You are on page 1of 13

1

Mantk, Matematik ve Felsefe


IV.Ulusal Sempozyumu
Foa, 5-8 Eyll 2006


Olasln Temelleri

Timur Karaay
Bakent niversitesi
tkaracay@baskent.edu.tr

zet:
Matematiin bir dal olarak olaslk kuramnn douu 17.yzyln ortalarna raslar. 20.yzylda olasln
formalizasyonu ynnde, iki nemli adm atld. Birincisi, 1933 ylnda Andrey Nikolaevich Kolmogorov (1903
1987) tarafndan ortaya konulan aksiyomlardr. Bu aksiyomlar, olaslk kuramn, bir lm uzayna tayor ve o
zamana kadar olaslkla ilgili yaplan btn discrete hesaplamalar zel haller olarak ieren ok genel bir yapya
ykseltiyordu. kincisi ise Richard Threlkeld Cox (1898-1991) tarafndan ortaya konulan aksiyomlardr. Cox,
olasl, daha basite indirgenemez bir ilkel (primitive) kavram olarak ald ve onun salad temel zelikleri
ortaya koydu. 1960 l yllarda birbirlerinden habersiz olarak, Ray Solomonoff, Anrey Kolmogorov, Gregory J.
Chaitin algoritmik sekisizlik (randomness) kavramn ortaya attlar. Bu yeni kavram, olaslk kuramnn
dayand rasgelelik kavramna aklk getirmekle kalmayp, informasyon kuramna da yeni almlar getirdi.
Gdelin eksiklik teoremine benzer bir nitelie sahip algoritmik sekisizlik, gnmzde ok aktif bir konudur ve
grne gre olasl bulunduu yerden alp daha ykseklere tayacaktr.

