Timur Karaay Bakent niversitesi tkaracay@baskent.edu.tr
zet: Matematiin bir dal olarak olaslk kuramnn douu 17.yzyln ortalarna raslar. 20.yzylda olasln formalizasyonu ynnde, iki nemli adm atld. Birincisi, 1933 ylnda Andrey Nikolaevich Kolmogorov (1903 1987) tarafndan ortaya konulan aksiyomlardr. Bu aksiyomlar, olaslk kuramn, bir lm uzayna tayor ve o zamana kadar olaslkla ilgili yaplan btn discrete hesaplamalar zel haller olarak ieren ok genel bir yapya ykseltiyordu. kincisi ise Richard Threlkeld Cox (1898-1991) tarafndan ortaya konulan aksiyomlardr. Cox, olasl, daha basite indirgenemez bir ilkel (primitive) kavram olarak ald ve onun salad temel zelikleri ortaya koydu. 1960 l yllarda birbirlerinden habersiz olarak, Ray Solomonoff, Anrey Kolmogorov, Gregory J. Chaitin algoritmik sekisizlik (randomness) kavramn ortaya attlar. Bu yeni kavram, olaslk kuramnn dayand rasgelelik kavramna aklk getirmekle kalmayp, informasyon kuramna da yeni almlar getirdi. Gdelin eksiklik teoremine benzer bir nitelie sahip algoritmik sekisizlik, gnmzde ok aktif bir konudur ve grne gre olasl bulunduu yerden alp daha ykseklere tayacaktr.
Giri nsanolu tarih ncesi zamanlardan beri sekisiz (rasgele) fiziksel olaylarla kar karyadr. ngrlemeyen doa olaylarn yorumlamak (gaipten haber vermek) ve ans oyunlar bunlara tipik rneklerdir. Bu tr olgular, hemen her dnemde ve her kltrde varolmutur. Dolaysyla, olaslk kavramnn insan dncesinde yer ediini binlerce yl geriye gtrmek mmkndr. Ama matematiin bir dal olarak olaslk kuramnn douu 17.yzyln ortalarna kadar gecikmitir. Elbette, bilim tarihinde bulularn, ounlukla unutulan ya da bilinmeyen nclleri vardr. 1494 ylnda Fra Luca Pacciolinin yazd Summa de aritmetica, geometria, proportioni e proportionalita adl kitap, olasl konu edinen ilk kitap olarak bilinir. Bu kitaptan esinlenen Geronimo Cardano, 1550 ylnda Liber de Ludo Aleae (ans Oyunlar zerine bir Kitap) adl kitab yazd. Ama bunlar avrupada filizlenmeye balayan matematiin ilgi alanna giremedi. Olaslk Kuramnn douu bir kumarbazn ihtirasyla balar. Chevalier de Mr adl soylu bir Fransz, kumar oynayarak servetini bytme ihtirasna kaplmtr. Oynad oyunun kural udur: Bir zar drt atta enaz bir kez 6 getiren kazanr. Ama Chevalier oyunun kuraln deitirerek daha ok kazanmak istemektedir. Yeni kural udur: ift zar 24 atta bir tane de (toplam 6+6=12) getiren kazanacaktr. Ama ksa srede, bu kuraln daha az kazandrdn grd. Bunun nedenini arkada Blaise Pascal (1623-1662) a sordu. Pascal, o dnemin iyi matematikilerinden biriydi. O ana kadar, matematik dnyas ans oyunlarnn matematikle bir ilikisi olduunu bilmiyordu. Pascal, kendisine sorulan sorunun yantn, bir matematiki gzyle aratrd. Sonunda basit ama kesin zm ortaya koydu. Eski kuralda Chevalier in kazanma ans %51.8 iken yeni kuralda %49.1 idi. Chevalier in kaybetme nedeni buydu. 2 Pascal, bu basit problemi zmekle yetinmedi. Sorunun gerisinde daha byk bir matematik kuramn yattn anlamt. ada Pierre de Fermat ile mektuplaarak fikir alveriinde bulunmaya balad. Sonunda, matematiin nemli bir dal olan Olaslk Kuramn yarattlar. Bu gn, olaslk kuram, ans oyunlarna uygulanma zeliini oktan am bilim, endsri, ekonomi, spor, ynetim gibi ada insann yaamn etkileyen her alana girmitir. rnein bankaclk, sigortaclk, endstride kalite kontrol, genetik, gazlarn kinetik teorisi, istatistiksel mekanik, kuantum mekanii gibi pek ok alan olaslk kuram olmadan ayakta duramaz. Olaslk Kuramn gelitiren nemli matematikilerden bazlar unlardr: Blaise Pascal (1623-1662), Pierre de Fermat (1601-1665), Christiaan Huygens (1629- 1695), Jakob Bernoulli (1645-1705), Abraham de Moivre (1667-1754), Daniel Bernoulli (1700-1782), Comte de Buffon (1707-1788), Pierre-Simon Laplace (1749-1827), Augustus De Morgan (1806-1871), Thomas Bayes (1702-1761), Andrei Andreyvich Markov (1856- 1922), Richard von Mises (1883-1953). Modern zamanlarda, olasln ynelilerinde nemli katklar olan Andrey Nikolaevich Kolmogorov (1903 1987) , Richard Threlkeld Cox (1898- 1991) , Ray Solomonoff (1926 - ...) ve Gregory J. Chaitinin yaptklarndan aada ksaca szedeceiz. Kavramlar En basit anlamyla, olaslk, bir srete gelecekte ne olacan tahmin etme eylemidir. Ama, biz, olaslktan bundan fazlasn bekleriz. Olaslk, tahmin ettii eye ne kadar gvenilebileceinin de lsn vermelidir. Gaipten haber vermek ile olaslk bilimi arasndaki nemli fark buradan gelir. Bunu baka trl sylersek, olaslk belirsizliin (uncertainty) lsdr. Klasik anlamda, olaslk ile sekisizlik (randomness) eanlamldr. Sekisiz bir srete, olaylarn (ktlarn) olma olaslklar birbirlerine eittir. Baka bir deyile, bir srete sekisizlik ama, neden, sra ve ngr yokluu diye tanmlanabilir. Bu nedenle, sekisiz sre, kts ngrlebilir bir biime (pattern) sahip olmayan ardk oluumlar zinciridir. zel olarak, istatistikte, yanl (bias) olmayan ya da ballaml (correlated) olmayan olaylar belirlemek iin kullanlr. statistiksel sekisizlik, daha sonralar informasyon kuramnda informasyon entropisi kavram iine alnmtr. Zaman ierisinde olasla yklenen kavramlar giderek eitlenmitir. Hatta, klasik olaslk aksiyomlarnn dna taan olaslk kuramlar da vardr. Dolaysyla, olasln tam bir snflandrmasn yapmak zordur. Biz, burada, olaslk aksiyomlar iinde kalan olasln gnmzdeki asl ak mecrasna bakmaya alacaz. Sekisizliin Uygulamalar Sekisizlik kavram, balangta ans oyunlarndan kmtr. rnein zar atma, rulet oyunu, oyun kartlarn karma vb. Daha sonra yaplan elektronik kumar makinalarnda da sekisiz say retimi iin esasdr. Ama bu ite ok hile yaplabilecei iin, bu tr oyun makinalar bir ok lkede ya yasakldr ya da devletin sk denetimi altndadr. Bizde olduu gibi, baz lkelerde, sekisiz say retimine dayal piyangolar lke genelinde serbeste oynanabilir. Bundan farkl olarak, kts nceden ngrlemeyecek spor karlamalar, at yarlar vb. oyunlar da sekisizliin (olasln) ilgi alanndadr. 