Shtresimet e Identitetit Kulturor Shqiptar Kajoli Morina Et Al 2003

SHTRESIMET E IDENTITETIT KULTUROR SHQIPTAR
Muhamed Jusufi-Kajolli / Qemajl Morina / Nexhat Ibrahimi / Ervin Hatibi / Milazim Krasniqi / Fadil Maloku/ Fahrush Rexhepi / Feti Mehdiu / Basri apriqi / Agron Tufa / Abaz Veizi / Qazim Qazimi
Zri Yn Prishtin 2003
Biblioteka Oaza
Botues: Shoqata Kulturore Zri Yn
Pr botuesin: Muhamed Jusufi-KAJOLLI
Redaktor: Milazim Krasniqi
Copyright Zri Yn
Prmbajtja:
Prmbajtja: ......................................................................... 3 Parathnie .......................................................................... 6 Muhamed Jusufi-Kajolli Feja, domosdoshmri individuale dhe kolektive.......... 8
Jeta njerzore.........................................................................8 Jeta sipas botkuptimit t shkenctarve ........................9 Jeta sipas botkuptimit socio-politik .................................10 Jeta sipas fes ......................................................................11 T forcojm identitetin ........................................................12 Ku qndron problemi?.........................................................14 Faktort q pengojn prparimin e popullit shqiptar....15 a. Mosinterpretimi i drejt i s kaluars.........................16 b. Arsimi i kornizuar ..........................................................19 c. Lejimi i shprnguljeve..................................................21 Prmbyllje ..............................................................................22 Mesazhi ..................................................................................22
Qemajl Morina Identiteti fetar i shqiptarve........................................... 25

Roli i fes ndr shqiptart....................................................26 Cili sht identiteti fetar i shqiptarve? ............................27 N vend t prmbylljes .......................................................30
Nexhat Ibrahimi Pengesat dhe perspektiva e dialogut ndrmjet Islamit dhe Kristianizmit (Drejt kaprcimit t paneklezianizmit /evrocentrizmit) .................................................................... 32
Prfundim ..............................................................................41 Shtojc: ..................................................................................41 Literatura ...............................................................................42
Ervin Hatibi
Prmbajtja
Shpluhurosje e nj miti .................................................... 44 Milazim Krasniqi Shtresimet e identitetit kulturor e kombtar shqiptar: po m tutje? ........................................................................................58
Zhdukja e popujve - pr shkak t mizorive dhe degjerimeve morale .................................................................................................59 Asnj shqiptar i sotm nuk krenohet se ka tradit ilire ...63 Zhdukja fizike n periudhn e sundimit serb ....................65 Sami Frashri simbol i identitetit t dyfisht ...................67 Riprcaktimi i identitetit kombtar: drejt panamerikanizmit shqiptar?..............................................................................................69 Amnestohen t gjith pushtuesit, prve Turqis...........71 Po m tutje? ..........................................................................73
Fadil Maloku Shtresimet e identitetit kulturor t shqiptarve t Kosovs.............................................................................. 78

Universalizimi apo ruajtja e veantive kulturore? ............80 A sht i mundshm globalizimi? ......................................85 A mundet q civilizimi universal t bhet kultur universale?.............................................................................86 Artikulimi i veantive kulturore ...........................................87 Cila sht zgjidhja jon? .....................................................89
Fahrush Rexhepi Roli krijues i personaliteteve fetare n ruajtjen e kulturs dhe tradits shqiptare t proviencs islame t shek.XVII - XVIII.................................................................. 92 Feti Mehdiu Gjurm t bindjes fetare n kulturn popullore shqiptare ......................................................................... 117 Basri apriqi Konceptimi i Zotit n poezin e sotme shqipe ......... 124 Agron Tufa Traktimi mitologjik i legjends shqiptare pr ylberin 132
4
Si prfundim ........................................................................122
Abaz Veizi Pasqyrimi i identitetit shqiptar n letrsi ..................... 140 Qazim Qazimi Erveheja sintez e moralit shoqror t kohs........ 190
Elementi islam n "Erveheja".............................................197 Mesazhi n "Erveheja" .......................................................205
Parathnie
Tryeza me tem Identiteti kulturor dhe kombtar shqiptar sht aktiviteti i par me prmasa kombtare i Shoqats Kulturore Zri Yn, dhe si i till sht edhe dshmi e konceptit q synon t jetsoj ky asociacion. Tematizimi i prmbajtjeve esenciale t identitetit kulturor, kombtar e fetar t shqiptarve, n kuptim t gjer, sht aktualizim i vet ekzistencs dhe vemas i perspektivave q ka ky komb pr t ardhmen e vet, n kuadr t zhvillimeve dhe t rirreshtimeve n botn e sotme. Synimi i Shoqats sht q tematizimi dhe analiza e ktyre prmbajtjeve t bhet n kuadr t debateve publike dhe nga njerz kompetent t fushave t ndryshme t dijes. Materialet e ksaj tryeze e konfirmojn plotsisht kt synim. N kt vllim jan prmbledhur kontribute t autorve t ndryshm, t cilt jan autoritete t njohura n fushat e studimeve ndr ne, ose t krijimtaris artistike dhe t aktivitetit intelektual. Shtrirja e interesimeve t autorve t prfshir n kt botim, q nga tematizimi i domosdoshmris s njeriut pr identitet fetar, pastaj i gjasave t komunikimit ndrmjet Islamit e Krishtrimit n prmasa globale, e deri te artikulimet e identitetit fetar e kombtar shqiptar n prmbajtjet e letrsis popullore dhe t asaj t sotme, jan dshmi se sht mbledhur n nj vend nj potencial solid krijues dhe brenda nj koncepti t qart. Rezultatet e studimeve t veanta mbetet q t vlersohen n kuadr t meritave q kan vet kta autor pr punn e tyre studimore. Shoqata Zri Yn vetm sa prpiqet q tu krijoj hapsir t duhur studiuesve t
mirfillt, ku ata t ken mundsi q t shpalosin talentin dhe punn e tyre t vlefshme. Lexuesi i ktij vllimi punimesh do t ket rastin e mir q pr tematikn e identitetit kulturor dhe kombtar shqiptar, t dgjoj argumente t shumta, t cilat m par mbase edhe nuk i ka pasur kaq n mnyr eksplicite t shpalosur para vetes. Rrjedhimisht, pasi ti ket mbyll kopertinat e ktij libri, ai do t ket m shum informacion pr veten e vet, pr identitetin t cilit i takon dhe pr botn n t ciln jeton. Kjo edhe pr faktin se lidhur me identitetin ton, n t kaluarn jan br jo pak manipulime nga studiues t huaj, t cilt kan pasur urrejtje ndaj identitetit kombtar dhe pluralitetit fetar t shqiptarve, vemas pr shkak t urrejtjes patologjike q kan pasur dhe q kan ndaj Islamit. Por, n nj periudh mjaft t gjat t sistemit totalitar komunist, edhe nj numr jo i vogl i studiuesve shqiptar, nn ndikimin e ideologjis agresive ateiste, kan krijuar nj pamje t prmbysur t realitetit t fakteve, duke fshehur t vrtetn pr rolin q kan luajtur n historin e kombit shqiptar vlerat Islame. Besojm se ky libr do t jet nj kontribut modest n rikonfigurimin dhe n riafirmimin e ktyre vlerave t mdha. Prishtin, 8 gusht 2003 Milazim Krasniqi
Muhamed Jusufi-Kajolli
Feja, domosdoshmri individuale dhe kolektive

Mendja e njeriut n parim konsiderohet si pjes e s mirs dhe ajo kurr nuk i paraprin t keqes. Por, ngacmimet e vazhdueshme t epshit dhe pasioneve ndikojn negativisht n t. Elementt prbrs t materies n prpjestim me ato t shpirtit, n fillim t krijimit t njeriut ishin 2 me 1. Kur njerzimi u bind se mendja po kapitullonte prball epshit dhe pasionit, lutn Zotin tu ndihmonte. Ajo nuk mungoi dhe i drgoi elementit t shpirtit revelatn hyjnore nprmes pejgamberve. Jeta njerzore Bota vazhdimisht sht n lvizje. Toka po ashtu bn lvizjet, si ato kozmologjike ashtu edhe ato biokimike. Lvizjet e njeriut veohen nga lvizjet e t gjitha krijesave t tjera, qofshin ato organike ose inorganike. Lvizjet e njeriut dallohen ngase ato nuk kuptohen si lvizje tjera t dirigjuara nga nj program i prsosur mbinatyror. Njeriu, lvizjet i ka t paformsuara, ai duket sikur vazhdimisht sht n krkim t prsosmris. Pr kt arsye, njeriu sht i lir n veprime. At e ngacmon dshira pr t arritur deri aty ku ai mendon se sht fundi, pastaj vazhdon deri tek ai fund tjetr i pafundsis. Kjo dshir buron thell diku n brendin e organizmit t njeriut. Kjo ambicie ose forc e pashterur bn q njeriu t marr masat pr t realizuar at q e ngacmon.
Jeta sipas botkuptimit t shkenctarve Pr organizimin e jets s njeriut jan marr studiues t shumt t cilt tr jetn e tyre ia kan kushtuar ktij organizimi. Pr ta kuptuar m mir se sht jeta, do t citoja disa shkrime t shkenctarve q jan marr me kt problematik. Kshtu, biologu zviceran E. Guyenot mbshtet mendimin pr dallimin thelbsor ndrmjet jets dhe dukurive fiziko-kimike, ndaj arsyeton: Fizikantt duhet t jen t vetdijshm pr faktin se ne biologt, q kemi br aq shum, mund ta shprehim jetn me formula fizikokimike, ndeshm nj gj q smund t zgjidhet, dhe kjo sht jeta. Jeta ka zbuluar formn e organizuar. Nuk e ka zbuluar nj her, vese miliona her, gjat miliarda vitesh. Qndron ktu nj aftsi konstruktive q i ikn do shpjegimi fiziko-kimik Po kshtu mendon edhe eksperimentalisti Ivan Pavlov: Prej mijra vjetsh njerzimi hulumton dukurit psikologjike, dukurit e jets shpirtrore, t shpirtit njerzor. Dhe sjan vetm psikologt specialist q merren me kt pun, por gjithashtu edhe arti, tr letrsia, t gjitha shprehjet e mekanizmit t jets psikike t njerzimit. Me mijra faqe jan mbushur me shpalimin e bots s brendshme t njeriut, kurse deri tani ne skemi arritur kurrfar suksesi n kt orvatje, skemi konstatuar asnj ligj q drejton jetn psikike t njeriut Metodat me t cilat organet shrbehen pr ndrtimin e vet, jan t huaja pr mendjen e njeriut. Tr ai material rrjedh prej nj qelize t vetme, sikur tr shtpia t dilte nga nj tull magjike, e cila hedh nga vetja vargun e tullave t tjera. Dhe kto, pa pritur projektin e arkitektit, as ardhjen e muratorit, vetvetiu do t bashkoheshin n mure, do t shndrroheshin n dritare sipas nevojs, n tjegulla
Muhamed Jusufi - Kajolli
pullazi, n thngjij pr ngrohje dhe uj t nevojshm pr kuzhin dhe banj...1 Jeta sipas botkuptimit socio-politik Ashtu si shkenctart, edhe politikant deri tani nuk kan arritur nj zgjidhje t organizimit t shoqris. Nse krahasojm sistemet e s kaluars me t sotmen, vrejm disa ndryshime shum t vogla, ato ndryshojn vetm emrtimet, por n esenc jan t njjta. Analisti Chantal Millon-Delson sjell disa shembuj n lidhje me kt. Ai thot: Morali, apo m mir, amoralizimi qllimi justifikon mjetet, rrjedh nga prparsia absolute e nj projekti historik t dhn, n dm t vlerave q skan lidhje me historin, dhe pr pasoj, jan t paafta t gjykojn qoft qllimin, qoft mjetet. Marksizm-leninizmi nuk sht as cinik, as makiavelik, n mos po i ka t dyja. Ai i prket nj skeme tjetr mendimi, ndryshe nga e jona dhe ka t ngjar q sht pikrisht kjo arsyeja pse Perndimit iu deshn afrsisht gjashtdhjet vjet pr t kuptuar dhe pr t mpleksur fillin e ktyre arsyetimeve t bra jo me t njjtin kut mats...2 dhe po n kt libr vazhdon duke thn: Krahasimi midis BRSS dhe Europs Perndimore nuk sht edhe aq i pavend. Sovjett shtypin, por Perndimi prish, ka sht n t vrtet, m e keqe. Demokracia parlamentare nxjerr sheshit prvetsime t paligjshme dhe pabesi. T mashtrosh popullin, ssht m pak se sa ta qeverissh me dor t hekurt.3
Alia Izetbegovi, Islami ndrmjet lindjes dhe perndimit, botoi: SJRC, Prishtin 2002, f 46-48.
1
Chantal Millon-Delsol, Idet politike n shekullin XX, botoi Onufri, Tiran 2000, f. 48.
2 3
Po aty, f. 66.
10
Jeta sipas fes Prderisa njeriu nuk mund t dshmoj krijimin e vet, ather ngelet tu referohet librave fetar t cilt sjellin argumentet e tyre: O ju njerz! Nse dyshoni pr Ringjalljen, padyshim q Ne ju krijuam nga dheu (aludon pr njeriun e par), pastaj nga Nutfah {(vezori fekonduar) (aludon pr njerzin mbar)}, pastaj nga Alekah (gjaku i mpiksur), pastaj nga Mudgatin (xhung mishi) disa t formuara e disa t paformuara me qllim q Ne tjua bjm t qart juve (mundsit e Allllahut)....4 Ajeti tjetr: Pastaj, Ai e formsoi at n prmasat dhe madhsin e duhur dhe i fryu atij nga shpirti Tij. Dhe kshtu, ju mundsoi t dgjuarit, t pamurit dhe zemrat, por ja q nga ju, shum pak jan falendrues.5 Kto dy ajete, si dhe shum t tjer, vrtetojn se njeriu sht i krijuar nga bashkimi i elemetit t materies dhe shpirtit. Duke qen se njeriu n vete bart ngacmimet e elementit t materies si dhe t shpirtit, ai vazhdimisht sht n luft me vetveten. Epshi dhe pasioni jan pjes prbrse e elementit t materies, kurse mendja e atij shpirtror. Ademi as., bijt dhe pasuesit e tij, gjykonin me mendje deri n kohn e Nuhut as. Ata kishin njohuri t mjaftueshme pr ekzistimin e All-llahut, prandaj mendja u mjaftonte pr t mos humbur rrugn. Me kalimin e kohs, Iblisi ndikoi dukshm n brendin e elementit t materies dhe njeriu filloi gradualisht t largohej nga besimi n nj Zot. Mendja e njeriut n parim konsiderohet si pjes e s mirs dhe ajo kurr nuk i paraprin t keqes. Por, ngacmimet e vazhdueshme t epshit dhe pasioneve ndikojn negativisht n t. Elementt prbrs t materies n prpjestim me ata t shpirtit n fillim t krijimit t njeriut ishin dy me nj. Kur njerzimi u bind se mendja po kapitullonte prball epshit dhe pasionit, lutn Zotin ta ndihmonte. Ajo nuk mungoi dhe
4 5
Kuran, Haxh: 5 Kuran, Sexhde: 9

