli bir osiloskop ile
alnarak bilgisayara aktarlmtr. Bu dalga ekillerinden, farkl stator sargl
asenkron motorlarn hava aralndaki dalga ekillerinin farkl olduu
grlmtr. Farkl olan bu dalga ekillerinin st harmoniklerin genliinin ve
ynnn bulunabilmesi iin dalga biimleri fourier serisine almtr. Yaplan
fourier analizi sonucunda elde edilen st harmonik katsaylar izelge 2.1. de
verilmitir.


















50

izelge 2.1. Deney motorlarnn ykte almas srasnda l bobinlerinde
indklenen emk in dalga biiminin fourier analizi sonucunda elde edilen
harmonik katsaylar
(15)


Harmoniklerin B
n
Katsaylar
3
10 *



Harmonik
Frekans (Hz)
1. motor 2. motor 3. motor

1
B (50) 2.2576 2.5003 2.4893
3
B (150) 0.0659 0.0633 0.0524
5
B (250) -0.0052 -0.0175 -0.0054
7
B (350) -0.004 -0.0145 0.0006
9
B (450) -0.0004 -0.0029 0.0087
11
B (550) -0.0039 -0.0127 -0.0087
13
B (650) 0.0217 -0.002 0.0082
15
B (750) -0.0232 0.0211 0.0146
17
B (850) -0.0179 -0.006 -0.0139
19
B (950) -0.0051 0.0031 -0.0009
21
B (1050) 0.0071 -0.0007 0.0002
23
B (1150) 0.0004 -0.0013 0.0002



51
Bu izelge incelendiinde hava aralnda oluan yksek
harmoniklerin motorda da farkl olduu grlmektedir. Ayrca bu harmonik
katsaylarnn iaretleri incelendiinde tm motorlarda 1. ve 3. harmonik
katsaylarnn pozitif deerde olduu grlmektedir. Dier st harmonik
katsaylar deney motorlarnda farkllk gstermektedir. Harmonik katsaylar
pozitif olan dalgalar temel dalga ile ayn ynde dnmekte, negatif olan
dalgalar ise temel dalgaya gre ters ynde dnmektedir. Bu durumda hava
aralndaki dalga eklinin sins formunun bozulmasna neden olmaktadr.
Hava aralnda oluan dalga eklinin sins formunda olmamas
rotor devresinde indklenen gerilimin dalga eklinin bozuk olmasna neden
olmaktadr. Bu durum dndrme momentini ve kuvvetini olumsuz ynde
etkilemekte ve motorun snmasna neden olmaktadr. nk her st
harmoniin kendine zg bir dndrme momenti ve kuvveti vardr. Bu
dndrme moment ve kuvveti ana dndrme moment ve kuvveti ile ayn
ynde olduunda desteklemekte, tersi olduunda ise zayflatmaktadr.
Bu durumlar dikkate alndnda; bir tabakal bir katl farkl
genilikteki bobinlerden olumu datlm bileik sarg tipinin hava
aralnda meydana getirdii dndrme momenti ve kuvvetinin en iyi olduu
ve ikinci srada iki tabakal ap (adm) adml sarg tipinin yer ald ve bir
tabakal iki katl farkl genilikteki bobinlerden olumu sarg tipinin ise dier
sarg tiplerine gre dk deerde olduu yaplan deneysel alma ve analiz
sonunda bulunmutur.
(15)




52
2.1.3. G Elektronii Elemanlar
eitli g elektronii elemanlar kk uygulamalardan byk
endstriyel uygulamalara kadar bir ok alanda kullanlmaktadr. Yksek
alma verimine ve istenilen alma durumlarna sahip olmalar nedeni ile
geni kullanm alan bulmulardr.
Televizyon alclar, bilgisayarlar ve dier elektronik uygulamalar
kapsayan kk gl tek fazl elektronik g dntrclerin says gn
getike artmaktadr.
fazl g elektronii elemanlar ise geni bir kullanm ve tasarm
alanna sahiptirler. Balca g dnm gruplar unlardr:
Dorultma
Frekans kontrol
Gerilim kontrol
Evirme
Dier uygulamalar
Sanayide enerji iletimine kadar her alanda yaygn olarak kullanlan
eviriciler, alternatif akm doru akma dntren (dorultucular=redresr)
veya doru akm alternatif akma dntren (eviriciler=inverterler)
elemanlar olarak tanmlanr. Bunlarn iinde g sistemlerinde en ok
kullanlan grup, dorultucu grubudur. Dorultucularn g sistemlerinde
balca kullanm alanlar; Yksek doru gerilimle iletim (HVDC), doru akm
motorlarnn beslenmesi ve kimyasal srelerdir.
eitli darbe saylarna sahip dorultucular bulunmaktadr. 6 ve 12
darbeli dorultucular en yaygn olanlardr. Kk gl uygulamalarda 3

53
darbeli, daha gl uygulamalarda ise 18 ve daha byk darbeli dorultucular
kullanm alan bulmaktadr. Darbe saysnn seimi ekonomik koullara da
baldr.
Frekans ve gerilim kontrol grubu, senkron ve indksiyon motorlarn
ve benzeri yklerin farkl frekans ve gerilimlerde beslenmesi amacyla
kullanlr. Bylece motorlarn tm yk seviyelerinde daha verimli almas
salanr.
G elektronii elemanlarndaki toplam harmonik distorsiyonu tipik
olarak yk akmnn 30 10 % u arasndadr.
(1)

Yar iletken elemanlar alma karakteristiinin nonlineerliinden
kaynaklanan harmonikler retirler. ekil 2.5. de rnek olarak bir diyot ve
tristre ait alma karakteristiinden de grld gibi akm ve gerilim lineer
olarak deimedii iin ebekede harmoniklerin olumasna neden olurlar.
(11)



a) diyot b) tristr
ekil 2.5. Diyot ve tristre ait alma karakteristikleri
(16)


54
Transformatrlerden sonra ana harmonik kayna gnmzde hat
komtasyonlu konverterlerdir. Belirli artlarda, alternatif akm ile enerji
iletimine gre daha ekonomik iletim salayan doru akm enerji iletim
sistemleri (HVDC) ile ak, fotovoltaik sistemler ve baz endstriyel donanmlar
hat komtasyonlu konverterler zerinden beslenirler.
(11)
rnein yarm dalga kontroll bir dorultucu devresinde sinsoidal
dalga tristrlerin tetikleme asna ( ) bal olarak belirli bir asndan
kesildiinde devrede nonsinsoidal dalga meydana gelmektedir. ekil 2.6.a
da nonsinsoidal dalga, ekil 2.6.b de ise bu dalga ile oluan harmonikler
gsterilmitir.
Bir konverterin meydana getirdii harmonikler, konvertrlerin tristr
saysna (darbe saysna) bal olarak ifade edilebilir. rnein; 6 darbeli bir
konverterin akm aadaki gibidir;
...... 13 cos
13
1
11 cos
11
1
7 cos
7
1
5 cos
5
1
cos
2
+ + = t t t t t I I
d a

(2.2)
Burada grld gibi harmonik akmlarn genlii harmonik frekans
ile ters orantldr. Harmonik derecesi ne kadar yksekse harmonik akmlarn
genlii o kadar dmektedir. Konverterlerde darbe says = P 6, 12, 18 ve 36
dr. Buna bal olarak meydana gelen harmonik bileenlerin frekanslar u
ekilde ifade edilebilir;





55
1 kp n = (2.3)
n : harmonik mertebesi
p : eviricinin darbe says
k : pozitif bir tam saydr. (1,2,3,4,5 . gibi)
(11)

harmonik gerilimler

100 Temel bileen

V


2. harmonik
30


4. harmonik

6. harmonik

0 t

180
tetikleme as (derece)


(a) (b)

ekil 2.6. Yarm dalga kontroll dorultucu devresi iin
(a) dalga ekli, (b) oluan harmonikler
(11)






56
2.1.4. Doru Akm ile Enerji Nakli (HVDC)
1960 l yllardan balayarak, yar iletken teknolojisinin de
gelimesiyle, doru akm ile enerji nakli (HVDC-High Voltage Direct Current)
gndemdedir. Kararllk probleminin olmamas ve farkl frekansl iki noktann
birletirme olanann olmas, doru akmla enerji iletimini tercih edilir
yapmaktadr. Bu teknikte alternatif-doru ve doru-alternatif eviricileri
kullanlmaktadr. Alternatif olarak retilen gerilim dorultulmakta ve enerji
nakil hattn beslemekte, hattn ucunda tekrar alternatife evrilerek tketiciye
iletilmektedir. ekil 2.7. de bir doru akmla enerji iletim hattnn basit balant
ekli verilmitir.


ekil 2.7. Bir doru akm enerji iletim hattnn prensip balant emas,
(1: Generatr, 2: Ykseltici transformatr, 3: Dorultucu,
4: letim hatt, 5: Evirici, 6: Alaltc transformatr )






57
Doru akm enerji iletim hatlarnda hat banda ve sonunda yer alan
byk gl evriciler (dorultucu ve evirici bloklar) yar iletken elemanlardan
olutuklarndan, birer harmonik kayna olmaktadr.
rnein, alt yollu eviricilerin kullanld bir doru akmla enerji iletin
hattnda faz akmnn efektif deeri;
2
2 2 2
1
........
11
1
7
1
5
1
1

+ |
.
|

\
|
+ |
.
|

\
|
+ |
.
|

\
|
+ = I I (2.4)
eklinde ifade edilebilir. Burada
1
I , temel bileenin efektif deeridir.
Uygulamada harmoniklerin olabildiince az olduu evirici dzenlerden
yararlanlr. Yaplan incelemelerden, tek kutuplu iletim modelinde 5., 7., 17. ve
19. harmoniklerin ortaya kt, buna karlk iki kutuplu iletim modelinde bu
mertebeden harmoniklerin olumad gzlenmitir.
(1)


2.1.5. Statik VAR Generatrleri
Statik VAR generatrleri; alternatif akm kycs ile akm deitiren
bir reaktr, paralel bal kondansatrler, kumanda ve kontrol elemanlarndan
oluur. Bu sistemlerin alma zellii gerekli reaktif gc en hzl bir ekilde
ve her faz iin ayr ayr verebilmesidir. Zira, geleneksel kompanzasyon
dzenleri ile ok hzl deien reaktif g ihtiyac karlanamaz. rnein; ark
frnlarnda frnn ektii reaktif gcn deiimi ok hzl olduundan normal
mekanik cihazlarla kompanzasyon gcn karlamak mmkn olmaz. Fakat
yar iletken elemanlarn salad imkanlar sayesinde reaktr elemanlarn ark
frnnn almas gerektii hzda devreye sokup karmak mmkndr.
Bunun iin tristrlerden yararlanlr.
(1)


58
Tristrler, bir senkron anahtar gibi alrlar. Kumanda devrelerine
uygun sinyal verilerek devreye uygulanan gerilimin efektif deeri ve buna
bal olarak ta devreden geen akm kaypsz olarak istenildii gibi
ayarlanabilir.
Bu sistem tristr ile kumanda edilen, reaktr ile dengelenen, sabit
kondansatr ile kompanzasyon metodudur. Doymal reaktrler
kompanzasyon ark frnlar iin ideal bir zm getirmemektedir. En uygun
zm, frnn reaktif gcnn ani deerini lmek ve buna gre gerekli
endktif gc, gerekli sayda reaktr devreye sokup karmakla salamaktr.
Bu suretle frn gc ile reaktr gcnn toplam sabit tutulur ve sabit
kondansatr tarafndan kompanze edilir.

2.1.6. Ark Frnlar
Ark frnlar, geni spektrumlu harmonikler ieren yklerin nemli bir
rneidir. Ark frn bulunan iletmeler iin harmonik oluum nedeni olarak ark
frnlarndaki ateleyici elektrotlarn zellikleri ve ark akm-gerilim
karakteristikleri verilir.
Ark frnnn aktif direnci sabit deildir. Bir yar periyodun
balangcnda diren byktr, bundan sonra bir minimum deere der ve
yar periyodun sonuna doru tekrar ykselir. Bu yzden akm tam bir sins
eklinde deildir ve birok harmonikler ihtiva eder. Ergitme aamasnn
banda akm harmonikleri ok fazladr ve hurda eridikten sonra yani ark
sakinleince harmonik azalr. izelge 2.2. de ark frnnn ortalama harmonik
deerleri verilmitir.
(17)

59
Ark frnlarnn alma artlarnda ki bu deimelerden dolay g
sisteminden ektikleri akmlar da geliigzel olur. Bunun sonucu olarak,
ebeke gerilimi de akma bal olarak sins formunda uzaklar. Akm ve
gerilimdeki bu bozulmalar, ebekeye harmonikli bileenlerin verilmesi
anlamna gelir.
Ark frnlarnda harmonik dalmn kuramsal olarak saptanmas iin
g sistemi modelinin tam olarak kurulmas gerekir. Bu modele harmonik
meydana getiren elemanlarn modellerinin eklenmesi gerekir. Daha sonra
sistem zlerek harmoniklerin baralara gre dal elde edilir.
(17)

izelge 2.2. Ark frnnn ortalama harmonik deerleri
(17)


Harmonikler
Ortalama
Genlik (%)
2 4-9
3 6-10
4 2-6
5 2-10
6 2-3
7 3-6
9 2-5


Bu aklamalardan da anlald gibi, ark frn sisteme bir harmonik
generatr gibi etki eder. Ark frnna paralel bal devrelerde, artlarn

60
gereklemesi halinde rezonans olaylar ba gsterebilir. Bugn ark
frnlarnn dk g katsays ile altrlmas tercih edilir. Bu yzden frn
daha byk bir reaktif g eker. Bunu kompanze etmek iin byk gl
kondansatr bataryas kullanlr. Bylece ebekenin rezonans frekans
der.
(17)


2.1.7. Kesintisiz G Kaynaklar
Gerilim dalgalanmasnn ve kesintisinin yol at zararlardan
kurtulmak iin bilgisayarlar, hastaneler, hava alanlar v.b. dier nemli
yerlerde kullanlan kesintisiz g kaynaklar alternatif gerilimin doru gerilime
evrilerek depolanmas ve sonra evirici yardm ile alternatif akma evrilerek
tketiciye iletilmesi esasna gre alr.
Kesintisiz g kaynaklarnda evirici, ara devre gerilimi olan
dorultucu k gerilimini, evirmek suretiyle istenen genlik ve frekansta
dalgal gerilime dntrr. Dnm srasnda tam sins dalgas elde
edilemedii iin k iaretinin fourier serisinin almnn belirttii
frekanslarda, belirli genliklerde harmonikler oluturacaklardr. Bu durum gerek
ykte gerekse kaynakta gereksiz yklenmelere, ek snmalara, verimlilik
kaybna, motor uygulamalarnda salnmlara v.b. istenmeyen durumlara
neden olabilmektedir. Ortaya kan bu harmonikler iletme cihazlarnda ou
kez istenen performansn alnabilmesini engelledii iin istenmez. Sonuta
k iaretindeki harmoniklerin belirli miktarlarda bastrlmas ou kez gerekli
bir ilem olmaktadr.

