ZEND

Rzepirtk / 1 Sererastkirin Zana Farqn, Salih Kevirbir Mazlum Doan, Zulkuf Kanak Mzanpaj Besna Tongu apxane maj Matbaaclk ap Gulan 2004

NAVEROK
Ji Zend .................................................................................. 2 Ensttu xebatn akademk ................................................... 3 Sedsaliya Cegerxwn ............................................................... 5 Osman ZELK Nivs alfabeya droka nivs ............................................ 11 Raif YAMAN Pluralzma and demokras ............................................. 20 efik BEYAZ Perwerdekirina bi ziman kurd .......................................... 24 eto zel Di zimn de zayend .............................................................. 27 Adar JIYAN Di kurd de erk rola tewanga navdr cnavkan .............. 31 Sam BERBANG Bikaranna teoriya mufredat ji bo kirina bernameyn ziman rbazn frkirina ziman ........................................... 34 eto ZEL Dadgeha wijdan tevgera me ya drok ................................ 44 Cebar QADIR Mihrcan rola wan .............................................................. 50 Cemil Ouz Zana pxember kurd Zerdet (2) ..................................... 53 Kerem SOYLU Eb Muslim Xorasan .......................................................... 56 M. Red IRGAT Qanat Kurdo ......................................................................... 57 Rohat Mtoloj afirneke hevpar a mirovahiy ye ............................ 60 Ferat Pr Tgihn temayn rewa pketinn n xurtkirina peyvan di kurd de .................................................................................. 65 Feq Huseyn Li ser geln me yn vekt .................................................. 67 Zana FARQN Bernameya Bea Drok ........................................................ 71 Li ser qursn taybet n ziman kurd rewenbrn kurd ..78 efik BEYAZ

ZEND Bilim Kltr Eitim Basn Yayn Ltd. ti.

Namk Kemal Cad. Genolu nkilap Sok. Merkezi No: 19/6 Aksaray / stanbul Tel: (0212) 586 39 84 Fax: (0212) 586 39 90

JI ZEND
XWENDEVANN HJA
Di ser hejmara Zend ya eemn re ku ya daw b, e sal born. Ev dem ji bo jiyana weana kovarek demeke pir dirj e. Di v dem de hn xwendevann hja by Zend bi hesret man. Bi rast Zend j bi w hesret b ku bigje dest we. Li dawiya e salan, bi hejmara heftan em gihtin hev. Ji ber v sedem, em ji n ve, ji we re dibjin merheba. Amadekara Zend Ensttuya Kurd, di navbera van salan de pir asteng rewn dijwar derbas kirin. Ji aliy derfetn piral ve j tengas hatin kiandin. Digel van rewan diviya ku di demeke p de Zend bihata weandin, l mixabin pir dereng ma. Loma j, em ji we xwendevanan lborna xwe dixwazin. Di saln bor de dinyaya hundir dervey welt veguher. Hin rewn kevn ji jiyan derketin, hin nirxn n bedar jiyana siyas, civak, zanst hwd. bn. Ji nexeya gena bigirin heta desthilatdariya kevneperest a Rojhilata Navn guhern bn. Dinya ji her al ve, ji bo ku bibe bersva pdiviyn n, xwe diguherne ji n ve xwe ava dike. K ku naxwaze xwe n bike xwe vegu hze nikare bibe bersva pirsgirek pdiviyn piral yn ku her roj p re r bi r dimne nikare bibe areseriya van n han. Saziyn wek Ensttuya Kurd, ji bo ku xwe ji tengasiyan qelsiyan xelas bikin, fireh bibin xwe xurt bikin, bibin bersva pdiviyn n, div ku bi metodolojiya zanst ferasetn n xwe vegguhrin, binirxnin ji n ve xwe saz bikin. Ensttuya Kurd li ser v rastiy rawestiya destrname bernameya xwe guherandin. Loma j be damezirandin. Bi feraseteke n, bingeha despkeke n dan. Dsa j ev tr nake div ku ev feraset nbn h j xurttir bibe. Em d hewl bidin ku Zend ji aliyek ve mna ber heta ji ber xurttir cih bide xebatn zanist ji aliy din ve j titek li ser wan deyne, bibe fadeya xebatn li nav xwe yn ku bi feraseta n hatine amadekirin. Her wiha bila Zend bibe kursiy xebatn zanist yn Ensttuya Kurd. Hn xwedevann hja ba dizanin ku bi qalip tempoya xebatn ber, d tr nake. Pdiviyn ziman, and wjeya Kurd fireh zdetir bne. Div her Kurd ku dikare xebatn lkoln lgern bike, hin pirtir berheman pk bne bedar kovara Zend bibe. Bi v reng Zend d xurttir dewlemendtir bibe. Em bi v bawer in li benda bedariya berhemn we ne. Her wiha by nirxandin rexneyan j nabe. Kovarn ku by rexne nirxadin dimnin, ji aliyek ve xeteriya mayna li ser lingek derdikeve p wan. Rpeln Zend li benda rexne nirxandinn we yn bar in. sal sedsaliya Cegerxwn b. Loma, bi v mebest, di v hejmara xwe de me di ser de cih da nivsa Osman zelk ku li ser Cegerxwn nemir e. Me di v hejmar de piran cih da nivsn li ser ziman. Hn d der bar zimn de rast pnc nivsan bin. Adar Jiyan li ser perwerdey, her wiha eto zel j bi awayek din dsa li ser perwerdey rawestiyaye. Zana Ferqn Sam Berbang di nivsn xwe de cih dane mijarn rziman. Me di v hijmar de Ap Feqiy gorbihit j ji br nekir. Me cih da nivseke w ku li ser zimanasiy ye. Gotara Raf Yaman j der bar droka alfabe nivs de ye, l ew j bi zimn re eleqedar e. Bea drok bernameya xwe amade kir. Ji v hejmar p de ev bername d be bi be di rpln Zend de b weandin. Nivsn din, mijarn cur bi cur in; her yek li ser mijareke din rawestiyaye. Ji wan gotaran du heb li ser navn drok ne: Zerdet Eb Mislim Xorasan. Nivskarn van her du gotaran Kerem Soylu M. Ret Irgat in. Mijara nivsa Rohat, Qanad Kurdo ya Ceml Ouz j mhrcan e. Mtoloj pirandt ji mijarn Zend ne. Ferat Pr efk Beyaz ev gotar nivsne. Mabesta me ev b ku em bi van nivsan hn xurttir derkevin pber we. d nirxandin a we ye.
Heta hejmareke din, rojn bihz xwe n we bin. Tbin: Me, ev hejmara Zend, bi awayek asay amade kirib, l mixabin ji ber sedemn zagon, ev hejmara Zend, wek hejmareke taybet (rzepirtk) digihje ber destn we.

Bihar 2004

ZEND
Vekirina qursn ziman kurd, ji bo xwendekaran afirandina staj brsan, di war drok, wje ziman kurd de tgihtina mamosteyn pispor, damezirandina muzeyeke etnograf ya kurd, navenda dokumantasiyon ya ziman droka kurd, her wiha afirandina bea ziman, drok, wje, gelnas, audiovisuel, fotograf belgeyan ji armancn Ensttuya Kurd ya Stenbol end mijarn sereke bn. L ji ber bderfet nzkatiya rewenbrn kurd a ne xurt gelek proje bi ser neketin. Digel hem kmas bxemiya li hember xebatn zanist akademk, Ensttuya Kurd ya Stenbol gelek xebatn giranbiha j kir. Ferhenga bi tirk kurd, ji bo hnbna ziman kurd ya zarokan seta ku ji ar pirtkan saz bye, lkolnn li ser exsiyetn kurd n drok berhemn wan, gelek xebatn li ser zargotin, helbest wjeya kurd, rojnamegeriya kurd weand, i li welat, li Tirkiyey i li dervey welat gelek panel, konferans sempozymn zanist li dar xist bedar platformn akademk b. Bguman Ensttuya Kurd ya Stenbol di war ramangeriya kurd de j hewl dide li berhemn hja xwed derdikeve. Ji ber ku pdiviya raman bi tarz pergaleke akademk heye. Her wiha ramangeriya ku hza xwe ji pergaleke akademk negire, nikare di

3
war xwe de bibe ekolek. Ji ber v kmasiya netewey mezin, ne li chan ne j li welat ramangeriyeke kurdewar derdikeve p nikare di pbirka mirovahiy de cih xwe bigire. Gelo ev kmasiya ku ev qas girng watedar d ji aliy kjan saziy ve b tijkirin? Bguman div saziyn akademk v valahiya mezin

Ensttuya Kurd ya Stenbol wek hem saziyn netewey di pvajoyeke dijwar de bi hevkariya komek rewenbrn tirk kurd, li Stenbol roja 18' Avrla 1992'yan hate damezirandin. Damezirnern w smal Bek, Msa Anter, Feq Huseyn Sagni, Yaar Kaya, Abdurrahman Dure, brahm Gurbuz, Cemid Bender Sleyman mamoglu bn.

ENSTTU XEBATN AKADEMK

Ensttuya Kurd bi co hviyeke xurt hate damezirandin. Bguman wek hem saziyn netewey Ensttuya Kurd ya Stenbol j rast ran hat. Li aliyek hzn ewlekariy dixwest ku daxwaza damezirandina Ensttuya Kurd biewisne, li aliy din j saziyn ferm sivl n ku di qada zanist de cih digirtin li dij v xwesteka xwezay teoriyn li ser nebna kurdan bi sinceke ji fehm aqilan dr diafirandin. Digel hem bertek ran, Ensttuya Kurd ya Stenbol di nav ert mercn giran bderfet de xebatn xwe yn der bar ziman kurd, wje drok de meandin.

Ensttuya Kurd ya Stenbol wek hem saziyn netewey di pvajoyeke dijwar de bi hevkariya komek rewenbrn kurd tirk, li Stenbol roja 18' Avrla 1992'yan hate damezirandin ku damezirnern w smal Bek, Msa Anter, Feq Huseyn Sagni, Yaar Kaya, Abdurrahman Dure, brahm Grbuz, Cemd Bender Sleyman mamoglu bn.
pwist tije bike. Mixabin rewa saziyn me yn netewey bi taybet j saziyn akademk li gor pvann sedsala 21'an xebatn sazmanbn nadin meandin. Her i qas ku Ensttuya Kurd ya Stenbol di sala daw de xebatn li gor daxwazan ne dabe meandin j, l careke din hn xurttir gihtiye feraseteke n ku ert mercn xebatn akademk biafirne. Hewce ye ku saziyn akademk di xebatn pvena civak de j cih bigirin, rona-

4
hiya zanebn bidin civak. Heke xebatn akademk li gor pwendiyn civak rista xwe nelzin, himendiya civak d ji her dem dewran zdetir tk here. Lewre j hv heye ku Ensttuya Kurd ya Stenbol di war gihandina ramangern kurd de rista xwe bilze bi hzbna wan, asta civak ya hemdem bi p bixe. Bguman bilindbna as-ta ramangeriya kurd d civak j bi xwe re biguherne. Di droka hem neteweyan de rista ramangeriy bnqa t pejirandin. Beriya zanistiya modern ramangeriya sedsaln njen perestgehan, dran, mizgeftan, medreseyan, dergahan di afirandina raman de ristn mezin lstine. Her wiha di droka kurdan de j ramanger flozofn wek Ehmed Xan, Meley Cizr, Meley Batey, Feqiy Teyran, Baba Tahir Hemedan di medreseyn kurd de gihtine bandoreke mezin dane pvena civaka kurd lewre j neteweya kurd hebna xwe bi hzgirtina van kesn bhempa parastiye. Di v sed sala daw de j kesn wek Celadet El Bedirxan, Kamran Bedirxan, Qedrcan, Red Kurd, Seyday Cegerxwn, Msa Anter, Feq Huseyin Sagni, Sebr Botan, brahm Ahmed, Ereb emo,

ZEND

Bihar 2004

Heciy Cind, Cell Cell bi berhem ramann xwe, kurdewar bi p xistin dixin. Ji xizmetn Ensttuya Kurd ya Stenbol yek j alakiyn prozkirina jidayikbna sedsaliya Seyday Cegerxwn b. Ensttu li gelek bajarn kurdan li Tirkiyey gelek panel, semner sempozym li ser nav Seyday Cegerxwn li dar xistin. Her wiha ji bo branna

Heke xebatn akade-mk li gor p-wendiyn civak rista xwe nelzin, himendiya civak d ji her dem dewran zdetir tk here. Lewre j hv heye ku Ensttuya Kurd ya Stenbol di war gihandina ramangern kurd de rista xwe bilze bi hzbna wan, asta civak ya hemdem bi
seyday mezin di war wje nivsariya kurd de xelat da.

Digel hem tengasiyan bderfetiyan ji xebatn dibistann perwerdehiya ziman kurd re peng kir. Li bajarn wek Riha, Wan, lih, Amed, Bazd, Drsim, Qoser, Edene Stenbol avahiyn dibistanan vekir. Her wiha li Riha, lih Wan destra vekirina dibistann perwerdehiya bi ziman kurd bi dest xist. Dsa ji bo gihandina mamosteyn ku d di dibistanan de xwendekaran perwerde bike qurs organze kirin. Her i qas ku ne li gor pwistiyan be j, ev xebatn proz di droka bakur Kurdistan de pngavn n ne. Hv ew e ku d kesn d ramana kurd biafirne w di dibistann kurd re derbas bibin. Lewre d di hnandina mj raman de j rengn kurdewar derkeve p. Bguman ev d ji pketin bihzbna xebatn akademk n kurd re bibe bingeheke n-jen. Bel, hedef armancn Ensttuya Kurd ya Stenbol her ku die mezintir bihztir dibe. Jixwe Ensttuya Kurd ya Stenbol bi feraseteke n rontir xebatn xwe dimene. Bguman w di kongreya xwe de bigihje encameke xurt. Ne hv bi ten, xebatn xurt tne kirin ji bo kongreyeke serkeft ne.

Bihar 2004

ZEND

SEDSALIYA CEGERXWN
Osman OZELK
Sala y, sedsaliya air netewey Cegerxwn b. Em ji bo Cegerxwn i dikin. endek panel, end rpel nivs... ew qas! Ma heq Cegerxwn y li ser me ew qas e? Binrin xelk ji bo airek xwe endek rzik dinivsnin i dikin i nakin. Hja ye ji bo air me y bhempa akadem, zanngeh, wekif vebna. Nav w li kolanan, li bajaran bihata dann. Rast e, derfetn me km in. Derfetn me yn ku hene j em bi kar naynin. Ji me end kesan dwann w, jnengariya w xwendine? Em end kes dizanin irn w jiber bixwnin? Em end kes w ji nz ve nas dikin? De ka em kulan zde tev nedin, bi end rpelan em w bi br bnin. Bi ya min ji xizmetn Cegerxwn yek j, xizmeta vejna ziman kurd ye. W bi hezaran bjeyn kurd ku di ziman jiyana rojane ya civak de b, kir bjeyn ir edeb nehit ku ew bje winda bibin. W ferhengeke fireh ji me re hit. Bi Cegerxwn careke din em dibnin ku neteweyek bi and hunera xwe, bi jiyandina ziman xwe li ser lingan dimne. Bingeha avabn ma-

yna welatparziy ziman e. Zimanek pket ye ku miletan dike rza neteweyn hemdem. Sal 1903 ye. Li Bajar Mrdn, li gund Hesar ya Kercews, ji Hesen Eyan bi nav xms, kurek t dinyay. Hesen Eyan mna gelek malbatn kurdan feqr in. 11 zarokn wan bne, bel ji wan ten Asiya, Xell xms jiyane. Beriya er chan y yekemn ji ber er pevnn gund, Hesen Eyan her s zarokn xwe hil-

Bi ya min ji xizmetn Cegerxwn yek j, xizmeta vejna ziman kurd ye. W bi hezaran bjeyn kurd ku di ziman jiyana rojane ya civak de b, kir bjeyn ir edeb nehit ku ew bje winda bibin. W ferhengeke fireh ji me re
digirin bar dikin, diin Amd. Di demeke kurt de, d bav di navbera salek de li py hev dimirin. Her s zarokn swmay bi n de vedigerin gund xwe, dsa li Hesar bi cih dibin. Jiyana wan a li Hesar dirj naajo, careke din li Amd vedigerin xms bik mal ye. Xell Asiya zewicne, Sxms li cem Xell dimne. xms ji dest jinbira xwe debar nake, die mala xwika xwe ya Asiya. Ew j gelek feqr in. Diviya xms bixebitiya.

xms li cem wan ivant, rncber palet dikir. xms, li cem axa dewlemendan xebit. Di zaroktiya xwe de, xwe di nava er her dijwar, er jiyan de dt. Zordest, elandin, birbn, durt, neheq bi avn ser xwe dtin. Cehalet nezan nas kir. xms bik dikewiya, kesayetiya w ya civak bi ruh dib. Dibistan km bn w nikar bixwenda. xms qma xwe bi v jiyana bkr bxr nedian. Di kraniya dil w de agirek nenas pketib. Dixwest bixwne hn bibe. Di brannn xwe de Cegerxwn dibje; "Dixwazim herim xwendin. L biray min mela Xell nahl ez herim. Em her du bira pevn. me li hev da keviran. L me herduwan j kevirn xwe avtin bi ser hev de giriyan." Di 8 salan de xwendina 15 salan qedand. Li ber xms ivan pale dinyaya zanistiy vebb. Di medreseyn Kurdistan de and edebiyata kurd ya klask nas kir. Tna iirn Melay Cizr Ehmed Xan di medreseyan de giht kezeba w birna yekemn di van saln agirtiy de di dil w de veb. Pit ku medreseyn det qedand, welat Soran ji wir giht Deta Lehcan, nav Kurdistana rojhilat. Cegerxwn behsa melayn ku w li cem wan xwendiye, dike. Ji mamosteyn w yek j, Mela skender e. Dibje; "Mela skender muftiy Drik b. Ko di Kurdistan de ji melayn mezin dihate jimartin. Di ax w de ar melayn mezin

6
navdar di Kurdistana rojava de hebn. Mela Ubeydillah li Amd, Mela skender li Drik, Mela Huseyn Kiik li Farqn Mela Kiik Efend li Erbl." Jiyana Kurdan a civak, ziman zargotina Kurd folklora gel, dilop dilop dadiweriv ruh w di mjiy w de bingeha neq ira w wisa ava b. Ev bingeha xurt ku koka xwe ji kraniya drokeke serfiraz distend di dil w de mizgniya katn dareke bi ber dida. Pit feqetiy d ew Mela xms e. sal 1928 e. Mela ji gund xwe, ji Hesar, bi kea xal xwe re dizewice. Dibje; "Min ji gund Hesar, kea xal xwe Hac Mistefa, Kehla ji xwe re an." Ji Kehla du kurn w dibin. Cemd Xurd. Bel yek j ber ku bibe yek sal, y din ber ku bibe s sal dimirin. Pa heft zarokn wan dibin. Du kur; Keyo Azad. Pnc ke; Snem, Gulper, Rojn, Bensuada Hat. Em ji brannn w agahdar dibin ku, bi er x Sed, kela welatparziy di dil w de dikele. dibje; "Ez Kurdperweriy ji ewq Beg Erxan hn bm." Cegerxwn di war olperestiy de j di bandora x Mihd de dimne. Di war br baweriyn ol de ik gman l peyda dibe. Dibje; "x Mihd, ez ji xewa kevneperest bi carek iyar kirim. Ew sawir goman bi carek ji ser min dr xistin. avn min di biwara olperest de vekirin. Gelek titn ko kes newrab bibj, ji min re digotin. Her tit dane xuyakirin ronak

ZEND

Bihar 2004

avte ser br baweriya min. Ez di v babet de deyndar x xwe me." Mela bi hestn welatpa-

rziy li gundan dest bi melatiy dike. Li piya gundiyan nimj dike, mehra gundiyan dibire. Bi fitre zikat jiyana xwe didomne. Jiyana bxebat, bi fitre zikat bi w giran t dev ji melatiya gundan berdide. Sal 1925 e. Li Kurdistana bakur er x Sed dest p kiriye. Kurdan pitgiriya x Sed nekir. er ikest. x Sed hevaln w hatin daleqandin. Bi milyonan kurd kober bn. Rewenbrn kurdan mecbr man ku welt biteriknin. V byer tesreke mezin li ser Mela xms hit dest bi nivsa iran kir. Bi v away Cegerxwn, pit Ehmed Xan wek lehiyeke harby bi gurmn kete nav edebiyat jiyana kurdayetiy. Wek avbendek

hile ava har, dar beran bide ber xwe belav bibe, hem det newalan tij bike, kete nav jiyan. Ptiyn volqana dil w her yek b irek pijiq. Wek hespek bgem ajot ser kevneperestiy kevneo-piyn ku li ber pketina gel bbn asteng. Bi guhertina jiyana xwe dest bi orea civak kir. Dibje; "Xit, tizb, erbane defik; top tangn me bn. Fi-rna x, kef keramet; -na xwendina bilind, fz-ya, kmya dezgeh girtibn." Cib, aik riha dirj avt, xwe ji bidketina mal dinyay rizgar kir. Pir ne ew kesn zordest, kevneperest yn ku bi kirinn xwe ketibn hembza xanet ji w aciz bn. Digotin mela dn bye, xurif ye, kafir e. W j di ira DEST X MA MEKIN de digot; Dest x ma mekin ew x ne qutb raz ye Tac ewket tev xebata dest sar taz ye ... Ev ne dn e, dn mebe, dn serxwebna milet e Ser mebe ber ling x, keng xwed j raz ye W dizan x mela li ser cehaletiya gundiyan jiyana xwe didomnin: Mrkuj xwnxwar hov bmirs in bes, Milet nezan e, hj dibj ew ocax in

Bihar 2004

ZEND

7
Ew i qas bi Zerdetiy sond dixwe j, zilfn re n yar ji w re biqmettir e. Xirqe li min kir ne bi zor zdiya engar tor Gaz me kir em birne jor Zan me Lale kabe ye Min ser tewand ber Lale Armanc bi xwe zilfa re Yekcaran ew ji ber evna yar, ji dn derdikeve. Min ma leb dm en birye bi talan L yar ji me bir, dn dil mezheb adat. Cegerxwn di gelek irn xwe de pesn Ehmed Xan dide w mna pxemberek dibne. Di ira RBER ME SEYDAY XAN de hezkirina xwe weha tne ziman. Ne pxembern me ne Zerdet Mezdk Man Yek rehber me heye Seyday Xan Di ireke din de nav Ehmed Xan Melay Cizr dide. Du Ehmed min ji bo xwe kirne rber Cizr yek ew d Xaniy min Di irn Cegerxwn de xuya ye ku ji bil du Ehmedan, Hec Qadir Koy, Bkes, Hejar Feqiy Teyran bandoreke xwe li ser w hitine. Sal 1932 ye. Li am kovarek der t. Nav kovar HAWAR e. Pit ikestina er x Sed gelek rewenbrn kurdan reviyane ne "Binxet" CELADET EL BEDIRXAN ji wan yek b. Celadet, end

Di ira JI MEZINN KURDAN RE de r rhdirjan dike. Hinik rdirjn me kurdan hene Neyarn reh ol koma me ne Dijminn kurdan ne ten dagirker in, dijminn hundirn ji wan xedartir in. Di helbesta JI K HUN NEWRIN de wiha dibje: x beg axa dijmin in, xwe mr in Di bindest xelk ne ji we re wek r in Di ira xwe ya BEGIM XUYAYE HN NATIRSIN de neyaran, bi x axan re r bi r dike. Hey teres ferq i ye Ha neyar xwar ha te xwar. Cegerxwn dixwaze beg axa j iyar bin, bel bfeyde ye. i qas bjim bfeyde ye, wek bilra ber ga Ax ji destn we x melan ez bm Cegerxwn. Melayn Kurdistan j wek gundiyan feqr in, ne wek xan in. Cegerxwn ji wan bi hv ye gaz wan dike, dibje hn ima ranabin. Dimrin li olan bkefen Dsa tu ranab mela Pa dibje de ka em dirj nekin. Ez dizanim pir dirj kir, min li te peyv kelam Ger tu kurd kurdperest b, em bira ne wesselam. Cegerxwn pwendiyn x-

we ji "dn" dibire vedigere ser dn Kurdan y kevnare. Di irn xwe de bi Zerdtiy, bi Mishef bi Lale sond dixwe. Ne ku baweriya w bi Zerdtiy t. Ji ber ku Zerdt dn kurdan kevn e. Sedema

Jiyana Kurdan a civak, ziman zargotina Kurd folklora gel, dilop dilop dadiweriv ruh w di mjiy w de bingeha neq ira w wisan ava b. Ev bingeha xurt ku koka xwe ji kraniya drokeke serfiraz distend, di dil w de mizgniya katn dareke
l xwed derketina Zerdutiy ev e. Ji bo Cegerxwn i kurd be, ew hja proz e. Ev i x i mela ne, i ke i feqr Ev i mizgeft i dr in bes e Lale me d her. ... Bel sond dixwim carek bi Lale Bi Zerdet bi roj heyv ate Di Zerdutiy de xwedtineke njen heye. Gotiye BI DIL HER KES GUNEHKAR E Evndaran guneh nne wisa ferman kir Zerdet Bi dil her kes gunehkar bi dev her kes misilman Di irek de li xwe mukir t wisa dibje. Ateperest im min sofiy hezret Zerdet

8
rewenbrn hja li dor Hawar aniye ba hev. Di nava wan de hinek kes hene ku di tkona gel kurd di edebiyata gel kurd de tu caran navn wan nayn jibrkirin. Celadet, li am ye li derdora w Osman SEBR, Qedr CAN, Dr. Nazif BEG biray w Kamran BEDIRXAN hene. dane ser riyeke proz, Hawar diwenin. W 32 hejmarn kovar derkeve. Hawar di demeke kurt de dibe hv hewara kurdan Hawar Cegerxwn mna du evndarn ji hev bidrket digihjin hevdu. Cegerxwn j di nav kadroyn Hawar de cih xwe digire KIRYARN HAWAR re irek dinivse, daxwaza l xwed derketina Hawar dike. Ey serbilind kurd kesn Hewar divtin Div Hewar xwed kin bi her hewa hal Hawar gihtiye hejmara 14an. Cegerxwn Hawar diibne keeke Kurd a ardeh sal. Pir erm e ku Hawara me ta ebed nemnit Hawar ke e, ciwan e, xwe bk e ardeh sal W nexwe nas kirib. Nexwe, "nezan" "xizan" b. Btifaqiy j nexwe dijwartir dikir. Du derdn me hebn dijwar xedar

ZEND
Xizan yek, ew d her nezan Cegerxwn kur te dinal Ji ber jana nezan xizan Du derdn me hebn dijwar xedar Xizan yek, ew d her nezan Cegerxwn kur te dinal Ji ber jana nezan xizan Aqil, zann xwendin li ba w ji her tit proztir in. Di gelek irn xwe de saloxa aqil dide. Ew kes b xwendin eql zann Li rza kera ye i bi dn i bdn Dijminan cdatiya coxrafk ziman j li hember me kiriye asteng Cegerxwn me iyar dike. Ferq lor zaz gor bext i ye Em hem kurd ziman kurdmanci ye. Ji bo Cegerxwn ji Kurdistan proztir tu tit nn e. Li ba w Kurdistan keek, bkeke delal e. Dijminan ew revandiye. Nams e Kurdistan. Kurdistan li hviya xortn kurdan e. Xemland me seranser dezgirtiya xorta me Gerden svek sor zer li hviya merda me Qelen xwn e ne gewher, kurdistana kurda me B tang top leker, ro

Bihar 2004

we ez berda me Kurdistana delalim herkes t min dixwaz Ez pir ox epalim min deng daye bi naz Jin ken kurdan di jiyana civak de li pa hatiye hitin. Bi tevah xwendin km e. Bel xwendina jinan kmtir e. Cegerxwn tgihitiye ku jin dest nedine kar bar xelas dr e. Di KEA KURD de bang ken kurd dike. Ey ke rabe bixwne da tu serbest her bij Z ji xew t ser hilne bes bimne bmij Tu kes mna Cegerxwn nizane pesn Kurdistan bide. Delal nazdariya w ya hjaye ku mirov xwe di ser de bide kutin. Welat yareke pir xwe ddar Li ser dinalin hezar evndar Li rast ep kut birndar Malwran e dosta w bedew Di ireke din de j weha pesn Kurdistan dide. Kurdistana hilmit Ji zr gewher mit Em li ber der dergevan Dijmin t de rnit Droka Kurdistan di irn Cegerxwn de t naskirin. Bermay Mad im kur

Bihar 2004

ZEND

9
Ebed rawesta, deng daye chan Sala 1957an hevkariya Cegerxwn a bi komunstn Sr re diqete ew bi komek hevaln xwe re saziya "Azad" ava dike. Di 1958an de Azad bi "Partiya Demokratn Kurd Li Sriye" re dibe yek. Di 1959an de Cegerxwn bi hilbijartin dibe endam Komta Navend ya PDKS w sal. Part w dine Kurdistana Bar. Li Akademiya Kurd ya Bexday dersn ziman edebiyata kurd dide. Pit du salan, er Kurdistana Bar dest p dike Seyda bi n de vedigere Sr. Bi irn xwe pitgiriya er pmergeyan dike, hz dide wan. Cegerxwn her dem ji bo gel kurd iyar bibe diqre. Qrna w di esman heftan de derdikeve Bes ji bona we ye ev qrqra min L ez i bikim hon guh nadin ira min Hon dizanin l hon li xwe nakin bar Em j ji ber dil dikin hewar Carinan bi berger, carinan j bi nifir gaz gel dike. avn we birjin li hawir xwe binrin, binrin Cegerxwn li we dik qrn ma hn ker in guh nakin Bi qrn diweste, bhv dikeve.

Ferhadim Ne kol Tirk Faris Bexdad im Kur Mtan im xwed binyadim Kurdistana xwe carek bernadim Ji bo merama dil xwe, doz daxwaza xwe bne ziman tu r namne ser l nade. Bi dev falbazeke qere daxwazn xwe dibje. Di her ireke Cegerxwn de derseke sosyolojk j heye. Gava mirov ir dixwne jiyana civak ya w roj dinase. Cegerxwn, baweriy bi xebata birxistin tne. Di nava part rxistinn siyas de dixebite. Li Sr li herma Cizr serokatiya "Komta At" dike. Cegerxwn welatparzek tund e, bel tu caran nebye njadperest. Ber ku bibe komunst j di irn xwe de doza wekhev, birat atiya gelan kiriye. Di ira DIL CEGERXWN de her i qas li dij tirkan rist nivsibin j, akera dike ku ew ne dijmin gel tirk e. er w bi sazman rvebern tirkan re ye. Geh ah e ew, geh bkes e, geh kurd e, geh faris e Geh berber e, geh erkes e, geh tirk e, geh tatar e dil Hozan atiy, irn atiy bi nrnn xwe yn komunst ve dihne. Li gor w dijminat

ne dijminatiya gelan e. Geln dinyay hem bira ne. Dijmin rayedar in. Kurd Ecem bira ne, dijmin ten koledar Tirk ereb hevalin dijmin Sed Bayar Li dinyay i dibe i nabe w hay ji her tit heye. Poltkaya dinyay diopne ji bo xelasbna kurdan li irskek digere. er Kor derdikeve. Cegerxwn dibje nein er. Em er naxwazin bimrin er

Xemland me seranser dezgirtiya xorta me Gerden svek sor zer li hviya merda me Qelen xwn e ne gewher, kurdistana kurda me Btang top leker, ro we ez berda me

ceng Me natirsnin ev qrn deng Eger dixwazin silma alem Ji axa Kor derkevin hem Di dema ku ew qomunst b ji bo Staln iran dinivse. Sitaln dimire. Sal 1953 ye. Cegerxwn gelek xemgn e. V byer mna remizgnek tne ziman. Dil Staln gernas hozan

10
Ey Cegerxwn bes bibje k heye guh bide te Ji hewar keser deng te dil tev b keder Qrn, hewar gaziya Cegerxwn kurdan ranake ser lingan, bel kurd roj bi roj iyar dibin. li dor Cegerxwn komeke evniy pk tnin. Cegerxwn kfxwe dibe. Di ira DINYA NE HJA YE de hestn xwe weha tne ziman. Ko Cegerxwn tte bajr, xelk sk hr gir Hin ji vir de, hin ji wir de tn temaa sef bi sef Cegerxwn bi xwe j feqr e. Ew j bal qerpal e. Bel, xemn kurdan ji xwe re dike qerpal p dil xwe dinuxumne. Cegerxwn xemhilgir e li ser we dinal tim Mal nn e l xem di ser dil w de qerpal in Xwedeng xweahenga ziman kurd di irn Seyda de dibe muzk, dibe wneyek jndar mirov di dil ruh xwe de deng rengan his dike. Cegerxwn bi sedan irn evn evndariy nivsne. Ew di nav erek bdaw de b. Di aliyek de tade ldana dagirkeran, di aliy din de nezan xizaniya kurdan. birbn, tunebn, malwraniya airek. Kezeb bi xwn, dil bi birn. Dsa j ew airek diltenik e. Ku xwe bernede hembza evn, di bihita nedtbar de nekeve xem

ZEND

Bihar 2004

xeyalan, dil ji n ve navejine. Ew aiq rind, y, xweikiy elengiy ye. xoewsta w ya her giranbiha Kurdistan be j, ew carinan aiq keeke kurd a zd ye. Carinan j aiq lvrn, memiksvek ye. Evniyn Cegerxwn bejnzirav, kez lle, biskre in. Bejndirj in, avtj, brkevan in. Ew ji Zn elengtir, ji Xec bedewtir ji rn nazenntir in. Wek karxezaln kv ne. Ew direvin Cegerxwn j wek Syabend li d wan e. Cegerxwn mna gelek rewenbr syasetmedarn kurdan mecbr dimne ku welat

Cegerxwn welatparzek tund e, bel tu caran nebye njadperest. Ber ku bibe komunst j di irn xwe de doza wekhev, birat atiya gelan kiriye.

xwe biterikne. Di sala 1979an de die Swd. Bi malbata xwe ve li Stokholm bi cih dibe. Li welat xerbiy, jiyana penaber, xebat eqa Cegerxwn neikand. Ji aliyek dinivs ji aliyek ve j, ji civnek di civneke din. Rojek li Almanyay, rojek li Fransay b. Rsyay b

mvan Qanat Kurdo. Saln w bi ser 80y ketib. Ev porspiy kurdan, ev air bi bejn bal devliken tu caran newestiya. Dil w bi eq ve tij b. Di 80 saliya xwe de dinivse. Ev du ristn w balk in. Evna dil te dil kirye birndar Bihara min, hem zer bn gul dar Me ew rojn ciwan da bi tolik Ketim het ji n ve bm evndar Helbestvan nemir ro li bajar Qamlo di hewa mala xwe ya feqr de razaye. ro gora w bye zyaretgeha kurdan. Cegerxwn li d xwe 17 berhemn weand, nz bst berhemn neweand wek xezneyek ji kurdan re hit. air welatparziy, air serxwebn, air eq, hostey wezna arz kafiyey, hunermend ziman kurdan jiyaneke bi rmet li d xwe hit. Hezar spas ji w kullka av ya li ser axa bej mezin bb.

Bihar 2004

ZEND

11

NIVS ALFABE DROKA NIVS

Raif YAMAN

Ji afirnn mirovahiy yn her mezin yek j bguman nivs e. Gelek awayn nivsandin hene. Wnenivs (pictograms), tgenivs (ideograms) sstema alfabey di droka nivsandin de s qonaxn bingehn in. Wnenivs ji nann (symboles) navn berbiav (concrete) pk tn. Droka bikaranna wan heta Dema Qeay die. Kes nizane mirovan keng, awan dest bi bikaranna wnenivsan kiriye. Li gor hinek nezeriyan (theories) merivan bi rasthatin peyda kirine, li gor hinekan j, ji veguhernn bi awayek xwezay derketine hol. Hinek arezahiyn wek Indiyann Bakur Amerkay ji xeyn wnenivs, sstemeke nivsandin ya din bi p ve nebirine. Tgenivs ji wnenivs dijwartir e. Xwed tevliheviyeke zdetir e. Li gel v, gelek dimnin hev. Bingeha wan li ser heman tit ye, l nann tn bikarann, ne ten ji bo anna zimn a raman kirinn berbiav e; ji bo fadekirina raman kirinn neberbiav (abstract) j tn bikarann. Gelek andiniyn ku demeke dirj wnenivs bi kar anne, tgenivs bi p ve bi-

rine. Ji bo danna dengn ku pareyn peyvan pk tnin, bikaranna aret an j tpan, alfabe sstemeke nivsandin ye. Bi gotineke din hem tp an j aretn di nivsandina zimanek de ji bo danna dengn peyvan tn bikarann, alfabeya w ziman pk tnin. Alfabeya Mors, alfabeya ker lalan, alfabeya Deryayiyan hwd. alfabeyn taybet ne. Ev alfabe ne babetn v nivs ne. Sumeran 3500 sal ber byn (Ber byna hezret sa), dest bi bikaranna sstemeke wnexet (pictographic) kirine. Di pev re kirina end wnexet tgexet cat kirin. Di v sstem de ji 1500' zdetir nann ji hev cih yn ku xwendina w dijwar dikirin, hebn. Li gor avkaniyek j, di tgexeta sumer de 20.000 nann hsan hevedudan (composed) hebne. Nivsa bizmar b alfabeya ku nanan ji bo danna fonem (phoneme) dengn di zimanek de hene, bi kar bne. Ev ji bo ku di nivsandina zimann din de j were bikarann, hsaniyek b. Ji ber ku nivsa bizmar xwed sstemeke dengan (phonemic) b, di nivsandina gelek zimann cihreng n wek akad, babl, kenan, htt, farisiya kevn rarty de hat bikarann. Lgernn dawn n arkiozan, li ser droka nivs rastiyeke din derxistin hol. Di encama xebata du lgernern hnd hndzanek amerk de, hat dtin ku 3500 sal ber byn, bi sumeran re di eyn dem de, merivn at arezayiya Saraswat li ser tabletan nivs nivsne. Saraswat, bi nav piyn arezayiya Indus tn naskirin. Di

v nivsa ku li gor a Indus zdetir kevn e de dengdr tune ne. Pergala nivsa wne peyv (hieroglyphs) a misiri-yan, li gor yn din zdetir t nasn. Misiriyan, 3000 sal ber byn dest bi bikaranna wnepeyvan kirin. Misiriyn ber bawer dikirin ku, Xwed ev wnepeyv dane wan. Bi qas ramann berbiav, ramann neberbiav j bi hsan p dinivsn di heman dem de ji bijkiy bigirin heta lawijn ol, edebiyat, perwerdey, qirqal gotinn gelr di her war jiyan de hatiye bikarann. Di heman dem de alfabeke tkz j cad kirine; l wnexet terch kirin, ten nav bpeyv (glyphs) nivsandin.