Giri
nsanolu tarih ncesi zamanlardan beri sekisiz (rasgele) fiziksel olaylarla kar
karyadr. ngrlemeyen doa olaylarn yorumlamak (gaipten haber vermek) ve ans
oyunlar bunlara tipik rneklerdir. Bu tr olgular, hemen her dnemde ve her kltrde
varolmutur. Dolaysyla, olaslk kavramnn insan dncesinde yer ediini binlerce yl
geriye gtrmek mmkndr. Ama matematiin bir dal olarak olaslk kuramnn douu
17.yzyln ortalarna kadar gecikmitir. Elbette, bilim tarihinde bulularn, ounlukla
unutulan ya da bilinmeyen nclleri vardr. 1494 ylnda Fra Luca Pacciolinin yazd
Summa de aritmetica, geometria, proportioni e proportionalita adl kitap, olasl konu
edinen ilk kitap olarak bilinir. Bu kitaptan esinlenen Geronimo Cardano, 1550 ylnda Liber
de Ludo Aleae (ans Oyunlar zerine bir Kitap) adl kitab yazd. Ama bunlar avrupada
filizlenmeye balayan matematiin ilgi alanna giremedi.
Olaslk Kuramnn douu bir kumarbazn ihtirasyla balar. Chevalier de Mr adl
soylu bir Fransz, kumar oynayarak servetini bytme ihtirasna kaplmtr. Oynad oyunun
kural udur: Bir zar drt atta enaz bir kez 6 getiren kazanr. Ama Chevalier oyunun
kuraln deitirerek daha ok kazanmak istemektedir. Yeni kural udur: ift zar 24 atta bir
tane de (toplam 6+6=12) getiren kazanacaktr. Ama ksa srede, bu kuraln daha az
kazandrdn grd. Bunun nedenini arkada Blaise Pascal (1623-1662) a sordu. Pascal, o
dnemin iyi matematikilerinden biriydi. O ana kadar, matematik dnyas ans oyunlarnn
matematikle bir ilikisi olduunu bilmiyordu. Pascal, kendisine sorulan sorunun yantn, bir
matematiki gzyle aratrd. Sonunda basit ama kesin zm ortaya koydu. Eski kuralda
Chevalier in kazanma ans %51.8 iken yeni kuralda %49.1 idi. Chevalier in kaybetme
nedeni buydu.
2
Pascal, bu basit problemi zmekle yetinmedi. Sorunun gerisinde daha byk bir
matematik kuramn yattn anlamt. ada Pierre de Fermat ile mektuplaarak fikir
alveriinde bulunmaya balad. Sonunda, matematiin nemli bir dal olan Olaslk
Kuramn yarattlar. Bu gn, olaslk kuram, ans oyunlarna uygulanma zeliini oktan
am bilim, endsri, ekonomi, spor, ynetim gibi ada insann yaamn etkileyen her alana
girmitir. rnein bankaclk, sigortaclk, endstride kalite kontrol, genetik, gazlarn
kinetik teorisi, istatistiksel mekanik, kuantum mekanii gibi pek ok alan olaslk kuram
olmadan ayakta duramaz.
Olaslk Kuramn gelitiren nemli matematikilerden bazlar unlardr:
Blaise Pascal (1623-1662), Pierre de Fermat (1601-1665), Christiaan Huygens (1629-
1695), Jakob Bernoulli (1645-1705), Abraham de Moivre (1667-1754), Daniel Bernoulli
(1700-1782), Comte de Buffon (1707-1788), Pierre-Simon Laplace (1749-1827), Augustus
De Morgan (1806-1871), Thomas Bayes (1702-1761), Andrei Andreyvich Markov (1856-
1922), Richard von Mises (1883-1953).
Modern zamanlarda, olasln ynelilerinde nemli katklar olan Andrey Nikolaevich
Kolmogorov (1903 1987) , Richard Threlkeld Cox (1898- 1991) , Ray Solomonoff (1926 -
...) ve Gregory J. Chaitinin yaptklarndan aada ksaca szedeceiz.
Kavramlar
En basit anlamyla, olaslk, bir srete gelecekte ne olacan tahmin etme eylemidir.
Ama, biz, olaslktan bundan fazlasn bekleriz. Olaslk, tahmin ettii eye ne kadar
gvenilebileceinin de lsn vermelidir. Gaipten haber vermek ile olaslk bilimi
arasndaki nemli fark buradan gelir. Bunu baka trl sylersek, olaslk belirsizliin
(uncertainty) lsdr.
Klasik anlamda, olaslk ile sekisizlik (randomness) eanlamldr. Sekisiz bir srete,
olaylarn (ktlarn) olma olaslklar birbirlerine eittir. Baka bir deyile, bir srete
sekisizlik ama, neden, sra ve ngr yokluu diye tanmlanabilir. Bu nedenle, sekisiz
sre, kts ngrlebilir bir biime (pattern) sahip olmayan ardk oluumlar zinciridir.
zel olarak, istatistikte, yanl (bias) olmayan ya da ballaml (correlated) olmayan olaylar
belirlemek iin kullanlr. statistiksel sekisizlik, daha sonralar informasyon kuramnda
informasyon entropisi kavram iine alnmtr.
Zaman ierisinde olasla yklenen kavramlar giderek eitlenmitir. Hatta, klasik
olaslk aksiyomlarnn dna taan olaslk kuramlar da vardr. Dolaysyla, olasln tam bir
snflandrmasn yapmak zordur. Biz, burada, olaslk aksiyomlar iinde kalan olasln
gnmzdeki asl ak mecrasna bakmaya alacaz.
Sekisizliin Uygulamalar
Sekisizlik kavram, balangta ans oyunlarndan kmtr. rnein zar atma, rulet
oyunu, oyun kartlarn karma vb. Daha sonra yaplan elektronik kumar makinalarnda da
sekisiz say retimi iin esasdr. Ama bu ite ok hile yaplabilecei iin, bu tr oyun
makinalar bir ok lkede ya yasakldr ya da devletin sk denetimi altndadr. Bizde olduu
gibi, baz lkelerde, sekisiz say retimine dayal piyangolar lke genelinde serbeste
oynanabilir. Bundan farkl olarak, kts nceden ngrlemeyecek spor karlamalar, at
yarlar vb. oyunlar da sekisizliin (olasln) ilgi alanndadr.
19.yzylda fizikiler gazlarn zeliklerini ve termodinamik kurallarn aklamak iin
olasla dayal istatistiksel mekanik kullandlar. Kuantum mekaniinde olaslk
kullanlmaktadr. Evrim Kuram, farkl canl trlerinin oluumunu, mutasyonun sekisizliine
balar. letiim kuramnda sekisizlik grlt (noise) diye adlandrlr. Grlt, nedenli olarak
3
belirlenen dizinler dnda kalan dizinlerdir. Sekisizlik kavram ile ngrlemezlik
kavramlarnn baz rten yanlar olsa bile, esasta birbirlerinden farkldrlar. rnein,
ifrelenmi bir mesaj, nedensel olarak sralanm bir dizidir ve ifre anahtarna sahip kii
tarafndan zlebilir. Ama bu anahtara sahip olmayan baka birisi iin, ngrlemez ierikli
bir dizidir. Byle bir dizi sekisiz deildir. Kutsal kitaplarda evrenin ve canllarn doast bir
g tarafndan istenle yaratlm olmalar varsaym ile doadaki sekisizlik arasnda
badaamaz elikiler vardr. Bu elikileri gidermeye alan din bilginlerinin baar
salad sylenemez.
Sekisiz Say retimi
Olaslk kavramnn getii her yerde, olabilecek olaylar saylarla ifade etmek
mmkndr. Dolaysyla, konu, esasnda sekisiz say retimine dayaldr. Stephan Wolfram a