61
Kesintisiz g kaynaklarnda harmonikler evirici tipine, evirici kn
elde etmek iin kullanlan modlasyon tipine, mikroilemci kontroll olup
olmadna v.b. etkenler bal olarak deimektedir.
Bir g elektronii dzeni olan kesintisiz g kaynaklar, esas olarak
ebeke geriliminin uyguland bir dorultucu, dorultucu knda paralel
olarak uygulanm olan ak dzeni ile, dorultulmu gerilimi dalgal gerilime
dntrerek, yke veren evirici dzenini ierir. Bu temel elemanlar yannda,
elde edilip yke verilecek sinsoidal gerilimin istenilen zelliklerde olmasn
salamak, gvenilir bir alma elde etmek zere yardmc dzenlerde vardr.
Kesintisiz g kaynaklarnda dorultucu ve evirici devreleri, uygun geri
beslemelerle kapal evrim kontroll altrlrlar. Bundan dolay k
gerilimleri ok kararldr, ykten etkilenmez. ekil 2.8. de bir kesintisiz g
kaynann prensip emas grlmektedir.
(1)



Dorultucu Evirici











ekil 2.8. Bir kesintisiz g kaynann prensip emas
(1)





Yk Aktarma
Devresi


YK

AK

62
2.1.8. Gaz Dearjl Aydnlatma
Gaz dearjl aydnlatma elemanlar, rnein floresan, cva, ark,
neon v.b. ve yksek basnl sodyum lambalar ebekeden harmonikler ieren
akmlarn ekilmesine neden olurlar. Bu tr aydnlatma elemanlar zellikle
byk ehir alanlarnda daha ok hissedilen harmonikler meydana getirirler.
Bu tip lambalarn elektriksel karakteristii nonlineer olup akm geii
esnasnda negatif diren karakteristii gsterirler. Ev ve iyerlerinde yaygn
olarak kullanlan floresan lambalar balastlarndan ve gaz dearjlarndan
kaynaklanan harmonik bileenlerin meydana gelmesine sebep olmaktadr.
fazl sistemde, faz ntr gerilimle beslenen aydnlatmada ( fazl
drt telli montajda) 3. harmonik akm ntr iletkeninden topraa geer.
Harmonik etkinlii asndan bakldnda, floresan aydnlatmada tek
mertebeli harmoniklerin bykl nemli oranda devreyi etkiler.
(11)

2.1.9. Elektronik Balastlar
Gn getike hayatmzn her safhasna daha belirgin bir biimde
giren elektronik sanayi, ebekede harmonik etkinliinin de artmasna sebep
olmaktadr. Aydnlatmada kullanlan elemanlardan elektronik balastlarda
harmonik reticisidirler. Filtreli ve filtresiz olarak imal edilen bu balastlar eer
filtreli ise harmonik etkinlii yok saylr. Filtresiz olarak kullanlan yksek
frekansl elektronik balastlarda en etkin harmonik bileenler 3., 5., 7. ve 9.
bileenlerdir, 13. harmonikten sonra temel bileenin 1/3 nden daha kk
deerde harmonik bileenlere sahiptirler.
(11)
Enerji tasarrufu salad sylenerek, promosyonu yaplan kompakt
floresan lambalar, elektronik balastlar tarafndan ebekeye harmonik

63
akmlar gnderirler. ngiltere deki Eastern Electricity tarafndan eitli
kompakt floresan lambalar kullanlarak yaplan aratrmalarn sonucu
izelge 2.3. de verilmitir.
(1)

izelge 2.3. Temel deerin % olarak harmonik ierikleri
(1)

2. Harmonik 0.12 0.23 0.25 0.82 0.1
3. Harmonik 21.11 25.13 78.87 88.83 1.04
5. Harmonik 29.84 15.53 54.08 71.77 2.7
7. Harmonik 8.44 3.61 41.75 56.00 0.40
9. Harmonik 6.27 2.03 35.36 47.70 1.12
11.Harmonik 12.11 6.33 24.39 45.03 0.01
13.Harmonik 4.45 1.2 12.77 43.25 0.27

THD

41.47

40.18

118.21

176.27

4.00


2.1.10. Fotovoltaik Sistemler
Fotovoltaik sistemler harmonik retme bakmndan genel olarak
konverterlerden kaynaklanan harmonik etkinliine sahiptirler. Bu sistemler
elektrik enerjisini fotovoltaik yoldan elde eden sistemler olup, rettikleri doru
akm alternatif akma dntrmek iin konverterleri kullanrlar. Dolaysyla
dnm esnasnda yar iletken elemanlarn sebep olduu harmonikler sz
konusu olmaktadr.



64
ekil 2.9. da fotovoltaik enerji retiminin blok emas verilmitir.
(11)




ekil 2.9. Fotovoltaik enerji retimi blok emas
(18)




65
3-ARATIRMA BULGULARI

3.1. Harmoniklerin Etkileri
Enerji sistemlerinde harmoniklerle gerilim ve akm dalga ekillerinin
bozulmas ok eitli problemlere yol amaktadr. Bunlar maddeler halinde
yle verilebilir:
Generatr ve ebeke geriliminin bozulmas
Gerilim dmnn artmas
Kompanzasyon tesislerinin ar reaktif yklenme ve dielektrik
zorlanma nedeniyle zarar grmesi
Enerji sistemindeki elemanlarda ve yklerde kayplarn artmas
Senkron ve asenkron motorlarda moment salnmlarnn ve ar
snmann meydana gelmesi
Endksiyon tipi sayalarda yanl lmeler
Uzaktan kumanda, yk kontrol v.b. yerlerde alma bozukluklar
ebekede rezonans olaylar, rezonansn neden olduu ar
gerilimler ve akmlar
Koruma ve kontrol dzenlerinde sinyal hatalar
zolasyon malzemesinin delinmesi
Elektrik aygtlarnn mrnn azalmas
Sesli ve grntl iletiim aralarnda parazit ve anormal alma
Mikro bilgiilemciler zerinde hatal alma
Bu etkiler iinde teknik ve ekonomik ynden en olumsuz sonulara yol
aanlar, kayplardaki art ve sistem l cihazlarndaki hata paylarnn artmas
eklinde zetlemek mmkndr. Bunlardan birincisi omik diren ieren tm

66
tesis elemanlar zerinde ek harmonik kayplara yol amaktadr. kincisi ise l
ve kayt cihazlarndaki istenmeyen hata miktarlarnn olumas, bir baka
deyile kayt/lm hatalarnn artmasdr.
(2)


3.1.1. Transformatrler zerine Etkileri
Transformatrlerde meydana gelen akm ve gerilim harmoniklerinin
neden olduu problemler yle sralanabilir: Akm harmonikleri sarg bakr
kayplarnda ( ) R I
2
ve kaak ak kayplarnda arta, ekirdek kaybnn
artmasna ve haberleme sistemlerinde kt etkiye neden olur. Gerilim
harmonikleri ise fuko ve histerezis akmlarndan dolay demir kayplarnda
arta ve yaltmn zorlanmasna neden olur.
Transformatr endktans ve transformatrlere bal bir tketicinin
kapasitans arasnda rezonans meydana gelebilir. Akm ve gerilim harmonikleri
transformatrlerde ek snmalar oluturur.
Harmonik akm ve gerilimlerinin oluturduu transformatr kayplar
frekansa baldr. Manyetik ekirdekteki alternatif manyetik alann yn
deitirmesi, yksek frekanslarda daha hzl olduundan manyetik ekirdekteki
hiterezis kayplar artar. Ayrca zamanla deien manyetik ak, iletkenleri
kestike deiken manyetik alan ekirdek dilimlerinde eddy akmlar oluturur.
Buda ek kayplara neden olur. Yani frekans arttka transformatrdeki eddy
kayplar artar. Bu yzden transformatrn snmasnda yksek frekansl
harmonikli bileenler, dk frekansl harmonikli bileenlerden daha nemlidir.
IEEE transformatrn yk akmndaki harmonikler iin bir limit
saptamtr. Buna gre akm iin THD limiti %5 tir. Gerilim iin ise yk
durumuna gre baz limitler saptanmtr,

67
Yksz durumda %10 , Anma yknde %5 tir.
(3)


3.1.2. Dner Makineler zerine Etkileri
Gerek gerilim gerekse akm harmonikleri dner makineler zerinde
olumsuz etkiler yapar. Bu etkilerden birincisi, ek (harmonik) kayplardr.
Harmoniklerin varl dier elemanlarda olduu gibi stator sarglarnda, rotor
devresinde, stator ve rotor salarnda ek kayplara yol aar. Stator ve rotor u
sarglarnda harmonik akmlarnn oluturduu kaak alanlarda ek kayplar
meydana getirir. rnein 16 kW lk bir indksiyon motoru 60 Hz temel frekansl
sinsoidal gerilimle beslenirken oluan toplam kayp 1303 W iken, kare dalga
ile bir besleme yapldnda toplam kayplarn 1600 W a kt gzlenir.
Harmoniklerin yol at dier bir olay da, harmonik momentleridir.
Nonsinsoidal gerilim uygulandnda motor veriminde ve momentinde bir
d olur. Harmoniklerin ortalama moment zerindeki etkisi ou zaman ihmal
edilebilir ancak nemli saylabilecek moment salnmlarna yol aabilir.
Sins biimli olmayan bir beslemeye sahip fazl bir indksiyon
motorundaki harmonik akmlarnn oluturduu ak younluu dalgalar
arasndaki etkileim grltye neden olabilir. Ayrca harmoniklerin, hava
aralnda bir bileke ak retmesi nedeni ile indksiyon motoru kalk
yapamayabilir veya limitlerin ok altndaki dk hzlarda alabilir.
(10)

eitli harmonik iftleri (5. ve 7. gibi) motor-yk sisteminde veya trbin-
generatr gruplarnda mekanik salnmlara neden olurlar. Harmonik akmlar ve
temel frekans manyetik alan arasndaki etkileimin neden olduu salnm
momentleri bir mekanik rezonans frekansna uyduu zaman mekanik salnmlar
oluur. rnein; 5. ve 7. harmonikler generatr rotorunda 6. harmonik

68
frekansnda srekli bir bklmeye neden olurlar. Eer mekanik titreimin
frekans elektriksel frekansa yakn olursa yksek mekanik cevaplar oluabilir.
(1)

Standartlar, motorlar iin kesin gerilim veya akm harmonik
snrlamalar vermemesine ramen, indksiyon motorlar iin %5 lik bir gerilim
harmonii snrlamas kabul edilebilir.
(1)


3.1.3. letim Sistemleri zerine Etkileri
letim sistemi (hava hatt veya yer alt kablosu) zerindeki etkileri, iki
blm altnda incelemek mmkndr. Bunlardan birincisi akm bileenlerinin
oluturduu ek R I
2
kayplardr. Bu kayplar;

n
n
n K
R I P

=
=
2
2
(3.1)
eklinde verilebilir. Deri etkisi ihmal edilir ise R R
n
(hattn omik direnci)
yazlabilir. Dier taraftan harmonik akmlarn hat boyunca eitli devre
elemanlar zerinde oluturduu gerilim dmleri de ayr bir etkidir. n. akm
harmoniinin oluturduu gerilim dm;
( )
n n n
Z I V = (3.2)
olarak yazlabilir.
Kablolu iletim durumunda harmonik gerilimler, tepe gerilim deeri ile
orantl olarak dielektrik zorlanmay arttrrlar. Buda kablonun kullanm mrn
ksaltr. Ayn zamanda hata saysn ve bu nedenle de onarm masraflarn
arttrr. Ar gerilimler nedeni ile yaltkan kablolarda delinme meydana gelebilir.
Harmoniklerin korona balang koruma ve snme seviyeleri zerindeki etkileri,

69
gerilimin tepeden tepeye deerinin bir fonksiyonudur. Tepe gerilimi ise, temel
ve harmonik gerilim arasndaki faz ilikisine baldr.
(10)


3.1.4. Kondansatr Gruplar zerine Etkileri
Gerilim bozulmasndan en ok etkilenen eleman, g faktr
dzeltiminde kullanlan kondansatr gruplardr.kondansatrlerde en nemli
problem, ar etkin akmlardr. Dier bir problem de tepe geriliminin
oluturduu yaltm zorlanmasdr.
Kapasitif reaktans frekansla ters orantl olarak deiiinden, temel
bileendeki deeri
C
X olan kapasitif reaktans, harmonik mertebesi n olan bir
akmda;
n
X
X
C
Cn
= (3.3)
deerini alr, yani akmn frekans bydke kapasitif reaktans klr. Bu
nedenle, kondansatrler harmonik frekanslarnda daha byk akmlar ekerler
ve ar yklenirler. n. harmonik iin
n
U harmonik gerilimi altnda
kondansatrn ektii akm;
n n
CU n I = (3.4)
deerini alr. Burada,
1
= temel bileen asal frekansdr. Kondansatr
ularndaki gerilimin etkin deeri;

=
=
1
2
n
n C
U U (3.5)
olur. Kondansatr akmnn etkin deeri, ayn ekilde harmonik akmlarnn
karesel ortalamasna eittir,

70

=
=
1
2
n
n C
I I (3.6)
Bu akm, harmonikli gerilimin etkin deerine eit bir sins biimli gerilim altnda
kondansatrn ektii akmdan byktr. Kompanzasyon tesislerinin
tasarmnda bu durumlarn gz nne alnmas gereklidir.
Gerilim bozulmas durumunda kondansatrlerde oluacak ek kayplar;
Ek kayplar ( )

=
=
n
n
n n n
V C
2
2
tan (3.7)
Olarak ifade edilir. Burada;
( )
n
tan : kayp faktr
n n
f 2 =
n
V :
n.
Geriliminin etkin genlii
Gerilim harmoniklerinden dolay kondansatr gc de artar. ebeke
iletmesinde sadece temel bileene ait g nem tar. Buna karlk,
kondansatrn dielektrik kayplar, yani sl zorlanma bakmndan toplam
kondansatr gc geerlidir. Dolaysyla sl zorlanmada artar. Temel bileeni
ve harmonikleri ieren toplam reaktif g ifadesi;

=
=
1 n
n T
Q Q (3.8)
olarak verilir. Toplam reaktif g ifadesi, reaktif gcn anma deerini
amamaldr. TS 804 e gre sins biimli gerilim altnda anma etkin gerilimi iin
%110, anma etkin akm iin ise %130 olarak snr deer konmutur.

71
Kondansatr karakteristikleriyle ilgili standartlar, sins biimli olmayan
bir dalga uygulandnda, gvenilir bir iletme amacyla almamas gereken
snrlamalar ierir. IEEE standartlarna gre, kondansatr iin gerilim, akm ve
reaktif g snrlamalar yledir:

Anma etkin gerilimi : %10
Anma etkin akm : %180
Anma reaktif gc : %135
Tepe gerilimi : %120

Genelde, kondansatr keskin bir rezonans koulunda bulunmadka
gerilim bozulmas arzaya neden olacak kadar byk deildir. Endstriyel g
sistemlerinde daha sk karlalan harmonik problemlerinin ilk belirtilerinden
biri kondansatr gruplarnda oluan arzadr.
Daha nce akland gibi, genelde tm harmonik problemleri
ncelikle paralel bal kondansatr gruplarnda ortaya kar. Rezonans olaylar
sonucunda oluan ar gerilim ve akmlar, kondansatrde snmay ve gerilim
zorlanmalarn arttrarak mrlerini ksaltrlar.
(13)



3.1.5. Harmoniklerin Diren zerindeki Etkisi
Harmoniklerin frekansnn artmas ile deri etkisi (skin effect) sonucu
iletkenin kullanlan kesiti azalmaktadr. letkenin temel bileen omik diren
deerine harmoniklerden dolay
h
R direnci ilave olmaktadr. Harmonikli akma
gsterilen omik diren deeri
h
R R R + =
0
olmaktadr. Deri etkisi ile oluan

72
diren deeri literatrde yaygn olarak kabul gren ampirik bir bantyla hesap
edilebilir.
0
4
10 585 , 1
R
f
x

= (3.9)
olmak zere,
3 0 x iin
1 0
K R R =
3 > x iin
2 0
K R R = (3.10)
dir. Burada,

+ + = 1
48
1
2
1
4
1
x
K (3.11)

+ = 26 , 0
828 , 2
2
x
K (3.12)
dir.
Burada,
f : frekans

0
R : Doru akm direnci
R : Deri etkisi dahil diren
olarak tanmlanmtr.
(2)


3.1.6. Harmoniklerin Reaktans zerindeki Etkisi
Elektrik ebekelerinin (hatlarn, motorlarn, transformatrlerin v.b.)
modellenmesinde reaktanslar olduka geni bir yer tutmaktadr. Temel
frekanstaki deeri
L
X olan bir endktif reaktansn, . n harmonikteki endktif
reaktans;

73
L L
nX X
n
= (3.13)
deerini alr. Benzer ekilde, temel frekanstaki deeri
C
X olan bir kapasitif
reaktansn, . n harmonikteki kapasitif reaktans;

n
X
X
C
C
n
= (3.14)
deerini alr. Her iki durum iinde, reaktansn lineer bie eleman olduu kabul
edilmektedir.
(1)


3.1.7. Harmoniklerin Kayplar zerindeki Etkisi
Harmonikli akm akan devreler ebekeden,

=
=
N
n
n
S S
1
2
(3.15)

eklinde ifade edilen grnr g ekerler. Burada
n
S , . n harmonie ait
grnr gtr. 1 = n temel bileen gc olduu iin, ebekeden ekilen
harmonik g,

=
=
N
n
n h
S S
2
2
(3.16)
olacaktr. Omik direnci R olan bir iletkenden geen ve N tane harmonii ieren
bir akmn ani deeri;

=
=
N
n
n
t i t i
1
) ( ) ( (3.17)
olmak zere efektif deerinin,

=
=
N
n
n
I I
1
2
(3.18)

74
olduu bilinmektedir. Bu durumda . n harmonik iin akm harmonii oran
tanmlanrsa;
1
I
I
n
n
= ( ) N n ,......., 3 , 2 = (3.19)
dir. fazl sistemlerde oluacak toplam omik kayplar;

=
=
N
n
n n K
I R P
1
2
3 (3.20)
dir. Burada,

n
R : . n harmonik frekansndaki diren

n
I : . n harmonik akmnn efektif deeridir.
Direncin frekansla deerinin artmas ihmal edilirse toplam omik kayplar;
|
.
|

\
|
+ = =

=
N
n
n K
RI RI P
2
2 2
1
2
1 3 3 (5.21)
eklinde ifade edilebilir. Formlden de grld gibi, akm harmonii arttka
omik kayplarda artmaktadr.
(2)

Manyetik ekirdekli bir elemanda (motor, transformatr v.b.) oluacak
demir (nve) kayplar ise u ekilde ifade edilebilir;
Manyetik ekirdekli bir elemana uygulanan gerilimin ani deeri,

=
=
N
n
n
t v t v
1
) ( ) ( (3.22)
ve efektif deeri,

=
=
N
n
n
V V
1
2
(3.23)

olmak zere oluacak demir kayplar

75

=
=
N
n
n m m Fe
V C V C P
"
2 2
(3.24)
veya . n harmonik iin tanmlanan gerilim harmonii oran ifadesi,
1
V
V
n
n
= (3.25)
kullanlarak,
|
.
|