11
elementit t shpirtit i drgoi revelatn hyjnore nprmjet pejgamberve. Tani, materia dhe shpirti konsiderohen t barabart prkrah numrit t forcave. sht e qart lufta ndrmjet ktyre dy elementve brenda trupit t njeriut. Njeriu q zotron njohuri fetare dhe sht praktikant, ka mendje t shndosh, gjithmon do t triumfoj kundrejt epshit dhe pasioneve. At e gjejm njeri t urt, shum t sigurt n vete dhe shembull i rajonit. Kjo prbrje e njeriut nse kuptohet nga secili, gabimet ndrnjerzore do t ishin shum m t vogla. Un personalisht nuk kisha pr t sjell ndonj argument logjik shtes, sepse nuk ia vlen fare q n miliona argumente t shtohet edhe nj, por prderisa shkenctart, psikologt, sociologt dhe t tjert nuk e prkufizuan jetn deri m tani, ather nuk mbetet gj tjetr vese t paraqes edhe kt thnie hyjnore: Dhe jeta e ksaj bote nuk sht asgj tjetr vese loj dhe zbavitje, por shtpia e bots tjetr (sht ajo e vrteta) do t jet m e mir pr ata q qen bindur (fjals s Allllahut), pra a nuk po e kuptoni!?6 Dhe thnia tjetr: Dhe Un nuk i krijova njerzit dhe xhindet pr gj tjetr vese t m adhurojn, Nuk dua nga ata ndonj furnizim (t preokupohen edhe pr veten e tyre) e as t m ushqejn Mua, Vrtet All-llahu, sht Ai Gjithfurnizuesi i Cili posedon Fuqin m t madhe dhe t prhershme7 T forcojm identitetin Pas gjith ksaj q theksuam m lart, mendoj se njeriu pr baz duhet t ket fen dhe kombin e tij. Feja garanton
6 7
Kuran, Enam: 32 Kuran, Dharijat: 56-58

12
rrugtimin e drejt dhe harmonin e jets materiale dhe shpirtrore. Kurse kombi stabilizon qndrimin gjithpopullor, neutralizon grindjet eventuale brenda shoqris me ideale t ndryshme. Para se t japim mendimin rreth forcimit t identitetit, ia vlen t njihemi me vet kuptimin e fjals identitet. T qent i veant nga t tjert vetm me vetveten n disa veori e tipare q shrbejn pr tu njohur pa vshtirsi si i till, t qent po ai.8 Bota perndimore (katolike) na njeh si popull mentalitet ballkanik, me identitet fetar 78% islam dhe 22% i krishter. Popull i paorganizuar, me ambicie t vogla dhe afatshkurtra, bujar dhe mikprits. Bota lindore (ortodokse) na konsideron si popull i rendit t dyt. Kurse bota islame na njeh si popull shum i shkatht, t vendosur dhe shum t qndrueshm, bujar dhe mikprits etj.. Shum popuj kan arritur t bashkojn forcat dhe n saj t bashkimit t tyre kan arritur rezultate. Por shum prej tyre jan zhgnjyer ngase nuk kan qen tok dhe t nj fjale. Kta t dytt jan mbshtetur n projekte t huaja dhe kshtu jan viktimizuar. Sdo mend se projektet e huaja knaqin vetm disa klane t vogla t atij populli, kurse pjesa tjetr ruhet pr ata q prpilojn projektet. Populli q nuk nxjerr projekte t vetat, von do t kuptoj se ata miq q i vardisen mundohen pr t mirn e tyre. Shum pak para arritjes n vendin e synuar ose t paralajmruar nga t huajt, kemi vrejtur se paskemi qen t zhgnjyer thell. Ndjenja pr liri nuk shuhet kurr, ajo buron n vet qenien e njeriut, sepse Zoti e krijoi at t lir, prandaj gjithmon njeriu gjen forca t reja pr t ar-
Fjalori i gjuhs s sotme shqipe, Tiran 1980

13
ritur deri tek synimi. Nse ne nuk e forcojm identitetin ton fetar e kombtar, jemi n kriz t vazhdueshme.
Ku qndron problemi? Nuk ka dyshim se ne shqiptart jemi popull i sakrificave dhe t durueshm. N saj t ksaj, vazhdimisht jemi br element i shfrytzimit. Kjo rrjedh ngase ne si popull nuk duam ti ndrrojm disa kode dhe zakone t cilat jan treguar t dmshme, p.sh., ne mashtrohemi fare leht. Historia jon tregon se si sht martirizuar nj familje duke i qndruar besnike fjals s dhn ose duke mbrojtur kriminelin vetm se ka hyr n konakun e tij. Askush nuk e v n dyshim se populli yn sht besnik dhe nuk tradhton, por ato kode duhet t vlejn vetm aty ku jemi t sigurt e jo pr secilin njeri, si rasti i t panjohurit i cili krkon konak. Nuk duhet t konsiderohet tradhti po ta dorzojm. Ai sht kriminel dhe duhet ndshkuar sipas ligjit. N vend q ta dorzojm kriminelin, ne e konsiderojm si tradhti tonn ndaj tij dhe nuk duam t koritemi para zakonit derisa e kemi mbrojtur ate deri n martirizim. Kemi sakrifikuar veten dhe familjet tona. Nj grumbull kso shembujsh ka sjell Mark Milani n librin e tij Jeta dhe zakonet e shqiptarve. Mungesa e projektit gjithpopullor ka br q ne tu besojm edhe sllavve. Menjher pas Lufts s Dyt Botrore, u bm m komunist se vet sllavt. I kemi detyruar me dhun njerzit t veprojn kundr dshirs s tyre vetm e vetm se nuk u jan prmbajtur parimeve komuniste dhe po kta komunist ishin t part q braktisn iden e tyre me t ciln torturuan edhe familjart duke flakur teserat e antarsis s tyre vite m pas, sepse paskan kuptuar zhgnjimin e tyre ndaj sllavve. E keqja m e madhe e jona bhet ather kur ne vazhdojm t dgjojm dhe t prkrahim lvizjet e tyre t reja edhe pse nuk nxjerrin pro-
14
jekte t reja. Vazhdojm tu besojm gnjeshtrave t tyre n emr t lvizjeve t reja. Politika e t huajve mbshtetet n persona t pazot, n kolaboracionist, lojal dhe t panjohur ndr ne si familje. Njerzit q kan dshmuar se jan atdhetar neglizhohen, mnjanohen nga shoqria duke i etiketuar si t padobishm. Duke prar dhe gnjyer popullin, mbajn pozitat e tyre. Shptuesi i vetm mund t konsiderohet ai q nuk ka kurrfar interesi nga ti ose ne. E ata jan ashtu si i cilsoi i Lartmadhruari n Kuran:
Bindjuni atyre q nuk krkojn nga ju asnj shprblim (pr vete) dhe q jan t udhzuar drejt.9 Dhe mbahuni fort, t gjith ju s bashku pas litarit t All-llahut (Kuranit) dhe mos u ndani (prani), dhe prkujtoni Mirsit e All-llahut ndaj jush kur ju ishit armiq mes vete, por pasi Ai bri bashkimin e zemrave tuaja u bt nga Mirsia e Tij vllezr, kur ju ishit buz gremins s zjarrit, kshtuq Ai ju shptoi prej saj. Kshtu All-llahu ju bn t qarta ajetet e Tij mbase do t udhzoheni10
Msimet q vijn nga Hyjnia jan t pagabuara dhe ato duhen patur pr baz. Nj njeri ose popull q nuk ka fe, sht i humbur. Arabt ishin grupe nomadsh, ata endeshin npr shkrettir, por pasi i qndruan besnik fjals Hyjnore, u bn bartsit e civilizimit botror! Kan patur furtuna dhe goditje t pandrprera nga t huajt, por i qndruan besnik identitetit t tyre fetar, kodi i t cilit sht i shndosh dhe shptues i njerzimit. Faktort q pengojn prparimin e popullit shqiptar a. Mosinterpretimi i drejt i s kaluars b. Arsimi i kornizuar
Kuran, Jasin:21 Kuran, Ali Imran: 103

