OVER DE VERKETTERING VAN EEN VERNIEUWEND THERAPEUT Artikel uit bres oktober/november 2003 http://www.bresmagazine.

com

DE HELLINGER - AFFAIRE

LISETTE THOOFT
'Uiteindelijk gaat het erom dat je als individu het groepsgeweten overstijgt, je eigen normen en waarden ontwikkelt en desnoods de prijs betaalt van uitstoting uit de groep.' Eind juni trekt dagblad Trouw ten strijde tegen de vermeende onfrisse ideen van Bert Hellinger. Terstond komt er een klein, verontwaardigd mediacircus op gang. Journalisten, deskundigen en ingezonden stukkenschrijvers vallen over elkaar heen om Hellinger te verketteren. Wat is er precies aan de hand en is er wel vuur waar deze rook vandaan komt? Meisje helpt ouders en laat zich misbruiken,' kopt dagblad Trouw op 27 juni op de pagina 'religie en filosofie'. Het stuk wordt zelfs op de voorpagina van de krant samengevat. Hellinger zou incestslachtoffers nederig laten buigen voor hun ouders, hen zelfs laten bedanken. Hij zou steevast op de hand van de daders zijn, niet alleen bij incest, maar ook bijvoorbeeld als het gaat om de rol van Duitsland in de Tweede Wereldoorlog. Journalist Koert van der Velde zet Hellinger in zijn bijna paginagrote verhaal neer als een gevaarlijke goeroe, die met voodoo-achtige technieken zijn clinten een rad voor ogen draait en zelfs af en toe mensen de dood injaagt. Een gewetenloze egotripper, die op zijn weg een spoor van vernederde en getraumatiseerde hulpzoekers achterlaat, terwijl een kring van adorerende volgelingen alle kritiek op hun held bij voorbaat van de hand wijst. In het artikel komt een boze medewerkster van de Stichting Hulpverlening Seksueel Misbruik aan het woord die Hellingers ideen 'hartstikke ziek' noemt. De woorden 'fascistisch en racistisch' vallen en iemand verklaart: 'Dit gaat volledig voorbij aan ethiek.'

Een half uur later stonden ze op de stoep

Het artikel slaat vooral bij collega-journalisten in als een bom. Teams van alerte reporters met snorrende camera's trekken het land in om Hellinger-adepten ter verantwoording te roepen. Bibi Schreuder die met haar man Jan Jacob Stam het Hellinger Instituut Nederland (http://www.hellingerinstituut.nl) oprichtte, vertelt: 'Ik werd midden onder een workshop die ik gaf in de bibliotheek van Groningen gebeld door RTL4. Ze waren al in de buurt en wilden in de lunchpauze met me praten. Waarover, vroeg ik verbaasd. "Hebt u dat stuk in Trouw niet gelezen? Wij willen graag uw kant van het verhaal" Het was groot nieuws, vonden zij. Ik heb het afgewimpeld. Jan Jacob was ook niet thuis die dag en 's avonds bleek onze voicemail vol berichten van de media. RTL4 had ieder kwartier gebeld, en verder werden we gezocht door Netwerk, het NOS-journaal, en Business News Radio. Er had die dag ook nog een auto van RTL Nieuws op onze oprit gestaan.' Elders heeft de televisie meer succes. Psychologe in de gezondheidszorg Otteline Lamet vertelt: 'We werden gebeld door RTL4, of iemand commentaar wilde geven op het Trouwartikel. Een half uur later stonden ze op de stoep en ben ik thuis genterviewd.' In de RTL4-uitzending van diezelfde avond komt Lamet precies een minuut aan het woord. 'Ik heb gezegd dat slachtoffers uit hun slachtofferrol moeten komen om te kunnen genezen,' zegt ze. 'Daarvoor is het nodig om te kijken naar een groter geheel en je af te vragen wat er nou eigenlijk allemaal speelde in je familie, hoe dit heeft kunnen gebeuren, en wat jouw plek

hierin geweest is. Dan neem je afstand van het slachtofferschap, je ziet dat het een functie heeft gehad, bijvoorbeeld het instandhouden van het gezin of de familie.'