\
|
+

=
N
n
n m Fe
V C P
2
2 2
1
1 (3.26)
eklinde yazlabilir. Burada;

Fe
P : demir kayb

m
C : makinenin yaps ile ilgili bir sabit

n
: gerilim harmonii orandr.
Harmonikli gerilim uygulanan bir kapasite elemanndaki kayplar ise;

( )

=
N
n
n n
V C
1
2
tan (3.27)
eklinde hesaplanabilir. Burada;
|
.
|

\
|
=
C
R

1
tan (3.28)
ile ifade edilir.
tan : kayp faktr
n n
f 2 = : . n harmonik iin asal frekans
n
V : . n harmoniin efektif deeri.
(2)




76
3.1.8. G Elektronii Elemanlar zerine Etkileri
G elektronii elemanlar birok durumda ok nemli bir harmonik
kayna olmalarnn yan sra, harmonik bozulmaya kar ok duyarldrlar. Bu
elemanlarn dzenli almalar gerilimin sfr geilerinin doru belirlenmesine
baldr. Sfr gei noktas birok elektronik kontrol devresi iin kritik
noktalardr. Harmonik bozulmasnn bu noktalar kaydrmas sonucu oluan
komtasyon hatalar, elemann almasn olumsuz ynde etkiler. Ayrca,
gerilimin tepe deerine gre cevap vererek alan elemanlarda da sorunlar
kabilir. Buna en gzel rnek diyottur. Eleman, dalga eklinin etkin deerine
tam olarak karlk gelmeyen tepe deerine kar duyarl olduundan,
harmoniklerin varlnda dzenli almayabilir. G elektronii cihazlarna ait
dier arzalar yle sralayabiliriz;
a) lme cihazlarnda hatalar
b) rleler ve kesicilerde oluan arzalar
c) sfr gerilim geili ateleme devrelerinin kararsz almas
d) motor kontrolleriyle ilgili parazitler.
(13)


3.1.9. Koruyucu Sistemler (Rleler) zerine Etkileri
Bilindii gibi koruyucu sistemler ounlukla temel gerilim ve akmlara
gre tasarlanrlar. Tepe gerilimine, akm veya gerilimin sfr geilerine gre
alan rleler harmonik distorsiyonundan eitli biimlerde etkilenirler.
Olabilecek harmoniklerin szld veya ihmal edilebilir dzeyde olduu kabul
edilirse, elektromanyetik rle uygulamalarnda (ar akm korumas gibi)
yksek harmoniklerin ok fazla etkinliinin olmad sylenebilir. Ancak zellikle
mesafe korumalarnda, harmonik akmlar (zellikle 3. harmonik bileeni) byk

77
oranda lme deerlendirme hatalarna ve toprak rlelerinin hata yapmasna
neden olabilmektedir. Dijital mesafe koruma sistemlerinde, akm ve gerilim
harmoniklerinin mutlaka filtre edilmesi gerekmektedir. Rlelerin harmoniklerden
balca etkileni biimleri unlardr;
Rleler daha byk tepe deerleri ile yava almak yerine daha
kk tepe deerleri ile hzl alma eilimi gsterirler.
Statik rlelerin alma karakteristiklerinde nemli deiiklikler
gzlenir.
Ar akm ve gerilim rlelerinin alma karakteristikleri deiir.
Harmonik bileene bal olarak rlelerin alma momentlerinin
yn deiebilir.
alma zamanlar, llen byklkteki frekansn bir fonksiyonu
olarak olduka byk bir farkllk gsterebilir.
Dengeli empedans rleleri hem ayar tesi hem ayar gerisi alma
gsterebilirler.
Fark rleleri yksek hzla almayabilirler.
Genelde rlelerin almasn etkileyen harmonik seviyeleri, dier
elemanlar iin kabul edilebilir maksimum harmonik seviyelerinden daha
byktr. Bununla birlikte, koruyucu elemanlar (rleler) zerinde yaplan
testlerden %20 lik bir harmonik seviyesine kadar rlelerde fazla bir iletme
probleminin olumad gzlenmitir.
(10)


3.1.10. Kk Gl Elektrik Tketicileri zerindeki Etkileri
Bu etkiler u ekilde zetlenebilir;
Gerilim harmonikleri, TV cihazlarnn grnt kalitesini bozabilir.

78
Floresan ve cva buharl lambalarla yaplan aydnlatmada,
balastn yan sra kondansatrler de kullanlr. Devrenin endktans ile
kondansatrler bir rezonans devresi oluturabilir. Eer harmonik frekans
bu devrenin rezonans frekansna eit olur ise snma ve arzalar oluur.
Floresan lambalarn kullanld aydnlatma tertibatnda yalanma etkileri
grlr.
Bilgisayarlar, elektrikli cihazlar iinde harmonikle en duyarl
cihazlardr. Ayrca kendileri de harmonik retirler.
(10)


3.1.11. lme Aygtlar zerindeki Etkileri
l aletleri, balangta tam sinsoidal iaretlere gre kalibre edilirler.
Gerilimin karesi ile orantl dndrme momentine gre lm yapan sayalarda,
gerilim harmoniklerinin olumas baz kayt hatalarna yol aacaktr. ebeke
frekansndan baka frekanslardaki enerjileri okumak iin tasarlanmayan
konvansiyonel sayalarn harmoniklerin varlnda daha yksek deerler
okuyabildikleri grlmtr. Ancak gelimi elektronik sayalar bozulmu dalga
ekillerini hassasiyetle okuyabilmektedirler.
Elektrik saatleri ve ar akm rleleri gibi indksiyon disk aygtlar
sadece temel bileene gre alrlar. Diskte oluan moment, aknn ve diskte
indklenen girdap akmlarnn arpm ile orantldr. Her ikisi de yksek
frekanslarda orantsz olarak azalrlar. Bu da elektrik sayacnn temel
frekanstan daha yksek frekanslarda hatal lme yapmasna neden olur.
Harmonik distorsiyonunun oluturduu faz dengesizlikleri de bu elemanlarn
hatal almalarna neden olur. Genelde nemli hatalarn olumas iin
distorsiyon seviyesinin %20 den byk olmas gerekir.
(10)


79

5.1.12. Harmoniklerin Manyetik Alanlar zerine Etkileri
Enerji sitemlerindeki alanlarn genel formlasyonu; Toprak yzeyine
paralel konumda ve z ekseni boyunca yerletirilmi l uzunluundaki bir
iletkenin iinden, frekans f ve efektif deeri I olan bir akmn gemesi
halinde ortaya kan manyetik ak younluu ( ) B , z y x , , uzay koordinatlarnda
ifade edilebilir. B alanlarnn z bileeni sfr olup, y x, eksen bileenleri;

+
+
+
=
2 2 2 2
0
2 d x
d
h x
h I
B
x

(3.29)

+
+
+
=
2 2 2 2
0
2 d x
x
h x
x I
B
y

(3.30)
olarak ifade edilir. Burada;

x
B : B alannn x eksen bileeni

y
B : B alannn y eksen bileeni

0
: havann geirgenlii
I : akmn efektif deeri
h : iletkenin toprak yzeyinden ykseklii
x : mesafe
d : topran iletkenlii ile frekansn bir fonksiyonudur.
Baka yaklaklklarn kullanlmasyla bileke alan;
2 2
0
2 2
2 d x
Id
B B B
y x
+
= + =

(3.31)
eklinde yazlabilmektedir.
Dier taraftan topran homojen yapda olduu kabul edilirse, her
hangi bir nedenle topraa bir I akmnn akmas halinde, bu akm o noktadan

80
derinlie doru tm ynlere yaylr. Akmn gei noktas merkez olmak zere
izilen her yar kre yzeyinde, homojen bir j akm younluu varolacaktr.
Gei noktasndan x uzaklndaki elektrik alan iddeti;
( )
1
2
2

= x I E
t
(3.32)
olacaktr. Burada;
E : elektrik alan iddeti
: topran zgl direnci

t
I : topraa akan akm
x : topraa gei noktasna olan uzaklk dr.
Harmonikli ykler B ve E alanlarnda deiiklie yol amaktadr.
Sistemin lineer olduu kabul ile belirli bir mesafedeki alan deerleri
hesaplandnda, E alannn;
Topran zgl direnci ile artt,
Mesafeye bal olarak azald,
Harmonik mertebesine bal olarak dme gsterdii, gzlenmitir.
(19)


3.1.13. Alak Gerilim Tesislerinde Harmonik Kayplar
Son yllarda alak gerilim tesislerinde yaygn olarak grlen sinsoidal
olmayan ykler dolaysyla, besleme transformatrnden (ebeke giriinden)
itibaren tesisin tm i fiderlerinde/hatlarnda ek harmonik kayplarnn olumas
kanlmazdr.
Alak gerilim tesislerinde harmoniklerin yol at kayplarn bulunmas
srasnda aadaki n kabuller gz nne alnmaldr:

81
Tm kaak nt kapasiteler ihmal edilebilir dzeydedir.
Ykler dnda tm ebeke elemanlar lineer zelliktedir.
letken ksmlardaki deri etkisi ihmal edilmitir.
Analiz, geici olaylarn sona erdii srekli iletmeye ilikindir.
Gz nne alnan dnem boyunca, hem yklenme program hem
de harmonikli ykler deimemektedir.
Karlkl kuplaj etkisi ihmal edilmitir.
Topran direnci dikkate alnmamtr.
Harmoniklerin besleme transformatrnn demir kayplar
zerindeki etkisi zerinde durulmamtr. (akm harmoniklerinin neden
olduu gerilim harmonikleri olduka dk deerlidir; transformatrn
demir kayplar / bakr kayplar oran da gz nne alndnda,
harmonik demir kayplarnn fazlaca nemli olmad aktr.
(20)

Harmonik kayp analizi yaplacak olan tesiste, yaplacak olan n
almalar ise yle zetlenebilir:
Tesiste mevcut harmonikli ykler bir fazl ve fazl olarak
ayrlmaldr.
Tesisin topolojisi, hat parametreleri, mevcut reaktif g
kompanzasyon niteleri, bunlarn harmoniklerin szlmesine katklar
ortaya konulmaldr.
Gnlk veya haftalk yklenme periyodu boyunca yklerin;
ykleme karakteristii (harmonik spektrumu)
(varsa) akm dengesizlii (fazlarn harmonik
spektrumu)

82
zel yklenme zamanlar (hafta sonu v.b.)
belirlenmelidir.
ebeke giriindeki (besleme transformatrndeki) giri akm
belirlenmelidir.
Tesisin devre topolojisi, hat parametreleri, mevcut reaktif g
niteleri gz nnde bulundurulmaldr.
(20)

Alak gerilim tesisinde harmonik kayplar, pratik olarak, lme ve
analitik yaklamn bir arada kullanlmasyla ortaya konulabilir. Bu erevede
lme kapsamnda yaplacak iler yle zetlenebilir;
Her hat parasndaki faz akmlarnn (R-S-T) harmonik bileenleri
llr, besleme transformatrnn akm da llr.
Ntr iletkeninin her parasnda (tek yk olmas halinde ntr
iletkeninin her hangi bir yerinde) akmn harmonik bileenleri llr.
(varsa) transformatrn yldz noktas ile toprak arasndaki diren
( )
0
R llr; deri etkisi ihmal edildii iin, hat ve ntr iletkeni paralarnn
omik direnleri (ohm/metre) ile uzunluklarn arpmna eittir.
(20)

Bu lme sonular yardmyla tesis zerindeki harmoniklerden
kaynaklanan Ek kayp g hesaplanabilir. Ancak kayp ifadelerinin, belirli bir
zaman aralnda ( ( )
2 1
.......t t gibi) verilmesi gerekir. ncelenen iletme sresi ( ) T
gn alndnda;
M
t t t t T + + + + = ..........
3 2 1
(3.33)
yazlabilir. Burada;
M : gz nne alnan farkl iletme periyodu says
ek harmonik kayp g ise ;

83

=
|
.
|

\
|
+ + + =
L
j
ntr Tj Sj Rj j hat
I I I I R P
1
2 2 2 2
(3.34)
olarak yazlabilir. Burada;
L : tesisteki hat/kablo paralarnn says

j
R : . j hat parasnn omik direncini
I : sinsoidal akmdan (temel bileen akmdan) arndrlm
akmlardr.
Burada n harmonik mertebesi olmak zere,
2 2
4
2
3
2
2
..........
n
I I I I I + + + + = (3.35)
eklindedir.
Dier taraftan besleme transformatrndeki sarg (bakr) kayplar
harmoniklerin etkisi ile art gsterecektir. Sz konusu ek kayplar;
( )

+
|
|
.
|

\
|
+
|
|
.
|

\
|
+
|
|
.
|

\
|
|
.
|

\
|
=
ntr
N
T
N
S
N
R CuN
Cu
I Fonk R
I
I
I
I
I
I P
P
0
2 2 2
3
(3.36)
olacaktr. Burada;

CuN
P : transformatrn etiketinde yazl olan dengeli sinsoidal
yklenmedeki anma bakr kayplar

T S R
I I I , , : faz akmlarn

N
I : transformatrn anma akmn

o
R : yldz noktasn topraa balayan direncin deeridir.
Burada transformatrn yldz noktasnn topraa balayan
0
R direnci
zerinden topraa akm gemesi halinde denklem 3.36 da ki son bileen
hesaba girmi olacaktr. Yldz noktasnn dorudan toprakl olmas halinde
0
0
= R alnacaktr.

84
Bylece harmonikler dolaysyla oluan toplam ek kayp g (3.34) ve
(3.36) nolu denklemlerin toplamna eit olacaktr,
Cu hat K
P P P + = (3.37)
Bu kayp g, gz nne alnn T periyodu boyunca deiiklik
gstereceinden toplam harmonik kayp enerji miktar . ,......... ,
2 1
t t iin
hesaplanmaldr.
(20)


3.1.14. Harmonik Kayplarn Enerji Maliyetine Etkisi
Harmonik meydana getirdii kayp enerji maliyetinin belirli bir fatura
dnemindeki (rnein, bir aylk dnemde) maliyeti, toplam harmonik kayp
enerji ile o dnemde geerli olan enerji tarifesinin ( ) kWh YTL arpmna eittir.
Enerji tarifesinin uzun sre sabit olmad bilinmektedir. Bir yl boyunca enerji
tarifesi ( ) kWh YTL cinsinden ( )
12 3 2 1
., ,......... , , a a a a gibi bir dizi ile gsterilebilir.
Buradan, fiyat art sebebi ile
max 120
a a = olacaktr; 12. ay sonunda aylk
harmonik enerji maliyeti maksimuma ulaacaktr. Bu durum nakit ak tablosu
ile ortaya konulabilir. Nakit ak tablosu rnei izelge 3.1de verilmitir.
(20)









85

Zaman (Ay)
Harmonik Kayp
Enerji Maliyeti
1
2
... ...
12

izelge 3.1. Nakit Ak Tablosu
(20)
( ) kWh YTL enerji tarifesinin her ay belirli bir dzende art gstermesi,
gradyent veya geometrik seri yaklamlarnn kullanlmasna imkan verir.
Harmonik kayp maliyetinin en aza indirilmesi kapsamnda, en etkin
harmonikten balayarak baz harmoniklerin szlmesi gerekir. . N harmoniin
toplam harmonik kayp enerji iindeki pay ( )
2
I I
n
ile orantldr. (3.34), (3.35),
(3.36) ve 3.37)nolu ifadeler yardmyla harmonik bileenlerin yol at kayplar
hesaplanabilir. Bu durumda . n harmonii szmek iin kurulacak filtrenin
maliyeti
Fn
M , malzeme montaj, iletme v.b. maliyet bileenleri halinde ortaya
konulabilir. Filtre devresinin T zaman boyunca maliyetinin imdiki deeri;
( )
( )
( )
T
Fn
T
T
Fn Fn D Fn
i HD
i i
i
M M M

+
+
+
+ = 1
1
1 1
(3.38)
yazlabilir. Burada;

Fn
M : dnemlik iletme maliyeti
i : T dnemi sresince parann geerli zaman deeri
T : zaman
HD : hurda deeridir.