gre, sekisiz say retme ii ayr snfa ayrlabilir. Bu snfta retilen saylarn
nitelikleri birbirlerinden farkldr.
1. evreden gelen sekisizlik. rnein, oalmay aklayan hareket (Brownian motion).
2. Balang koullarna hassas bal sekisizlik. rnein, kaos.
3. Szdesekisizlik. Bu saylar tasarlanan bir sistem tarafndan retilir. rnein, bir
bilgisayarla retilen sekisiz saylar... Bu tr saylar belli bir algoritma ile retilir.
Algoritma ok ar hesaplamalara dayandrlarak, kt hi kimsenin ngremeyecei
duruma kolayca getirilebilir. Ama retilen saylar gerek anlamyla sekisiz saylamaz.
Felsefi Bak
Felsefi adan bakldnda, belirsizlik (uncertainty), iki nemli dala ayrlr. Birinci tr
belirsizlikte, olayn oluu tamamen sekisizdir, nceden ngrlemez. kinci tr belirsizlik ise
olay hakkndaki bilgi eksikliimizden doar. Birinci tr belirsizlikle ilgili olasla aleatorik
olaslk, ikinci tr belirsizlikle ilgili olasla da epistemik olaslk denir. Bu ikisi arasndaki
nemli fark bilmeliyiz.
Aleatorik (sekisiz) belirsizlik: Bu tr belirsizlik, olaylar sekisiz biimde olduran bir
neden (cause, fenomen) varolduu varsaymna dayanr. rnein, bir para attmzda tura
gelme olaslnn ve yaz gelme olaslnn da olduunu syleriz. Paray ne kadar
atarsak atalm, kim atarsa atsn, bu olaslklar deimez ve birbirlerine eittirler. Kesinlikle,
sekisizdirler; bilgi ya da deneyle bu olaslklar deitirilemez. Oyun kad destesinden bir
kart ekme, rulet oyunu, zar atma gibi olaylarn hepsi (hilesiz olmalar kouluyla) sekisiz
belirsizliklerdir. statistik dersleri, genellikle bu tr (aleatorik) olaslklar inceler.
Epistemik (bilgisel) belirsizlik: Bu tr belirsizlik, olaylar yaratan nedenler (fenomen)
hakkndaki bilgi eksikliimizden doar. Onlar hakknda bilgi edindike, belirsizlik azalr ve
tam bilgi edindiimizde belirsizlik yok olur. Bunu u rnekle aklayalm. Bir torbaya beyaz
ve siyah tavla pullar doldurulmu olsun. Torbada ka tane pul olduunu, kann beyaz,
kann siyah olduunu bilmiyor olalm. Torbadan bir pul ektiimizde siyah m, beyaz m
olacan bize bildiren bir bilgi ve deney olmadn varsayalm. Bu durumda ektiimiz
pulun beyaz olma olasl [0,1] aralnda bir saydr. Szgelimi, bu olasln da
olduunu syleyebiliriz. Ama burada yaptmz tahmin, yukardaki tura gelme olasl gibi
sekisiz deildir; hi bir nesnel nedene dayanmaz. Arka arkaya pul ekmeye devam ettike,
torba iindeki pullarn renkleri hakknda daha fazla bilgi edinmeye balarz. ektiimiz beyaz
pullarn saysn, ektiimiz siyah pullarn saysyla karlatrarak, bir sonraki pulun beyaz
olma olasln daha iyi tahmin etmeye balarz. Sonunda btn pullar bitirdiimizde,
pullarn saylar ve renkleri hakknda kesin bilgilere sahip oluruz. Bu olaydaki belirsizlik,
bilgi eksikliimiz giderildike azalmakta ve giderek ortadan kalkmaktadr.
4
Epistemik belirsizlie ok rnek verilebilir. rnein, Ankarann nfusunu bilmeyen iki
kiiden birincisi nfusun 2 milyon, ikincisi 3 milyon olduunu tahmin edebilir. Bu tahminler
birer epistemik olaslktr. Birinci kii, Devlet statistik Enstitsnden Ankarann nfusunu
tam renebilir ve bu konudaki belirsizlii kendisi iin ortadan kaldrabilir. Ama ikincisi,
bunu renmezse, onun iin belirsizlik devam edecektir. Buradan anlald zere, epistemik
belirsizlik, kiiye baldr, ama aleotorik belirsizlik kiiye bal deildir.
Acaba?
Bu konuyu gemeden nce, bu iki belirsizlikle ilgili bir felsefi tartmaya dikkat ekmek
gerekiyor. Bir paray attmzda, onun yaz ya da tura gelmesi tamamen ona etki eden fiziksel
kuvvetlerin bilekesinin sonucudur. Biz, bu gnk bilgilerimizle (ya da aralarmzla), atlan
paraya etki eden fiziksel kuvvetleri eksiksiz hesaplayamyoruz. O nedenle, yaz m yoksa tura
m geleceini bilemiyoruz ve bu olay sekisiz diye niteliyoruz. Eer, gnn birinde, atlan
paraya etki eden btn kuvvetler hesaplanabilir hale gelirse, bu olay sekisiz olmaktan
kacaktr. Bu dnceyi genelletirirsek, hi bir olay nedensiz olumaz. yleyse sekisiz
olay yoktur. Btn aleatorik belirsizlikler, esasta epistemiktirler.
Akla kolayca yatan bu dncenin yaama geebilmesi iin, fizikilerin yryecei daha
ok yol olduu apaktr. Ama matematikiler o kadar sabrl deildirler, o yola oktan
dmlerdir. Bu yaznn, bundan sonraki konusu bu olacaktr.
Olasln Formallemesi
Bata Blaise Pascal olmak zere olaslk kuramn balatan 17.yzyl matematikileri,
olaslk hesaplarnda sonlu combinatoric hesaplama yntemlerini gelitirdiler. 20.yzyln
balarndan itibaren, matematiin hemen her dal kmeler kuramna dayandrlarak daha soyut
ve daha salam ayaklar zerine, yani aksiyomlar zerine oturtulmaya baland. Olaslk bu
geliimin dnda kalamazd. Olasln formalizasyonu ynnde, bu gn de geerli olan iki
nemli adm atld.
Birincisi, 1933 ylnda Andrey Nikolaevich Kolmogorov (19031987) tarafndan ortaya
konulan aksiyomlardr. Bu aksiyomlar, olaslk kuramn, bir lm uzayna tayor ve o
zamana kadar olaslkla ilgili yaplan btn discrete hesaplamalar zel haller olarak ieren
ok genel bir yapya ykseltiyordu.
kincisi ise Richard Threlkeld Cox (1898-1991) tarafndan ortaya konulan
aksiyomlardr. Cox, olasl, daha basite indirgenemez bir ilkel (primitive) kavram olarak
alyor ve onun salad temel zelikleri ortaya koyuyor.
Kurgu yntemleri farkl olmakla birlikte, Kolmogorov ile Cox tarafndan ortaya konulan
yaplar pratik uygulamalarda birbirlerine denktirler. Aradaki nemli fark Cox olaslnn
sonlu toplamsal, Kolmogorov olaslnn ise sigma toplamsal (saylabilir sonsuz toplamsal)
oluudur.
Olaslk yasalar
1. Bir olayn olma olasl [0,1] aralnda bir saydr. 0 olasl olayn olamazln,
1 ise kesin olurluunu belirtir.
2. Bir olayn olabilirlii ile olamazlnn olaslklarnn toplam daima 1 dir.
3. ki olayn birlikte olma olasl, birincinin olma olasl ile ikincinin birinci olayla
birlikte olma olaslnn arpmna eittir.
Bu yasalarn matematiksel ifadeleri, p olaslk fonksiyonu, A olay, A
c
onun tmleyeni
olmak zere, aadaki bantlarla verilir.
5
1. 0 ( ) 1
2. ( ) 1 ( )
3. ( ) ( ). ( | )
c
p A
p A p A
p A B p A p B A
s s
=
=


