Professional Documents
Culture Documents
Ao 2009. Dcimo aniversario del comienzo de las marchas conmemorativas de Comte. 2009. urtea. Comte sarearen oroitzapen ibilaldien hamargarren urteurrena. Dixime anniversaire des marches commmoratives de Comte. 10th Anniversary that celebrates the beginning of the commemorative walks for the Comte Line route.
Realizacin / Egileak / Ralisation / Making of the map: Tibur Alzualde. Beat Castet. Mikel Irasuegi. Juan Carlos Jimnez de Abersturi. Toms Prez. Iaki Prieto. Josean Ugartemendia Colaboradores / Laguntzaileak / Partenaires / Collaborators: * Diputacin Foral de Gipuzkoa. Gipuzkoako Foru Aldundia. * Gipuzkoako Mendizale Federakundea. Federacin Guipuzcoana de Montaa. * Federacin Navarra de Deportes de Montaa y Escalada. * FFRandonne Comit Regional d Aquitaine. * Moztu Filmak. SL. San Sebastin. * Andoni Iturrioz. Larraldea etxea. Saint Pe sur Nivelle/Senpere. Editado por / Argitaratzailea / Editeur / Published by: Les Amis de Comte. Grupo de Montaa Urdaburu. Urdaburu Mendizale Elkartea. Errenteria. (www.urdaburu.org) Michelena artes grcas Astigarraga (Gipuzkoa) D.L.: SS-1029-2009
URDABURU
5. Bidegain-Berri
Casero Bidegain-Berri Casero de Urrugne que constitua la etapa nal donde se reagrupaban los aviadores para prepararse para el paso del Bidasoa. Bidegain-Berri baserria Urruan dagoena eta pilotu-iheslariak Bidasoa erreka igaro aurretik elkartzen ziren lekua. La Ferme Bidegain-Berri Cette ferme dUrrugne constituait le dernier lieu de regroupement des aviateurs allis avant la traverse de la Bidassoa.
Bidegain-Berri farm Farm located in the village of Urrugne. This was the last stop where aviators gathered before they prepared to cross the river Bidasoa.
14. Sarobe
Casero Sarobe Situado en el barrio de Ergoien, en el pueblo de Oyarzun (Oiartzun) era el lugar de reagrupamiento de los fugitivos cuando llegaban desde San Miguel despus de haber pasado el Bidasoa. Sarobe baserria Oiartzungo Ergoien auzoan dago, Bidasoa igaro ondoren pilotuiheslariak berriro elkartzen ziren lekua. La Ferme Sarobe Situ au quartier Ergoien du village dOiartzun, cette ferme tait le lieu de regroupement des fugitifs aprs le passage de la Bidassoa.
9. San Miguel
San Miguel. El edicio que lleva escrito en uno de sus frentes la inscripcin San Miguel, es la antigua estacin del ferrocarril comarcal que saliendo de Irn llegaba hasta Elizondo (Navarra). Era el lugar habitual de paso de los grupos de fugitivos evacuados por la red Comte. San Miguel Irundik Elizondora (Nafarroa) zihoan Tren Txikito delakoaren tren-geltokian oraindik zutik dirauen San Miguel izeneko etxea, Comte sarekoek inguru horretatik igarotzen zuten muga.
Sarobe farm This farm is located in the town of Oyarzun/Oiartzun (Gipuzkoa), exactly in the neighbourhood of Ergoien. The fugitives would gather at this farm after crossing the river Bidasoa and going past San Miguel.
San Miguel Ce btiment, sur lequel subsiste encore linscription San Miguel tait une ancienne gare de la voie ferre reliant Irun (Guipuzkoa) Elizondo (Navarre). Cest son niveau que se situait le passage habituel de la Bidassoa par les fugitifs vacus par le rseau Comte. San Miguel. This is the building in which you can read the writing San Miguel. It was the train station for the now disappeared regional railway connecting Irn (Gipuzkoa) with Elizondo (Navarra). This place was often used to pass the fugitives evacuated by the Comte Line.