86
Hurda girii iletmeye nakit girii salayaca iin, imdiki deer
maliyetini azaltc rol oynamaktadr. Bir iletme iin parann imdiki deeri
(kasasndaki para aknn u anki deeri) nem tamaktadr. Alak gerilim
tesislerinde
Fn
M ile HD ihmal edilebilir dzeyde olduu iin, dorudan
malzeme ve montaj maliyeti dikkate alnabilir.
(20)


3.2. Harmoniklerin Belirlenmesi
Harmoniklerin belirlenmesi iin u yollardan herhangi biri izlenebilir;
a) Osiloskop kts alndktan sonra, zaman ekseni boyunca dalga
olabildiince sk dilimler ayrlr; ikinci blmde anlatlan fourier katsaylarnn
grafik yntemle bulunmas metodunu uygulayarak fourier katsaylar ( )
n n
B A ,
hesaplanr ve sonuta harmonikler hesaplanm olur.
b) Portatif harmonik l aleti yardmyla, elemann balant
noktasndan lm yaplr. Klamp (pens) tipi harmonik l aletleri yaygn
olarak kullanlmaktadr. Klamp iinden faz iletkeni veya ntr iletken geirilerek
akm harmonikleri llrken, ilgili klemens ularna gerilim problar
balanarak gerilim harmonikleri de llebilmektedir.
c) Harmonik Analizr ile llebilir. Burada anlk lme yada kaytl
lme yaplabilmektedir. Harmonik analizrler bilgisayar destekli lme
niteleridir. PC veya diz st bilgisayarlardan zel yan donanm kullanlarak
yararlanlabilecei gibi, gelitirilmi zel harmonik analizrlerde mevcuttur.
(18)

lme yaplacak yerde harmonikler srekli olarak genlik ve mertebe
bakmndan deiiklik gsteriyorsa ve ok sayda noktann lm deeri
belirlenecekse, (a) kkndaki yntem ok saydaki dalgann sk dilimleri iin
ayr ayr data girii sz konusu olduundan hayli zaman alacandan pratik

87
olmaz. T zaman boyunca (rnein, 24 saat) bir noktadan (ou kez tesisin giri
noktasndan) harmonik aktivite llmek istendiinde (c) kkndaki yntem
uygundur. (b) kknda verilen portatif l aletleri, hem tanma kolayl hem
de tesisin her hangi bir noktasndan rahatlkla lme yaplmasna imkan verdii
iin ok tercih edilmektedir. Gerek portatif l aleti gerekse harmonik
analizrn kullanm srasnda;
lebilecei maksimum akm
lebildii maksimum harmonik mertebesi
Fonksiyonel zellikleri (kayt imkan, mn zellikleri, v.b.)
gz nnde bulundurulmaldr.
(18)

Bir ykn harmonik ierip iermedii, yukardaki yollardan birisi
yardmyla belirlenmektedir. Bunlar dnda u ekillerle de bir fikir sahibi
olunabilir:
lgili cihazn i v karakteristii deneysel olarak kartlr.
Karakteristik lineer zellikte deil ise harmonik olduu anlalr. Benzer
ekilde elemann empedansnn ( ) ( ) Z j Z Z Im Re + = deiimi elde
edilebilir. Dey eksen empedansn imajiner ksmn, yatay eksen de
empedansn reel ksmn gstermek zere elde edilmi olan karakteristiin
lineer olup olmadna baklr.
Tepe deer len l aleti ile llen deer ve efektif deer len
l aleti ile llen deer arasndaki oran 1.414 e eit deil ise
harmonikler sz konusudur.
ncelenecek olan eleman (yk), bilinen harmonik kaynaklar
kategorisinde ise; bu durumda ykn harmonik ierip iermedii deil,
hangi mertebeden harmonik ierdii kontrol edilecek demektir.

88
Dorultucu, evirici klar, genellikle harmonik iermektedir.
(18)


3.3. Akm ve Gerilim Harmonikleri
Harmonik akmlar, harmonik kaynandan en dk empedansa
doru akma eilimindedirler. Harmonik akm kayna tarafndan grlen
empedans, sistem kaynak empedans ile sisteme paralel bal dier yklerin
empedanslarnn paralel edeerlerinin toplamdr. Genelde sistem kaynak
empedans, paralel bal yklerin toplam empedansndan (paralel edeer
toplam) ok daha dktr. Harmonik akmlar, ok byk miktar sistem
kaynana akmak zere, empedans oranlarna gre blnecektir. Daha yksek
mertebeli harmonik akmlar ise, yksek frekanslarda dk bir empedans
gsteren kondansatrlere doru akacaktr. ekil 3.1. de harmonik akmlarnn
ak yn grlmektedir.
(9)

Akm harmonikleri lineer olmayan yklerden kaynaklandklar halde,
gerilim harmonikleri;
Baz elemanlarn k (u) gerilimlerinin sinsten sapmas,
Harmonikli akmlarn hat paralar boyunca oluturduu harmonik
frekansl gerilim dmleri,
Seyrek de olsa orta gerilim ebekesinden kaynaklanan ve giri
trafosuna yansyan gerilim distorsiyonu, biimlerinde ortaya kabilir.
(18)







89


Sistem
kayna
n
I
Harmonik
C
X
Zy1 Zy2 Akm kayna

Dier ykler

ekil 3.1. Harmonik akmlarnn ak yn
(18)


Akm harmoniklerinin faz alarnn da bilinmesi, harmonik analizi iin
gereklidir. nk akm harmonikleri analiz iin veri durumundadr. Gerilim
harmoniklerinin faz alarnn bilinmesi ou kez gerekli deildir. nk bu
harmonikler simlasyon sonunda kt olarak belirlenmektedir. Zaten gerilim
harmoniklerinin genlikleri olduka kk olduu iin, ok duyarl lmleri hayli
gtr. Fakat besleme noktasnn nemli lde gerilim harmonikleri iermesi
halinde, gerilim harmoniklerinin faz alar da gerekli olabilmektedir.
(18)


3.3.1. Akm ve gerilim harmonikleri arasndaki iliki
G sistemlerinde gerilim harmonik bileenler ierdiinde bundan tm
ykler etkilenir. Harmonik ieren akm, sadece harmonik akm reten bir yke
etki edebilir. Gerilimdeki harmoniklerin nedeni, sistem empedansnda akan
harmonikli bir akmdr. Bu nedenle, gerilim harmoniklerini nlemenin yolu,
harmonik akmlarnn akn kontrol ederek gerilim harmoniklerine neden
olabilecekleri yerlerden uzak tutmaktr.

90
Sistemin herhangi bir yerinde oluan harmonik akmlarnn her zaman
sorunlara neden olaca sylenemez. G sistemi herhangi bir sorun
oluturmadan nemli miktarda harmonik akm tayabilir. Bir sorunun ortaya
kmas iin harmonikli akmn yksek bir empedans yolunda veya iletiim
devrelerinde akmas gerekir.
Harmonik ieren bir akm, yksek bir empedans yolunda veya
rezonans devresinde akarsa, gerilim de harmonik bileenler iermeye balar.
Bu, dolayl bir etkidir. Akm harmoniklerinin dorudan etkisi, akm yolundaki
elemanlarda ek snma ve kayplara yol amasdr.
Bir elemann dorusal olmas demek akm-gerilim karakteristiinin
dorusal olmamas demektir. Bu eleman tam sins biimli bir gerilim kaynana
balandnda elemann akm, tam sins biimli bir akm kaynana
balandnda ise elemann gerilimi harmonik bileenler ierecektir. Yani,
dorusal olmayan bir elemann akm veya geriliminden herhangi birisi veya her
ikisi birden harmonik bileenler ierebilir, fakat her ikisi birden tam sins biimli
olamaz.
Sistem kaynann empedans yk empedansna gre genelde ok
daha dk olduundan, sistemdeki gerilim harmonik seviyeleri bazen izin
verilebilir seviyeleri amasna ramen genelde dktr. Sistemdeki akm dalga
ekli yaklak olarak sabittir ve dorusal olmayan ykler sabit harmonik akm
kaynaklar olarak dnlebilirler.
Sonu olarak, dorusal olmayan yklerin etkisi, zellikle sistem
empedansna olmak zere sistem karakteristiklerine de baldr.
(13)




91
3.3.2. Akm ve gerilim harmoniklerinin ani deeri
Fourier teoremine gre periyodik bir gerilim dalgasnn ani deeri;
( ) ( ) ( ) .......... 3 sin 2 sin sin
3 3 2 2 1 1
+ + + + + + = t E t E t E e
m m m

( )
n mn
t n E + + sin .......... (3.39)
ve akm dalgasnn ani deeri yine benzeri ekilde;
( ) ( ) ( ) .......... 3 sin 2 sin sin
3 3 2 2 1 1
+ + + + + + = t I t I t I i
m m m

( )
n mn
t n I + + sin .......... (3.40)
bu denklemlerde;

1 m
E : Temel gerilim dalgasnn maksimum deeri

mn
E : n. harmonik geriliminin maksimum deeri

1
: Temel gerilim dalgasnn faz fark

n
: n. harmonik geriliminin faz fark

1 m
I : Temel akm dalgasnn maksimum deeri

mn
I : n. harmonik akmnn maksimum deeri

1
: Temel akm dalgasnn faz fark

n
: n. harmonik akmnn faz fark
ift harmonikler ekil 3.2. de gsterilmitir. ekil 3.2. de 0
2 1
= =
dr. ekilden de grld gibi ift harmonikler yarm dalga simetrisini
bozmaktadrlar.
(3)






92
e Temel gerilim
2. harmonik
Bileke gerilim






ekil 3.2. ift harmoniklerin temel dalga gerilimine etkisi
(3)

Tek harmonikler ise ekil 3.3. de gsterilmitir. ekil 3.3. de
0
2 1
= = dr. . ekilden de grld gibi tek harmonik dalgalarnn varl,
periyodik dalgalarn yarm dalga simetrisini bozmamaktadr.
(3)

Devirleri sabit olan alternatrlerde yarm dalga simetrisi
bozulmadndan dolay, ift harmoniklere rastlanmaz. Uygulamalarda sadece
tek harmonik deerleri ve bunlarnda ilk yada drt terimi ele alnr. Bylece
ani deer az bir hata ile kolay bir ekilde hesaplanabilir. Bu durumda kompleks
ani akm deeri;

( ) ( ) ( ) .......... 5 sin 3 sin sin
5 5 3 3 1 1
+ + + + + + = t I t I t I i
m m m

( )
n mn
t n I + + sin .......... (3.41)
ve ani gerilim deeri;
( ) ( ) ( ) .......... 5 sin 3 sin sin
5 5 3 3 1 1
+ + + + + + = t E t E t E e
m m m


93
( )
n mn
t n E + + sin .......... (3.42)
olur.
(3)


e Temel gerilim
3. harmonik
Bileke gerilim









ekil 3.3. Tek harmoniklerin temel dalga gerilimine etkisi.
(3)


3.3.3. Akm ve gerilim harmoniklerinin efektif deeri
Periyodik bir akm dalgasnn efektif deeri,
( )

=
T
dt t i
T
I
0
2
1
(3.43)
dir.
Elektrik makinelerinde konstrksiyon bakmndan ift harmonik
bulunmad iin ani kompleks akm deerinin karesi;
( ) ( ) ( ) .......... 5 sin 3 sin sin
5
2 2
5 3
2 2
3 1
2 2
1
2
+ + + + + + = t I t I t I i
m m m

( ) ( ) + + + +
3 1 3 1
3 sin sin 2 ....... t t I I
m m

( ) ( ) .......... 5 sin sin 2
5 1 5 1
+ + + t t I I
m m
(3.44)

94
burada
2
sin ile ayr frekanslarda sins arpmlar terimlerinin bulunduklar
grlmektedir. Herhangi bir ann sinsnn karesinin ortalamas 2 1 ve iki
ayr frekansl sinslerin arpmlarnn ortalamas sfrdr.
Bu sylenenler dorultusunda kompleks akmn efektif deeri; denklem
(3.44), denklem (3.43) de yerine konarak;
2
.....
2 2
5
2
3
2
1 mn m m m
I I I I
I
+ + + +
= (3.45)
elde edilir. Ayn ilemler efektif gerilim deerini bulmak iin tekrarlandnda;
2
.....
2 2
5
2
3
2
1 mn m m m
E E E E
E
+ + + +
= (3.46)
elde edilir.
(3)


3.4. Harmonikli Sistemlerde Aktif G
Sistemde harcanan aktif g;

2
0
2
1
eidt P (3.47)
forml ile bulunur. Denklem (3.41) ve (3.42) deki deerler denklem (3.43) da
yerine konulup gerekli ilemler yapldnda aktif g deeri;
( ) ( ) ( ) .......... cos
2
cos
2
cos
2
5 5
5 5
3 3
3 3
1 1
1 1
+ + + =
m m m m m m
I E I E I E
P
( )
n n
mn mn
I E
+ cos
2
.......... (3.48)
ile bulunabilir.
(3)




95
3.5. Harmonikli Sistemlerde Grnr G
Sistemin grnr gc, denklem (3.7) ve (3.8) de verilen akm ve
gerilimin efektif deerlerinin arpmyla kolayca bulunabilir. Buna gre grnr
g;
= = EI S
2
.....
2 2
5
2
3
2
1 mn m m m
E E E E + + + +
2
.....
2 2
5
2
3
2
1 mn m m m
I I I I + + + +
(3.49)
olarak bulunur.
(3)


3.6. Harmoniklerin Yol At Rezonans Olaylar
Harmoniklerin ebeke ve sistem zerinde yapt en byk etkilerden
birisi rezonans olaylarna sebebiyet vermesidir. Rezonans; ebekeden ekilen
akmn endktif ve kapasitif etkiden kurtulup tamamen omik yk etkisi altnda
kalmasdr. Bir baka deyile sistemdeki kapasitif ve endktif yklerin uyum
salayarak (reaktans deerlerinin eitlenmesi) devrede tamamen omik ykn
etkili olmasdr. Bu da hat empedansnn yani omik direncinin kk olmasndan
dolay yksek akm deerinin gemesi demektir. Hattaki kapasitif ykn
yaklak tamamn reaktif g kompanzasyonu amacyla kullanlan
kondansatrler oluturur.
Tesise uygulanan gerilimin sinsoidal olmas durumunda yani gerilimin
50 Hz temel frekansa sahip olmas durumunda, bir rezonans sz konusu
olmamaktadr. nk kompanzasyon iin gerekli kapasitif yk hesab bu temel
frekans durumuna gre yaplr ve rezonansn meydana gelmemesine dikkat
edilir. Harmonikli bir gerilimin tesise uygulanmas halinde ise rezonans
oluturacak harmonik frekanslar oluabilir. Yksek harmonik frekans
deerlerinde rezonansn meydana gelmesi tehlikeli sonular dourabilmektedir.

96
Frekansla kapasitif diren deerinin ters orantl olarak deimesi sebebiyle,
yksek harmonik deerlerinde ebekeden yksek kapasitif akmlar ekilir, bu
da ebekenin zorlanmasna ve arzalarna
yol aar.
(3)

Sz konusu rezonans olaylar, seri rezonans ve paralel rezonans olmak
zere iki grup altnda incelenebilir.

3.6.1. Paralel rezonans
Paralel rezonans durumunu izleyebileceimiz devre ekil.3.4. de
gsterilmitir.


I
R
I
C
I
L
I

C
R
L
R
U R


C
X
L
X



ekil 3.4. C L R , , paralel rezonans devresi
(3)


Rezonans durumunu inceleyebileceimiz bu tr devrelerle ebekenin
eitli yerlerinde karlalabilir. rnein ayrk kompanzasyonun uyguland
transformatr veya motorun endktif reaktans ile kondansatrn kapasitif
reaktans arasnda rezonans oluabilir. Bunlara paralel bal R deerini de
bobinin demir kayplar ile kondansatrn dielektrik kayplar tekil eder. Bobin

97
ve kondansatre seri bal direnler ise bobinin sarg direnci ile kondansatrn
i direncidir ve bu deerler ihmal edilebilir.
(3)
ekildeki devrenin kol akmlarn yazacak olursak;
R
U
I
R
= (3.50)
L L
L
X
U
j
jX
U
I = = (3.51)
C C
C
X
U
j
jX
U
I =

= (3.52)
olur. Toplam devre akm ise;

|
|
.
|

\
|
+ = + + =
L C
C L R
X X
j
R
U I I I I
1 1 1
(3.53)
olur. Bu formlden de grld gibi devrenin toplam empedans deeri;
|
|
.
|

\
|
+
=
L C
X X
j
R
Z
1 1 1
1
(3.54)
olur. ekil 3.4. de verilen ve formlleri karlan devrenin fazr diyagramlar
ekil 3.5. de verilmitir. ekil 3.5.a da empedans diyagram, ekil 3.5.b de ise
ebekeden ekilen akmn fazr diyagram gsterilmektedir.devrede
L C
X X
1 1
>
kabul edildii iin devre kapasitif zellik gstermitir.
(3)






98


ekil 3.5. a) Paralel rezonans devresinin admitans diyagram
b) Paralel rezonans devresinin akm diyagram
(3)

Rezonans durumunda
L C
I I = olacandan;

L f
C f
X X
r
r
L C

2
1
2
1 1
= = (3.55)
olur. Buradan rezonans frekans;
LC
f
r
2
1
= (3.56)
olur. Bu rezonans frekans, kapasitif ve endktif kol akmlarnn saf kapasitif ve
saf endktif akmlar olduu kabulyle bulunduu iin, seri devrenin rezonans
formlyle uyum salamtr.
(3)
Uygulamada en ok karlalan paralel rezonans devresi ekil 3.6. da
gsterilmitir. Dorusal olmayan yklerin rettii harmonik frekansnn birinin

99
yaknnda, kondansatr gruplar ile sistem endktans arasnda paralel
rezonans oluabilir. Paralel rezonans olay srasnda kondansatr ular
arasndaki gerilim ar ykseldii iin kondansatr zarar grebilir. Bu,
endstriyel yklerde ve sistemlerde yaygn olarak grlen bir olaydr.
(10)





S
L
S
C Sistem ortak
balant noktas



L
C
Harmonik
Yk kayna

A B

ekil 3.6. Ortak balant barasnda paralel rezonans oluumu
(10)

ebeke empedansnn tamamen endktif olduu kabul edilirse rezonans
frekans;
C
S
r
S
S
f f = (3.57)
yazlabilir. Burada;
f : temel frekans

r
f : rezonans frekansn

S
S : ebekenin ksa devre gcn

L




100

C
S : kapasitenin nominal gcn
gstermektedir.
ekil 3.6.da B tketicisi bir harmonik kaynan gstermektedir.
Rezonans koulu; sistem endktans ( )
S
L , sistem kapasitesi ( )
S
C ile ykn
kapasitesi ( )
L
C deerlerine baldr. Hangi durumda rezonans koulu
oluacan belirleyebilmek iin, baradaki harmonik gerilimi ile birlikte, baraya
bal her tketici yk ve kaynaklarn harmonik akmlarn lmek gerekir. Genel
olarak, baradan enerji sistemine akan akm kk ancak harmonik akm deeri
yksek ise, rezonansn enerji sistemi tarafnda oluaca sylenebilir. Eer
baraya bal ykler harmonik akmlar ekiyor ve bu durum barada harmonik
gerilimleri olumasna neden oluyorsa, rezonansn sistemin endktans ( )
S
L
ve yk kapasitesi ( )
L
C arasnda oluaca sylenebilir.
(10)

3.6.2. Seri rezonans
Seri rezonans C L R , , elemanlarnn birbirine seri bal olduu
sistemlerde grlmektedir. Bu durum ekil 3.7. de basit olarak ifade edilmitir.