Dalm
Olaylar (ya da nermeler) zerinde tanml ve bir olayn ka kez olduunu gsteren bir
fonksiyondur. Olasln bir uygulamas olan istatistikte nem tar.
Yeni Araylar
Buraya kadar yaplanlar olaslk kuramn nemli bir dal olarak ortaya koyuyor. Ama,
konu zerindeki tartmalar srmektedir. Olaslk dediimiz ey neyi ifade ediyor? Bayesiler,
buna u yant veriyor: Belirsizliin olduu her mantksal nermede olasl kullanrz. Buna
kart grte olanlar, yani frekanslar ise u tezi savunuyor: Olaslk yalnzca sekisiz
olaylara (aleatorik belirsizlie) uygulanr. Tabii, byle iki kart gr olunca, uzlatrc
olduunu savunan ok sayda karma gr ortaya kmaktadr. yleyse, matematik, konuyu
biraz daha yukardan grmeye balamaldr.
Sekisizlie Salam Temeller Atma
Yukarda sekisizlii (randomness), bir srete ama, neden, sra ve ngr yokluu
diye tanmlamtk. Bu tanm olduka sezgiseldir ve matematikileri tatmin edecek akla
sahip deildir.
1960 ylnda Solomonoff, bilimsel teorinin basit bir aklamasn vermeye urarken,
algoritmik olaslk kavramn ilk ortaya atan kiidir. Bundan 5 yl sonra, Solomonoffdan ve
birbirlerinden habersiz olarak Kolmogorov ve Chaitin ayn algoritmik sekisizlik kavramn
ortaya koydular. Kolmogorov o zamannn en nl matematikilerinden birisidir, Chaitin ise
henz niversitede matematik blm son snf rencisidir. Bu rencinin, daha sonra
yapt almalar olasla ve informasyon teorisine byk katklar salayacaktr. imdi, bu
nn birbirlerinden habersiz olarak ortaya koyduklar algoritmik sekisizlik ya da
algoritmik olaslk kavramn aklama hazrlna balayabiliriz. Konuya Chaitinin
rnekleriyle anlatmaya girelim.
rnek 1. Dnyadaki Uzay Merkezi (UM) ok uzaktaki bir gezegene bir
aratrmac gndermitir. Dalgn aratrmacmz, yapaca hesaplar iin kendisine mutlaka
gerekli olan trigonometri cetvelini yanna almay unutmutur ve onun bir iletiim aracyla
kendisine acele gnderilmesini istemektedir. Bu uzak gezegenle telgraf, telefon, faks vb
iletiim aralaryla iletilen mesajlarn ok pahaldr. UM, pahal iletiim cretini demeyi
gze alarak, sin, cos, tan, cot, sec, cosec fonksiyonlar iin hazrlanm, yirmi haneli geni bir
trigonometri cetvelini bir iletiim aracyla ile gndermek zorunda kalmtr. Ama UMde bir
matematiki varsa, ii ok ucuza getirebilir. Koca bir kitap olan trigonometri cetvelini
gndermek yerine, exp(ix) =cosx + isinx formln gndermesi sorunu zecektir. Bu ksa
mesaj, aratrmacnn istedii btn bilgiyi iermektedir.
rnek 2. Aradan binlerce yl gemi olsun. Bilginimiz yorulmutur ve hobilerine
biraz zaman ayrmak iin gemi yllara ait basketbol malarn, skorlar ve kimin hangi
mata ka say yaptn bilmek istemektedir. UM bu istei ok hakl grm ve istenen
bilgilerin gnderilmesini emretmitir. Bu kez, matematikiler de dahil olmak zere, hi kimse
istenen malarla ilgili bilgileri tamamen ieren daha ksa bir mesaj (forml) yazamamtr.
aresiz, yksek cretler denerek, istenen bilgi gnderilecektir.
6
Bu iki rnekten kardmz sonu udur. Baz mesajlar, anlamn aynen koruyarak,
ksaltabiliriz. Baz mesajlar asla ksaltamayz.
Algoritmik Sekisizlik tanm, yukarda verilen tanmda olduu gibi insan sezgisine
dayal olmasn diye bilgisayar terminolojisine dayandrlacaktr. Gnmz bilgisayarlar ikili
(binary) saytlama dizgesine dayanr. kili (binary) saytlama dizgesinde yalnzca 0 ve 1
sayaklar (digit) vardr. Bilgisayar terminolojisinde ikili say sistemindeki hanelere bit denir.
Bir bitte (hanede) ya 0 ya da 1 saya yer alr.
kili say dizgesini kullanarak her bilgiyi (mesaj) kar tarafa gnderebiliriz. Baka bir
deyile, 0 ile 1 lerden oluan dizilerle istediimiz her bilgiyi yazabiliriz. Bunun iin, rnein,
bir dildeki harfleri, kelimeleri, cmleleri, kavramlar,... vb 0 ile 1 lerin belirli bir srada
sralanmasyla oluan birer diziye karlk getirmek yetecektir. Diziler sonlu ya da sonsuz
olabilir. Mesajn ne kadar uzaa gideceinin ve mesajn anlamnn, u andaki hedefimiz iin
bir nemi yoktur. O nedenle, mesajlar 0 ile 1 lerden oluan diziler olarak, uzak gezegeni de
bilgisayarn kts olarak dneceiz. Amacmz, mesajn (dizinin) bilgisayar kts olarak
elde edilmesidir. O zaman mesaj yerine iletilmi varsayacaz. Mesaj iletmek iin,
bilgisayara komutlar vermeliyiz. Verilecek komutlar herhangi bir bilgisayar dilinde yazlm
bir programdr. Biz buna algoritma diyeceiz. Fiziksel kstlamalar yok sayp, mesajn
gnderilmesi iin gerekli zamann olduunu ve algoritma doru ise mesajn daima yerine
ulan varsayalm.
Bir paray 20 kez atalm. Yaz gelince 0, tura gelince 1 yazalm. Tesadfen aadaki
dizi olusun.
01010101010101010101 (1)
Para atma olayn tekrarlayalm. Bu kez tesadfen aadaki dizi olusun.
01101100110111100010 (2)
Birinci dizi (mesaj) 01 in on kez ardk yazlmasndan olumutur. kinci dizi (mesaj) ise,
onu daha ksa ifade edecek bir biime (pattern) sahip deildir.
Bu iki dizinin bir insanda ve bir bilgisayarda yaratt etkiye bakalm. Azck eitimli ve
biimleri (pattern) alglayabilecek yetenekteki her insan, birinci dizinin istenle oluturulmu
(sekili) bir dizi, ikincinin ise rasgele oluturulmu (sekisiz) bir dizi olduu izlenimini edinir.
Oysa bilgisayar bu fark grmeyecektir. Esasta, her ikisi de bir parann 20 kez atlmasyla
oluturulabilecek 2
20
(= 1 048 576) seenekten birer tanesidir. Her ikisinin yaz-tura ile
oluturulmas olaslklar ayndr ve 2
-20
dir.
Klasik olasln dayand rasgelelik (sekisizlik) her ikisinde ayn olduu halde, biz
insanlar, baka bilgi ve deneyimlerimizle, bu iki dizinin oluturuluunu farkl imi gibi
seziyoruz. Bize gre, birinci dizi istenle (sekili) oluturulmutur, ikinci dizi ise rasgele
(sekisiz) oluturulmutur. Bu insann yanlgsdr. Oysa, bilgisayar bu yanlgya dmyor,
dizilerin oluturuluu hakknda bir yorum yapmyor.
Bilgilerimize ya da sezgilerimize dayal olarak bir dizi hakknda vereceimiz
sekili/sekisiz kararlarmzn ne kadar yanltc olabileceine bir ok rnek gsterebiliriz.
rnein, 3,1451... dizisini gren iki kii dnelim. Bunlardan birisi pi saysn biliyor olsun,
tekisi bilmiyor olsun. Birinci kii bu diziyi istenle yazlm (sekili) bir dizi olarak, yani pi
says olarak alglarken, ikinci kii bunu tamamen rasgele dizilmi (sekisiz) bir dizi olarak
grebilir.
Grlyor ki klasik sekisizlik (randomness) tanmmz kiiden kiiye
deiebilmektedir. Diziyi gren kiinin nceki bilgilerine, deneyimlerine ve patternleri
7
seebilme yeteneine baldr. Bylesine kiiye bal sekisizlik (randomness) kavramna
dayal olaslk kuramnn nemli bir a olduunu kabul edip, bu a kapatacak salam bir
kurgu aramalyz.
Algoritmik Olaslk
Tekrar bataki dizilere dnelim. Birinci diziyi (mesaj) iletmek iin on kez 01
yaz algoritmas bilgisayara yetecektir. [Tabii, kullanlan dile gre, bu algoritma bir for
dngs, while dngs vb olabilir. O ayrntnn nemi yok. Konuma dilinde yazdmz
algoritmann bilgisayar tarafndan anlaldn varsayacaz.] kinci diziyi (mesaj) iletmek
iin 01101100110111100010 yaz algoritmasndan baka bir yol bulamyoruz. Bu
algoritma, esas mesajdan daha ksa deildir.
imdi mesajlarn 20 bit deil, 20 katrilyon bit olduunu, birinci mesajda 01 lerin ardk
dizildiini, ama ikinci mesajdaki 0 ve 1 lerin rasgele dizildiini, alglanabilir bir pattern
olmadn varsayalm. O zaman birinci mesaj iletmek iin on katrilyon kez 01
yaz algoritmas yeterlidir. Ama ikinci mesaj iin, 20 katrilyon biti olduu gibi ieren
01101100110111100010... yaz algoritmasndan baka bir algoritma bulamyoruz.
Bit says arttka, algoritmann uzunluu ona kout olarak artmaktadr. Baka bir deyile,
mesaj yazdran algoritma mesajdan ksa olamamaktadr.
Bilimsel Teori Nedir?
Konuya aklk getirmek iin bir rnekle balayalm. nsanolu varoluundan beri gk
cisimlerinin hareketlerini merak etmi, o hareketleri gzlemitir. Batlamyus, al Sufi, Ulu Bey
ve daha yzlercesi gzlem sonularn kataloglar halinde yazmlardr. rnein,
Batlamyusun katalounu ele alalm. Bu katalog, gk haritasnda gezegenlerin ve dier
yldzlarn koordinatlarn zamana bal olarak belirten saylardan ibarettir. Henz
gezegenlerin gne etrafnda elips yrngeler izdiinin bilinmedii ok eski zamanlardayz.
Yalnzca plak gzle yaplan gzlem sonularnn yer ald bu katalogdaki veriler, elbette
ok duyarl deildir. Ama, o veriler Batlamyusun bize iletmek istedii bilgidir (mesaj).
Batlamyus, binlerce saydan oluan bu katalogu nmze koyarsa, oumuz o verilerden hi
bir ey anlamayz. O nedenle, Batlamyus, o kataloun ierdii bilgiyi yorumlayp bir teori
olarak bize sunmaldr. Gerekten, Batlamyus, kataloun ierdii verileri yorumlam ve
yerkre merkezli evren modelini kurmutur. Bu bir teoridir. Bu teori Kopernike kadar ayakta
kald. Kopernik, kendisinden nce yaplan gzlemlere, teleskopla yapt kendi gzlemlerini
de katarak, Batlamyusun teorisini rtt ve gne merkezli evren modelini kurdu. Bu
modelde, gezegenler gne merkezli ember yrngeler izer. Bu da bir teoridir. Sonunda,
Kepler, btn gzlem sonularn yeniden yorumlayarak, gezegenlerin gne odakl birer
elips yrngede dolatklar grn ortaya koydu. Bu da bir teoridir. Bu teoriyi kullanarak,
gezegenlerin ne zaman nerede olduklarn hesaplayabiliyoruz. Baka bir deyile, teori, bize
gzlem sonularn geri veriyor.
Grld gibi, gzlemlerden ya da deneylerden elde edilen verilerin tablolar halinde
yazlmas bir teori yaratmyor. Sz konusu ham verilerin yorumlanarak, herkesin anlayaca
ksa bir dille anlatlmas gerekiyor. O da yetmiyor, teorinin gelecekte olacaklar hakknda bilgi
iermesi gerekiyor. Gezegenin yrngesini biliyorsam, onun ne zaman nerede olacan
hesaplayabiliyorum. Bu i, kehanetten ok farkl bir eydir. Bunlar olduunda, ham veriler bir
teoriye dnm oluyor. Elbette, toplanan verilerin duyarl, kullanlan gzlem/deney
aletlerinin gelimiliine bal olduu gibi, verilerin yorumlanmas da bilim adamnn bilgi ve
yetenekleriyle snrldr. u anda, bir teorinin doru ya da yanll amacmz iin nem
tamyor. Yanl teoriler, nasl olsa, bir gn bilimsel bilgilerin biriktii ambardan atlacaktr.
8
Bilimin gc burada yatar. Bilimin bilgi ambar ok dinamiktir, yanl olduu kantlanan
teoriler hemen yerlerini yeni teorilere kendiliinden brakrlar.
imdi, bir teori kurma olgusunu algoritmik sekisizlik kavramyla ifade edeceiz.
Algoritmik sekisizlik tanmn vermeden nce, Solomonoffun bilimsel teoriyi aklamak
iin kulland inductive inference ynteminden sz etmeliyiz. Bilim adam bir sr
deney/gzlem yapar. Bunlar bitlerden oluan bir dizi (mesaj) olarak dnelim. Bilim adam
bu mesaj iletmek istemektedir. Bu mesaj gnderen en az bir tane algoritma vardr ve o da
dizinin kendisidir. Bundan baka algoritmalar da olabilir. Bilim adam mesaj gnderen bir
algoritma kurmu olsun. Algoritma, ilettii mesajdan ksa deilse bir teori olamaz. Algoritma
ilettii mesajdan daha ksa ise, diziyi aynen iletmekle kalmayp gelecek gzlemler iin de
ngr yapyorsa, bu algoritma bir teoridir. Bu koulu salayan birden ok algoritma varsa,
daima en ksa (bit says en az) olan algoritma tercih edilir. Bu tercih Occams razor diye
bilinir: Ayn ii yapan teoriler arasndan en basiti tercih edilmelidir.
Algoritmik Sekisizlik: Yukardaki rneklerden hereketle, Chaitin ve Kolmogorov, sekisiz
diziyi yle tanmladlar:
Kendisinden daha ksa bir algoritma ile yazlamayan dizi sekisizdir.
Bu tanm, sezgisel kavrama dayal olaslk kuramn salam bir temel zerine
tamaktadr. Elbette, sekisizliin bu yeni tanm, olaslk kuramnn aksiyomlarn
yoketmiyor, olasln hi bir uygulamasn deitirmiyor, yalnzca temeli salamlatryor.
Olaslk asndan peinde olduumuz ey, gzlemlerden kan sekisiz bir x
1
, x
2
, x
3
, ... , x
n