COMTE SAREA
II. Mundu Gerra hasi ondoren, naziek 1940ko maiat zean eginiko erasoaldiaren ondorioz, belgikar talde bat Angelura irit si zen; horien artean zeuden De Greef senar-emazteak, Freddy eta Manine seme-alabekin. Handik gut xira, Frant zia garaitua izan zen, eta Europako zati handi bat nazien agindupean geratu zen. Bien bitartean, Bruselan jada alemanek hartuta zeukatela, Andre De Jongh hogeita lau urteko gaztea, Dede ezizenez ezaguna zena, lehen erresistent zia-mugimenduetan sartu zen, eta hor Arnold Depp ingeniaria ezagutu zuen. Mugimendukoen xedea zen okupaturiko eremuan harrapatutako soldadu britainiarrak aliatuen eremu aldera eramatea. Hori burutan, biak Euskal Herrira etorri ziren, izan ere, Dede gaztea gerra aurretik hemen lanean aritua zen. Behin hemen, laster hasi zituzten De Greeft senar-emazteekin lehen harremanak Angelun. Horiek direla medio antolatu zuten frankismo garaiko Espainiara iheslariak ekart zeko sarea, Espainia alemaniar diktadorearen aldekoa izan arren, aliatuen aldeko enbaxadek batez ere, Britainia Handikoak eta Estatu Batuetakoak aliatuen interesen alde egiten zuten betiere. Dedek berehala hasi zituen britainiarrekin harremanak Bilboko kont sulatuen bidez, eta, 1941eko udatik aurrera, Comte sarearen euskal adarra antolatu zuen De Greeftarren lagunt zarekin. Horretarako, Agirre Miramon kalean garaje bat eramaten zuen Bernardo Aracamaren lagunt za erdiet si zuen, izan ere, garaje horretaz baliat zen bait ziren, besteak beste, hainbat kontrabandista. Horien artean zegoen Hernaniko Alt zueta baserriko Florentino Goikoet xea, zeina Frant zian errefuxiatua egonik, sarearen konant zazko mugalaria bihurtu bait zen. Aliatuek Alemania eta okupaturiko Europaren aurkako bonbardaketak hasi ondoren, Comte sarea etengabe aurkarien kontra eginiko erasoaldietan lurperatutako abioi-gidariak aterat zen hasi zen, Madrileko aliatuen enbaxadekin harremanetan jarri ostean. Comte sarekoek, Belgikan, Holandan edo Frant zia iparraldean lurperatutako abioi-gidariak jasota, bide luze, arriskut su eta konplikatua egiten zuten Donibane Lohit zunera. Gero, hortik aurrera azken etapa hasten zuten askatasuna erdiesteko asmoz. Tartean, Bidasoa gurut zatu behar zuten orduko Espainia frankistan sart zeko, eta, ondoren, aliatuen zerbit zuek lagunduta, Gibraltarrerako bidea egiten zuten. Handik jada seguruago Britainia Handiko baseetara joaten ziren, gero, berriro, abioiekin borrokara joateko. Alabaina, merezi du aitat zeak Bidasoa gurut zatu arteko gurut zbideak. Izan ere, abioi-gidariak behin Donibane Lohit zunera irit sitakoan, Kattalin Agirreren et xean elkart zen zituzten. Ondoren, Urruako Bidegain Berri baserrirainoko bidea egiten zuten gauez, eta bertan Frant xia Usandizaga eta Hernaniko Jaun Larburu euskal errefuxiatuak jaso ostean, Florentino mugalaria aurrean eta Dede taldearen at zeko aldean, Bidasoa aldera jot zen zuten gauez lau bat orduko bidea eginez. Bidasoa erreka, berriz, Endarlat sarako bidean dagoen (Irundik Iruera doan N-121-en 83. km-a) eta egun San Miguel izenarekin ezaguna den lehengo tren-geltokiaren et xe ingurutik pasat zen zuten. Gero, Oiart zun alderako bidean, Pagogaa eta Erlait z igo behar izaten zituzten, eta maiz aski lehertuta iristen ziren. Hurrengo helmuga Sarobe baserria izaten zuten, eta, hor, Iriarte Berasategi familiak jaso edo edukit zen zituen. Ondoren, Garaiar eta Arbide familien lagunt zarekin, Alt zibar auzoan barrena Oiart zun zeharkatuz Errenteriara iristen ziren. Bertan, Donostiako trena hartu eta