Ji afirnn mirovahiy yn her mezin yek j bguman nivs e. Gelek awayn nivsandin hene. Wnenivs (pictograms), tgenivs (ideograms) sstema alfabey di droka nivsandin de s qonaxn bingehn in.
Pit Misira kevn, tu arezahiy wnepeyv bi kar ne an. Nivsa n ya her kevn ber byn, di saln 1200 de hat dtin. Kes ba nizane keng hatiye cadkirin. Li ser destpka nivsa n, du dtinn nezer hene. Li gor ramann hinekan ev ji nivsn arezahiyn din hatiye girtin. Ji ber ku hinek nann dimnin nivsa bizmar ya sumer nivsa Rojhilata Nzk hene. n din bawer dikin

12
ku, bi awayek serbixwe hatiye afirandin. Nivsa n, bi bikaranna wnenivs dest p kir. Ev di nav dem de veguher tgenivsa ku ro hna li gel sstema wan a ktey (syllabic) t bikarann. Di n de ji 40,000 zdetir tpdirv (characters) hene. Pa japonan sstema wan a nivs li ziman xwe y zor cih ann. Mayayn ku li Amerkaya navend jiyane, peyvn (glyphs) ku piraniya wan ji wnn ajelan pk tn, bi kar anne. Ji ber v gelek meriv baweriya xwe p an ku wan sstemeke nivsa wnexet bi kar aniye. L di rastiya xwe de ev nivseke ktey b. Maya li gel alfabeyeke 44 tp hinek wnenivs j bi kar anne. Mayan tu car peyvn xwe hsan nekirine. Droka Alfabey Bi qas 1000 sal ber byn fenkiyan alfabeyek cad kirin. Nivsn xwendina bi alfabeya fenkiyan hsan b. Di alfabeya wan de 22 tp hebn. T de dengdr tune bn. Ji ber ku di ziman wan de zde dengdr tune bn. Alfabeya wan destpka alfabeya ro t bikarann. Peyva "alfabey" j ji navn du tpn wan n destpk "alef" "bit" tn. Fenk, bazirgan deryavan bn, din gelek deveran. Ji ber v alfabeya wan z belav b. Dema girekan dest bi bikaranna alfabeya fenkiyan kirin, ji bo ku girek hsantir kanibin bibjin, navn gelek tpan guhartin. Li gor ziman fenkiyan di girek de zdetir pwst bi dengdran heb. Di v rew de girekan li gor pwstiyn ziman xwe dengdr l zde kirin. Ji bo v kirin j, ji alfabeya aram aret girtin, l watn wan gu-

ZEND

Bihar 2004

hartin. Bi gotineke din ev aret li ziman xwe ann. Pnc sed sal ber byn, di alfabeya girek de 17 dengdar (consonants) 7 dengdr (vowels) hebn. Di sr de girekan ji al rast ve ber bi al ep dinivsn. Pa wek xetn cot n li ser zeviy bi hev ve digerin ji al rast ve ber bi ep, ji al ep ve ber bi rast nivsandin. Ev away nivs bi nav vegera g (bstrofdon) t binavkirin. Di girek de bs ga ye, strofn j vegern e. Ji ber byn 200 sal bi vir de, her tit ji al ep ve ber bi rast ve nivsandin. Girekan dest bi nivsna tpn gir kirin. Li ser

Lgernn dawn n arkiozan, li ser droka nivs rastiyeke din derxistin hol. Di encama xebata du lgernern hnd hndzanek amerk de, hat dtin ku 3500 sal ber byn, bi sumeran re di eyn dem de, merivn at arezayiya Saraswat li ser tabletan niv nivsne.
keviran bi tpn gir, li ser paprsan tabletn find, bi tpn bik dinivsn, nola du alfabeyn ji hev cih li wan dinihrn. Girek deryay bn li ar aliyn Deryaya Sp digeriyan, di v rew de alfabeya wan li Ewrpay belav b. Etrsk li navenda taliyay dijiyan. Alfabeya etrskan a 26 tp ji alfabeya girek hatiye girtin. Hem tp nedihatin bi-

karann, ji ber ku di alfabeya girek de hebn wan ew bi hsan girtibn. Di destpk de navber ji bo ji hev cih kirina peyvan nehatiye bikarann. Hem peyv bi hev ve tn nivsandin. Demek bi n de ji bo ku peyvan ji hev cih bikin dest bi bikaranna xaln ji hev (dots) kirin. Di nav dem de kte j cih hatin nivsandin. Etrskan j fena girekan piy ji aliy rast ve ber bi al ep nivsandine, pa bstrofdon nivsne. Di nav dem de, ji aliy ep ber bi rast nivsne. Ber byn di saln 510 de dema ku Roma ket bin serdestiya keyn etrskan, romiyan dest bi bikaranna alfabeya etrskiyan kirin. Di v dem de j, romiyan bi latn axaftina xwe domandin. Pit serdestiya etrskan bi daw b, romiyan di v alfabey de hinek guhartin pk ann. Romiyan tpn j, u, w, y z li alfabey zde kirin. Romiyan j ber mna etrsk girekan alfabe bi kar ann. Di sedsala yekem ya byn de hem tp bi hev ve dinivsn. Di nivsandina belgeyn ferm zdekirina pirtkan de bikaranna tpn gir gelek zeman digirt. Tpn gir bik nola du alfabeyn ji hev cih didtin. Pit byn di saln 700 de, dema pirtka bi nav Charlemagne, the Holy Roma Emperror, ji n ve bi destan hat nivsandin, destnseran dtin ku bi tpn pik hsantir ztir t nivsn, l tpn mezin xweiktir xuya ne, cara yekem tpn gir bik bi hev ra hatin bikarann; tpn destpka hevok navan gir hatin nivsandin. Alfabeya latn ji alfabeya etrskan nivsn

Bihar 2004

ZEND

13
ew tp di nivsandina peyvn ziman ku alfabe j girtine de, bi kar anne. Alfabeya osman faris ji ereb hatine girtin. Tpn ku ji bo dengn ku di van her du zimanan de tune ne, l di ereb de hene, di alfabeyn van zimanan de cih digirin ev tp di nivsandina peyvn ereb de tn bikarann. Meriv kane alfabeya kurd ya bi tpn ereb j di v war de mnak bide. Di nivsna peyvn firenk de tpn /k/ /w/ tune ne, l di alfaba firenk de ev tp hene. Van tpan ten di nivsandina peyvn biyan de bi kar tnin. Dsa di firenk de dengn /c/, /x/ // tune ne, l ji bo nivsandina van dengan dudengn (dptongs) standard n wek DJ, KH, TS

din n talk pk t. Bi serdestiya mparatoriya Romiyan desthilatdariya dinyaya rojava alfabeya latn bi ser xwe li welatn bindest belav b. Di dema bikaranna alfabeya roman de, aretn nivsandin bi cih nebbn. Navber ji bo ji hev cuda kirina hevokan dihat bikarann. Di saln 780 de cara yekem areta pirs hat bikarann. aretn nivs yn din pa derketin hol. Di sedsala hetan de ken ngilstan rlanday navber ji bo ji hev cihkirina peyvan bi kar ann. Sala 863an alfabeya kirl hat cadkirin. Du ken xirstiyan ji bo nivsandina zimann silav ev alfabe cad kirin. Di van zimanan de gelek deng hebn. Ne alfaba girek ne j ya roman tr nedikir. Wan j di reweke wiha de her du alfabe li nav hev xistin j alfabeya kirl ya ro di ziman ris gelek zimann din de t bikarann, amade kirin. Haletn nivs alfabey Afirandina haletn nivsandin hkariyeke mezin li ser guherna dirvn tpan kir. Dema ku nivs li ser keviran bi kertkirin dihat nivsandin, tp xwed kon tj bn. Ji ber ku kiandina xetn gilover qov zor dijwar b. Bi bikaranna paprs, tabletn find, postn ajelan, kaxiz, hibr pns re dirv tpan gelek guher. Piraniya tpn ku ber bikoe bn, dirvn qov gilover girtin. Pit byn di saln 600 de niyan haletek apkirin y bi tpn cih guherbar kirin. Di heman dem de li gor

welatn din n dinyay zdetir berhemn nivsk weandin. Di v dem de li Ewrpay pirtk bi destnivs dihatin zdekirin, ji ber v sebeb j biuhatir bn. V kar zde zeman digirt. Pit Charlemagne welatan dest bi pvebirina away nivsandina tpn xwe kirin. Di demeke kurt de li gelek welat heman tp bi dirvn dr hev hatin nivsandin. Pit byn, di sala 1438an de Gutenberg makna apkirin ya xwed tpn cih guherbar kir. Pit afirandina sstema apkirin, helwesta ji hev cih nivsandin, bi daw b. Ji ber ku nivsar (printers) kr gelek setn tpn cih nedihatin wan j dixwastin ku pirtkn wan li ar aliy Ewrpay bn firotin. Di v dem de apkirin hj gelek dijwar b, ji ber ku qalib ji bo rpelek dihat amadekirin, kr bikaranneke duwem nedihat. Di tpnivsek niyan de bi qas du hezar tpdirv hene. Ev nivs dijwartir hdtir dike. L niha temamiya 40 hezar tpdirv di bra (memory) zanok (computer) de hatine bicihkirin di v rew de zdetir tgay p tn zimn. Bi afirandina tpnivs, apxane zanok, tpn alfabeyn cihreng j, dirvn xwe yn standard girtin. Tpn alfabeya latn j di encama van guhernn di war haletn nivsandin de dirvn xwe yn ro girtin. Deng tp dema ku gelek alfabeya zimanek girtiye li ziman xwe aniye, ne ten li ziman xwe anne. Tpn zde yn wan alfabeyan j girtine

Bi qas 1000 sal ber byn fenkiyan alfabeyek cad kirin. Nivsn xwendina bi alfabeya fenkiyan hsan b. Di alfabeya wan de 22 tp hebn. T de dengdr tune bn. Alfabeya wan destpka alfabeya ro t bikarann. Peyva "alfabey" j ji navn du tpn wan n destpk "alef" "bit" tn.
sdenga TCH t bi-karann. Di alman de deng /c/ tune ye, l ji bo nivsandina peyvn biyan pncdenga DJSCH t bikarann. Di peyvn tirk de deng /j/ tune ye. L di alfabeya tirk de tpa /j/ heye di nivsandina

14
peyvn ji zimann biyan ketine tirk de t bikarann. Di ziman Avestay de deng /l/ tune ye, l ro di faris de j, di kurd de j, ji bo nivsandina v deng tpek heye. Di zarav soran de ji bo deng /l/ya str tpeke din t bikarann. Dema ku gelek alfabeya gelek din girtiye li ziman xwe aniye, dengn ku ji bo nivsna wan di alfabey de tp an j nan tune bin, tim li derdora tpa deng nzk li areseriy geriyane. Efxan, faris, kurd, rd, tirk gel netewn pit pejirandina ola slam dev ji alfabeyn xwe yn netewey berdane, an j, n bi alfabeya ereb dest bi nivsandina ziman xwe kirine, dengn di van zimanan de hene, l di ereb de tune ne, bi hinek guhernn li ser tpn di ereb de dengn nzk dengn pwst didin, geln xwe yn alfabey areser kirine: Di ereb de dengn /g/, //, /j/, /p/, /o/, // /v/, tune ne. Ji bo nivsandina zimann ku t de ev deng hene hinek aretn wek s nuqte, kumik xetek danne ser tpn ereb kef, cm, z, b, waw, y, f. Di alfabeya kurd ya bi tpn ereb ya ku ro hna ji aliy kurdn Bar Rojhilat ve t bikarann de, bi heman away aretek datnin ser lam r ya ereb bi v away dengn str n /rr/ /ll/ j di nivs de nan didin. Di zimann bi alfabeya latn tn nivsandin de j, dengn di v alfabey de tune bne, bi heman away l hatine zdekirin. Di alman, frenk ngilz de bi giran bi pevdengn ji dengn

ZEND

Bihar 2004

tpn nzk nivsandina dengn //, //, /ts/, /x/, /j/, //, /c/, //, // di zimann balkan s-kandnav de bi danna ser t-pn dengn nzk bi hinek -aretan ev gela nivsandin hatiye ereserkirin. Di alfabe-ya rmen, macar, polon, tirk hinek wek n din de j bi danna aretn ser tpn di alfabeya latn de dengek nz-

Dema ku gelek alfabeya zimanek girtiye li ziman xwe aniye. Tpn zde yn wan alfabeyan j girtine ew tp di nivsandina peyvn ziman ku alfabe j girtine de, bi kar anne. Alfabeya osman faris ji ereb hatine girtin. Tpn ku ji bo dengn ku di van her du zimanan de tune ne, l di ereb de hene, di alfabeyn van zimanan de cih digirin ev tp di nivsandina peyvn ereb de tn bikarann.
k deng pwst didin tp, hatine zde kirin. Tpa /j/ ya alfabeya latn ya standard di zimann bi sedsalan e bi v alfabey tn nivsandin de ji bo dengn ji hev cih t bikarann. Ev tp di taliyan alman de ji bo deng /y/, di frenk de ji bo deng /j/, di ngilz de ji bo deng /c/ di sipan de ji bo deng /x/ t bikarann. Tpa /x/y di zimann ji mj ve bi alfabeya latn tn nivsandin

de ji bo deng /ks/ an j /qs/ /ss/ t bikarann. Ev tp ten di alfabeya ziman bask de ji bo dayna deng // di kurd de ji bo deng /x/ t bikarann. Geln ku di nivsandina ziman xwe de alfabeya kirl bi kar tnin j bi heman away alfabe li ziman xwe anne p dengn di ziman xwe de dinivsin. Di nav geln ku her ba ev alfabe li ziman xwe aniye dengn bingehn n ziman xwe bi v alfabey ba nivsandine yek j gel kurd e. Kurdan ji bo nivsandina ziman xwe ligel danna hinek aretan a li ser tpn kirl yn dengn nzk yn di kurd de, du tp j ji alfabeya latn ya ro girtine l zde kirine. Ba t xuyakirin ku ev alfabe ji aliy zimanzanan ve li ziman kurd hatiye ann. Heman rew ji bo geln din yn bi alfabeya kirl dinivsin j rastiyeke ku nay nkarkirin. Alfabeyn komarn tirk n ku v alfabey bi kar tnin j, ji aliy nivsandina dengn van zimanan ve tkz in. Guftgoyn li ser guherna alfabeyn zimann komarn tirkofon n sovyeta ber zdetir ramyar ne. n ku dixwazin ji v alfabey derbas alfabeya latn bibin, bi du armanc v dixwazin. Geln li van komaran dijn dixwazin zdetir bibin pareyek dinya rojava zdetir ji haletn nivsandin yn rojavay sd wergirin. Tirkiye hinek derdorn ramyar yn van komaran dixwazin ku dinya tirkofon bibe xwed alfabeyeke hempar. ro kurd j hema hema bi heman armancan

Bihar 2004

ZEND

15
amade kirin. Ev alfabe hna di nav kurdn li ser xaka Sovyeta kevn dijn de, t bikarann, ji al bersivdayna dengn kurd ve, ya her p ev e. Pit v, alfabeya kurd ya bi tpn ereb t. Alfaba kurd ya bi tpn latn ya heta ro t bikarann, di 1932 an de, ji aliy parzer Mr Celadet Bedirxan ve ha-

dixwazin bi temam derbas nivsa bi alfabeya latn bibin. Droka nivs alfabeya kurd Kurd li gor ert mercn demn drok bi alfabeyn cur bi cur hatiye nivsandin. Ji ber tunebna stkrara ramyar tu dem kurd nebne xwed alfabeyeke netewey. Medan li alfabeya bizmar ya rartyan 6 tp zde kirine alfabeyeke ji 42 tpan amade kirine. Alfabeya rartyiyan bi tpn xwe yn hey tr nivsandina dengn bingehn n med nekiriye. Ji bo ku alfabey li ziman xwe bnin, e tp l zde kirine. Li gor hinek avkaniyan alfabeya avest ji 44 tpan, li gor hinekan j, ji 48 tpan pk t. Alfabeya avest ji aliy ep ber bi aliy rast ve t nivsandin. Alfabe nav xwe ji kitba proz a Zerdet Avestay digire. Nivsn kurd yn di hinek ikeftn herma Hewramanan de hatine dtin bi alfabeya aram hatine nivsandin. Di van nivsn li ser postn xezalan hatine nivsandin de, jiyan bazirganiya w dem hatiye zimn. Ji van nivsan a her kevn ber byn di saln 88-87an de hatiye nivsandin. Di v alfabey de 22 tp hene. Di nivsandina pirtka Dnkerd a bi zarav lor de alfabeya pehlew hatiye bikarann. Ev alfabe ji 24 tpan pk t. Guftgoyn li ser ziman pehlew hna bi daw nebne. Li gor lgernern fars hin ranzanan ev ziman farsiya

kevn e. Li gor lgernern kurd j, kurdiya kevn e. Li gor hinek lgeran alfabeya Mas Sorat ji aly kurdan ve hatiye afirandin. Ev alfaba ji 37 tpan pk t. Tpn w dimnin n Pest Avestay. Heta hatina ola slam li gel v alfabey, alfabeyn aram, suryan grek j di nivsandina kurd de hatine bikarann. Di amadekirina alfabeya zdiyan de ji alfabeyn avest, pehlew ereb sd hatiye wergirtin. Ev alfaba xwed 31 tp di nivsandina kitbn proz n zdiyan Mishafa Re, Kitb Cilw de hatiye bikaranin, ro j di nivsn ol yn zdiyan jiyana rojane de t bikarann. Ev alfabe ji aliy k ve kijan dem hatiye kirin nay zann. Pit ku piraniya kurdan ola slam pejirandin, dest bi bikaranna alfabeya ereb kirin. Piy li v alfabey 6 tp zde kirin. Di sala 1913an de Salh Bedirxan 8 tp li alfabeya osman zde kirin alfabeke 40 tp pniyar rewenbrn kurd n w dem kir. end nivs di kovara Roj Kurd de bi v alfabey hatine weandin. Di sedsala bstan de kurdn bar ji alfabeya kurd ya bi tpn latn j sd wergirtin guherneke din di alfabeya kurd ya ereb de pk ann; 5 tp l zde kirin. Berhemn nivsk yn kurd, her zde bi v alfabey hatine nivsandin. Pit orea li Rsyay, kurdn Kafkasyay dest bi bikaranna alfabeya kirl kirin. Hinek tpn alfabeya latn li v alfabey zde kirin bi v away alfabeyeke ji 31 tpan

Nivsn kurd yn di hinek ikeftn herma Hewramanan de hatine dtin bi alfabeya aram hatine nivsandin. Di van nivsn li ser postn xezalan hatine nivsandin de, jiyan bazirganiya w dem hatiye zimn. Ji van nivsan a her kevn ber byn di saln 88-87an de hatiye nivsandin. Di v alfabey de 22 tp hene.
tiye amadekirin cara yekem di kovara Hawar de hatiye bikarann. Ji roja destpk heta ro gengeiyn li ser kmasiyn w didomin. Ev alfabeya nvtirk nvfrenk bersva pdiviyn kurd nade. Di nav her s alfabeyn kurd yn ro di nav gel de tn bikarann de, ya her brkpk e. Ji ber ku amadekar w piraniya merivn xwastine biguhernin, zimanzan nebn. Osman Sebr ji aliy dengan ve kmasiya alfabey aniye bra Celadet Bedirxan, l bersva w akera da-ye xuyakirin ku ji dvla alfabey li zimn bne, ziman li alfabey

16
aniye; ji dengan zdetir hejmara tpan derxistiye p xwastiye v ewtiya xwe bi kmasiya alfabeya kurd ya bi tpn ereb rast nan bide. Li ser v helwesta w, Tewfq Wehb xebata p re li ser alfabeyeke standard a ji bo hem zaravayn kurd bi dest nexistiye. Ji demn her kevn heta ro, gelan tim alfabe li ziman xwe anne. Riya zann j ev e. Di nav van rewenbrn kurd de, end zimanzan wjezann wek Qanat Kurdo j nikanibne tu rastiyek bi yn din bidin pejirandin. Li gor van "zimanzann" me yn hja, her tit hatiye li ser bikarann nebikaranna kumik tpek maye. Li ku devera dinyay zimanzan bye mijara guftgo gengeiyn ew qas bast? Li ku meriv saziyn div alfabey bi kar bnin, rabne ji zimn re alfabe kirine. Ji ber v yek, di civnn heta ro hatin li darxistin de, bi qas ser derziy j pveneke ber bi areseriy derneketiye hol. Ji ber ku ne mimkn e. Div d her kes di war pisporiya xwe de bixebite d kes ji kes re nebe asteng. Hob pispor ne heman tit in. Di nav me kurdan de, her meriv ku li ser rziman, rns, ferheng an j perwerdehiya zimn end gotin gotibin, an j end hevok nivsbin, hema bi nav zimanzan deng didin. Ev rziman, ferheng, rns an j pirtkn perwerdehiy i qas li gor pvann zanist hatine amadekirin, ji bo zimanzann kurd n xwedgirav hj nebne xwed

ZEND

Bihar 2004

hjahiyek. Li aliy din her meriv pirtkeke ba a rzimn, rastnivs, hnkirina zimn binivse ap bike, an j ferhengeke ba a zimanek binivse j, ne mecbr e zimanzan be. Piraniya zimanzann bi nav deng n wek Alfred de Saussure, Jakobson, Noam Chomsky hwd. li ser van waran tu berhemek j nedane. Tu car bi hezaran merivn li ser van warn jorn berhemn giranbiha dane j, hem bi nav zimanzan nehatine binavkirin. Rziman rnsa hja ya firenk Le Bon Usage ji aliy mamostek firenk ve hatye nivsandin. Bi qas raya git pisporn rzimn, ji aliy zimanzanan ve j bi nav berhemeke hja giranbiha hatiye binavkirin. Tu kes ev mamoste wek zimanzanek bi nav nekiriye. Li gor pvann zann ji k ra zimanzan t gotin akera ye. Geln ku ro di nivsandina ziman xwe de alfabeya latn bi kar tnin, her yek tpn v alfabey li ziman xwe anne. Heman tpn dengdr dengdar di nivsandina zimann cur bi cur de, bi qas ji bo heman dengan, ji bo dengn nzk hev dengn li gor veguhernn dengn (phonologic) bi hev re tkildar in j hatine bikarann. Heman rew ji bo pevdengan (diphtongues) j rastiyeke zimanzan ye. Li ser v bingeh ji bo dinya kurdofon amadekirina alfabeyeke standard a kanibe bi hsan bersv bide hem dengn xwed hjahiya ji hev derxistina du peyvan (valeur pertinent)

pvann din n zimanzaniya hemdem li kurd anna v alfabey peywira me ye. Ji ber ku piraniya kurdan ji bo duwaroj di bikaranna v alfabey de hemraman in. V alfabey em bi v nivs pniyar we dikin, li ser v bingeh hatiye amade kirin. Alfabeya n ya kurd Di alfabeya kurd de 26 tp hene. Tpn gir: A, B, C, D, E, F, G, H, I, J, K, L, M, N, O, P, Q, R, S, T, U, V, W, X, Y, Z Tpn bik: a, b, k, d, e, f, g, h, i, j, k, l, m, n, o, p, q, r, s, t, u, v, w, x, y, z Bikaranna tpan: A: mna Aya ber t xwendin: av, ard, ta, der, agha, al, van... B: mna Bya ber t xwendin: baz, beand, bi, bouc, bera, buhurin, buhar... C: mna Kya kalo t xwendin: cani, cen, con, ceaj, ca, culli, cund, ceim... D: mna Dya ber t xwendin: dar, dac, doz, durr, diten, dems, dealal... E: mna Iya ber t xwendin: del, gers, pers, beren, ceren, mex, tegh... F: mna Fya ber t xwendin: Fearat, fend, fero, fit, ferar, foll, farsi... G: mna Gya ber t xwendin: geall, gian, gorea, gul, goushi, goten, guloc, gazin... H: mna Hya ber t xwendin: haten, heivar, hodea, hozan, hour, heavir, hiro, heshten...

Bihar 2004

ZEND

17
avayn kurd yn xwed v deng ne da t bikarann. DJ: mna Cya ber t xwendin: djan, djigear, djeajn, djeirr, djot, djewan, djouten... EI: mna ya ber t xwendin: eidi, eish, eizeng, eista, eizedi, eithoun... GH: mna Xya ax t xwendin: agha, qachagh, Beaghda, aghou, ghurbet, gaghan... HX: Dengek di nav KH, XH Hy da dide: tseahxv, meahxr, teahxl, jeahxr, tseahx, yeahx, tuhxok... Li Herma Botan di na v pevdeng da dengdara Hy t bikarann heman peyv wek tseahv, meahr, teahl, jeahr tn belvkirin. Li hin deveran j ev deng piya xwe dirj dike ji bilvkirin dikeve. Di v rew de, heman peyv wek tsav, mar, tal, jar tn belvkirin. Di berhevkirina berhemn folklork n edebiyata devk de bikaranna her siyan j peywst e. Di nivsandin de standardkirineke wiha r li ber nandayna her s bilvkirinan j vedike. KH: mna Eya ereb t xwendin: Khisa, khalim, kheayni, belloukhi, kheawr, khilm, khaleam... OE: mnaya alman tirk t xwendin. Ev pevdeng di peyvn biyan yn zimann xwed alfabeyeke der ya latn ne de, t bikarann. Di nivsn zaravayn kurd yn xwed v deng ne de t bikarann. OU: mna ya ber t xwendin: dour, thoum, nou, ou, zou, phouc, rouneshten PH: mna Pya pak t

I: mna ya ber t xwendin: iro, isal, isot, icar, Iran, isheav, iscec, in... J: mna Jya ber t xwendin: jir, jan, jor, jouji, jen, jeir, jin... K: mna Kya kurd t xwendin: kean, kelam, kor, kour, kum, kash, kendj... L: mna Lya ber t xwendin: law, lor, listen, learezin, leiv, lotec... M: mna Mya ber t xwendin: masi, mam, meah, meir, mej, mina, mezgin, moz, muzic, Moush... N: mna Nya ber t xwendin: na, neah, neirgez, nevis, nivro, noc, nousear... O: mna O ya ber t xwendin: ol, org, ordeac, ogher, ox, oqyanous... P: mna P ya patin tei xwenden: peleng, peir, pari, pir, ponejin, poung, peapo... Q: mna Qya ber t xwendin: qalouts, qout, qeat, qit, qouts, qoregh, qurs... R: mna Rya ber t xwendin: rast, rend, reaz, rei, , roj, ris, rou... S: mna Sya ber t xwendin: sar, seawz, seil, seng, sing, sor, sousec... T: mna Tya trj t xwendin: tav, tir, teang, teri, touj, tersh... U: mna Uya ber t xwendin: tu, gur, du, gulan, curr, buhar... V: mna Vya ber t xwendin: van, veaceren, veisanden, verni, vi, volt... W: mna Wya ber t xwendin: war, wei, wi, wealat, wer.... X: mna Xya ber t xwendin: xani, xeawn, xeiv, xurt, xouz, xezan, xoshav..

Y: mna Yya ber t xwendin: yar, yom, yeaqin, ya, yeac... 1- Di nav dengdrn I, A, Oy da nay nivsandin: jian, diar, koi, bioc, sai, paiz, zain, baoci, goi, xweadao, aghao... 2- Gava peyva pn bi dengdrek biqede, li ser peyva li pey t nay nivsandin, l mna ku nivsand be t xwendin: Ba e. Thi e. Chawa i? Ki i? Rou e. Le ku e. Tu i. A kei i? Ei kei e? Sai e. Wi a xwe got. Wea ein wan ji anin. Reasho i li jor ea. Agha ei li jor e. Berfei a li rastei e. Z: mna Zya ber t xwendin: zanin, zeand, zendi, zei, zin, zo, zou... Xwendin bikaranna pevdengan EA: mna Eya ber t xwendin: eam, eaw, eaz, neaw, cealeam, bear, zear, cheall... 1- Le pey pevdengn KH XHy dengek di nav A AEy da dide: kheawr, kheard, kheayni, Kheali, xheaci, xhealal, xheash... CH: mna ya awa t xwendin: char, choc, choun, chei cheang, chortan... CS: mna SEIya ereb t xwendin. Ev pevdeng di transkrpsiyona berhemn kurd yn bi alfabeya ereb hatine nivsandin de t bikarann. Di nivsn zaravayn kurd yn xwed v deng ne de j t bikarann. DH: mna DATa ereb t xwendin. Ev pevdeng di transkrpsiyona berhemn kurd yn bi alfabeya ereb nivsand de t bikarann. Di nivsn zar-

18
xwendin: phac, phin, phearr, phorr, pherr, phoush, phesic.... SH: mna ya ber t xwendin: shevan, shar, shoushten, sheir, shir, sheav, shox sheang... SZ: mna SATa ereb t xwendin. Ev pevdeng di transkrpsiyona berhemn kurd yn bi alfabeya ereb hatine nivsandin nivsn zaravayn kurd yn xwed v deng ne de, t bikarann. TH: mna Tya tirk t xwendin: tha, thi, thoum, their, therci, thu, theashi... TP: Dengek taybet y kurd y bi hezandina her du lvan derdikeve dide: tputp tputp, tpuwi tpuwi... UI: mna ya alman tirk t xwendin. Ev pevdeng di nivsandina peyvn zimann biyan, di berhevkirina berhemn folklork di nivsn zaravayn kurd yn xwed v deng de, t bikarann. TS: mna ya em t xwenden: tseam, tselo, tsal, tsenin, tseilec, tsoutsec, tsirr... XH: mna Hya ht t xwendin: xheadji, xhile, xhout, xheatta, xheac, xhealanden... XW: Dengek ji bi hev re xwendina X Wy dide: xweanden, xwasten, xwea, xweang, xwaren, xwei.... ZH: mna ZALa ereb t xwendin. Ev pevdeng di peyvn zimann biyan da, di tpguhestena berhemn kurd yn bi alfabeya ereb nivsand de, t bikarann. Di nivsn zaravayn kurd yn xwed v deng ne de, t bikarann. ZS: mna ZIya ereb t

ZEND

Bihar 2004

xwendin. Ev pevdeng di trankrpsiyona berhemn kurd yn bi alfabeya ereb nivsand di nivsn zaravayn kurd yn xwed v deng ne de, t bikarann. Dengdrn dirj Dengdrn bi rewa xwe ya kurt dirj wateyn du peyvan ji hev vediqetnin, di nivsandin de tn nandayn: AA: deng Aya dirj dide: xwar (jr) xwaar (nerast); thaa (nav nexweiyek), tha (al, teref); kar (qezenc), kaar (xebat, uxul); sal (12 meh), saal (kevirek tenik), AE: deng EAya dirj dide: dear (ber pa), baer (ber rezan) AU: deng Oya dirj dide: sol (ekkal), saul (xw), lor (awayek penr); laur (merivn bi lor di axivin); djot (je lker cot kirin) djaut (vajay fer). EE: deng Eya dirj dide: ger (meazen), geer (kash, theapea) IE: deng Iya dirj dide: bir (aqil) bier (bra av); bi (dara biy ) bie (jina b) OO: deng OUya dirj dide: hoor (mde), hour (bik); touj (sota tj), tooj (kra tooj). UE: deng EIya dirj dide: djeirr (cr av), djuerr (weiy pik); bei (were), bue (bkes); lei (l lo), lue (feqet) Div bi riya dengzanna hemdem peyvn hemdeng (hnonym) werin tesbtkirin. Peyva XWARa di wateya jr de peyva XWARa je lker

xwarin peyvn hemdeng in. Dengdarn str Di nivsandina dengdarn str de heman tp cot tn nivsandin. Dengdarn R Lyn ser peyv tim str in. Je ber v yek peywst nn e li ser peyv striya wan were nandayn. Pgir, daek hevedudanbna peyv, v rew naguherne. S dengdarn je hev, nayn cem hev: dereisea, bereisea, veareshin, neareawesine, dereawesand, dereaweti, belevea, delevea, perreang.... Di nav peyv dawiya peyv de ev dengdar bi RR LL tn nivsandin. Ev qeyda ji bo dengdarn kurd yn din j eyn ye: perr, geall, thunnea, perr, gearreac, phorr, qerrash, zarr, xheannea, djenni, Navn tpan A : av B : b C : ka D : dot E: F : fend G : gul H : hay I : n J : jn K : key L : lo M : med N : new O : ox P : p Q : qot R : roz S : s T : t U: V : v

Bihar 2004

ZEND

19
Kovar rojnamn bi kurd, kurd tirk tirk yn pit 1990 heta 1999 an ji al kurdan ve li Tirkiyei hatine weandin. Kurdo, Qanat; Gramera Zman Kurdi, kurmanci sorani, Koral yaynlar, stanbul 1991. Lecia@geocites.com 1999. Robinson, Andrew; The Story of Writing: Alphabets, Hieroglyphs and Pictograms. New York: Thames and Hudson, Inc., 1995. San , Feqi Huseyn; Rzman Kurdi, Melsa yaynlar, stanbul 1991 Siamakr@cogsci.ed.ac.uk 1999 Science & Vie, No: 983, Aot 1999 Skoyles, John R. "Alphabets: its origins and history." (17 April 1998). Todd, Terry Lynn. A Grammar of Dimili (Also Known as Zaza), The University of Michigan, 1985. Varl, Ebdullah Mem Mehmed (Hoko); Diroka Dugeln Kurdan. Sipan, stanbul 1997. Walker, C. B. F., et al. Reading the Past: Ancient Writing from Cuneiform to the Alphabet. Berkeley: University of California Press, 1990.

W : war X : xwe Y: yar Z: zend Berhemn j hatine stfadekirin: Bedirxan, Emr Celadet & Lescot, Roger; Krte Grameri, Doz yaynlar stanbul, 1989. Borakaei (Sefzade), Sadegh. Mjy Wjey Kurd, Kurdestan, Baneh Hcr 1375. De Francis, John. Visible Speech: The Diverses Oneness of Writing Systems. Honolulu: University of Hawaii Press, 1989. Ganeri, Anita. The History of Writing and Printing. New York: Oxford University Press, Inc., 1995. Gaur, Albertine. A History of Writing. New York: Charles Scribner's Sons, 1984. Grevisse, Maurice. Le Bon Usage. dition Duculot, Paris Louvain-la-Neuve (1993) Haley, Allan. Alphabet: The History, Evolution and Design of the Letters We Use Today. New York: Watson Guptill Publication, 1995. Jacson, Donald. The Story of Writing. New York: Taplinger Publishing Co., Inc., 1981. Jean Georges. Writing: The Story of Alphabets and Scripts. New York: Harry N. Abrams, Inc., 1992. Karcada, Nurettin. Ziman Kurdi (Krt Dili). Kendi yayn, Ankara 1993.

Ne: Ev nivsar wek danezan ji Konferansa Ziman Kurd ya ku ji aliy ensttuya me ve di 16. 04. 2000 de li Stenbol b, hatiye andin

20

ZEND

Bihar 2004

PLURALZMA AND DEMOKRAS

efik BEYAZ
Globalzm di roja me de rastiyeke chan ye. Ev rast nikare b nkarkirin. Hzn ku ro li chan serdest in, hewl didin ku sermaye, teknoloj zanyar bi awayek serbest bigere. Sazmann siyas, wek netewe dewlet ku ro li hember sazmana n ya chan asteng in, tn tasfiyekirin, li cihn van, bazar pergaln siyas yn hn stkrardar ewledar tn bicihkirin. artn sazmana n ya chan zor didine andn serdest ku andn hindika-

hiyan bipejirne bi wan re bi hev re bijn. Dnamzma komn netewey neteweperestiya hindikahiyan, ji n ve tarfkirina demokrasiy ji n ve ekildana pergaln siyas, kirine rojeva chan. Bi gotineke din, bi gebna piranditiy, demokrasiyn rojavay pnc sal zdetir e ku di nav lgeranek de ye. TA KU RASTIYA KURD NEY FAMKIRIN KEYA KURD NAY ARESER-KIRIN Li Tirkiyey demeke direj e ku tgeha hemwelat t irovekirin. Pirsgirka her girng ku v tgeh dike mijara irovekirin j keya kurd ye. Wek t zann, li Tirkiyey hemwelatbn bi ertn tirkbn, yan j pejirandina tirkbn ve hatiye girdayn. Ev feraset wek sedema sereke ya pirsgirkn ku bi hemwelattiy eleqedar in, di ser de j wek sedema sereke ya keya kurd, derdikeve hember me. Bi damezirandina Komara Tirkiyey re, poltkaya tirkirin ku dixwest li ser yekandtiy, neteweyeke hem cu-re ava bike, ji bil kurdan, bi piran biser ketiye. Kurd ku di damezirandina Komara Tirkiyey de ked alkariya wan hene, li hember van kirinan derketine xwestine ku ji nasnameya wan re, ji mafn ziman anda wan re hurmet b nandan. Kurd ji bo ku wek hemwelat bn pejirandin, tirkbn red kirine red dikin. Di navbera poltkaya tirkirin ya dewlet daxwaza kurdan a ji bo nasnameya xwe de nokoki-

Globalzm di roja me de rastiyeke chan ye. Ev rast nikare b nkarkirin. Hzn ku ro li chan serdest in, hewl didin ku sermaye, teknoloj zanyar bi awayek serbest bigere. Sazmann siyas, wek netewe-dewlet ku ro li hember sazmana n ya chan asteng in; tn tasfyekirin, li cihn van, bazar pergaln siyas yn hn stkrardar ewledar tn bicihkirin.

yek ku ro j didome derketiye hol. Di cih rbazn demokratk de rbazn asmlasyon teror hatiye bikarann. Ji ber v yek j "Keya Kurd" ta roja ro hatiye. Keya kurd, di esl xwe de pirsgirka demokrasiy ye, pirsgirka rmetdayna mafn mirovan mafn hemwelatiy ye. L bel, ji ber sstema Tirkiyey ya antdemokratk ji bil poltkayn ferm yn tirkirin, mixabin away areserkirineke din gengaz nebye. L bel, li chan dest ji hewldann pkanna neteweyeke hemcure tn berdan modeln cvak yn li ser feraseta hemwelatiya li ser bingeha wekhev pirandt tn pejirandin. Ji bo areserkirina pirandtiy j, di saziyn navnetewey de, gelek belge peyman hatine amadekirin. Tirkiye ji wan hinekan re bye algir bi riyeke nerasterast ketiye bin berpirsiya modela piranditiy. Digel v yek, ji ber ku Tirkiye di v poltkaya xwe de li ber xwe dide, keya kurd bareser maye. Em bawer dikin difikirin ku mirovn baweriya wan bi rast bi demokrasiy nirxn demokrasiy t, dixwazin keya kurd bigihje areseriyeke maynde. Ew kesn ku biratiya gelan dixwazin, ji dil li hember pdaraz deayn nijadperest dernakevin tnakoin. Ji s pay nifsa Tirkiyey yek kurd in. Kurd xwed drokeke kevn in di gelek belgeyn girng n navnetewey de cih digirin. Bi nkarkirina kurdan poltka nay meandin dewlet nay birvebirin.