dizisi verilmiken, bir sonraki terimin, yani x
n+1
teriminin ne olacan ngrebilmektir. x
1
,
x
2
, x
3
, ... , x
n
dizisini ileten ve x
n+1
teriminin ne olacan ngren ve diziden ksa olan
algoritma bir teoridir.
Kolmogorov Karmakl (complexity)
Verilen bir diziyi ileten sonsuz sayda algoritma kurulabilir. rnein, 233 e 1 ekle,
235 ten 1 kar, 117 yi 2 ile arp gibi algoritmalarn hepsi 234 dizisini iletir. Bu tr
algoritmalardan sonsuz sayda yazlabilecei aktr. Bizim iin ilgin olan en kk olandr.
Ayn diziyi ileten algoritmalar arasnda en ksa olana minimal algoritma diyeceiz. Bir dizi iin
bir tane minimal algoritma olabilecei gibi, bir ok minimal algoritma da olabilir.
lettii dizi ister sekili, ister sekisiz olsun minimal bir algoritmann kendisi daima
sekisiz olmak zorundadr. Aksi taktirde, onu ileten daha ksa bir algoritma var olur ve
dolaysyla sz konusu algoritma minimal olamaz.
Karakterlerden (harf ve simgeler) oluan bir s stringi dnelim. s stringini yazdran bir
P programna s stringini iletiyor diyelim. P nin uzunluu, P iindeki karakterlerin saysdr.
s stringini ileten en ksa P programnn uzunluuna S stringinin karmakl denir.
s stringini, yukardakiler gibi bitlerden oluan bir dizi olarak dnrsek, bu dizinin
karmakl o diziyi ileten minimal algoritmann uzunluuna eit olur. Buradan, sekisizlik
iin u denk tanm elde ederiz:
Bit says Kolmogorov karmaklna eit olan dizi sekisizdir.
Tabii, buradaki eitlik yaklaklk anlamndadr. Dizilerin bit saylar ok ok
bydnde, aradaki farkn nemi kalmamaktadr. Kolmogorov karmaas, sekisizlii
tanmlamakla kalmyor, sekisizliin lmn de veriyor.
Sekisiz Saylarn okluu
9
Algoritmik sekisizlii aklayan yntemimiz sekisiz saylarn okluu hakknda da
bilgi verir. 0 ya da 1 sayaklarnn dizideki dalm frekanslar nemli ipucu olabilirler.
s dizisi bitlerden oluan bir dizi olsun. s nin algoritmik karmakl, onu ileten minimal
algoritmann uzunluu idi. yleyse, onu ileten bir algoritmann uzunluu s nin algoritmik
karmaklndan daha kk olamaz.
Baz dizilerde tekrarlanan patternler olabilir. d dizisi s iinde periyodik olarak
tekrarlanan bir altdizi olsun. rnein, s = 01010101010101010101 dizisi d = 01 altdizisinin
10 kez tekrarlanmasyla olumutur. P =n kez d yaz algoritmas s dizisini ileten
algoritmalardan birisidir. Ohalde, s dizisinin algoritmik karmakl, P algoritmasnn
uzunluundan byk olamaz. Asl amacmz, P nin uzunluu ile s dizisinin bit uzunluunu
karlatrmaktr. Bu karlatrma bize, s dizisinin sekisiz olup olmad konusunda bir l
verecektir.
nce P algoritmasnn uzunluunu irdeleyelim. n saysnn algoritmik karmakl
yaklak olarak log
2
n dir. Yaklak diyoruz, nk algoritmann gerek uzunluu kullanlan
makina diline baldr. Yeterince byk n saylar iin log
2
n says n saysndan ok kktr,
dolaysyla algoritmann uzunluu s dizisinin uzunluu ile karlatrlrken greli olarak
ihmal edilebilir. Geriye kalan kez ve yaz stringlerinin uzunluu zaten yok denilecek
kadardr, onlar da ihmal edilebilir. Ohalde, P =n kez d yaz algoritmasnn uzunluunu, s
dizisinin uzunluu ile karlatrrken belirleyici olan tek etmenin d dizisinin uzunluu (bit
says) olduu sonucuna varrz.
Buradan yola karak n bit uzunluundaki dizilerin algoritmik karmaklklarn n-1, n-
10, n-100, n-1000, ... gibi snflara ayrabiliriz. Artk P nin uzunluu ile d nin uzunluunu
yaklak eit sayarak, aadaki inductive yntemi uygulayabiliriz.
Uzunluu 1 olmak zere n bitlik dizi ileten ka tane algoritma vardr? n kez 0 yaz ve
n kez 1 yaz algoritmalar bu ii yapan iki algoritmadr. Birincisi 000...0 dizisini, ikincisi ise
111...1 dizisini iletir. Bu algoritmalarn ilkinde d dizisi yalnzca 0 dan, ikincisinde ise
yalnzca 1 den ibarettir. Her ikisinin de uzunluu 1 bittir. Bir bitlik baka algoritma yoktur.
1 bitlik algoritmalarn saysn 2
1
biiminde gsterebiliriz. Benzer olarak, 0 ile 1
sayaklarndan elde edilecek 2 bitlik dizilerin says 4 dr: 00, 10, 11, 10. Ohalde, ki bitlik
algoritmalarn says 2
2
dir. Benzer dnle, bitlik algoritmalarn says 2
3
, ... , n-11
bitlik algoritmalarn says 2
2-11
olacaktr. Bunlarn toplam (2
1
+ 2
2
+ 2
3
+ ... 2
n-11
) = 2
n-10
-
2 dir. Demek ki, uzunluu n-10 dan az olan algoritmalarn says 2
n-10
dan daha azdr. te
yandan n bit uzunluundaki dizilerin says 2
n
dir. Grld gibi, bunlar arasnda ancak 2
n-10