Geestelijke luiheid
De rest van de tijd mag hoogleraar preventie kindermishandeling Baartman zijn mening geven. Deze professor, die kennelijk niet de moeite heeft genomen zich in het werk van Hellinger te verdiepen, noch om er een boek over te lezen, noch om een workshop te volgen, beschuldigt Hellinger-volgelingen van geestelijke luiheid. Ze willen kennelijk snel scoren, zegt hij, maar het is natuurlijk pure volksverlakkerij.

Bert Hellinger. 'Volgens Hellinger is de essentie in de relatie tussen ouders en kinderen het besef dat het leven door middel van deze mensen aan jou is doorgegeven. ' In Trouw verschijnt in de week na het eerste artikel een briesende opinie-bijdrage van een lezeres uit Nijmegen onder de kop: 'Papa haalt zijn gerief maar elders.' 'Het gezin als systeem zien is niets nieuws,' schrijft ze, 'maar wel nieuw is de gedachte dat er voor een uit zijn evenwicht geraakt systeem maar n oplossing is: compensatie door incest met een van de kinderen.' Diep geschokt betoogt ze dat het toch echt niet kan, een kind misbruiken omdat je tekort aan liefde, macht of seks ervaart. Zo'n gefrustreerde man moet maar een hond nemen, of een prostituee! Op 2 juli hoeft Alexander von Schmid op de opiniepagina van Trouw alleen nog maar de bal in het net te tikken: 'Verbied Hellingers incesttherapie'. Het zou kunnen dat Hellinger gelooft dat incest alleen maar slecht is omdat er een taboe op rust, suggereert de filosoof en ethicus. Vervolgens vat hij zijn eigen suggestie op als feit en bestrijdt de verderfelijke opvatting met kracht. Incest is voor kinderen natuurlijk niet alleen maar slecht omdat de maatschappij hem veroordeelt, maar ook en juist omdat het hun fysieke integriteit aantast. Hellinger, die de zaak volgens hem omdraait, zet de deur wijd open voor nieuwe incestgevallen, concludeert hij. 'Hoog tijd dat de wetgever deze vorm van therapie verbiedt. '

Weerwoord
Omdat ik familieopstellingen heb meegemaakt, onder de indruk ben van het werk van Hellinger en hem bovendien zelf heb genterviewd, voel ik me geroepen een weerwoord in te leveren bij de krant, dat enkele dagen later ook verschijnt. In het kort betoog ik dat incestslachtoffers altijd eerst 'ont-schuldigd' moeten worden. De schuld moet bij de dader terechtkomen. Maar volgens Hellinger is de essentie in de relatie tussen ouders en kinderen het besef dat het leven door middel van deze mensen aan jou is doorgegeven. Als je je ouders daarvoor bewust dankbaar kunt zijn, herstel je de schade aan je eigen aangeboren loyaliteit. De publieke discussie lijkt tegen die tijd uitgewoed. Wat blijft, is de vraag waar de commotie rondom Bert Hellinger vandaan komt.

'Duivels genoegen'
Nederland is niet het enige land waar hij onder vuur is komen te liggen. In Duitsland, zijn geboorteland, is de storm van verontwaardiging veel heviger en langduriger. Een woedend artikel in Der Spiegel verschijnt in april 2002 onder de kop: 'Hellinger vernedert mensen'. Ook deze journaliste weet zeker dat Hellinger een machtswellusteling is, die uit duivels genoegen mensen aan zich onderwerpt en ongelukkig maakt. Tot op heden is het pleit in 2