Aracamaren et xera joaten ziren, eta, hori at xilotu ondoren, Armendariz senar-emazteenera. Behin hara irit sitakoan, euren burua salbatut zat ikusten zuten. Bizkitartean, Bernardo Aracama, iheslariak eraman ahal izateko, Donostiako belgikar kont sulatuorde Luis Lizarriturri edo Madrileko aliatuen zerbit zuekin harremanetan jart zen zen. Haatik, Comte sareak Euskal Herrian hainbat kolpe jaso zituen, izan ere, naziek eta frankistek ahaleginak egin zituzten berori desegiteko. Horrela, 1943ko urtarrilaren 15ean, salaketa bat tarteko, Urruako Bedegain Berriko gordelekua harrapatu zuten: Juan Larburu, Frantxia Usandizaga eta Dede bera atxilotuak izan ziren eta Alemaniara deportatuak. Dede atxilotu ostean, bere lagun Jean-Franois Nothomb-ek, Franco ezizenez ezaguna zenak, ordezkatu zuen, eta muga pasatzeko pasabide alternatiboak bilatu zituen. Ezpeleta eta Zudaire inguruetatik Elizondo aldera jotzen zuten Jean Pierre Elhorga eta Marthe Mendiararen laguntzarekin. Istorio honetako gertakaririk tristeena, berriz, 1943ko Eguberri bezperan gertatu zen; izan ere, Florentino gripeak jota gaixorik zegoen, eta ezin izan zuen egun horretarako antolatuta zeukaten Bidasoa gurutzatzeko lanetan jardun. Bere ordez, beste bi mugalari bidali zituen, eta erreka ere hazita zetorren. Taldearen buru Jean-Franois Nothomb Franco delakoa zihoan, Dede atxilotu ondoren haren ordez jarri zena, hain zuzen ere. Taldeak nonbait Guardia Zibilarekin topo egin zuen, eta horiek ilunpetan tirokatu zituzten iheslariak. John Burch estatubatuar pilotu eta Comte sareko partaidea eta Belgikako Antoine drsel antolakuntzaren arduraduna itota hil ziren. Taldeko gainontzekoak, bi mugalariak eta JF. Nothomb izan ezik, atxilotuak izan ziren. Bidasoa inguruan, zorigaitzeko beste gertakari bat okupazioaren amaiera aldera jazo zen, hots, aliatuak Normandian sartu eta nazien aurka gogor borrokatzen ari zirenean. Horrela, 1944ko uztailean, pilotuen ihesa amaituxea zegoen, hain zuzen, borrokak Frantzian bertan egiten zirelako eta Donibane Lohitzunerako bidea egitea ia-ia ezinezkoa zelako. Bien bitartean, Florentinok bere lanean muga gurutzatzen jarraitzen zuen, besteak beste, De Greeftarrek Donostian zeuden britainiar zerbitzuei bidaltzen zien posta eramanez. Bidaia horietako batetik bueltan zetorrela, alemanek, gudaren amaiera ikusten zutelako edo, mugako zaintza-lanak zorroztu zituzten, eta Florentino Bidasoa gurutzatu eta Ziburu aldera gauez zihoala, bat-batean atera eta tirokatu zuten. Florentinok hankan, izterrean eta sorbalda-hezurrean lau tiro jaso eta gero, lurrera erori zen, baina, halere, atxilotua izan aurretik, zekarzkien agiriak ezkutatzeko lain kuraia izan zuen. Gero, Gestapok aitor zezan ahaleginak egin bazituen ere, ez zioten ganorazko esaldirik atera. Ondoren, Baionako ospitalera eraman zuten. De Greeftarrek, bien bitartean, ez zuten denborarik galdu, eta Angeluko Udaleko erresistentzia-taldearen laguntzarekin, ezusteko ederra eman zuten bi polizia frantses gazterekin Antoine Lopez eta Jules Artola: alemenez mozorrotu eta Florentino ateratzea erdietsi zuten. Gero, gerra-amaiera arte, Miarritzen gordeta egon zen Florentino. Horrela, Comte sareari esker, osotara, ia-ia 800 abioi-gidarik lortu zuten nazien hat zaparretatik eskapat zea. Gainera, 1.700 lagunek egin zuten lan Comte sare osorako. Tartean, ordea, 290 lagunek galdu zuten bizia, horien artean 4 euskaldunek: Frant xia Usandizaga eta Juan Larburuk kont zentrazio-esparruan, eta Alejandro Elizalde eta Edouard Dassik deportatuta.