Bihar 2004

ZEND

21
daxwazn xwe yn mafn nasname, ziman and herdem zind digirin bi lv dikin. Kurd, digel zilm zordestiyn cihreng, li hember poltkayn tirkirin li ber xwe dane nasname xwe ya netewey parastine. Ji ber v yek, pnyazn realst n ku bikaribin ji keya kurd re bibin areser, div dewleteke demokratk ku ji mafn mirov hemwelatiyan re rzdar e li ser bingeheke wekhev biratiy ava bye biparze.

Tirkiye div dest ji v siyaseta pken ku kurdan nkar dike, berde, mafn nasname, ziman anda kurdan nas bike. Ji wan re statukoyeke azad wekhev ava bike bi v away j riya atiy veke. Dewleteke demokratk, at biratiy pk tne, ji mafn mirov hemwelatiyan re rzdar e di qada navnetewey de rzdariya w heye. Tirkiye dixwaze ku nirxin rojavay bipejirne, ji ber v yek bye endam Konseya Ewrpay, Peymana Mafn Mirovan a Konsey mze kiriye di hem saziyn w de cih girtiye. Ji bo ku bibe endam Yektiya Ewrpay ser l daye, ketiye Yektiya Gumrik di saziyn girng n YE'y de cih girtiye. Jixwe, Tirkiye Belgeya Helsnkiy mze kiriye di pvajoya REHE'y (AGT) de bedar hem civnan bye, biryarn ku hatine girtin, belgeyn ku hatine weandin, bi piran mze kirine di van peymanan de bye algir. Ji bil van, ji bo ku vesazkirinn qann yn Yektiya Ewrpay, Belgeya Hevpariya Bedarbn raber dike, pk bne, Bernameya Netewey amade kiriye. Dema welatek bixwaze bi v away bi rojava re bibe yek hing maf w tune ye ku li hember nirxdaraziyn w tevbigere. Rew wisan e, l bel Tirkiye rexne kazn van welatan wek "mudaxeleyn emperyalst" dibne reaksiyonn neyn yn tund nan dide. Ev tevger, der aqil mantiq ye. Tirkiye ev siyaseta durt nikare heta bdawiy bidom-

ne. Mecbr e ku terchek bike. Ya d wek ran, Suriye dewletn din ji dinyay dr bikeve rejimeke otokratk despot hilbijre ,yan j ji mafn mirov hemwelatiyan re w

Ji s pay nifsa Tirkiyey yek kurd in. Kurd xwed drokeke kevn in di gelek belgeyn girng n navnetew de cih digirin. Bi nkarkirina kurdan poltka nay meandin dewlet nay birvebirin.
rzdar bibe. Birastn w bibe dewleteke demokratk bi hiqqdar bi v away bi r ve bie w bi rojavay re bibe yek. ert v y yekemn j, avakirina pergaleke demokratk e. Ev pergal div mafn nasname, ziman and n kurdan bipejirne li ser bingeha pirandt, pluralst hiqq ava bibe. Li Tirkiyey, ji bil kurdan civatn din n etnk, ya asmle bne yan j bi rbaza paqijkirina etnk, li hember pkanna neteweya hemcurey astengbna wan ji hol rabye. Li Tirkiyey ro d ji mozaka etnk (du grbn netewey) bi ten tirk kurd mane. Rewa kurdan ji geln misilman n din ku bi vna xwe ya azad bne tirk pir cuda ye. Kurd neteweyek e ku di nav wan de yektiya jiyana civak, yektiya zimn, taybetiyn and giyan yn xweser hene. Di cografyayeke hevpar de dijn, xwed nifseke mezin in,

PIRSGIRKA SEREKE YA TIRKIYEY JI N VE AVABN DEMOKRATKBN E Wek gelek pirsgirkn din, ji pirsgirkn sereke yn Tirkiyey keya kurd j, bi demokratkbn dikane b areserkirin. Tirkiye di nav demokrasiya rojavay de cihgirtiye dixwaze bi w re bibe yek. Dema ji bo pkanna van armancan hewl dide, div hem pirsgirkn xwe di nav demokrasiy de areser bike. d bi riya zordest det areserkirina pirsgirkn civak ne mumkn e. Di demokrasiyn rojava de, bi hiqq rbazn at areserkirina pirsgirkan ert rejm y yekemn e, ku ev nebe nabe. Ji mafn mirovan re rzdarbn b binpkirina van mafan areserkirina pirsgirkan, taybetiyeke girng a van demokrasiyan e. Taybetiyeke girng a din j, li hember neteweyn cihreng ji mafn

22
nasname, bi ziman zikmak perwerdeh and re rzdarbn sepandina kargriyeke li ser bingeha pirandt rastbn ye. Di civatn demokratk de, ziman zikmak, pareyek nasnameya kesan e ku nikane j b veqetandin bi ziman zikmak perwerdeh j ji mafn mirovan mafek sereke ye. Di saziyn perwerdehiy de xwendina drok anda neteweyn cihreng j wek maf hindikahiyan hatiye pejirandin. Tirkiye hin ben belgeyn ku van hmanan dihewnin mze kirine li xwe girtine (teahd kirine) ku w van mafn hindikayiyn xwe binase. Belgeya Kopenhag ji van yek e. Tirkiye bi mzekirina v belgey, li xwe girtiye (teahd kirine) ku, w mafn nasname, ziman anda hindikayiyn xwe binase ji bo ku hindikayiyn w bi ziman xwe y zikmak perwerdeh bibnin, di dibistanan de, drok anda xwe bixwnin, ji bo ziman anda wan b parastin pvebirin, li gor daneyn drok herem div dareyn xweser (otonom) bn damezirandin. Xala 90/5 a Zagona Bingehn a Komara Tirkiyey, peymann navnetewey yn ku bye algir, wek qann pejirandine sepandina wan j ji dewlet re wek peywir diyar kirine. Li gor v yek Belgeya Kopenhag, nasna mafn nasname, ziman and ya kurdan, ji bo zarokn kurdan dabnkirina derfeta perwerdeya bi ziman zikmak, ji bo parastin pvebirina ziman anda kurd li gor daneyn drok herem damezirandina

ZEND

Bihar 2004

dareyn xweser (otonom), ji bo Tirkiyey diviyatiya hiqq ne. L bel, Tirkiye ji pkanna van teahdan direve. Wek sedem j da dike ku kurd ne hindikay ne belgeyn ku mafn hindikayiy dihewnin, ji bo kurdan ne l ne. Di hiqqn dewletan de ji bo statuya hindikayiyan tarfeke gerdn nehatiye kirin. L bel, di kirin belgeyn navnetewey de, ji bil neteweya

Di hiqqn dewletan de ji bo statuya hindikayiyan tarfeke gerdn nehatiye kirin. L bel, di kirin belgeyn navnetewey de, ji bil neteweya serdest, neteweyn din, bferq wek hindikay tn
serdest, neteweyn din, bferq wek hindikay tn binavkirin. Statu mafn hin civatan ku di v rew de ne, di peymann navnetew de hatine darazdan. L bel, ev kirin (sepandin) ne rzikek e, beravajiy v awarteyek e. Digel hem nrnn zorandin ku li gor Belgeya Kopenhag bi nirxandina tgeha hindikayiy t gihtin, Belgeya Kopenhag ku Tirkiye mze kiriye, hiqqa kurdan j diparze raber dike ku mafn ku dihewne ji bo kurdan j bn sepandin. Nasna van mafan, ji bo Tirkiyey mecbrtiyeke etkexlaq ye ku ew xwe dispre hem peymanan hem j wijdana git. Bi hinceta ku kurd ne hindekay ne, ji bo kurdan nenas-

na mafn hindikayiyan n di belgeyn navnetewey de cih digirin Tirkiye j bye algir van, ji Tirkiyey re ji hla hiqq ve pirgirkeke din derdixe hol. Li Tirkiyey ji bil tirkan kurd j dijn ev yek j t pejirandin. Li gor v yek, dema kurd wek hindikay neyn pejirandin, div kurd wek tirkan, gelek damezirner dewleta Tirkiyey bn pejirandin bi tirkan re xwed mafn wekhev bin. Li gor v yek, div mafn ku ji bo tirkan hatine dayn, di hem qadn jiyan de ji bo kurdan j bn dayn. Li gor v mantiq, li Tirkiyey ku ew ji du geln xwed mafn wekhev pk t, div du zimann ferm bn bikarann. Di ser de Peymana Lozan, li gor belgeyn ku Tirkiye mze kirine, ku bi mafn hindikayiyan re eleqeder in, kurd an hindekay ne an j, gelek ku bi tirkan civata Tirkiyey pk tne wek wan xwed heman maf in. Li hember rastiyn civaknas (sosyolojk) yn berbiav peymann ku Tirkiye bye algir, ji bo kurdan vebijarkeke (alternatfeke) syemn nikane b fikirn. Dema kurd hem wek hindekay neyn pejirandin, hem j wek gelek ku ji tirkan cda ne, bi wan re xwed heman maf in neyn pejirandin, v dem, pirsgirkeke hem hiqqk, hem siyas hem j exlek derdikeve hol. Ev j tevgereke nkarker e ku ji kurdan re ji bil tirkbn riyeke din nahle ev tevger, li dij nirxn YE ye. Li gor wijdana git ya navnetewey j ev nkarker ne rewa (mer) ye. Jixwe, Tirkiye bi

Bihar 2004

ZEND

23
Li Tirkiyey ji bo pkanna demokrasiyeke rastn, modela her ba realst federalzm e. Jixwe Tirkiye, di sala 1988'an de "Peymana Kargriyn Herm ya Ewrpay" pesend kiriye w wek qanun pejirandiye. Bi v yek, meandina poltkaya desantralzasyon sepandina rgezn kargriya di cih xwe de t meandin, pejirandiye li xwe girtiye. Div jiyana abor, rewa erdngar, taybetiyn etnk and li ber avan bn girtin li gor van li Tirkiyey eyaletn xweser bn avakirin. Her eyalet, div xwed mecls hikmeteke xweser be ji aliy v meclis ve b birvebirin. Her iqas pkanna v sazman di nv sstema unter de mumkn be j federalzm tir e. sazmana Spanyay unter e l bi pergala eyaletn xweser hem pirsgireka xwe ya etnknetewey areser kiriye, hem j ji bastra hembil, birokratk navend parziy xelas bye. Ev mnak div ba b nirxandin. Tirkiye, hem ji bo areseriya keya kurd, hem j ji bo areseriya pirsgirkn din yn kargriy, ji modela Span-yay div sdwergire. Pirsgirka sereke ya Tirkiyey ji n ve avabn demokratkbn e.

pejirandina hebna kurdan, destjiberdana nkarkirin lan kiriye. Li Tirkiyey ta ku demokrasiyeke ji mafn mirov hemwelatiyan re rzdar, njen pket ney avakirin, ev pirsgirk nay areser kirin. Ta ku ev pirsgirk ney areserkirin, li Tirkiyey demokras nikane berfireh bibe di jiyan de bibe andeke hevdem. Dewleta demokratk ew dewlet e ku ji mafn hemwelatiyn xwe re rzdar e, serdestiya huquq azadiya raman rkxistin diparze, maf pireand, piluralzma siyas deoloj dinase. Dewlet pergala xizmet ye, ta ku ev feraset di bingeha dewlet de cih negire, dewlet nikane demokratk be. Ji bo bicihanna v armanc div zagona bingehn vesazkirinn zagon yn n div bn amadekirin. Div li hember perspektfa demokratk bn astengn dar hiqq bn rakin. Ji bo v yek, pwst bi makeza goneke n heye. Ev makezagon div dewlet wek saziyeke xizmet rave bike, mafn mirovan azadiya raman rxistinbn biparze, li gor feraseta civakeke pirand be, hemwelatiyeke njen rave bike. R bide pluralzm dareyn xweser. Ew zagonn ku rejim diyar dikin div li gor v makezagon ji n ve bn sazkirin. Li gor v yek, div qannn ku li jr hatine nandan bn guherandin.

- Qanna Hemwelatiy - Qanna Komeleyan - Qanna Partiyn Syas - Qanna Civn, Me Xwepandan - Qanna Wezife Selahiyeta Polsan - Qanna Tkona li Dij Teror - Qanna Cezay - Qannn Sereke yn Perwerdeya Netewey - Qanna Zanngeh Dibistann Bilind - Qanna Radyo Televzyon Ji bo ku kargriyeke xweser modeleke ku li ser bingeha pireandt ava bibe div qa-

Div jiyana abor, rewa erdngar, taybetiyn etnk and li ber avan bn girtin li gor van li Tirkiyey eyaletn xweser bn avakirin. Her eyalet, div xwed meclis hikmeteke xweser be ji aliy v meclis ve b birvebirin.
nnn jr bn derxistin. Ji bo eyaletan: - Qanna Kargriya Xweser (Otonom) - Qanna Esasn Xebata Dibistann Ferm Taybet - Qanna Damezirandina Ensttuyan - Qanna Esasn Weann Radyo Televzyon

24

ZEND

Bihar 2004

PERWERDEKIRINA BI ZIMAN KURD

eto zel
Div em di ser de ba bizanin ku perwerdekirina her mijarek taybetiyn xwe yn cuda cuda hene. Perwerdekirina ziman j, nemaze ziman kurd ku ev end sal in qedexe ye ji bo perwerdekirin km lkoln li ser hatiye kirin, gelek taybetiyn xwe hene. Heke em bixwazin di perwerdekirina bi ziman kurd de serfiraz bibin, div em li gor analza pewistiyn xwendekaran, bernameyeke bi rbaz teknkn njen amade bikin bi awayek zanist li ser rawestin. Di frkirina ziman de, analza pwistiyn xwendekaran gelek girng e. Ber her tit pwst e ku em xwendekarn xwe ba nas bikin bizanin ew k ne, temen wan i ne ew ima dixwazin ziman fr bibin. Heke em bersivn pwistiyn xwendekarn xwe nedin, hing tu armanca frkirina ziman namne. Pwistiyn xwendekaran j ten ne frkirina rziman ye. Ew kesn rziman zimanek dizanin, nikarin bibjin ku em bi v ziman dizanin; ji ber ku zimanzann ne ten rzimanzann e. Ligel rziman, axaftina ziman, nivsandina zanna ziman, xwendin, guhdarkirin tgihitina ziman pir girng e. Xwendekar dixwazin bikaribin bi ziman kurd biaxivin, raman daxwaziyn xwe binivsin, rojname kovaran bixwnin, ji panel konferansn bi ziman kurd t bigihin, guhdar muzka kurd bikin tkiliyan bi w ziman kin. Diyar e ku pwistiyn xwendekaran cuda cuda ne. Pwistiyn zarokan, xwendekarn zanngehan, nivskaran,

Di frkirina ziman de, analza pwistiyn xwendekaran gelek girng e. Ber her tit pwst e ku em xwendekarn xwe ba nas bikin bizanin ew k ne, temen wan i ne ew ima dixwazin ziman fr bibin. Heke em bersivn pwistiyn xwendekarn xwe nedin, hing tu armanca frkirina ziman namne. Pwistiyn xwendekaran j ten ne frkirina rziman ye.
rojnamegeran, karkeran hwd. ne yek in. Hing em dikarin bibjin bernameya perwerdekirina ziman div li gor pwistiyn xwendekaran b kirin. Ber ku em bibjin "Em awa ziman fr bikin?" div em bibjin "Em ima ziman fr bikin?" Wek din serfirazbna perwerdekirina ziman gelek km e. Pit analza pwistiyn xwendekaran, div bername li gor wan pwistiyan bn kirin.

Amadekirina bernamey div bi awayek sistematk zanist be. Ji bo bernameyeke di ray de ew xaln jrn bingehn in. 1) Naskirin hilbijartina pwistiyn xwendekaran 2) Nankirina armancan 3) Hilbijartina naverok 4) Formulasyona naverok 5) Biryardana rbazn frbn helsingandina encaman. Gava ku me biryara pwistiyn xwendekarn xwe da, em dikarin armancn xwe kif bikin. Armancn perwerdekirina ziman div li gor zimanzann zanna xwendekaran b dann. Mamostayn ziman frkirin, div ba biryar bidin ku armancn wan i ne dawiya bernamey ew dixwazin i bi dest bixin. Pit biryardana armancan, div hilbijartina naverok b organzekirin. Di nav naverok de div bje, and, hevoksaz, fonoloj, morfoloj, semantk hwd. Cih xwe bigirin. Ew j, ji bo perwerdekirina ziman Kurd titek n ye; ji ber ku piraniyan pirtkn ziman frkirin ten li ser rziman Kurd hatine nivsandin. Formulasyona naverok, sefheyn ziman frkirin ne. Li vir div em biryar bidin ku em d i ziman bi i away fr bikin. Biryardana rbaz helsingandina encaman cihek mezin hildigire. Div em bizanibin xwendekar bi i r, bi i away titn ku ji bo wan n, batir fr dibin. Em dikarin bibjin pskolojiya per-

Bihar 2004

ZEND

25
teknkn njen ji bo ziman frkirin bi kar bnin da ku di mamostetiya xwe de serfiraz bibin. Her wek zimanzanek berket Noam Chomsky di pirtka xwe ya "Aspects of the theory of syntax" de dibje: "Ziman frbn ne titek htbyn ye, ziman frbn titek afirandr ye." Ew dibje mirovan qabiliyet perfonmansa zimannasiy heye. Ji ber w hind ew dikarin hevokn ber nehatine gotin biafirnin. Em dikarin bibjin di perwerdekirina ziman de rbazn ber Noam Chomsky rbazn pit w hene. Ber Noam Chomsky, gelek rbazn wek wergera rziman, rbaza drekt (pdariya w rbaz Profesor E. W. Gatenby Dr. Roert Lado kiriye) rbaza avdiongual hebn. Di sala 1959an de rbazeke n, rbaza cogntvsm, ji aliy Noam Chomsky ve hate damezirandin. Di w rbaziy de ziman bi awayek komnkasyon t frkirin. Ziman bi her ar qabiliyetan, axaftin, xwendin, nivsandin guhdarkirin, wekhev bi gelemper di nav konteksek de t frkirin. Di w rbaz de, ji para hemyan pirtir rex komnkasyona ziman cih digire. Ji ber kirin an j ducarkirina ziman, di w rbaz de gelek nn e. Li cih w div xwendekar biponijin afirandr bin. Di perwerdekirina ziman de rbaza logntvsm ji hem rbazan serfiraztir derketiye; ji ber ku giraniya w li ser

werdekirin alkariyeke mezin dide mamosteyan nivskarn pirtkn frkirina ziman. Ji ber v hind pwst e ku em analz bikin ku mirov awa titn n fr dibin. Ji bo gihitina w armanc em dikarin bernameya perwerdekirina ziman bikin e be. Ji wan e bean a yekemn agahdar ye. Mamoste bi riya pirsan, titn diden (vijual), bi senaryoyek an j bi devk agah dide xwendekaran. Xwendekar wan agahiyan ji nav mjiy xwe derbas dike. Bi gotineke din, xwendekar agahdariya ku mamoste dide, ligel agahiyn xwe yn ku w/ bi xwe hey gir dide. A duyemn tgihitin e. Pit agahdarkirin div mamoste li ser tegihitina agahdariy raweste. Gava ku xwendekar agahdar bn t gehitin, div ew bn pirsyarkirin da ku w agahdar tgihitina xwe bi kar bnin. Bikaranna tegihitina agahdariy, di zimanfrbn de sefheya syemn e. Ten bi tegihitin em nikarin bibjin xwendekar agahdariya ku me daye wan fr bne. Pit ku xwendekaran agahdar bi kar ann, em d bikaribin w bi awayek zanist analz bikin ku frbn cih xwe girtiye an j negirtiye. Pit analz sentez t. Di w sefhey de xwendekar dikarin agahdariya xwe ya n ligel agahdariyn xwe yn ku hene bidin berhev. Ew berhevk, ji bo tgihitineke batir gelek alkariy dide xwendekaran. Di bernameya

frbn de sefheya daw j helsingandin e. Helsingandina frbn, serfirazbn an j tkna bernamey nan me dide. Di w sefhey de xwende-

Mamosteyn ziman frkirin, div fersendey bide xwendekarn xwe da ku her e sefheyn jorn ji bo frbna ziman bi kar bnin. Dsa pwst e ku mamosteyn ziman frkirin bizanibin ku sstema ziman ye, ima ziman pwst e, gavn ziman frbn i ne bi away frkirina fzik, drok, matematk hwd. li gel frkirina ziman ne yek in.
kar dibin xwediy ramanek ew d bikaribin bi ramann xwe ragihandinan ligel mirovn din bikin. Mamosteyn ziman frkirin, div fersendey bide xwendekarn xwe da ku her e sefheyn jorn ji bo frbna ziman bi kar bnin. Dsa pwst e ku mamosteyn ziman frkirin bizanibin ku sstema ziman ye, ima ziman pwst e, gavn ziman frbn i ne bi away frkirina fzik, drok, matematk hwd. li gel frkirina ziman ne yek in. Heke sstema ziman ney zann, hing bernameyn ji bo perwerdekirina ziman d tk biin serfiraz nabin. Digel zanna sstema ziman agahiya zimanzann (lngustk) div mamoste gelek rbaz

26
komnkasyona ziman qabiliyetn ziman ye. Her i qas ew rbaz batirn rbaz j be, bi tena ser xwe car caran km dimne. Bi rast, tu rbaz bi ser xwe tr nn e. Ji ber w hind div mamoste di rbaz teknkn perwerdikrin de hindek eklektk bibin. Bi gotineke din div mamoste rex rbazan n ku bi kr wan tn hilgirin bi kar bnin. Ji bo serfirazbn, her wiha div pirtk materyaln ziman frkirin bi zanist bn amadekirin. Dsa rbaz teknkn njen li gel pwstiyn xwendekaran cihek mezin li ser amadekirina pirtk materyaln ziman perwerdekirin digirin. Kmasiyn pirtk materyaln perwerdikirin, teeneyn xwe dide her aliyn ziman frbn. Ev yek me ba ronah dike ku em div pirtk materyaln xwe li gor rbaz teknkn njen pwstiyn xwendekaran amade bikin. V gav pirtk materyaln ji bo perwerdikirina ziman kurd tr nakin, bi rast gelek kmas heye. Pit ku me avkaniyn xwe (pirtk, materyaln xwendin, axaftin, guhdarkirin nivsandin) agahdariya der bar xwendekaran de amade kir, em dikarin dersn xwe yn Kurd li dar bixin. Serfirazbna dersn me yn kurd girday gelek titan e. Ji wan a her girngtir a mamosteyan e. n din rdann

ZEND

Bihar 2004

dibistan xwendekaran, rewa xwendekaran a der bar ziman frbn, nzkbna wan ji bo materyal lidarxistina dersan. Bguman berpirsiya mamosteyan amadekarn materyal bernamey li vir naqede.

Ji bo serfirazbn, her wiha div pirtk materyaln ziman frkirin bi zanist bn amadekirin. Dsa rbaz teknkn njen li gel pwstiyn xwendekaran cihek mezin li ser amadekirina pirtk materyaln ziman perwerdekirin digirin.
Rexek din a girng, helsingandineke gelemper ye. Heke mamoste amadekarn materyal bernamey hem titn wan ji bo perwerdekirina ziman kir, nehelsingnin ew tu caran nikarin rbaz, teknk bernameyn xwe batir bikin. Her iqas me bername li gor pwstiyn xwendekaran, psikolojiya perwerdikirin, rbaz teknkn njen j kiribe, div em dsa dawiya wan hemyan bi gelemper bihelsingnin. Ji ber ku, pwstiyn xwendekaran tne guhartin, an j dibe ku kmasiyn w bernamey derkevin hol. Bi kurt, ji bo bernameyeke

xurt di ray de gelek tit hene ku em bnin ber avan. Div amadekarn bernameya ziman perwerdkirin hem agahdariyn der bar bernamey xir birin, wan analz organze bikin. Ew riyek lkolnke zanist ye. Lkoln, xurtkirina agahiy, analz helsingandina daw. Li vir titn ji hemyan giringtir pwstiyn mirov an j xwendekarn ku bedar bernameya ziman dibin, div bi giran cih xwe bigire. Wek din, bername her end njen ba j be, mamoste her end biqabiliyet jhat j be, serfirazbna w bernamey ne gengaz e. Bel her wek me p j got, ji bo serfirasbna bernameya perwerdekirin div pwistiyn xwendekaran, psikolojiya frbn, rbaz teknkn njen bi awayek sstematk zanist bn lidarxistin.

avkan: 1.Chomsky, Noam; Language and Mnd enlarged ed, New York Harcourt Brace Javanovch 1972 2. Dubn, F. and Olshtan. E (1986); Course desngs Dewhapnp programs and materals for laguape leasnng, Cmbrdge Unversty Press.

Bihar 2004

ZEND

27
pgirek diyar dibe, an j t fmkirin. Pgira "le" bo titn "nr" ya "la" ji bo titn "m" bi kar t. Mnak: la profeseur (mamosteya jin) le profeseur (mamostey mr) Di ziman ereb de j "mennes" (jin) "mzekker" (mr) heye. Bel ji ber ku koma ziman ereb frens ne yek e, rpvann wan naibine hev. Di ziman ereb de, gotina "mzekker" (nr) bi pagireke "m" dibe. Wek mnak: mallm (mamostey mr) Bi pagira "et", bi kurtas bi pagira "e" y dibe mallme (mamosteya jin) hakm (dadger mr) hakme (dadgera jin). Ziman kurd bi rz rikn xwe diibe ziman frens. Lewre kurd di nav koma ziman Hnd-Ewrop de cih digire li gor rpvann w bi kar t. Di ziman kurd de, i tit ku heye zayendeyeke w/w heye. Heke ku em her gav "w" "w" bi kar tnn, ne bsedem e. Lewre her hebn bi zayendiya xwe t zann. Zayend j bi "w" "w" t danasn fmkirin. Zayendiya titan bi me didine fmkirin. car ez dixwazim hinek li ser van qertaf pagiran rawestim end mnakan bidim. Di kurd de zayendiya heyberan bi pagiran diyar dibe. Car heye gotin bi ser xwe be j, zayendiya w/w, wek "m" "nr" t zann. Wek ku me li jor j got ziman kurd girday malbata (koma) ziman Hnd Germen (Hnd-Ewropa) ye.

DI ZIMN DE ZAYEND
Adar JIYAN
Li gor zimanzann ro, li ser ry erd ar komn bingehn n ziman hene. Wek t zann ro, di chan de bi sedan ziman hene. Bel her zimanek di koma xwe de cih digire bi nav w kom t nasn. Lewre her zimanek li gor rpvann ziman xwe y bingehn bi kar t. car komn bingehn n her mezin n zimn ev in: 1. Koma Ziman ndoGermen (Hn-Ewrop; wek kurd, firens, faris hwd.) 2. Koma Ziman Sam (wek bran, ereb hwd.) 3. Koma Ziman Ural-Altay (tirk, ermen, gurc hwd.) 4. Koma Ziman Rojhilata Dr (n, japon hwd.) Wek ku li jor j me got, bi sedan ziman zarava hene ku li gor rz rikn van zimann bingehn pk tn. car di hin zimanan de; jndar ne jndar (bruh), zayendiya hem heyberan heye. Ango i tit ku heye di axaftin nivsandin de wek "m" an j "nr" bi lv dibe. Kurd j yek ji van zimanan e ku her gotineke w li gor zayendiya xwe bi kar t. Bi rast zayendiya gotinan (di zimn de) ragihandin tgihtina navbera mirovan hsan

tir dike. Heke di zimanek de zayendiya hebnek nediyar b gotin, bi carek re nay fmkirin pdiv bi pirs dimne. Bi taybet j, ji bo hebnn jndar (wek mirov lawiran) pdiv bi gotinn "m" "nr" heye. Jixwe, di zimann ku tit bi zayendiya xwe ji hev cuda dibin de, zde genge aloz dernakeve wek ew ziman di

Kurd j yek ji van zimanan e ku her gotineke w li gor zayendiya xwe bi kar t. Bi rast zayendiya gotinan (di zimn de) ragihandin tgihtina navbera mirovan hsantir dike. Heke di zimanek de zayendiya hebnek ne diyar b gotin, bi carek re nay fmkirin pdiv bi pirs dimne.
chan de wek zimann dewlemend pirgotin tne pejirandin. Ber ku em ji ziman Kurd mnakan bidin, em dixwazin, girday mijara xwe di v war de, rpvann du zimann chan yn dewlemend ziman firans ereb wek mnak nan bidin. Di ziman firens de her tit wek "femnen" (m) an j "masquelen" (nr) t zann. Wek mnak: der, nr e. pace, m ye. Lnsk, m ye. Pns, nr e. Di ziman firens de "mbn" an "nrbn" a titan bi

28
Gotinn me: jin, ke, qz, mih, bizin, mirk, mehn, pr, bk... Gotinn nr: nr, dk, belgr, kal, zava, mr, kur, beran, xort... Peyvin hene ku zayenda wan nediyar e, l ji bo her du zayendan j tn bikarann: mirov, zarok, ciwan, sewal, yextiyar, porsp, seg, gur, kew... Car heye zayendiya sewalan bi pgiran diyar dibe: Mkew, nrker, dlegur.... Ew j wek frens, i heyber hebnn ku hene wek "m" an j "nr" nan dide. Ber ku em pagiran bi kar bnin, em dixwazin gotinn m nr bidin nasn pey re mnakan bidin. Di cih waran de zayendi Ji bo yn m: xak, roj, det, nave, kan, av, mal... Ji bo yn nr: welat, asman, iya, gund, em, nan, rez... m (a/ya): xaka proz, roja n, Deta M, Naveya lih, Kaniya Sp, ava sr, mala Evn... nr (/y): welat hja, asman heftan, iyay Agir, Gund Fs, em Hzil, nan tis, Rez ore... Di tgehan de zayend Ji bo yn m: raman, at, evn, and, drok, netewe, sal... Ji bo yn nr: hest, dil, ziman, text, gel, qirn... m (a/ya): ramana azad, atiya gel, evna Zn, anda Mezopotamyay, droka ore, neteweya kurd, sa-

ZEND

Bihar 2004

la par... nr (/y): hest biyan, er kirt, dil Mem, ziman kurd, text Dehaq, gel Rojhilat, qirn bstan... Di alavan de zayend Ji bo yn m: sn, mink, ek, desmal, televzyon, gustl, br... Ji bo yn nr: kev, eh, rext, kum, radyo, guhar, bivir... m (a/ya): sniya te, minka w/w, eka min, desmala sp, Televzyona Medya, gustla Derw, bra karker... nr (/y): keviy min, eh we, rext te, kum re, radyoy Mizgn, guhar Xec, bivir ko... Bi kurtas hem tgih hebn (jndar nejndar) bi zayendiya xwe tne nasn. Wek ku me li jor end mnak dan; mbn nrbna tit di hundir hevok de diyar dibe. Heke ku tit m be, qertafa "a" an j "ya" y bi daw dibe. Bel heke tit nr be, bi qertafa "" an j "y" bi daw dibe. L bel her gav ne wisan e. Lewre, titek din j heye ku mbn an j nrbna tit (an j hebn) diyar dike. Wek mnak: V mal binase (v, tit nzk nan dide) Di v hevok de cnavka andan bi tpa "" y bi daw dibe cnavka "v" "w" her gav bo titn "m" bi kar tn. Wek ku me li jor j dt, "mal" gotineke m ye cnavk j, wek "m" bi kar hatiye. Girday v em dikarin mnakeke din j bidin: W kaniy neikne (w, driy nan dide) Di v hevok de, dsa

cnavka andan bi tpa "" y bi daw dibe cnavka "w" li piya gotina "m" bi kar t. Wek ku me li jor j dt, "kan" gotineke "m" ye. car dibe ku b gotin "Mal kan her du j gotinn m ne. Gelo ima "mal" bi qertafa "" y bi daw dibe "kan" bi qertafa "y" bi daw dibe?!" Bel sedem ev e; "mal" bi tpa dengdar bi "l" y bi daw dibe, l "kan" bi tpa dengdr bi "" y bi daw dibe. Di kurd de, gotina ku bi tpa dengdar bi daw bibe, div ku qertafa ku were bi tpa dengdr dest p bike. Na, heke ku gotin bi tpa dengdr bi daw bibe v car, div ku qertaf bi tpa dengdar dest p bike. Ango ev rpvan girday rewa reh (kok) qertaf (ek) ye. Div ku girday v mijar em mnakeke din (bo tit nr) j bidin: v rext biidne (v, nzk nan dide) Di v hevok de cnavka andan bi tpa "" y bi daw dibe cnavka "v" "w". Ji bo ku mijar were fmkirin em dikarin mnakeke din j bidin: W keviy bio (w driy nan dide) Di v hevok de, dsa cnavka andan bi tpa "" y bi daw dibe cnavka "w" li piya gotina "nr" bi kar hatiye. Wek ku me li jor j dt, "kev" gotineke nr e. car dsa dibe ku b gotin "Rext kev, her du j gotinn nr in. Gelo ima "rext" bi qertafa "" y bi daw dibe "kev" bi qertafa "y" y bi daw dibe?" Sedem ev e; gotina "rext" bi tpa dengdar, bi "t" y

Bihar 2004

ZEND

29
nr e. Lewre em dibjin "Yezdan dilovan" Tu kes nabje "Yezdana dilovan." Bel li gora oln yekyezdan, bi taybet ola slam, Xwed yek e bhevpar bheval" e. Zayendiya "w" nn e. L cnavka kesan ya "w" li na mirov mr an heybern nr bi kar t. Gava ku mirovn kurd lava (dua) dikin, dest xwe vedigirin dibjin: "Xwedyo!" an j "Xudan min! Xweday min!" Di vir de her s gotin j ji bo hebneke nr bi kar t. (Biborin, l bel di ziman kurd de zayendiya Xwed diyar e nr e. Ne gengaz e ku mirov bi awayek din rove bike. Dsa j em bawer dikin ku zanyar seydayn me der bar v mijar de titek bibjin v rew zelal bikin.) Em dixwazin end mnakan ji tgihn ol bidin zayendiya wan hn bibin. Zayendiya tgihn ol Ji bo yn m: ol, Quran, bihut, dojeh, dr, mizgeft, roj, Yezdan, pxember, ba, agir, kee, seyda, rpel... m: (a/ya); ola Zerdet, Qurana proz, Bihuta Frdews, dojeha daday, Dra Zaferan, Mizgefta Mezin, rojiya Remezan.... nr: (/y); Yezdan mezin, pxember umet, Bax rem, agir sor, keey ciwan, seyday gund, rpel ncl... Wek ku li jor j me mnak dane, di tgihn ol de, bi giran cih war alav wek "m" avakar, ramangeh peywirdar wek "nr" bi kar tn. Lewre jin, di tu olan de peywir negirtiye tu car ne-

bi daw dibe, l "kev" bi tpa dengdr, bi "" y bi daw dibe. Wek ku me li jor, gotib; di kurd de gotina ku bi tpa dengdar bi daw bibe, qertafa ku digire bi tpa dengdr dest p dike. Ango di ziman kurd de du tpn dengdr (b awarte) li nik hev bi kar nayn. Heke titek wisa hebe j, dibe ku gotin ne kurd be. Wek mnak: Saat (demjimr). Saet, gotineke ereb ye. Ber ku em ji mijara xwe bi dr kevin, div em hinek din li ser zayendiya gotinan rawestin. Me li jor bi kurtas end mnak dan. Bel di ziman kurd i hebn tgih dibe bila bibe, hem bi zayendiya xwe tn nasn. Di cureyn gotinan de j ev tit diyar e. Em dixwazin li v der end mnakn din bidin: Di rengdran de zayend Ji bo rengdran: kej, dn, reben, zind, ervan, nexwe, bir... Jin (m): /y, kej, dn, zindiy, ervan, nexwe, biriy... mr (nr): o/yo, kejo, dno, rebeno, zindiyo, ervano, nexweo, biriyo... Di kiryar de zayende kiryar, karker, kujer, pale, xebatkar, tkoer, xwendekar, rkar... jin (): , karker, kujer, paley, xebatkar, tkoer, xwendekar, erkar... mr (nr): o, karkero, kujero, paleyo, xebatkaro, tkoero, xwendekaro, rkaro.... Wek ku li jor j t dtin, gava ku rengdr an kiryar ne diyar be (zayendiya w/w), gotin bi ser xwe bi kar t. L

gava ku zayenda rengdr an kiryar diyar be, ji bo kesn jin an lawirn m qertafa "/y" bi kar t ji bo kesn mr an lawirn nr j, qertafa o/yo bi kar t.Wek mnak: zarok kej e Di v hevok de zayendiya zarok ne diyar e. Pdiv bi pirs heye. Bel heke hevok wek;

Di kurd de zayendiya heyberan bi pagiran diyar dibe. Car heye gotin bi ser xwe be j, zayendiya w/w, wek "m" "nr" t zann.