I R
L
X
C
X



U


ekil 3.7. C L R , , seri rezonans devresi
(3)

Byle bir rezonans durumu; ayn ebekeyi besleyen iki
transformatrn bulunduu bir sistemde, kompanzasyon amacyla kullanlan

101
kondansatrn kapasitif reaktans ile hattn ve transformatrlerin endktif
reaktanslar arasnda sz konusu olabilir. ekildeki omik yk; letim hattnda,
transformatrn sarglarnda ve kondansatrlerde s eklinde aa kan
kayplar oluturur.
(3)

ekildeki elemanlar zerindeki gerilim dmleri;
R I U
R
= (3.58)
L X
jX I U = (3.59)
C C
jX I U = (3.60)
dir. Toplam devre gerilimi ise;
C X R
U U U U + + = (3.61)
Z I U = (3.62)
olur. Devre empedans;
( )
C L
X X j R Z + = (3.63)
dir. Rezonans durumunda;
C f
L f X X
r
r C L

2
1
2 = = (3.64)
dir. Buradan rezonans frekans;
LC
f
r
2
1
= (3.65)
olur. Devre akm;

( )
C L
X X j R
U
Z
U
I
+
= = (3.66)
dir. Rezonans durumunda bu akm;

102
R
U
I
R
= (3.67)
olur. ) (
C L
X X R + < olduundan rezonans durumunda devreden geen akm
deerinde art olacaktr. Kuvvetli akm tesislerinde, omik diren deerinin
endktif reaktans deerine gre hayli kk olmas nedeni ile; rezonans
durumundaki bu akm art daha da byk olacaktr. Harmonik akmndaki bu
art dalga akmnn biimini belirli bir oranda bozacaktr. Bu durumda da
kondansatr ve endktr ularnda oluan gerilimler, bu elemanlara zarar
verecek ekilde artacaktr.
(3)

Kuvvetli akm tesislerinde seri rezonans olay genelde 150-700 Hz
arasnda meydana gelir. Buda 3. ila 15. harmonikler arasnda rezonansn
olumas demektir.
Uygulamada karlalan bir seri rezonans devresi ekil 3.8.de
verilmitir.
(10)

( ) VA S
C
,


TRF (S
T
.VA) C (S
C
,VA)
Omik yk







ekil 3.8. Seri rezonans devresi
(10)





103
Bu durumda seri rezonans koulu ise;
2
2
1
C T C
T
S
S
S
Z S
S
f f = (3.68)
dir. Burada;

S
f : seri rezonans frekansn

T
S : transformatrn nominal gcn

C
S : sistemdeki kapasitenin gcn

T
Z : transformatrn p.u (per-unit) empedansn

1
S : omik ykn gcn gstermektedir.
Seri rezonans, rezonans frekansyla uyuan harmonik akmlarna
dk bir empedans yolu salar, bylece harmonik akmlarda bir byme sz
konusu deildir. Ancak harmonik akmlar ebekenin istenmeyen ksmlarna
akabilirler. Bunun sonucunda iki tr sorun ortaya kabilir:
a) Rezonans devresi ile hat boyunca seri balantl devreler var ise,
nemli lde parazitler oluabilir.
b) Rezonans kolundaki harmonik akmlarn younluu nedeniyle
kondansatr grubunda ar gerilim harmonikleri oluabilir.
(10)

c) Rezonanslarn olumas sistemde arza ve hasarlar meydana
getirebilir. Harmonik rezonansnn etkisi sistem yknn az olduu zamanlarda,
rnein gecenin ge saatlerinde ve tatil gnlerinde daha fazladr. Yk seviyesi
arttka, akmn akabilecei daha kk empedans yollarnda dolay rezonans
nedeniyle oluan harmonik art zayflar. Birok endstriyel tesiste olduu gibi,
devreler daha az yklendiklerinde ve yklerin tm motor olduunda, rezonans
nedeniyle oluan harmoniklere kar daha duyarl olurlar.
(10)

104

3.6.3. Seri rezonans nleyici tedbirler
Seri rezonansn olumsuz etkilerini ortadan kaldrmak amacyla
alnacak baz tedbirler, sistem gvenlii ve sistem kayplarnn azaltlmas
asndan etkili olacaktr.
Seri rezonans nleyecek birka yntem sralanacak olursa;
1) Rezonans meydana getirebilecek harmonik frekanslarndan genlik
deeri yksek olanlarnn etkisini yok etmek iin, bu harmonik mertebelerini
szecek szge devreleri yerletirmek
2) Kompanzasyon iin gerekli kondansatr deerinin haricindeki
kapasitif ykleri devreden karmak. Bu durum ebeke yknn azalmasyla
ortaya kar. Kondansatrlerin devreye giri k ilemi, sisteme balanacak
otomatik cos reglatr ile salanabilir.
3) Devreye yerletirilecek omik diren vastasyla rezonans akmlar
teorik olarak snrlanabilir. Fakat eklenen her diren fazladan enerji
sarfiyatna neden olduundan dolay kullanszdr.
4) Kompanzasyon yapmak amacyla hesaplar yaplrken; balanacak
kondansatr deeri ile tesisteki mevcut motor, transformatr ve hatlarn
endktif diren deerleri gz nnde bulundurulmaldr. Rezonansa
sebebiyet verecek harmonik frekanslarndan kanlmaldr. rnein
kurduumuz kompanzasyon tesisinin rezonans frekansn mevcut harmonik
frekans deerlerinde sememeliyiz. Mesela sistemimiz 175 Hz de rezonans
oluturuyorsa, bu frekans deerinde harmonik mevcut olmad iin rezonans
olumayacaktr. Bu yntemin eksik yan kompanzasyonun istenilen deerde
yaplamyor olmasdr.

105
5) Rezonans frekansn drmek amacyla kondansatre seri bir self
bobini yerletirmek. Bu durumda harmonik akmlarnn etkisi azalacaktr. Yani
harmonik mertebesiyle doru orantl olarak artan kondansatr akm, yine
doru orantl olarak artan self bobininin endktif reaktans tarafndan
snrlanacaktr. Bu sebeple harmonik akm kondansatre zarar verici bir
noktaya gelmeyecektir. Bobinin s kayb da az olduu iin ekonomik
olacaktr. Kondansatre seri balanacak self bobininin reaktif direnci
hesaplanrken; kompanzasyon yaplacak noktadan itibaren santrale kadarki
sistemin direncini gz nnde bulundurmak gereklidir.
(3)


3.7. Harmoniklerin Giderilmesi
Sistem zerine olumsuz etkisi grlen harmoniklerin yok edilmesi veya
zararsz hale getirilmesi gerekmektedir. Bunun iin baz nlemler alnabilir:
Zararl genlie sahip harmonik mertebeleri kesinlikle filtreler
vastasyla szlmelidir.
Elektrik enerjisinin retimi srasnda harmonik gerilimi retimine
sebebiyet vermemek iin gerekli nlemler alnmaldr. (Generatr kutup
tasarmnn uygun yaplmas gibi).
Harmonik akmlar reten transformatr gibi elemanlarn demir
ekirdek kesitlerinin yeterli byklkte seilerek manyetik devresinde
doyma meydana gelmesine engel olunmaldr.
Transformatrlerde uygun balant ekilleri kullanlarak en ok
zararl etkisi grlen 3., 5. ve 7. harmonikler sisteme verilmeyebilir.
Harmonik akmlar talep eden eviricilerin darbe saylar arttrlarak
(mesela 6 yerine 12,30 gibi) bu olumsuz etkileri kstlanabilir.
Harmonik deerlerine kstlamalar getirilmelidir. Belirli deerlerin
zerine kan harmonikli yklerin kullanlmasna izin verilmemelidir.
En ok harmonikli akm eken alclarn bulunduu sanayi
kesiminde yln belirli zamanlarnda periyodik olarak yaplacak harmonik

106
lmlerle kontroller yaplmaldr. stenilen deerlerin dna kan alclara
msaade edilmemelidir.
Elektrik datm irketi tarafndan sistemden harmonikli akm talep
eden alclara zel fiyat uygulamas getirilmelidir. Bylelikle alclar
harmonikleri nleyici tedbirleri almaya zorlanacaktr.
(3)

Harmoniklerin nlenebilmesi iin alnabilecek tedbirlerin en nemlileri,
tasarm srasnda alnabilecek nlemler ve filtre devrelerinin kullanlmasdr.
Tasarm srasnda alnabilecek nlemler, harmonik reten kaynaklar ksmnda
ayr ayr incelenirken her harmonik kayna iin harmonik retmemesi iin
alnabilecek nlemlere de deinilmitir. Bu ksmda harmonikleri nlemede en
etkili dier yol olan harmonik filtreleri zerinde durulacaktr.

3.7.1. Harmonik Filtreleri
Harmonik filtrelerin genel ama, bir veya daha fazla sabit frekanstaki
akm ve gerilim harmoniklerinin etkisini azaltmak veya yok etmektir. Bir filtrenin
kullanlma nedenlerinin banda;
Bir dorultucudan beslenen ykn gerilim harmoniini azaltmak
Bir eviricinin k dalga eklindeki harmonikleri azaltmak
ebekeye geri gnderilen istenmeyen harmonik bileenleri
nlemek
Radyo frekans giriimlerini yok etmek gelir.
(10)

G sistemlerinde istenmeyen harmonik akmlar iki ekilde nlenebilir:
1) Yksek deerli seri empedans (seri filtre) kullanlarak harmonik
akmlarnn yollarnn kesilmesi
2) Dk deerli paralel empedans (paralel filtre) kullanlarak
harmonik akmlarn ynlerinin deitirilmesi.
(1)

Harmonik filtrelerinde ama, sadece zel bir frekanstaki iaretin g
sistemine veya g sistem elemanlarna girmesini nlemek olduundan, seri
filtreler kullanlr. Bu szge ilgili frekanstaki iarete kar byk bir empedans
gibi davranr. Fakat bu zm kaynakta ortaya kan harmoniklerin szlmesi
iin ok kullanlan bir yntem deildir. Kaynakta harmonikleri engellemek, bu
cihazlarn almasn engellemek anlamna gelecektir. Statik dntrcler

107
gibi harmonik reten cihazlarda dk empedansl paralel bir filtre yardmyla
harmoniklerin sisteme gemesi engellenir.
Seri filtreler, tm yk akmn tamak zorundadrlar. Buna karlk
paralel filtreler, hangi anma deeri gerekiyorsa ona gre tasarlanabilirler. Ayrca
paralel filtreler, temel frekansta reaktif retebilirler ve daha ekonomiktirler. En
nemli zellikleri de tasarmlarnn kolay olmasdr. Bu yzden g
sistemlerinde harmonik frekansl akmlara dk empedansl bir yol salayan
paralel filtreler kullanlr. Tek tek veya birletirilmi seri veya paralel filtreler ile
enerji sisteminin empedansna baklmakszn harmonik akm veya gerilimler en
aza indirgenebilir; fakat bu yntem, her frekans iin ayr bir szge devresi
gerektirmesi nedeni ile olduka pahaldr.
(1)


ekil 3.9. da harmoniklerin ebekeye gemesine engel olan bir filtre devresi
grlmektedir.




5
C
7
C
11
C
1
C


5
L
7
L
11
L L
2
C




5
R
7
R
11
R R R




ekil 3.9. Harmonikleri topraa geiren bir filtre devresi
(1)

Bu devredeki kollardan biri iin empedans hesaplanrsa,
( )
2 2
C L
X X R Z + = (3.69)
bulunur. Burada,
L X
L
= (3.70)
C
X
C

1
= (3.71)

108

dir. Eer ( ) ( )
C L
X X , ve ( ) Z fonksiyonlar izilirse (ekil 3.10) ( ) Z
fonksiyonunun,
LC
r
1
= (3.72)
deerinde bir minimum noktas olduu grlr.



Z



L X
L
=




Z

C L A

B
C L 1 = C

C
X
C

1
=

R



LC
r
1
=


ekil 3.10. asal frekansnn fonksiyonu olarak
C L
X X , reaktanslar
ve Z in deiimi
(1)



Bu
r
ye tekabl eden
r
f deeri ise L ve C deerleri deitirilerek
her kol iin deiik bir deere ayarlanabilir ve kolun rezonans frekansdr. Her
kol deiik harmonik frekanslarna ayarlanarak bir harmonik filtre oluturulmu
olur.

109
Her kol kendi rezonans frekansndaki harmonik akm iin en ksa yolu
oluturacandan (bu durumda R Z = dir) harmonikler devrelerini bu kollar
zerinden tamamlarlar ve dolaysyla ebekeye gememi olurlar. ekil 3.9. da
grlen ift kondansatrl kol ise yksek geiren filtredir ve rnein elemanlarn
deerleri, 13. harmonikten daha byk ve genlikleri ok kk olan dier
harmonikler iin, kk empedansl bir yol oluturacak ekilde seilirse mevcut
harmonikler tamamyla topraa gnderilmi olur.
(1)
Seri rezonans filtre devresinin 50 Hz deki edeer empedans
kapasitif karakterde olacandan, bu devre reaktif g kompanzasyonu da
yapacaktr.






y
I
I

f
I

V







ekil 3.11. Harmonikli bir ebeke ve paralel bal filtre
(1)

ekil 3.11 de;

f
I : harmonik akmlarn efektif deeri

fn
Z : filtrenin . n harmonik frekansndaki empedans

y
I : yk akm

yk
Z : yk empedansdr.
Bylece devre zlrse;

Filtresiz durum, I I
y
= (3.73)
fn
Z
yk
Z

110

yk
IZ V = (3.74)

Filtreli durum,
f y
I I I = (3.75)

yk y
Z I V = (3.76)

bulunur. Buradan da grlecei gibi filtre kullanlmad taktirde harmonik
akmlar tamamen ebekeye geer ve
yk
IZ V = harmonik gerilimi byr.
Filtreli halde ise
f y
I I I = olduundan harmonikli akmn byk bir ksm filtre
zerinde topraa akar, ok az bir ksm da ebekeye geer.
(1)
Szlmek istenilen harmonik frekansnda, rezonansta olan byle bir
devrenin direnci ok kk olduundan, bu frekanstaki akmn ok byk bir
ksm topraa aktlarak szlm olur.
5., 7., 11. ve 13. harmonikler iin filtre tasarm yaplacaksa,
kullanlacak kondansatr toplam gcnn %50 si 5., %25 i 7., %25 ide 11.
ve 13. harmonikler iin kullanlr. Byle bir tasarmn prensip emas ekil 3.12.
de verilmitir.
(1)






5
L
5
C

5 , 250
5
= = n Hz f



7
L
7
C
7 , 350
7
= = n Hz f


13 , 11
L
13 , 11
C

13 , 11 , 600
13 , 11
= = n Hz f



ekil 3.12. Harmonik szc filtre devreleri tasarmnn prensip emas
(1)