COMTE SAREAREN IBILALDIA Lehenengo zatia: Sokoatik Bidasoara (San Miguel-Endarlat sa)
Sokoako hilerritik Unt xin kanpalekura (2 km). Ibilaldia Sokoako hilerri aurreko aldean hasten da, kostaldeko ibilbidearekin bat egiten duen leku beretik hain zuzen ere. Lehenengo zatia Sokoako hirigune Florentino Goikoet xea eta Kattalin Aguirre etorbidean (Comte sarerako aritu zirenak) barrena egiten da. Gero, eskuineko aldera hartu, zubia gurut zatu eta Unt xin kanpaleku aldera berriz ere eskuin hartuz joaten da. Unt xin kanpalekutik Urruara (3 km) Kanpalekutik zuzenean jarrait zen da eta gero ezkerreko aldera hartu errotarako bidea delakotik (irteerarik gabea). Behin trenbide azpitik pasatakoan, oihan aldera dioan bidea hart zen da, eta 300 m-ra, ezkerreko aldera bihurtu eta oihana gurut zat zen duen bide zabal bat hartu. Gero, 700 bat metro egindakoan, zola emandako bide batera arribat zen da. Honi segika Sokorri baseliza eder batera ailegat zen da, eta hemendik, Urruara jait si. Urruatik Bidegain-Berri baserrira (1,8 km) Herriko plazatik errepide nagusi aldera jaisten da eta gero gasolindegi parean berori gurut zatu. Ondoren, autobidea gainetik pasatu eta gero, Biriatu Kalbario alderako bidea hart zen da eskuineko aldetik, eta, 1.200 m. egindakoan, aurrez aurre ikusten da Bidegain-Berri baserria, abioi gidari iheslariek mendi aldera abiatu aurretik at sedena hart zen zuten lekua. Bidegain-Berri baserritik Kalbario mendi azpira (1,5 km) Baserritik 200 bat metro eginda, eskuineko aldera hart zen da Unamenditik jaisten bidea hart zeko. Beste baserri bat zuen ait zineko aldetik pasat zen da eta 600 bat metro igarotakoan bidegurut ze batera helt zen da. Hemen, lehenik eskuinera eta gero ezkerrera hartuz, errepidera iristen da 500 bat egin ondoren. Bertan, eskuineko aldera hartuta, eta 100 bat m egindakoan, oinbide batera iristen da. Xoldokogainera (487 m) Bidea ezkerreko aldean errekat xo bat duela hasten da, gero malda zuta egiten da borda batera arribatu arte. Ondoren, bideak gora egiten du Kalbario mendi azpiko lepora ailegatu arte. Hemen, ezkerreko aldetik hartu behar da Xoldokogainera doan bideari jarraiki. Kaskoak bista ederrak ditu. Hot s, Donostiatik Baionaraino, eta inguruko mendiak. Poiriers-Bidasoako lepora Xoldogaineko kaskotik behera Osin lepo alderako bidea hart zen da. Ondoren, GR 10-i jarraiki, Poiriers (udaret ze) muinora iristen da. GR 10 ut zi eta ezkerreko aldera hart zen da pinudi baten barrena dioan bide zabalari jarraiki. 300 bat metro egin ondoren, bidexka zorrot z bat hart zen da Bidasoa ibairant z jaisteko, San Miguel deituriko paraje ingurura, hain zuzen ere. Bidasoa San Miguel. (aholku garrant zit sua) San Miguel inguruan erreka gurut zat zea arriskut sua izan litekeenez, ez da gomendagarria bakarka egitea. Beraz, puntu honetan bi aukera daude: a) Bide zabalera itzuli eta hari jarraituz Biriatura iritsi, eta gero, Hendaian barrena Sokoara itzuli, edo, b) Bide zabalera it zuli eta Lizarlan baserri aldera jo. Gero, baserria igarotakoan, berriro erreka aldera jait si eta, soro bat pasa ostean, sasiz beteriko bidexka estu bat hartu behar da Endarlat sako zubira arribat zeko.