19.yzylda fizikiler gazlarn zeliklerini ve termodinamik kurallarn aklamak iin olasla dayal istatistiksel mekanik kullandlar. Kuantum mekaniinde olaslk kullanlmaktadr. Evrim Kuram, farkl canl trlerinin oluumunu, mutasyonun sekisizliine balar. letiim kuramnda sekisizlik grlt (noise) diye adlandrlr. Grlt, nedenli olarak 3 belirlenen dizinler dnda kalan dizinlerdir. Sekisizlik kavram ile ngrlemezlik kavramlarnn baz rten yanlar olsa bile, esasta birbirlerinden farkldrlar. rnein, ifrelenmi bir mesaj, nedensel olarak sralanm bir dizidir ve ifre anahtarna sahip kii tarafndan zlebilir. Ama bu anahtara sahip olmayan baka birisi iin, ngrlemez ierikli bir dizidir. Byle bir dizi sekisiz deildir. Kutsal kitaplarda evrenin ve canllarn doast bir g tarafndan istenle yaratlm olmalar varsaym ile doadaki sekisizlik arasnda badaamaz elikiler vardr. Bu elikileri gidermeye alan din bilginlerinin baar salad sylenemez. Sekisiz Say retimi Olaslk kavramnn getii her yerde, olabilecek olaylar saylarla ifade etmek mmkndr. Dolaysyla, konu, esasnda sekisiz say retimine dayaldr. Stephan Wolfram a gre, sekisiz say retme ii ayr snfa ayrlabilir. Bu snfta retilen saylarn nitelikleri birbirlerinden farkldr. 1. evreden gelen sekisizlik. rnein, oalmay aklayan hareket (Brownian motion). 2. Balang koullarna hassas bal sekisizlik. rnein, kaos. 3. Szdesekisizlik. Bu saylar tasarlanan bir sistem tarafndan retilir. rnein, bir bilgisayarla retilen sekisiz saylar... Bu tr saylar belli bir algoritma ile retilir. Algoritma ok ar hesaplamalara dayandrlarak, kt hi kimsenin ngremeyecei duruma kolayca getirilebilir. Ama retilen saylar gerek anlamyla sekisiz saylamaz. Felsefi Bak Felsefi adan bakldnda, belirsizlik (uncertainty), iki nemli dala ayrlr. Birinci tr belirsizlikte, olayn oluu tamamen sekisizdir, nceden ngrlemez. kinci tr belirsizlik ise olay hakkndaki bilgi eksikliimizden doar. Birinci tr belirsizlikle ilgili olasla aleatorik olaslk, ikinci tr belirsizlikle ilgili olasla da epistemik olaslk denir. Bu ikisi arasndaki nemli fark bilmeliyiz. Aleatorik (sekisiz) belirsizlik: Bu tr belirsizlik, olaylar sekisiz biimde olduran bir neden (cause, fenomen) varolduu varsaymna dayanr. rnein, bir para attmzda tura gelme olaslnn ve yaz gelme olaslnn da olduunu syleriz. Paray ne kadar atarsak atalm, kim atarsa atsn, bu olaslklar deimez ve birbirlerine eittirler. Kesinlikle, sekisizdirler; bilgi ya da deneyle bu olaslklar deitirilemez. Oyun kad destesinden bir kart ekme, rulet oyunu, zar atma gibi olaylarn hepsi (hilesiz olmalar kouluyla) sekisiz belirsizliklerdir. statistik dersleri, genellikle bu tr (aleatorik) olaslklar inceler. Epistemik (bilgisel) belirsizlik: Bu tr belirsizlik, olaylar yaratan nedenler (fenomen) hakkndaki bilgi eksikliimizden doar. Onlar hakknda bilgi edindike, belirsizlik azalr ve tam bilgi edindiimizde belirsizlik yok olur. Bunu u rnekle aklayalm. Bir torbaya beyaz ve siyah tavla pullar doldurulmu olsun. Torbada ka tane pul olduunu, kann beyaz, kann siyah olduunu bilmiyor olalm. Torbadan bir pul ektiimizde siyah m, beyaz m olacan bize bildiren bir bilgi ve deney olmadn varsayalm. Bu durumda ektiimiz pulun beyaz olma olasl [0,1] aralnda bir saydr. Szgelimi, bu olasln da olduunu syleyebiliriz. Ama burada yaptmz tahmin, yukardaki tura gelme olasl gibi sekisiz deildir; hi bir nesnel nedene dayanmaz. Arka arkaya pul ekmeye devam ettike, torba iindeki pullarn renkleri hakknda daha fazla bilgi edinmeye balarz. ektiimiz beyaz pullarn saysn, ektiimiz siyah pullarn saysyla karlatrarak, bir sonraki pulun beyaz olma olasln daha iyi tahmin etmeye balarz. Sonunda btn pullar bitirdiimizde, pullarn saylar ve renkleri hakknda kesin bilgilere sahip oluruz. Bu olaydaki belirsizlik, bilgi eksikliimiz giderildike azalmakta ve giderek ortadan kalkmaktadr. 