YK

111

3.7.2. Filtre Tasarm
Filtre tasarmn, tasarm kriterleri ve hesaplamalar ynnden inceleyelim.

3.7.2.1. Filtre Tasarm Kriterleri
Bir filtrenin kullanlma nedenlerinin banda dalga eklinin bozulmas
nedeniyle meydana gelen bozulmalarn yok edilmesi gelmektedir; fakat
bunlardan daha nemli olan neden teknik ve ekonomik bakmdan filtre
kullanma gerekliliidir. lkemizde birok iletmede yaanan harmonik etkilerin
oluturduu sorunlar teknik gereklilii ortaya koymaktadr. Mali bakmdan
deerlendirme ise halen harmonik standartlarn lkemizde oluturulmam
olmas ve maliyet konusunda kayp analizlerinin yaplamamas nedeniyle halen
gz ard edilmektedir.
Tasarmda mali bakmdan deerlendirme yaplrken, tek ayarl
filtrelerde kullanlacak kapasitenin deerinin byk olaca gz nne
alnmaldr. Harmonik deeri bydke, tek ayarl filtre yerine bu harmoniklerin
tm zerinde etkili olan bir filtre kullanlmas ekonomik adan daha uygun
olacaktr. Kk deerli (3., 5., 7.) harmoniklerin daha etkin olmas nedeni ile
bu harmoniklerin herbirinin szme ilemi mutlaka tek bir filtre ile yaplmas
gereklidir.
(1)
Harmonik filtreleri her tesis iin ayr ayr boyutlandrlmaldr. Bu
amala bir tasarmcnn aadaki bilgiler ihtiyac vardr:
1) Sorun yaratan ykn meydana getirdii harmonik akmlarn
frekans ve genlikleri,
2) evredeki ykler ile g sisteminin edeer devresinde gz nne
alnacak en etkili harmonie kadar devrenin empedans deiimi,
3) ebekenin eitli noktalarndaki ve iletmelerin besleme
noktasnda izin verilen harmonik distorsiyon derecesi,
4) Tesiste bulunan ve planlanan g kondansatrleri,
5) Dier kaynaklarn sebep olduu harmonik distorsiyon derecesi,
6) Tasarm yaplacak filtrenin alaca gerilim, frekans ve scaklk
deerleri,

112
7) Filtrenin, harmonik oluturan yklere en yakn noktada
konumlandrlmas.
(10)

Filtrelerin tasarlanmasndaki temel yaklam u ekilde zetlenebilir:
1) Filtre edilecek harmonik akmlarnn byklkleri saptanr.
2) Temel frekansta reaktif g gereksinimini ve harmonik akmlarnn
anma deerlerini esas alan bir kondansatr anma deeri saptanr. Bunun iin
varolan bir kondansatr nitesi de yeterli olabilir.
3) stenen ayar salayacak endktans deeri saptanr. Bu
endktansn anma deeri, hem temel akm bileenini hem de filtredeki
harmonik akmlarn esas almaldr.
4) Kondansatr ve endktans deerlerindeki toleranslarn etkisini de
ieren filtre cevab kontrol edilir. Ayarlanabilme esneklii, filtre byklnn
arttrlmas veya seri diren etkilenmesiyle arttrlabilir.
5) Srekli halde temel ve harmonik frekanslarnda, kondansatr
zerindeki gerilim tepe deerleri kontrol edilir.
6) Sistemle filtre arasndaki ters etkileimler kontrol edilir.
(1)



















113
3.7.2.2. Filtre devrelerinin hesaplanmas
Gerilim harmoniklerinin szlmesi iin seri ( ) s ve paralel ( ) p
rezonans devrelerinden oluan filtre dzenei ekil 3.13. de gsterilmitir.




s
L
s
C




p
L
p
C Yk









ekil 3.13. Filtre dzenei (filtre elemanlarnn omik direnlerinin ihmal edilebilir
olduu kabul edilmitir)
(21)


Rezonans koulunda,
sC sL
X X = ;
pC pL
X X = (3.77)
yazlabilir. . n harmonik iin seri rezonans devresinin empedans;
( ) 1
1
2
= n X
n
j Z
sC sn
(3.78)
ve . n harmonik iin paralel rezonans devresinin empedans;
( ) 1
2

=
n
nX
j Z
pC
pn
(3.79)
olup . n harmonik iin filtre faktr ise;
pn sn
pn
tn
n
N
Z Z
Z
U
U
S
+
= = (3.80)
yazlabilir. (3.78) ve (3.79) numaral ifadeler (3.80) numaral ifade de yerlerine
yazlrsa;

114
( )
2
2
2
2
1 n n
X
X
n
S
pC
sC
N
+
= (3.81)
elde edilir. Bu ifadenin paydasnn kkleri
2 1
, r r ile gsterilecek olursa, ara
ilemler sonucunda;
1
2
1
2
1
2
2
2 , 1

|
|
.
|

\
|
+
|
|
.
|

\
|
+ =
sC
pC
sC
pC
X
X
X
X
r (3.82)
bulunur.
2 1
, r r kritik frekanslara karlk dmektedir.
(21)

Filtre tasarm iin izlenecek admlar yle zetlenebilir:
1) nce maksimum yk akmna dayanabilecek
sC
X belirlenir,
buradan
s
C bulunur.
2) En yakn (norm) kapasite seileceinden, yeni bir
sC
X hesap edilir.
3) Rezonans koulunda
sL
X ve dolaysyla
s
L bulunur.
4)
( )
|
|
.
|

\
|

= =
n
n
pC
sC
s
n
n
K
X
X 1
1
1
2
2
2
(3.83)
yardmyla
p
C bulunur.
5)
N
S in iaretinin tayini, filtre faktr-frekans erisinden bulunabilir.
(ekil 3.29).
6) En yakn (norm) kapasite seileceinden, yeni bir
pC
X hesap
edilir.
7) Rezonans koulundan
pL
X ve dolaysyla
p
L bulunur.
8)
2 1
, r r kkleri (kritik Frekanslar) kontrol edilir.
(21)


Filtre kondansatrlerinin nne balanacak endktans bobininin 50
Hz deki reaktans (
L
X ), kondansatrn 50 Hz deki reaktans (
C
X ) ye bal
olarak;
2
n
X
X
C
L
= (3.84)
bantsndan hesaplanabilir. Burada;
n : harmonik mertebesidir.

115
Bu bantya gre;
5. harmonik iin,
C L
X X 4 % =
7. harmonik iin,
C L
X X 041 . 2 % =
11.harmonik iin,
C L
X X 826 . 0 % =
13.harmonik iin,
C L
X X 592 . 0 % = olur.
(22)



3.7.3. Filtre eitleri
Aktif ve pasif filtre olmak zere iki eittir.

3.7.3.1. Pasif filtreler
Pasif filtrelerden drdn inceleyelim.

3.7.3.1.1. Bant geiren filtreler (tek ayarl filtreler)
Bant geiren filtreler, zel bir frekanstaki harmonik akm iin bir ksa
devre yol oluturarak bu akmn hattan saptrlmasn salar.genellikle tek bir
frekans deeri iin etkilidirler. Bu filtreler ayn zamanda sistemin rezonans
frekansn, zararl bir harmonik frekansndan uzaa tamak iin de
kullanlabilirler. Bir yk tarafndan retilen harmonik akmlarn, bir harmonik
frekansndaki rezonans durumu hari tayabilen sistemler iin bu ok
yararldr. Bylece harmonik frekansndaki rezonans durumu nlenebilir.
(1)

Bant geiren filtreler (tek ayarl filtreler) seri RLC devresinden meydana gelir.
Bant geiren filtrelerin balca stnlkleri unlardr:
Eer istenerek eklenmi bir diren yoksa kayplar ok azdr.
Ayarlanan harmonik frekans iin harmonik akmna sfra yakn bir
empedans gsterilir.
Filtre edilecek birden fazla harmonik akm iin birden fazla filtre
paralel kullanlabilir.

Bant geiren filtrelerin tek olumsuz yan ise, keskin ayarlar nedeni ile
eleman deerlerinin deiimine duyarl olmalardr. Bu sorunda kondansatr
bykln arttrarak veya diren eklenerek zlebilir.
(1)


116




C

L

R




ekil 3.14. Bant geiren filtre (tek ayarl filtre)
(1)

3.7.3.1.2. ift ayarl filtreler
Rezonans frekans civarndaki iki tek ayarl filtrenin edeer empedans
deeri, pratik olarak ift filtre ile ayndr. Bu iki filtre devre elemanlar arasndaki
iliki ekil 3.15. de verilmitir.
Tek ayarl filtrelere gre temel frekanstaki g kayplarnn azl bu
filtrelerin en nemli zelliidir. ve drt ayarl filtreler de tasarlanabilir, fakat
ayarlama zorluundan dolay etki salamazlar.
(1)


3.7.3.1.3. Otomatik ayarl filtreler
Ayarl filtre tasarmnda en byk frekans sapmasn azaltmak
avantajldr. Bu durum, kapasitesi otomatik olarak ayarlanarak veya endktans
deitirilerek ayarlanan filtreler yapmak sureti ile salanabilir.
5 %
lik bir
saptama aral genellikle dnlen yeterliktedir. Filtredeki harmonik frekans
reaktif gcn len ve bu reaktif gcn iaret ve genliine gre L ve C i
kontrol eden bir sistemi, yksek gerilim D.A. dntrclerde kullanlmtr. (1)




117





1
C

1
L


1
R



2
L
3
C

a
C
b
C


a
L
b
L
2
R
3
R


a
R
b
R





(a) (b)

ekil 3.15. (a) iki tek ayarl filtre, (b) ift ayarl szge
(1)



3.7.3.1.4. Yksek geiren snml filtreler
ekil 3.16. da; yksek geiren snml birinci, ikinci, nc
dereceden ve C tipi filtre devreleri verilmitir.
Bu filtrelerin balca stnlkleri u ekilde ifade edilebilir:
Kapasite kayplar, alma ve yklenme srasnda s deiiminden
etkilenmedii gibi, frekans sapmalar da retim toleranslar zerinde fazlaca
etkili olmamaktadr.Artan anahtarlama ve bakm sorunlar bakmndan paralel
kollarn ek devrelere ayrlmasna gerek duyulmakszn , geni bir frekans
aralnda dk bir empedans salarlar. Yksek geiren filtreler eitli

118
mertebeler iin tasarlanrlar. rnein; ikinci mertebeden yksek geiren bir filtre
temelde endktansna paralel bir diren eklenmi bant geiren bir filtredir.
Farkl diren deerleri iin farkl filtre cevaplar elde edilir. kinci mertebeden
yksek geiren bir filtre, yksek frekanstaki harmonikleri zayflatmada bant
geiren bir filtreden daha etkilidir. Ayrca filtre, bant geiren filtre iin ayarlanan
frekans deerine duyarl deildir



C




R L







(a) (b) (c) (d)

ekil 3.16. Yksek geiren snml filtreler;
(23)
(a) birinci derece, (b)ikinci derece, (c) nc derece, (d) C tipi
(1)

Endktif ve kapasitif elemanlarn seimi, bant geiren filtredeki gibi yaplr.
Bunlara ek olarak anma etkin gcne dayal bir diren deeri tanmlanr.
Dk mertebeli harmonikler iin yksek geiren filtreleri kullanmak
ekonomik deildir. Ayrca diren deeri artacandan kayplar artar.
(1)


3.7.3.2. Aktif filtreler
Yukarda drt maddede anlatlan filtrelerin hepsine genel olarak pasif
filtreler denilebilir. Pasif filtreler kontrol olmayan ve filtreleme performans tesis
edildii ebekeye bal olan tasarmlardr. Aktif filtre ise ebekedeki
harmonikleri ler ve bu llen harmoniklerin ters faznda harmonik retir.
Bylece orijinal olan harmonikler yok edilir. Bu alma prensibi ekil 3.16. da
gsterilmitir.
(23)

Aktif filtreler, seri ve paralel aktif filtreler olmak zere ikiye ayrlr.

119

3.7.3.2.1. Paralel Aktif filtreler
Paralel aktif filtre adndan da anlalaca gibi sisteme paralel bal
olarak alr. Ykn ektii harmonikli akmlar tanmladktan sonra bunlarla
ayn genlikte fakat ters fazdaki akmlar sisteme enjekte eder. Paralel aktif filtre,
akm kayna gibi davranan nonlineer ykler iin etkilidir. Paralel aktif filtre akm
ile ilgili kompanzasyonlar (reaktif g kompanzasyonu, akm dengesizlikleri)
yapar.
(24,25)

Paralel aktif filtrenin yaps ekil 3.17de grlmektedir.


ekil 3.17. Paralel aktif filtrenin prensip emas
(24)


3.7.3.2.2. Seri Aktif filtreler

Seri aktif filtreler sisteme bir transformatr ile balanr. Seri aktif filtre ile
gerilim harmonikleri elimine edilir. Harmonikli gerilim kayna gibi davranan
kaynaklar iin etkilidir. Seri aktif filtre ile gerilime bal kompanzasyonlar (gerilim
dengesizlikleri, dalgalanmalar ve reglasyonu) gerekletirilir. Yaps ekil
3.18de grlmektedir.
(24,25)



120

ekil 3.18. Seri aktif filtrenin prensip emas
(25)


3.7.3.2.3. Aktif G filtresinin yaps

Aktif g filtresi, dntrc (PWM Generatr), akm kontrol devresi
ve harmonik belirleme blou olmak zere 3 ana blmden olumaktadr.
(25)

ekil 3.19 da Aktif g filtresinin blok emas grlmektedir.







121



ekil 3.19. Aktif G filtresinin Blok emas
(25)


ekil 3.19a gre;
V
k
: Kaynak gerilimi (V),
I
k
: Kaynak akm (A),
I
y
: Yk akm (A),
I
f
: Aktif g filtresi akm (A),
L
f
: kaynak ularndaki gerilim ile filtre tarafndan retilen PWM (Darbe
genilik modlasyonu) gerilimi arasnda tampon grevi gren endktanstr

3.7.3.2.3.1. Dntrc (PWM Generatr) Blou

Dntrc blou, akm beslemeli veya gerilim beslemeli dntrc
kullanlarak gerekletirilebilir. Her iki dntrc eidinin prensip emas
ekil 3.20de verilmitir. Dntrclerde ihtiya duyulan DC kaynak gc, ya
AC devreden dorultularak yada ayr bir ak-arj devresinden alnr. Bu
dntrclerde yar iletken anahtarlama eleman olarak, BJT (Bipolar
transistr), GTO (Gate Turn-off) ve son uygulamalarda IGBT ( zole kapl
bipolar transistr) kullanlmaktadr.
Dengesiz olan sistemlerde, maksimum esneklik ve performans iin her az
bana ayrayr dntrclerin kullanlmas uygundur. Gerilim veya akm

122
beslemeli dntrc seimi, fiyatna, distorsiyon kaynana ve istenilen
harmonik distorsiyonu dzeltme miktarna baldr.


ekil 3.20. Dntrc Blounun Prensip emas
(25)



3.7.3.2.3.1.a Gerilim Beslemeli Dntrc


Uygulamada en ok kullanlan dntrc eididir. Bu dntrcler
paralel balanarak norm deerleri arttrlabilir. Bunlarla yksek frekansta
anahtarlama yapmak mmkndr. Bylece inverterin gcn arttrmadan
yksek dereceli harmonikleri elimine etmek mmkn olacaktr. Ayrca bu
dntrcler akm beslemelilere gre daha ucuzdur ve daha az yer kaplarlar.

123
En nemli dezavantajlar kontrol sistemlerinin karmak olmasdr. zellikle,
dntrclerin paralel balanmas gerektiinde kontrol devresinin
karmakl daha da artar.
(25)

Gerilim beslemeli dntrcler btn sistem iin kolaylkla kullanlabilir.
fazl PWM dntrcnn ana akm devresi ekil 3.21de grlmektedir.


ekil 3.21. Gerilim Beslemeli Fazl PWM Dntrcnn Ana Akm
Devresi
(25)


Q
1
iletime sokulduunda A ucu, giri geriliminin pozitif ucuna balanr.
Q
4
ucunun iletime sokulmas ile de negatif u A ucuna balanr. PWM de
kullanlan IGBTler srlme srasna gre numaralandrlmtr. Uygulamada
IGBT yerine dier anahtarlama elemanlar da kullanlabilir (BJT, GTO vb.).
Fakat PWM dntrclerde yksek anahtarlama hzlar gerektiinden,
yksek anahtarlama hzlarna sahip olmalarndan dolay IGBT kullanlmas
daha uygundur.

3.7.3.2.3.1.b Akm Beslemeli Dntrc

Akm beslemeli dntrclerin yaps daha basit ve daha gvenilirdir
(kontrol devresi gerilim beslemeli dntrclere gre daha basit
olduundan). Kayplarnn yksek olmas en nemli dezavantajlardr. Gerilim
beslemeli dntrcler btn sistem iin uygulanabilirken, akm beslemeli
dntrclerin bireysel yklere uygulanmas daha uygundur (kayplarnn

124
yksek olmasndan dolay). fazl BJT li akm beslemeli inverterin ana akm
devresi ekil 3.22de grlmektedir.
nverter giriindeki AC kaynak ve byk endktansl bobin seri balanarak bir
akm kayna oluturulmutur. Belirli bir anda st ve alt kollardan sadece birer
BJT iletimdedir. Akm beslemeli dntrcde giri akm snrl ve kontroll
olduundan, hatal tetiklenmelere veya ksa devrelere neden olmaz. Ters akm
diyoduna ihtiya kalmadan reaktif veya kar gerilim retme zellii bulunan
ykleri besleyebilir. Bunlara karn pratikte kaynaklar sabit gerilimli olduklar
iin, akm kayna elde etmek iin inverter giriinde byk deerli bir bobine
ihtiya vardr.


ekil 3.22. BJTli Akm Beslemeli Dntrcnn Ana Akm Devresi
(25)



3.7.3.2.3.2. Akm Kontrol Devresi

Akm kontrol devresinin giriinde, harmonik belirleme blounda
belirlenmi referans filtre akm sinyalleri ve filtrenin k akm sinyalleri (PWM
generatrnn k akm sinyali), knda ise dntrcy tetikleme
sinyalleri bulunur. Temel olarak alma prensibi, referans akm sinyalleri ile
k akm sinyalleri arasndaki fark ilenerek PWM generatrnn kap
sinyallerinin retilmesidir.