10
15
c. Lejimi i shprnguljeve a. Mosinterpretimi i drejt i s kaluars E kaluara na mson t tashmen, e tashmja na mson t ardhmen, kshtu thoshte Xhemaludin Afgani. Vall, ne far msuam nga e kaluara? Cila ngjarje e rndsishme na bri t jemi m t vmendshm pr t ardhmen? T vetmin organizim t mirfillt do t konsideroja projektin e Hasan Prishtins. Nj pun e organizuar dhe pa hile rezultoi me pavarsimin e nj pjese t shqiptarve. Por ende pa u stabilizuar shteti i ri shqiptar, dihet prfundimi i Hasan Prishtins. Pas mbytjes s babait t shqiptarve, populli yn sikur ende nuk e ka marr veten. Sa her q vjen nj sistem i ri, mallkon t vjetrin se thuajse 100% ka qen sistem i gabuar. Pikrisht kur ne sillemi kshtu, tregon pr papjekurin ton si popull dhe me t drejt perndimort na cilsojn si popull pa strategji dhe t paorganizuar. Kshtu mendon edhe Dr. Rexhep Qosja i cili thot: Pavarsisht pse pr shtjen shqiptare me t njjtn gjuh politike flitet sot, pothuaj n krejt hapsirn kombtare shqiptare, pavarsisht pse ka marrveshje t kohpaskohshme politike mes shqiptarve t ndar n shtetet fqinje ballkanike dhe Shqipri, ne ende nuk kemi nj politik kombtare... sepse ende nuk i kemi prcaktuar interesat tona t prbashkta kombtare q do t prpiqej ti sendrtonte ajo politik.11 Kshtu e sheh Qosja kt element ndars ndr ne, por n po t njjtin libr ai flet pr t kaluarn kshtu: Robria turke e ka cenuar rnd zhvillimin natyror t popullit shqiptar: i ka kputur lidhjet q deri ather ka vn me Evropn; i ka ndrruar drejtimin q deri ather ka vn me Evropn; i ka rregulluar ritmin jetsor q deri
11
Dr.Rexhep Qosja, Strategjia e Bashkimit Shqiptar, - botim i Toens, Tiran 1998, f. 177.
16
ather ka krijuar. Duke e shkputur prej Evrops pothuaj n t gjitha pikpamjet, robria turke do ta vonoj zhvillimin e popullit shqiptar, mandej, n t gjitha fushat: materiale, ekonomike, kulturore, qytetruese, urbane... do ta rrezikoj rnd identitetin shpirtror dhe kulturor t popullit shqiptar, t ndrtuar n njrn an, mbi kulturn klasike romake dhe mbi krishtrimin.12 Konsideroj se nuk duhej t ishte kjo gjuha e nj intelektuali, t paktn ashtu si e parafytyroj un vizionarin e popullit tim. Ai duhet t jet i pakufizuar dhe shum i hapur, me vizion liberal. Populli krkon t jemi t qart dhe realist. Fjala e tij duhet t ket pesh duke mos anashkaluar asnj faktor t kohs surrealiste. Ato q paraqet z. Qosja mendoj se nuk jan reale. Si duket, duke qen i indoktrinuar nga komunizmi i tij i thell dhe tani nga ateizmi, ai nuk sheh asnj t mir nga e kaluara me osmant. Osmant na solln Kuranin, librin Hyjnor q sot bota perndimore ka filluar ta njoh si libr t Zotit. Osmant na solln lirin njlloj si amerikant q na solln lirin nga serbt. fardo lloj propagande kundr osmanve konsideroj se sht trillim dhe mbron interesat e huaja. Osmant na shptuan nga inkuizicioni i krishter. Z. Qosja sikur flet me nj nostalgji t theksuar ndaj krishtrimit pr hir t prezencs s perndimorve t tanishm. Nuk mendoj se ai nuk e kupton krishterizmin, por paraqitja e tij servile i paraqet shqiptart si popull vajtues dhe t shkret para perndimorve. Populli nuk do q ne t vajtojm. At fat q patm ne me osmant e patn edhe serbt, grekt, bullgart etj. Sikur paraardhsit tan t kishin strategji, ne sot do t ishim populli m i madh dhe dominues n Ballkan. Nse z. Qosja dhe shum t tjer mburren me veprn e Sknderbeut, mendoj se gafat e tij u bn shkaktare t shfarosjes s 75% t popullats son. Si do ta kuptonin gjeneratat e ardhme, sikur ne (si musliman) t luftonim sot forcat perndimore
12
Po aty f. 9
17
kur kto erdhn t na lironin nga barbaria serbe? Por ja q ne nuk duam t prsrisim gabimin e Sknderbeut, i cili ishte mos falenderues ndaj osmanve. Luftoi superfuqin botrore t asaj kohe. At koh askush nuk qe n gjendje ti prballej osmanve, ata arritn n portat e Viens kurse ne mburremi me tragjedin e popullit ton i cili u shfaros pr tia plotsuar ambiciet e mbretit Alfons. Tani nuk mendoj se u duhet ln faji turqve, por paraardhsve tan. Sikur ideologjia krishtere t ishte e mir, do ta mbanin perndimort. Por pas atyre viteve t kobshme inkuizicioni, perndimort ende nuk e kan gjetur veten. Ata u detyruan t sakrifikojn dhe kshtu ndrtuan strategjin kundr kishs duke zbritur Zotin dhe ligjet e tij n tok. Solln ligje q vazhdimisht i zvendsojn me ligje t tjera m t mira dhe kto ligje t mira i zvendsojn me ligje t tjera t mira e kshtu nuk pushojn s sjelluri ligje, baza e t cilve sht vetm materialiste. Vetm n shekullin XX u njohm me disa ideologji q u bn shkaktare t shum ligjeve t reja. Erdhi ideologjia komuniste dhe do gj u rrnua nga dhe filloi nga e para. Kshtu veproi nazizmi, pastaj fashizmi dhe tani demokracia. T gjitha kto tregojn se perndimort dhe lindort akoma nuk jan stabilizuar. Kjo nuk nnkupton se nuk kan arritur standardet dhe mirqenien jetsore materialiste. Kjo do t ishte nj tem m vete, se si perndimort kan arritur kt mirqenie. Nuk mendoj se zanafilla e luftrave vjen nga fet, njerzimi fen e ka prdorur si nj element pr t arritur te qllimi tij final, p.sh., kur filloi organizimi i luftrave kryqtare Europa ishte n mjerim t thell, ishte nj kriz e madhe ekonomike. N emr t Krishtit u motivuan shum popuj dhe kshtu u organizuan. U nisn pr n luft t shenjt, por kjo nuk nnkuptonte se ishin fetar t denj. Kt e vrteton fakti se kur ushtrit kryqtare arritn te fiset bullgare, aty ndaluan dhe pjesa drrmuese e tyre nuk vazhdoi m tutje. 18
Aty kishin gjetur at q u ishte premtuar nga pasuria dhe ajo u mjaftoi. N kt mnyr, edhe prfundoi lufta e par kryqtare. Kur njeriu largohet nga e vrteta, ai e motivon veten me t pavrteta dhe kshtu gnjeshtrat e njpasnjshme e ojnn popullin deri n kolaps. Kur ata shohin se nuk kan rrugdalje, skenojn luftra. b. Arsimi i kornizuar Nj popull pr t qen i shndosh, pik s pari duhet t tentoj t ngrihet sa m tepr n arsim. Rndsin m t madhe duhet tia kushtoj arsimit. N asnj mnyr nuk duhet t prjashtoj asnj dituri. do penges e dituris sjell paknaqsi n opinion. Sado e vogl t jet ajo penges, n nj t ardhme bhet shkaktare e rebelimeve dhe dmtimit t shoqris. Meq kumtesa jon ka element t fes, shfrytzoj rastin t them se shkollat tona duhet t ken lndn e fes. Feja si nj element i domosdoshm i njeriut nuk duhet prbuzur. Ateistt nuk duhet t pengojn ndjenjat e teistve nga populli i vet. Feja duhet t jet e lir pr secilin q konsideron se duhet t besoj. Detyra jon sht q nxnsve tu mundsojm lndn e fes pr ata q duan t msojn fen. Arsyetimi i shumics s intelektualve shqiptar se ne nuk na nevojitet arsimi fetar, sht banal dhe tendencioz. Kta pseudointelektual e pseudopolitikan mundohen m kot ta pengojn arsimin fetar npr shkolla. Arsimimi sht i shenjt, fjala mso dhe studjo ishte zbritja e par hyjnore n tok. Ai nuk e kufizoi se far duhet ose nuk duhet msuar. Kurse ne vm gishtin mbi kt shenjtri dhe marrim guxim ti ndalojm dikujt msimin q ai dshiron. Nuk dyshoj se edhe kjo do t rregullohet nj dit, por fati yn sht i till q ne duhet t merremi me vetveten dhe nuk kemi koh t merremi me t huajt. Kjo
19
humbje kohe po na hakmerret prgjat historis. Kur ne duhet t dalim me propozimet tona para ndrkombtarve, jemi joefikas, sepse na mungon unisoni. Ne jo vetm q kundrshtojm parimet e Organizats s Kombeve t Bashkuara, por ajo q sht edhe m e keqe ne kundrshtojm parimet hyjnore. Sa i prket parimeve t OKB-s, do t ishte me vler q ktu t sjell nj nga parimet e prgjithshme t saj mbi arsimin fetar. Parimet e prgjithshme t OKB-s Liria e mendimit, e ndrgjegjes dhe e fes shpallen dhe njihen nga t gjitha organet e OKB-s, si t drejta absolute sipas Nenit 18 t Paktit Ndrkombtar n lidhje me t drejtat civile dhe politike. do njeri ka t drejtn e liris s mendimit t ndrgjegjes dhe t fes. Kjo e drejt prfshin lirin pr t pasur ose pr t adaptuar nj fe ose nj besim prej tij, si dhe lirin pr t manifestuar fen ose besimin e vet, individualisht ose bashk me t tjert, si n publik dhe privatisht, nprmjet kultit dhe kryerjes s riteve, praktikave dhe arsimit. Asnj nuk duhet ti nnshtrohet ndonj shtrngimi q mund t prek lirin e tij pr t pasur ose pr t adaptuar nj fe ose besim t zgjedhur prej tij. Liria pr t manifestuar fen ose besimin e vet mund t bhet objekt vetm i kufizimeve t parashikuara nga ligji dhe q jan t domosdoshme pr mbrojtjen e siguris, rendit e t shndetit publik ose t moralit apo lirive dhe t drejtave themelore t t tjerve. Shtetet pal t ktij pakti zotohen t respektojn lirin e prindrve dhe, kur sht rasti, t kujdestarve t ligjshm pr t siguruar edukimin fetar dhe moral t fmijve t tyre, n prputhje me bindjet e tyre.13
13
Dr. Gjergj Sinani, Liria e ndrgjegjes, e mendimit dhe e fes, Tiran 1998 .
20
c. Lejimi i shprnguljeve Strategjia jon duhet t sendrtohet mbi filozofin e pengimit t shprnguljes s popullit. Atij duhet ti krijohen kushte t mira politike, ekonomike, arsimore, kulturore, fetare, etj. T motivohet pr t qndruar n vendin ku ka lindur. Ai, aty i ka kujtimet e tij m t thella, ka identitetin dhe krenarin e vet. do politik tjetr, qoft ajo edhe e prkohshme, konsiderohet politik e gabuar. Shtresa udhheqse duhet t paraqes platformn e vet pr t treguar se si e sheh ardhmrin e popullit. Mendoj se sht manipuluar mjaft n emr t patriotizmit me kt popull t urt. I ktij mendimi sht edhe z. Nexhmedin Spahiu, i cili thot: Kt vit po kremtohet 200 vjetori i Revolucionit Francez dhe gati kudo n Evrop po radikalizohet shtja e t drejtave dhe lirive t njeriut. N vendet m t qytetruara t Bllokut t Lindjes, kan filluar lvizjet q po synojn riafirmimin e ktyre vlerave. Si duket, vetm ne n Kosov po vendnumrojm... N fakt, ktu po ndrrohen vetm njerzit, por jo edhe metodat e puns...14 Se sa jemi dmtuar nga shprnguljet, flasin shifrat e s kaluars. Tani, prpos shprnguljeve q theksuam m lart, t shkaktuara nga politika e Gjergj Kastriotit, t shohim edhe disa t tjera t cilat ishin rezultat i luftrave ballkanike t shek XX. Sipas regjistrimit osman t vitit 1908, n Kosov kishte 506.862 banor, prej t cilve shqiptart prbnin 81,7%. Regjistrimi i vitit 1921 n Kosov vlersoi nj numr trsor popullsie prej 439.010 banorsh, prej t cilve shqiptar ishin 280440 veta. Po t krahasohet me vitin 1908, del se popullsia trsore e Kosovs ishte paksuar me 67.952 banor, ndrsa numri i shqiptarve ishte paksuar me
14 Nexhmedin Spahiu, Ekuilibret shqiptare, Shtpia botuese Marin Barleti, Tiran, f. 3.
21
133,530 veta, duke u shtuar popullsia jo shqiptare n 65.578... N vitin 1931, po sipas regjistrimit t prgjithshm t popullsis, numri i banorve n Kosov arriti n 552.054 banor, prej t cilve 347.213 ishin shqiptar (ose 62.8% e gjith popullsis s Kosovs). Ky ndryshim i theksuar shpjegohet me shprnguljen e shqiptarve nga trojet e tyre dhe kolonizimin me kolon serb...15
Prmbyllje Pr kt arsye kjo, jo gjithher dhe gjithkund kuptohet njlloj. Njeriu me baz materialiste problemet i sheh nga ky knd, kurse njeriu idealist i sheh ndryshe nga materialisti dhe s fundi, njeriu me baz fetare problemet i sheh ndryshe nga materialisti dhe idealisti. N saj t ktyre perceptimeve, bota fatkeqsisht sht ndar n shum boshte, n at racor, gjeografik, politik, ekonomik, fetar etj... Kto ndarje bhen shkak q njeriu, gjegjsisht populli, ose m sakt popujt, m t vegjl t jen labil dhe shpesh t humbur. Shpeshher u mundsohet t (mos)pendohen, por kta i gjen t vonuar sa her kur ndodhin ndyshimet e mdha botrore. Kshtu, i gzohen shptimit ose triumfit momental, por n realitet jan humbs. Kjo vjen si rezultat i paqndrueshmris s identitetit t tyre. Mesazhi Pas gjith ksaj q theksuam m lart, mendoj se njeriu duhet t ket pr baz fen dhe kombin e tij. Feja garanton rrugtimin e drejt dhe harmonin e jets materiale dhe
15
Kosova n vshtrim enciklopedik, botim i Toena 1999, Tiran, f. 47.

22
shpirtrore. Kurse kombi stabilizon qndrimin gjithpopullor, neutralizon grindjet eventuale brenda shoqris me ideale t ndryshme. Uroj q kjo tryez t hap dyert e bashkpunimit t mtejshm, t bashkpunoj n prmasa m t gjera derisa shtresa intelektuale ta kuptoj realitetin e popullit dhe ta drejtoj at drejt nj t ardhmeje t begat. Synimi yn sht t ngacmojm elitn ton t merret seriozisht rreth programit q do t shrbente pr t mirn e prgjithshme e jo pr interesa individsh. Ti ofroj popullit programin me themele t shndosha derisa ai t identifikoj veten. Ta njohin botn me karakteristikat tona t veanta, kurse ne me vizionet e popullit, afatshkurtra e afatgjata. Ato vizione t dalin sheshazi dhe t krkohet plqimi i tyre. T vm disa baza mbi t cilat do t notoj edhe ky popull n hapsirn e gjithsis s bashku me t tjert n kt glob.
23
Qemajl Morina
Identiteti fetar i shqiptarve

Askush smund ta kuptoj njerzimin pa kuptuar s pari fen e tij, sepse feja prfshin jetn e njeriut prej kohs m t lasht. (Ninuan Suart) Feja ka qen dhe mbetet nj tem madhore pr mendimin njerzor. Ndjenja fetare sht instinkt i natyrshm i njeriut dhe ai u shfaq q nga koht m t lashta. Ernest Renana n librin e tij Historia e feve, thot: Mund t ndodh t paksohet do gj q ne dshirojm, t dobsohet mendja, t stagnoj shkenca dhe t menduarit, t zvoglohet entuziazmi i njeriut pr prdorimin e lirive t njeriut. Mirpo sht e pamundur t prfytyrojm mnjanimin e fes n shoqri apo pezullimin e dukuris s bindjes fetare. Kt m s miri e vrtetoi dshtimi i materializmit q nuk pati sukses t bind shoqrin me teorit dhe konceptet e tij, sepse njeriu me instinktin e tij t natyrshm orvatet t ngrihet mbi botn e materies, t plotsoj nevojat e tij shpirtrore dhe intuitive. Besimi i sjell njeriut qetsin, i zvoglon streset, tenton ta pajtoj me realitetin, sado i hidhur qoft ai, i ushqen shpresn pr dika m t mir, e largon nga hakmarrja, i forcon mbi t gjitha ndjenjn e drejtsis, duke goditur egoizmin, burimin e t gjitha t kqijave sociale. Hulumtimet dhe studimet e fes tek ne jan ende n shkalln fillestare. Aty-ktu kemi ndonj vlersim m tepr n nivel intuitiv, sipas njohurive t pakta dhe siprfaqsore, shpeshher edhe t ngarkuara me prcaktime e vlersime ideologjike, politike e fetare, pa ndonj shqyr-
Qemajl Morina
tim ndrdisiplinor dhe shkencor.1 Kjo edhe sot e vshtirson vlersimin fetar t popullit shqiptar, n kt gjendje t ndrlikuar politike, ekonomike, sociale, kulturore e fetare. Vlen t theksohet se ndr shqiptart deri m tash bartset e vetme t jets fetare jan bashksit fetare, qofshin ato islame apo t krishtera. Institucionet e tjera kombtare deri tani nuk kan treguar ndonj interesim t veant ndaj fes dhe avancimit t saj. Pr kt arsye, vetiu shtrohet pyetja: far roli a rndsie ka pasur dhe duhet t ket feja te populli shqiptar? Kjo do shikuar nga shum kndvshtrime, n radh t par nga ai historik, sociologjik, psikologjik, kulturor dhe moral. Askush smund ta kuptoj njerzimin pa kuptuar s pari fen e tij, sepse feja prfshin jetn e njeriut prej kohs m t lasht.2 Roli i fes ndr shqiptart Nse i hedhim nj vshtrim rolit t fes ndr shqiptart, do t shohim se feja ka luajtur rol pozitiv gjat historis. Pr kt, merit t veant kan prijsit e fes, t cilt ishin n nivel t misionit t tyre dhe nuk lejuan keqinterpretimin e parimeve fetare. Bashkekzistenca par exellence trikonfesionale ndr shqiptart, e verifikuar ndr shekuj, me nj ekumenizm dhe dialog shembullor, sht shtyll e qytetrimit shqiptar. Multikonfesionaliteti sht nj proces i prfunduar historik, prandaj shqiptart evropian nuk kan droj se mund t ballafaqohen me thyerje t reja dhe konvertime fetare. Fundja, pr shqiptart trikonfesionaliteti paraqet nj begati t trashgimis shpirtrore dhe mendore. Nuk mund t mohohet roli i kulturs kristiane n krijimin dhe ruajtjen e individualitetit shqiptar t kulturs dhe gjuhs, si nuk mund t mohohet roli i kulturs islame n ruajtjen e qenies kolektive shqiptare.3 Prandaj,
1 2 3
Don Lush Gjergji, Drita, nr. 6/91, f. 8. Ninuan Suart, Religije svijeta, enciklopedijski prirucnik, f. 15. Shih: Zri (revist javore), nr. 1564, 9 dhjetor 1995, f. 4, Prishtin.
26
prkatsia fetare tradicionale ndr shqiptart duhet konsideruar si vler qytetruese, kulturore, por edhe kombtare, e cila duhet kultivuar e avancuar n t gjitha shtresat e popullats dhe pr kt kontributin e tyre duhet ta japin t gjitha institucionet tona kombtare. Nuk ka dyshim se sundimi gjysmshekullor komunist te shqiptart dmtoi n nj mas t madhe shtjen fetare, sidomos n Shqipri. Pr kt shkak, me fillimin e procesit t demokratizimit t saj, aty nxituan misionar nga t gjitha ant e bots, sepse mendonin se Shqipria ishte terren i prshtatshm pr prhapjen e propagands fetare, sepse aty shqiptart e n mnyr t veant rinia, kishin humbur identitetin fetar gjat periudhs s diktaturs s regjimit komunist, i cili bnte shplarjen e trurit nga besimet fetare, duke edukuar popullin n frymn ateiste. Feja sht trajtuar si form e vetdijes konservatore e reaksionare, si opium pr popullin dhe si e till, sht luftuar n mnyra t ndryshme, duke varfruar shpirtsin e njeriut. Pr fat t keq, kjo frym ateizmi ishte prhapur edhe n Kosov, n mnyr t veant, mes intelegjencs. N kt mnyr, ateizmi iu hakmor popullit shqiptar dhe po i hakmerret edhe sot e ksaj dite. Ende jan t freskta pamjet e vrshimit t ambasadave t huaja n Tiran, si dhe fluksi i madh i refugjatve shqiptar, dshira e vetme e t cilve ishte t largoheshin nga Shqipria dhe t merrnin botn n sy. Cili sht identiteti fetar i shqiptarve? Shqiptart gjat historis s tyre t gjat nuk kan treguar ndonj lloj fanatizmi t tepruar pr prkatsit e tyre fetare. Ata tradicionalisht ishin tolerant n aspektin fetar. Kt e kan vrtetuar edhe shum autor t huaj, t cilt jan marr me shtjen shqiptare. Ky realitet vihet n pah edhe n koht e sotme. N nj raport t Grupit Ndr-
27
Qemajl Morina
kombtar t Krizs, me titull Feja n Kosov4 t 31 janarit 2001, rreth rolit t fes n konfliktin n Kosov, prve t tjerash, thuhet: Shqiptart e Kosovs nuk e identifikojn identitetin e tyre fetar nprmjet prkatsis fetare, por at e bjn nprmjet gjuhs dhe kan nj qasje relativisht qetsuese kundruall formave dhe veprimeve t fes islame. As prijsit e fes islame dhe as feja islame nuk kan luajtur ndonj rol vendimtar gjat tet vjetve t fushats s rezistencs paqsore, gjat okupimit t regjimit serb apo rezistencs s armatosur t viteve 1998-99. Islami politik apo fundamentalizmi social, terma kto q prmenden me respekt n Lindjen e Mesme, kan nj ndikim shum t vogl n Kosov. N ann tjetr, imazhi i serbve t Kosovs paraqitet nprmjet panoramave t manastireve dhe kishave ortodokse serbe. Nj pjes e intelegjencs shqiptare, duke u mbshtetur n paragjykimet q Perndimi kishte n t kaluarn ndaj Islamit, disi hezitojn t shprehin identitetin e tyre fetar islam. Sa pr ilustrim, presidenti i Kosovs, dr. Ibrahim Rugova, i cili prfaqson unitetin e nj populli me mbi 95% musliman, deklaron se ai simbolikisht sht musliman dhe sillet vazhdimisht brenda nj universi simbolik kristian. N kt aspekt, duhet kuptuar edhe formimi i Partis Demokristiane, t vetmes parti me konotacion fetar, edhe pse shumica e antarsis s saj jan t besimit islam. N kt vazhd, duhen kuptuar edhe paraqitjet e liderve partiak, si dhe t disa intelektualve n faqet e shtypit ton me deklarime, si: Do ti jap Tirans shklqim perndimor, (Besnik Mustafaj, me rastin e zgjedhjeve lokale n Shqipri, Bota sot, 28/8/2000); Sami Repishti: Krishtrimi, pararoj e hyrjes s shqiptarve n Evrop. (Drita, nr. 2-3, 149-150, viti XXIII); Me PSHD-n n Evrop, me rastin e zgjedhjeve lokale t PSHD-s n Kosov; Vetm Perndimi mund ti
4
Religion in Kosova, International Crisis Group, 31 January 2001.