4 Epistemik belirsizlie ok rnek verilebilir. rnein, Ankarann nfusunu bilmeyen iki kiiden birincisi nfusun 2 milyon, ikincisi 3 milyon olduunu tahmin edebilir. Bu tahminler birer epistemik olaslktr. Birinci kii, Devlet statistik Enstitsnden Ankarann nfusunu tam renebilir ve bu konudaki belirsizlii kendisi iin ortadan kaldrabilir. Ama ikincisi, bunu renmezse, onun iin belirsizlik devam edecektir. Buradan anlald zere, epistemik belirsizlik, kiiye baldr, ama aleotorik belirsizlik kiiye bal deildir. Acaba? Bu konuyu gemeden nce, bu iki belirsizlikle ilgili bir felsefi tartmaya dikkat ekmek gerekiyor. Bir paray attmzda, onun yaz ya da tura gelmesi tamamen ona etki eden fiziksel kuvvetlerin bilekesinin sonucudur. Biz, bu gnk bilgilerimizle (ya da aralarmzla), atlan paraya etki eden fiziksel kuvvetleri eksiksiz hesaplayamyoruz. O nedenle, yaz m yoksa tura m geleceini bilemiyoruz ve bu olay sekisiz diye niteliyoruz. Eer, gnn birinde, atlan paraya etki eden btn kuvvetler hesaplanabilir hale gelirse, bu olay sekisiz olmaktan kacaktr. Bu dnceyi genelletirirsek, hi bir olay nedensiz olumaz. yleyse sekisiz olay yoktur. Btn aleatorik belirsizlikler, esasta epistemiktirler. Akla kolayca yatan bu dncenin yaama geebilmesi iin, fizikilerin yryecei daha ok yol olduu apaktr. Ama matematikiler o kadar sabrl deildirler, o yola oktan dmlerdir. Bu yaznn, bundan sonraki konusu bu olacaktr. Olasln Formallemesi Bata Blaise Pascal olmak zere olaslk kuramn balatan 17.yzyl matematikileri, olaslk hesaplarnda sonlu combinatoric hesaplama yntemlerini gelitirdiler. 20.yzyln balarndan itibaren, matematiin hemen her dal kmeler kuramna dayandrlarak daha soyut ve daha salam ayaklar zerine, yani aksiyomlar zerine oturtulmaya baland. Olaslk bu geliimin dnda kalamazd. Olasln formalizasyonu ynnde, bu gn de geerli olan iki nemli adm atld. Birincisi, 1933 ylnda Andrey Nikolaevich Kolmogorov (19031987) tarafndan ortaya konulan aksiyomlardr. Bu aksiyomlar, olaslk kuramn, bir lm uzayna tayor ve o zamana kadar olaslkla ilgili yaplan btn discrete hesaplamalar zel haller olarak ieren ok genel bir yapya ykseltiyordu. kincisi ise Richard Threlkeld Cox (1898-1991) tarafndan ortaya konulan aksiyomlardr. Cox, olasl, daha basite indirgenemez bir ilkel (primitive) kavram olarak alyor ve onun salad temel zelikleri ortaya koyuyor. Kurgu yntemleri farkl olmakla birlikte, Kolmogorov ile Cox tarafndan ortaya konulan yaplar pratik uygulamalarda birbirlerine denktirler. Aradaki nemli fark Cox olaslnn sonlu toplamsal, Kolmogorov olaslnn ise sigma toplamsal (saylabilir sonsuz toplamsal) oluudur. Olaslk yasalar 1. Bir olayn olma olasl [0,1] aralnda bir saydr. 0 olasl olayn olamazln, 1 ise kesin olurluunu belirtir. 2. Bir olayn olabilirlii ile olamazlnn olaslklarnn toplam daima 1 dir. 3. ki olayn birlikte olma olasl, birincinin olma olasl ile ikincinin birinci olayla birlikte olma olaslnn arpmna eittir. Bu yasalarn matematiksel ifadeleri, p olaslk fonksiyonu, A olay, A c onun tmleyeni olmak zere, aadaki bantlarla verilir. 5 1. 0 ( ) 1 2. ( ) 1 ( ) 3. ( ) ( ). ( | ) c p A p A p A p A B p A p B A s s = =
Dalm Olaylar (ya da nermeler) zerinde tanml ve bir olayn ka kez olduunu gsteren bir fonksiyondur. Olasln bir uygulamas olan istatistikte nem tar. Yeni Araylar Buraya kadar yaplanlar olaslk kuramn nemli bir dal olarak ortaya koyuyor. Ama, konu zerindeki tartmalar srmektedir. Olaslk dediimiz ey neyi ifade ediyor? Bayesiler, buna u yant veriyor: Belirsizliin olduu her mantksal nermede olasl kullanrz. Buna kart grte olanlar, yani frekanslar ise u tezi savunuyor: Olaslk yalnzca sekisiz olaylara (aleatorik belirsizlie) uygulanr. Tabii, byle iki kart gr olunca, uzlatrc olduunu savunan ok sayda karma gr ortaya kmaktadr. yleyse, matematik, konuyu biraz daha yukardan grmeye balamaldr. Sekisizlie Salam Temeller Atma Yukarda sekisizlii (randomness), bir srete ama, neden, sra ve ngr yokluu diye tanmlamtk. Bu tanm olduka sezgiseldir ve matematikileri tatmin edecek akla sahip deildir. 1960 ylnda Solomonoff, bilimsel teorinin basit bir aklamasn vermeye urarken, algoritmik olaslk kavramn ilk ortaya atan kiidir. Bundan 5 yl sonra, Solomonoffdan ve birbirlerinden habersiz olarak Kolmogorov ve Chaitin ayn algoritmik sekisizlik kavramn ortaya koydular. Kolmogorov o zamannn en nl matematikilerinden birisidir, Chaitin ise henz niversitede matematik blm son snf rencisidir. Bu rencinin, daha sonra yapt almalar olasla ve informasyon teorisine byk katklar salayacaktr. imdi, bu nn birbirlerinden habersiz olarak ortaya koyduklar algoritmik sekisizlik ya da algoritmik olaslk kavramn aklama hazrlna balayabiliriz. Konuya Chaitinin rnekleriyle anlatmaya girelim. rnek 1. Dnyadaki Uzay Merkezi (UM) ok uzaktaki bir gezegene bir aratrmac gndermitir. Dalgn aratrmacmz, yapaca hesaplar iin kendisine mutlaka gerekli olan trigonometri cetvelini yanna almay unutmutur ve onun bir iletiim aracyla kendisine acele gnderilmesini istemektedir. Bu uzak gezegenle telgraf, telefon, faks vb iletiim aralaryla iletilen mesajlarn ok pahaldr. UM, pahal iletiim cretini demeyi gze alarak, sin, cos, tan, cot, sec, cosec fonksiyonlar iin hazrlanm, yirmi haneli geni bir trigonometri cetvelini bir iletiim aracyla ile gndermek zorunda kalmtr. Ama UMde bir matematiki varsa, ii ok ucuza getirebilir. Koca bir kitap olan trigonometri cetvelini gndermek yerine, exp(ix) =cosx + isinx formln gndermesi sorunu zecektir. Bu ksa mesaj, aratrmacnn istedii btn bilgiyi iermektedir. rnek 2. Aradan binlerce yl gemi olsun. Bilginimiz yorulmutur ve hobilerine biraz zaman ayrmak iin gemi yllara ait basketbol malarn, skorlar ve kimin hangi mata ka say yaptn bilmek istemektedir. UM bu istei ok hakl grm ve istenen bilgilerin gnderilmesini emretmitir. Bu kez, matematikiler de dahil olmak zere, hi kimse istenen malarla ilgili bilgileri tamamen ieren daha ksa bir mesaj (forml) yazamamtr. aresiz, yksek cretler denerek, istenen bilgi gnderilecektir. 