"Kej por xwe diikine" an j "Kejo li mal dilze" were gotinan j nivsandin, zayendiya zarok diyar dibe pdiv bi tu pirs namne. Mnakeke din: karker ji kargeh derket mal Di v hevok de j zayendiya kiryar (karker) ne diyar e pdiv pirs heye, ango karker jin e an mr e nay zann. L bel gava ku hevok wek "Karker kar xwe hit " an "Karkero, tu car maf xwe nediparast?" were gotin an j nivsandin, d zayendiya karker diyar bibe pdiv bi pirs namne. Zayendiya gotinan, nana dewlemend zengniya zimn e. Di ziman kurd de ev taybet, rzaneke jnager e. B awarte ev rz rik, ango mbn nrbna hebnan di her war de derbas dibe. Heta gotinan "Yezdan" j gotineke

30
bye xwed erk. Bi rast ten ne di olan de j, mixabin jin, di hem civakn n yn drok de bi tebat (pasf) tevgeriyaye bindest maye. car her end ku zanistiya v yek were niqakirin j, ez bi xwe di v baweriy de me ku "mbn" "nrbn" a gotinan girday v rew tee girtiye. Ango, em dinrin, di ziman kurd de i tit ku bilebat (aktf) be, wek "nr/m" hatiye dtin hesibandin/pejirandin. Li dijber w, i tit ku bitebat (pasf) be, wek "m" hatiye dtin. Teqez ev rz rik girday serdestiy (serdestiya mr) bindestiy (bindistiya jin) tee girtiye heta ro dom kiriye. Jixwe ziman j li gora rewa abor ango, hilbern tee digire. Di hem civakn n de mr serdest bye raster ew bedar hilbern bye. Ji bo w nav alavn hilbern j li gora ramana mr serdest, wek "m" an "nr" bi kar hatiye. Em dixwazin li vir end mnakan bidin. Zayendiya hilbern alavn

ZEND

Bihar 2004

Ji bo yn m: br, halet, das, melhb, al, tr, derz, nr bivir, gsin, qeynax, mrkut, bar, ferd, ta.... m: (a/ya); bra n, haleta kevn, dasa palehiy, melhba hesin, ala kay, tra genim, derziya hr.... nr: (/y); bivir tj, gsin ko, xeynax pale, mrkt kin, bar hesp, ferd arvn, tay zirav... Alavn hilbern yn bilebat wek "nr"

de "tkon" tgiheke "m", yn bitebat j wek "m" bi kar "rizgar" m, "gel" nr "Kurtn. Wek ku t zann; bivir ji distan" j m ye. Li jor j me br bi lebatir e. Di nav alav dt ku "welat" tgiheke nr e. Li cot de, alav her girng gsin e. vir nakok nn e. Lewre "welat" Das di fermana qeynax de di- "Kurdistan" ne du gotinn xebite; mrkt ji mehlb hz- hemwate ne. Welat tgiheke gedartir e. Her al dibe bar, bel lemper ye, bel Kurdistan naher bar ne al e. (bar, ji al ber- vek taybet y welatek ye. Gifirehtir e). Ferde, ji tr mezin- rday v, em dikarin titek din tir e. Ta bi derziy vedibe. Anbibjin. Hin gotin hene hemgo di ziman kurd de titn wate tne zann, l bel bi rastehzdar (bilebat) nr titn qn ew gotin ne ji heman ziqels lawaz m ne. Ma sedema man ne. Em dixwazin v miku jin, bi hezaran salan wek jar bi end mnakan rave bikin. Wek mnak: "dn" "ol" em dinrin, di ziman du gotin hemwate ne. L akurd de i tit ku bilebat wa? Dn Xweda. Di v tgih (aktf) be, wek "nr/m" de "dn" nr e bi reseniya xwe ereb ye. Pns min tj e Phatiye dtin ns m ye, l gotin bi reseniya xwe kurd ye. "Qelem" "p"dar ikest" dihate/t dtin i ns d gotinn hemwate ne, l ye? (Dibe ku, jin j di nav de, tu ne ji heman ziman ne. Em n kes nikaribe di zimn de v ser mezel ehdan. Mezel, rpvan biguhere. Bel jin di- gotineke nr e bi ereb ye. kare arensa xwe biguhere Me goristana cangoriyn wediguhere j. Ya qels lawaz ne lt, bi kullkn rengn xemijin e. Qels lawaz di mj land. Goristan, gotineke m ye ramana mr serdest te ye.) bi kurd ye. Mezel goristan, Wek din j di ziman kurd de, du gotinn hemwate ne, l ji du hem tgih bjeyn civak, bi zimann cuda tn. Bi kurtas di zayendiya xwe tne nasn: Deziman kurd de her gotin, mokrasiya welat Rojhilata her tit her hebn xwed Navn. Li jor gotina "demok- zayend ye. Ango her tit bi ras" wek "m", gotina "welat" zayendiya xwe t nasn bi wek "nr" "rojhilat" dsa wezayendiya xwe t fmkirin. k "m" bi kar hatiye. Mirov dikare end mnakn din j bide. Tgih biwj hem bi heman away, an wek "m" an j wek nr bi kar tn: Tkona Rizgariya Gel Kurdistan. Di vir

Bihar 2004

ZEND

31
Erka tewanga navdr cnavkan i ye? Ji bo i hin navdr cnavk li hin cihan diguherin. Bo nimne peyva "bajar" ji bo i li gor i dibe "bajr" an j ima li hin cihan hevok bi cnavka "ez" dest p dike, l li hin cihan dibe "min"? Ji ber ku zimanzann kurd n mna Celadet Bedirxan ji mj ve li ser v mijar agahiyn zelal dane, pwst nake em heman titan dubare bikin, l div b gotin ku erka w tewang ji ber cudakirina kirde bireser ye. Bi qas ku em dizanin, di ziman latn de j guherneke bi v reng heye. Yan, bi alkariya qertafek erka peyv t diyarkirin. Em li gor qertafa ku girtine, tdigihjin ka ew peyv bireser e an kirde ye. Tewang li gor zayend mjer pk t. Mirov bi riya tewang zayenda peyv mjera w j fm dike. Ji bo zelalbna mijar em dikarin li ser tewang end mnakan bidin. Tewanga navdran:

DI KURD DE ERK ROLA TEWANGA NAVDR CNAVKAN

Sam Berbang
Bi boneya v konferans me dil heye li ser end taybetiyn rzimana kurd, bi taybet j li rzimana kurmanc dimilk rawestin. Mijara ku em li ser rawestin, tewanga navdr cnavkan e. Sedema tengkirina aroweya xebat ev e ku d gelek bedar li ser gelek mijarn cur bi cur dtin ramann xwe pk bikin mijarn gelemper d di gelek teblxan de cih bigirin. Lewre j heta ji me hat me bal kiand ser hin areyn ku di xebatn nivsk de her zde dibin sedema aloz tevliheviy. Ziman li gor hin taybetiyn xwe hatine senifandin ango ji yn din hatine veqetandin. Ziman kurd ji ber hin taybetiyn xwe di nava koma ndo-Ewrop de hatiye bicihkirin.Taybetiyeke ziman kurd j tewangbar ye. Di ziman kurd de hinek birn hevok li gor erka ku digirin ser xwe diguherin, hinek qertafan digirin; ji v yek re tewang t gotin. Di kurd de birn hevok yn guherbar (lker, navdr, cnavk, veqetandek, jimarnav) ditewin. L zaravayn kurd di v war de ji hev vediqetin. Di kurmanc dimilk de bi riya tewang zayend mjera (yekjimar pirjimar) peyv t nandayn. L di soran de ji ber ku zayenda peyvan nn e, tewang pirjimar yekjimariya peyv binavkir nebinavkirbna w nan dide. Di kurmanc de pirjimariya navdr cnavkn xwer bi alkariya veqetandek lker diyar dibin, l di dimilk de pirjimar bi alkariya qertafa "" diyar dibe. Wek mnak: Kurmanc: Min sv xwar (yekjimar binavkir) Min sv xwarin (pirjimar binavkir) Min svek xwar (yekjimar nebinavkir) Min svin xwarin (pirjimar nebinavkir) Dimilk: Min say werd Min say werd Soran: Min sv werd (nebinavkir yekjimar) Min sveke werd (binavkir yekjimar) Min svekan werd (pirjimar) Li v der d mijara me tewanga navdr cnavkan be. Ji ber ku soran di v war de ji zaravayn bakur Kurdistan kurmanc dimilk cuda dibe, em bi taybet li ser van her du zaravayn dawn rawestin. Armanca me zelalkirina erka tewanga cnavk navdran destnankirina end areyan e.

Ziman li gor hin taybetiyn xwe hatine senifandin ango ji yn din hatine veqetandin. Ziman kurd ji ber hin taybetiyn xwe di nava koma ndo-Ewrop de hatiye bicihkirin. Taybetiyeke ziman kurd j tewangbar ye. Di ziman kurd de hinek birn hevok li gor erka ku digirin ser xwe diguherin, hinek qertafan digirin; ji v yek re tewang t gotin.

32
Kurmanc: Zn nan xwar. Zn nn/nan dixwe. Zn svan dixwe. Dimilk: Zne nan werd. Zn nan wena. Zn sayan wena. Tewanga cnavkan Kurmanc: Ez (e)w dibnim. (E)w ew dt. Dimilk: Ez ey vnena. Aye o diyo. Areyn tewangbariya kurmanc Stna rzimana zaravay kurmanc tewangbar ye. Di kurmanc de tit biare, tewandina navdr cnavkan e. Pirjimar yekjimariya navdran an j nr mtiya wan bi alkariya veqetandek qertafn tewang cnavkn pvebest diyar dibe. Ji ber ku di hevokn ku bi lkern gerguhez tn ristin de kirde bireser (subje-obje) heye, tewanga navdr cnavkan dema lkera di hevok de gerguhez (transf) be pwst dike. Bi heman armanc cnavkn ku cih navdran digirin j ditewin, lewre j di kurmanc de du kom cnavk hene; koma xwer koma tewand. Ji bo ku mijar batir b fmkirin mirov dikare mnakek bide: Zozan av vedixwe Zozan av vexwar Li v der her du hevok j mna hev in, bi ten dema wan guheriye, l guherna dem bi xwe re cih qertafa (ek, affix) guhartiye, di hevoka pn de peyva "av" ango bireser tewiyaye, di hevoka duyemn de "Zozan" ango kirde tewiyaye. Heke em di cih wan navdran de cnavkan bi kar bnin, ew j xwe li heman rpvan bnin. Ew w vedixwe

ZEND

Bihar 2004

W ew vexwar Heman rpvan (qayide) ji bo cnavk rengdr andan j karger e. Wek mnak; Min ev dt. Ez v/v dibnim. Ez v/ heval/ dibnim. Min ev heval dt. Her wek me li jor daxuyand, rpvana tewandina navdr cnavkan ji mj ve di ser de

Stna rzimana zaravay kurmanc tewangbar ye. Di kurmanc de tit biare, tewandina navdr cnavkan e. Pirjimar yekjimariya navdran an j nr mtiya wan bi alkariya veqetandek qertafn tewang cnavkn pvebest diyar dibe.
Celadet Bedirxan ji aliy gelek lkolner zimanzann kurd ve hatiye zelalkirin, l dsa j em bi end hevokan bnin bra we. Di demn b niha de bireser (obje) di demn bor de j kirde (subje) ditewe. Jixwe mnakn li jor j v dtin diselmnin. Di kurmanc de qertafn tewang ev in: - (ji bo navdr cnavkn m). - (ji bo navdr cnavkn nr). -an (ji bo navdr cnavkn pirjimar). Mnak: Navdr Ez sv dixwim. Ez nan dixwim. Ez svan dixwim. Cnavk Ez (e)w dixwim. Ez (e)w dixwim. Ez (e)wan dixwim Di kurmanc de are dema ku lker li gor cnavkan tne kiandin derdikeve hol. Lker div tim li gor navdr cnavkn

xwe b kiandin, l di hin devokan de ev yek pk nay. Bo nimne li cih ku bibjin, "Min sv xwarin", dibjin "min svan xwar" an j li na "min ew dt" "min w dt" li na "min ew dtin" j "min wan dt" t gotin. Ev yek bingeha rziman kurmanc ji bin ve tk dibe. Lewre bireser kirde tevlihev dibin. Ev ewt her iqas di devokn gelek hermn Bakur de hebin j, nekarne bandor li ziman nivsk bikin. L dsa j di gelek weann kurd de mirov rast nivsn ku bi van devokan hatine nivsandin t. Bo nimne, di kovara Ndem, hejmara 32'yan de Zeki Bozarslan li ser tewang nivsek darijtiye. Em dikarin ji v nivs end mnakan pk bikin: Min bi alkariya swd mijar ji mamosteyn cih cih re zeh kir. W sernavan netewandiye. Dinyay bik kirine. Ev nivs bi mnakn wiha mit e, l ji bo me evqas bes in. Dsa di Medya TV de j em gelek caran rast mnakn wisa tn. Bi kesn ji wan herman hevokn mna: Wan ez dtim, min tu dt, min ew dtin, w em dtin j gelek dijwar tn lewre j dibjin; wan min dt, min te dt, min wan dt. L ev hevok rzimana kurmanc ji bin ve xera dikin, li mantik zimn nayn. Heke mirov guh bide xwediy van devokan bi tu away zimanek hevgirt pk nay. L areya ji v mezintir areya diyarkirina mjera biresern yekjimar n dema bor ye. Her wek me diyar kir, lker di van hevokan de her tim bi bireser re lihevkir ye. Heke bireser yekjimar be, lker j yekjimar e, heke bireser pirjimar be, lker j pirjimar e. Ji bo zelalkirina mijar em dikarin van mnakan bidin:

Bihar 2004

ZEND

33
bikarann. Ev yek j erka w ya bingehn ji hol radike. Bo nimne; deyirbaz/ deyirbaze, nutox/ nutoxe, asinkar /asinkare, kurd/ kurde, wendox/ wendoxe, embaz/ embaze, watox/watoxe hwd. Heman are di kurmanc de di hinek sernavan de derdikeve pber mirov, wek mnak: navn wek "Zn, Zelal" wek Zn Zelal bi cih bne. Lewre j dema ku nav xwer be j tewand xuya dike ev j tevliheviy dike. Wek mnak: Zn nn dixwe Zne nan wena Her wek ji mnakan j diyar e, hem kirde hem j bireser tewand xuya dikin ev yek j bingeha rpvan dirxne. Li vir div serenava "Zn" neyn tewandin hevok bi v reng be: Zn nan dixwe Zn nan wena Gotina dawn Ji bil van areyn ku hatin rzikirin gelek mijarn ku di rziman kurd de div mirov li ser raweste hene. L di aroweya konferanseke wiha de em ten van xalan pk dehn bala bedaran dikin da ku bi karibin li ser van xalan gelekn din rawestin ron bikin. Heke ku pirsgirka derketina dervey welt tunebya me karibya em bedariy di v konferans de bikin, d batirbibya l mixabin mercn hey dest nadin v yek. Di encam de em silav hurmet xwe pk bedaran dikin hv dikin ku di v konferans de gelek ke areyn ziman kurd bne areserkirin da ku r li ber zimanek hevgirt y kurd be.

Gundiyan hevalek dt Gundiyan heval dtin Di van hevokan de lker li gor peyva hevale hatiye kiandin, di hevoka yekemn de "heval yekjimar di ya duyemn de j pirjimar e. Tu bandora kirdey (gundiyan) li ser lker nn e. L di ziman axaftin de bi piran "gundiyan hevalek dtin t gotin, ev yek j tevliheviy dike, lewre bi kiandina lker t xwestin ku mjera navdr cnavkn xwer bn diyarkirin. Heke bi alkariya lkeran nebe, ne pkan e ku mjera wan navdr cnavkan diyar bibe. Hin caran kirde bi temam ji hol radibe ango qertafa /in/a dawiya lker erka kirdeya vear (gizli zne) dibne. Wek mnak: El andin girtgeh Li v der t xuyakirin ku kesine nediyar an j kesine ku li wir nehatine binavkirin, El andiye girtgeh, li gor rpvana tewang diviya El and girtgeh bihata gotin, l w ax j mirov nikare pirjimariya kirde diyar bike. Mirov dikare bibje, bila ew wek awarteyek bimne, ziyana w tune, l mixabin ziyana w heye, lewre bandora w her die zdetir dibe wek vrseke ku bikeve mjiy kompter, rpvana tewang xera dike. Lewre ten di dema kirdeya vear de di dema ku kirde diyar be de j, ew xwe li ser zimn dike ferz. end mnakn ku me ji nivsa Bozarslan a navbor girtine v yek ba nan didin. Her ziman xwediy qeydeyn taybet ne (Her ziman xwediy qeydeyn taybet ye) Yan ew xwediy wan e. W qeydeyn taybet bi

kar aniye. (W qeydeyn taybet bi kar anne.) Yan w ew bi kar anne. Dinyay bik kirine (Wan dinya bik kiriye) Yan wan ew bik kiriye. Wek encam, mirov dikare forma cnavk vear "El andin girtgeh" wek reweke awarte hilde dest, l heta derkef hebin div ber li w form b tengkirin, da ku bandora w belav nebe. Wek din div di mijara mjera (pirjimar/yekjimar) lkeran de gelek baldar be. Heta derfet hebin di na cnavkn nediyar de j div navdr an j cnavk b bikarann. Wate, "Polsan ore girtin de birin girtgeh" gotiye, div teqez, "Polsan ore girt bir girtgeh" b gotin. Her wiha div "ore girtin birin" ney gotin, "Wan ore girt bir" b gotin. Areyn tewangbariya di-milk Di dimilk de j rpvana tewanga navdr cnavkan wek kurmanc ye. Di v zaravay de j wek kurmanc du bir cnavk hene, cnavkn xwer yn tewand. Qertafn tewang: "-e" ji bo navdr m. "-" ji bo navdrn nr. "-an" ji bo navdrn pirjimar. Mi saye werd Min nan werd Ez embazan vnena Di v zaravay kurd de tevliheviyek di war tewandina navdrn m de bal dikine, di hin devokan de navdrn m qet nayn tewandin, di hinekan de cih qertafa "-e" qertafa "-i" digire. Keyeke din j bi taybet di devoka Drsim de ji bo diyarkirina zayenda gelek peyva li cih ku peyv natewe j qertafa tewang t

34

ZEND

Bihar 2004

BIKARANNA TEORIYA MUFREDAT JI BO KIRINA BERNAMN ZIMAN RBAZN FRKIRINA ZIMAN

eto ZEL
Yek ji pirsgirkn ziman kurd ya ji hemyan girntir kmasiya mufredateke netewey ye. Mufredat neqa perwerdehiy ye. Di tecrbeyn hem neteweyan de em dibnin ku di seranser welat wan de dibistan zanngeh xwedy mufredatn netewey ne, ji ber ku ten mufredatek netewey dikare zimaneke netewey ava bike. Sedemn cudatiyn di nivs axaftinan de ne ten di nav gel kurd; bel di nav rewenbrn kurd de j nebna mufredateke netewey ye. Pwistiya mufredateke ziman a netewey ji bo standardzekirina ziman kurd diyar e, bel ji bo mufredateke netewey i pwist e? Di kirina bernameyn ziman de, heke em bixwazin serfiraz bibin bersiva pwistiyn kesn ku tevli bernamey dibin bidin, divt em di bikarann pkann de sstematk bin. Rberiya pirensbn rasyonel divt b bikarann. Pwst e ku bername bi awayeke zelal sererast b amadekarin da ku ji bo hem biryardanan bibe pvan. Teoriya kirin pvebirina mufredat di mijara perwerd de arkar dide kesn ku di nav perwerd de cih xwe girt ne da ku ev pirsyar pirsgirkn der bar kirin bikaranna bernameyn perwerdehiya netewey de areser bikin. Teoriya kirin pvebirina mufredat bersiva pirsyarn wek i divt biht frkirin, awa d biht frkirin awa ku ew yn hatine frkirin d bn helsengandin dide. Ew teoriye arkariya zelalkirina tkliyn navbera faktorn perwerd de her wek xwendekar, mamoste, civak , dibistan, agahdar zanistiy dike. Teoriyn mufredat her cih her gavn pirsgirkn der bar naveroka perwerd hatiye hol bi awayek hebye. Bel, teoriya kirin pvebirina mufredat di ser sedsala bstan de li zanngeh dibistann perwerd bi awayek zanist li ser hatiye rawestn vekolandin. Bingeha teoriya kirin pevebirina mufredat ew e ku kirin bikaranna bernameyek perwerdehiy karek kompleks e divt ew kar bi awayek sistematk rasyonel biht bi serberkirin. Armanca kirina mufredat ew e ku perspektfek bide tkiliyan di navbera hem faktorn ku di nav kirina bernameya per-

werd de cih xwe girtine dane. Ev teor hewl dide ku yekitiya ben bernameya perwerd bi cihbne da ku perwerde big armanca xwe frbn xurtir trtir bike. Bi rberiya proseseke sistematk em dikarin bersivn pirsyarn wek i r rbaz ji bo frkirin divt bn bikarann, i konseptn ziman divt bn frkirin bi i rz divt ew konseptn ziman bn danasn, i pirtk divt bn bikarann, i materyaln arkar ji bo xurtkirina pirtkan divt bihn bikarann i rbazn helsengandin divt bihn bikarann. Gava, Tyler di sala 1950 an de modela xwe ya kirin pvebirina mufredat da nasn, w bingeha xebata xwe dan li ser ar pirsiyarn bingehn n der bar perwerd de. Ev

Di kirina bernamn ziman de, heke em bixwazin serfiraz bibin bersiva pwistiyn kesn ku tevli bernam dibin bidin, divt em di bikarann pkann de sstematk bin. Rberiya pirensbn ras-yonel divt biht bi kar ann. Pwst e ku bername bi awayeke zelal sererast biht amedekarin da ku ji bo hem biryardanan bibe pvan.
her ar pirsiyar n ku bingeha kirin pvebirina mufredat ye ev in: i armancn perwerdey divt dibistan bidin ber xwe da ku bi ser bikevin?

Bihar 2004

ZEND

35
nek biyan ye. Bguman pwistiyn wan j cuda ne. 2. Pit biryardayina pwistiyn xwendekaran pngava duyem ew e ku di arowaya van pwistyan de armanc bn diyarkirin. Di encama bernameya perwerdehiy de em dixwazin i bi dest xwe bixin. Di bernameyeke xurt de divt armancn nzk (rojane, heftey hwd) yn dr (mehane salane hwd) ba bn pkann. Mnak ji bo armancn nzik: Di encama v ders de d xwendekar bikarin rojeke xwe ya rtn bi kurd binivsin. Dawiya v ders de d xwendekar bikarin prosesa nivsandin fr bibin. Di v ders de d xwendekar bjeyn ku ji bo wan n ne di nav hevokn n de bikarbnin. Mnak ji bo armancn dr. Di dawiya v meh de d xwendekar dema niha ya fireh, dema niha ya tday hevokn merc (ertane) fr bibin. 1. Di dawiya ar mehan de d xwendekar kurdiya despk fr bibin. 2. Di dawiya v sal de d xwendekar kurdiya destpk navn fr bibin. Ji bo helbijartina armancn bernameyn perwerd ji bo biryardana armancn bername-

i r rbazn perwerd em dikarin peyda bikin da ku wan armancan bi ser bixn? awa em dikarin wan r rbazan bi awayek xurt organze bikin? Em awa dikarin biryar bidin kan ew r rbaz ji bo armanca perwerd tn pkann? Ev her ar pirsiyar ligel her ar faktorn bingehn n kirina mufredat (1) danna armancan (2) helbijartina naverok (3) bikarann (4) helsengandina encaman, yek in. Di hem modeln kirin helsengandinn mufredatan de ev ar faktor bingehn in. Di sala 1962 an de Hlda Taba her ar pirsiyarn Tyler firehtir kirin. W s elementn din dane ser mufredateke bi ben bingehntir, krtir firehtir kir. Her heft elementn dzaynkirina mufredat ev in: Analza pewistiyn xwendekaran Formlosyona armancan Helbijartina naverok Pkanna (organzasyon) naverok Hilbijartina r rebazn frbn Pkanna r rbazn frbn Helsengandin 1. Her wek Tyler Taba di modela xwe ya kirina mufredat de diyarkir ne pngava yekem biryardana pwistiyn xwendekaran e. Armancn xwendekarn civakek ji bo frbna zimn

pwistiyn w civak dide ber avan. Bi taybet civaka kurdan ku ziman wan bi salan e qedexe ye pdiviyn taybet yn cuda cuda hene. Ji xwendekarn dibistana ptida bigire

Em awa dikarin biryar bidin kan ew r rbaz ji bo armanca perwerd tn pkann? Ev her ar pirsiyar ligel her ar faktorn bingehn n kirina mufredat (1) danna armancan (2) helbijartina naverok (3) bikarann (4) helsengandina encaman, yek in. Di hem modeln kirin helsengandinn mufredatan de ev ar faktor bingehn in.
heta xwendekarn zanngehan divt kesn mufredat dikin pwistiyn cuda cuda bnin ber avan. Ji bil xwendekarn dibistanan zanngehan di civaka kurdan de gelek komeleyn din, wek karkeran, mamosteyan, rewenbran, siyasetmedaran, jinn malan hwd hene ku divt bersivn pwistiyn wan j bn dayin. Bi zelal diyar e ku pwistiyn van komeleyn civaka kurdan cur bi cur in her yek taybetiyn xwe hene. Dibe ji hindekan re ten xwendin nivsandin, ji hndekan re kurdiya akademk politk pwist be. Rastiyek din j heye ku ro kurd ji bo gelek kurdan her wek zima-

36
ya perwerd ramann mamosteyan, xwendekaran, nivskarn pirtkn bernam kesn din n ku bi bernam ve girday pwst e. 3. Gava biryara armancan ji bo bernam hate dayn, helbijartina naverokeke taybet divt biht pkann. Di nav naverok de dibe ku giran li ser bjeyan, nivsan, xwendinan, an j ben rziman lngustik, her wek fonoloj (zanistiya dengan) sentaks (hevoksaz) morfolojiy an j and, helbest wjeya kurd be. Helbijartina naverok karek sanay nn e. Bi taybet ev kar ji bo ziman kurd hta zortir e ji ber ku materyaln ji bo frkirina ziman kurd gelek km in. Materyaln ro di dest me de ne njen nn e tr j nakin. Ji bo naverokek rayda bi seng divt materyaln njen bn amadekirin bikarann. Her wiha divt materyaln krhat yn ku niha di dest me de bn bikarann. Her iqas kar hilbijartina naverok giran be j, heke bi rk pk biht kirin bandoreke gelek ern li ser bernam dike. 4. Pkanna naverok di amedekirina bernameyn zimanfirkirin de cihek girng digire. Ew konseptn ji bo naverok hatine hilbijartin divt bi awayek serber biht pkann. Di v war de kesn pispor dikarin biryarn binecih bidin; kan kjan konsept d kjan dem de biht frkirin. Kjan konsepta ziman ji kjan gi-

ZEND

Bihar 2004

rngtir e. Pkanna naverok an j amedekirina ben ziman ji bo qursn cuda cuda, poln cuda cuda divt teoriya xwed, bna ziman, bingehn lngustk, teoriya frbna ziman

Zanna r rbazn frkirina ziman Zanna psikolojiya frbn Li vir em dikarin ku bibjin agahiya zimanzann (lngustk) pir gring e. Ew gava mirov zimanek bizane ew dikare w ziman biaxife mirovn din yn ku w ziman diaxifin tbigehin. Wateya w ew e ku, mirov dikare dengn bi wateyn akar bide dengn ku mirovn din didin j tbigehe. Hing, zanna zimani, zanna sazmana deng wateya w ya pevgirday ye. Gava yek bi zimanek nizanibe, dengn w ziman biyan yn ku tne gotin ji bo w b wate ne. Ji ber ku pevgirdanya dengan wateya wan pevgirdanyeke serbixwe ye. Agahya ziman zann, hza pkanna bjeyan ji bo kirina hevokan dide mirovan. Zimanzann ew e ku mirov hevokn ber nehatine bihstin gotin bike bibje. Her wiha hevokn ber nehatine gotin kirin tbigihi. Zimanzanek berket Noam Chomsky dibje w qablyet rex afirandrya ziman xebitandin. Tu kes nikare lsteya hevokn zimanek bike, bel em dikarin lsteya qeydan, rzan yn ku bi hev re girday ji bo axaftin tgihtina hevokn bsnor krtin bi-kin. Ew qydeyn hevoksazya (syntax) ziman dihilgire hundir xwe. Ew gava kesek zi-

i kes nikare lsta hevokn zimanek bike, bel em dikarin lsta qeydan, rzan yt ku bi hevra girday ji bo axaftin tgihistina hevokn b snor krtin bikin.
rbazn frkirina ziman bi awayek profesyonel biht bi karann. Pkanna naverok divt girday armacn ku hatine diyarkirin be. Ji bingehn teoriya mufredat yeka her giring ji ew e ku kesn ku mufredat dikin divt entegrasyona qabliyetn ziman (xwendin, nivsandin, axaftin guhdarkirin) nasandina konseptn ziman di demek rast de bike. 5. Pit ku naverok hate hilbijartin pkann divt gavn rbazn frbna xwendekaran bn hilbijartin pkann. Dibe ku kesn mufredat nivs pkan arkariya mamostayan ji bo amadekirina dersan bike, bel berpirsiyariya her mezin di babeta gavn helbijartin pkanna rbazn frbna xwendekaran a mamosta bi xwe ye. S mijarn ji bo mamostayan gring ev in: Agahdariya der bar zima-n ku tt frkirin

Bihar 2004

ZEND

37
karann. Sala 1959 an Noam Chomsky li dij w teorya Skinner ya Behaviourism derket ew teor serbin kir. W binetar rbaza Cognitivism dan. Chomsky di pirtka xwe ya Aspects of The Theory of Syntax dibje ziman frbn titek htbyn nn e, ziman frbn titek afirandr ye qabliyeta mirovan ya ziman frbn zikmak de heye. Heke ne wisa ba, ew dibje awan zarok dikarin ku tistn wan ber negotiye niha bibjin. Chomsky dibje mirovan qabliyet performansa zimannasiy heye, ji ber w hind ew dikarin hevokn ber nehatine gotin biafirinin. Li w rbaz de ziman bi terzek komnkasyon (ragihandin) tt frkirin. Rziman her ar qablyetn zimn guhdarkirin, axaftin, xwendin nivsandin wekhev bi gelemper di nav konteksek de tt dayin. Di we rbaz de ji para hemyan pirtir rex komnkasyona zimn cih digire. Di rbaza Cognitivism de jiberkirin, an j ducarkirina zimn gelek nn e. Li cih w divt xwendekar bi ponijin afirandr bin. Hem rbazn ziman frkirin rexn xwe yn ba yn nekrhat hene. Tu rbaz bi ser xwe ten tr nn e. Ji ber w hind pwste ku rbazek eklektk ji bo ziman frkirin biht helbijartin. Mamusta dikarin ji her rbazeki rexn krhat, ji bo pkann lidarxisti-

man fr dibe, ew wan qeydn sazmana dengan (fonoloj ) rya deng, tgih wateya (semantk) w fr dibe. Hing, em dikarin bibjin ziman sazmana deng watey ye, ku serbixwe bi hev re girday ye. Ew gava mirov zimani dizane mirov w sazman dizane. Rebazn zimanzann Ji ber heta niha gelek rbaz li ser frbna w sazman hatine damezirandin. Ji bo kurdn dervey welat yn ku kurd nizanin an j km dizanin em dikarin end rbazn ziman frkirin bikarbnin. Ya ji hemuyan kevntir rbaza wergera rziman ye. Ew rbaz ber bigelemper ji bo frbn xwendina Grek Latin hatye xebitandin. Bikaranna w metod em di nzik dawya sedsala nozdehan de pirtir dibinin. Binetar w jiberkirina rzn rzimani, li ser tekstn helbijart ye. Her wek reaksiyoneke li dij metoda jorn metodeke n ya ku dibjin rbaza drekt derket. Pengiya w metod Profesor E. W Gatenby Dr. Robert Lado kirine. Di w rbaz de ziman bi terzek din tt frkirin. Ders bi diyalogek an j bi anekdotek dest pdike hindari j bi pirsyarn di der bar diyalog-anekdot de cih xwe digire. Rziman anda xwediy w ziman bi ndaktiv tt fr kirin. Bje, py tne bikarann gelek daw de tne akarkirin.

Hindek xebatn li ser pskolojiy zanin bi xasmet zanna zimanan rbazek n debejin rbaza audolingual derxiste meydan. Pengiya w rbaz Skinner Bloomfield kiriye. Skinner di xebatn

Hindek xebatn li ser pskolojy zanin bi xasmet zanna zimanan rbazek n debejin rbaza audolingual derxiste meydan. Pengiya w rbaz Skinner Bloomfield kiriye
xwe da li ser iyarker, bersiv destekdan an j xurtkirin (stimulusresponsereinforcement) rawestiye. Ew metode encama teorya behaviourism ye, pir tist j, ji metoda drekt wergirtye. Pskolojya behaviourism dibje hemu frbun (frbna ziman j) bi htbuyn cih xwe digire. Mamosta zimannasan ew teor ji bo zimanzann bikar anine. Ew dibjin zanna zimn titek htbyn e, ji ber v yek ziman bi rya diyalogan, ducarkirin jiberkirin batir tt fr kirin. Rziman j di nav diyalogan da bi arikariya ducarkirin tt dan. Her ar qablyetn zimn guhdarkirin, axaftin, xwendin nivsandin tne bikarann. L bel, guhdarkirin axaftin ji her du qablyetn din; xwendin nivsandin girngtir in di w metod da. Ew rbaz niha j li gelek cihn dinyay tt bi-

38
na dersn xwe bi kar bnin. Ew rbaza eklektk d kar ziman frkirin hsantir xurtir bike. Bikaranna rbazn sereke ji bo frkirina ziman Rbaza wergera gramer Ev rbaz bitaybet ji bo ferkirina Grek Latin hatiye bikarann, bel zimann njen j ev rbaz bikar anne. Di v rbaz de: Ders bi ziman dayik tn dayin. Pareyn xwendin yn ji bo xwendekaran zor z dest rdike. Bje by kontekst tn frkirin. Rzn rziman bi krah tn frkirin. Telafuza bjeyan gelek pwst nn e. Rziman ji bo bi hevre girdana bjeyan tt bi karann. Hinkar bi gran li ser binetar wergera hevokn ji yek d veqetiyay ye. Rbaza Rastrast (drekt) Ji bo frkirina zimann njen her wek reaksiyoneke ji dij rbaza wergera rziman derketye. Di w rbaz de: 1. Ders bi diyalogan anj bi anekdotan dest pdike. 2. Materyaln dersan bi wneyan an j bi demonstrasyonan dest p dike. 3. Ten ziman tt frkirin tt bikarann. Di dersan de pirsyarkirin bersivdayin cihek girng digire.

ZEND

Bihar 2004

Rziman rzn rziman direkt tn frkirin. Pwst nn e ku xwendekar gelek li ser rzan biponijin. Bje ber tn frkirin, pa formn wan tn frkirin. Rziman bi awayeki ndaktiv tt frkirin. Rbaza xwendin Ev rbaz ji bo armancn pratk tt bikarann. Bi gelemper ji bo kesn ku ten xwendin pwst e. Di v rbaz de: 1. Armanca yekemn frkirina xwendin ye. 2. Ten rzimana ji bo xwendin pwst, tt frkirin. 3. Telefuz ne giring e. 4. Di destpk de xwendin hem di sinif hem j di dervey sinif bi piran cih xwe digire. Bjeyn xwendin yn destpk tn kontrol kirin, hd hd tn ferkirin. Frkirina bjeyan tt firehkirin ji ber ku bje ji qabliyetn rziman girngtir tt pejirandin. Wergera ziman dsa xwe diyar dike. Rbaza Audiolingual Piraniya v rbaz ji rbaza drekt tt her wek reaksiyoneke dij rbaza xwendin derketiye. Binetar w li ser pskolojiya behaviourism hatiye dann. Di v rbaz de: Ziman bi diyalogan tt ferkirin. Jiberkirin dubarekirin gelek e. (Bawer ew e ku ziman frbn titek htbyn ye)

Ziman tte bekirin ben ziman yek bi yek tt frkirin. Qablyetn ziman bi rze; guhdarkirin, axaftin, xwendin nivsandin tt frkirin. Bje di nav konteksek de tt frkirin. Teyp, labaratuvarn ziman arkarn dden tn bikarann. Telafuza bjeyan gelek girng e. Mamosta hewl didin da ku xwendekar tu xeletiyan nekin. Rziman bi awayek ndaktiv tt frkirin Rbaza Ragihandin Rbaza Ragihandin (Communicative appoach/ cognitive appoach) Dij rbaza audiolingual pskolojya behaviourism derketiye. Giran li ser qabliyetn ragihandin ye. Xwedibna ziman htbyin nahte ditin. Li ser telafuz gelek naht rawestan. Xwendekar cot cot an j kom kom dixebitin. Mamosta ne wek otortek, bel wek arkarek rola xwe tne cih. Xeletiyn ziman ji bo frbna ziman arkar tn dtin. Senga kabliyetn ziman yn nivski (xwendin nivisandin) yn axaftin (axaftin guhdarkirin) wek hev e. Hem mijarn frkirine di nav konteksek de bi arkariya titn dden, wneyan an j bi irokan tt pkkirin.