28
nxjerr n drit vlerat tona kombtare, dr. Engjll Sedaj, (Opinioni i tret, nr. 4, 29/9/2000); Selia e Shenjt shqiptart i konsideron perndimor (Opinioni i tret, nr. 3, 22/9/2000); Nga t gjitha gjrat q ka krijuar Zoti, m e madhja ishte Nn Tereza, (Bota sot, 27/8/2000); Krishtrimi, identitet shqiptar, (Rilindja, 4 janar 2001); N Prishtin t ngrihet katedralja e identitetit ton, (Rilindja, 24 mars 2001); Ku sht kisha jon?, (Ali Podrimja, Gazeta e Re, 28 janar 2001); Shqiptart jan popull perndimor, (Qerim Ujkani Interesi nacional, nr. 8, 12 nntor 2001), etj. N ann tjetr, kur n shtypin ton shkruhet pr Islamin, fes s cils i prkasin shumica drrmuese e shqiptarve, ku nuk vrehen kurrfar shenjash t ndonj ekstremizmi, hasim n titujt si vijon: Islami kultur a rrezik? (Java, nr. 36, 13 fruer 2003); Tradhtit ndaj shtetit shqiptar, (dr. Kajmak H. Deda, Opinioni i tret, nr. 16, 3 tetor 2001), Rreziku i afrm i shqiptarve muhamedan, (Fjala e lir, janar 1996); Fundamentalizmi islamik n Ballkan, (Stefan Shfarc, Kombi, 20 tetor 2000); Krcnimi islam pr Shqiprin; Bijt e rinj t Allahut; Bij t ndar t Allahut, (Revista Klan, Tiran); Konaqet e Bin Ladenit (Bota sot) etj. Nga kta pak shembuj q prmenda, mund t sjellim prfundimin se n momentin aktual, fet tona nuk kan nj trajtim t barabart, si rezultat i faktorve t jashtm. Jemi dshmitar se shprehja publike e identitetit fetar t njerzve publik, qoft n Kosov, Shqipri, Maqedoni, Mal t Zi apo n diaspor, vlen vetm pr ata t prkatsis s krishter e jo edhe pr ata t prkatsis islame. Sa pr ilustrim mund t marrim kryeministrin e Shqipris, Fatos Nano. At asgj nuk e pengon q ta bj martesn n kish para kryepeshkopit t Kishs Ortodokse, Janullatos. Ndrsa deri m sot nuk dim se ndonj nga figurat publike me prkatsi islame t ket marr pjes s paku n nj ceremoni fetare islame. N Kosov
29
Qemajl Morina
disa nga figurat publike praktikojn pjesmarrjen n mesha me rastin e festave t Kishs katolike, por jo edhe n xhami me rastin e faljes s namazit t Bajramit. N ann tjetr, nse dikush nga intelektualt tan merr pjes n ndonj ceremoni fetare islame, gj q sht e drejt e donjrit, pr fat t keq, ai bhet objekt talljeje nga ana e shtypit ton. Ky akt tregon nivelin e ult t kulturs s nj pjese t inteligjencies son. Sa pr ilustrim, po prmend vetm dy shkrime: Lulet e verdha t Xhenetit, (Bujku, tetor 1995), ku kritikohen disa poet pr pjesmarrje n nj iftar, si dhe shkrimi i Mehmet Krajs Miqt e mi pelegrin, (Koha ditore, 23 shkurt 2002). Ktu vlen t prmendim se Kshilli Kombtar ShqiptaroAmerikan i kishte br vrejtje senatores s Nju Jorkut, Hillay Klinton, lidhur me komentet e saj ku kishte prmendur mbrojtjen amerikane t muslimanve t Kosovs, si fakt se SHBA nuk sht n luft me Botn Islame. Kshilli Kombtar Shqiptaro-Amerikan zonjs Klinton i kishte shkruar: N Kosov dhe m gjer ka shqiptar q jan katolik, ortodoks, hebrej dhe musliman. Prandaj, shqiptart nuk e identifikojn veten nga ndonj religjion, por sipas etnitetit t tyre. N vend t prmbylljes Nga e gjith kjo q u tha mund t nxjerr kto konkluzione: E para: Inferioriteti i t qenit musliman sht nj psikoz me synime t dmshme, si n aspektin fetar, ashtu edhe n at kombtar. Prandaj sht koha e fundit q inteligjenca jon t lirohet nga ky kompleks q i sht imponuar pr shkak t mosnjohjes s mjaftueshme me vlerat e larta q predikon Islami. E dyta: Tek shumica e intelektualve tan, Islamizmi identifikohet si fe e Lindjes. Ata harrojn se edhe Krishtrimi e ka burimin n Lindje. T dyja fet, n mnyrn e tyre, shprehin t njjtn gj: t mos i gjunjzohemi askujt prvese
30
Zotit; njeriu t doj njeriun, t ndryshoj egoizmin vetjak, t mos cenoj lumturin e t tjerve dhe ti jap paqe e begati njerzimit. E treta: Ne muslimant shqiptar duhet t jemi krenar pr prkatsin ton fetare. Nga radht e hoxhallarve tan kan dal jo pak patriot pr fatet e kombit, midis t cilve mjafton t prmendim muderriz Ymer efendi Prizrenin, kryetar i Lidhjes s Prizrenit dhe Haxhi Vehbi Dibrn, i cili m 1912 u zgjodh kryetar i Pleqris, organ konsultativ n ndihm t Qeveris s Vlors, me t drejt t zvendsonte kryeministrin Ismail Qemali kur mungonte. E katrta: Ne shqiptart duhet t kuptojm se ushtrojm besimin islam n Evrop, t rrethuar nga shtete kristiane, gj q na detyron t jemi prfaqsues t denj t besimit islam. E pesta: Publiku evropian dhe ai perndimor e kupton sot fen n mnyr demokratike, prandaj, nse edhe ne e kuptojm fen dhe rolin e saj n shoqri n mnyr t qytetruar, nuk duhet t krijojm inferioritet ndaj Evrops pr cilndo fe tonn. Nga gjith sa u tha, besoj se intelektualt tan, n t ardhmen, shtjes s identitetit fetar dhe atij islam n veanti, do ti qasen me nj maturi dhe n mnyr m shkencore.
31
Nexhat Ibrahimi
Pengesat dhe perspektiva e dialogut ndrmjet

(Drejt kaprcimit t paneklezianizmit /evrocentrizmit)
Islamit dhe Kristianizmit
Kurani mson se Islami nuk sht fe q sht paraqitur me Muhammedin a.s., sikur as All-llahu nuk sht Zot i veant vetm pr muslimant. Po ashtu, as Muhammedi a.s. nuk ka pohuar pr veten se sht i pari prej t drguarve t Zotit, por ka pohuar se Islami dhe kristianizmi mbajn prejardhje nga gurra e prbashkt shpirtrore,1 t njohura gjat shekujve n traditn primordiale ibrahimiane, t cilat ndrsjellsisht takohen dhe grshetohen gjithnj n pikpamje fetare, kulturore, qytetruese, politike, ekonomike dhe gjeografike. Mirpo pr shkak t ekskluzivizmit doktrinar dhe historik, t cilin kristianizmi n format tashm t njohura religjioze i konfirmon pa kushte, i on prpara dhe i mban pr veten, ndrsa i konteston pr religjionet jashtkristiane, takimi dhe bashkjetesa e Islamit dhe kristianizmit gjat historis m tepr ka kaluar n shenj kontestimesh, armiqsish dhe konfliktesh her-her t hapur e her-her t kamufluar.2 Inkuizicioni, kryqzatat, kolonializmi, neokolonializmi, luftrat lokale dhe anatemat e vazhdueshme n t gjitha fushat q kristianizmi ka zhvilluar dhe plasuar kundr bots islame, jan vetm pikat m eklatante nyjore t asaj
1 Shih disa ajete Kuranore pr kt qllim: Ahkaf: 9; Hixhr: 10; Rrum: 47; Gafir: 78; Bekare: 136, 285; etj. 2 Filip Hiti, Istorija Arapa od najranijih vremena do danas, botimi III, Sarajev, 1985.
Pengesat dhe perspektiva e dialogut ndrmjet Islamit dhe Kristianizmit
ngarkese negative me t ciln bota kristiane ka rrezatuar kundrejt bots islame. N distancn kohore prej shekullit XII-XV, sht krijuar tr nj literatur, esencn e s cils e prbjn sulmet e paramenduara dhe propagandistike n personalitetin e Pejgamberit, Muhammedit a.s. dhe n autenticitetin e librit t shenjt t muslimanve, Kuranit. Nj pjes e konsiderueshme e nj literature t till sht shkruar me gjuh aq jodinjitoze dhe me stil aq orodits, sa do pasardhs t ndershm t ksaj kohe, t cilsdo kultur, t cilitdo religjion dhe t cilitdo civilizim qoft, do ta kaploj ndjenja e turpit dhe e shqetsimit.3 Pasoi periudha e Renesanss (shekujt XV-XVI).4 Fryma e ksaj periudhe, sikur edhe faza e par, karakterizohet me armiqsi t shfrenuar t bots kristiane kundr bots islame. Personifikimi eklatant i gjall i ksaj armiqsie sht kardinali Nikolla nga Cuse (1401-1464) dhe vepra e tij De pace fidei, Guillaume Postel dhe vepra e tij De orbis terrae concordia (1543) dhe Jean Bodin5 n Evrop dhe Marin Barleti,6 Pjetr Bogdani7 e t tjer ndr shqiptart. Me qllim kundrshtimin sa m t themelt t ekzistencs islame, t bots muslimane, n kt koh sht br
Gjersisht pr burimet, shkaqet dhe pasojat e paragjykimeve t kristianizmit kundrejt islamit shih: Ismail Ibrahim Nawwab, Muslimani i Zapad u povijesti, n: Enes Karic, Tumacenje Kurana i ideologije u XX stoljecu, Sarajev, 2002, fq. 403-438; Nexhat Ibrahimi, Paragjykimet ndaj islamit gjat shekujve, Prizren, 2000, fq. 3-120.
3 4 5
Miroslav Pantic, Humanizam i renesansa, Cetinje, 1967, fq. 5-185.
Resid Hafizovic, Muslimani u dijalogu s drugima i sa sobom - Svetopovijesne i hijeropovijesne paradigme, Sarajev, 1423/2002, fq. 72.
Historia e jets dhe e vepravet t Sknderbeut, botimi II, Prishtin, 1982, fq. 45-490.
6 7
eta e Profetve, I, Prishtin, 1990.