6 Bu iki rnekten kardmz sonu udur. Baz mesajlar, anlamn aynen koruyarak, ksaltabiliriz. Baz mesajlar asla ksaltamayz. Algoritmik Sekisizlik tanm, yukarda verilen tanmda olduu gibi insan sezgisine dayal olmasn diye bilgisayar terminolojisine dayandrlacaktr. Gnmz bilgisayarlar ikili (binary) saytlama dizgesine dayanr. kili (binary) saytlama dizgesinde yalnzca 0 ve 1 sayaklar (digit) vardr. Bilgisayar terminolojisinde ikili say sistemindeki hanelere bit denir. Bir bitte (hanede) ya 0 ya da 1 saya yer alr. kili say dizgesini kullanarak her bilgiyi (mesaj) kar tarafa gnderebiliriz. Baka bir deyile, 0 ile 1 lerden oluan dizilerle istediimiz her bilgiyi yazabiliriz. Bunun iin, rnein, bir dildeki harfleri, kelimeleri, cmleleri, kavramlar,... vb 0 ile 1 lerin belirli bir srada sralanmasyla oluan birer diziye karlk getirmek yetecektir. Diziler sonlu ya da sonsuz olabilir. Mesajn ne kadar uzaa gideceinin ve mesajn anlamnn, u andaki hedefimiz iin bir nemi yoktur. O nedenle, mesajlar 0 ile 1 lerden oluan diziler olarak, uzak gezegeni de bilgisayarn kts olarak dneceiz. Amacmz, mesajn (dizinin) bilgisayar kts olarak elde edilmesidir. O zaman mesaj yerine iletilmi varsayacaz. Mesaj iletmek iin, bilgisayara komutlar vermeliyiz. Verilecek komutlar herhangi bir bilgisayar dilinde yazlm bir programdr. Biz buna algoritma diyeceiz. Fiziksel kstlamalar yok sayp, mesajn gnderilmesi iin gerekli zamann olduunu ve algoritma doru ise mesajn daima yerine ulan varsayalm. Bir paray 20 kez atalm. Yaz gelince 0, tura gelince 1 yazalm. Tesadfen aadaki dizi olusun. 01010101010101010101 (1) Para atma olayn tekrarlayalm. Bu kez tesadfen aadaki dizi olusun. 01101100110111100010 (2) Birinci dizi (mesaj) 01 in on kez ardk yazlmasndan olumutur. kinci dizi (mesaj) ise, onu daha ksa ifade edecek bir biime (pattern) sahip deildir. Bu iki dizinin bir insanda ve bir bilgisayarda yaratt etkiye bakalm. Azck eitimli ve biimleri (pattern) alglayabilecek yetenekteki her insan, birinci dizinin istenle oluturulmu (sekili) bir dizi, ikincinin ise rasgele oluturulmu (sekisiz) bir dizi olduu izlenimini edinir. Oysa bilgisayar bu fark grmeyecektir. Esasta, her ikisi de bir parann 20 kez atlmasyla oluturulabilecek 2 20 (= 1 048 576) seenekten birer tanesidir. Her ikisinin yaz-tura ile oluturulmas olaslklar ayndr ve 2 -20 dir. Klasik olasln dayand rasgelelik (sekisizlik) her ikisinde ayn olduu halde, biz insanlar, baka bilgi ve deneyimlerimizle, bu iki dizinin oluturuluunu farkl imi gibi seziyoruz. Bize gre, birinci dizi istenle (sekili) oluturulmutur, ikinci dizi ise rasgele (sekisiz) oluturulmutur. Bu insann yanlgsdr. Oysa, bilgisayar bu yanlgya dmyor, dizilerin oluturuluu hakknda bir yorum yapmyor. Bilgilerimize ya da sezgilerimize dayal olarak bir dizi hakknda vereceimiz sekili/sekisiz kararlarmzn ne kadar yanltc olabileceine bir ok rnek gsterebiliriz. rnein, 3,1451... dizisini gren iki kii dnelim. Bunlardan birisi pi saysn biliyor olsun, tekisi bilmiyor olsun. Birinci kii bu diziyi istenle yazlm (sekili) bir dizi olarak, yani pi says olarak alglarken, ikinci kii bunu tamamen rasgele dizilmi (sekisiz) bir dizi olarak grebilir. Grlyor ki klasik sekisizlik (randomness) tanmmz kiiden kiiye deiebilmektedir. Diziyi gren kiinin nceki bilgilerine, deneyimlerine ve patternleri 7 seebilme yeteneine baldr. Bylesine kiiye bal sekisizlik (randomness) kavramna dayal olaslk kuramnn nemli bir a olduunu kabul edip, bu a kapatacak salam bir kurgu aramalyz. Algoritmik Olaslk Tekrar bataki dizilere dnelim. Birinci diziyi (mesaj) iletmek iin on kez 01 yaz algoritmas bilgisayara yetecektir. [Tabii, kullanlan dile gre, bu algoritma bir for dngs, while dngs vb olabilir. O ayrntnn nemi yok. Konuma dilinde yazdmz algoritmann bilgisayar tarafndan anlaldn varsayacaz.] kinci diziyi (mesaj) iletmek iin 01101100110111100010 yaz algoritmasndan baka bir yol bulamyoruz. Bu algoritma, esas mesajdan daha ksa deildir. imdi mesajlarn 20 bit deil, 20 katrilyon bit olduunu, birinci mesajda 01 lerin ardk dizildiini, ama ikinci mesajdaki 0 ve 1 lerin rasgele dizildiini, alglanabilir bir pattern olmadn varsayalm. O zaman birinci mesaj iletmek iin on katrilyon kez 01 yaz algoritmas yeterlidir. Ama ikinci mesaj iin, 20 katrilyon biti olduu gibi ieren 01101100110111100010... yaz algoritmasndan baka bir algoritma bulamyoruz. Bit says arttka, algoritmann uzunluu ona kout olarak artmaktadr. Baka bir deyile, mesaj yazdran algoritma mesajdan ksa olamamaktadr. Bilimsel Teori Nedir? Konuya aklk getirmek iin bir rnekle balayalm. nsanolu varoluundan beri gk cisimlerinin hareketlerini merak etmi, o hareketleri gzlemitir. Batlamyus, al Sufi, Ulu Bey ve daha yzlercesi gzlem sonularn kataloglar halinde yazmlardr. rnein, Batlamyusun katalounu ele alalm. Bu katalog, gk haritasnda gezegenlerin ve dier yldzlarn koordinatlarn zamana bal olarak belirten saylardan ibarettir. Henz gezegenlerin gne etrafnda elips yrngeler izdiinin bilinmedii ok eski zamanlardayz. Yalnzca plak gzle yaplan