125
Bir akm kontrol devresinden, hzl akm kontrol yapmas ve
anahtarlama srasnda oluan harmonikleri bastrabilmesi zellikleri beklenir.
Temel olarak iki farkl PWM akm kontrol metodu vardr. Bunlar; histerezis ve
gen dalga metodudur.
Son yllarda DSP (Dijital sinyal ileme) teknolojisinin gelimesiyle
bunlara birde Dead-beat ad verilen bir yntemde ilave edilmitir.
(25)


3.7.3.2.3.2.a Histerezis metodu

Bu kontrol metodu bir l bant veya referans akm etrafnda histerezis
eriden yararlanan kontrolden oluur. Bu metodun prensip emas ekil
3.23de verilmitir.



ekil 3.23. Histerezis Metodunun Prensip emas
(25)


Burada;
I
r
: Harmonik belirleme blounun rettii referans akm (A),
I
f
: Aktif g filtresi akm (A),
I
t
: PMW generatrnn tetikleme akmdr (A).
Referans akm ile gerek akm arasndaki hata akm sinyali ne zaman bandn
darsna kayarsa tetikleme akm banda geri dndrmeye zorlayacak ekilde
alr veya kapanr. Bu zellik akm hzl kontrol etmeyi mmkn klar. En ok
kullanlan metottur. gen dalga metoduna gre daha az anahtarlama kayb
retir. Anahtarlama frekans, kayplar ve dzeltme miktar bant geniliinden
etkilenir.
(24)




126
3.7.3.2.3.2.b gen dalga metodu

Gerekletirilmesi en kolay olan yntemdir. Prensip emas ekil 3.24de
gsterilmitir.


ekil 3.24. gen Dalga Metodunun Prensip emas
(25)



Burada;
I
r
: Harmonik belirleme blounun rettii referans akm (A),
I
f
: Aktif g filtresi akm (A),
I
t
: PWM generatrnn tetikleme akmdr (A).
ekilden de grld gibi K
p
ile ykseltilmi hata sinyalini tayc bir gen
dalga ile karlatrma yoluyla PWM anahtarlama srasn belirler. Bylece g
yari iletken elemanlarnn anahtarlama frekans tayc bir gen dalgann
frekansna eittir. k sinyali PWM generatrne uyguland zaman her bir
tayc sinyal faz sral olarak kaydrlr. Uygulanmas basittir. En byk
dezavantajlar, yksek anahtarlama kayplar ve yksek frekansl
distorsiyonlardr.
(25)


3.7.3.2.3.3. Harmonik Belirleme nitesi

Harmonik belirleme nitesi aktif g filtresinin en nemli ksmdr. Yk
akmndaki harmonikleri yok eden kompanzasyon akmn retmek iin genel
olarak iki metot kullanlmaktadr.
Bunlar; p-q teorisi olarak da bilinen ani reaktif g metodu ve Fourier Seri (FFT)
metodudur.
(25)


127
Ani g metodunda yk akmndaki her bir harmoniin ayr ayr belirlenmesine
ihtiya duyulmaz. Bu metot anlk alr ve o anda llen akm tam sins
dalgasna tamamlayacak bir kompanzasyon akmn reten hesaplama
devrelerinden oluur. Hesaplama iin yk akmn ve kaynak gerilimini kullanr.
Hesaplama iin az sayda bileene ihtiya duymas ve btn harmonik
bileenlerini kompanze etmesi bu metodun avantajlar olarak saylabilir. Ancak
ou durumda btn harmonik bileenlerinin kompanze edilmesine gerek
yoktur. Standartlarda belirtilen harmoniklerin yok edilmesi ounlukla yeterli
olacaktr. Bu metotla harmonikler ayr ayr kontrol edilemez.
(25)

FFT metodu, frekans domenin de dzeltme olarak da bilinir ve Fourier
Analizi ile harmonikli dalga eklinin periyodiklii prensibine dayanr. Bu metot
rnek yk akmndaki FFTnin performans ile ykteki harmonik bileenlerini
ayr ayr belirler ve daha sonra ayn harmonik bileenlerine sahip ayn genlikte
fakat ters fazda bir akm dalgas retir. FFT hesaplamalarnda DSP (Dijital
Sinyal leme) kullanlmazsa bu metot pratik olmaz. DSP kullanld zaman bile
kontroln zaman cevab anlk g metoduna gre gzle grlr derecede uzun
srer. Bu yzden FFT metodunu hzla deien ykler iin kullanmak optimum
olmayacaktr. Bu metot ile istenilen harmonik mertebeli yok edilebilir.[32] FFT
metodu, uygulama zorluu, cevap zamannn yksek olmas ve performansnn
dk olmas sebebi ile uygulamada pek kullanlmaz. Bu sebepten burada ani
reaktif g metodu ayrntl olarak anlatlacak.

Ani reaktif g metodu ilk olarak 1983 ylnda H. Akaigi tarafndan ortaya
atlmtr. Bu yntem p-q teorisi olarak da bilinmektedir. Bu teori, fazl ntr
hatl veya hatsz g sistemlerinde anlk deerlere ilem yapan bir teoridir.
Akm ve gerilim dalga ekilleri iin hem kararl hal hem de geici rejimde
geerlidir. p-q teorisi a - b - c koordinatlarndaki 3 fazl akm ve gerilimlerin
0 koordinatlarna cebirsel dnmnden oluur. Bu bileenlerden
p-q ani g bileenleri hesaplanr.
(25,26)

p-q teorisinin aktif filtre kontrolnde kullanlmasnn baz nemli sebepleri
aada sralanmtr;
fazl sistem teorisinin tabiatna uygun olan bir teoridir,
Herhangi bir fazl sisteme uygulanabilir (dengeli veya dengesiz,

128
harmonikli veya harmoniksiz akm ve gerilime),
Mkemmel dinamik cevap salayan anlk deerlere dayanr,
Hesaplama devreleri basittir (sadece cebirsel tanmlar ierir ki bunlarn
uygulanmas standart ilemcilerle kolaylkla salanabilir),
fazl sistemlerde matematiksel olarak ani akm ve gerilimler ile
ilgilenmek iin bu byklkleri vektr olarak tanmlamak uygun olmaktadr.
Hesaplamalar basitletirmek iin faz akm ve gerilimler ekil 3.25de ki gibi
dnlmektedir.



ekil 3.25. Dnm
(25)


ekil 3.26da a - b - c koordinatlarnda p - q teorisinin g bileenlerinin
paralel aktif g filtresi ile kompanzasyonu grlmektedir. Burada hem
harmonikleri hem de ykn ektii reaktif gc kompanze etmek istersek,
sadece teorisinin istenen g bileeni olacaktr. Dier byklkler
paralel aktif g filtresi ile kompanze edilebilir. Sadece harmonikleri elimine
etmek istiyorsak filtre ile ve glerini salamamz gerekir. paralel
aktif g filtresindeki kaynaktan herhangi bir g ekmeden kompanze
edilebilir. Bu byklk kaynaktan yke paralel aktif g filtresi ularndan
ulatrlr. Bunun anlam akm ve gerilimin ntr bileenleri kaynaktan yke

129
transfer edilen nceki enerji imdi kaynak fazlarndan dengeli bir yolla ulatrlr.
(25,27)




ekil 3.26. a - b - c Koordinatlarnda p - q Teorisinin G Bileenlerinin
Paralel Aktif G Filtresi le Kompanzasyonu
(25,27)



Bu sistemin fazl, ntr hatsz sistem iin kontrol blok emas ekil 3.27de
verilmitir. p ve q glerinin sabit ve deiken ksmlarn ayrmak iin bir alak
geiren filtre kullanlmtr.


130


ekil 3.27. p q Teorisi Uygulanm Bir Paralel Aktif Filtre in Kontrol Blok
emas [32,33]




















131
3.7.4. Saysal Uygulama
Bir eviricinin k dalga gerilimi ekil 3.28. de gsterildii gibidir.



t
U


tM
U







2 T T t




ekil 3.28. Saysal rnek iin ngrlen k gerilimi
( 220
1
=
t
U V, balanacak yk=5A, frekans=50 Hz)
(21)


3. harmonik bileenin temel bileenin %5 ini amamas koulu altnda,
filtre tasarm yaplacaktr.
k geriliminin fourier alm yardmyla harmonik analizi
yapldnda ;
V U
M t
8 . 103
3
=
V U
M t
2 . 62
5
=
V U
M t
4 . 44
7
=
V U
M t
9 . 34
9
=
V U
M t
. 28
11
=
V U
M t
9 . 23
13
=

132
V U
M t
5 . 20
15
=
V U
M t
3 . 18
17
=
elde ediliyor.
kinci etkin olan 5. harmonik gerilimi iin izin verilen deerin,
( ) V U 55 . 15 220 2 05 . 0
5
= =
olduu grlmektedir. 3 = n iin filtre faktrnn ( )
3
s iareti ekil 3.29. dan
baklarak bulunabilir.



n
S





1

n



1 2 3 4 5


-1




ekil 3.29. Filtre devresi iin filtre faktr-frekans ilikisi
(21)


ekil 3.29. dan 3 = n iin filtre faktrnn negatif olduu
grlmektedir. (3.80) numaral eitlikten yaralanarak;
15 . 0
8 . 103
55 . 15
3
3
5
=

=
M t
M
U
U
s
olarak bulunur. (3.83) numaral ifade yardm ile balang iin 957 . 0
3
= = K K
n

hesaplanr.


133
220 V u gerilimi ve 5A iin
sC
X deeri,
ohm
I
V
X
sC
44
5
220
= = = bulunur. Buradan
s
C deeri,
F
X
C
sC
s

35 . 72
44 314
10 10
6 6
=

= =
olur. En yakn norm kapasite 75 F olduundan,
ohm
C
X
s
sC
4 . 42
75 314
10 10
6 6
=

= =

bulunur. Rezonans koulunda,
ohm X
C
sL
sC
4 . 42
1
= =

H
X
L
sL
s
135 . 0
314
4 . 42
= = =

(3.83) numaral ifade gerei;
F K C C
C
C
K
X
X
K
s p
s
p
pC
sC
23 . 69 957 . 0 35 . 72
5 5 5
= = = = =
bulunur. En yakn norm kapasite 70 F alnarak,
ohm
C
X X
p
pL pC
5 , 45
70 314
10 1
6
=

= = =

buradan da,
H
w
X
L
pL
p
145 . 0
314
5 . 45
= = = bulunur.
Kontrol : filtre parametreleri (3.81) numaral ifadede yerine konulursa;
( ) ( )
12 . 0
3 1 3
5 . 45
4 . 42
3
1
2
2
2
2
2
2
2
2
=
+
=
+
=
n n
X
X
n
s
pC
sC
n

bulunur ki -0.15 e yakn bir deerdir. Ayn ekilde (3.82) numaral ifade
yardmyla 643 . 1
1
= r ve 61 . 0
2
= r bulunur. Srasyla 82.5 Hz ve 30.5 Hz olan
kritik frekanslar, harmonik frekanslarn dnda kalmaktadr.





134
3.7.5. Aktif ve Pasif filtrelemelerin karlatrlmas
Aktif filtre ile pasif filtreyi karlatrldnda, aktif filtrenin pasif filtreye
nazaran stnlklerini maddeler halinde yle sralayabiliriz;
Ar yklenme riskinin olmamas,
Her trl yk durumu iin uyumluluk,
Sistemdeki nonlineer yklerin artmas sonucunda aktif filtrenin de
bytlmesi kolay ve pratik,
Tm harmonikler yada seilen harmonikler tmyle yok edilebilir,
Sistemle rezonansa girmesi mmkn deildir.
(24,25)
Aktif filtre ilen pasif filtrenin eitli durumlardaki davran biimleri
karlatrmal olarak izelge 3.2de verilmitir.


KONU

PASF FLTRE

AKTF FLTRE
Harmonik Akmlarn
Kontrolu
Her harmonik frekans
iin bir filtre ister.
Ayn anda daha ok
harmonik akmnn
kontrol mmkdr.
Harmonik frekanslarn
deiiminin etkisi
Filtrenin etkinlii azalr. Etkilenmez.
Empedans
Modifikasyonu etkisi
Rezonans riski vardr. Etkilenmez.
Akm ykselmesi riski Ar yklenme ve
bozulma riski vardr.
Ar yklenme riski
yoktur.
Sisteme yeni yk ilave
edilmesi
Filtrenin deitirilmesi
gerekebilir.
Herhangi bir problem
olmaz.
Sistemdeki temel dalga
frekans deiimi
Ayarlanamaz,
deitirilmesi gerekir.
Ayar ile uyum
mmkndr.
Boyutlar ve arlk Harmonik genlik ve
derecesine gre
deiken.
Olduka kktr.
Maliyet lk maliyet dk, bakm
maliyeti yksek.
lk maliyet yksek, bakm
maliyeti dk.


izelge 3.2. Aktif Filtre le Pasif Filtrenin Karlatrlmas
(24,25)


135
4-TARTIMA VE SONU

4.1. Aratrmaya Genel Bak
Bu almada, elektrik g sistemlerinde enerjinin retilmesi, iletimi
ve datm srasnda, akm ve gerilimin , 50 Hz frekansnda ve sins erisine
ok benzer bir biimde olmas istenir. Bu koul, elektrik enerjisinin kalitesini
belirleyen ana faktrlerden biridir. Ancak, dorusal olmayan yklerin rettii
harmonikler nedeni ile ak, akm ve gerilim gibi byklkler sins biimde
olmaktan karlar ve dalga biimleri olduka karmak hale gelir. Bunun
sonucunda, iletme asndan arzu edilmeyen nemli sorunlar ortaya kar.
Kuvvetli akm tesislerinde; ar doymu transformatrler, ark frnlar
ark kaynak makineleri, arkla alan redresrler, elektrik makineleri ve artk
gnmzde olduka gelien g elektronii elemanlar, ebekede
harmoniklerin meydana gelmesine sebep olmaktadr. Bilhassa g
elektroniinin ok geni kullanma sahas ve kompanzasyon sisteminin
ehemmiyetinin anlalp yaygnlamas bu mevzunun artarak devaml
gndemde kalmasn salayacaktr.
ebekenin dk g faktr ile ykl olmasnn lke ekonomisine
verdii zararn anlalmas ile kompanzasyon tesisleri nem kazanm ve
yaygnlamtr. Bu yaygnlama, beraberinde harmoniklerin rezonans halinde
kompanzasyon tesislerinde kullanlan kondansatrlerde tahribat ve yaltkan
kablolarda delinme meydana getirmesine sebep olabilmekte ve byk bir
problem tekil etmektedir.
Enerji sistemlerinde nonlineer yklerin, bir baka deyile sinsoidal
olmayan byklklerin olmas, geleneksel analizlerde hedeflenen

136
parametrelerin dnda baz yeni parametrelerinde bilinmesine gerek gsterir.
rnein; harmoniklerin yol at ek kayplarn ve bara gerilimindeki harmonik
distorsiyonun bulunmas nem tar. Bu iki byklk, sistemi teknik adan
olumsuz ynde etkilemektedir.
Harmoniklerin enerji sistemindeki olumsuz etkileri; teknik ve
ekonomik problemler olarak ikiye ayrlabilir. Teknik problemler, sistemin
almasn olumsuz ynde etkileyen, tketiciye kaliteli enerji sunulmasn
engelleyen problemlerdir. Ekonomik problemler ise, gnmzde optimal
almay etkileyen dier nemli bir problemdir.
Enerji sistemlerinde ortaya kan harmonikler ek kayplara yol
amaktadr. Sz konusu kayp enerji maliyeti, iletmenin ekonomik olarak
iletilmesinden uzaklamasna sebep olmaktadr. Dier taraftan bara
gerilimlerinde temel bileen dnda harmonik bileenlerinde var olmas bu
baralara paralel bal elektrik cihazlarnn ularna harmonik gerilimlerin
dmesine yol aacaktr, bu ise salkl bir iletme olmayacaktr.
Harmoniklerin hi olmamas enerji sistemleri iin byk bir yarar
salar. Ancak Harmonik reten kaynaklarda belirtildii gibi, gnmzde
bunun mmkn olmad grlmektedir. O halde harmoniklerin etkilerinin
azaltlmas ve hatta tamamen giderilmesi dnlebilir. Bunun iin de filtre
devrelerinin tasarlanmas gerekir. Ancak hangi harmonik bileenlerinin
szlmesi gerektii iin ayr bir incelemeye gerek vardr. nk, zellikle 5.
harmonikten sonraki harmoniklerin oluturduu enerji kayplar mertebe itibar
ile dktr. Harmonik szlmesi iin kurulacak filtre dzeni tesis masrafnn,
o harmoniin oluturaca enerji kayp bedelini ka ylda karlayaca

137
(amorte edecei) incelenmelidir. Ayrca bu amortisman sresi boyunca filtre
kayplarnn da dikkate alnmas gerekir.
Sonu olarak iletmenin gnlk veya aylk olarak dzenlenmi yk
erileri ve ykn akm harmonikleri dikkate alnarak, uzun vadeli ekonomik
analiz yaplarak filtre tasarm yaplmal ve bylece optimal szme ileminin
gereklemesine allmaldr.
Bu almada, elektrik enerjisi kullanan tm kesimler iin ok nemli
olan ve giderek artan harmonikler konusu incelenmi ve harmoniklerin
giderilmesi iin alnmas gereken tedbirlerin ortaya konulmas amalanmtr.
Elektrik enerji sistemlerindeki harmonik analizlerini ortaya koyan ve eitli
iletme durumlar iin harmoniklerin sistem davrann ne lde etkilediini
aratrmaya ynelik bu almada,
Genel tantm yaplarak harmoniklerin tanmna ve tarihesine yer
verilmitir. Harmoniklerin fourier analizi kullanlarak matematiksel analizine ve
nonsinsoidal byklk ieren devrelerin incelenmesine yer verilmitir.
Fourier analizinde, fourier katsaylarnn analitik, grafik ve lme yntemi ile
bulunmasna ayrntl olarak deinilmitir.
Dnyann eitli lkelerinde harmonikler iin getirilen
snrlamalardan bahsedilmi ve bu snr deerler tablolar halinde verilmitir.
Harmonik kaynaklarnn geen son on ylda nemli derecede artmas sonucu,
eitli lkeler harmoniklere baz snrlamalar getirmeyi uygun bulmutur. Bu
konuda dikkate alnan en nemli lt, Toplam Harmonik Distorsiyonu
(THD) dir.