WALKING THE PATH OF THE COMTE LINE 1st Part - (from Socoa to the Bidassoa)
From the cementary of Socoa to the camping of the Untxin (2kms) The walk starts in front of the marine cementary of Socoa in front of the St Jean de Luz bay By the river Utxin the rst part of the itinerary crosses a residential area along the Kattalin Aguirre Avenue and the Florentino Goicoechea alley (two names of Comte members). Then cross the bridge over the Utxin in direction towards the Utxin camping. From the Untxin camping to the village or Urrugne (3 Kms) From the camping, go straight on, then turn left on the path to the windmill (dead-end path), pass under the train tracks and take a dirt track through the forest, then take a road that leads to the Socorri chapel. You then descend to the Urrugne village. From the Urrugne village to the Bidegain- Berri farm (1,8 kms) On the village square go down towards the main road that you should cross when you reach a petrol station. Then go straight on and cross the bridge over the motorway, then turn right when you reach the road sign Biriatou Calvaire towards the Bedigainberri farm. This place was a stopping place for the pilots during the german occupation before they crossed the border. From the Bidegainberri far mat the foot of the mountain Calvaire (1,5 kms) 200m after the farm, turn left to go down the path to Unamendi. You will pass in front of a farm, then at 600m you will reach a cross-road. Go right, then on your left take a dead-end path that leads to a path in a forest. At 500m you will again come across the main road. Turn right at 100m to reach a dirt track. Xoldokogaina (1 h) The path follows a stream on the left, then the slope gets steeper through the forest before you reach a sheep pen. Behind it, the path goes up in direction to a pass under the Calvaire mountain (30mn). Take on your left the path that goes up towards Xoldokogaina. Pass of the Poiriers (30 mn) Bidassoa (1h) When you reach the top the path goes down to the Col dOsin, then on your left taking the mountain track 10 you will reach the Col des Poiriers. Leave the mountain track 10 and on your left into the pine woods take a track that will lead you in 45mn to the Bidassoa. Recomendation: the crossing of the Bidassoa at the level of San Miguel is dangerous and unadvised. Different options are available: go back the other way and go to Biriatou through the forest or continue along that same path towards the Lizarlan farm and cross the Bidassoa on the Endarlatza bridge.