33
Nexhat Ibrahimi
edhe prkthimi i Kuranit n gjuhn latine nga Ludovic Maracci me titull Refutatio Alcorani, m 1698.8 Me kalimin e Renesanss, erdhi periudha e Iluminizmit (shekujt XVIIIXIX).9 Literatura n kt periudh sht di m e but, m pajtuese ndaj islamit dhe muslimanve. Dshmitar pr kt sht vepra e grofit francez Boulainvilliers me titull Vie de Mahomet (1730), ku Muhammedin a.s. e paraqet n figurn e mendimtarit t lir, t krijuesit t nj religjioni natyror dhe intelektual. N kt koh, edhe francezi Du Ryer n vitin 1647 publikon prkthimin e par n frngjisht t Kuranit, kurse autori Sale n veprn e tij Preliminary Discourse n vitin 1734 ofron ekspozen e par objektive mbi Islamin.10 N shekullin XIX Napoleoni, komandant i njohur ushtarak francez dhe pasardhs i filozofis s Iluminizmit, pati shprehur simpati t theksuar ndaj Islamit n letrat e tij drguar Kleberit, duke e quajtur Pejgamberin a.s. profeti yn Mahometi.11 Mirpo, tr kjo nuk e pengoi Kishn katolike t asaj kohe q me kolonializmin, i cili ishte n rritje e sipr, t bhej bashkpjestare n agresionin dhe gjenocidin, etnocidin dhe kulturocidin mbi botn islame.12 Shekulli XX do t prodhoj shum shkenctar, historian dhe orientalist t cilt, pak a shum objektivisht, do ti
Qllimi i prkthimit t Kuranit nga L. Maracci ishte refuzimi i tij i Kuranit, q tregon edhe vet titulli n prkthim Refutatio Alcorani, 1698. Sipas: Maurice Bucaille, Biblija, Kuran i nauka, botimi II, Sarajev, 2001, fq. 405 .
8
Shih: Ekmeludin Ihsanoglu, Uvod u povijest prevodjenja znacenja Kurana, n: Enes Karic, Semantika Kurana, Sarajev, 1998, fq. 587 590; Nexhat Ibrahimi, Dimensione kuranore, Prizren, 2003/1424, fq. 97100, n botim e sipr. Samuel Enoccch Stumpf, Filozofia: Historia & Problemet, Tiran, fq. 184
9 10 11 12
R. Hafizovic, Muslimani u dijalogu , op. cit., fq. 73. Ibid. Hisham Xhait, Islam i Evropa, botimi II i plotsuar, Sarajev, 1985.
34
qasen hulumtimit t religjionit dhe shpirtrores islame. Mjafton t prmendim Buhlen, Blacherin, M. Wattin, M. Rodinsonin, Miguel Asin Palaciosin, Louis Massignonin, Henry Corbinin q, secili n mnyrn e vet, botn islame ia afroi Evrops n drit krejtsisht t re.13 Mirpo, kthesa kulminante n marrdhniet e islamit dhe kristianizmit do t ndodh me mbajtjen e Koncilit t dyt t Vatikanit (1962-1964).14 Pas ktij koncili n Vatikan, Kisha katolike pushoi s shqiptuari anatema ndaj Islamit dhe muslimanve dhe filloi t shkruaj n frymn e re konciliane: Kisha i shikon me respekt edhe muslimant, t cilt i luten Zotit nj, t gjallit dhe subzistentit, t gjithmshirshmit dhe t gjithmundshmit, krijuesit t Qiellit dhe t Toks, i cili u ka folur njerzve.15
Ata shpresojn n frymn e re ekumenike:
Meq gjat shekujve ndrmjet kristianve dhe muslimanve erdhi deri (puna) te konfliktet dhe armiqsit e shpeshta, Koncili i Shenjt fton t gjith q, duke harruar ka qen, sinqerisht t angazhohen rreth mirkuptimit reciprok dhe q t mbrojn dhe avansojn bashkarisht t
13 Ahmed Smajloviq, Felsefetul-istishrak we etheruha fi l-edebilarabijjil-measir, Kairo, 1980, fq. 780.
Po ashtu: Grup autorsh, Svijet islama, Beograd, 1978; Sufizam, prgatiti I. Shop dhe D. Tanaskovic, Beograd, 1980; Eva de Vitrej Mejerovic, Antologija sufijskih tekstova, Zagreb, 1990; Rozhe Garodi, Islami dhe kultura, Sarajev, 1990.
14 R. Hafizovic, Muslimani u dijalogu , op. cit., fq. 74. Krhs.: Maurice Bucaille, Biblija, nauka i Kuran, botimi II i plotsuar, Sarajev, 2001, fq. 17-28. 15
Nostra aetate, Concile oecumenique Vatican II, p. 696, sipas: Resid Hafizovic, Muslimani u dijalogu , op. cit., fq. 74. Shih: Dokumentet Konciliare Lumen Gentium, Dei Verbum, Gaudium Et Spes, Ferizaj, 1992.
35
Nexhat Ibrahimi
drejtn sociale, t mirat morale dhe lirit pr t gjith njerzit.16 Ndrsa Kisha katolike deklarativisht dhe n segmente t caktuara, edhe praktikisht, tregon shenja pajtimi, por jo edhe pranimi e njohjeje, bashksit evangjeliste, t personifikuara n teologt e tyre me ndikim W. C. Smith, H. Kramer, Marius Baar e t tjer, mbajn qndrime ekstreme, duke prjashtuar muslimant si partner pr bisedime dhe duke i konsideruar si armiqt m t rrezikshm pr Perndimin.17 Muslimant, sigurisht, nuk do t mund ti harrojn t gjitha armiqsit, dhunn dhe padrejtsit q u jan br dhe q aktualisht po u bhen nga ana e kristianve, por do t bhet prov tu falet, si shenj e vullnetit t mir dhe e zotimit fillestar pr takime ekumenike t reja, m t frytshme, m efektive dhe m t barabarta me t gjith popujt, kulturat dhe traditat religjioze, veanrisht me ato kristiane.18 Por takime frytdhnse dhe efektive ekumenike nuk do t mund t ket nse nuk plotsohet kushti fundamental pr takime t tilla, e ai sht barabarsia e pashmangshme e prfaqsuesve t t dy traditave religjioze n takimin dhe kuvendimin e tyre ndrfetar. N rrafshin doktrinar, kjo barabarsi asnjher nuk mund t arrihet, sepse kristianizmi nuk do t mund ta pranoj islamin si religjion t shpallur, Pejgamberin a.s. si nj prej t drguarve t Zotit dhe
16
Sipas: Resid Hafizovic, Muslimani u dijalogu , op. cit., fq. 74-75.
N vitin 1970, Sekretariati i Vatikanit pr jokristian, botoi dokumentin me titull Orientimet pr dialog ndrmjet kristianve dhe muslimanve, botimi i tret i t cils u botua n vitin 1970, disa vite pas Koncilit II t Vatikanit, n t cilin krkohen avansime n rrafshin e mirkuptimit ndrfetar. Shih: Ancora, Rom, sipas: Maurice Bucaille, Biblija, Kuran i Nauka, botimi II, Sarajev, 2002, fq. 20-21.
17
Dr. fra Luka Markovic, Uvod, n: Maurice Bucaille, Biblija, nauka i Kuran, botimi II i plotsuar, Sarajev, 2001, fq. 453-460.
18
Disa takime t tilla jan br: Grup autorsh, Dijalog islamskih i evropskih ucenjaka, Sarajev, 1979 etj.
36
Kuranin si Fjaln e shenjt autentike dhe t frymzuar prej Zotit, t zbritur nga qielli dhe q n kt proces t anulloj raison detre (arsyeja e t qenit) vetjak. Pr kt arsye, edhe dialogu mbi tridhjetvjear ndrfetar ndrmjet kristianve dhe muslimanve n rrafshin e doktrins fundamentale religjioze sht zhvilluar m kot. Prve konfirmimit m t thell t dallimeve t pakaprcyeshme reciproke, pjesmarrsit e takimeve dialoguese ndrfetare nuk kan arritur asgj m shum.19 Dhe ndonse pr Islamin nuk sht me rndsi thelbsore njohja, pranimi dhe dshmimi nga ana e kristianve pr Islamin si religjion burimor, i mirfillt dhe universal, megjithat, thelbsore sht q kristiant tu pranojn muslimanve t drejtn e ekzistimit dhe shfrytzimit t t mirave dhe vlerave n kupn qiellore dhe ti trajtojn si popull t Zotit,20 numri i t cilve aktualisht e kalon shifrn mbi nj miliard e gjysm. Injorimi i muslimanve, n kuptim t vargut t Palit n Letra Efesianve 1,921 dhe dbimi nga Evropa, si ndodhi n t kaluarn, por edhe n luftrat e fundit t zhvilluara nga pasardhsit e civilizimit kristian ndaj shqiptarve dhe boshnjakve t besimit musliman, n frymn e ides s apostull Palit mbi paneklezianizmin dhe pankristocentrizmin,22 duhet t prfundojn. Nse u hidhet nj vshtrim porosive t Koncilit II t Vatikanit dhe politiks aktuale evroamerikane, t cilt lavdrohen me liri e demokraci, do
Sipas: Resid Hafizovic, Muslimani u dijalogu , op. cit., fq. 75; Krhs.: Dijalog islamskih i evropskih ucenjaka, Sarajev, 1979.
19 20 21
Ihsanoglu, Ekmeluddin, Zapad i Islam ka dijalogu, Sarajev, 2001.
Beslidhja e Re, Prkthimi nga Don Simon Filipaj, Zagreb Ferizaj, 1980.
22 Pr Kosovn shih: Grup autorsh, Barbaria serbe mbi monumentet islame n Kosov, Prishtin, 2000; Pr Bosnjn shih: Muharem Omerdic, Prilog izucavanju genocida u Bosni i Hercegovini, Sarajev, 2000.
37
Nexhat Ibrahimi
t shohim se deklaratat jan t paqndrueshme, qesharake e madje edhe hipokrite.23 Mirpo, q t eliminohet qndrimi i standardeve t dyfishta n zbatimin e t drejtave njerzore brenda civilizmit kristian dhe brenda civilizmit jokristian, sht imediate q civilizimi jokristian n ndrtimin e marrdhnieve t mira me t tjert, e veanrisht me civilizimin islam, t heq dor prfundimisht nga dy ide q deri tash kan orkestruar krijimin e strategjis globale n bot e kjo sht ideja e paneklezianizmit,24 jasht t cilit gjoja nuk ka shptim pr shpirtin individual dhe komunitar, ide t ciln e inicion Shn Agustini n Civitae Dei dhe ideja e evrocentrizimit, t ciln e inicion shoqria sekulare e Evrops, e cila pretendon t bhet kriter i t gjitha gjrave dhe t gjitha vlerave n shtpi dhe n bot. Kisha duhet ta udhheq vet kt betej kundr dy ideve t siprprmendura, sepse tr fatkeqsia e tyre do t godas n fund t fundit vet Kishn. Nse ideja e paneklezianizmit aplikohet me dhun, ajo prfundon n kryqzata dhe inkuizicion, kurse kjo do t thot bumerang q kthen projektilin e hedhur n start. E njjt sht edhe me evrocentrizmin, i cili n vend t procesit t akulturimit dhe inkulturimit, ku do ta kishin vendin idet e fokusuara t paneklezianizmit dhe evrocentrizmit, ato imponohen me forc ushtarake, ekonomike, politike dhe kulturore dhe gjithnj prfundojn me fashizm, i cili pas dmeve q shkakton, vdes n vetvete, n gjakun e vet. Civilizimi kristian duhet t ballafaqohet vet me kto dy ide n evroperndim, sepse duhet t ket parasysh se pikrisht nga kjo frym rezultoi fantazma dykrershe e modernizmit t paskrupullt
23 Pr esencn e politiks evropiane-amerikane shih: Nikola M. Nikolov, Komploti botror, botimi IV, Tetov, 2003; Martin Lings, Drevna vjerovanja i moderna sujevjerja, Sarajev, 1997; F. William Engdahl, Stoljece rata Anglo-americka naftna politika i novi svjetski poredak, Zagreb, 2000. 24
Gjithpushteti kishtar.
38
dhe sekularizmit t pashpirt, t cilat n pangopsin dhe nepsqarin e tyre, s pari do ti kpusnin kokn vet Kishs, sepse n gjenet e tyre m shum pulson fryma e Evrops pagane se sa fryma e gjakut t Krishtit.25 Prognozat futuriste t Samuel P. Huntingtonit dhe t t tjerve mbi konfliktet ndrmjet civilizimeve n shekullin XXI26 dhe konfliktet aktuale n bot me elemente luftrash ndrmjet civilizimeve (Indonezia Timori, Sudani jugu pagan dhe kristian, Rusia (dhe komploti botror) eenia, Serbia (sllavt) Bosnja, Serbia (sllavt) Kosova, Evro-Amerika Afganistani, Evro-Amerika Iraku, etj.),27 jan elemente t mjaftueshme q: 1) Kisha katolike t ofroj, kurse Islami t pranoj dialogun konstruktiv e t mirfillt, t nxitur nga burimi i tyre i prbashkt shpirtror, t identifikuara n gjenin primordial semit apo n traditn e prbashkt primordiale ademite. N t kundrtn, do t ket afrime (aleanca) t civilizimeve t tjera dhe mundsi pr konfrontime t tjera ndrmjet civilizimeve n shekullin aktual; 2) Frymn luftarake q po sjell politika dhe ideologjia pagano-evropiane dhe evro-amerikane, me aleatt e vet: shkencn e pafe, teknikn e pashpirt dhe moralin indiferent e servil, po mbjell frik nga shkatrrimi dhe zhdukja me prmasa t mdha, ta zvendsoj me dialog. Nse kjo nuk ndodh, ather nuk do t ket kuptim cilit komb i prkasim, far doktrine ndjekim, cilin civilizim prqafojm; 3) T zhvillohet vetdija npr vendet evropiane dhe n Amerik mbi t drejtn n diversitetin nacional, fetar,
Sipas: Resid Hafizovic, Muslimani u dijalogu , op. cit., fq. 78-79. Krhs.: Tomazh Masnak, Zoti i blasfemuar dhe demokracia perndimore, Prizren, 2001.
25 26 Haris Silajdzic, Albanski nacionalni pokret, Sarajev, 1995, fq. 11-41. Ahmet Davutoglu, Vetperceptimet e qytetrimeve, Prishtin, 2002. 27 F. William Engdahl, op. cit.; Nikola M. Nikolov, op. cit,; Muhamed Filipovic, Islam i teror, Sarajev, 1423 h./2002.
39
Nexhat Ibrahimi
kulturor etj. Prkatsisht, t zhvillohet vetdija n kuptim t porosis s Zhan-Pol Sartrit, i cili, lidhur me veprn e Franc Fanonit, shtron pyetje tejet interesante: Prse ta lexojm kt libr kundr vetes? pr tu prgjigjur: t na tregojn se kemi br prej tyre, pr t kuptuar se kemi br prej vetes sepse, Evrops po i krcnohet rreziku i madh i shkatrrimit. Dhuna kolonialiste nuk ka pr qllim vetm t mbaj n fre ata njerz t robruar, por ajo synon edhe ti dehumanizoj ata. Asgj nuk do t kursehet pr t zhdukur traditat e tyre, pr t zvendsuar gjuht e tyre me tonat, pr t shkatrruar kulturn e tyre pa ua dhn tonn.28 Meq t tjert bhen njerz kundr nesh, del se ne jemi armiq t gjinis njerzore. Vlerat tona t dashura i humbin kraht; po ti shohim pr s afrmi, nuk do t gjejm asnj q t mos jet e zhytur n gjak.29 N t kundrt, mirkuptimi dhe ekumenizmi do t jen pa kuptim dhe pa synime t larta.30 Thniet e politikanit indian, Xhavahel Laal Nehru, se qytetrimi islam sht nna e qytetrimeve t reja dhe t shkrimtarit anglez George Bernard Show se Islami sht
Zhan-Pol Sartr, n parathnien librit: Franc Fanoni, T mallkuarit e bots, Prishtin, 1984, fq. 1, 12.
28
Gjersisht: S. H. Nasr, Srce islama, Sarajev, 1423 h./2002.