Bihar 2004

ZEND

39
dr ji xwe re hilgirin) Di teorya frbn de sefheya daw helsengandin e. Di w sefh de xwendekar derbar frbna n de dibin xwed ramanan. Xwendekar di dawiy de ziman ku ew frbne dihelsengnin dibnin ku awa jiyana wan ya civak de ew ziman cihe xwe digire. Teoriya (pskolojiya) frbn ji bo ziman Bea dawi ya tevahiya dzaynkirina mifredat helsengandina mifredat ye. Encamn ku mifredat gehitiy pwst e ku bn helsengandin. By helsengandina mifredat, kesn di nav kar perwerd de nikarin mifredat p ve bibin, batir bikin an j bersivn pwistiyn ku n derketine bidin ji ber ku pwistiyn xwendekaran pwistiyn civak ne ew pwst j tu car sitatk namnin. Ba tt zann ku helsengandin di gelek aliyan de, her wek kontrola li ser xwendekaran, pkann amadekirina dersan, motvekirina xwendekaran ji bo ders kirin di bernam de pngav pavetin paavtin de arikariyek gelek gewre dide mamostayan kesn ku di nav kar kirina mifredatn netewey de ne. Daw Her wek di ser v gotar de j hat gotin ji bo serefrazbna bernameyn perwerdehiy pwste binetar li ser prensbn rasyonel biht danin. Divt prosesek sstematk za-

irovekirina rziman bi awayek ddaktv tt kirin. Pskolojiya Frbne Zanna pskolojiya frbn gelek arkariy dide mamostayan nivskarn pirtkn frkirina ziman, ji ber w hind pwste ku em analz bikin ku mirov awan ziman fr dibin. Di teoriya ferbn de, her wek gelek zanist j dibjin e sefheyn bingehn hene. Ew her e sefhe dikarin ji bo frbna ziman bn bikarann. Ji wan e sefheyan a yekemn agahdar ye. Bi gotinek din, mamosta i bi devk, i bi wneyan, an j bi seneryoyek ziman ku ew dixwaze fr bike pk dike. Di pkkirina agahyn n de mamosta ji sedsed xwed kontrol ye di poln ziman de. Xwendekar wan agahiyan di nav mjiyn xwe de derbas dike. Ew girdaneke di navbenda agahiyn xwe yn kevn yn n de dike. Sefheya duyemn tgihitina zimn ne. Ew gava ku xwendekar agahdar bn tgihtin divt ew bn pirsyarkirin de ku ew agahdar tgihitina xwe bikar bnin. Mamosta divt ber bikaranna ziman bizanibe kan xwendekar agahiyn ku ji bo wan n ne tgihitine an na. Pa w hind mamosta rya xwendekaran ji bo bikaranna ziman vedike, bel kontrola xwe ji dest bernade, xwendekar di bin bandora mamosta de ziman ku ji bo wan hatiye pkkirin bikar tnin.

Di sefheya syemn de xwendekar zimn b kontrola mamosta bikar tnin. Ew bi ser xwe ne. Ew ziman ku wan di sefheya yekemn dyemn de dtib ew d bikar bnin. Li wir mamosta her wek alkarek di sinif de rola xwe tne cih. Serfirazbna xwendekaran di w sefhey de, girday sefhaya yekemn duyemn e. Heke di wan sefheya de ziman bi rk pk hatibe pkkirin, frkirin, bikaranna zimn d sefheya syemn de hsantir be. Bikaranna zimn ji bo ragihandinan pngavek gelek girng e. Divt xwendekar xwed nsiyatf bin da ku ziman ku ew frbn ji bo ragihandinn xwe bikar bnin. Heke xwendekaran tri xwe di sinif de ziman ji bo armancn xwe bikar ann, ew d bikarin li dervey sinif j, di nav civak de w ziman ji bo ragihandinn xwe bikar bnin. Xebatn diduve, ssye, kom kom niqasn li ser agahyn n fersendek girng dide xwendekaran ji bo ragihandinn civak. Ten pit bikaranina ziman, xwendekar dikarin agahiyn ji bo wan n bi awayek zanist analz bikin. Di pngava sentezkirin de j xwendekar dikarin berhavan bereksiya agahiyn n yn ku ew ber frbne bikin. ( Ev alikar dide xwendekaran da ku agahyan bastir tbigehin wan agahiyan ji bo branna

40

ZEND

Bihar 2004

1. Pkkirina ziman( danna agahiyan)

Mamosta bi titn dden, vjual an j bi sener-yoyek ziman pk dike. Kontrola mamosta %100 e Mamosta bi pirsiyar hinkariyan tgihitin kontrol dike. Gotin Niandan Tevlkirin Kontrola mamosta %90 e Mamosa kontrola xwe sist dike her wek arkarek rola xwe dileyize Xwendekar serbest dixebitin zimani ji bo ragihandinan bi kar tnin. Mamosta arkar e. Ten pit bikaranna ziman, xwendekar dikarin agahdariya n analz bikin. Ew arkari dide xwendekaran da ku wan agahiyan batir tbigehin wan agahiyan ji bo biranna dr ji xwe re hilgirin. Di pngava sentezkirin de xwendekar li wir dikarin berhavan bereksiya agahiyn n yn kevn ku ew frbne bikin. Xwendekar dibin xwedy ramanan. Bikaranna ziman di nav civak de nan wan dide ku frbn cih xwe girtiye

2. Tgihitin (bikaranna ziman)

3. Bikaranna ziman

4. Bikaranna ziman ji bo ragihandinan

5. Analz sentez

6. Helsengandin nist biht bikarann. Ji bo realzekirina v mebest ryek heye ew j bikaranna teoriya pvebirina mifredat ye. Her iqas cure cure teoriyn mifredat hebin j, ew hem giringiy didin li ser pwistiyan, armancan rberiya sstematk. Mamostayn ku ji bo pkkirina ziman, frkirina ziman, rbazn bingehin pskolojya frbn bizanin dikarin dersn xwe bi awayek profesyonel pkbnin pk bikin. Dsa ew dikarin xwendekarn xwe bikine nav ders de pirsgirkn xwendekarn xwe tespt bikin ji bo wan areseriya peyda bikin. Ji bo bikaranna bernam bi awayek xurt tecrube pis-

poriya mamosteyan bingehn e. Ji bil huner, qabliyet, tecrube pisporiya mamosta, rdann dibistan mamosta, rewa xwendekaran der bar ziman materyalan de j, ji bo serfirazbna bernam her yek bandora xwe heye. Ne ten ji bo ziman bel divt mifredat ji bo her mijarek biht amadekirin materyal bn nivsin. Ne pwste ku em xwe awr serbestkirina perwerdeya bi ziman kurd bigirin, Divt mamosteyn her mijarek matematk, byoloj, fzk, hwd, di nav bizaveki de bin amadekariya nivsna pirtukn wan mijaran bi rbazn njen bikin. Dibe ku ew pirtkn ku tn nivsn niha ji se-

dsed kr perwerd nebin, bel dsa j her materyaln ku tn amadekirin d bi kr gelek xebatn akademk bn. Bi km w ev metaryal bi termonolojiya xwe bibin avkan ji bo mifredatek netewey. Tecrubeyn kurdn baur divt em bnin beravan li ser lkolnan bikin ji ber ku ev bi salan e ew ji dibistann iptida bigire heta zaningehan perwerd bi ziman kurd dikin. Heke r hebe di seranser welat tkiliyn kesn di nav kar perwerd de hebe mifredatn netewey bn amadekirin ew d r bide nzkbna zaravayan j d cudatiyn navbeyna zaravayan kmtir bike. Ji bo bersivdana wan hem

Bihar 2004

ZEND

41

1. Analza Pwistiyan

-Pwistyn xwendekaran yn civak -Kurdiya gelemper -Kurdiya akademk -Pwistiyn din

-Armancn nzk ( rojane, heftiyane) -Armancn dr (mehane, salane)

T
2. Formilasyona Armancan

3. Helbijartina Naverok

Nivsandin, xwendin, fonoloj, hevoksaz, and, wje helbest, hwd

4. Pkanna Naverok

Duykbirina naverok, kjan koncept kjan dem biht frkirin, ben ziman, qursn cure cure, teoriya xwedbuna ziman, teoriya frbun bingehn lgustk rbazn ziman frbn - agahdariya ziman - r rbazn ziman frbun - pskolojya frbun

E
5. Helbijartina r rbazen ferbn

6. Pkanna r rbazn frbn

Perwerdeya mamustayn ziman ji bo pkanna dersan rvebiriya mifredat Teknkn ziman frkirin Pvebirin, bersivn pwstiyn n Pngav p avtin pa avtin

I
7. Helsengandin

42

ZEND

Bihar 2004

TEORIYA (PSKOLOJIYA) FRBN JI BO ZIMAN

1. Pkkirina ziman (danna

Mamosta bi titn diden, vjual (wne, vdeo, slayt, demonstrasyon) anj bi senaryoyek ziman pk dike. Kontrola mamosta %100 e

2. Tgihitin (bikaranna ziman)

Mamosta bi pirsiyaran hinkariyan tgihitin kontrol dike. Gotin, nandan, tevlkirin. Kontrola mamosta %90 e

3. Bikaranna ziman

Mamosta kontrola xwe sist dike her wek arkarek rola xwe dileyze.

4. Bikaranna ziman ji bo ragihandi-

Xwendekar serbest dixebitin zimn ji bo ragihandinan bi kar tnin. Mamosta arkar e.

5. Analz sentez

Ten pit bikaranna ziman, xwendekar dikarin agahdariya n analz bikin. Ew arkar dide xwendekaran da ku wan agahiyan batir tbigehin wan agahiyan ji bo biranna dr ji xwe re hilgirin. Di pngava sentezkirin de xwendekar li wir dikarin berhavan bereksiya agahiyn n yn kevin ew frbne bikin. Xwendekar dibin xwediy ramanan. Bikaranna ziman di nav civak de nan wan dide ku frbn cih xwe girtiye.

6. Helsengandin

RBAZN SEREKE YN ZIMAN FRKIRIN

1. Rbaza wergera ziman

Dawiya 1900 ji bo grek latn hatiye xebitandin. Binetar: jiberkirina rzn rziman reziman bi kurah tt frkirin.

Bihar 2004

ZEND

43

2. Rbaza drekt

Pengiya w Prof.E. W. Gatenby Dr Robert Lado kiriye. Ders: diyalog-anekdot Hinkar: pirsiyar der bar diyalog-anekdot

3. Rbaza xwendin

Ji bo armancn pratk kesn ten xwendin pwst hatiye bikarann. Rzimana ji bo xwendin pwst t frkirin 1920-30 Di encama xebatn ser pskolojiya behaviourism lngustk derketiye. Pengiya w Leonard Bloomfield Skinner kiriye. Gring li ser iyarker - bersiv dan - xurtkirin ye. Frbn htbyn e. Dubarekirin jiberkirina diyalogan gelek e. Rziman di nav diyalogan t frkirin. G.A.X. N bi rz tn frkirin Pengiya w Noam Chomsky kiriye. Dij pskolojiya behaviourism derketiye. Frbn titek htbyn nn e afirandr ye. Mirovan performans qabliyeta zimanfrbn zikmay de heye. Her ar qabliyetn ziman G. A. X. N bi awayek ragihandin tn frkirin.

4. Rbaza audiolinguzal

5. Rbaza ragihandin

6. Rbaza eklektk

i rbaz bi ser xwe tr nn e. Ji bo ziman frbn rbazek eklektk div b bikarann. Rexn krhat yn hem rbazan mamoste dikarin ji bo xurtkirina dersn xwe bikar bnin.

AVKAN 1. Dubin. F., and Olshtain, E. (1986) Course Design: Developing Programs and Materials for Language learning. Cambridge University Press. 2. Eggen, P. D., Kauchak, D P., and Harder, R. J. ( 1979) . Strategies for Teachers: Information Processing Models in the Classroom. London: Prentice - Hall. 3. Taba: H. (1962) Curriculum Development: Theory and Practice. New York: Harcourt, Brace and World. 4. Bellon, J. J., and Handler, J. R. (1982). Curriculum development and eveluation: A desing: for improvement. Kendall/Hun 5. Munby, J. (1978) . Communicative syllabus desing: A sociolinguistic model for defining the content of purpose-specific language programs. Cambridge University Press. 6. Vollance, E.(1982) . The practical uses of curriculum theory. Theory into Practice, 21 (1):4-10. 7. White, R. V. (1988) The ELT currculum: Desingn. Innovation. And management. Basil Blackwell. Ltd. 8. Worthen, B. R. and Sanders, J. R. (1973) . Educational evaluation: Theory and practice. Charles A. Jones Publishing Co. 9. Yalden, J. (1987) . Principles of course desing for language teaching. Cambridge University Press. 10. Chomsky Noam. Language and Mind anlerged ed. New York Harcourd Brace Javanovich 1972.

44

ZEND

Bihar 2004

DADGEHA WIJDAN TEVGERA ME YA DROK

Cebar QADIR

Rojnameya Peyam di hejmara xwe ya hetan a meha Trmeh de gotareke mjzan kurd Dr. Kemal Mezher Ehmed li ser nav Wijdan Mj yan Dadgey Hemey Silmande weand. Gotar ji kovara Rengn, ji hejmara 102 yan a sala 1997'an hatiye wergirtin.Rengn,ji aliy Komelaya Rewenbr Weanxaneya Kurd ve ku bi ser Wezareta Ragihandin ya Iraq b, li Bexday derdi. Min bi xwe deqa (tekst) kovara Rengn nedtiye, lewre roveya min d li ser gotara Dr. Kemal Mezher a li ser bingeha deqa Peyam be. Xaln ku di gotara Dr. Kemal Mezher de girng in min pwst dt ku ez di vir de qala wan bikim ev in: 1) Piraniya nser mjzann kurd, by ku hewl bidin xwe, da ku li byern drok bikolin nirxandineke zanist bikin, navn kesayetiyn drok serphatiyn wan, by ku bikevin nav bingeh binyata rast dirustiy, li gor nsern piya xwe vedibjin rave dikin; her end ku ji rastiy dr bin j. Bi v away her wek ku Dr. Kemal Mezher j

di gotara xwe de nivsiye, dereweke vehnand j rastiy dr a fitnebazek nehez bi zora zordarek dikine rastiyeke drok. Ji wan xirabtir j, wan derewn vehnand dikin rastiyeke drok bi wan re pir nan pvazan j dixwin, bi taybet ji aliy xrnexwaz dijminn xedar n kurdan ve ew yek t bikarann. Ger mirov bixwaze end kesan ji wan veqetne, ku bi tiliyn destan tne jimartin piraniya wan heya pola pncan a dibistana seretay nexwendiye zanyar agahiyn xwe li ser kurd Kurdistan di rok destanan de anne zimn ku ji rastiy dr in. Malxerab di vir de ye ku wan derewn vehnand wek belge li dij kurdan bi kar tnin helwesteke siyas didin ew nser j dibine alkar dijmin neteweya xwe. 2) Her end ku Dr. Kemal Mezher belgeyeke drok ya wisa ranexistiye ber avan ku bi yek car rpela Mur Hemey Silman pak ron bike, wa bizanim ku ew armanc j tune bye ku di w gotara kurt de li ser w mijar raweste. imk lihevanna mijareke wisa pwst bi lkolneke berfireh heye ku cih w j ne Rengn e. Ez bawer im ku

armanca w ew bye ku bal dhna nser, mjzan rewenbrn kurd bikine ser w rastiy ku kurdan pwst bi v yek heye ku bi awayek zanist bala xwe bidine droka neteweya xwe ew hem gotin mijarn ku bi nerewa neheq ji droka wan hatine qutkirin bidrxistin, kom bikin bixine nav aroweya droka xwe. Ew hem kesayetiyn drbn navdarn kurd ku bi dereweke fitnekarek nehez hatine rekirin ji civaka gel kurd hatine bidrxistin, dsa cih xwe di droka kurdan de bigirin. Her wiha pwstiya me bi w heye

Dr. Kemal Mezher nivsn xwe dinirxne xwe bi tund rexne dike ku awa by ku l bikole li ser w yek hr bibe, pirsa xwefiroya Mur Hemey Silman avtiye hol belav kiriye. Ew qise di nzk 30 berhemn w de t dtin ku bi rs hatine apandin.
ku dev ji dayna agahiyn ewt berdin. Her end ku wek neteweyek pwstiya roman bi dirustkirina qehreman pehlewanan hebe j. 3) Nser mjnasn kurd ku hewleke beman didin xwe ku serdar kesayetiyn drok yn kurd wek ferte melek nan bidin dealze bikin wisa difikirin tehmn dikin

Bihar 2004

ZEND

45
lindtir dike. Hvdar im ku ew yek ji bo her kes di her war de bibe mnakek. Rast li ser kes nehatiye tapkirin kes bi ten ne xwediye rastiy ye. Di wan raporn ku Dr. Kemal Mezher dtine de, ngilizan qala Mur Hemey Silman kiriye l ne ku wek hevr hevalbend xwe l belku wek kesek kurdperwer

ku kurd tu car naikn tk nain. Her tim ji bo tknena wan melek pehlewanan pwst bi dana qurbanek heye, ku div di vir de li gor senaryoy kurdek xwefiro be ji bo tkiikandina serdar mrn kurd. Wek mnak wan kesan drs Bedls kiriye hincet nav w kirine bls Bedls ji bo tkna mr Botan (Bedirxan Paa) Yezdanr kir hincet ji bo Mr Soran Melay Xelet ji bo x Berzenc Mur Hemey Silman, ji bo x Pran Qasim Cebr ji bo Seyd Rizay Dersm j Rayber... hwd. Ger mirov hinek bi hrbn bifikire bi awayek zanist byeran binirxne div bipirse: awa mrninek mezin bizaveke cemawer (tevgereke civak) wisa bi hsan bi xaneta yek xwefiro ji hol t rakirin tk die? Gelo ew yek rp perdeya ser nirxandin lkolnn me hilnade ahd goyendey tiraliya nsern me nn e ku naxwazin bi d rastiyan bikevin xwe biwestnin bi w away byer kom kirine li gor xwe nirxandine, ango qet li byeran nekolane. 4) Xaleke din a w kurtebasa Dr. Kemal Mezher helwesta xweparz an xweperest agahfiroan derdikeve hol, l div ney jibrkirin ku Dr. Kemal Mezher Ehmed di sedsala rabor de mjzan pispor her bi nav bang aferner berhemn kurd bye yek ji ltkeyn diyar berbiav

jiyana and zanist ya kurdan bye. Her end ku erefxan Bedls Mihemed Emn Zek peng siwarakn droknivsiya kurd bin j, l Kemal Mezher ew mirov ku drok bi taybet droka kurd ji rok efsaneyn kurd yn bserber tevlihev dr xist derxist pileyeke zanist ya girng ku xwed rbazeke zanist ne di wan de rdan ji nika ve dernakevin hol pk nayn. Her wiha bi hezaran xwendekarn kurd qerdarn (deyndar) Kemal Mezher in ji bo ku ew hez hewesa wan a ji bo drok ji aliy w ve derketiye hol. Di demek de ku nivskarek kurd ewtiyeke xwe dibne raz dibe rexneyeke bik j li xwe bigire, ew heya var li ser dest xwe bigerne. Dr. Kemal Mezher nivsn xwe dinirxne xwe bi tund rexne dike ku awa by ku l bikole li ser w yek hr bibe, pirsa xwefiro ya Mur Hemey Silman avtiye hol belav kiriye. Ew qise di nzk 30 berhemn w de t dtin ku bi rs hatine apandin. Mirovn zana areza bi v away tevdigerin dema ku di mesele byerek de ketibine nava ewt aiyan, ew qas xwedwrek dilr in ku qala w yek bikin bibjin ku ew dtina me ewt e yan ew xala di filan nivs mijar de a e. Ev yek ten ji arezat rza wan zaneyan km nake; belku hinek din j w li cem xwendevann w rzdartir payebi-

Ev helwesteke rast dirust e ku mirov tu car ji rastiy netirse, her tim ji bo rastkirina a ewtiyn xwe hewl bide, tbikoe ku her tim rast bibje, binivse, aiyn xwe qebl bike ji rexneyan re vekir be. Renge hta z b ku doza l born ji Mur Hemey Silman bike l wisa diyar e ku gelek belgeyn zanist di dest Dr. Kemal Mezher de hene ku w helwest nan dide.
welatparz ku doza maf kurdan dike, qala w kiriye nav w bi v reng di raporn wan de derbas dibe. Her wiha Dr. Kemal Mezher w rastiy dubare dike ku ngilizan tu pwst bi alkariya Mur Hemey Silman kesek din tune b ku bikarin hzeke sed kes ya brkpk bek tk bibin Silmaniy dagir bikin, ji ber ku xwed hz bn wan bi ten dikarib w kar bikin. Di dawiy de Dr. Kemal Mezher ji Mur Hemey Silman

46
serlekern Hemewend ji siwarn w doza lborn dike v yek girday fermana wijdana dirok dizane. Ev helwesteke rast dirust e ku mirov tu car ji rastiy netirse her tim ji bo rastkirina a ewtiyn xwe hewl bide tbikoe ku her tim rast bibje binivse aiyn xwe qebl bike ji rexneyan re vekir be. Renge hta z b ku doza l born ji Mur Hemey Silman bike, l wisa diyar e ku gelek belgeyn zanist di dest Dr. Kemal Mezher de hene ku w helwest nan dide. Ew maf w bi xwe ye bi xwe batir dizane ku awa tevbigere. Ew dtina zanist ya Dr. Kemal Mezher ji bo nser, mjzan rewenbrn kurd riyeke ronahiy ye dikare deriyek ji wan re veke

ZEND

Bihar 2004

dem kurd de di zanngeha MED TV'y de pk kir. De-

Dtina Sureya Bedirxan b sedema v yek ku droknivs serhildana saln 1854-1856'an ya bi serokatiya Yezdanr bi ser guhn xwe ve biavjin girngiyeke wisa nedin. imk fermanreway w cih ik
ma ku ez ji avkaniyn zanist

jiyana siyas civak ya wan kesayetiyn drok digeriyam, ez rast barek giran
hatim ku ser mirov gj dike. Mirov nikare nirxandineke zanist pbawer bike bi git w yek ron bike. Ev bar j ew e ku ev hn di nav snor aroweyeke mezin de t die pwst bi belge lkolneke zdetir heye; wek w dimne ku destek re hatibe ketibe hundir droka me her i kesayetiya drok bi kr jhat hebe j hol rakiribe ji droka me derxistibe j biribe bi cih wan (di cih wan de) her i mirovn xirab bi krnehat anbin wek leheng, zana, serkirde jhat nan me dabin hin pt ltke ji wan re kiribine hz. Ku li hember biktirn lkoln (lgern) belgeyan ranawestin wek berf dihelin dibine av tk diin. Di vir de mjzan rast hin pirsan tn hin caran j bersiveke amade tune ye. Gelo bi rast destek wisa hebye? Ger hebye k bye bi fermana k bi i armanc ew kar kiriye?

da ku bi awayek zanist li ser byern drok cih rola serdar, serkirde kesayetiyn drok bisekinin. Ez bi xwe end sal in ku li ser babeteke (mijareke) bi nav Tkikan bitekan mjman dixebitim min li ser daxwaza hevaln Navenda anoya Koer di vara 6 Reemiya sala 1998'an de beeke w bi away semnerek li bajar Koln ya Almanya pk kir min beeke din j di zivistana 1997'an de li bajar Pars di Konferansa Kurdolojiy de pk kir her wisa min end ben din j di bernameya bi nav Wanekan mjy niw haw-

Ev bi dehan pirsn din bbersiv dimnin. Li ser wan mijaran ku hna nehatine weandin min belgeyn cid bawerpker, nirxandin wneyn n yn kesayetiyn bi nav deng n kurd amade kirine hvdar im ku d di demeke kurt de bne apkirin weandin. Ez v j bibjim ku ew xebat ew dtin bi dil hin kesan nabe, ev j ew in ku drok bi awayek din fm dikin tgihtin xwestek daxwaziyn xwe ne bi awayek rast belku wek dereweke rasteqn dibnin. Di vir de zor bi kurt ez mnakek bidim ku her wek Dr. Kemal Mezher j gotiye, dereweke vehnand ya fitnekarek nehez dikin rastiyeke drok. Di vir de ez mnakek bidim da ku ji we re ronaktir be. Kesek ku kmtirn agah arezah li ser droka kurdan hebe ba dizane Mrnina Botan yek j mrninn kurd bye erefxan Bedls j di erefname y de qala damezirandin mrn navdar n w mrnin dike, heya ku sala 1596'an de ku serdema fermanrewaya mr eref kur Evdalxan Cezr b. Me li ser Mrniniya Botan di sedsaln 17 18' an de agahiyeke berfireh tune ye Mihemed Emn Zek j di Tarxeldul Emaratil Kurdiye Fl Ehdil slam de, her ew gotin agahiyn erefxan Bidls dubare kirine Hejar Mukriyan j di perawza (1), rpela 3314'an, apa kurd ya erefnamey de, agahiyn pirt-

Bihar 2004

ZEND

47
va Kamran Bedirxan di roja 5' meha Avrla sala 1976'an de gihte ber dest min ji min gazindeya v yek kirb ku min ji w re bi ziman ereb name nivsiye gotib ku ew bi ereb nizane di dawiy de hevalek ji naveya Badnan dtib ku di nivsna bersva namey de bi ziman ereb alkariya w kirib ji w re name nivsb ku di namey de xwe wek Kak Yusif dab nasn. Rastiya v byer ev e ku, ew pirtk cara yekemn ji aliy Sureya Bedirxan ve bi frens hatiye nivsn dre li ziman ngiliz hatiye wergerandin Mihemed El Ewn j ew wergerandiye ser ziman ereb wek pgotin end mijar l zde kirine. Wate, avkaniya v dtin raman Sureya Bedirxan e. Kesn ku pit w hatine by ku l bikolin l bigerin j girtine wergerandine ser ziman din. Yekemn kes j mjns mezin kurd Mihemed Emn Zek bye ku bi d w re hema bjin tu nivskarn kurd li ser Mrnina Botan titek nivsiye. Ya her balk ku mirov j a metel dimne ev e ku, gelo ima pit nzk sedsalek li pa w byer Sureya Bedirxan ev derew vehnandiye. Ger mirov byern w ax hn bibe, jixwe helwesta Sureya Bedirxan j ekere dibe. Ya ku ekere ye ev e ku bav Bedirxan Mr Seyfedn biray xwe wek cgir xwe kif kiriye, l Bedirxan bi planek Mr Seyfedn ji ser tex-

ka bi nav bang a Mihemed Emn Zek Xulaseyek Mjy Kurd Kurdstan di war ji heyama pit serdema Bedirxan heta niha tomar kiriye. Piraniya nivskar droknivsn kurd li ser Mrnina Botan nivsne. Bi taybet di sedsala 19'an de roka tkna Bedirxan Paa tkna w mrnin ji aliy wan ve t vegotin git bi yek deng li ser xalek li hev dikin ew j xala xwefiroek xizm Mr Botan Yezdanr biray w ye (hin nser dibjin ku kurmam w ye) ku dest dide dest dijmin dibe sedema tkna Bedirxan lekern w bi w away mrnina Botan tk die. Ten avkaniya v karesat pirtka Dr. Ble rko ye ku di sala 1930'yan de li Qahirey bi ziman ereb weandiye. Her end ku di sernivsa (pgotina)apa Robi tekowalisqafetel kurdiye de ku di sala 1986'an de li Beyrt (El-Qeziyet elkurdiye Maz el kurd hazirhom) hatiye weandin, t gotin ku ev pirtk ji aliy Mr Celadet Bedirxan ve hatiye nivsn j, xatn Duriye Ewn ya kea Mihemed El Ewn ku di axa xwe di erefname pirtkn Mihemed Emn Zek wergerandine ser ziman ereb, end cara bi xwe ji min re got ku nser w pirtk bav w ye. Ji ber ku Mihemed El Ewn wergr ferm y qesra paay Misir bye, ji w hatiye xwestin ku dema ew li ser kurdan ango di war kurdan de

titek dinivse nav xwe y rast bi kar neaniye da ku tkiliyn wan dewleta Tirkiye dewlet din n dagirkern Kurdistan p nerihet nebin, ji ber v yek w nav xwe (nasnav xwe) kiriye Ble rko bi v nav ew pirtk weandiye. Hin nsern din wek kak Selman Osman (Kon Re) ku jiyana mr Celadet Bedirxan nivsiye, Rewen Bedirxan ji nzk we nas dike gelek agah j wergirtine, dibje: Ew pirtk berhema Sureya Bedirxan e. Ya her ekere ku guman t de tune ye ev e ku tu Bedirxaniyan ne Celadet, ne Sureya ne j Kamran ew qas ba ziman ereb nedizan ku bikaribin bi w ziman pirtkan binivsin. Ji bo wan kesn ku di w gotin de ik gumana wan hene re ez w serphatiy vedibjim: Dema ku ez xerk bm doktoraya xwe bistnim, Xwed j raz Qenat Kurdo li bajar Moskoway dawe li min kir (ji min xwest) ku digel Xwed j raz Kamran Bedirxan tkiliy deynim ji w re nameyek binivsim her i pirsn min ku hene di war tevgera kurdn Bakur de (di navbera er Yekem er Duyem de) arastey w bikim da ku bibersivne. Min j di destpka sala 1977'an de nameyeke dr dirj bi ziman ereb nivs ji w re and di namey de min gelek pirs ji w pirsbn. Ez demeke dirj li benda bersva nameya xwe mam, di dawiy de bers-

48
t mrtiy an xwar. Li ser v yek w Yezdanr kur w dest bi er kir. Dema ku lekern Osmaniyan r ser mrnina Botan kir, Yezdanr dl b ne serfermandar dest ep ne j serk fermandar dest rast b ne j xwefiro b ne j ew b sedema tkna Bedirxan ji hol rabna mrniniya Botan. Ji bo ku bhtir ew yek ron bibe pwst e em vegerin end salan piya wan byeran. Dema ku lekern Osmaniyan r dibin ser mrniniya Soran w dem di ser Botan re derbas dibin, w ax j Bedirxan xwe li wir ranagire penah dibe iyay Cd. Ger Yezdanr li benda derfet bya ku xanet bike ji w dem batir tunebn. Ger biktirn neyar li hember Berdirxan nan dabe dema ku Bedirxan ji iyay Cd vedigeriya Cizr, d ew tawanbar bikira bi tund ceza bida w. Wisa diyar e ku tu titek an tu meseley di navbera wan de rnedaye, heke na Sureyay d gelek rokn din li ser wan vehnandana. Di dawiy de dema ku hzn mezin biryar girt ku bi yek car Mrniniya Botan tk bibin ji hol rakin, w ax dema ku dewlet soz da Bedirxan ku d jiyana w b parastin, w xwe da dest dijmin ango teslm b ew ji Kurdistan hate bidrxistin. Pit ku Mrniniya Botan tk , lekern Osmaniyan Yezdanr wek rveber kar bar navey hilbijart t gumankirin

ZEND

Bihar 2004

ku wan di w kar xwe de end armanc hebne: Yekem ji w dijminatiya binemaley ya fermanrewayan kelk wergirin ji bo ku careke din hzn wan hev negirin li dij dewlet (dagirkeran) ser hilnedin, her wiha di w kat de pita xwe bidine fermandarek bihz da ku bi alkariya w fermandar rewa navey asay bikin bi dewlet ve gir bidin, her wek ku di gelek naveyn din Kurdistan de pk hat. Piraniya avkaniyn mjy li ser v xal li hev dikin ku hejmara algirn Bedirxan ji 15 hezar kesan derbas nedib, l algirn Yezdanr di w serhildan de digihte 100 hezar kes. By lkoln mirov nikare serhildana Bedirxan Yezdanr bide ber hev wan binirxne. Di vir de ya ku pwst e ez qala w bikim ew e ku neviy Bedirxan Paa serk binemala (malbata) Bedirxan Emr El Bedirxan xwe her tim wek mr xwed desthilatdariya kurdan dide nasn tu car amade nedib ku ne di nav malbata Bedirxan de ne j di nav malbatn din n kurdan de, ser xwe ji tu kes re bitewne. Yekemn nakokiya siyas di nav wan malbata Nehriyan de di dema jidaykbna bizava siyas rxistinn kurdan de, her ji ber v helwesta Bedirxan pk hat. Helbet ev nay v watey ku aliy din di w war de qet xwe ji hin titan daye al. Sureya Bedirxan ku ew meseleya xwefiroiya Yezdanr

aniye rojev ji ber ku di w kar helwesta xwe de end armancn w hebn: 1) Ji bo ku maf bide Bedirxan Paa ku bi dest zor dest bi ser desthilatdariy de girt ji dest xwefiro welatfiroan rizgar kir. Ev j maf dide neviyn Bedirxan, ku Sureya bi xwe ji yek ji wan e ku bi ten xwe wek malbata fermanrewa desthilatdar Kurdistan bibnin. Xwed j raz Kamran Bedirxan ku bi salan li Fransay b doktora wergirtib bi xwe mamostey Zanngeha Sorbon b, l digel v yek her tim dixwest ku ji w re bibjin mr ango wek mr bang w bikin. Celadet Sureya j her tim digel mirovn mezin binav deng radibn rdinitin. 2) Di w dem de hem maf ji dest malbata Mr Seyfedn tn wergirtin. imk aliyek re di droka wan de heye hjay w yek nn in ku bibine fermanreway Kurdistan. Ber end mehan ez rast xwediy meseley neviy Yezdanr hatim ku nav w Kak Seyfedn Bedirxan b. Ew bi xwe ji kurdn rdn ye niha li Amerkay dij; xortek xwende agahdar b di war droka neteweya xwe de arezahiya w heb amade b ji bo bidestanna maf gel xwe tbikoe. Di wan end rojn ku em li cem hev bn de, me bi dr dirj qala Bedirxan, Seyfedn, Yezdanr neviyn

Bihar 2004

ZEND

49
rewn vehnand ku fitnekarek nehez bi zora zordarek hewl daye ku bike rastiyeke drok l kes nikare ji bo heme yek car drok bixelitne ewt bide fmkirin. Droka rasteqne ne gengaz e ku derawan bi xwe ve bigire qebl bike, i z yan dereng rast derdikeve hol. Ez hvdar im ku dema li rol serphatiyn kesayetiyn drok dikolin yan dixwazin l bikolin, ev ney jibrkirin ber her tit ew serdar serkirde mirov bne wek her mirovek hez, hv, hest nestn wan hebne xortn civaka kurdan bne ji asmanan nehatine Tpguhez: KRAM BALEKAN
Tbin: Ev nivs ji rojnameya Peyam hatiye wergirtin.

wan kir min her i ji w dipirs, w bersiveke amade heb pirsn min bi ba dibersivandin. W ji min re got ku ew het sal in ku birayek w li ser w yek dixebite mijl e ku w meseley ron saf bike her wiha got ku di demek nzk de d pirtka xwe biwene, li gor gotinn kak Seyfedn ku ji min re qala wan xebatan kir, dibe ku xebat lkolneke pir ba be. 3) Her wiha, wek Dr. Kemal j gotiye yn ku difikirin dibjin kurd tu car tk nain ji bo ku Bedirxan pak bikin dibjin ku xwefiroek b sedema tkna w byer tkn girday Yezdanr dibnin li gor wan ew rokeke di cih de ye. 4) Her wiha ew dtina Sureya Bedirxan b sedema v yek ku droknivs serhildana saln 1854-1856'an ya bi serokatiya Yezdanr bi ser guhn xwe ve biavjin girngiyeke wisa nedin. imk fermanreway w cih ik guman ye. Di katek de ku ez dikarim bi hsan bibjim ew serhildan yek ji serhildan rapernn her mezin girsey yn gel kurd e, ne ten di sedsala 19'an de belku ji hin serhildann sedsala 20'an j mezintir bye hin girng taybetiyn xwe hebn wek bedarbna gel ar, ermen ereban di w serhildan de. Div ez v j bjim ku piraniya stran lawik kilamn mrxas egtiy li ser Yezdanr serhidana w hati-

ne gotin, l li ser Bedirxan qet kilam nehatine gotin. Ev j bi xwe sened belgeyn girng in ew j br baweriya drok ya gelan e. Ez bawer nakim ku gel ew qas brkor be ku rabe bi

Li ser Yezdanr serhildana w kilam hatine gotin, l li ser Bedirxan qet kilam nehatine gotin. Ev j bi xwe sened belgeyn girng in ew j br baweriya drok ya gelan e. Ez bawer nakim ku gel ew qas brkor be ku rabe bi dehan kilaman li ser xwefiroek bibje nav w bi salan heya v serdem biparze.
dehan kilaman li ser xwefiroek bibje nav w bi salan heya v serdem biparze. Ez dikarim bibjim ku gelek nakok valahiyn bi v reng di droka gel me de hene ku ne bi gotar beskirin, ne bilez ne j bi rekirin bi sedan rpel belge ne j bi rexneyn drok tij nabe. Heya ku em nein nav droka xwe ango lkolna droka xwe nekin kesayetiyn drok bi belgeyn ekere dekumantn bawerpker (rast) bi awayek zanist nenirxnin, kelk wergirtin ji ezmn drok wek xewneke dr ji rastiy dimne. Ev bi kurt mnakek ji wan di-

50

ZEND

Bihar 2004

MIHRCAN ROLA WAN

Cemil Ouz
Di van saln dawn de mihrcan zdetir ketin rojeva kurdn Bakur. Ev mihrcan dikin ku kurd hem bi anda xwe anda geln din bihesin, hem j qedexeyn li ser alakiyn and huner hd hd bne rakirin. Bi zdebna lidarketina mihrcanan re me j xwest em seriyek li nav mhrcanan bidin ku yekem car li ku der li dar ketine, bi hin mnakan niha rew i ye, di nav kurdan de mihrcann bi i away hene ji aliy k ve tne lidarxistin? Kerem bikin em bikevin nava rpela mihrcanan. Mihrcan i ne? Mihrcan, bi gotinn, "Lidarxistina alakiyn huner ye ku dema lidarketin, cih ku l lidardikeve, jrbn hejmara bedaran, ji aliy taybetiyn wan ve berhemn ku di nava bernamey de cih digirin, ji aliy girng ve, rzealakiyn konseran an pkkirineke huner" t binavkirin. "ahiya ku di beeke huner de pkkirina lstik an flman pit pkkirin xelatdayn an j derecekirin" j t binavkirin naveke w ya din j, "a-

hiya ku ji bo berhema her navdar a hermek t lidarxistin" e. Her wiha di mihrcanan de carinan berhemn herm tne pkkirin, nirxandin, ew berhem bi gel herm, bi geln welat geln chan didin nasn, carinan mihrcan ji bo nasandina drok erdngariya herma ku l lidardikeve t pkann. Dsa mihrcan dikin ku gel were cem hev, hev binase, anda hev bi hev re par ve bike, tkiliyeke civak saz bike. Beek din a mihrcanan j, aliyn w yn pkkirina and huner, wje hwd. e. Li gor van pnasan mihrcan tne lidarxistin, alak tne pkkirin. Li chan yekem mihrcan Li chan mihrcann her kevn di sedsala 18'an de li ngilstan li dar ketine. Ev kevneop di sedsala 19'an de li Narwich (1824) Leeds (1874) berdewam kirine. Li Almanyay nav Mihrcann Beethoven Bach ku di sala 1845'an de li Bonn lidarketin giht roja xwe ya ro. Her wiha li chan mihrcann ku hd hd li dardiketin, kevneopiyn wan, pit er Chan y Duyemn bi stkrartir bn, bi taybet li Ewropay her ku mihrcan zde bn. Mihrcann ku ber di heman dem de wek benalek j dihatin lidarxistin her ku n ji hev hatin veqetandin be bi be hatin lidarxistin. Di v war de, li chan di

nav mihrcann snemay de mirov dikare mihrcana CANNES' (1948), Locardo (1946), Edinburgh (1946), Berlin (1951) hwd. bihesibne. Dsa mihrcana Venedk ev 59 sal in, y Selank 42 sal in li dar dikeve. Pit van, mihrcann bi v reng zde bne. Di bea mihrcann anoy de j, mihrcana dramatk ya yekem li bajar Orange ya Fransay di sala 1869'an de li dar ketiye. J. Copeau kiriye ku ev mihrcann dramatk li dar bikevin. Chartres (1927), li bazilikaya Domremy (1938), li Hotel-Dieu de Beaume (1943) hatine lidarxistin.