tanesinin algoritmik karmakl n-10 dan kktr. 2
n-10
/ 2
n
= 1 / 1024 olduuna gre,
1024 diziden ancak 1 tanesinin algoritmik karmaas n-10 dan kktr. Bundan anlalyor ki
sekili saylar ok seyrektir, saylarn ounluu sekisizdir.
Yukarda yaptklarmzdan u sonu kmaktadr: Bir dizi verildiinde onun sekili
olduunu gstermek iin, diziyi ileten ve diziden daha ksa olan bir algoritma olduunu
gstermek yetecektir. Bulunacak bu algoritmann minimal olmas gerekmiyor. Ama bir
dizinin sekisiz olduunu gstermek iin onu ileten daha ksa bir algoritmann var olmadn
gstermek gerekir.

Formal Sistemler
Gdelin formal sistemler iin ispatlad eksiklik teoreminin benzerinin sekisiz saylar
iin de geerli olduu gsterilmitir. Chaitinin yapt bu iin nemini anlayabilmek iin,
formal sistemlerden sz etmemiz gerekiyor.
10
20.yzyln banda Georg Cantor (1845-1918)un ortaya koyduu kmeler kuram,
matematikte bir devrim yaratt! Bundan sonra matematiin temelleri kmeler zerine
kurulmalyd!.. in doas olarak, matematikiler u soruya yant aryordu:
Geerli bir ispat nedir? Bir ispatn geerli olduunu nasl anlayacaz?
Bu sorunun yant, matematiin temellerinde aranmalyd. Ne varki, bu temeller kazldka
ortaya paradokslar kyordu. Salam temeller oluturmak ynnde yaplan almalar
okula ayrabiliriz: Mantksallk, sezgisellik ve biimsellik.
Mantksallk: Russel ve Whitehead matematiin temellerinde oluan boluklar yoketmek iin
matematii mantn iine almaya altlar. 1910-1913 yllarnda yaymlanan ciltlik
Principia Mathematica adl yaptta btn matematiin mantksalla (logicism)
indirgenebileceini savundular. Modern matematiksel mantn domasna yol aan Principia
Mathematica, Aristotle'in Organon adl nl yaptndan sonra, mantk alannda yazlm en
nemli yapt saylr.
Sezgisellik (intuitionism): Matematii sezgisel olarak kurmay amalayan bu okul esas olarak
Luitzen Egbertus Jan Brouwer (1881-1966)in ortaya koyduu sistemdir. Cantorun kmeler
kuramna dayal yapy iddetle yadsrken, Russellin usbilimselliine de kar durur.
Biimsellik (formalism): 1927 ylnda David Hilbert (1862-1943), adna Kant Kuram (Proof
Theory) dedii formal bir matematik dili kurdu. Bu dilin sonlu bir alfabesi, apak bir
grameri, sonlu sayda aksiyomlar, teoremleri elde etmek iin sonlu sayda karm kurallar
(lojik ve aritmetik kurallar) vard. Byle bir sisteme formal sistem denir.
Bir formal sistemde iki nemli nitelik istenir.
1. Tamlk (completeness): indeki her teorem kantlanabiliyorsa sistem tamdr.
Baka bir deyile, sistemdeki her p nermesi iin ya p dorudur ya da p
yanltr teoremlerinden biri kantlanabiliyorsa M sistemi tamdr.
2. Tutarllk (elikisizlik, consistency): M sistemindeki her p nermesi iin ya p
dorudur ya da p yanltr teoremlerinden ancak birisi geerliyse M sistemi
tutarl, her ikisi ayn anda varsa M sistemi tutarszdr.