29
Ibid., fq. 23. Krahaso: Hisham Dzait, Evropa i Islam, botimi II i plotsuar, Sarajev, 1985, fq. 39-40.
30 M 1999, n Wiesbaden t Gjermanis, F. W. Engdahl, kandidaturn e George Bush i Ri pr kryetar t SHBA-s (d.m.th. edhe fitoren e tij vrejtja jon) e sheh si gjendje se fryma e Shekullit t lufts nuk ka prfunduar. F. William Engdahl, op. cit., fq. 366.
Shih gjersisht pr shkaqet e konflikteve ndrmjet Perndimit dhe Islamit: Muhamed Filipovic, op. cit.
40
fe e ardhmris31, jan manifestim i largimeve nga shtresimet dhe komplekset e trashguara t konservuara32 gjat shekujve.
Prfundim Perndimi dhe Islami mund t bashkjetojn, sikur edhe Veriu i pasur dhe Jugu i varfr. Asnj popull nuk paraqet ujdhes t vetmjaftueshme. Porosia e All-llahut t madhruar: O ju njerz, vrtet Ne ju krijuam juve prej nj mashkulli dhe nj femre, ju bm popuj e fise q t njiheni ndrmjet vete, e ska dyshim se tek All-llahu m i ndershm ndr ju sht ai q m tepr sht i ruajtur. (Huxhurat, 13) krkon angazhim dhe bashkrenditje pr kristiant dhe muslimant n shrbim t vullnetit t Zotit e kundr sekularizmit, materializmit, padrejtsive shoqrore dhe politike, smundjeve fizike dhe morale, konflikteve t armatosura dhe globalizimit t komunikimit intelektual, kulturor dhe komercial. Shtojc:
Shtetet m t mdha botrore solln kto luftra
Nr.
Shteti
Numri i Luftrave
Kohzgjatja e t gjitha luftrave
Razgovor sa M. H. Fazlullahom, Islam je vjera buducnosti, Nur casopis za kulturu i islamske teme, nr. 12/1997. Beograd, fq. 32.
31 32
John L. Esposito, Islamska prijetnja mit ili stvarnost?, Zenica, 2001.

41
Nexhat Ibrahimi
1 2 3 4 5 6 7
Anglia Franca Rusia Italia Gjermania SHBA Japonia
38 luftra 17 13 9 6 5 3
64 vjet 58 28 14 10 11 633
33
Nikola M. Nikolov, op. cit., fq. 201.