Duitse kranten niet beslecht. Er verschijnt zelfs een bundel polemische bijdragen van verklaarde tegenstanders. De Hellinger-mensen ondergaan het allemaal gelaten. Jan Jacob Stam: 'In Duitsland heeft de commotie kennelijk weinig invloed op de houding van het publiek tegenover familieopstellingen. Collega's van mij daar mailen me dat ze rustig wachten tot elke grote krant zijn zegje gedaan heeft.' Hij en een aantal andere therapeuten die met Hellingers methode werken en zich op dit moment verenigen in het netwerk SONT, Stichting Systemische Opstellingen Nederlands Taalgebied (www.opstellingen.net), hebben besloten om niet te reageren op de aanval. Stam is persoonlijk zelfs blij met de kritiek, zegt hij, omdat het kaf erdoor van het koren gescheiden kan worden. 'Er zijn mensen die vrij makkelijk opstellingen aanbieden. Het is een proces dat altijd optreedt bij een nieuwe techniek. De komende paar jaar heerst er een soort creatieve chaos en je hebt impulsen nodig om dat uit te schiften. De scherpe kritiek helpt om te zorgen dat iedereen die ermee werkt, beter beseft met welk gevoelig materiaal hij werkt en er honderd procent verantwoordelijkheid voor houdt. Als mensen te enthousiast worden over opstellingen en het werk zien als oplossing voor alles, temper ik dat altijd. Want als je de oplossing buiten je zoekt, verlies je je verantwoordelijkheid en je waarnemingsvermogen. De werkelijkheid ligt op straat, niet in de opstellingen of wat dan ook. Dat zegt Hellinger zelf trouwens ook. Als mensen hem gaan volgen, verliest het werk aan kracht.' Koert van der Velde, de Trouw-journalist die de aftrap deed, ziet zichzelf waarschijnlijk als een dapper strijder tegen de aanbidding van valse profeten, opper ik. Daar zit iets in, want zodra mensen iemand klakkeloos aanbidden, is die per definitie een valse profeet. Stam is het er roerend mee eens.

Verzoening
Hoe staat dagblad Trouw inmiddels tegenover de affaire? Van der Velde is met vakantie en niet te spreken voor dit artikel, maar Lodewijk Dros, redacteur 'religie en filosofie' van Trouw, heeft er nog steeds een goed gevoel over. 'Het is prettig om en public uit te vechten waar het om gaat. Kranten hebben een rol in het bespreken van dit soort opvattingen, het analyseren en kijken of iets deugt of niet. Ik heb geen reden om aan te nemen dat het een ongefundeerd artikel was. De Duitse kranten vinden in elk geval dat Hellinger een paar onfrisse ideen heeft - niet alleen over incest maar ook over de rol van Duitsland in de Tweede Wereldoorlog.' Maar stel dat Hellinger geen verkapte neonazi is en de rol van Duitse soldaten niet vergoelijkt, alleen maar pleit voor verzoening tussen daders en slachtoffers? 'Die gedachte kan in de volgelingen makkelijk ontaarden in vergoelijken,' zegt de Trouwredacteur streng. 'Kijk, mensen die mij heel dierbaar zijn, hebben ook zo'n workshop meegemaakt en vonden het geweldig. Er zijn kennelijk meer werkelijkheden die simultaan kunnen bestaan. Het valt mij op dat lieden die geraakt zijn door dit soort bewegingen, meestal schattige mensen zijn. Maar de theorie krijgt voor hen gauw een soort Heilige Schrift - achtige rol. Er kan niets fouts of bedenkelijks in staan, dat mag eenvoudig niet waar zijn van hen. Daar zet ik me principieel tegen af. Vroeger had je dat ook met fundamentalistische christenen. Het was absoluut verboden om te zeggen: er staan onsmakelijke passages in de bijbel. Inmiddels kan dat wel. Ik sta voor de vrijheid van meningsuiting. De vrijheid om dingen te zeggen en te denken moet maximaal zijn, de vrijheid om erop te schieten ook. Ik veroordeel niemand, maar mijn journalistieke en sociologische argwaan blijft. Juridische maatregelen moet je niet te snel in stelling brengen en deze therapie moet dus ook niet verboden worden, volgens mij. Maar de Hellinger-mensen moeten heel veel eelt op hun ziel krijgen. Dat is de enige manier om binnen dat discours fris en fruitig van gedachten te wisselen en het verschrikkelijk oneens te zijn.'