Bigarren zatia: Bidasoatik Errenteriara Segunda parte: desde el Bidasoa hasta Errenteria (Rentera)
(El itinerario se encuentra balizado con marcas rojas y blancas de Gran Recorrido (GR), desde Endarlaza hasta el barrio de Ergoien, en Oiartzun.) Rio Bidasoa entre San Miguel y Endarlaza/Endarlatsa. Desde cualquiera de los puntos situados entre la estacin del antiguo tren de San Miguel y el puente de Endarlaza, se asciende la fuerte pendiente que nos llevar pasando por las inmediaciones de una torre antigua de vigilancia al collado de Pagogaa. Collado de Pagogaa. A este punto, caracterizado por las ruinas de unas antiguas instalaciones militares, se llega tras aproximadamente dos horas de ascensin. Tiene unas magnicas vistas sobre la baha de Txingudi (Irn, Fuenterraba/Hondarribia y Hendaya). Elurretxe. Ya con menos pendientes y en algunos momentos paralelos a la carretera, nos iremos acercando a las inmediaciones de Aiako Harria/Peas de Aya, pasando por neveras y restos de bnkers que nos llevarn al Castillo del Ingls y de aqu al collado de Elurretxe. Pikoaga/Pikoketa. Paralelos a la carretera que dejaremos a nuestra izquierda iniciamos el descenso, en principio poco pronunciado, hacia el valle. En las cercanias de Pikoketa, debido a los cierres existentes, cruzaremos la carretera y nos situaremos en el collado de Pikoaga o Pikoketa. Casero Sarobe. Primero por una fuerte ladera de hierba, que salva las curvas de la carretera, y luego por una zona boscosa con diversas pistas forestales hormigonadas, donde habr que tener cuidado en no perder la sealizacin y, nalmente por un sendero, descenderemos hasta el casero Sarobe, situado en el barrio de Ergoien del municipio de Oiartzun/Oyarzun. Barrio de Ergoien. Desde el casero Sarobe por una pista asfaltada con pronunciada pendiente nos situaremos en unos 15 minutos en la pista del antiguo tren minero actualmente convertido en Bidegorri o carril de bicicletas, a la altura del barrio de Ergoien. Rentera/Errenteria A partir de este punto seguiremos el trazado de este tren minero, que discurre paralelo al ro Oiartzun, y que nos conducir pasando por los barrios de Altzibar, Arragua, el polgono industrial de Mamut, y el barrio de Larzabal, hasta el municipio de Errenteria/Rentera, despus de unos 7 kilmetros aproximadamente. (Endarlat satik Oiart zungo Ergoien auzo arterainoko ibilbidea, GR-ko marra t xuriz eta gorriz markaturikoa). Bidasoa San Miguel-Endarlat satik Pagogaako lepora. Ant zinako San Miguel trenbide estazio ingurutik gora aldapa zut bat pasa behar da, eta Pagogaako lepora heltzeko ordu pare bat pasat zen da. Tartean, ordea, ant zinako mugazainen dorre-et xola baten hurbiletik igarot zen da, eta, behin muinora irit sitakoan, oraindik zutik dauden lehengo militar aztarnak eta bista ederrak ikus litezke T xingudi aldera (Irun, Hondarribia eta Hendaia). Elurret xera. Tarte honetan aldapa gut xiago eta askotan karreteraren aldamenean barrena doan bidexkatik Aiako Harriak ingurura hurbilt zen da. Tartean, elur-zulo, bunker-zahar eta Ingelesaren Gaztelua dauden parajeetatik pasat zen da, Elurret xe deituriko lepora iristeko. Pikoaga/Pikoketara. Errepidearen eskuineko aldetik dioan bidexka batetik beherako bailararant z jaisten hasten da. Pikoketa inguruan, it xiturak direla eta, karretera gurut zatu behar da Pikoketako lepora ailegat zeko. Sarobe baserrira. Lehenik aldapa bat pasa behar da errepidearen bihurguneak saihesteko, eta gero, zuhaizti baten barrena, hormigoizko bideetan zehar, seinaleei erne jarraiki, Oiart zungo Ergoien auzoko Sarobe baserrira iristen da. Errenteriara Sarobe baserritik behera 15 bat minutuz lehengo minetako trenbidera egun bidegorria iristen da,, eta hemen amait zen dira bide-markak. Hortik aurrera, bidegorriari jarraiki, Oiart zun erreka bazterrean barrena, eta Alt zibar, Mamut merkatalguneko eskuineko aldetik, Lart zabal auzora iristen da, eta ondoren jada 7 bat km eginda, Errenterian amait zen da.