42
Ervin Hatibi
Shpluhurosje e nj miti
Shenja t revizionizmit historik n vshtrimet shqiptare pr periudhn osmane. Prplasja midis Evrops s krishter dhe Islamit osman, shpesh sht prqasur me ballafaqimin e ditve t sotme midis bots s lir dhe Bashkimit Sovjetik. Krahasimi nuk sht i pavend. Por kt prqasje nuk duhet ta teprojm. N kt ballafaqim t hershm, ekzaltimi dhe dogmatizmi ishte i t dy krahve dhe toleranca m e madhe ishte n ann turke. N shekujt XV dhe XVI, lvizja e refugjatve - t cilt, sipas shprehjes brilante t Leninit votonin me kmbt e tyre - ishte nga Perndimi n Lindje dhe jo si sot nga Lindja n Perndim. Shprngulja e ifutve pr n Turqi, przn nga Spanja n 1492, sht e mirnjohur, por n asnj mnyr e vetmja. T tjera grupe refugjatsh, t krishter disident t persekutuar nga kishat predominuese t vendeve t tyre, ashtu si edhe ifut, gjenin streh n tokat osmane. Kur sundimit osman n Evrop i erdhi fundi, kombet e krishtera t cilat ata i kishin sunduar prej shekujsh ishin ende aty, me gjuht e tyre, kulturat, fet e tyre, po ashtu, n njfar mnyre, edhe me institucionet e tyre t paprekura dhe t gatshme t rimerrnin ekzistenc t pavarur kombtare. E njjta nuk mund t thuhet pr ata musliman q mbetn pas sundimit turk n Ballkan, apo pas sundimit maur n Spanj. The Middle East, Bernard Lewis Nj nga kontributet m t shmtuara intelektuale t shekullit t kaluar n Shqipri, sht padyshim edhe nxirosja e periudhs osmane t historis s shqiptarve, me ngjyrat e
padiskutueshme t nj barbarie. Duke ndjekur besnikrisht gjurmt zyrtare t akademizmit ideologjik, u formua n kulturn popullore, me udhheqjen e komisarve t letrsis dhe arteve, nj ide fikse e cila krkonte tek turku, turkoshaku, anadollaku, kriminelin e zi epshor, injorant me shpat n dor. N prfytyrimtarin popullore u koleksionua nj pavijon grotesk demonografie, me nj hierarki t s keqes q kulmohej me Sulltanin dhe vijonte me vezir, sadrazem, velinj, me shejhul islam, dervish, pashallar e bejlerbejler - detyrimisht t gjith turq, si edhe demon m pak t rndsishm, se helbete shqiptar, n forma t deformuara dhjamore bejlersh e agallarsh e qehallarsh, shrbtor t t huajit. Shtrir q npr faqe t letrsis, nga ajo e klasit t par fare, n kinematografin e neorealizmit socialist, e deri tek retushimet e folklorit, ilustrimet e revistave t fatosave e pionierve, nuk do fare mundim pr tu par se kjo sag orientaliste, ishte n fakt nj projektim n kohn e (pa)kryer i lufts s klasave n variantin e saj agrar shqiptar, i cili e shihte inxhinierin social-politike t Lufts s Dyt si vendimtare pr ndarjen simetrike e jashtkohore t shapit nga sheqeri. Kshtu, n t njjtin areal aleancash, vendin e pushtuesve italogjerman do ta zn turqit, n rolin e nj lloji mbivlere imperialiste, nj lloji subvencioni nga jasht, i cili u jep ballistve e pasunarve t Lufts s Dyt, rrjedhimisht edhe paraardhsve t tyre kolaboracionist -bejlerve dhe klerit, kapitalin ushtarako-ekonomik pr t sunduar mbi bujqit, ifinjt e rajan. Deformimi fizik i bashkpuntorve t turkut, mishruar fonetikisht edhe n damkn e njtur raciste anadollak, si edhe n epitetin gjakprishur - nj kompozit e stilit arbresho-naimian e cila lundroi me vite n gojt emfatike t patriotizms kinematografike e letrare - tregojn haptas frymzimin shterp rilindas pr kombin e zgjedhur pellazg, ilirian, arian, (frymzim) i cili rrjedhimisht sheh n tradhtin ndaj kombit t shenjt pasoja t nj smundjeje hormonale, t nj lloj degjene-
45
Ervin Hatibi
rimi gjenetik-klasor. Sfondin mistik q justifikon kt procedim jorealist e joshkencor, e ofron ajo ka ather cekej vetm shkarazi; fakti q bashkpuntort bejler t turkut kishin tradhtuar edhe fen e vrtet, mund ti kishte br ata pre t zemrimit t nj zoti t krishter, i cili i kishte katandisur ashtu, n derexhen stilizuese t realizmit socialist. Sot, e liruar nga prangat marksiste e enveriste, krijimtaria me tem antiturke-n-fakt-antiislame merr frym lirshm, lulzon n kimikatet e skaduara t mashtrimit historik. N suplementin e saj t dits s diel, gazeta 55 para pak kohsh na ofron nj tregim t piktorit t mirnjohur M. Velo, t cilit, prve publicistiks dhe tashm tregimtaris, nuk i ka mbetur vese ta shpreh edhe n bojra uji alergjin e vet ndaj muslimanve. Tregimi, n skenn e nj burgu komunist, gati fokusohet n vuajtjet e nj t dnuari musliman, i cili shprehet se po vuan n lkurn e vet krimet q ka br gjyshi i tij, bashkpuntor i turkut, kundr komitve bullgar M tej, personazhi-rrfimtar, t cilin n nj prqindje mjaft t lart na duhet ta barazojm me autorin, shpreh habi sesi polict, ndonse katolik, jan kaq mizor. Si vall e pajtojn dhunn q ushtrojn, me besn e Krishtit, sepse sa pr eprort e tyre musliman ata tek e fundit jan musliman, dhe kshtu, sipas autorit, nuk mund t mos jen tjetr vese monstra. Pas animimit artistik t tezs s prhapur prej vitesh, sipas t cils, regjimi komunist ka qen nj qeverisje prej eprorsh-jo rastsisht- musliman, provohet, pa ndonj sukses, t jepet n form aksiome se muslimant jan nj skot barbare dhe e pamshirshme, e cila jo vetm kaq, por na paska infektuar edhe katolikt me mizorin e vet. Autori harron se ndoshta e vetmja fjal q kemi ne shqiptart n gjuhn e prditshme pr t shprehur keqardhje, mshir dhe krkes pr prmbajtje para dhuns, sht fjala gjynah, nj fjal arabe, e mbjell ktu prej turkut.
46
N kundrshtim me faktin historik pr kahjen kronologjike t qytetrimit, pr dimensionin nga ku lindn fet, mitet e shkencat, u mtua se Lindja, Islami, Azia, Anadolli, shkrettira dhe esmert ishin djepi i t keqes q na kishte kapluar neve shqiptarve (kupto: t bardhve, perndimorve, t krishterve, evropianve). I gjith ky shtrembrim i fakteve n koh t diktaturs, mendoj se shrbente pr t forcuar mitin pr popullin e veant shqiptar, nj popull liridashs i cili kishte zgjedhur t mos ishte kurr pushtues, por, si i vogl, gjithnj qllonte t pushtohej, e kshtu i shtypur prej shekujsh, kishte formuar nj ndrgjegje klasore pr t br revolucionin kundr atyre q kishte sipr - t huajt dhe t pasurit vendas. Teorikisht, dukej q shumica e shqiptarve t ishin edhe t varfr (t mir) edhe musliman (t kqinj, se me fen e pushtuesit), e kshtu me rregull treshi, Islami si fe dhe ideologji e armikut, duhet t ishte imponuar me dhun e presion ekonomik. Dhe sipas rrjedhojs ideo-logjike, shqiptart, t prmbytur nga supershteti i urryer osman, thjesht kishin mbajtur frymn nn uj pr nj gjysm t mir mijvjeari, n nj lloj rezistence jobashkpunuese, n nj lloj agjrimi gandian antiimperialist. sht gjith kjo paraprgatitje masive, e cila justifikon frymn kundrislame n shoqri. Sigurisht, nj fe pushtuesish, e imponuar me shpat n dor, nn presionin e buks (taksa e xhizjes s famshme), nuk ka sesi prthyhet n ndrgjegje prvese si nj aksident kolosal e mbarpopullor, nj gabim pr tu korrigjuar nj or e m par, tashm n kushtet e liris. Ateizmi administrativ i Enver Hoxhs, receptohet thjesht si nj ngrirje, si nj pezullim pesdhjetvjear i korrigjimit t gabimit. N koht e hyrjes s Shqipris n Konferencn Islamike, hija e turkut si psikoz, arriti, n mnyr krejt qesharake, t bnte t besueshme dhe t aktivizonte lloj-lloj frikrash e sajesash n sektor t ndryshm t shoqris. Ndonse n nj regjim parlamentar demokratik, t varur gati totalisht
47
Ervin Hatibi
nga ndihmat e huaja perndimore dhe nga politikat e institucioneve ndrkombtare, ideja e ushqyer me vite pr natyrn e dhunshme e imponuese t Islamit, ilustruar bollshm n turkun, ofroi rrnjt dhe bri q t pranohej si e mundshme fantazia pr ngritjen e ndonj Stalingradi islamik mu n gji t Evrops. Ndrsa diskutoja pr Islamin n vitin 93 me nj poet e intelektual t njohur, nuk ishte nevoja pr asnj referenc kuranore apo kulturore, sepse bashkbiseduesi kishte zgjedhur t debatonte pr vlefshmrin e Islamit me shpifjen sipas s cils arabt do t ndrtonin nj xhami madhshtore n Rubik dhe, pasi t privatizonin minierat, n nj form tepr origjinale t xhizjes, nuk do t pranonin n pun asnj minator katolik pa hyr m par n xhami (Ndrkaq, n Arabin Saudite e t tjera vende t Gjirit punojn qindra e mijra emigrant t varfr t krishter, e bile edhe hindus, budist e sikh, pa qen kusht, si n ndonj vend evropian, q t ndryshojn fen.) Apo tipike sht edhe zhurma mediatike e atyre viteve se nj milion ferexhe po prisnin gati n garderobat e fondamentalizmit pr t mbuluar grat dhe vajzat shqiptare. Nuk sht nevoja t prsrisim ato q jan evidentuar edhe n shkrime t mparshme, duke ricituar emblema t tilla npr tituj gazetash t mdha shqiptare: Muslimant shqiptar, pasardhs t haremeve t sulltanit apo Kaq e aq fshatar t aksh zone, braktisn fen e pushtuesit e u kthyen n fen e t parve. Megjithat, tanim vm re, si n mjediset akademike, ashtu edhe n ato kulturore e mediatike, t fryj nj puhiz ndrgjegjsimi dhe serioziteti n rivlersimin e historis komplekse t epoks osmane, t marrdhnieve t shqiptarve me shtetin osman. N dritn e fakteve t bujshme historike lexuar n tekste autoritative dhe t realitetin e pakontestueshm, q mund t vrehet me sy t lir edhe nga joprofesionistt, ka shenja se kultura shqiptare po reagon dhe po pranon n strukturat e veta rileximet 48
historike pr periudhn osmane, nj proces ky q do dshiroja ta quanim revizionizm. Ndonse termi sht ca problematik, jo pr origjinn e vet (post)marksiste, sesa pr ngjyresn q ka marr n lidhje me rivlersimin e fashizmit n Itali, Japoni, Gjermani etj. apo me mohimin e Holokaustit nga qarqet negacioniste antisemite, ne po e prdorim n prqasje me fenomenin e historianve t rinj izraelit, t cilt u emrtuan si revizionist, pasi montuan mitet zyrtare prmbi largimin vullnetar t palestinezve nga trojet e veta, duke argumentuar se eksodi i 1948-s ishte nj prznie e dhunshme. Tendencn kulturore q do t prpiqem ta ilustroj m posht, nuk mund ta emrtoj ndryshe vese si revizionizm, me dijen se termi ka nj tradit prdorimi politik dhe shqetsues. Sepse, dihet, shenjat e normalizimit dhe t seriozitetit shkencor mbi epokn n fjal, ende shkaktojn skandal n radht e t painformuarve e sidomos n radht e fanatikve apo fundamentalistve antimusliman. Ata e kuptojn se po u rrnove shprdorimet historike mbi prbindshin osman, u gropose njhersh edhe bazn m t fort q kan pr t sulmuar identitetin islam n Shqipri Pr t vijuar, le t bjm nj prmbledhje elokuente t asaj q sht thn gabim dhe t asaj si do rithn e vrteta, duke shfrytzuar citime nga bibla kontroversiale e revizionizmit historik shqiptar, analiza Skic e mendimit politik shqiptar t H.Ferrajt, n t ciln, n fakt, spektri revizionues prek hapsira shum m t gjera se vetm periudha osmane. Tezat e historiografis zyrtare shqiptare sipas dr. Ferraj, kmbngulin se pushtimi osman i Shqipris ka frenuar zhvillimin e shqiptarve n rrugn evro-perndimore si rrug m e prparuar; sistemi politiko-shoqror; sistemi politiko-shoqror aziatik osman ka qen m i prapambetur, ka qen barbar n krahasim me ato evro-perndimore (n studimet e historiografis zyrtare shqiptare termi
49
Ervin Hatibi
barbar prdoret vetm pr sundimtart osman dhe sistemin e tyre politik, ekonomik e kulturor dhe jo pr sundues t tjer si p.sh. ata bizantin, sllav etj - fusnot e H.F.); osmant kan ushtruar presion pr asimilimin etnik t shqiptarve; argument i presionit asimilues sht islamizimi i dhunshm; argument i islamizimit t dhunshm sht taksa e veant pr jomuslimant, xhizja. (fq. 50 botimi i 1998, Koha) N form pak m t gjat do t japim edhe prgjigjen e autorit ndaj tezave, q na duket se puthitet mir me logjikn e pastaj (meq logjika nuk sht aspak vendimtare n rikrijimin e tablove historike) do t japim m n fund edhe referenca n natyr dokumentash e faktesh, me nj pjes t t cilave do t provojm edhe dukurit m t fundit revizioniste n kulturn ton . N faqen 58-59 t Skic, lexojm: Dobsia e hipotezs e cila e paraqet Perandorin Osmane si t egr, barbare, me prirje t fort asimiluese etj., qndron n faktin se nuk mund t shpjegoj bindshm se pse shqiptart u integruan aq shum n Perandorin Osmane n qoft se ajo u keqsoi gjendjen e prgjithshme t tyre? Pse te shqiptart xhizja ishte presion i mjaftueshm pr ndrrimin e fes, ndrsa tek popujt e tjer jo? Pse nuk u ushtrua dhun islamizuese mbi popujt e tjer por vetm mbi shqiptart? A kishte Perandoria osmane ndonj arsye t posame pr t ushtruar dhun mbi shqiptart ndryshe nga popujt e tjer? si e siguroi qetsin dhe qndrueshmrin disashekullore dhe pothuaj sundimin e bots Perandoria Osmane? Si sht e mundur q vendi m i prapambetur i Evrops sht njkohsisht fuqia m e madhe e bots? A sht historike teza se qytetrimi evropian ka qen qytetrimi m i prparuar n t gjith kohrat, ndrsa Perandoria Osmane ishte e prapambetur sepse ishte aziatike? N qoft se Perandoria Osmane ka qen gjithnj m e prapambetur se Evropa, ather kuptim ka teza se nga fundi i shekullit XVIII e ktej, si rezultat i zhvillimit t
50
revolucionit industrial n Evropn Perndimore, Perandoria Osmane mbeti prapa saj? A sht historike t shtrihet gjendja e saj e dy shekujve t fundit edhe n gjith shekujt e mparshm t ekzistencs s saj? etj. etj. M pas autori, pasi citon nj numr personalitetesh, disa t njohur edhe pr lexuesin shqiptar, si O. Baj, F. Engels (pozita e e rajas n sistemin osman ishte m e mir se e bujkrobrve n vendet evropiane), F.Noli (Turqit erdhn n Evrop si lirimtar t bujkrobrve dhe t klasave t shtypura... Kjo shpjegon sesi arritn t krijojn nj perandori t madhe brenda nj kohe aq t shkurtr.), S.Rizaj (Perandoria Osmane kishte sistemin juridik m demokratik t kohs). Si pr t dashur ti jap fund n mnyr t pakthyeshme debatit, Ferraj n fq. 61 thot se shumica e historianve profesionist tashm i prdorin pa referenca teza t tilla pr karakterin liberal, joasimilues t politikave osmane. Establishmenti kulturor nuk i pranon tezat e Ferrajt n prgjithsi dhe pr ato t marrdhnieve shqiptaroosmane n veanti, ka patur reagime t posame. Kurse orvatje t tjera revizioniste, si prmbledhja studimore Rreth prhapjes s Islamit ndr shqiptart (Klub Drita Kulturore, Shkodr 1997) me kontribute nga autoritete si Sherif Delvina, Ferid Duka etj., apo edhe punimet me t njjtn kahje nga Nexhat Ibrahimi apo Ali M. Basha, jan rrethuar me mosprmendje gati t plot dhe kan marr nj status klandestiniteti. Prirjet e reja politike si i lexojm n ridimensionimin m t fundit t pozicionimeve shqiptare n korridorin amerikan Turqi-Greqi, jan nj nga shtysat madhore q bn koht e fundit ridaljen e vrullshme n drit t tezave rivlersuese. sht edhe nj shtys tjetr, besoj, me karakter emocional: dshmit pr pozitat dhe statusin tepr t lart t shqiptarve n perandorin osmane, japin njfar komforti nostalgjik e ngushllues prball rrnimit q prfaqsojm prej kaq shum kohsh.
51
Ervin Hatibi
Pr t nisur, si e do adeti, me nj klasifikim piramidal, nga shembujt prej bots s institucioneve shtetrore t kulturs, pr t zbritur m tej n ato joshtetrore, dokumentojm fillimisht ngjyrat e zbutjes n parathnien shoqruese q Dr. Shaban Sinani, drejtor i Prgjithshm i Arkivave t Shqipris, i bn librit Katalogu i dorshkrimeve osmane n arkivat e Shqipris, botuar turqisht-anglisht-shqip n Ankara (Vini re!) N deklarimin e tij profesional, sidomos n sensin politik t fjals, kryearkivistit i rezulton se n baz t provave t shkruara, t cilat i kan patur n dor edhe parardhsit e tij, do thn se Porta e Lart disa her ka ndaluar me urdhra t drejtprdrejt cnimin e prons s t krishterve dhe t institucioneve t kultit. Dshmi t tilla jan prova q mund t ndikojn pr t relativizuar disa prfundime t cilat pr hir t nj tradicionalizmi, ende vlersohen si jasht diskutimit, n lidhje me procesin dhe format e ndikimit t perandoris n strukturn demofetare t Rumelis (Katalogu i dorshkrimeve, fq. XXIX, Ankara 2001.) (Gjithashtu, botuar edhe n Njeriu, prmbledhje e materialeve t sesionit shkencor t Tarikateve Islamike t Shqipris dhe Kosovs, Eurorilindja, maj 2002.) Autori, tepr i ndrgjegjshm pr rolin prej akullthyesi, prdor shprehjen mund t ndikojn pr t relativizuar kur u referohet dshmive arkivore, t cilat ndonse me rolin e vet madhor n drejtshkrimin e historis, ende jan t pafuqishme para tradicionalizmit t padiskutueshm, tabus s mome zyrtare. Se edhe sikur historiant e teksthartuesit tan ta vn dorn n zemr e t rithon n kor t vrtetat e reja, tabu t tilla nuk rrnohen dot vetm n korridore arkivash apo salla bibliotekash a konferencash. Lufta me to bhet npr sheshe ku njerzia blen gazetn, npr kafenet ku shqiptart shpalosin ekzistencn, npr N 28 prill t ktij viti, me titull Nj ferman pr gruan e Sali pashs, gazeta Koha Jon boton nn tabeln speciale nj dosier pr fermanet sulltanore t arkivave shqipSHTRESIMET E IDENTITETIT KULTUROR SHQIPTAR
52
tare. Jan 48 fermane t till. Ndr kta citojm: ferman i sulltanit pr kishn e Delvins; ferman-vendim i Patriarkans pr manastirin e Shn Mris q t mbes i pavarur; ferman i sulltanit pr t mos ndrhyr n kishn e Kamens; ferman pr mbrojtjen e pyjeve (Krahaso fermanin e fundit ekologjik me shprehjen e njohur herbicide Ku shkel turku nuk mbin bar) Autori i artikullit q mban edhe titullin e dosierit, gazetari i njohur Fiqiri Sejdiaj, kur komenton fermane t till, si ai pr ruajtjen pronave t kishs n Delvin, pr riparimin e padrejtsive n vjeljen e taksave ndaj t krishterve t Elbasanit apo pr rindrtimin e kishs s Shn Harallambit n Sarand, do t shkruaj: Natyrisht, po t gjykohen n koh, t tilla fermane kan brenda edhe ann e tyre propagandistike, mirpo gjithsesi, n fund t fundit ato tregojn frymn tolerante ndaj etnive e religjioneve jomyslimane. Porta e Lart dhe Sulltani kan qen t kujdesshm ndaj nnshtetasve t saj, qofshin musliman, katolik, ortodoks apo bektashinj. Ajo i ka trajtuar t gjith, si qytetar t barabart, t paktn n dukje. Ky ekuilibr ndaj religjioneve, popujve, kombsive dhe etnive t ndryshme e mbajti n kmb kt perandori pr 500 vjet. Kur ky ekuilibr u prish, ather u shemb edhe vet perandoria. Kta ferman, t cilt sjan t pakt, tregojn qndrimin e perandoris ndaj fes, faltoreve dhe gjaurve (t krishterve). Fermant origjinal q kemi n dispozicion tregojn se Porta e Lart ka ndaluar me urdhr cnimin e prons s t krishterve. ka ndaluar keqtrajtimin e tyre dhe t institucioneve fetare. Mendimi tradicional i cili shpeshher nuk pranon diskutime mbi masat shtrnguese t Ports s Lart mbi ndryshimin e fes n kt pjes t Rumelis duhet rishikuar. (Koha Jon, 28 prill 2002) sht nj tendenc e vjetr n historiografin manikeiste komentimi satanizues e mosbesues i fakteve, i cili rreket t na msoj se kur t kqinjt bjn veprime t mira, nuk i
53
Ervin Hatibi
bjn pr arsyet e afishuara, por detyruar nga frika apo nga ndonj interes tjetr i tyre; n t kundrtn, pse vall do t ishin t kqinj Kshtu edhe Sejdiaj, mbase duke e marr pr pak aste si t mirqen se Sulltani sht thjesht ai despoti oriental si e dim t gjith, e fillon analizn e vet me cilsimin se fermane t tilla kan edhe ann e tyre propagandistike, pa ofruar ndonj dokument q provon hamendjen e tij. Por ky vshtrim, sht mbase gjoba e detyrueshme q gjithkush duhet t paguaj kur flet pr turkun e shqiptarve. N rastin n fjal, gjoba, hedhja e dyshimit mbi sinqeritetin e fermaneve e mbi karakterin e tyre rutinor, mund t formsohet pavullnetshm nga paragjykimet e tradicionalizmit, por edhe nga prdorimi i diplomacis s tipit shaje pak at q do ta lvdosh, q t bhesh m i besueshm, frytdhnse si taktik n nj territor kulturor ku qeveris diktatura e tradicionalizmit. E rndsishme sht se m pas Sejdiaj n artikullin e tij ndriues, vijon me rreshta absolutisht ikonoklast dhe shkon deri sa t krkoj rishikimin e historis. Nn titullin Robri apo bashkqeverisje?, revista Klan e dats 7 korrik t po ktij viti, boton nj opinion nga Blendi Fevziu, i cili sipas dijes sime, sht mbase i pari tekst q i ofron lexuesit t gjer nj rezyme revizioniste t historis ton osmane, mu n sheshin festiv Sknderbej t publicistiks shqiptare. Me nj linj lirike, e cila sht karakteristik pr publicistikn e autorit, shkrimi ngroh nj ndjenj t paemrtueshme vetm me nj fjal, t trheqjes reciproke dhe vijueshmris emocionale midis shqiptarve dhe turqve. Autori thot se merr shkas pr t vn re t prbashktat dhe frymn e veant q ekziston midis dy kombeve nga entuziazmi i pazakont spontan i tiranasve, q festonin me flamuj nj fitore t ekipit kombtar turk t futbollit, dhe gjithashtu nga familjarizimi i tij me mjedisin gjat nj sezoni pushimesh n Turqi. I bindur se pushtuesit jo gjithnj ln ato gjurm trheqjeje dhe dashurie tek ata q kan pushtuar Fevziu pyet: Si shpjegohet
54
kjo trheqje fatale dhe ky pasion i uditshm ndaj nj populli q n t gjitha tekstet e historis s Shqipris konsiderohet pushtuesi yn 500 vjear? Pr tiu prgjigjur ksaj, m pas do t futet tangent n librat e historis, pr t rishkruar vet nj t till t formatit t vogl. Fevziut npr lexime i del se Turqit kishin kaluar kufijt e principatave shqiptare n shekullin XIV, t thirrur nga vet sundimtart shqiptar. Pr tu br pjes e luftrave tona t brendshme M pas, periudhn q njihet thjesht si e pushtimit, autori do ta prshkruaj si koh kur shqiptart qen transferuar nga tokat e tyre t ashpra n perndim t perandoris dhe qen br sundimtar t shklqyer t saj. Kishin ditur t shklqenin mbi t gjith, t fitonin besimin e sulltanve dhe shum her t bheshin m t fuqishm se ata vet. Duke nisur nj seri pyetjesh tepr t bezdisshme pr vesht e dogmatikve me tem vetdijen e shqiptarve pr prkatsin n shtetin osman, pasi rendit emra t bujshm kryeministrash e drejtuesish madhor shqiptar t shtetit osman, pasi prmend me radh aradhn e figurave t shquara t prlindjes kombtare shqiptare q kan gzuar atribute t larta edhe n administratn osmane, Fevziu konkludon se pr t titulluar marrdhniet shqiptaro-osmane fjala pushtim nuk ishte m e gjetura; sepse vshtir t besosh se nj komb pushtues u ka dhn n histori robrve t tij m shum pushtet se sa ka pasur edhe vet. Edhe pr Fevziun, sigurisht, argumentet pr kto pun kan qen t retushuara ndjeshm. Fevziu n shkrimin e vet prdor edhe element ilustrues nga libri Kujtime i Eqerem bej Vlors, botuar kt vit, i cili ndonse shkruar jo me pretendimin pr t rishkruar ndonj version tjetr t historis, prap ofron me bollk material historik, nga i cili mund t nxirren prfundime joortodokse. Por gjithsesi, Blendi Fevziu ka shfrytzuar vetm atmosfer prej kujtimeve t beut erudit, ktij dshmitari t kateve m t larta dhe t trojeve m t largta t PeranSHTRESIMET E IDENTITETIT KULTUROR SHQIPTAR
55
Ervin Hatibi
doris; atmosfer piktoreske shqiptarsh q i gjen t sundojn npr vise t largt e shpesh t harruar t Perandoris, hapsira toke shum m t mdha se t katr vilajetet q prbnin vendin e tyre t origjins, duke qeverisur n modelin e Sulltanit apo t 25 kryeministrave osman shqiptar. Fevziut i ka br prshtypje aty guvernatori shqiptar i Libanit (jo Vaso Pasha), i ulur n nj pallat mbretror, n shoqrin e nj luani t zbutur Persie, kujtim nga koha kur kishte qen guvernator n ato vise pamje t rralla romantike si kjo, bashk me vizione t nj pushteti e roli q nuk e kemi m n kt fytyr dheu, jan imazhe q duket se kan nisur t msyjn kto koh, ndonse ende pa arritur t zvendsojn krejtsisht gjuhn e vjetr me turq pushtues. Kto vizione, t idealizuara, luajn nj rol terapeutik n kto momente hi t volitshme pr pozitn e shqiptarve, si ishte edhe momenti i bllokimit kriminal n kufi t emigrantve shqiptar q riktheheshin n pun pas pushimeve t tyre n atdhe. Prball indiferencs pasivo-agresive t doganave greke, mijra shqiptar n nj karvan kilometrik makinash prjetuan ditt e fundgushtit t 2002-it nj situat mesjetare rrethimi n kshtjell, me mungesa n higjen e ushqim e kushte t tjera elementare, me epidemit q u vrtiteshin mbi kok. Gjith Shqipria u ndje e fyer dhe media u b mukoza q e proi thekshm kt lloj ndjeshmrie. N kt klim t prjetuar si fyerje kombtare, m dat 22 gusht Koha Jon boton editorialin Hakmarrja e rajave, nga Edmond Arizaj. Editoriali nuk aludon, por haptas vendos se Jan gati 300 vjet, pr t mos thn 500, q grekt kan qen raja t shqiptarve. Shqiptart kan qen pr shum koh pashallart e vilajeteve t Greqis teksa ishin m t preferuarit e perandoris osmane. Prandaj shqiptart duhet t paguajn pr strgjyshrit e tyre q i kthyen strgjyshrit grek n raja. Dhe Fatkeqsia sht se strniprit shqiptar nuk e kan m gjakun e t parve. Grekt po.
56
Intelektuali dhe shkrimtari i madh Ismail Kadare diku porosiste q t ruhemi nga nostalgjia osmane. Vite m par kjo m ngjante absurde, sepse nuk mendoja kurr se puna do t shkonte q t vinte kjo lloj situate, ku romantika e vetidentifikimit do ta spostonte veten nga ilirt e Teuts dhe arbrit e Sknderbeut, tek pashallart shqiptar me luan persie, q qeverisin Libanin e Greqin, apo thjesht nj nga perandorit m t mdha t t gjitha kohrave Edhe historia jon me osmant si duket qenka e destinuar t plotsoj ciklin e denigrimit, glorifikimit e m n fund, t rivlersimit objektiv. Duke mos qen aspak historian apo dika e prafrt me kt, nuk dua t bie n kurthin e leximeve selektive t historis dhe as t v dorn n zjarr se e vrteta jon me osmant sht negativi i asaj sht thn deri dje apo nj variant simetrik i prmbysur i saj. Un besoj se shteti teokratik osman, gjithsesi, i ka patur t kufizuara prej ligjit t shenjt islam mundsit pr dhun n fe apo pr racizm prjashtues, dhe kshtu, edhe duke u bazuar n autor t ndryshm, kam krijuar mendimin tim sa u prket osmanve, islamizimit t shqiptarve dhe rolit t tyre n Perandorin Osmane. Por gjithsesi, fjaln e fundit duhet ta thon historiant e paanshm e t liruar, verdiktin e t cilve, nse sht shkencor, do t m duhet ta besoj me nj prgjegjsi fetare, pa komplekse. N antologjin e vogl t nj prirjeje t re t shfaqur n publik, thjesht shtoj edhe nj z tjetr q bn thirrje pr rilexim t historis, pr hir t drejtsis dhe t vrtets - n rastin m t mir, dhe n rastin m t keq, le t lexohet edhe ky artikull si nj provokim tjetr revizionist q ka nevoj pr prgjigje.
57
Milazim Krasniqi
Shtresimet e identitetit kulturor e kombtar shqiptar: po m tutje?