Li Tirkiyey yekem car li Qesra Beylerbey ku li Stenbol ye mihrcanek bi nav "Mihrcann Lstikn Balkanan" ji bo Konferansa Duyemn a Balkanan di sala 1931' de hate lidar xistin. Yekemn Mhrcana anoy, di gulana 1959'an de li Anfiya Aspendosa Antalyay de ji aliy anoyn Dewlet ve hate lidarxistin.
Mihrcann li Tirkiyey Li Tirkiyey yekem car li Qesra Beylerbey ku li Stenbol ye mihrcanek bi nav "Mihrcann Lstikn Balkanan" ji bo Konferansa Duyemn a Balkanan di sala 1931' de hate lidarxistin. Yekemn

Bihar 2004

ZEND

51
li bajarn kurdan n Bakur destpka serdemek mihrcanan a n b j l rexne hatin girtin ku ima bername ne bi kurd ye. Mihrcana ku di nav Rewa Awarte (OHAL) de hate lidarxistin b gava yekem ji bo lidarxistina alakiyn and huner. Di mihrcan de flm hatin nandayn, konser hatin pkkirin, lstikn anoyn hatin lstin, xebatn atolyeyan hatin kirin, panel hatin lidarxistin, eva helbestan hate pkann. Ji v al ve trtijebna bernamey kir ku mihrcan bi ser bikeve ji bo saln p riyeke n veke. Bi v yek demeke n dest p kirib, mihrcann cih cih w bihata lidarketin. Di mihrcann Duyem Syem n Amed de naveroka mihrcanan dewlementir b ziman ande kurd zdetir t de xwe nan da. Bi taybet mihrcana sal ku 3'yemn Mihrcana and Huner ya Amed b, bi stran, ano paneln bi kurd rewek n nan da, riya pdiviya guherna mihrcanan divbna mihrcan j li gor and ziman w gel nanda. Her wiha pit Amed, lih hewl da mihrcan li dar bixe, Bazd mihrcan lidar xist, Pira Huner ya StenbolCulemrg berga xwe fireh kir Wan j girt nava xwe. Mihrcann li pareyn din Li bajarn pareyn din n kurdan j mihrcan tne lidarxistin. Ji wan li bajarn Bar

Mihrcana anoy, di gulana 1959'an de li Anfiya Aspendosa Antalyay de ji aliy anoyn Dewlet ve hate lidarxistin. Pit w roje heta niha mihrcann cur bi cur tne lidarxistin. Niha li Tirkiyey yek ji mihrcana kevnar navdar Mihrcana Porteqala Zrn a Antalyay ye. Her wiha li Tirkiyey bajar ku her zde l mihrcan tne lidarxistin j Stenbol e. Li Stenbol her sal mihrcann flm, ano, muzk, caz, mihrcann li ser mijaran n wek hawirdor, mihrcann kurteflman, belgeflman, mihrcann ciwanan hwd. tne lidarxistin. Li Stenbol mihrcana her kevnar, Mihrcana Navnetewey ya Muzk ye ku ev 31 sal in li dar dikeve. Mihrcann ji bo nasandina berheman li bajar welatan digel mihrcann li ser and huner, li hin bajaran mihrcann ji bo nasandina berhemn w bajar, droka w bajar j mihrcan t lidarxistin. Dsa mihrcann ji bo trzm j ciheke taybet digirin di nav van mihrcanan de. Mirov hinek mnak bide; li bajarn kurdan n Bakur li Melet Mihrcana Mimian, li Qers Mihrcana Penr Qaar, li Pulumura Drsim Erdexan Mihrcana Hinguv, li Dlok Mihrcana Fisteqan, li Golbaiya Semsr Mhrcana Tir, li Kolik (Kexta) j Mhrcana Kommagene ya Kextay ya Navnetewey hwd. end mihrcann ku tne bra mirov in.

Dsa li Amed Mihrcana Zebean ku ji sala 1966'an ve t lidarxistin yek ji kevntirn mihrcan e ku li bajar kurdan t lidarxistin. Di v mihrcan de zebe bi hev re dikevin pbaziy, mezinahiya wan t pvan, yn her mezin tn xeletkirin. Mihrcan dikin ku ew tit bne nasn, li gelek deran j ew cih bi w mihrcan bi w berheman t nasn. Mnaka her ber bi av Amed e, Amed bi zebe, zebe bi Amed d t nasn. Ev mihrcann ku me mnak dan zdetir ji aliy aredar, wlayet, ji aliy saziyn sivl ve tne lidarxistin. Hin ji wan j bi organzeyek bi hev re tne lidarxistin. Ev mihrcan her iqas li ser wan deran, herman titn w der b lidarxistin j bi ziman tirk, ango ne bi ziman w der tne lidarxistin. Ev yek wek kmasiyeke xwe nan dide. Li vir pdiviya mihrcann bi ziman kurd, anda kurd ji xwe dide der. Mihrcana Amed Ji bil ev mihrcann ku me jor qala wan kir, di nava van saln dawn de bi bidestxistina aredariyan n ji aliy HADEP' (niha bne DEHAP') ve nrn rewa mihrcanan j guher. Li ser v yek li Amed, aredariya Mezin a Amed 1'em Mihrcana and Huner ya Amed di sala 2001' de 26' gulan dest p kir 2'y pepera 2001' de bi daw kir. Mihrcan her iqas yekem b

52

ZEND

Bihar 2004

Mihrcana Torey Zarokan li gund Tenriye ku girday Qamiloy ye li dar xist. Li Bar carinan mihrcanan li dar dikevin. Heta niha li Bar Mihrcana Cizr li Dihok (Ji bo branna Mela Ehmed Cizr), Mihrcana Mukriyan li Dihok (Ji bo branna Hejar Mukriyan) Mihrcana Bedls (Ji bo branna edefxan Bedls) li Hewlr hatine lidarxistin. Li Rojhilat welatn din n ku kurd l dijn j kurd hin mihrcann cur bi cur li dar dixin. ro kurd hn mihrcann and huner bn, di mhrcanan de hn sazkirina bi kurd j bn. Wisa diyar e ku w ev rew xurtir bibe w mihrcan j bigihn armanca xwe. Di vir de xaleke din ku em l zde bikin, div kurd li mihrcann abor yn ku li ser nav herm berhemn wan tne lidarxistin j xwed derkevin. Peyva mihrcan ji ferhengn tirk, droka mihrcanan ji Ansklopediya Meydan Laroussu, navn mihrcann bajarn kurdan n Bakur j ji xebatn wan bajaran hatine girtin. Rojavay ji ber nzktdayna dewleta Sr kurd ne bi away ferm l bi awayek vear end heb mihrcanan li dar dixin. Kurd rewenbr ev 11 sal in ku di 22'y meha kewr de ji bo branna helebestvan navdar Cegerxwn, Mihrcana Helbest li dar dixin. Ji sala 1990' vir ve j j ji bo branna hunermend Mihemed xo her sal di 9' adar de diin ser tirba Mihemed xo var j ji bo branna xo evbhrk li dar dixin. Her wiha wan sal yekem car di 25' pper de

Bihar 2004

ZEND

53
ji mirovan pir hez dikim." Mirov pr proz got: "Ma ira min xwe kiandiye nav tenhatiya rl daristanan? Ji sedema hezkirina min a ji wan re neb? Niha ez ji Xweda hez dikim ji mirovan hez nakim. Mirov ne pkhatne. Hinek ma ku wan ez bikutama." Zerdet l vegerand got: "Mebesta min j hezkirin ew e ku ez ji mirovan re diyariyek (xelatek) bibim." Mirov pr proz got: "Tu titek nede wan. A qenc ew e tu titek ji wan re bibe p bar wan siviktir bike. Bar wan mayn j bi wan re hilgire. Ew p kfxwe bibin. Ew dem tu j p kfxwe dib. Heke tu bi pwstiya daynek ji wan re srar diki, w dem sedeqeyek bide wan bes e." Zerdet got: "Na, na ez bi qend ku sedeqe bidim belengaz nn im." Mirov kal proz bi Zerdet ken got: "W dem tu ret neshetn xwe bi wan bide pejirandin. Mirov li hember biyaniyan (ew n di tenhatiy de man) bewle ne. Hatina me ya ji bo diyariy bawer nakin. Pjna piy me li wan ne xwe t. Bi dema ku di cih nivnn xwe de ne, wek mea mirovek ku seh bikin dibjin gelo ev diz dihere ku der. Dibjin p ra qr dikin. Zerdet, nee nav mirovan. li daristan bimne; here nav tebayan (cinawir) hj tir e. ira naxwaz mna min bib. Di nav hiran de hirek b di nava teyranen de teyrek b." Zerdet

ZANA PXEMBER KURD ZERDET (2)

Kerem SOYLU
dem de xweliya xwe an ser iy. Gelo tu dik niha agir xwe bib det newalan? Ma tu ji cezay ku mirov p tne ewitandin andin natirs? Er Zerdet nas dikim. avn w pak zelal in. Tu xerab di dev w de cih nagire. Zerdet zarok b, hatiye guhartin. Zerdet niha mirovek sere hiyar e." Kal proz j re got: "Ma tu li bal mirovn razay i diger, tu ji yna bal wan i hv dik? Di tenbn de tu wek di nav deryay de by. Te

Dema Zerdet biryara yna xwe ya nav mirovan da, derket der ikefta xwe li mar qertel xwe mze kir. Bi ziman hal bi wan re axiv got: "Ez gelek ji we hez dikim. L div ez d herim nav mirovan." Di deh saln xwe yn ser iyay Sabalan, di ikefta xwe de temam zanistn xwe di ber avn xwe re birib anb. Perwerdehiya ku ji heft saliya xwe heya s saliya xwe ku t de gelek bi serkeftib, bi fkir ramann xwe yn her bilind nirxandib. Ew ders perwerdehiyn ku li cam gelek mamostiyn jrek zanyar di zanngehn her bilind de xewndib t de gelek mahir jrek b. Zanyar tenhabna xwe ya ikeft da ber hev, li ser wir biryara xwe da ku here nav mirovan. Zerdet bi tena ser xwe ji ser iy daket xwar. Dema ku ew giht daristan di w dem de dt ku mirovek kal li cem w sekiniye. Kal got: "Ev rwiy han li min ne nas nay. Ber end salan bi rbwark di vir re derbas bib. Er er ew Zerdet e. L w xwe guhartiye." Kalo got: "Zerdet te di w

Zerdet bi tena ser xwe ji ser iy daket xwar. Dema ku ew giht daristan di w dem de dt ku mirovek kal li cem w sekiniye. Kal got: "Ev rwiy han li min ne nas nay. Ber end salan bi rbwark di vir re derbas bib. Er er ew Zerdet e. L w xwe guhartiye."
li deryay ferman dikir. Deryay tu li ser pln xwe hiltan dibir dian. Weyl li te tu dik niha bikev erd. Ax ji te re, tu dik ji n ve bar hinekn din hilgir p re ka bib?" Zerdet birsv da got: "Ez

54
j pirs: "Ma tu di nav rl daristanan de i dik?" Mirov kal proz got: "Ez stranan dikim dibjim. W dem ez dikenim digirm. Bi kalekal, nalanal pesn Xweday xwe didim. Ka diyariya te ji me re i ye? Niha ji me re w bibje." Dema ku Zerdet ev peyv ji mirov kal proz seh kirin l silav kir got: "Ka iy min hebe ku ez bidim? Min bi lez berdin ku ez titek ji we nestnim." Bi v terz mirov pr proz mr sere (Zerdet) bi

ZEND

Bihar 2004

Zerdet dema ku nav mirovan, bi wan re axaftin kir. D re jiyana mirovn tenhatiy tne ber avn xwe difikire. Dibje: "Ez axivm, l ev dnt b. Min bi civak re axaftin kir, l her wek ez bi tu kes re neaxivm.W var cenaze canbazn srbend bi min re bn heval, ez j her wek cenazeyek bm. Dema ku sibeheke bi xr hat p re ez gihtime rastiyan
ken kf xweiyn ku du heb ciwan bi hev re dikin p a dibin, ji hev din qetiyan. Zerdet dema ku nav mirovan, bi wan re axaftin kir. D re jiyana mirovn tenhatiy tne ber avn xwe difikire. Dibje: "Ez axivm, l ev dnt b. Min bi civak re axaftin kir, l her wek ez bi tu kes re

neaxivm. W var cenaze canbazn srbend bi min re bn heval, ez j her wek cenazeyek bm. Dema ku sibeheke bi xr hat p re ez gihtime rastiyan. Di marez (panayir) de min rewa mirovan, terz axaftina bi wan re gelek di ber avn xwe re bir an. Min j gelek feraset hilan." Bi v away Zerdet ket nav mirovan, bi gel re axiv, tkildar b. Her wisa xwe nz kom civakan kir, bi wan re bi rojan, bi mehan hevalt kir axiv. Ber destpka sefha pxemberiya Zerdet, div hinek ji axaftinn w yn mucze em bnin zmn: Xwendin nivsandin "Nivsa ku bi xwn hatiye nivsandin ez pir ji w hez dikim. Hn bibnin xwn ruh bi xwe ye. Fmkirina xwna biyaniyan ne hsan e. Ez ji xwendevann belengaz nefret dikim, hez nakim. Ruh demek Xweda b pa b nsan, niha j ber bi sewaliy (heywanetiy) ve die. Cesareta ku ji zor zehmetiyan bitirse ew ji xwe re dwan dike. Cesaret, ken kfxweiy dixwaze. Dema hn bilindahiy daxwaz bikin, div hn li jr mze bikin, l ji sedem ez bilind im li jor mze dikim. Di hezkirin de tim hinek dnt heye. Di dntiy de her tim gelek aqil heye. Ez hn brvyn bm, ji w dem bi vir de ez xwe rind bi rve dibim." Zerdet wiha digot: er geln ku er dikin - Heke aqil we prozwer

nebe j l hn ervan in. ervan; hogir pketiy aqilmendan in. - Ez tim daxwaz dikim, avn w yn tj, tj li dijmin we be. - Ji sedem ramann xwe li dijminan bigerin, bi wan re ir bikin. - Heke fikr ramann we tk herin j, div daxuyaniyn we bi ser bikevin. - Ji atiy j bo pwendiya erek n hez bikin. Ji atiyeke kin j, ji atiyeke dirj pirtir hez bikin. - Ez ji we re ne kar, l er, ne at l serketin rit dikim. Div kar we er be, atiya we serketin be. - Hn ji min re dibjn tu er proz dik. Ez ji we re dibjm. Proziya temam titan, girdahiy bi erek pak ve ye. - Heta niha dilovaniya we na, l cesaretn we gelek felaketzede ji tengasiyan xelas kirine. - Di jiyana we de div hezkirina we girday bi hviya we ya her bilind ve be. Hviya we ya her bilind div fikra jiyana her bilind be. Zerdet weha dibje: Dugel, tit her sar ev nav e. Dugel (dewlet), ev sart pir viran dike. Wiha dibje: Ez dugel im ez gel im. Ev vir e. Afirandran gel afirandin, bawer evn li ser gerandin bi v terz, ji jiyana gelan re xizmet kirin. Pir titn ku dugel j re hatiye gotin ew wranker in; wan li ser gelan ne pakiy, r zordestiya xwe daliqandine. Ez nan we didim. Temam gelan bi ziman xwe ji qenc xerabiyan diaxivin. L crann wan j fm nakin.

Bihar 2004

ZEND

55
ma ku piek got ji wan b qtkirin, bi hostat poa xwe dihejnin, got daxwaz dikin. avn we gelek ne pak e. Li zehmetkan pir bi xezeb dinre. ehweta we hin qyafet xwe bi nav merhemet neguhartiye. Ez ji we re v mnaka han bidim. - Gelekan ji bo raqetandina eytn hz dane xwe. L bi xwe ketine nava zibil. Temzay li k zor b, div mirov j re temzay tewsiye neke." Hogir - Ji bo derxistina hogirek (dost) div mirov bikaribe er bike. - Ji bo mirov bikaribe er bike, div mirov bikaribe bibe dijmin. - Div dijminatiya dost xwe bipv. Ber w di er de baz bid her. - Di dost xwe de div dijmin xwe y her ba bibn. - Bi dost xwe re dema tu er bik div, bi dil xwe j re nzik b. - Tu dl , w dem tu nikar bib dost. - Tu zorbe y, w dem kes dost te tune ye...

- Temam gelan ziman xwe li gor tore mafn xwe afirandine. - L dugel bi qenc, bi xerab, bi temam zimanan diaxi-ve viran dike. - i titn ku dugel, ji we re dibje tev vir e. Her titn di bin dar w de ne, tev mal diziy ne. - Titn w tevde sexte ne. Bi wan dirann diziy hovane gez dike. Rviy (rodk) w j sexte ne. - Binrin, dugel van kesn bare awa di xwe de dibne, dev dike qirika wan dic dikay. Wiha dibje: Li ser ry erd ji min mezintir tu tit nn e. Tiliya Xweda ya ku rznama dike ez im. Ev wehiya wiha bang dike. L yn ku li ber ok vedane, bi ten ne guhdirj evkor ne." Zerdet dibje: "Ax, ax gel ruhn mezin degn van virn re ten we j. Bel ew we ji bigire gel serkeftiyn Xwaday ewiln. Hn gelek di er de westiyan l westa we bi kr Xweday n (dugel) t. Xweday n (dugel) dil heye ku kesn namdar binams li hawirdor xwe bicivne. Ew cinawer cemd, di ronahiya wijdan qenciy de hez dike xwe bide tav. Xweday n ku hn lava bikin dixwaze her tit bide we. Bi v tehr ronahiya mezinatiya we ji r derdixe bnaya avn we ji we dikire." Zerdet wiha digot: "Ez ji daristan hez dikim.

Jiyan di bajaran de ne pak e. Di wan deran de pir kesn nefstenik ne pak hene. Ketinadest qatilek, qey ji yna xewna

jineke nefsnepak ne tir e? Hela, li van mran mze bikin. Di avn wan de t xwendi ku, di din de tu titek ji tevrazana jinan xwetir nn e. Tu titn d nizani, bingeha ruh wan di psiy de noq bye. Xwez ew heywann bi rk pk bna. L ji boy heywanbn, div ruh mirov paqij bsc be. Ev tim xwe mezin dibnin. L kirinn wan di her war ehwet de wek a kikek be dibe, dixuye. Ev sartiya ruh wehet tim li pey wan e, wan digerne. ehweta kiktiy; de-

avkan:
1. El Mlel Wenhel ehris-tan 2. Ibn Xeldn 3. Kovara Hewar, C. Al Bedirxan 4. Ferheng Xal, 1. 2. 3, Sal 1960

56

ZEND

Bihar 2004

EB MUSLIM XORASAN
M. Red IRGAT
Emr Abdurrehman Bn Muslim, bi Eb Muslim Xorasan navdar e. Yek ji xanedan Xorasan kevnar e Kurd e. Ji malbateke xuyay, mrxas, hezkir birmet e. Eb Muslim bi zann, wrek, leheng ferasata xwe nav dengek bilind vedab. Ew, di sala 700' ko de hatib din. Hinek droknas doza Erebbna w hinek j ya Farisbna w dikin. Ev ne titek sosret e. Lewre j geln serdest dagirker her tim titn pak ak talan dikin digihnin xwe. Jar bindest j, ji hem hebn, hjan mrateyn xwe yn giranbuha qut destbir dimnin. Sed mixabin ev rasteqn eke mejy janeke drok ye. Bhejmar oldar, fermandar, nivskar, ronakbr zanyar ji nav Kurdan rabne, l ji ber ku bindest bne, bdeng, bnav winda mane an j bi navn biyaniyan hatine danasandn bne mal biyan dagirkeran. Der bar Eb Muslim da i qas j hinek droknas algir mebestwar bi zann bi mebesteke dervey rastiy nivsbin, l dsa j li gor droknas rastgo bn Xelkan, Eb Muslim Kurd e. avkan ji bo bn Xelkan helbesta bn Dilame ye. bn Dilame, ev helbest li dij Eb Muslim honandiye, wiha dibje:

Eb (Mucrm) di dewleta Mensor de xedir bmaf nn e belk bmaf xedir di bav kaln te yn Kurd de heye... Helbestvan Ereb dijdar mixrik Eb Muslim, bi dev xwe Kurdbna Eb Muslim bav kaln w bi lv dike dipejirne. Dilame di cih nav Muslim de mucrm' nav gunehkar, tawanbar, dixebitne. Ev gotina bn Dlame, dellek mezin e di dest bn Xelkan de. Dsa dellek duyemn j nivsara droknas Red Yasem ye, ku di pirtka xwe ya Tarx Kurd de ku ji pirtka tarx ebistan hildaye, dibje ku xelfetiya Ebul bas Esseffah di bin siya Eb Muslim Kurd hzn w de pk hatiye. Ev j nrnek xurt hja ye ji bo doza Kurdbna Eb Muslim Xorasan. Eb Muslim Xorasan di ceng tkona di navbera Emew Ebasiyan de, roleke mezin lstiye. Bi awak aktf cih li bal (rex) Ebasiyan girtiye erek dijwar bi Emewiyan re meandiye. Sedem bingehn ji bo serkeftina dugela (dewleta) Ebasiyan tkna dewleta Emewiyan peliandina wan j, bi ser xwe Eb Muslim Xorasan ye. W dikar ku di demeke kin de girseyeke gur germ hejmareke zehf bilind ji alkarn der dorn xwe bicivne, lekern xurt bide hev hzeke zext biafirne. Her end li ber avan ew tevger ji bo Ebasiyan j dixuya, l di rasteqniya xwe de ew kiryar di dil Eb Muslim de ji bo serxwebna dewleta ran b. Bi boneya (munasebeta) cenga di navbera Emew Ebasiyan de,

Eb Muslim digel hevalbendn xwe kincn re li xwe kiribn, tev re wergirtibn, aln re neqandibn bilind kiribn. Eb Muslim digel hevaln xwe bi re berkir bi cilreik hatibn naskirin navkirin. Kinc ciln reng re taybetiya dewleta Ebasiyan b di w dem de. Kar barn Eb Muslim di tkona Emew Ebasiyan de bi pitevaniya Ebasiyan ji bo Eb Muslim di demeke kin de bi p ket pkeftinn hja bi dest w ve hatin. Heya ku xelfey her daw y Emewiyan (Merwan Hmar) ji hla hzn Eb Muslim ve tk ikest. Bi v away daw li xelfet fermandariya Emewiyan hat. Di sala 132'y ko de Seffah Ebbas li text xelfetiy rnit d ji w roj pa de Ebasiyan xelfet bi xra Eb Muslim Xorasan yKurd bi dest xistin. Xebat serkeftinn Eb Muslim tirs xof xist dil Ebasiyan j kn girtin avnebar j kirin. Heya ku Ebo Cefer Mensor xelfey duyemn Ebbasiyan di sala 136 (137 an j 140') ko de Eb Muslim fedakar Kurd da kutin. Ev arenseke re e ji bo gel Kurd. Rpel drok bi bbextiyn bi v reng bi Kurdan re tij ne. Ev serphatiyn kevnare mjy ne. Gel Kurd her tim ji biyaniyan re kar xebat kirine di encam de xesar j dtine. Ev j ji dilzelaliya Kurdan t. L hvdar im ku d Kurd ji van sosretan sey (ders) bigirin. Xebata ji bo xelk an bencam e an j xesar malmrat ye. A qenc ji bo Kurdan, xebata ji bo gel welat wan e.

Bihar 2004

ZEND

57

QANAT KURDO: ZIMANZAN, KURDOLOG NTIMANPERWEREK MEZIN B....

Rohat
Zimanzan, kurdolog, zana nitiman perwer mezin Qanad Kurdo di 76 saliya xwe de li bajar Leningrad ji nav me bar kir dilovaniya xwe. W di nav v jiyna dr dirj de, bi taybet ji bo pdebirina nivsandina pirtkn gramatik ji bo zarokan, amadekirina kadroyn kurdzanan wek alkariya pketina karn and huner li dervey welt, bi sedan afirandinn berket pke gel kurd kir. Di v war de Qanad Kurdo ji sed zdetir pirtk, bend materyaln mayn amade kirin, wek defineyek ji me re hitin. Qanat Kurdo, di sala 1909 an de li Nehiya Susiz (niha di nav erd Kurdistana Tirkiy de) ji diya xwe bye. Qanat, di dawiya er Cihan y Yekemn de bi tev malbat pismamn xwe, di sala 1918 an de bar dike die Ermenistan di nav jiyaneke dijwar, etn belengaz de rojn xwe derbas dike. Di sala 1928 an de Qanat Kurdo end kesn din, ji bo xwendina bilind diine bajar Lenngrad dikevine Fakulta Palan, li wir dixwnin. Qanat Kurdo di nav saln xwendina xwe ya bilind de, dibe xwendekarek zrek, jhat, avekir serfiraz. Ev yek ji ber avn mamosteyn w nareve. Mamosteyn w kesine binav deng bn, areza, rojhilatzan zimanzann jhat bn. ans Qanat di v war de gelek mezin b, wek N. Y. Marr, I. A. Orbell A. A. Freyman. Qanat, di sala 1938 an de xwendina xwe diqedne. Mamoste-

Qanat Kurdo, di sala 1909 an de li Nehiya Susiz (niha di nav erd Kurdistana Tirkiy de) ji diya xwe bye. Qanat, di dawiya er Cihan y Yekemn de bi tev malbat pismamn xwe, di sala 1918 an de bar dike die Ermenistan di nav jiyaneke dijwar, etn belengaz de rojn xwe derbas dike.
yn w biryar digirin ku ew di fakultey de bimne karn xwe yn zanist bajo bibe kurdzan. Ew bi taybet li ser ziman kurd ser xwe dine. Di v tang de kar xwe dajo. Qanat pa bi nav "Sazmaniya kirina Fln Bargiren Di Ziman Kurdi De" xebatek amade dike. Di sala 1959 an de cara pn li Lenngrad pengiya rojhilatzan mezin I.

A. Orbell bea kurdzaniy t vekirin Orbell dibe serok v sazgeh. awa t zann vekirina v be w di pawextiy (duwaroj) de roleke mezin bilze. Di sala 1961 an de I. A. Orbell die ser dilovaniya xwe v car agirt w Qanat Kurdo na mamostey xwe tij dike, ew dibe serok v bea kurdzaniy. Heta roja mirina xwe j Qanat li ser v kar b. Qanat nzk 24 salan ev kar meand, kar xebatine hja pk ann. Qanat Kurdo, di sala 1960 an de li Sovyet tev Kongreya Rohilatnasn Chan dibe raporek dide. Pit sala 1970 yi biryar hatin girtin ku Qanat Kurdo bibe mamostey Akademiya Kurd li Iraq. W di navbera van 15 salan de, heta roja mirina xwe j alkariya pketina anda kurd li Iraq kiriye li Iraq gelek ba hatiye naskirin. Qanat, di nav ronakbr karkern Kurdistana Tirkiy de j ba hatiye naskirin. W her tim hewl daye ku pwend dostaniya xwe li gel rxistinn kurd li dervey welt, yn sosyalst, welatparz xurt bike. Qanat Kurdo her tim pitgiriya xwe li gel van rxistinan nan daye bi wan re kar kiriye, di nav rpeln weann van rxistinan de gelek nivsarn w hatine weandin. Pirtkn w ji aliy weann ROJA N Weann KOMKAR ve hatine neirkirin belavkirin gihtine dest bi hezaran ronakbr karkern kurd n li dervey welt. Qanad Kurdo her wisa bye hmdarek Ensttuya Kurd ya Pars. Bi v tehr nav Qanat

58
Kurdo ji welat Sovyet, ji snorn Sovyet hingevtiye, xwe ghandiye hem warn chan. Mirov dikare kar barn Qanat, exsiyeta w, daxwaz plann w, naveroka afirandinn w, di nav rpeln pirtkek de analz bike, binivse pk xwendevanan bike. Mirov nikare v law kurd di nav du s rpeln v kovar de

ZEND

Bihar 2004

Qanad Kurdo, di sala 1960 an de li Sovyet tev Kongreya Rohilatnasn Chan dibe raporek dide. Pit sala 1970 an biryar hatin girtin ku Qanat Kurdo bibe mamostey Akademiya Kurd li Iraq
bide nasn, ev yek gelek dijwar e. Zimanzan Qanat Kurdo awa t zann, bingeha karn xwe bi taybet li ser pketina ziman kurd daniye. Piraniya kar xebatn Qanat li ser v mijar ne. Di war nasn, analzkirin nivsandina ziman kurd de, bi avek sstematk ji hev derxistina rpvann zimn bi dest Qanat Kurdo, bi fireh hatine zelalkirin hatine nivsandin. Mirov dikare van karan j li ser xaln jrn diyar bike. a) Danasna Gramera Ziman Kurd, ji bo kesn zana, pispor zimanzanan, ji aliy din ve ji bo zarokan. Di v war de gelek pirtk lkolnn hja amade kirine. b) Di war amadekirina ferhengn kurd de, Qanat Kurdo bi jhat kar kiriye. W hew-

cedariya ferhengn kurd zimanek mayn (bi du zimanan) pwst dtiye. Qanat ev ferheng bi avek zanst amade kirine. Li ser rpeln ferhengan, w karektern navan wek maskln an j femnn nan kiriye, di ferhengan de hebna her peyvek nan kiriye wek nav, cnavk, fl. Di ferhengn xwe de Qanat ji bo zelalbn ba tgtina hin peyvan, di bin van peyvan de, ev peyv di nav hevokan (cumle) de bi kar anne. Qanat Kurdo, di war amadekirina ferhengn Kurd de afrandinn ba ji me re htine. (Ferhenga Kurd-Rus. 1960, ferhenga Kurd-Rus, 1983Soran) c) Qanat Kurdo ji bo vekolna bingehn zaravayn Kurd (diyalekt) wek Kurmanc, Soran Zazak gelek afrandinn hja pk anne. Cudat nzktdayna van zaravayan i ne, cih wan di ziman Kurd de ba nan daye. Ev yek j beeke xebata Qanat Kurdo ya mezin e. Pirtka w ya bi nav Angor Materyaln Kurmanc Soran Gramatka Ziman Kurd" (1978) nana v yek ye. Qanat di v pirtka xwe de, her du zaravayn bingehn rbarhev dike. Ev pirtk d di demeke nzk de di nav Weann Roja N

de ap bibe. Qanat Kurdo kurdzanek mezin b. Ji ber ku Qanat Kurdo ne ten li ser ziman Kurd xebitiye, ew wisa j gelek salan li ser and, etnografya, zargotin, edebiyat gelek geln kurdzaniy yn mayn mijl bye. Droka kurdzaniy (kurdolog) li Yektiya Sovyet li dervey welt ba vekolandiye gelek titn hja li ser pirsa kurdzaniy nivsne. Ew wisa j mamoste perwerdekarek jhat b. Bi ten li Lenngrad li ber dest w nzk 20 zimanzan, kurdzan ghtine ew bne zane pisporn jhat. Bi v yek ve girday, em dikarin bibjin Qanad Kurdo ten nenivsiye, di nav rpeln pirtkan de rojn xwe derbas nekiriye. Ji bo v yek, mirov dikare bibje ew organzatorek b pirtka wi ya heja "Tarxa Edebiyata Kurd" di nav Weann Roja N de hatiye apkirin.

Bihar 2004

ZEND

59
7, 8, 9 10, 1961 Bexdat 7. Ehmed Xan Efrandinn W, Ronah, Hejmar 8, Bexdat 1961 8. Kurdnas Li Lenngrad, Ronah, Hejmar 6, 7; Bexdat 1961 9. Kitb Bendn Kurdnasiy, iya, Hejmar 6, 7; 1968 Berln 10. Nivsarn Akademiya Kurd Zanst ya Iraq, Riya Teze, Hejmar 82, 1973 Ervan 11. Lgerna Lcteratura kurd Li Iraq, Kovara Geln Asiy Afrk, Moskova 1975 12. Kurd Ne Tirk, Ne J Farsn Ser iya ne, Deng KOMKAR, hejmar 33-34; 1981 Frankfurt 13. Pertokn Hja Giranbiha, Berbang, Hejmar 2, 1985 14. Du Gil Li Ser Peyvn Sinonm, Roja N, Hejmar 5, Stockholm 1985 15. Disrtasiyn Kurdnasiy, Roja N, Hejmar 8, 10, 1985 Stockholm Ne: Ev nivsar ji Hejmar 54an a ROJA N hatiye wergirtin ku di sala 1986an de Stockholma Swd hatiye weandin. Her wiha me dest xwe neda ziman nivskar.