De ideen van Bert Hellinger

Hoe onsmakelijk zijn de ideen van Bert Hellinger? 'Je kunt wel zeggen dat je iemands ideen onfris vindt, maar dan moet je dat wel definiren,' stelt Jaap Hollander, psycholoog en psychotherapeut in Nijmegen en genteresseerd in Hellingers werk. 'Wat is fascistisch? Dat je een korporale politiestaat wilt vestigen met rechtse waarden en sterke onderdrukking. Dat heb ik Hellinger nooit horen zeggen. Wat hij volgens mij bijvoorbeeld wel aan de orde stelt, is dat joden een totaal andere geschiedenis hebben, alleen al door de vervolgingen in de Middeleeuwen en in de oorlog - en met zo'n achtergrond ben je anders. Het is natuurlijk flauwekul om dat niet te mogen zeggen.' Praat Hellinger de daden van Duitse soldaten goed? Otteline Lamet legt uit welk onderscheid hij aanbrengt: 'Als iemand handelt volgens de normen en waarden van zijn groep, heeft hij een goed geweten. Dan voelt hij zich onschuldig; zijn groepsgeweten is schoon. Maar vaak handelt hij daarbij wel tegen het grotere geweten, hij begaat bijvoorbeeld misdaden tegen de menselijkheid. Uiteindelijk gaat het erom dat je als individu het groepsgeweten overstijgt, je eigen normen en waarden ontwikkelt en desnoods de prijs betaalt van uitstoting uit de groep. Voor slachtoffers is het belangrijk te begrijpen hoe universeel deze processen zijn. Zolang je jezelf slachtoffer voelt van mensen die je als veel slechter dan jezelf ervaart, en zolang je in die positie blijft steken - de anderen zijn slecht en jij niet - is de kans groot dat je de ellende gaat doorgeven. Want dan ga je je eigen slechtheid ontkennen, terwijl je zelf ook alle potentie in je hebt om het kwade te kiezen. Er is ook een andere beweging mogelijk: zie de slechtheid in het gezicht en begrijp hoe het komt dat het in mensen naar boven komt.'

Het systeem in evenwicht brengen

En dan dat andere thema waarover de ophef is ontstaan, incest. 'Wat Hellinger laat zien, is dat er bij incest systemische elementen (factoren die te maken hebben met het zoeken van evenwicht in het systeem waaruit een familie bestaat; red.) meespelen,' legt Hollander uit. 'Mensen kunnen ook zelfmoord plegen om het systeem in evenwicht te brengen. Als je dat zegt, propageer je ook geen zelfmoord, je zegt alleen: er zitten systemische kanten aan.' Hoe Hellinger werkelijk aankijkt tegen incestdaders, wordt duidelijk uit het boek Erkennen wat er is - inleiding in het werk met familieopstellingen, onlangs verschenen bij Uitgeverij Het Noorderlicht. (http://www.stamadvies.nl/uitgeverij_het_noorderlicht.htm) In een interview legt hij uit: 'In eerste instantie is de man schuldig. Hij weet tenslotte wat hij doet, ook als hij de systemische achtergronden niet begrijpt. (...) Iedereen is verstrikt. Maar dan nog geldt voor mij het principe: wat je ook doet, en je kunt nog zo verstrikt zijn, je moet de gevolgen ervan dragen. Daarom zou ik de man door de aanwijzing van een verstrikking niet ontlasten en zeggen dat hij geen schuld heeft. Hij kan dat niet op de vrouw afschuiven. Dat is heel duidelijk.' Even verderop benadrukt hij dat de maatschappij, de openbare orde, bij deze gevallen moet ingrijpen en de dader straffen. Wat hij verder omstandig uitlegt, is hoe incest meestal ingebed is in een web van verstrikkingen binnen een familie.

Bewust van haar onschuld

'Je stopt niet bij het symptoom, je kijkt verder,' legt Elly te Brake uit. 'In het energetische veld van een familiesysteem vorm je communicerende vaten - wat op een bepaald punt ontbreekt, wordt op een ander punt aangevuld. Er is een spanningsveld waarin het kind soms een schadelijke rol te vervullen krijgt.' Elly te Brake is psychotherapeut en filosoof en geeft onder andere speciale farnilieopstellingen workshops voor incestslachtoffers. 'Het artikel suggereerde dat de gewone incesthulpverlening al niet adequaat is, maar dat alles nog erger wordt voor incestslachtoffers als de Hellingermethode erbij komt. Ik denk niet dat dat klopt. In familieopstellingen wordt de ruimere context begrepen, de dader wordt niet als enige fouterik gezien. Bij gevoelige kinderen die de pijn en het gemis bij hun vader aanvoelen, kun je spreken van een diepe liefde. En als zo'n vader daar zo verliefd op wordt, daar zo geil op wordt, dat hij zich vergrijpt, dan helpt het soms een meisje om te weten: aan mijn kant was het liefde voor papa. Het maakt haar bewust van haar onschuld.' 4