138
almada ayrca harmonik retimine neden olan kaynaklar ve
bunlarn harmonik retme zellikleri aklanmtr. Balca harmonik reten
kaynaklar;
Transformatrlerin harmonik retme zellii, demir ekirdein
mknatslanma karakteristiinin dorusal olmayna dayanr. Anma
gerilimlerinin zerinde bir gerilimle beslendiklerinde ekirdek doymas
sonucu mknatslanma akm harmonik bileenler ierir. Harmonik
bileenler yksek bir empedans grdklerinde besleme gerilimi de
harmonik bileenler ierir. Besleme gerilimi mknatslanma akmna
tekrar etki ederek harmonik seviyelerini daha da bytr.
Dner makinelerin harmonik retme zellii, ilke olarak
makinenin stator ve rotorundaki oluklarn neden olduu manyetik
relktanstaki deiimlerle ilgilidir. Dner makinelerin harmonik
retmelerinin balca iki nedeni; Alan ekli ve ana devreler ile kaak
yollardaki doymalardr. Bir makine iin gerek alan ekli makine
tasarmnn bir fonksiyonudur. Gnmzdeki ileri tasarm teknikleri (oluk
ve kutup geometrisi, sarg yaps) ile dner makinelerdeki harmonik
etkinlii en aza indirilmitir. Dner makineler ierisinde en nemli
harmonik reticisi senkron generatrlerdir.
G sistemlerinde en nemli harmonik kaynaklarndan biri olan
dntrcler, sistem karakteristiklerine bal olarak a.a ve d.a
taraflarnda tipik veya sra d harmonikler retirler.
Ark frn ve statik VAR generatrleri de balca harmonik
kaynaklarndandr.


139
almamzda, harmoniklerin belirlenmesi, akm ve gerilim
harmonikleri ile harmoniklerin sistem ve sistem elemanlar zerindeki olumsuz
etkilerinden bahsedilmitir. Harmoniklerin balca etkileri;
Harmonikler sistem elemanlarn almalarn olumsuz ynde
etkileyerek ek kayplarn olumasna yol amaktadr, dolaysyla iletim
asndan ek bir maliyet getirmektedir.
Dorusal olmayan yklerin etkisi, zellikle sistem empedansna
olmak zere sistem karakteristiklerine baldr. Harmonik akmlar
harmonik kaynandan en dk empedansa doru akma eilimindedir.
Gerilim harmonikler ierdiinde ise bundan tm ykler etkilenir.
Harmonik ieren bir akm ise, daha ok harmonikli akm reten yke
daha fazla etki edebilir. Bu nedenle, harmonik akmlarn akn kontrol
ederek gerilim harmoniklerine neden olabilecekleri yerlerden uzak
tutmak gerekir.
Harmonikler rezonans oluma olasln arttrmaktadr. Harmonik
rezonanslar sonucu oluan ar yksek harmonik akm ve gerilimleri
nemli problemlere neden olur. Kondansatrlerin byklkleri ve yerleri
deitirilerek sistemdeki rezonans koullar ortadan kaldrlabilir.
Kompanzasyon tesisi kurulurken ar kompanzasyondan kanlmal ve
sistemde hibir zaman gereinden fazla kondansatr bulunmamasna
dikkat edilmelidir. Rezonanslar nlemek iin en etkili yol paralel filtreler
kullanmaktr.
Bu arada harmoniklerin szlmesine ilikin genel ilkeler ortaya
konmu, filtre tasarmndan ve filtre eitlerinden bahsedilmitir.

140
Harmonik filtrelerin genel amac, belirlenen frekanstaki harmonik
akm ve gerilimlerinin genliini azaltmaktr. G sistemlerinde genellikle
harmonik akmlarna dk empedans bir yol sunan paralel filtreler
kullanlr. Bu filtreler temel frekansta reaktif g retebilirler, daha
ekonomiktirler ve seri filtrelere gre tasarmlar daha kolaydr.
Teknik ve ekonomik durumlar da dikkate alndnda filtre
tasarmnda pratik kriter, harmonik bozulmay dier tketiciler ile ortak
balant noktasnda kabul edilebilir bir seviyeye indirmektir.
Ekonomik durum dikkate alnarak dk mertebeli harmonikleri
szmek iin (5., 7., 11.) bant geiren filtreler kullanlr. Daha yksek
mertebeli harmonikler (13. ve zeri) iin yksek geiren filtreler
kullanmak daha uygundur. 11. ve 13. harmonikleri szmek iin 11. veya
12. harmonik frekansna ayarl bant geiren filtre devresi seilebilir.
Var olan kondansatr gruplarna istenen harmonik frekansnda
rezonans oluturacak biimde seilen seri endktans bobinleri
eklenebilir. Bylece 50 Hz de kompanzasyon yaplrken, harmonik
akmlarnn szlmesi de salanm olur.

4.2. Harmonik etkilerine kar alnabilecek nlemler
1) Telefon hatt ile iletim hattnn ortak devresindeki yksek
harmonik akmlar, aralarndaki indkleme etkisi ve ayn topraklama yolunu
paylamalar, telefon parazitlerine neden olur. Bu problemi nlemek iin
topraklanm kondansatrler ile sistem rezonans koullarn deitirmek,
kondansatr yerlerinin deitirmek, telefon sisteminde grlt yok eden

141
transformatrler ya da kuvvetlendiriciler kullanmak veya kablolarn yerlerini
deitirmek gereklidir.
2) G sistemlerindeki harmonik kaynaklarnn fazlal veya g
sisteminin bir veya birden fazla frekansta rezonansa girmesi ar gerilim
harmoniklerine neden olur. Kondansatr nitelerinin yerlerini deitirmek
veya byklklerini ve anahtarlama kontrollerini deitirmek bu problemi
zebilir.
3) Sistem kondansatrlerinin, yksek akmlara neden olan bir
harmonik frekansnda rezonansa girmesi ve harmonik kaynann ok
byk olmas kondansatr sigortalarnn atmasna ve yksek harmonik
akmna sebep olabilir. Kondansatr nitesine seri endktans balamak
veya kondansatr bykln deitirmek zmlerden bazlardr.
4) Ar harmonik akmlar ve transformatrn yk tarafnda; bir
harmonik frekansnda bir kondansatr ile rezonansa girmesi g
transformatrlerinin anma glerinin altnda ar snmalara neden olur.
Bunu nlemek iin kondansatr nitesini ayarlamak, kondansatr
bykln deitirmek veya paralel filtre kullanmak gerekmektedir.
5) G sistemlerindeki en nemli harmonik kaynaklarndan olan 6
ve 12 darbeli dntrcler, hem doru hem de alternatif akm tarafnda
tipik ve sra d harmonikler retirler. Bu harmoniklerin en nemli nedeni;
kontrolsz dntrclerde sistem dengesizlikleri, kontroll
dntrclerde ise ateleme as hatalardr. Pratikte sra d
harmoniklerin nlenmesi olanakszdr. Ancak sistem kontrol byklklerinin
ayarlanmasyla ve tetikleme kontrolnn dzenlenmesiyle azaltlabilirler.

142
Tipik harmonikleri nlemenin en geerli yolu ise eitli filtreleme teknikleri
kullanmaktr.

4.3. Harmonik etkileri en aza indirmek iin neriler
1) Sistem zerindeki nonlineer yklerin olabildiince dar bir alanda
ve gnlk ykleme periyodunun olabildiince kk bir diliminde
kullanlmasna allmaldr.
2) Harmonikli yk ekecek (veya ekmekte olan) tketicilerin
1
I I
n

( ,...) 3 , 2 = n oranlarna snrlamalar getirilmelidir. Bu snrlamann g
kompanzasyonuna benzer ekilde elektrii retme ve datmadan sorumlu
olan kurum tarafndan bir yaptrm halinde ynetmeliklere veya
projelendirme esaslarna alnmas dnlebilir.
3) Harmonikli akm eken tketiciler uygulanan tarife fiyatlar
(YTL/kWh) THD lsnde arttrlabilir. rnein, harmonikli yklenmeyi
ekonomik yoldan caydrmak ve filtre kullanmn tevik etmek amac ile, sz
konusu tketicinin okunan saya deeri k katsays ile arplabilir. Binde 2
veya daha byk bir deerle k deeri arplarak yeni bir k deeri
belirlenebilir. Yeni k>1.002 kabul edilebilir. Bu yeni k deeri, ilgili kurum
tarafndan belirlenecek ltler gre rnein, k-THD ilikisinden
belirlenebilir.
4) Uzun yllardr lineer yk eken tketici gruplar, son yllarda g
elektronii elemanlarnn yaygn kullanm sonucu lineer yklerin yan sra
nonlineer ykler de ekmektedirler. Sanayi tesislerinin youn olarak
bulunduu yerlerde ylda en az bir kez yaplacak lmlerle her yk iin
harmonik oluturup oluturmad veya THD seviyesi belirlenmelidir.

143
5) Sanayi tesislerinin harmonik konusunda ortaya kabilecek teknik
sorunlarna teknik danmanlk ve zm getirmek zere, (G
kompanzasyonu rneinde olduu gibi) zel kurulu ve birimlerin
oluturulmas zendirilmelidir. G kompanzasyonu tasarm ve montajnda
gelinen noktaya harmonik filtre tasarm ve donanm konusunda da
gelinmesi, gelecekte daha yaygn olarak gzlenecek harmonik probleminin
zmne katk salayacak nitelikte olacaktr.

4.4. Sonu
G sistemlerinde nem kazanan harmonik problemi iin,
lkemizin fazla gecikmeden nleyici tedbirler almasnda byk yarar
vardr. Tketicilerin bu konuda bilinlendirilmesi ok nemlidir. Byk
tketicilerin tesislerinde filtre kullanlmasnn tevik edilmesi ve tketicilerin
sebep olduu THD lsnde yeni bir fiyat tarifesi uygulanmas gibi
tedbirler dnlebilir.




144
KAYNAKLAR

1. YEL, Mustafa, Enerji Sistemleri zerindeki Nonlineer Yklerin Etkileri
ve Alnabilecek nlemler, M.. Yksek Lisans Tezi, stanbul-1996
2. KOCATEPE, Celal, Sinsoidal Olmayan Ykleri eren Enerji
Sistemlerinde Harmonik Yk Ak Analizi ve Simlasyonu, Y.T.. Doktora
Tezi, stanbul-1994
3. ERKAN, Enver, Nonlineer Yklerde G Faktrnn yiletirilmesi,
M.. Yksek Lisans Tezi, stanbul-1996
4. www2.egenet.com.tr/~kuldemir/harmonik.html, Haziran-1999
5. ZMRLOLU, Ik, Fourier Serileri ve Laplace Dnmleri, M..
yaynlar:90/1, stanbul-1990
6. SELAMOULLARI, Sava , Enerji Sistemlerindeki Harmoniklerin Koruma
Sistemleri zerine Etkisi, Y.T.. Yksek Lisans Tezi, stanbul-1998
7. GKALP, E. , G Sistemlerine Harmoniklerin Etkileri , Y.T..Yksek
Lisans Tezi, stanbul-1988
8. GRCAN, Sleyman, G Sistemlerinde Harmonikler ve Harmoniklerin
Transformatr zerinde Oluturduu Ek Bakr Kayplar, Y.T.. Yksek
Lisans Tezi, stanbul-1996
9. TOK, Sleyman, Sha, Enerji Sistemlerinde Meydana Gelen
Harmoniklerin Analizi Harmonik Standartlar ve lm Teknikleri, Y.T..
Yksek Lisans Tezi, stanbul-1998
10. NAN, A., ATTAR, F., G Sistemlerinde Harmoniklerin Etkileri ve Bir
Harmonik Kontrol Kart Modeli, Kaynak Elektrik Dergisi, Say:98, Nisan-1997


145
11.KOCATEPE, Celal, DEMR Abdullah, G Sistemlerinde Harmonik
reten Elemanlara Genel bak, Kaynak Elektrik Dergisi, Say:113,
Austos-1998
12.ELTEKLGL, Uur, Dinamik Reaktif G Kompanzasyonu, Kaynak
Elektrik Dergisi, Say:21, ubat-1984
13. HASARLI, Bekir, G Sistem Harmonikleri ve Harmoniklerin Szlmesi,
Y.T.. Yksek Lisans Tezi, stanbul-1995
14. PENT, M. Adnan, Senkron Makinalar, Yksek Teknik retmen Okulu
Matbaas, Ankara-1975
15.TEMZ, smail, Farkl Stator Sargl Asenkron Motorlarn hava Aralnda
Meydana Gelen Dalga eklinin Analizi, M.. Fen Bilimleri Dergisi, Say:15,
stanbul-1999
16.BOYLESTAD, Robert, NASHELSKY, L., Elektronik Elemanlar ve Devre
Teorisi, eviri:Hakan ZYILMAZ-nal KK, M.E.B. yaynlar, Ankara-
1994
17. ZORLU, Sibel , Ark Frnlarnn ebeke zerindeki Etkileri ve Harmonik
Kayplarnn Analizi, Y.T.. Yksek Lisans Tezi, stanbul-1996
18.AY, Selim, Alak Gerilim Tesislerinde Harmoniklerin ncelenmesi,
Kaynak Elektrik Dergisi, Say:129, Aralk-1999
19.AY, Selim, Harmonikli Ykleri eren Elektrik Enerji Sistemlerindeki
Manyetik Alanlarn evre Ynnden Deerlendirilmesi, Kaynak Elektrik
Dergisi, Say:82, Eyll-Ekim-1994/5
20.AY, Selim, Alak Gerilim Tesislerinde Harmonik Kayp Enerji Maliyetini
Dnemlik Nakit Ak Bakmndan Deerlendirilmesi, Kaynak Elektrik Dergisi,
Say:114, Eyll-1998


146
21.AY, Selim, Alak Gerilim Tesislerindeki Gerilim Harmonikleri ve Filtre
Tasarm, Kaynak Elektrik Dergisi, Say:95, Kasm-Aralk-1996/6
22.ERTAN, U., Elektrik ebekelerinde Harmonikler, Kaynak Elektrik Dergisi,
Say:81, Temmuz-Austos 1994/4
23.YALIN, Bahadr, Aktif Harmonik Filtreler, Kaynak Elektrik Dergisi,
Say:134, Mays-2000
24. ARGIN , M. G Sistem Harmonik Filtreleri, Yksek Lisans Tezi, Yldz
Teknik niversitesi Fen Bilimleri Enstits, stanbul, Trkiye, (2000).

25. ERDOAN, N. Aktif G Filtrelerinin ncelenmesi Ve MATLAB le Bir
Simlasyon rnei, Yksek Lisans Tezi, Yldz Teknik niversitesi Fen
Bilimleri Enstits, stanbul, Trkiye, (2001).

26. BHASKER, M. Comperative Evaluation Of Control Strategies For Three
Phase Active Power Filters Using MATLAB Simulink, MSc Thesis,
Regioanal Engineering College Department Of Electrical Engineering, Kerala,
India, (2001).

27. AFONSO, J. Couto, C.; Martins, J.; Active Filters With Control Based On
The p-q Theory, IEEE Industrial Electronics Newsletter, Vol:47, No:3, (2000).