Navn end afirandinn Qanat Kurdo 1. Gramatka Ziman Kurd, Lnngrad 1957, bi Rs 2. Gramatka Ziman Kurd, Bona komn (sinif) 5-8an, Erevan 1960 3. Ferhenga Kurd-Rs (34-.000 peyv), 1960 Moskova 4. Ziman Kurd, Kitba Dersan Bona Komn 3-4, 1979 Erevan 5. Gramatka Ziman Kurd Angor Materyaln zaravn Kurmac Soran, 1978 Moskova 6. Ziman Kurd (Rzmen), 1981 Frankfurt 7. Ferhenga Kurd-Rus (Soran), 1983 Moskova 8. Tarxa Edebiyata Kurd (Cld 1), 1983 Stockholm 9. Tarxa Edebiyata Kurd (Cild 2), 1985 Stockholm Afirandinn ku di apxan de ne 1. Lgerna Zaza (Lgerna Zaravn Kurd) 2. Tekstn Folklora Kurd, bi Rs 3. Kilamn Evntiy (bi Musaelyan va tevay) 4. apkirina Mem Zna Ahmed Xan li Stenbol

5. Tarxa Kurdnasiy Rsistan Sovyetstan end destnivsarn w 1. Folklora Kurdn Azerbeycan (B.S. Eskerov re tevay) 2. Der heqa Navn Jin Mran 3. Beyt Destann Kurd 4. Br Bawera Kurdewar li Folklora Kurd de 5. Sazmaniya kirina Peyvan di Ziman Kurd de end nivsar Qanat Kur-do di kovarn cuda cuda de 1. Pirsn Pvena Lteratura Ziman Kurd, Riya Teze, Hejmar 31, 1933 Ervan 2. Pirsn Rastnivsandna Ziman Kurd, Riya Teze, Hejmar 58, 1955 Ervan 3. Baweriyn a Xelet Der heqa Ziman Kurd de, Kovara Melmetiyn Kurd yn Enstutiya Rohilatzaniy, 1955 Moskova 4. Xaatur Abovyan Etnograf Kurdnas B, Kovara Akademiya Zanst ya Ermenstan, Rza Zanstn Civak, 1955 Ervan 5. Kongra Rohilatzaniy, Riya Teze, 1960 Ervan 6. Diroka Nivsandina Ferhengn Kurd, Ronah, Hejmar

60

ZEND

Bihar 2004

MTOLOJ AFIRNEKE HEVPAR A MIROVAHIY YE

Ferat Pr
War yekemn mtojiy Mezopotamya ye. Mezopotamya erdngariya proz a hem destpkan e. Raman destnivsa yekem li vir hatiye afirandin. Mirovan cara yekem li ser v xak xwe afirandiye ketiye nava tevger. aristaniya yekem li v war daye destpkirin. Ew br bawer, xweda xwedawendn ku w bi hezar salan bandora li droka mirovahiy bikin, weke bereheme hza raman li v dever hate afirandin. Mirovatiy cara yekem xwe li v dever nas kir. Perestgeh, gorgeh zgruatan xwe nan dan. Mtojiya Sumer Mezopotamya ew mtolojiya ku mirovahiy p naskiriye ye. Mtolojiya yekem ramana yekem, gotina yekem afirneriya yekem e. Mtolojiya Yunan, Misir, Hndstan Rojhilata Dr bi awayn cihreng avkaniyn xwe ji v dever girtine. Bi gotineke mtoloj aristaniya yekem ji v dever pl bi pl li ser ry erd belav bye. Bingeha mtoloj felsefeya Girkiyan digihje v dever. Mtolojiya Romay j ji ya Girkiyan wdetir neye. Mtolojiya Hnt-Misir Rojhilata Dr bhtir li ser koka xwe maye resentiya xwe parastiye. Em dikarin bigihjin v encam ku mtolojiya Mezopotamya nn bya, mtoloj felsefeya Girkiyan dernediket hol. Mtolojiya Girkiyan j derneketana

War yekemn mtojiy Mezopotamya ye. Mezopotamya erdngariya proz a hem destpkan e. Raman destnivsa yekem li vir hatiye afirandin. Mirovan cara yekem li ser v xak xwe afirandiye ketiye nava tevger
hol aristaniya Ewrpa pk nedihat. War erdngariya kurdan Mezopotamya, cih zanyariy ye. Cara yekem mirovbn, afirandin, devletbn, zagon, ol, aristan li v dever dest p kiriye. Navlkirinn der heq huner, zanyar, felsefe, ol li v dever hatine bilvkirin. em Dcle Firat ji van pkhatinan re bye bingeh. Mirov pn hozan b. Ew hozan ramiya, ro kir pva xem xeyaln civak veguherandin gotin. Gotin veguher nga dahatya b-

daw. Gotin tkil, dalog yekparebn b. Dalog tkil riya wekhev, ait civakbn b. "P gotin heb" dibje Pirtka Proz. Gotin, hv b, at b, azad b, helbest b ji n ve di asteke bilind de hildana dest roveya byern civak xwezay b. Mtos vegotin bilvkirina wan b. Mtoloj digihje beriya nivs. Ji aliy droknas, zanyar utopkan ve ev dem wek navn "orea Neoltk", "Dema Zrn", "Civaka Hoveber a Komun" hwd. hatine binavkirin. Di hi mirovan de dem wek "wekhev", "azad, "demokras", "zdeh bereket", "atiya proz a ku tu kirt xirab t de tune ye hem mirov bi birat t de dijn, hevpariy dikin" cih girtiye. At, wekhev azad p di mtolojiy de hatiye zimn. Dad, at, azad, xwekah, bereket xwedavendn qenctiy mtosn wan wek encama v hv brkirin derketine hol. Nga, mtos, der heq at, wekhev azadiy de b kiryara jin b. Heta di roja me de sedema ku di civak de jin rola atiy dileyze j ev e. Gotina pn der bar jin atiy de b. Peyvn wek jin, wekhev azad di heman watey de dihatin bikarann. Hozan pn bi gotina xwe ya pn dibje ku: "Heb tune b, mar neb, dvpik neb, keftar neb, r neb, ne seg kov ne j gur kov heb. Ne tirs heb ne j erjeng. Xwediy mirov nn b."

Bihar 2004

ZEND

61
gor ku mirov j pareyek xwezay ne tu ngan ku bingeha ji krahiya rasteqniya civak negirin nn in. Naxwe jderka go-

L i heb? P gotin heb. Gotin xweser mirovan e. Li gor gotina nivskarek ku Platon ev bibihstana ew bipirsiyana: "Kjan gotin?" Mtos, epos an j logos? Platon gotin dike s be: Mtos; t wateya gotin, rok, kurterok, efsane hza vegotar e. Epos; hza hozan bi xwe ye. Gotina ku di nava aheng de li gor asta pvanek bi guncan t gotin e. Her wiha epos gotina hozan e. Hozan bi gotinn xweik xemiland ahengdar bandor li mirovan dike, mirovan hestiyar dike dixe nava tevgerek. Epos ji bo mirovan "diyariyeke Xwed" ne gotine ozann ber. Hza ngaeke bdaw bi bandor heye. Epos; di heman dem de t wateya helbest, destan neway. Gilgam, Mem Alan, Ilyada-Odyesseus, Ramayena her bijarteyn v mijar ne. Epk epope avkaniya xwe ji v dever werdigirin. Mtos; naveroka gotin, efsane rok ye. Epos j ekl v y xweik bipvan, parsengdar biqafiye ye. Ev j hev du temam dikin. logos j heye. Logos "Sazmaniyeke Zagon" tne ziman. Bilvkirina rasteqniy ya bi gotink ye maka zanist ye. Zann zanistiy fade dike. Mtoloj; t wateya zanyariya efsaneyan. Di anda Girkiya Kevn de mtoloj, di wateya zann, zanyar, byern deresirut yn ku ji rgezn

hi dibuhurin in. Li v dever em rgeza dalektk ya "Yektiya Dijberan" dibnin. Mtos, efsaneyn dere-

sirut hwd. tne ziman, logos j tam dijber v yek zann, zanyar rasteqniya wan tne ziman. Ev peyvn ku wateya wan dijber hev di heman dem de yektiyek j pk tnin. Lewre li vir "exs" afirner efsane mtosan e. Efsane j jderka zanyariya njen e. Ji ber v yek mtos bi qas dijber in j yektiyek pk tnin. Mtos, di lgerna mirovn li hember xwezay er dikin de areseriyek e. Mtos bi bikaranna hza nga, bidestxistina desthilatdariy ye. Naxwe nga, efsane gotin xweser mirovan in. Li

tin j di krahi rasteqniya drok civak de veart ye. Em v yek ji drok rasteqeniya civak cuda nikarin hildin dest. P gotin heb. Gotin xweser mirov e, berhema mirov e. Mtos j cureyek gotin ye ku titn tn bihstin tn gotin nifan derbas nifan derbas dibin e. Ev di wateya rok efsaneyan de ye. Ev di wateya rok efsaneyan de ye. Gotin berhemeke hza nga ya mirov e. Hza nga ya mirovan bdaw ye. rok efsane berhemn ji hza nga ya bdaw ya mirovan e. Ji aliyek de

62
j berhemeke hv, daxwaz heznn mirovan e. Ji aliyek de j vegotina byern xwezay civak yn nediyar wek, hv, daxwaz, hezn, tirs, dilad, jan e. Mirov pn li hember xwezay tiq ten bhz b. Bi zincrn bhz tirsn xwe ve hatib radan. Xweza hov dijwar bihz b. Teyr bi baskn xwe yn bihz li asoyan difir di, r bi penikn xwe bihz pare dikir, fl bi gewdeya xwe ya girs her asteng li ber xwe dipeliqandin xezal j bi w narniya xwe li bay bez direviya. Mar, dvpik m mor hem ajal xwe diparastin. Li ltkeyn iyayan alav dipijiqn, ji sotikn lavan rbar pk dihatin. Teqereqa asman b, rqna birskan b, av bilind dib lehiy her tit dida ber xwe dibir. Wexta ku roj di ava ev kiras xwe y re li ser erd radixist her tit dibin erjengiya reahiya ev de dilsiya. Mirov di nava van hem qewaman de bdeng, bxem, bi ten, bizdiyay bhz b. Giyanewer her bparastin b. Tjika xezal bi zayna xwe re radib ser piyan dibeziya. Tjika mr j awa ku ji hke derdiket dixuiya. L zarokn mirovan? Bi salan pwstiya w / bi parastin xwedkirin heb. Derdora mirovan bi ajaln hovane yn erjeng rapandb. L digel van hem titan di destn mirovan de ekeke bihz heb. Mirov xwed hi b. Xwediy gotin, hza raman b her wiha xwediy qabliyeta afirneriy b. Mirovan di nava v dorp-

ZEND

Bihar 2004

iya hovane ya xwezay de ro kir pva. Hewl da ku nepniya byeran fam bike. Kete nav xem xeyalan. Xwest ku mna teyran li asoyan bifire. Efsane "Xaleya ku difire" afirand. Ramiya ku ji r fl bihztir be. Ji ber v yek efsaneya Rustem Zal, Herakles Ramayena derxist hol. Bi hezaran xweda xwedavend afirandin. Xwe kire xwediy hza raman, bawer ngaan xwe bi hz kir. Brawestan fikir fikrn xwe veguhestin gotin. Li vir kes ku difikire dirame xwe bi xwezay re yek dibne. Ku bixwaze diewitne, ku bixwaze mna teyr tilran difire, ku bixwaze wek rfl pare dike hem aliyn xwezay yn bihz bi xwe re yeker dike. Naxwe mtos bi aliyek xwe ve

Mirov di nava van hem qewaman de bdeng, bxem, bi ten, bizdiyay bhz b. Giyanewer her bparastin b. Tjika xezal bi zayna xwe re radib ser piyan dibeziya. Tjika mr j awa ku ji hke derdiket dixuiya. L zarokn
lgerna areseriy hviya serdestbn ye. Mtos bi git berhemeke mirovan e jderka xwe raman e. Mirov xwed raman j, vegotar, hozan heta feylesof e j. Xwe bi yekkerkirina xwezay re xwe wek hzeke alternatf dihesibne. Mirov dikare bibje ku ev yek hewldana bidestxistin lgerna serdestiy ye.

Ku mirov ketin xiyalan fr nepeniya xwezay b deshilatdariya xwe pk an n de ji bo w deriyn azadiy j vedibin. Lewre mirovn ku difikirin fr hza hebna xwe dibin xwe nas dike. Xwenasn bi fikirn re paralel p ve di. Bguman li vir di navbera fikirn, bidestxistina rastiy de pratkirin de cudat heye. L ev j rastiyek e ku; giyanewerek ku nefikire d nebe xwediy vegotine efsaneyan j. Civakn ku ramann w her pve ye, ji mtolojiy ra j avkant kirine. Cara yekem ku nivs ji aliy Sumeran ve hatiye dtin bikarann, bi mtolojiya Sumeran ve girday hev e. Mtoloj, bi gelemper afirneriyeke beriya nivs ye. Ji ber v yek ji nivs ra j avkant kiriye. Wek berhema hza mj ngaa mirov mtoloj; ji bo frbna nivs roleke hzdar leystiye. Nivs j, pven belavbna raman bileztir kiriye. Mtoloj, hza mirz, co nirxn exlaq j pk tnin. Mirov, dema ku li hember sirut tdikoiya, qebleyek li hember qebleya din dixwest serdest bibna, ji mtosan hz alkariy distendin. Civakn ku mtosn hzdar afirandine li hember dijbern xwe mirzn wan serdest bye. Mtoloj, bye sedema ku mirov li hember byern sirut ji xwe bipirse. Mirov, di tekona li hember mercn xwezay de, hza xwe ya xwezay qiyas kiriye, li xwe pirsiye, xwe dahrandiye, aliyn xwe yn lawaz bhz derxistiye hol, fr wan b-

Bihar 2004

ZEND

63

ye. Dema ku mirov li rewa xwe dipirse him pirsan dike him ji bersivan dide. Pirskirin, bersivn, lpirsn rbaza derxistina hol ya nakokiyan lgerna areseriy ye. Xaleke balkner a efsaneyan j piran curbecuriya heynan e. Dsa li hember van heynn bihz her car serdestderketina mirovan e. Di alakiya Gilgame, Rustem Zal, Herakles, Ramayana, Odyessuse hwd. de ev serdest bidestxistina serkeftin bi awayek zelal xwe dide der. Li vir serdest curbecuriya heynan pirbna wan di heman dem de hza ramana w civak peyaya serkeftina w dide nan. Efsaneya ku hatiye afirandin iqas curbecur, kr tekilhev be ew qas alakiya raman j bihz e. Raman gotina bihz a mtos bi gelemper ji felsefe, zann, helbest, huner, hunera er hwd. re dibe bingeh. Payeya pvena mtos raman xeteke bi hev re diopnin. Ev yek di heman dem asta arezahiy j diyar dike. Her civata ku di war aristaniy de cih xwe girtiye bi teqez xwediy mtolojiyeke bihz e. Mtos awa bi temam rastiy nayne ziman her wiha bi temam ji rastiy ne dr e. Mtos bi zanat alakiya raman di zik hev de pk hatiye. Mtoloj ji pkhatina olan re j bingeh kiriye. Hem oln pirxweday hem j yn yekxweday bingeha ji mtolojiy girtine. "Efsaneya Adem Hewa", "Vengaiya Cenet" "Tofana Nuh", "Beht"n ku ji pxemberan re hatine diyarkirin hwd.

hem mtos bi mtosn afirneriy re di zik hev de pk hatine. Mtolojiya, xwed taybetiyeke snkretstk ye. Di destpk de ol, zann, felsefe, wje huner hwd. Bi mtolojiy re di zik hev de bi p ketine, pa wek bean ji hev cuda bne. Ev e mtolojiya ji van pketinan re bingeh kiriye. Thales ku di felsefeya rojhilat de yekemn t hesibandin, bi giran di bin bandora efsaneyan de maye. Thales, bandora av raav kiriye, li gora pvann hi dirv dayk roveyek bi zanyar ezmnger l aniye. Herakletos, ji baweriya agir-

perestiy, ji mtosa agir derketiye r felsefeya xwe pk aniye. Anaklmenos j, dema ku bingeha heynan di heway da dibne j dsa di bin bandora efsaneyan de maye. Empedokles j ji baweriya Zerdt derketiye r hmann av, agir heway gihandiye hev. deaya navdar a Platon, bi mtosan ra di zik hev de ye. Platon; ji aliy w y efsaney re, li gora pvann hi mantiq pvanek pve kiriye. Lewre mtolojiya Grekiyan felsefeya wan, bandor li li hevd girtine, di zik hev de p ve ne. Weke ku hem ol ji mtolojiy sd wer-

64
girtine, hem zanyarn pin j mtos, weke avkaniyek hildane dest. Di drok de hem efsaneyn mezin, ji aristaniyn mezin re r vekirine. Dayikwelat a yekem a mtolojiy Mezopopamya ye. aristaniya pin j ji vder dest p kiriye. Efsaneya Misr; ji pramd, gorn brdar ji zayina aristaniyeke birsdar re ku raza w h nehatiye fmkirin, sedem kiriye. Felsefeya Grek, ji and mtolojiya Grek cuda, mirov nikare hilde dest. Taovan ya La -Tz, zanyar ola xwezay j bingeha xwe ji

ZEND

Bihar 2004

mtolojiy girtiye. La-Tz, xwezay rove kiriye, dahrandiye, ji mtosn di derbarn v yek de sd wergirtiye wisa gihtiye encam. Hem berhemn ku ji wjeya chan ra avkant kirine, bi mtosan ra di zik hev de pve ne. Krna ya Hind, destana xwe ya ku dused hezar "duhan" beyt girtiye nivsandiye, spartiye mtos. Teokrtos, Hesodes, Vergls, Homeros, Ehmed Xan, Dante, Frdevs, Mlton Goethe hwd. hem hozann mezin, helbestn xwe bi mtosan ra, di zik hev da hildane dest. Mezinbn

birqonekiya helbest hunern wan; bi hildana dest honandina wan a gerdn ya mtosan ve girday ye. Mtos, li mercn dema xwe, li rasteqniya civak guncandine; li gora pvann hi mantiq, bi roveyek gerdn, di asteke bilindtir de ji nuh ve afirandin e. Mnakn wisa yn balk, mirov dikare zdetir bike. Nexwe aristan, bi mtosan re di zik hev de pve ye. Ku mtos berhema hza nga ya mirov be; aristan j alakiya gerdn ya mirov ku difikire ye. Di heman dem de serkeftina mirov ku li hember byern xwezay difikire ye. aristan armendbn bi nga, mtos raman dest p dike, bi raman mezin dibe hz digire, rehn xwe ber kraniya drok dide bi fikirn hebna xwe digihnin nifn nuh. Wek encam; tu mtos efsanyn ku rehn xwe, di kraniya rasteqniya drok ya civak de nn bin tunene. Efsane; afirneriya kolektf a hza nga ya mirovan e. Weke ku di gotina piyn kurdan da j hatiye destnankirin; "Gha li ser rehn xwe n dibe", mtos j rehn pvena zanist, felsefk, ol, huner ya mirovan gela ne. Li ser bingehek zanist ku me xwe sparte van rehan; d xeta aristaniy j, di nava at, demokras, dad azadiy da p ve bie bihz bibe ji berjewendiyn hevpar n mirovahiy ra xizmet bike.

Bihar 2004

ZEND

65
gelek kes j di bandora wan de mane. Yek j dixwazim, peyv biwja tirk ya "yrtme yrtme kurulu" hildim dest xwe qasek li ser rawestim. Ev biwj bi dest kesinan, li gor teknkeke sosret biyan, ev biwja tirk bi biwja "rvebir" heyeta rvebir" a kurd hatiye wergerandin bi giran t bikarann j. L biwjeke me ya bi v reng tune an j ez p nizanim. Di v mijar de dikarim dabaa du raderan bikim. Yek j "berin" (birin) ya din j "birn" e. Kirarn van raderan digel navn wan karan wiha pk tn. Ya "birin" dibe

TGIHN TEMAYN REWA PKETINN N XURTKIRINA PEYVAN DI KURD DE

Feq Huseyn San
Ber her kar dixwazim v yek bibjim ku ziman, rewdana temayn nivsandin tkiliya peyvan, ne wek wan zannn din in. Ev yek tnayeke pir mezin dixwaze. Lewre, gava ewtiyek bikeve wan zannn din, cih ewt ketiy ten zerar dibne. L dema ewt kete zimn, bandor li hem zannan dike. Lewre ziman dayika hem zannan e. An j hacet kirin, sererastkirin, watedan, tekzkirin, kemilandin, xemlandin tewizandina hem zannan e. Ew j hacetek wisa ye ku, by w tu zann nayn hol. Bi hsan dikarim bibjim ku ji giraniya zannan re pispor w be, tr bike j, l ji zimn re, ev yek ne bes e. Heger ji zimann tekzkir re pisporek ten, tra tkiliy bike bikare guhartinan t de bne hol j, ji ziman kurd, nemaze zaravey kurmanciya royn re dsa ne bes e. Di gehneka me ya ro de, div kirina peyvan an j dirvdana wan, bi reweke vebir b qedexekirin. Heya ew peyvn herm an j yn ku ji n em p agahdar dibin, div an em bi kar neynn; an j bi heyeta zimanzanan re, bi reweke tekz b derbaskirin, pa b bikarann benda pberderketina gel j rawestn. Heger ji deverinan deng hatin, div ew deng bne hjandin. Ji w hjandin re, dsa heyeta zimanzanan peywst e. Dixwazim li vir, li ser mijarek j hinek rawestim. Div ro em ji peyv, biwj tgihn biyan, netirsin zde zor nedin xwe ku kurmanciya wan bibnin xwer bi kurmanc binivsin. Zordann wiha, ji avakirina zimn zdetir, herifandin tne. Div biwj tgihn biyan j ji aliy kesinan ve neyn wergerandin yn wergerand j div di heyeta pisporan de bn hjandin. Dixwazim li vir mnakan bidim, pa biborim ku hindik j be xwestina xwe bnim zimn: Bi kurd, biwja "li min xwe nay" tirkan li gor teknka ziman xwe "hoime gitmiyor" wergerandine. D re kurdn xwenda bajar ev biwj dervey teknka ziman kurd bi "li xwe min nay" wergerandine, bi kar tnin

Nexwe div ro em i bikn? Heger ew peyv, biwj tgihn ku pdivyn me di zaraveyn kurd yn din de hebin bi hsan dest me bigihje wan, div bguman ew bne bikarann. Bi v rew, heger gavek be j, zaravayn kurd ber bi hev du ve diherikin nzk hev dibin.
"ber" ya "birn" j dibe "bir". Wekok: rber = yol gsteren rbir = yol kesen. Jixwe, rveber rvebir j di heman watey de tn bikarann ew v wateya misoger nikare bi reweke din biguherne. Di v mijar de bi sedan mnak tn dan. Nexwe div ro em i bikin? Heger ew peyv, biwj

66

ZEND

Bihar 2004

tgihn ku pdivyn me di zaraveyn kurd yn din de hebin bi hsan dest me bigihje wan, div bguman ew bne bikarann. Bi v rew, heger gavek be j, zaraveyn kurd ber bi hevdu ve diherikin nzk hev dibin.

Bi kurd, biwja "li min xwe nay" tirkan li gor teknka ziman xwe "home gitmyor" wergerandine. D re kurdn xwenda bajar ev biwj dervey teknka ziman kurd bi "li xwe min nay" wergerandine, bi kar tnin gelek kes j di bandora wan de mane.
Bi v yek ten rawestan ne kareki rasteqn e. Div b derbaskirina deman ji pisporn ziman kurd, bi jimarek eqenc fireh, encmeneke trendam b damezirandin. P ew encmen, kirina peyvan biwjan qedexe bike riyek ji yn kir re bibne. D re hema bi lez bez hem weann me hildin bin dest xwe. Brawestan, dest deyne li ser wan ewtiyn bereve ku di gelek weann me de hene. Pit v kar, brawestan div p her kar dest biavje pirtkn me yn nivsand yn kevnare; peyv, biwj temayn di wan de hey, digel rastnivsa wan hilde dest xwe bihjne. Pit qedandina v kar, div bi kovaran sehya civak bi heyetan li hem devern welt bigerin, peyvan bicivnin. D re dest

biavjin zarava devokn kurd, ka di wan de iqas peyv biwjn havil j dtin hene, wan j bihjnin (binirxnin). Heger ji tekziya zimn re pdiv bimne, div pa li areseriya w b nrn. Jixwe em ji v yek re dereng mayne. Zdetir derengmayn d zerareke wisa derxe pber me ku em nekarn ji bin derkevin. Lewra ew kesn ku ji teknka ziman kurd kmagah ji kmagahiya xwe j bxeber, biwjine peyvine vajiy teknka ziman kurd, di zimn de cih dikin peyvine kurd j ewt bi kar tnin. Div bi lezgn p li wan b girtin. Di zanna me de, heger em di v riy de, an j manend v, di riyeke din de neine ziman xwe, em nekarn bi reweke tekz zimn sererast bikin, an j ji tengas ewtiyan rizgar bikin. Div b zann ku, xwediy zimn rasteqn "gel" e. Bi v rew em ser li gel didin raya wan dipirsin Ew encmena em j daba dikin, div ji bo demeke kurt b bikarann. Ango div bi lezgn Akademiya ziman kurd b damezirindin ew akadem pengiya zimn hilde dest xwe. Dema ev merc hate hol, div encmena gon, peywir radest w bike. Dibe ku min di v bersivnivsa kin de nekarbe hem daxwazn xwe ji we re pk bikim. Ji ber astengn keftleftn ferm y civat, ara hatina li wir j bi dest min neket. Spasn xwe digel daxwazn serkevtina we, ji dil pk dikim.

Ne: Ev nivsar wek danezan ji Konferansa Ziman Kurd ya Berln re hatiye andin di Konferansa Ziman Kurd de ya ku ji aliy ensttuya me ve di 16. 04. 2000 an de li Stenbol b, wek gotar hatiye pkkirin.

Bihar 2004

ZEND

67
diparzim, d biparzim, biparze, min parast, min d biparasta, min diparast...diperizim, d biperizim, biperize, ez perestim, ez d biperestama, ez p perestibm...digezim, ez d bigezim, bigeze, min gest, min d bigesta, min gestib... Pit van mnakan em careke din vegerin ser mijara rastnivs. car du aliyn vekt hene, yek nivsna peyvan yek j nivsna hevokan e. Ji bo hevokek j em nimneyek raber bikin. Meha trmeh; di v hevok de /a/ bi /meh/ ve // / j bi /trmeh/ ve hatiye nivsandin. Di v mnak de /a/ veqetandeka binavkir ya yekejimariya zayenda m ye // j tewanga binavkir ya yekeji-

LI SER GELN ME YN VEKT

Zana FARQN
Di war ziman me y nivsk de vekteke me ya hevgirt ya ku dil her kes rihet bike bihle hem bikarhnern ziman bidin ser w op mixabin ku nn e. Her derdoreke me ya siyas ne siyas xwed rastnivsek ne. Ev rewa hey dibe sedem ku em li ser van mijaran rawestin ser xwe binin. Xwez em ne bi van mijaran l bi mijarn dtir n ziman xwe bil bibna. L em i bikin ku ev mijarn han di war ziman me y nivsk de dibin sedem gjah tevliheviy. ji ber v yek me xwest ku em careke din vegerin ser van mijaran, ku ber j em li ser van rawestiyabn. Beriya her tit, ez p hewce bi ravekirina vekt rziman dibnim. Pit re ez d ramann xwe derp bikim. Ka em bala xwe bidin b vekt ango rastnivs i ye. Bi awayek kurt vekt wiha t ravekirin: Ji rzikn ziman nivsk re t gotin ku div kes rayet wan bikin. Ba e, ev rzik awan tn peyitandin? Bi piran, bi saya rziman bingeha vekt t dann, qayde rzikn w xuya zelal dibin. Her wek ku t zann, rziman (yan gramer) li ser hmann zimanek yn mna deng, tee, tewandin, peyv hwd. Radiweste, wan vedikole,

disenifne, tkiliya di navbera wan de diyar dike, rzikn zimn diselmne (tespt dike) awayn rast n hevokan dide xuyakirin. T dtin ku, ya ji vekt rnivs re r vedike rziman e, nexwe em nikarin rastnivs ji rziman cuda hizir bikin. Em bi hsan dikarin bibjin ku, klta rastnivs rziman bi xwe ye. Da em v yek j akera bikin ku, rziman bi tena ser xwe her tit rastnivs areser nake. Li ser v yek, em bi nimneyek mebesta gotinn xwe zelal bikin. Carinan di hin nivsaran de em rast end away heman peyv tn, wek /bihstin/ /bihztin/. Di vir de pirs ev e, teeya rast kjan e?

Her wek ku t zann, rziman (yan gramer) li ser hmann zimanek yn mna deng, tee, tewandin, peyv hwd. radiweste, wan vedikole, disenifne, tkiliya di navbera wan de diyar dike, rzikn zimn diselmne (tespt dike) awayn rast n hevokan dide xuyakirin. T dtin ku, ya ji vekt rnivs re r vedike rziman e, nexwe em nikarin rastnivs ji
Di w peyv (lker) de, gel di deng /s/ /z/y de dixuye. car bi saya rziman em t derdixin ku teeya rast /bihstin/ e. awan? Di lkern me yn ku dawiya wan bi /stin/ diqede de, deng /s/y di dema niha, dema b raweya ferman de li deng /z/y dadigere: wek; bibihze, ez d bibihzim, ez dibihzim... Ji bo demn bor, kana heman lker; min bihst, min d bibihsta, min bihstib... Ji bo ku babet hn bhtir diyar bibe, em end lkern din j biivnin. Lkern me bila parastin, perestin gestin bin: mariy ya zayenda m ye, ji lew re div ku bi peyvan ve b nivsandin. Pir xwe t dtin ku rziman bi xwe j, ji bo rastnivs rzikan datne. Me daxuyand ku rziman ji bo vekt her tit nikare areser bike, niha em ji bo v gotina xwe ser li hin ravekan (zahan) bidin. A ku dide xuyakirin w xal (nuqte), bhnok, nuqtepirs, banean, tpa girdek hrdek, kjan bje ango peyv bi tp herfa girdek, kjan j bi ya mezin dest p bike hwd. bi riya vekt tn peyitandin. Tkiliya rziman bi van xalan nn e. Bi gotineke din, ev rzik pit

68
re tn dann. Digel van yekan, rzikn vekta zimanek bi senah dikare xwe bispre s prensban:

ZEND

Bihar 2004

1) Vekta Denganiy (rastnivsa fonetk) Alfabeya ziman me alfabeyeke fonetk e, ango ji bo her deng tpek t dann deng bi w t nimandin. Em piek ron bidin ser mijara xwe. Em bala xwe didin ku heman (eyn) peyv dikare bi end cureyan, bi end edan b nivsandin. Nimne: sitirandin, sitrandin, strandin... an j xes, xwes, xes .... an j filitn, felitn... Away rast kjan e? Me got ku li gor alfabeya me div ji bo her deng tpek b bikarann. Nexwe bi zelalkirina fonetka ziman me, ev gel hel dibe.... Bi saya denganiya ziman xwe em bidin xuyakirin ku ka dengdr tn cem hev an na, her wiha peyvn me bi end dengdaran dest p dikin hwd. Em dizanin ku di ziman me de di navbera deng /s/, /t/ /r/y de dengdrek nn e. Nexwe rastnivsa peyva /sitiran/ an j /sitran/ ev e /stran/ e. L bel li vir geleke din li pber me heye. Bi rast tu li kjan xebata rziman ya kurd dinr, tu li newekheviya senifandina jderkn deng ziman kurd ty. Bi kurt em diyar bikin ku hna em ne xwediy senifandineke hevgirt ya fonetka ziman kurd ne. Ji lew re areya nivsna awayn peyvan li ber me heye.

Li ser rayek kokn peyvan radiweste, di vekteya peyvan de (yn biyan j t de) ser li bingeh hm peyv dide, rastiya wan derdixe hol wisan bi kar tne. Mnak: arlepk, alepk, aplk, apelk... Em van peyvan dahrn, ku di rastiya xwe de yek peyveke hevedudan ye. L hema em bi kurtas bibjin. Peyv ji s hmanan hatiye p, ji /ar/, /lep/ /k/y. Ev her s hman hatine nik hev peyveke hevedudan anne p. Nexwe ya rast /arlepk/ e, ne yn din in...

3) Vekteya Kevneop Ji nav j awan xuya dibe, di mijara rastnivs de ser li awa weyn rastnivsa kevneop, ya adet t xistin... Ew berhemn me yn klask, n ber, ji bo me dibin rnander. Em bi van s riyan dikarin hmek xurt tekz ji vekta ziman xwe re kin kmasiyn ku hene ji nav rakin.

gengaz e, imk di v war de hin biryarn gelemper tn stendin konferansn rastnivsan tn lidarxistin. Niha kurdn me yn ku alfabeya ereb ya kurd bi kar tnin dikarin bibjin ew ji sed sed vekteke xweser bi kar dihnin? car ku em li ser vekteke xweser ziman xwe israr bikin, dsa em dikarin ser li berhemn kevn n ku bi alfabeyeke xweser ziman me hatine nivisandin, bixin. Da ku heta ji me b em rastnivseke xweser ziman xwe pk bnin. Ji bo mnak, Mishefa Re Cizwe ji bo v yek nimneyn ba in. Hjay pirs ye ku em bipirsin, gelo ew alfabe rastnivsa ku ziman me p hatiye nivsandin i qas xweser in? Div mirov ba li wan bikole l mze bike b ka rastnivseke hevgirt j di wan de heye, an na...

Vekta Celadet Bedirxan Em git p dizanin ku Celadet Bedirxan ji hla bilvkirin (telafz) ve, devoka Botan ji ziman me y nivsk re hilbijartiye. Em tev j qet nebe, bi awayek teork v yek dipejirnin. L ku mesele hate kete kardariy (pratk), em ters v rew dikevin. Gelo ima? Gerek em v nuqtey ji br mekin ku, her hermeke me xwed bilvkirinek ye, heta di heman herm de bilvkirinn cuda j hene. Jixwe em nikarin ji fonetkeke homojen a ziman kurd behs bikin. Em bi br bnin ku tu netewe ne xwed

Sdgirtina ji ezmnan Niha em alfabeya Latn ya kurd bi kar tnin (bi git kurdn bakur), ev j titek surit ye gava ku tu alfabeyek bi kar bn, biv nev tu d di bin bandora hin rzikn w alfabey vekta w alfabey de bimn heta tu d hin ji wan rzikan j, ji xwe re bipejirn. Gelo em dikarin bibjin ku na em bi tevah ji wan cih ne? Hem tu d alfabeya wan bi kar bn hem j tu d xwe ji rastnivs rzikn rastnivsa wan bi temam bi dr bid? Na, ne

2) Vekta Etmolojk

Bihar 2004

ZEND

69
rmek bi kurtkir t bi lvkirin, li hermeke din j by ku b kurtkirin t gotin. Nimne: keya: keyay gund an j key gund rojname: rojnameya heftey an j rojnama heftey mele: meley medresey an j mel medres awan di nimneyn me de j xuya b, ji aliy bikarann ve du we hene. Niha ji aliy wateya hevokan ve tu gel nn e. Li ser van nimneyan ax ku em rawestin, em dibnin ku ji hla watey ve gel u nn e. Wate winda nabe. Mebest di-

denganiyeke hevgirt ye. Pa radibin ji xwe re cihek mnan navend qebl dikin dengn ziman xwe li gor jderka wan tesnf dikin. Gava ku em ji aliy fonetk ve li mijara xwe hr bibin, div ku em v yek ji bra xwe qet dernexin. Heke ez rabim ji lay bilvkirin, ji xwe re herma Serhed bigirim, ez d ters Celadet Bedirxan bikevim. Eger ez wisan bikim, maf y din j heye ku ji hla herma xwe an j hermeke dtir ve, li ser meseleya fonetka Kurd raweste. Wek nimne hin herm /av/ mnan /ehv/, /'ev/, hin herm /zivirn/ nola /zvirn/, hin herm /hesin/ bna /h'esin/, hin herm /xw/ fna /xwey/ bi lv dikin. Em dikarin bi i teher xwe ji v aloziy rizgar bikin?!. T gotin ku gel awan dipeyve em j wisan rastnivsa xwe saz bikin. Em pirs bikin, ma gel me bi awayek homojen dipeyve, ma gel me xwed fonetkeke pikdar (muterek) e? Em ba dizanin ku her hermek heman deng bi tonek din bi lv dike. Yek /s/ya di /sed/ de bi awayek ede bi lv dike, yek hn nermtir bi lv dike... Loma, an em d li ser biryara Celadet Bedirxan bimnin ku b awan ji aliy bilvkirin ve Herma Botan ji xwe re mna bingeh hilbijartiye, an j div ku em hermeke dtir ji xwe re hilbijrin. Eger ez raya xwe derp bikim, gerek mirov li ber biryara Celadet ranebe. imk, ku em v mijar ji nqa re vekin, em ji bin dernakevin. Cih dax mixabnet ye ku bi me re hna hest ne-

tewey di v mijar de j bi p neketiye, hermparz bi hin kesan re j hermperest serdest e bye perde ketiye ber av wan. Di ziman de hin tit dikarin li dervey rzikan bimnin. Yan wek awerte tit dikarin derkevin ber me. Em j dikarin bi avek din li wan binrin. Gotinek bi nav "xelet menr" heye, em j dikarin di v arovey de li hin rzikan binrin. Yan dikare ew tit ters gramer be, ters vekt be, l ji ber ku ji aliy maney ve tu aiyek nabe, tu guhernek

Di ziman de hin tit dikarin li dervey rzikan bimnin. Yan wek awerte tit dikarin derkevin ber me. Em j dikarin bi avek din li wan binrin. Gotinek bi nav "xelet menr" heye, em j dikarin di v arovey de li hin rzikan binrin. Yan dikare ew tit ters gramer be, ters vekt be, l ji ber ku ji aliy maney ve tu aiyek nabe, tu guhernek dernakeve himat, mirov dikare qet dest ned.
dernakeve himat, mirov dikare qet dest ned. yar akera ye. L ji lay rziman ve gel heye. Gerek dike ku deng neyn xistin. imk ev rewa han ji aliy binyad (bastr, bunyew) ve di ziman de naqewime. Ne tewang e ne j rzikeke ziman me ye. Ten ji aliy bilvkirin ve reweke rasteqn heye li piya me. Ev yek j, ji aliy vekt ve di war nivsk de gelemey derdixe ber me. Dibe sedem dubendiy. Ez bi awayek kurt ramana xwe derbibim, ji bo ku yektiyek, hevgirtinek di rastnivsa me de hebe, meyla min li ser away ne kurtkir ye. Mijara me ya duduyan ev e, gelo beriya deng /y/y deng // t an nay? Celadet Be-

Li ser Terkban

Rastnivsa

Pit ku me der bar mijarn jor ramann xwe derbir, car ez dikarim bm ser mijareke din girng. Mijara me ev e, peyvn me yn ku bi dengdrn /a/ /e/ diqedin, gava bi peyveke din re terkb dikin /y/ya kelijn t paiya wan gelo dikevin an j nakevin. Bi rast gava em guh li ziman devk didrin, em dibnin ku em hinan kurt dikin hinan j nakin. An j, heman peyv li he-

70
dran dibje ku nay. Di di war nivsk de hin ji me rayet v rzik dikin hin ji me j nakin. Ji lewre, newekheviyek di war vekt de diqewime. Pirtir ev gela han di peyvn ku dawiya wan bi dengdra ""y diqede de, derdikeve. Dengdara "y"y j, mna tpa kelijn/pwendiy bi erka xwe radibe. Em v j bibjin ku di ziman me de s dengdar bi erka tpa kelijn radibin: h, w y. Ev her s dengdar j, di zanista fonetk de wek nvdeng tne pejirandin. A jixwe ji ber v yek ye ku gela // /y/y t li ber me disekine. Gava ku dendra //y t piya dengdara /y"/, asmilasyonek t p deng //y nema mna xwe dimne. Nimne: der: deriy biniya mal tir: tiriy rez gund mal:maliya meley gund Niha ez li gor fonetka herma xwe, dikarim bibjim ku deng /y/y hkariyeke mezin li deng //y dike nema deng //y wek xwe dimne. Eger ew deng sed sed li deng /i/y danegere j, ew ji sed sed ne // ye j. Bi kurtas, guherneke berbiav t de bye. Ji bo selmandina v yek min bi xwe kesn ji herma Botan j dan axaftandin. Min dt ku ew j wek dahrna me deng //ya li piya /y/y bi lv dikin. Bel, Ew deng ne tam // ye ne j /i/ye. Dengek wisan e ku di navbera her duyan de ye. Di vir de awan me li jor j got, em bi meseleyeke asmi-