gzlem sonularnn yer ald bu katalogdaki veriler, elbette ok duyarl deildir. Ama, o veriler Batlamyusun bize iletmek istedii bilgidir (mesaj). Batlamyus, binlerce saydan oluan bu katalogu nmze koyarsa, oumuz o verilerden hi bir ey anlamayz. O nedenle, Batlamyus, o kataloun ierdii bilgiyi yorumlayp bir teori olarak bize sunmaldr. Gerekten, Batlamyus, kataloun ierdii verileri yorumlam ve yerkre merkezli evren modelini kurmutur. Bu bir teoridir. Bu teori Kopernike kadar ayakta kald. Kopernik, kendisinden nce yaplan gzlemlere, teleskopla yapt kendi gzlemlerini de katarak, Batlamyusun teorisini rtt ve gne merkezli evren modelini kurdu. Bu modelde, gezegenler gne merkezli ember yrngeler izer. Bu da bir teoridir. Sonunda, Kepler, btn gzlem sonularn yeniden yorumlayarak, gezegenlerin gne odakl birer elips yrngede dolatklar grn ortaya koydu. Bu da bir teoridir. Bu teoriyi kullanarak, gezegenlerin ne zaman nerede olduklarn hesaplayabiliyoruz. Baka bir deyile, teori, bize gzlem sonularn geri veriyor. Grld gibi, gzlemlerden ya da deneylerden elde edilen verilerin tablolar halinde yazlmas bir teori yaratmyor. Sz konusu ham verilerin yorumlanarak, herkesin anlayaca ksa bir dille anlatlmas gerekiyor. O da yetmiyor, teorinin gelecekte olacaklar hakknda bilgi iermesi gerekiyor. Gezegenin yrngesini biliyorsam, onun ne zaman nerede olacan hesaplayabiliyorum. Bu i, kehanetten ok farkl bir eydir. Bunlar olduunda, ham veriler bir teoriye dnm oluyor. Elbette, toplanan verilerin duyarl, kullanlan gzlem/deney aletlerinin gelimiliine bal olduu gibi, verilerin yorumlanmas da bilim adamnn bilgi ve yetenekleriyle snrldr. u anda, bir teorinin doru ya da yanll amacmz iin nem tamyor. Yanl teoriler, nasl olsa, bir gn bilimsel bilgilerin biriktii ambardan atlacaktr. 8 Bilimin gc burada yatar. Bilimin bilgi ambar ok dinamiktir, yanl olduu kantlanan teoriler hemen yerlerini yeni teorilere kendiliinden brakrlar. imdi, bir teori kurma olgusunu algoritmik sekisizlik kavramyla ifade edeceiz. Algoritmik sekisizlik tanmn vermeden nce, Solomonoffun bilimsel teoriyi aklamak iin kulland inductive inference ynteminden sz etmeliyiz. Bilim adam bir sr deney/gzlem yapar. Bunlar bitlerden oluan bir dizi (mesaj) olarak dnelim. Bilim adam bu mesaj iletmek istemektedir. Bu mesaj gnderen en az bir tane algoritma vardr ve o da dizinin kendisidir. Bundan baka algoritmalar da olabilir. Bilim adam mesaj gnderen bir algoritma kurmu olsun. Algoritma, ilettii mesajdan ksa deilse bir teori olamaz. Algoritma ilettii mesajdan daha ksa ise, diziyi aynen iletmekle kalmayp gelecek gzlemler iin de ngr yapyorsa, bu algoritma bir teoridir. Bu koulu salayan birden ok algoritma varsa, daima en ksa (bit says en az) olan algoritma tercih edilir. Bu tercih Occams razor diye bilinir: Ayn ii yapan teoriler arasndan en basiti tercih edilmelidir. Algoritmik Sekisizlik: Yukardaki rneklerden hereketle, Chaitin ve Kolmogorov, sekisiz diziyi yle tanmladlar: Kendisinden daha ksa bir algoritma ile yazlamayan dizi sekisizdir. Bu tanm, sezgisel kavrama dayal olaslk kuramn salam bir temel zerine tamaktadr. Elbette, sekisizliin bu yeni tanm, olaslk kuramnn aksiyomlarn yoketmiyor, olasln hi bir uygulamasn deitirmiyor, yalnzca temeli salamlatryor. Olaslk asndan peinde olduumuz ey, gzlemlerden kan sekisiz bir x 1 , x 2 , x 3 , ... , x n
dizisi verilmiken, bir sonraki terimin, yani x n+1 teriminin ne olacan ngrebilmektir. x 1 , x 2 , x 3 , ... , x n dizisini ileten ve x n+1 teriminin ne olacan ngren ve diziden ksa olan algoritma bir teoridir. Kolmogorov Karmakl (complexity) Verilen bir diziyi ileten sonsuz sayda algoritma kurulabilir. rnein, 233 e 1 ekle, 235 ten 1 kar, 117 yi 2 ile arp gibi algoritmalarn hepsi 234 dizisini iletir. Bu tr algoritmalardan sonsuz sayda yazlabilecei aktr. Bizim iin ilgin olan en kk olandr. Ayn diziyi ileten algoritmalar arasnda en ksa olana minimal algoritma diyeceiz. Bir dizi iin bir tane minimal algoritma olabilecei gibi, bir ok minimal algoritma da olabilir. lettii dizi ister sekili, ister sekisiz olsun minimal bir algoritmann kendisi daima sekisiz olmak zorundadr. Aksi taktirde, onu ileten daha ksa bir algoritma var olur ve dolaysyla sz konusu algoritma minimal olamaz. Karakterlerden (harf ve simgeler) oluan bir s stringi dnelim. s stringini yazdran bir P programna s stringini iletiyor diyelim. P nin uzunluu, P iindeki karakterlerin saysdr. s stringini ileten en ksa P programnn uzunluuna S stringinin karmakl denir. s stringini, yukardakiler gibi bitlerden oluan bir dizi olarak dnrsek, bu dizinin karmakl o diziyi ileten minimal algoritmann uzunluuna eit olur. Buradan, sekisizlik iin u denk tanm elde ederiz: Bit says Kolmogorov karmaklna eit olan dizi sekisizdir. Tabii, buradaki eitlik yaklaklk anlamndadr. Dizilerin bit saylar ok ok bydnde, aradaki farkn nemi kalmamaktadr. Kolmogorov karmaas, sekisizlii tanmlamakla kalmyor, sekisizliin lmn de veriyor. Sekisiz Saylarn okluu 9 Algoritmik sekisizlii aklayan yntemimiz sekisiz saylarn okluu hakknda da bilgi verir. 