Kaleyi Ykan Adam!
Matematik Dnyas, o zamann dahi matematikisi Hilbertin ina ettii formal yapdan
hi kuku duymad. Bu formal sistemi matematikteki krizi tamamen zen bir yap, salam
bir kale gibi gryordu. Ta ki, 1931 ylnda Kurt Gdel (1906 -1978) bir fiskeyle Hilbertin
kalesini yerle bir edene kadar... O zamana kadar kimse Hilbertin yanlm olabileceini
dnmyordu. Gdel, bir formal sistem iinde ispatlanamayan doru bir nerme olduunu
gsterdi. Bu sonu, bir formal sistemin tam olup olmadnn o sistem iinde
kantlanamayacan sylyor, dolaysyla, Hilbert formalizmini ykyordu.
Kaleyi fetheden Kurt Gdel, Aristotelesten sonra gelmi en byk mantk nn
kazanacaktr. Gdelin kaleyi ykan ispat, Giritli Epimenidesin nl paradoksuna dayanr.
Epimenides,
Btn Giritliler yalancdr.
der. Kendisi de Giritli olduuna gre, acaba Epimenidesin bu sylemi doru mu, yoksa
yanl m? Mantktaki basit karm kuralyla u sonuca ulayoruz: Sylemi doru kabul
11
edersek sylemin yall kar. Sylemi yanl kabul edersek, sylemin doruluu kar. Bu
sylemi, daha basit biime dntrebiliriz:
Bu sylediim ey yanltr.
Gdel, bu paradoksu dahice kulland. nce formal sistem iinde, sistemin kurallarna uyarak
pozitif tamsaylarla ilgili doru bir nerme kurdu. Doru kavram yerine ispatlanabilir
kavramn koyarak, kurduu doru bir nermenin sistem iinde ispatlanamadn gsterdi.
Bir formal sistem ierisinde bir nermenin ispatlanmas demek, sistemin aksiyomlarna
ve karm kurallarna (aritmetik kurallar) uyularak o nermenin doruluunun gsterilmesi
demektir. 1937 ylnda, Alan Turing, bir mantksal sistem ierisinde hesaplanabilir
(computable) her ilemi yapan bir algoritma (bilgisayar program) olduunu gstermitir. Bu
algoritmaya Turing Makinas diyoruz. Bazan buna, mekanik ilemlerle ispat da denir.
Turing Makinas metalden yaplm bir ara deil, hesab (computation) yapan bir bilgisayar
programdr. O halde, bir sistem iinde bir nermenin doruluunun gsterilebilmesi ile o ii
yapan bir algoritmann (Turing Makinas) var olmasn denk sayacaz. Hemen belirtelim ki,
Turing, Gdelin eksiklik teoremini daha genel olarak kantlamtr: Bir formal sistemde
ancak saylabilir sayda teoremi ispatlayan algoritma kurulabilir. Saylamayan sonsuz sayda
teoremin ispat iin algoritma kurulamaz. Bu genelleme nedeniyle, Turingin yapt iin,
Gdelin yapt iten ok daha byk olduunu syleyen matematikiler vardr. Ama,
bilimsel gelime byledir. Gdel olmasa, belki Turing olmazd. O nedenle, biz, Gdelin
hakkn Gdele vermekten yanayz.
Buraya kadar sylediklerimizden u sonucu karabiliriz: Bir formal sistemde yalnz
mantk ve aritmetik ilemler ieren recursive srele ispat yapan/denetleyen bir algoritma
vardr. Daha ileri giderek, Hilbert zamannda olmayan bir eyi bu gn yapabiliriz. spat
yapan/denetleyen algoritmay bilgisayarda altrabiliriz.
Bununla da yetinmeyerek, en azndan kuramsal olarak, unu da dnebiliriz. Formal
sistemimizde ispatlanabilecek btn teoremleri listeleyebiliriz. Bunu yapmak iin, ilk admda,
sistemde bir karakter (harf diyelim) uzunluundaki btn sembolleri szlk srasna dizelim.
Sonra her birine ispat algoritmasn uygulayalm. Bu iin sonunda, eer varsa, bir karakterden
oluan btn teoremleri elde ederiz. kinci admda, benzer ii iki karakter uzunluundaki
sembollere uygulayarak iki karakter uzunluundaki btn teoremleri listeleyelim. nc,
drdnc, ... admlar atmaya devam edelim. Bu iin sonunda, ispatlanabilen btn teoremleri
uzunluklarna gre sralam oluruz. Tabii, bu eylemde kuramsal dnyor, ii bitirmek iin
gerekli zamann olduunu kabul ediyor ve fiziksel bir kst ngrmyoruz.
Turing Makinasn kullanrsak, Gdelin algoritma yaratmak iin giritii zor ve uzun
ilemlerden kurtuluruz. Dolaysyla, eksiklik teoreminin ok ksa ve zarif ispatlar ortaya
kar. Aada, bunlardan ikisi verilmitir.
1. Yntem. Doal saylardan oluan ama hi bir algoritma tarafndan numaralanamayan
(saylamayan) bir kme oluturan aadaki ispat yntemi, gerel saylarn saylamazln
gstermek iin Cantoruun kulland kegen ynteminden esinlenmitir ve Russeln berber
paradoksuna dayanmaktadr.
Doal say (alt)kmelerini numaralayan btn programlarn P kmesini dnelim. Bu
programlarn kmesini numaralayabiliriz: P = {p
1
, p
2
, p
3
, ... , p
r
, ...} olsun. Bu programlarn
ktlar doal saylardr. Baz programlarn kts iinde kendi numaralar vardr, bazlarnda
yoktur. rnein, P ye ait bir p
r
programnn kts iinde r says varsa, bu program kendi
numarasn numaralyor, deilse numaralamyor olacaktr. Kendi numarasn numaralamayan
btn programlarn numaralarndan oluan K kmesini dnelim. Bunun K tmleyeni kendi
12
numarasn numaralayan btn programlarn numaralarndan oluan kmedir. Numaras K da
olan btn programlarn kmesine P
K
, bunun P ye gre tmleyenine de P
K
diyelim.
' '
,
K K K K
P P P P P o = =
olacaktr. K kmesini numaralayan bir algoritma var m? K kmesini numaralayan bir p
k

program varsa, bu program P iindeki programlardan birisidir. yleyse, ya P
K
kmesine ya
da P
K
tmleyenine ait olacaktr. te yandan,