ZEND

Bihar 2004

lasyon re, r bi r ne. Ev yek di bastra ziman de diqewime. Hemin ku deng //y mna xwe namne, peyta Celadet Bedirxan di cih de dibnim ji lew re dibjim ku div beriya /y/y deng //y ney... Mijara me ya sisiyan j li ser deng //y ye. Dsa deng /y/y derdikeve piya me. ax ku terkbek t p dengdra //y t piya dengdara /y/y, guhernek di deng //y de dibe. awan me li jor j diyar kirib, ev qewimn rdan ji ber dengdara /y/y ye. Deng /y/y, //ya li piya xwe asmile dike. Li gor Celadet Bedirxan div deng // an d bibe /i/ an j /e/. Wek diya min an j deya min. L ev yek di hem terkban de pk nay. Nimne: r: riya navbera gund bajr an j rya navbera gund bajr d: diya min a pak an j dya min a pak : tu ya xwe dibj(!) s: kes syemn (!) Niha di kardariy de ez bi xwe rast li her du awayn bikaranna deng //y hatime, yan riya navbera gund bajr an j rya navbera gund bajr. Meyla min li ser away bikaranna /i/y ye. Ango "riya navbera gund bajr", ji "rya navbera gund bajr" tir dibnim. L wek ku di her du nimneyn daw de t dtin ku me nana banean di nav kevan de daniye paiya wanem nikarin //ya wan li deng /i/y

dagernin. Bi gotineke din ez bi xwe nikarim di na "tu ya xwe dibj" de bibjim "tu iya xwe dibj" Der bar v babet de mirov dikare hin rzikn awerte deyne, yan rastnivsna hin terkpan ji rzika gelemper biawertne. Di van her s mijaran de ji bil peyt tesptn rziman, pwist bi terchan j heye. Ji ber ku di nav gel de hevgirtinek pvaneyek (ango standartek) tune. Ji bo ku nn e, erk j dikeve ser mil me da ku em li ser weyek biryara xwe bidin. Bi kurt be j, min div ez l ji du mijar din j bikim. Yek j ev e: Di ziman me de ede nn e. Nemaze ji bo peyvn sade ku ji hmann din nehatine p. Ez carinan rast l tm ku hinek radibin cot /r/ cot /l/ bi kar tnin. Ev ne titek rast e. Ji ber ku ev ne mijara alfabey ye, ew mijarek ji mijarn denganiya ango fonetka ziman e. Mijara din j, mijara dabir yan apostrof ye. Bi awayek git ez dikarim bibjim ku ev di ziman me de nn e. Ji bil end awerteyan. Kurtebja peyvan reqeman. Ji ber ku ravekirina v mijar bi tena ser xwe hewce dike, ez niha kurt dibirim. Wek me ber j anb ziman, beriya her tit hewce dike ku hay agaha me ji bilvkirina Celadet Bedirxan hebe, ku vekta xwe li ser ava kiriye. Ji lew re em ji bra xwe qet dernexin ku em ne xwediy

Bihar 2004

ZEND

71
rok axa bjey, pdar e. Her wiha em di pnmaya xwe de xebatek k dahrandin zelalkirina sedsala bist yekemn dihewne, difikirin. Dema em lgernek li ser droka ku em wek alakiyek bra kolektf civak dinirxnin, bikin; pwst e ku em v yek mna hebnek civak bihesibnin. Her wiha tkiliya v yek bi dorhl, bi xweza bi hev re ewa ye? Ev tkil, d ewa d di nav kjan ert mercan de p bikeve? Ji bo xebateke zanst, bi hev re rovekirina van mijaran, ji bo encamgirtin titek jnager e. ZANISTA DROK METODOLOJIYA W Nrna zanist ya drok Em dikarin zanist bi awayeke kurtah, wek hem agahiyn ku mirov hilber, rkpkir yn di pvajoya lgern, tgehitin daxuyandina rasteqn de rave bikin. Zanist, bikaranna daring a ku bi awayeke alak hat kirin, waz girtiye. Bingeha zanist bikaranina teknk ya ku bi dest mirovn hov bi hezar sal ber nha hatiye dann. Her wiha veguhastina w derbaskirina w ya ji bo nifn n j, piy bi rya bjey, pa j bi riya nivs pk hatiye. Lewre j raman siwrann tkildar zanist yn wek shr, ol felsefe ku ji nav jiyana civak derketine avkaniya xwe ji jiyana civak digirin, pk t. Mirov ji bo ku bibe xwediy jiyaneke bmirin her tim

BERNAMEYA BEA DROK YA ENSTTUYA KURD YA STENBOL

fosnetkeke hevgirt ne! DESTPK "Drok di roja me de veartiye, em di despka drok de" Dema ku em li drok dinrin, bi gelemper em dibnin ku her aristan di nav atiyeke wek ku drok bi xwe dide destpkirin snorkirin de ye. L awa ku tu civakn ebed; brabird dahat, tunene, her wiha tu civakn homojen ku ji nik ve derketine hol j tune ne. Dema ku mirov di pvajoyn perisin yn azna pvena dyalektk de hewl dide ku pdiviyn xwe yn irt bi ch bne, di heman dem de hm aritaniy j bi v hewla xwe datne. Mirovah yekemcar bi hza hilbern bi alakiya himend ya ked, li Mezopotamyaya Jorn derketiye ser dika (sahne) drok. Mirov li hewza Firat qntarn Zagros Torosan yn ku daketine nav detan de, bi pkanna orea civakbyn re; bye xwediy alekiyek ku di jiyana mirovahiy de, cihek pir girng digire. di pkanina alakiya mirovahiy ya her mezin de cih girtiye. Bi v alakiya xwe ya ku em dikarin bibjin alakiya mirovahiy ya her girng e, mirov hem vejna xwe, hem j droka xwe afirandiye. Ango mirov dema ku xwe afirandiye, di heman dem de droka xwe j afirandiye. Di roja me de d belge ten bi ser xwe nikarin byer rdenn drok zelal ekere bikin. Ji ber v pdiviy ye ku hind die xebatn bjey yn drok di xebatn drok de giring bandorker dibin. Em wek bea drok v rgez girng payeberz dibnin tev-

Mirovah yekemcar bi hza hilbern bi alakiya himend ya ked, li Mezopotamyaya Jorn derketiye ser dika (sahne) drok. Mirov li hewza Firat quntarn Zagros Torosan yn ku daketine nav detan de, bi pkanna orea civakbyn re; bye xwediy alekiyek ku di jiyana mirovahiy de, cihek pir girng digire. droka xwe j afirandiye.
gerna li gor v rgez, wek titeke pwist jnager dibnin. Nemaze j serobinabna civak ya di awaniya oreker de gupennn di van sih saln dawn de byn, ji bo xebatn me yn pnmaya bea d-

72
di nav hewla tkona hebyn de bye li chaneke bmirin geriyaye. Ji ber v yek mirov hikmdariya li ser hem titn ry din, ji bo xwe wek bgaviyek jnager dtiye Mirov dema avn xwe vekir li derdora xwe nihr, xwe di nav zincra xwezay ya hovan de dt ku hukumdariya li ser w, wek boneya hebna xwe dibne, xwest ku xwezay hilde bin hikmran bandora xwe. Ji bo ku zincra xweza ya hovane fam bike derxe hol, kete nav hewl xebatan. Ji bona ku van titn (xweza) nediyarn ku derdora w/ dorp kirine fam bike, lgern

ZEND

Bihar 2004

Mirov, ji bo ku bibe xwediy jiyanek bmirin chanek bmirin, her tim di nav hewla tkona hebyn de bye li chanek bmirin geriyaye. Ji ber v yek mirov hukumdariya li ser hem titn ruy din, ji bo xwe wek bgaviyek jnager dtiye.
lkolnn ramyar diviya. Bi v pwendiy mirov ketin nav lgern lkolnn ramyar. Ev lgern ji bo hiyarbna mirovan b gava yekem giring. Li ser v bingeh nzk deh hezar salan ber niha, di qada hilbern de oreek mezin berbiav b. Ev ore piy di war hilbern de, d re j di jiyana mirovan hem hebnn daring civak de,

b sedema gunerandinn waz. Mirovn ku ji bo xwe li derfeta jiyaneke bmirin hikmdariya li ser xwezay digeriyan, bi v hewl di heman dem de alakiya mirovahy ya her girng sereke j, yan andin kef dikirin. Zansta drok, civaka ku her tim diguher di nav bizaveke brawest de ye, dinirxne. Her wiha di encama v nirxandin de j bi perspektfek piral, hem agahiyn ku di dawiya nirxandinn w de derketine hol, hem ji tecrbeyn kesn ku di paeroj de jiyane, dide famkirin. Pergala mirovan, wan near dike ku ew roja ro, hem ji bo civak derdora ku di nav de dijin, hem j ji bo ku chan fam bikin hla guherna civak kif bikin, bizanibin. Rewa civak ya ayndey mecbriya zanna jiyana rojane, zanna drok ji bo mirovan jnager dike. Di v rew de, pdiviya zanna drok derkikeve pber mirovan. Rbirmana bi pirsgirkek bi v away re, pirsek wek "derfeta nirxandina drok ya bi awayeke bal pkan e?" derdixe pber drokzanan. Ji bo ku mirov bikaribe, radeya ku civaka ew di nav de dij, nirxandina paeroj epandina roja ro ya ji hla paeroj ve bike, div rbazek objektf b bikarann peytantinek objektf j ten bi v away gengaz e. Pvena zanstan ber her tit keya rbaz ye. Ponijna zanist li Rojava di sedsala XVll an de derketiye hol. Piy zanistn

tkildar xweza derketine. Drok j wek zanstek, pit v dem bye. Drok her iqas bi awayeke rbaz j nebe, ber w dem j her tim hebye. L bel drok ji ber ku zanisteke bi hebna mirovahiy heta niha hebye j, di sedsala dawn de wek zanstek hatiye pejirandin. Teegirtina zansta drok j wek ya zanistn din bye. Piy byern derbar mirov xweza de hatine rok kirin. Pit re j, ji bo ku sd ji van rokan bigirin, forml hatine peydakirin. Di encam de j drok wek zanstek tee girtiye. Kes ku drok dike mirov e. L mirov vna xwe ji civaka ku di nav de dij hildigire. Bguman civak j teeya xwe ji tkiliyn abor digire. Girday nerna tkiliyn hilbern, tevgern mirovan; fikr vna wan a ku drok dike j diguhere. Heta ku waza hilberna mirovan neguhere, pkannn ku droka mirovan dikin j naguherin. Gel heta ku droka xwe bi dest xwe nenivsin, nikarin bibin xwed jiyanek netewey hebnek. Ev rewe di heman dem de ji bo mirovan j derbas dibe. Drok, hzn hilbr n drok zagonn objektf n civak ku rehn van girday sedemn civak abor ne, dihundirne. Metoda lgerna drok ya zanist Drok, di encama tecrubeyn end merhelayan de gihtiye radeya ku niha di nav

Bihar 2004

ZEND

73
kes dorhla xwe bandor bike, girngiya w byer j ew qas zde ye. Drakzan kes ku li ser paeroja civakan bye pispor li ser civakan hrby nne. Di encam de em dikarin drokzan wek kes ku dikeve nav jiyana mirovan, hstn van fam dike, li ser ramann wan bandorek dike tit ku nirxek dide jiyana wan peyda dike bidin naskirin. Tit ku rast, rdan zanst ew e ku droka ji despka jiyan heta niha li gor taybetmend, cih merhaleyn civakn ku gloverkek droka mirovahiy ne, bn kifkirin nirxandin. Em bawer dikin, xebateke ku li gor rbaz zagonn diyalektk b kirin, d rbaza her zanst encamdr ya dest xistina rdan derbixe hol. Tita ku me bi da dike, ji dr rawestna fereseta nijadperest, hikeneteweyt, dealst, teolojk opandina rbaza zanist ya li gor zangon esasn dyalektkiye.

de ye. Di sedsala XlX yan de drok wek kronolojiya byeran dihate zann. Careke din di nav heman merhaley de komek drokzann ku drok wek rdann mutlak dihesibandin "wateya di drok de" mna titek ku di nav drok de veart ji xwe kif dibe difikir. Ev nzktdaynn ku tu deman li ser bingehek rasteqn zanst ne rnitn, di dawiya sedsal de, mijara drok drokzan kirine dabaa nqaan ev feraset di bingeh de hatiye lpirsandin. Girday v lpirsn derketiye hol ku "wateya di drok de" d bi felsefeya drok ve b famkirin d di navbera rdan drokzan de tkiliyek diyalektk b sazkirin ku heta niha radeyek saz bye. Bi gelemper di nav drokzanan de t pejirandin ku div ji bo ku byerek b nivsn, pwste demek dirj di ser re derbas bibe. Ku ev rbaz li ber avan ney girtin byer di demeke kin de b nivsn, ev drok nivsn d gelek ewtiyan di hundir xwe de bihewne. Em j v rpvan ji xwe re wek rgezek dipejirnin. Boneya v rgez wek derneketina emcam bandorn byer yn di dema kin, asay dirj de derneketne hol kesn ku byer bi hem hlan ve jiyane, hj dijn, t niandayn. Eme bawer dikin ku drokek di v rew de li gor van rbazan b nivsn; d algir, subjektf, pdaraz bibe nemaze j d bandorek neyn li ser droka ku di dema kinde b nivsn, bike.

Cardin em dikarin bjin ku drokzann xwediy roveyn drok yn cih, dema ku xwe ji atmosfera ramana serdema ku t de dijn xelas neke; nikare xwe ji subjektvzm j xelas bike.

Cardin em dikarin bjin ku drokzann xwediy roveyn drok yn cih, dema ku xwe ji atmosfera ramana serdema ku t de dijn xelas neke; nikare xwes ji subjektvzm j xelas bike.
Rdaneke din a ku div drokzan girngiy bid, hilbijrt; taynkirina cih girngiya byer kifkirina w ye. Dibe ku gelek foktor li ser girngiya byerek bandor bikin. L krtera ku wek rbaz b pejirandin; radeya bandorkirina w byer ya li ser dorhln ku hildane nav xwe de ye. Ango byereke iqas zde

74
Mijara drok Dabekirina serdemn drok n li gor pven guhernn drok ya bi awayek zanst tkildar krtern siyas, civak abor nzktdayna her ba zanst ye. Drok dema ji derketina belgeyn drok heta roja me dinirxne lgern li ser dike. Dema ku belgeyn w yn nivisk tune ne, wek "dema ber drok" t ravekirin. Maweya ku zanista drok xebatan li ser dike, l dikole dinirxne yekperketiyek nan dide. Her wiha ew dem j gavn ji hev cih pk nay. Ew dem bi hev re girday herikbar e. Maweya ku dibe mijara drok "maweya pven ye." Bea mijara drok li ser lkoln dike, wargehn Mezopotamya Misr ye. Ji ber ku belgeyn drok yn yekem her kevin li van deran derketine ku heta roja me j ron dikin. Wek hem zanistan, zanista drok j ji bo ku serdeman an j mijarn ku li ser xebat dike, batir bn zann hsantir be, li gor pvajoyan dabe dike. Ev be li gor mijaran ji bo ku ji aliy pisporan ve batirn b nirxandin t aznekirin. Dabekirina drok ya li gor mijaran, em dikarin wek droka xweza, droka raman, droka dad, droka ramyar, droka felsef, droka huner, droka zanst gelek cureyn din , an j axn din yn drok binav bike. Ji bo peytandin, pven guhernn civak, bikaranna

ZEND

Bihar 2004

pvann abor, civak ramyar helwesteke girng zanist ye. Drok xebat lkolnn xwe li ser maweya ku belgeyn drok derketine hol dike heta roja me tne. Maweya ku di der bar w de belgeyn drok tune ne j wek "demn ber drok" an j pdrok tn ravekirin. Em ro pber alavn ku pnc hezar sal ber niha ji aliy mirovan ve hatine kirin, tn. Em dikarin anda mirovan ku ber demn drok, bi alkariya arkeolojiy dahurnin derxin hol. Her wiha mirov dikare, bi riya belgeyn bnivs j bn, pven tgihetina huner zelal bike derbixe hol. L bel mirov nikare teeya byern drok yn ji encama jiyana mirovan derketine, bi awayek sosya-poltk lkoln bike an j bizanibe. Nirxandina belgeyn bi v away bi temam girday rovekirina lkolner e. Belgeyn nivsk bnivs yn ku di encama jiyana civak de derketine, avkaniyn drok pk tnin. L di dema lkolnn drok de hin caran belgeyn nivsk tra nakin. Wek mnak, di serdemn koledar feodaltiy de nivs ten ji hla hzn serdest ve dihate bikarann. Em dikarin daneyn drok wek neyn bjey, destan, serphat, efsane, pkenok, menkbe, peyvn watedar (biwj) neyn nivsk, brann, tbiniyn getiyar, brdar, dndeh (soyaaci), salane, kronk, jnengar rojname rave bikin. Careke din em dikarin bel-

geyn nivsk wek wne, sret ku neyn xzkir ne pamayn bi xwe mayn, pamayn term mirovan, pamayn navn cih waran, pamayn r dirb, pamayn nmsmatk, pamayn folklork, pamayn huner, zanst andn, berhemn wjey, abde, pamayn dplomatk gelek cureyn din destnan bikin. Tkiliya drok ya bi zanistn din re Drok zansteke wisa ye ku hem zanstan, bi wan dide zann. Ji bo famkirin famdarkirina drok, derxistina w ya hol ya tkiliyn di navbera kevn n de, gelek axn zanist, zanista drok rave kirine. awa, ji wjey bigire heta sosyolojiy, antropolojiy, arkeolojiy, zimanzaniy, erdngariy, ednezyariy, mmariy, felsefey, huner gelek zanistn din ji drok sd werdigirin; drok j bi heman away encamn van zanistan bizann, di lkolnn xwe de bikar tne. Etnografya, ji ber ku zanisteke mirov ya li ser qewmn drok yn serdema tart lkoln lgern dike, ji bo zanista drok girng e ji ber v yek j tkiliyek xurt di navbera wan de heye. Destxistina tgihetinek huner bi droka huner re gengaz e. Ji bo famkirina pamayiyn ewaniyn huner, di hem xebatn ku tn kirin de tit ku derfeta pven dide hunermend daneheva drok ye.

Bihar 2004

ZEND

75
dtin. Ji ber ku jiyan rasterast girday hilberna andin b, di hilbern de rola jin j berbiav b jin zayinker b. Jin di jiyana civak de di qebl de xwed biryar b. Hetta em ro li peykern xwedawendn dayk binrin, em bibnin ku

Drokzan ku agahiyn civaknasiy fam nekiribe xebatn drok bike, ji ber ku d nekaribe bingeha byern drok yn civak ekere bike, d xebatn w j zanistiy dr bin. Arkeoloj hem ji bo serdemn drok, hem j ji bo yn pdrok avkaniyek pir girng e. Ji ber ku arkeoloj demn bnivs paeroja mirovahiy re mijl dibe. Her wiha civaknas, felsefe, dad zanist, girday w abor j ji drok sd werdigirin. Em bawer dikin ku di tkiliyn di nav zanstan de ji bo dirok a her girng arkeoloj ye. Ji ber ku arkeoloj demn drok yn her tar; by ku belgeyek hebe dikare derxe hol. Tkilraandina di nav duh ro de, bi pkanna tkilraandina di navbera zanista arkeoloj civaknasi girseyan de pkan e. Ji ber v yek arkeoloj, ji bo ku civak ji van agahiyan sd werbigire ev agah ten ji aliy zanyaran ve ney zann di akademiyan de nemne, civak bondora duh a li ser ro bibne, arkeoloj bi paeroj droka mirovahiy ya her kevn re mijl dibe. Niqan di paeroj de byn d hj bidomin. Ango d siwrann n, rastiyn ku hatine veartin, titn biqest nehatine dtin, titn ku nehatine gotin, titn ku d n ve ji bin ax derkevin, fikrn bi gelemper hatine pejirandin, d ji aliy axn n yn zanist ve bn dtin, ekeren nirxandin. Ji ber ku li ser aristaniyn kevn lkkoln dikin, arkeoloj

droka huner ji bo zanista drok pir payeberz girng in. Arkeoloj, ji aliy bikarann rbaza teknk ve zanistek ji drok cih ye. L bi mebest ji ber daneyn ku pk drok dike, li gor zanistn din pir nzk drok ye. Bi kurtah drokeke b arkeoloj, nemaze j ji bo serdemn ber b derfet e. DI CIVAK DE ROLA DROK

Jin dirok
Di afirandina drok de rola bingehn du cns dilzin. Mixabin em dibnin ku dirok, bhtir neheq li cnsek kiriye. Dema em li kirinn jin rewa jin mze bikin em bibnin ku jin ji xeyr domandina nif insan hztirkirina erka mran rola xwe neleyistiye. L li Rojhilata Navn, Mezopotamyay Anatoliyay, ku aristan li wan deran hilhatiye, mr ku drok bi dest xwe nivsiye, rewa jin ya her kevnar j xerabtir kiriye. Beriya xwedyan xwedawend hebn. Jin, piya dema paleolitik dema neoltk ku wek dema ore evrm t binavkirin de li aliy hilberna andin, berhevkirin, derbazbna jiyana tkz nitecihiy de xwed roleke mezin b. Birast j em nikarin tomaran rasterast dell nan bidin. L em dikarin, bi iroveya away jiyana wan, mmariya wan, wneyn dwaran, away xebatn wan van encaman j derxnin ku jin w dem wek hz dihat

Tkilraandina di nav duh ro de, bi pkanna tkilraandina di navbera zanista arkeoloj, civaknasi girseyan de pkan e. Ji ber v yek arkeoloj, ji bo ku civak ji van agahiyan sd werbigire ev agah ten ji aliy zanyaran ve ney zann di akademiyan de nemne civak, bondora duh a li ser ro bibne, bi paeroj droka mirovahiy ya her kevn re mijl dibe.
jin piroz dihate qeblkirin. Dema jin hza xwe hd hd windakir, bi feraseta hikm mr droka nivsk destp kir heya iro j bi v awayi dom kir. d xwedawenda dayk tune b; xweday her mezin heb. Diviya bu ku hem xwedavendan li hember xweday mezin ser xwe bitewandana. Ji bo jin hem cureyn erk, hem desthilatdariyn ku li gor tkiliyn mirovan; and, nijad, ziman, ol, hilberna andin jnengariy teeyn cuda hildide ser xwe di yek erk de t cem hev. Erk desthilatiya mr, jin j mna xwezay kiriye bin bandora xwe, xis-

76
tiye rewa bikaranna li gor berjewendiyn xwe. B rade hitiye. Jin dema drok ji feraseta mr rizgar bike, demn dirok de mantiq mr ku di hem deman de desthilatiya mr berbiav e, hiyerariya zayendan hilwene, wazeki jiyan ku bi xwezay re di nav ahengde be, tkiliyn civak zayend lbikole, biafirne hing d hesaba drok bigire v rew xelas bibe. Dsa jin, lkolnn berfireh li ser drok bike, gelek byer exsn girng n hatine jibrkirin derbixe hol ji niha p de di nivsandina drok de rola xwe ya esas hilgire ser mil xwe, d ew yeka ku drok bigihijne hev pk bne. Di v gihtin de berpirsiyariya bingehn li ser mil jinn mezopotamyay ye. Wek t zann ev der ji serdema neoltik ve heta niha jderka perisna civak avkaniya aristaniy bye. Ev peywir berpirsiyar nemaze dikeve ser mil jina kurd. Dibe jina ku di ser de drok ji n ve niqa bike dayine cih w y rasteqn d jina kurd be. Dema jina kurd, hem ji aliy and, ziman droka gel xwe, hem j ji aliy zayenda xwe ve li ser drok bikole tomar bike, d ji bo jinn tkoer bibe mnak modelek giring, d ji bo azadiya jin hz xurtir bike. Ji bo v yek, wek bea drok berpirsiyariya me ev e: Div em saziyek wisa biafirnin ku ev saz ji bavsalariy bi-

ZEND

Bihar 2004

buhure l bipirse, ya n ya kevn niqa bike, l bikole danehewn hat bidestxistin ji peroj re bihle. Dema em xebatn bi v reng pk bnin, em difikirin ku ji bo diroka jin projeyn n derxnin hol. Ev xebate d hem di bin ban bea dirok de hem j bi hevkariya saziyn jin yn dirok ve pk werin. Hawirnas (Ekoloji) Drok Diroka mirovahiy pareyek ji droka ser ry dinyay ye, heta parey her girng e. ku ser ry dinyay diguherne. nsan ji bo ku jiyana xwe bidomne, xweza havirdora xwe guhertiye, hilberna andin kef kiriye bi derbasbna jiyana nitecihiy re j bi cadn teknk dest bi xirabkirina hawirdor, jnenigar hewsenga xwe kiriye. Piy bi awayek hoveberk r xwezay kiriye, kirdeyn xwezay guhertiye ango tune kiriye. Pa hd hd ceribandiye ku by tune kirina kirdeyn xweza-

y j dikare jiyana xwe bidomne hewldaye ku zerar nede xwezay. Heriqas nsan bi mebesta ku zerar nede xwezay hewl dabe j xwesteka w ya bingehn domandina nif w bye. Dsa heriqas xwestek domandina nif nsan jiyana civak be j, ev yek ji feraseta serdestiya bavsalariy t, ji fikra ku div jin, xweza civak di bin hikm mr de be t. nsan fr bye ku domandina xwezay, tunekirina w tir e. Careke din dema mirov, li drok mze bike, v yek tevlkirinek li pvena hilbern kiriye.V rew pvena teknk, ticaret hilberna andin bi xwe re aniye d nsan ji bo heywan, ax, jnengar rberka riwek (bitki ortusu) bergiriyn parastin pk aniye. nsan bgav maye ku hem jiyana xwe bidomne hem j sd ji xwezay wergire. Ji bo modeln civak bgavbne ku van modelan hem di navbera gund bajaran de hem j di navbera hawirnas

Bihar 2004

ZEND

77
van gel neteweyn ku me li jor behs kir bi awayek objektf werin lkoln derxistin. Dema ev feraset nivsandina drok pk b dsa dema nivsandina drok ji brdoziya mtinger rizgar bibe, hing d heqn gel neteweyn royn were cih. Bi v away nzikbyna drok t manaya wekhev peywendiya azad ya li ser v ax. Di Perwerdeh Frkirin de Rola Drok nsan, bi frbna drok re hza ramana zanist qezenc dike ji xwe bawer dibe. Di perwerdehiy de kilta zann di himendiya drok de veartdiye. Bi rast j himendiya drok ji frkirina pvajoya guhern ya civak pk t. Kes ku guhernn civak bi ferasetek zanst fr bibe, dikare d tkiliya xweza civak j bi awayek dalektk fam bike. Her civak, di bingeha xwe de encama pvenn drok ye. areseriya pirsgirekn civak netewey di nav rewa wan ya drok de derbas dibe. Kjan gel an j civak derxistibe hol bila derxistibe, ev tecrbe pven bi feraseta ked pketina hem gelan b qeblkirin famkirin, d nsan himendiya drok qezenc bike. Ev yek j d nsan bibe aritaniya mirovahiy. Drok birasterast, azneya nrna dinyay ye drok ji bo qezenckirina fikra rexney, lkoln, darizandin wirmendiy navgina her girng e.

teknolojiy de hewsengeki biafirnin. Careke din tkzkirina nitecihiya li gor zerengiya xweza, ji bo hewsengiya ekolojk pir girng e. Ahenga mirov ya bi chana xwezay re girday v yek j areseriyn civak yn li ser v bingeh d jnager in. Bingeha jiyana nsan dinya ye. Heger erda ku insan jiyana xwe li ser didomne serobino bibe, bingeha jiyana nasan j d serobino bibe. Bi v himendiy famkirina drok t v watey ku, ger droka dinyay bidaw bibe, d droka mirovahiy j bidaw bibe. Drok, Jnengar, Gel and Ev axa ku em li ser dijn, yan Anatoliya Mezopotamya, ji bo andn ku hatine avakirin, ji bo aristan, gel dewletan axa her dewlemend e. Dibe ji ber v yek ye ku ev ax, xala destpka keifkirina aristan andan e. Droka v herm heya serdema paleoltk die serdema ore ango serdema neoltk li v herm jiyaye. Ji ber v ev ax, ji bo droka dinyay pir girng e. Her iqas bi awayek ronk em dibnin ku mna girngiya v herm xwed l nehatiye derketin j, ev yek, berpirsiyariyek giran datne ser miln zanyarn drok zanista drok. Ji ber ku and aristaniyn bi hezar salan bandor li hev dikin di nav dan standin de ne. Mixabin hinek and, aristan, gel dewlet herdem di

bin gefn dewletn serdest, gel mtingern desthilat de nin. Dewletn serdest, li ser v erdngariy and, aristan tecrubeyn din xistine bin bandora xwe manple kirine heta xwestine wan tune bikin. Qao ji bo ola slam bi feraseta mtingeriya Osman, tecrbe mratn wan hilweandine. Wek mnak; hin caran dr hilweandine, li na wan mizgef avakirine. Droknsa rasteqn, d nrna me ya li ser andan zelal bike, de pkbne ku em tecrbeyn gelan nexin bin hikm serdestan, em droka xwe ba bikolin, danstandina andan ba rave bikin. Li ser v erdngariy ku ji Smeriyan ve gelek aristan li ser jiyane heta niha j gelek gel li cem hev dijn, teqez div drokeke dij nijadperstiy b afirandin jiyandin. Div arensa v ax yek gel nebe. Ger yek gel be, hng hem gel d ji droka xwe dr bikevin. Ev drok heta Smeriyan j bie, d drokeke nivco be, ji hev veqetiyay be. Hn l binrin, hn bibnin ku kurd, ereb, tirk laz, ermen, rom, erkez, gurc, arnawud, suryan, azer, zd ku bi sedan sal in li ser heman erdngariy jiyane, niha dr droka xwe mane tu hewldann wan tunin ku anda xwe bikolin bidin jiyandin. Halbk, em ji smer, babl, asr, htt, med, rartu, roma, bzans osmaniyan binrin, ku li ser axa Anatoliya Mezopotamyay jiyane, bhtir xwediy mratek drok ne. Pwiste tecrbe, hilbern droka

78

ZEND

Bihar 2004

Li ser qursn taybet n ziman kurd rewenbrn kurd

efik BEYAZ
Ew kesn ku li Tirkiyey dijn; kurd, ereb, ermen, laz, rum hwd. ji ber ku ziman tirk wek hewcedariyeke pwst dibnin, dixwazin ku bi v ziman bizanibin. Ango near dimnin ku v ziman fr bibin. Ta ku zimanek di qada ferm ya civak de ney bikarann, di xwendegn ferm neferm de, di sazgehn dewlet de ney bikarann, ji aliy civak ve wek hewcedariyeke

Ji bo ku mirov titek bixwaze, ber her tit div mirov w tit wek hewcedariyek hs bike. Mirov dikare daxwaz hviyan bike, l titek ta ku wek hewcedariyeke pwist dernekeve hol, zde raxbet nabne. Nexasim ew cih ku piyasa serbest l serdest e her tit ji aliy v piyasey ve t kifkirin, li wir daxwaz ji aliy hewcedariy ve t taynkirin. Ango pwist, pdiv hewcedar hebe, daxwaz j dibe. Ji ber ku ziman tirk, ziman ferm y dewlet ye, ew kes ku dixwne, ji dibistana destpk ta zanngeh pwst e ku bi v ziman bizane. Ango ziman tirk li Tirkiyey pdiviyeke pwst e. Kes ku bi tirk nizanibe, nikare bibe xwed karek, heke xwenda be, nikare kariyer bike, nikare bibe rektor, dekan, endezyar, bijk, dadmend, mamoste pols, heta nikare bibe dergevan j. Ji bo 'jiyaneke xwe bextewar' li Tirkiyey pwist bi zanebna ziman tirk heye. Heta bi ten ziman tirk j tr nake, div mirov nglz j ba bizane.

Ta ku zimanek di qada ferm ya civak de ney bikarann, di xwendegn ferm ne ferm de, di sazgehn dewlet de ney bikarann, ji al civak ve wek hewcedariyeke pwst nay hskirin xwestin. Civak gava zimanek wek hecedariyeke pwst nebne, ji bo hnbn zde hewl nade xwe. Ev rew ji bo her gelek civakek l ye.

pwst nay hskirin xwestin. Civak gava zimanek wek hewcedariyeke pwst nebne, ji bo hnbn zde hewl nade xwe. Ev rew ji bo her gelek civakek l ye. Civaka kurd j, mna ci-

vakn din ji ziman xwe-kurd hez dike, dixwaze ku bi kurd biaxive. Bi sedan sal in ku ziman kurd ji aliy dijminn kurdan ve bik hatiye dtin di bin zext de hebna xwe domandiye. L tev v rastiy ziman kurd ji aliy kurdan ve t hezkirin kurd li ziman xwe xwed derdikevin. Bi sedan sal in ku kurd di xwendegehan de wek ziman hndekar perwerdehiy nay bikarann, l dsa ji aliy piraniya kurdan ve t bikarann. Ev rew v rastiy derdixe hol ku kurd ji ziman xwe hezdikin li ziman xwe xwed derdikevin. Pirsgirk ne ew e ku kurd li ziman xwe xwed dernakevin ji ziman xwe hez nakin. Ev demek e dirj e ku ziman kurd di qada hndekar perwerdehiy de wek zimanek nivs nay bikarann. Zimanek ku nebe ziman nivs, nikare bibe standart ziman ku nebe standart, nikare bibe ziman zanist. Heke em end mnakn bik nehesibnin, kurd bi derketina Rojnameya Kurdistan ku di sala 1898'an de derketiye, dibe ziman nivs. Di dema Merutiyet (1908- 1918) de hem di hejmarn kovar, rojname pirtkan de zdahiyek heye, hem j di nav rewenbrn kurdan de hezkirina kurd zde dibe. Di destpka 1990 de qedexeya li ser ziman kurd radibe

Bihar 2004

ZEND

79
pkanna hewcedariyn zarok xortn kurdan ne mimkun e. Div di xwendegehn dewlet de bi ziman kurd hndekar perwerdeh b kirin. Ev ji bo dewlet peywirek e, dewlet nikare bi tu hincet ji v peywir, xwe bide al. Ji bo ku ziman kurd bibe ziman perwerdeh, hndekar y pazar pdiv bi tkoneke mezin heye. L ta ev rew pk were, div kurd li qursn ziman kurd xwed derkevin. Dewlet alkariya qursn bi v reng nake, heke ji dest w b, d asteng derxe. Ji ber v yek ev bar li ser miln kurdan e. Ev peywir a kurdan e. Pkanna v peywir hem rmet, hem j berpirsyar ye. Her kurdek div v peywir berpirsyariy par ve bike. Ensttuya Kurd ya Stenbol tev ku ne saziyeke perwerdehiy ye, l dsa j ji bo perwerdekirina mamosteyn ziman kurd ta niha gelek qurs pk ann. Di van qursan de bi sedan mamoste hatin perwerdekirin. Ji bo hnkirina ziman kurd gelek pirtk ferheng amade kirin. Ensttuya Kurd ya Stenbol bi derfetn xwe yn pir hindik van xebatan dike. Ji bo gebn pketina ziman kurd, div li qursn ziman kurd xwed bn derketin, hejmara van qursan bn zdekirin.

bi kurd rojname, kovar pirtk derdikevin. Tkildar hezkirina ziman kurd di nav rewenbrn kurdan de zdetir dibe. Bi kurd gelek pirtk kovar derdikevin. Ango dema rewa siyas dest bide, di nav rewenbran de hezkirin tkiliya ziman kurd zdetir dibe. L ev tkildar ne bes e. Rewenbrn kurd, mna gundiyn kurdan li ziman xwe xwed dernakevin, j hez nakin. Bel rewenbrn kurd, li dervey anda kurd dijn, di xwendegehan de di bin tesra deolojiya ferm de dimnin di bin atmosfera giran a bajaran de dijn. Ji ber v yek bi ziman xwe y zikmak nizanin, yan j ba nizanin. Mirov dikare v rew fm bike tbigihje. L gelo ima rewenbrn kurd ji bo ku ziman xwe fr bibin bi ziman xwe biaxivin, di nav hewldaneke mezin de nn in? Y ku li vir div rexne l b girtin ne bi ten rewenbrn kurd in, tevgera demokrasiy ya kurd j xwed payek negatv e. Heke tevgera siyas ya kurdan di qada tekon de ta niha ziman kurd bi kar anbya, v gav rewa kurd d ne weha bya. Heke ziman kurd hatibya bikarann, ew pvenn ku di qada siyas civak de derketine p, d deh car j zdetir di v qad de bna. Rew wisa dide xuyakirin ku ne rewenbrn kurd, ne j tevgern siyas yn kur-

dan tra xwe li ziman kurd xwed derdikevin. Ev zaafiyetek e, div ev zaafiyet ji hol b rakirin. Hd-hd li Kurdistan qursn taybet n ziman kurd bi ferm vedibin, ji bo kurdan ziman kurd ev pketinek e. Ta niha li 8 bajar naveyan ji bo vekirina qursn bi ziman kurd ser hatiye ldan. Ji wan 3 qurs ji bo destpkirin ji Wezareta Perwerdehiy destr stendin. Yn din j ji bo destpkirin w peyderpey zin bistnin.

Bel rewenbrn kurd, li dervey anda kurd dijn, di xwendegehan de di bin tesra deolojiya ferm de dimnin di bin atmosfera giran a bajaran de dijn. Ji ber v yek bi ziman xwe y zikmak nizanin, yan j ba nizanin. Mirov dikare v rew fm bike tbigihje. L gelo ima rewenbrn kurd ji bo ku ziman xwe fr bibin bi ziman xwe biaxivin, di nav hewldaneke mezin de nn in?
L ji bo civateke mezin wek kurdan 8 kurs ne bes in. Div li her bajar naveyn Kurdistan gelek qursn ziman kurd bn vekirin. Ji bo zarok xortn kurdan, ji bo hnkirina ziman kurd pdiv bi sedan qursn ziman kurd heye. Bel bi ten bi qursn taybet

80

ZEND

Bihar 2004