0 ya da 1 sayaklarnn dizideki dalm frekanslar nemli ipucu olabilirler. s dizisi bitlerden oluan bir dizi olsun. s nin algoritmik karmakl, onu ileten minimal algoritmann uzunluu idi. yleyse, onu ileten bir algoritmann uzunluu s nin algoritmik karmaklndan daha kk olamaz. Baz dizilerde tekrarlanan patternler olabilir. d dizisi s iinde periyodik olarak tekrarlanan bir altdizi olsun. rnein, s = 01010101010101010101 dizisi d = 01 altdizisinin 10 kez tekrarlanmasyla olumutur. P =n kez d yaz algoritmas s dizisini ileten algoritmalardan birisidir. Ohalde, s dizisinin algoritmik karmakl, P algoritmasnn uzunluundan byk olamaz. Asl amacmz, P nin uzunluu ile s dizisinin bit uzunluunu karlatrmaktr. Bu karlatrma bize, s dizisinin sekisiz olup olmad konusunda bir l verecektir. nce P algoritmasnn uzunluunu irdeleyelim. n saysnn algoritmik karmakl yaklak olarak log 2 n dir. Yaklak diyoruz, nk algoritmann gerek uzunluu kullanlan makina diline baldr. Yeterince byk n saylar iin log 2 n says n saysndan ok kktr, dolaysyla algoritmann uzunluu s dizisinin uzunluu ile karlatrlrken greli olarak ihmal edilebilir. Geriye kalan kez ve yaz stringlerinin uzunluu zaten yok denilecek kadardr, onlar da ihmal edilebilir. Ohalde, P =n kez d yaz algoritmasnn uzunluunu, s dizisinin uzunluu ile karlatrrken belirleyici olan tek etmenin d dizisinin uzunluu (bit says) olduu sonucuna varrz. Buradan yola karak n bit uzunluundaki dizilerin algoritmik karmaklklarn n-1, n- 10, n-100, n-1000, ... gibi snflara ayrabiliriz. Artk P nin uzunluu ile d nin uzunluunu yaklak eit sayarak, aadaki inductive yntemi uygulayabiliriz. Uzunluu 1 olmak zere n bitlik dizi ileten ka tane algoritma vardr? n kez 0 yaz ve n kez 1 yaz algoritmalar bu ii yapan iki algoritmadr. Birincisi 000...0 dizisini, ikincisi ise 111...1 dizisini iletir. Bu algoritmalarn ilkinde d dizisi yalnzca 0 dan, ikincisinde ise yalnzca 1 den ibarettir. Her ikisinin de uzunluu 1 bittir. Bir bitlik baka algoritma yoktur. 1 bitlik algoritmalarn saysn 2 1 biiminde gsterebiliriz. Benzer olarak, 0 ile 1 sayaklarndan elde edilecek 2 bitlik dizilerin says 4 dr: 00, 10, 11, 10. Ohalde, ki bitlik algoritmalarn says 2 2 dir. Benzer dnle, bitlik algoritmalarn says 2 3 , ... , n-11 bitlik algoritmalarn says 2 2-11 olacaktr. Bunlarn toplam (2 1 + 2 2 + 2 3 + ... 2 n-11 ) = 2 n-10 - 2 dir. Demek ki, uzunluu n-10 dan az olan algoritmalarn says 2 n-10 dan daha azdr. te yandan n bit uzunluundaki dizilerin says 2 n dir. Grld gibi, bunlar arasnda ancak 2 n-10
tanesinin algoritmik karmakl n-10 dan kktr. 2 n-10 / 2 n = 1 / 1024 olduuna gre, 1024 diziden ancak 1 tanesinin algoritmik karmaas n-10 dan kktr. Bundan anlalyor ki sekili saylar ok seyrektir, saylarn ounluu sekisizdir. Yukarda yaptklarmzdan u sonu kmaktadr: Bir dizi verildiinde onun sekili olduunu gstermek iin, diziyi ileten ve diziden daha ksa olan bir algoritma olduunu gstermek yetecektir. Bulunacak bu algoritmann minimal olmas gerekmiyor. Ama bir dizinin sekisiz olduunu gstermek iin onu ileten daha ksa bir algoritmann var olmadn gstermek gerekir.
Formal Sistemler Gdelin formal sistemler iin ispatlad eksiklik teoreminin benzerinin sekisiz saylar iin de geerli olduu gsterilmitir. Chaitinin yapt bu iin nemini anlayabilmek iin, formal sistemlerden sz etmemiz gerekiyor. 10 20.yzyln banda Georg Cantor (1845-1918)un ortaya koyduu kmeler kuram, matematikte bir devrim yaratt! Bundan sonra matematiin temelleri kmeler zerine kurulmalyd!.. in doas olarak, matematikiler u soruya yant aryordu: Geerli bir ispat nedir? Bir ispatn geerli olduunu nasl anlayacaz? Bu sorunun yant, matematiin temellerinde aranmalyd. Ne varki, bu temeller kazldka ortaya paradokslar kyordu. Salam temeller oluturmak ynnde yaplan almalar okula ayrabiliriz: Mantksallk, sezgisellik ve biimsellik. Mantksallk: Russel ve Whitehead matematiin temellerinde oluan boluklar yoketmek iin matematii mantn iine almaya altlar. 1910-1913 yllarnda yaymlanan ciltlik Principia Mathematica adl yaptta btn matematiin mantksalla (logicism) indirgenebileceini savundular. Modern matematiksel mantn domasna yol aan Principia Mathematica, Aristotle'in Organon adl nl yaptndan sonra, mantk alannda yazlm en nemli yapt saylr. Sezgisellik (intuitionism): Matematii sezgisel olarak kurmay amalayan bu okul esas olarak Luitzen Egbertus Jan Brouwer (1881-1966)in ortaya koyduu sistemdir. Cantorun kmeler kuramna dayal yapy iddetle yadsrken, Russellin usbilimselliine de kar durur. Biimsellik (formalism): 1927 ylnda David Hilbert (1862-1943), adna Kant Kuram (Proof Theory) dedii formal bir matematik dili kurdu. Bu dilin sonlu bir alfabesi, apak bir grameri, sonlu sayda aksiyomlar, teoremleri elde etmek iin sonlu sayda karm kurallar (lojik ve aritmetik kurallar) vard. Byle bir sisteme formal sistem denir. Bir formal sistemde iki nemli nitelik istenir. 1. Tamlk (completeness): indeki her teorem kantlanabiliyorsa sistem tamdr. Baka bir deyile, sistemdeki her p nermesi iin ya p dorudur ya da p yanltr teoremlerinden biri kantlanabiliyorsa M sistemi tamdr. 2. Tutarllk (elikisizlik, consistency): M sistemindeki her p nermesi iin ya p dorudur ya da p yanltr teoremlerinden ancak birisi geerliyse M sistemi tutarl, her ikisi ayn anda varsa M sistemi tutarszdr.