'
'
k K k K
p P k K k K p P e e e e
olur. Bu bir elikidir. Bu elikiyi yaratan neden, bata yaptmz kabuldr; yani K kmesini
numaralayan bir p
k
program var kabul edilmiti. Sistemimizde elikiye yer
veremeyeceimize gre, bu kabul yapamayz. O halde, doal saylarn bir altkmesi olan K
kmesini numaralayan (sayan) bir program yoktur. Oysa K doal saylarn bir alt kmesi
olduu iin numaralanabilir (saylabilir) bir kmedir. Ama onu sayan bir algoritma yoktur.
Algoritma yoktur demek, formal sistemimiz iinde K kmesi saylamyor demektir.
2. Yntem. Eer kendi zamannda Turing Makinas biliniyor olsayd, Gdel, eksiklik
teoremini yle ispatlard:
1. Her soruyu doru yantlayan bir makina var olsun. Buna Evrensel Turing Makinas
(ETM) diyelim. Bunu, metalden yaplm bir ara deil, bir algoritma olarak
alglayacaz. Bu makinann tasarm ok karmak olabilir, ama daima sonlu ilem
sonunda doru yanta ulamaktadr. Baka bir deyile, formal sistem iinde her
doruyu ispatlayan bir algoritmadr.
2. Gdel, ETM e onun yapsyla ilgili bir soru sorsun. Makina bunun yantn bir
algoritma ile verecektir. Bu algoritma, ETMin kendi algoritmasnn bir fonksiyonu
olaca iin, Gdelin sorusuna verilecek yant P(ETM) algoritmasyla gsterelim. Bu
da yeni bir Turing Makinasdr.
3. Karsndaki akll makinayla kk bir oyun oynamaya hazrlanan Gdel, yznde
kendinden emin bir glmsemeyle u tmceyi yazar: P(ETM) bu cmleye asla
dorudur demez. Ksalk adna, bu cmleye G diyelim. O zaman Gdelin cmlesi
bir nerme olarak yle yazlabilir
G: ETM asla G ye dorudur demez. (*)
4. Gdel son hamlesini yaparak, ETMe G nin doru olup olmadn sorar ve rakibini
mat etmek zere olan usta satranc edasyla geriye yaslanp bekler.
5. Bundan sonra biraz dikkat isteyen mantksal karmlar izleyebilmek iin, (*)
ifadesinde G nin iki farkl yerde yer aldna dikkat edelim. Birisi ifadenin bandaki
G, tekisi trnak iinde yazlan cmlenin iindeki G. Bu iki G birbirinin aynsdr.
6. Eer ETM, (*) ifadesinin banda olan trnak dndaki G yi kastederek, G dorudur
derse, trnak iindeki ifade doru olacaktr. Trnak iindeki ifadenin doru olmas iin,
trnak iindeki G nin yanl olmas gerekir. O halde ETM, G ye dorudur dediinde
G ye yanltr demi olur.
7. Eer ETM, (*) ifadesinin banda olan trnak dndaki G yi kastederek, G yanltr
derse, trnak iindeki ifade yanl olacaktr. Trnak iindeki ifadenin yanl olmas iin,
trnak iindeki G nin doru olmas gerekir. O halde ETM, G ye yanltr dediinde
G ye dorudur demi olur.
Bu oyunda, biz G nin ne olduunu ok iyi aklamadan biraz bulank ifade kullandk.
Gdel, bu oyunu oynasayd, 1931 ylnda yapt gibi, G yerine yantn iyi bildii bir
13
matematiksel ifade koyacak, P(ETM) yerine de, kendisinin oluturduu ve ancak G doru
olduunda zm var olan karmak bir polinom koyacakt.
Gdel, formal sistem iinde doru olduunu bildii bir soruyu ETM (Evrensel Doruluk
Makinas)e soruyor, yant alamyor. Demek ki, ETM, Gdelden daha akll deil, diyerek
kendimize bir pay karamayz. nk, ETM ile yer deitirecek olsak, biz onun durumuna
deriz. Burada kan sonu, bizim ETMden akll oluumuz deil, sistemde giderilmesi
olanaksz olan kaltsal eksikliktir. Bu basit oyunun gerisinde, bilim dnyasnn bilgiye
bakn deitiren ok nemli bir sonu yatar: Her formal sistemde ispatlanamayacak
dorular vardr.
Chaitin, bu nemli sonucu olaslk kuramna tamtr:
Sekisizlii ispatlanamayan sekisiz saylar vardr.
Bu sonu, olaslkta ve informasyon teorisinde nemli sonular dourmaktadr.

Kaynaklar
1. G.Chaitin, Algorithmic Information Theory, IBM Journal of Research and Development. 21 (1977), pp.
350-359, 496.
2. R. T. Cox, "Probability, Frequency, and Reasonable Expectation", Am. Jour. Phys., 14, 1-13, (1946).
3. R. T. Cox, The Algebra of Probable Inference, Johns Hopkins University Press, Baltimore, MD, (1961).
4. Terrence L. Fine, Theories of Probability; An examination of foundations, Academic Press, New York,
(1973).
5. R. J. Solomonoff, A Formal Theory of Inductive Inference", Info.Control 7, 1, 224 (1964).
6. R. J. Solomonoff, A Preliminary Report on a General Theory of Inductive Inference (Revision of Report
V131, Feb 4, 1960), Contract AF 49(639)376, Report ZTB138, Zator Co., Cambridge, Mass., Nov,
1960.
7. R. J. Solomonoff, The Discovery of Algorithmic Probability, Journal of Computer and System Sciences,
Vol. 55, No. 1, pp. 73-88, August 1997.
8. Li, M. and Vitanyi, P., An Introduction to Kolmogorov Complexity and Its Applications, Springer-Verlag,
N.Y., 1997.

You might also like