Slachtofferschap noodzakelijke fase

Bij nadere beschouwing blijkt het dus wel mee te vallen met de onfrisheid van Hellingers ideen. De vraag dringt zich op wie er hier eigenlijk geestelijk lui is, wie niet de moeite heeft genomen om zich in de materie te verdiepen en snel wil scoren - de Hellingertherapeuten of de media. Toch hebben ook de zogenaamde 'adepten' van de Duitse therapeut genuanceerde meningen. Otteline Lamet verklaart de weerstand tegen zijn werk in de eerste plaats als volgt: 'Je ziet dat Hellinger wars is van mensen die hun identiteit hebben opgebouwd uit hun slachtofferschap, die zich daarin hebben verschanst. Onze gezondheidszorg kan met zulke mensen ook niets, wij kunnen ze alleen pappen en nathouden.' Het slachtofferschap is een noodzakelijke fase, vindt zij, en je moet de Hellinger-therapie dan ook niet toepassen in het begin. 'Iemand moet ook de ruimte en het recht hebben om slachtoffer te zijn, om de pijn op die manier te verwerken. Dat moet je als therapeut wel blijven zien. Maar uiteindelijk moet je uit de slachtofferpositie stappen. Hellinger gaat er keihard tegen in, in de hoop dat mensen wakker worden of kwaad en van daaruit kracht mobiliseren. Dat is cruciaal in zijn benadering. Ik was de eerste keer geschokt toen ik het zag: die man durft, dacht ik, ik heb dat zo vaak willen doen maar nooit gedurfd! Het zou onze samenleving een hoop geld besparen. Ik vind het moedig en verfrissend. Veel mensen nemen het hem niet in dank af.'

Hij zoekt geen persoonlijk contact met de clint

Maar Lamet heeft ook kritiek. 'Hellinger is genteresseerd in grote maatschappelijke processen en reageert daarom vaak zeer afstandelijk op individuen. Hij zoekt geen persoonlijk contact met de clint, hij is niet bezig met aan te sluiten op het niveau waar de clint is. Dat zijn we in de psychotherapie wel gewend. Ik kom uit de Gestaltschool, waar we dat wel belangrijk vinden, dus ik probeer een middenweg te bewandelen als ik familieopstellingen leid. Maar Hellinger zelf is daarin totaal niet genteresseerd. Daardoor voelen clinten zich soms niet gezien en gerespecteerd door hem. Ze zijn teleurgesteld omdat hij hun persoonlijke problemen niet lijkt te zien. Ik ken diverse mensen die dit gevoel hadden, na een opstelling bij hem. Jaren later zeggen ze misschien dat het toch wel ok was, dat ze er achteraf iets aan hadden. Maar op het moment zelf wil je als clint aansluiting bij het probleem waar jij mee zit.' Lamet noemt zich 'begeesterd van het werk, maar geen Hellinger-adept'. 'Ik zie ook waar de manco's liggen. Hij zou misschien meer met de theorie moeten bezig zijn.' Ook Jaap Hollander heeft wel iets op Hellinger aan te merken. 'Hij weet alles wel heel erg zeker. Dat zie je vaker bij dit soort pioniers die een nieuwe methode ontwikkelen. Hij heeft bepaalde goeroe-patronen. Als jij het niet met hem eens bent, interpreteert hij dat als een zwakte van jou: jij begrijpt het niet. Dialectiek, waarbij de een het zo ziet en de ander zus en je samen zoekt naar een synthese daar doet hij niet aan. Het is een kwestie van leeftijd, van cultuur, van positie; dat komt bij hem allemaal bij elkaar. Hij heeft volgens mij geen zin meer om alles tien keer uit te leggen.' Mag Bert Hellinger zelf het laatste woord? 'Deze inzichten heb ik door de familieopstellingen gekregen,' zegt hij in een radio-interview, opgenomen in Erkennen wat er is. 'Maar als iemand het anders ziet of ervaringen opdoet die behulpzaam zijn, dan neem ik het direct terug. Ik wil niet voorschrijven hoe het moet gaan.'