Kaleyi Ykan Adam! Matematik Dnyas, o zamann dahi matematikisi Hilbertin ina ettii formal yapdan hi kuku duymad. Bu formal sistemi matematikteki krizi tamamen zen bir yap, salam bir kale gibi gryordu. Ta ki, 1931 ylnda Kurt Gdel (1906 -1978) bir fiskeyle Hilbertin kalesini yerle bir edene kadar... O zamana kadar kimse Hilbertin yanlm olabileceini dnmyordu. Gdel, bir formal sistem iinde ispatlanamayan doru bir nerme olduunu gsterdi. Bu sonu, bir formal sistemin tam olup olmadnn o sistem iinde kantlanamayacan sylyor, dolaysyla, Hilbert formalizmini ykyordu. Kaleyi fetheden Kurt Gdel, Aristotelesten sonra gelmi en byk mantk nn kazanacaktr. Gdelin kaleyi ykan ispat, Giritli Epimenidesin nl paradoksuna dayanr. Epimenides, Btn Giritliler yalancdr. der. Kendisi de Giritli olduuna gre, acaba Epimenidesin bu sylemi doru mu, yoksa yanl m? Mantktaki basit karm kuralyla u sonuca ulayoruz: Sylemi doru kabul 11 edersek sylemin yall kar. Sylemi yanl kabul edersek, sylemin doruluu kar. Bu sylemi, daha basit biime dntrebiliriz: Bu sylediim ey yanltr. Gdel, bu paradoksu dahice kulland. nce formal sistem iinde, sistemin kurallarna uyarak pozitif tamsaylarla ilgili doru bir nerme kurdu. Doru kavram yerine ispatlanabilir kavramn koyarak, kurduu doru bir nermenin sistem iinde ispatlanamadn gsterdi. Bir formal sistem ierisinde bir nermenin ispatlanmas demek, sistemin aksiyomlarna ve karm kurallarna (aritmetik kurallar) uyularak o nermenin doruluunun gsterilmesi demektir. 1937 ylnda, Alan Turing, bir mantksal sistem ierisinde hesaplanabilir (computable) her ilemi yapan bir algoritma (bilgisayar program) olduunu gstermitir. Bu algoritmaya Turing Makinas diyoruz. Bazan buna, mekanik ilemlerle ispat da denir. Turing Makinas metalden yaplm bir ara deil, hesab (computation) yapan bir bilgisayar programdr. O halde, bir sistem iinde bir nermenin doruluunun gsterilebilmesi ile o ii yapan bir algoritmann (Turing Makinas) var olmasn denk sayacaz. Hemen belirtelim ki, Turing, Gdelin eksiklik teoremini daha genel olarak kantlamtr: Bir formal sistemde ancak saylabilir sayda teoremi ispatlayan algoritma kurulabilir. Saylamayan sonsuz sayda teoremin ispat iin algoritma kurulamaz. Bu genelleme nedeniyle, Turingin yapt iin, Gdelin yapt iten ok daha byk olduunu syleyen matematikiler vardr. Ama, bilimsel gelime byledir. Gdel olmasa, belki Turing olmazd. O nedenle, biz, Gdelin hakkn Gdele vermekten yanayz. Buraya kadar sylediklerimizden u sonucu karabiliriz: Bir formal sistemde yalnz mantk ve aritmetik ilemler ieren recursive srele ispat yapan/denetleyen bir algoritma vardr. Daha ileri giderek, Hilbert zamannda olmayan bir eyi bu gn yapabiliriz. spat yapan/denetleyen algoritmay bilgisayarda altrabiliriz. Bununla da yetinmeyerek, en azndan kuramsal olarak, unu da dnebiliriz. Formal sistemimizde ispatlanabilecek btn teoremleri listeleyebiliriz. Bunu yapmak iin, ilk admda, sistemde bir karakter (harf diyelim) uzunluundaki btn sembolleri szlk srasna dizelim. Sonra her birine ispat algoritmasn uygulayalm. Bu iin sonunda, eer varsa, bir karakterden oluan btn teoremleri elde ederiz. kinci admda, benzer ii iki karakter uzunluundaki sembollere uygulayarak iki karakter uzunluundaki btn teoremleri listeleyelim. nc, drdnc, ... admlar atmaya devam edelim. Bu iin sonunda, ispatlanabilen btn teoremleri uzunluklarna gre sralam oluruz. Tabii, bu eylemde kuramsal dnyor, ii bitirmek iin gerekli zamann olduunu kabul ediyor ve fiziksel bir kst ngrmyoruz. Turing Makinasn kullanrsak, Gdelin algoritma yaratmak iin giritii zor ve uzun ilemlerden kurtuluruz. Dolaysyla, eksiklik teoreminin ok ksa ve zarif ispatlar ortaya kar. Aada, bunlardan ikisi verilmitir. 1. Yntem. Doal saylardan oluan ama hi bir algoritma tarafndan numaralanamayan (saylamayan) bir kme oluturan aadaki ispat yntemi, gerel saylarn saylamazln gstermek iin Cantoruun kulland kegen ynteminden esinlenmitir ve Russeln berber paradoksuna dayanmaktadr. Doal say (alt)kmelerini numaralayan btn programlarn P kmesini dnelim. Bu programlarn kmesini numaralayabiliriz: P = {p 1 , p 2 , p 3 , ... , p r , ...} olsun. Bu programlarn ktlar doal saylardr. Baz programlarn kts iinde kendi numaralar vardr, bazlarnda yoktur. rnein, P ye ait bir p r programnn kts iinde r says varsa, bu program kendi numarasn numaralyor, deilse numaralamyor olacaktr. Kendi numarasn numaralamayan btn programlarn numaralarndan oluan K kmesini dnelim. Bunun K tmleyeni kendi 12 numarasn numaralayan btn programlarn numaralarndan oluan kmedir. Numaras K da olan btn programlarn kmesine P K , bunun P ye gre tmleyenine de P K diyelim. ' ' , K K K K P P P P P o = = olacaktr. K kmesini numaralayan bir algoritma var m? K kmesini numaralayan bir p k
program varsa, bu program P iindeki programlardan birisidir. yleyse, ya P K kmesine ya da P K tmleyenine ait olacaktr. te yandan,
' ' k K k K p P k K k K p P e e e e olur. Bu bir elikidir. Bu elikiyi yaratan neden, bata yaptmz kabuldr; yani K kmesini numaralayan bir p k program var kabul edilmiti. Sistemimizde elikiye yer veremeyeceimize gre, bu kabul yapamayz. O halde, doal saylarn bir altkmesi olan K kmesini numaralayan (sayan) bir program yoktur. Oysa K doal saylarn bir alt kmesi olduu iin numaralanabilir (saylabilir) bir kmedir. Ama onu sayan bir algoritma yoktur. Algoritma yoktur demek, formal sistemimiz iinde K kmesi saylamyor demektir. 2. Yntem. Eer kendi zamannda Turing Makinas biliniyor olsayd, Gdel, eksiklik teoremini yle ispatlard: 1. Her soruyu doru yantlayan bir makina var olsun. Buna Evrensel Turing Makinas (ETM) diyelim. Bunu, metalden yaplm bir ara deil, bir algoritma olarak alglayacaz. Bu makinann tasarm ok karmak olabilir, ama daima sonlu ilem sonunda doru yanta ulamaktadr. Baka bir deyile, formal sistem iinde her doruyu ispatlayan bir algoritmadr. 2. Gdel, ETM e onun yapsyla ilgili bir soru sorsun. Makina bunun yantn bir algoritma ile verecektir. Bu algoritma, ETMin kendi algoritmasnn bir fonksiyonu olaca iin, Gdelin sorusuna verilecek yant P(ETM) algoritmasyla gsterelim. Bu da yeni bir Turing Makinasdr. 3. Karsndaki akll makinayla kk bir oyun oynamaya hazrlanan Gdel, yznde kendinden emin bir glmsemeyle u tmceyi yazar: P(ETM) bu cmleye asla dorudur demez. Ksalk adna, bu cmleye G diyelim. O zaman Gdelin cmlesi bir nerme olarak yle yazlabilir G: ETM asla G ye dorudur demez. (*) 4. Gdel son hamlesini yaparak, ETMe G nin doru olup olmadn sorar ve rakibini mat etmek zere olan usta satranc edasyla geriye yaslanp bekler. 5. Bundan sonra biraz dikkat isteyen mantksal karmlar izleyebilmek iin, (*) ifadesinde G nin iki farkl yerde yer aldna dikkat edelim. Birisi ifadenin bandaki G, tekisi trnak iinde yazlan cmlenin iindeki G. Bu iki G birbirinin aynsdr. 6. Eer ETM, (*) ifadesinin banda olan trnak dndaki G yi kastederek, G dorudur derse, trnak iindeki ifade doru olacaktr. Trnak iindeki ifadenin doru olmas iin, trnak iindeki G nin yanl olmas gerekir. O halde ETM, G ye dorudur dediinde G ye yanltr demi olur. 7. Eer ETM, (*) ifadesinin banda olan trnak dndaki G yi kastederek, G yanltr derse, trnak iindeki ifade yanl olacaktr. Trnak iindeki ifadenin yanl olmas iin, trnak iindeki G nin doru olmas gerekir. O halde ETM, G ye yanltr dediinde G ye dorudur demi olur. Bu oyunda, biz G nin ne olduunu ok iyi aklamadan biraz bulank ifade kullandk. Gdel, bu oyunu oynasayd, 1931 ylnda yapt gibi, G yerine yantn iyi bildii bir 13 matematiksel ifade koyacak, P(ETM) yerine de, kendisinin oluturduu ve ancak G doru olduunda zm var olan karmak bir polinom koyacakt. Gdel, formal sistem iinde doru olduunu bildii bir soruyu ETM (Evrensel Doruluk Makinas)e soruyor, yant alamyor. Demek ki, ETM, Gdelden daha akll deil, diyerek kendimize bir pay karamayz. nk, ETM ile yer deitirecek olsak, biz onun durumuna deriz. Burada kan sonu, bizim ETMden akll oluumuz deil, sistemde giderilmesi olanaksz olan kaltsal eksikliktir. Bu basit oyunun gerisinde, bilim dnyasnn bilgiye bakn deitiren ok nemli bir sonu yatar: Her formal sistemde ispatlanamayacak dorular vardr. Chaitin, bu nemli sonucu olaslk kuramna tamtr: Sekisizlii ispatlanamayan sekisiz saylar vardr. Bu sonu, olaslkta ve informasyon teorisinde nemli sonular dourmaktadr.
Kaynaklar 1. G.Chaitin, Algorithmic Information Theory, IBM Journal of Research and Development. 21 (1977), pp. 350-359, 496. 2. R. T. Cox, "Probability, Frequency, and Reasonable Expectation", Am. Jour. Phys., 14, 1-13, (1946). 3. R. T. Cox, The Algebra of Probable Inference, Johns Hopkins University Press, Baltimore, MD, (1961). 4. Terrence L. Fine, Theories of Probability; An examination of foundations, Academic Press, New York, (1973). 5. R. J. Solomonoff, A Formal Theory of Inductive Inference", Info.Control 7, 1, 224 (1964). 6. R. J. Solomonoff, A Preliminary Report on a General Theory of Inductive Inference (Revision of Report V131, Feb 4, 1960), Contract AF 49(639)376, Report ZTB138, Zator Co., Cambridge, Mass., Nov, 1960. 7. R. J. Solomonoff, The Discovery of Algorithmic Probability, Journal of Computer and System Sciences, Vol. 55, No. 1, pp. 73-88, August 1997. 8. Li, M. and Vitanyi, P., An Introduction to Kolmogorov Complexity and Its Applications, Springer-Verlag, N.Y., 1997.