Identitetet e popujve, pavarsisht nse definohen si vetprcaktime, si diferencime nga t tjert ose si diferencime q u bhen nga t tjert, n fakt, jan t dhna, t lindura. Dshmia m e sakt pr kt sht shpallja e Krijuesit: O ju njerz, vrtet Ne ju krijuam prej nj mashkulli dhe nj femre, ju bm popuj e fise q t njiheni ndrmjet vete (Huxhurat: 13). sht e qart se identiteti fillestar i Ademit i dhn n fill t krijimit t njerzimit, sht shumzuar n identitete t shumta etnike, gjuhsore e racore, me qllim q ato t pasurojn njohjen e njeriut, t bjn m t begatshme jetn njerzore e kurrsesi n far funksioni t konfliktualitetit a t unifikimeve e asimilimeve t dhunshme. Ndrsa identitetet e dhna prej Krijuesit, te popujt e ndryshm kan arritur ose arrijn t theksohen e t funksionalizohen m shum a m pak, n faza t ndryshme t proceseve historike, sociale e kulturore. Shkalla e theksimit e t funksionalizimit t ktyre identiteteve, duke qen e ndryshme dhe e ndryshueshme nga rasti n rast, e rrjedhimisht duke iu nnshtruar nj procesi t pandrprer t lvizjeve e t transformimeve, nuk e konteston n asnj moment faktin e msiprm se jan t dhna t koduara n vet njerzimin.
Shtresimet e identitetit kulturor e kombtar shqiptar
Zhdukja e popujve - pr shkak t mizorive dhe degjerimeve morale Meq gjat ekzistencs s njerzimit ka pasur shmangie t jashtzakonshme nga identiteti themelor i njeriut si krijes me mision t veant n Tok, pra edhe nga procesi i njohjes dhe i bashkpunimit t ndrsjell, ku do t respektoheshin dallimet e dhna ndrmjet popujve e fiseve, kan ndodhur edhe raste t zhdukjes s popujve nga faqja e dheut dhe zvendsimi i tyre me t tjer. Pr zhdukje t popujve t ndryshm ka edhe lnd dokumentare, vemas n periudhat e vona t historis s njerzimit. Ktu do t sjellim vetm ndonj shembull, sa pr ilustrim. Fjala vjen, inkt jan nj nga shembujt. Inkt ishin nj fis, i cili n shekulin XV arriti t shndrrohej n popull dominues n Ande, aq sa shteti i tyre shtrihej n nj koh nga jugu i Ekuadorit e deri n veri t Kilit, duke prfshir edhe Perun e Bolivin. Por, ky popull i fuqishm kishte nj kult t tmerrshm: flijimin e njerzve n dit festash, sipas disa ritualeve makabre. Dhe u b si u b, inkt u zhdukn si popull, n vorbullat e pushtimeve spanjolle q pasuan. Nj popull tjetr q pati shkaktuar trmet n lvizjet demografike e politike n Europ e n Azi, ishin avart. Avart kishin prejardhje mongole dhe jetonin n nj territor t gjer, q nga Bajkali e deri n Kinn Veriore. Pastaj u shprnguln dhe ia msyn Europs, ku mposhtn bullgart, hunt dhe fiset sllave e madje rrezikuan edhe Bizantin. Por, pas atyre valve t shpnguljeve e t ekspeditave pushtuese, pasoi rnia dhe madje zhdukja e tyre. Edhe avart kan mbetur n kujtesn historike pr prirjen e tyre q t bnin mizori dhe pabesi t pashembullta, gj q sht me domethnie t madhe n kontekst t epilogut t tyre. Kto jan raste t historis m t re, ndrsa pr zhdukje popujsh na ka dhn dshmi edhe Kurani, ku prmendet
59
Milazim Krasniqi
zhdukja e popullit t Adit e Themudit, pr shkak t degjenerimeve q lindn mes tyre. Ka edhe raste kur ndonj popull ose disa popuj nuk jan prfshir nga zhdukja e plot, por jan prfshir nga tjetrsimi i identitetit t tyre etnik. Rasti m i afrt pr ne mund t jet ai i popullit bullgar. Bullgart kishin prejardhje turko-tatare. Ky popull arriti t bj disa pushtime, po duke qen m i pakt n numr, hyri n nj proces asimilimi dhe u transformua n popull sllav. Nj realitet tjetr jetsor e historik sht ai i fateve t popujve q as jan zhdukur plotsisht, as jan asimiluar plotsisht, por q historia e tyre sht e mbuluar nga amnezione t mdha n periudha t gjata historike, dhe rrjedhimisht, pr fazat e hershme t jets s tyre, nuk kan kujtes historike, ose e kan t mjegullt, t ngatrruar me mitet e me legjendat e prodhuara sipas klisheve ideologjike t kohve m t reja. Nj rast drastik nga pikpamja logjike, sht ai i popullit sllavomaqedonas. Gjith bota e di se ky popull me identitet t formsuar pas Lufts s Dyt Botrore, ka prejardhje sllave dhe do t ket ardhur me valt e pushtimeve sllave n Gadishullin Ilirik n shekujt VII e kndej. Mirpo, n librat e historis dhe n gjith propagandn kombtare, sllavomaqedonasit kan ngritur pretendimin se jan pasardhs t drejtprdrejt t maqedonasve antik. Kshtu, nj ideologji e re kombtare, n kt rast sllavomaqedonase, sht ndrtuar mbi falsifikime drastike t fakteve historike dhe manifeston kokfortsi irracionale n mbrojtje t nj identiteti nacional t rrejshm, vetm e vetm q t justifikohet me an t tij hegjemonia mbi nj popull tjetr brenda t njjtit shtet. Lehtsia e konvertimit t sotm t shqiptarve ka burim t hershm. Prsa u prket shqiptarve, tashm sht nj standard t thuhet se populli shqiptar sht njri nga popujt m t vjetr t Gadishullit Ilirik dhe t Europs dhe kjo sht nor-
60
muar edhe n librat e historis. Dhe sht e padyshimt q populli shqiptar ka nj identitet t vetin n aspektin e gjuhs, t territorialitetit dhe t etnopsikologjis, marr n kuptim t gjer. Por, duke qen nj popull i lasht, pa dyshim ka edhe vshtirsi t mdha pr dokumentimin me fakte konkrete materiale t periudhave t hershme t ekzistencs s vet. Q nga dshmit e Herodotit1 pr alfabetin e pellazgve, t cilin e huazuan helent e deri te dshmit e Brokardit2 pr alfabetin latin n librat shqipe, jan fragmente dshmish t palidhura, t trthorta e t cilat nuk arrijn ta krijojn nj pamje t plot t ekzistencs dhe t transformimeve pellazgo-iliro-shqiptare. Sot, kur shihet n mnyr retroaktive ajo histori e shqiptarve, megjithse ende e paplot, mund t hetohen disa shtresime t identitetit kulturor e kombtar shqiptar, q kan ardhur si rezultat i fateve dramatike, t prpjekjeve pr mbijetes e pr zhvillim brenda nj identiteti kulturor e kombtar t veant, n statusin e t qenit popull i pushtuar gjat dy mijvjearve. Rrjedhimisht, shumica e fakteve t ditura dshmojn se shtresimet e identitetit kulturor e kombtar shqiptar, m shum jan pasoja t gjendjeve t pushtimeve t gjata se sa t zhvillimit normal. Kjo do t thot se shum her sht fjala pr imponime t vlerave nga jasht, m shum me dhun e m pak si rezultat i nj procesi normal kontaktesh ndrmjet popujsh e kulturash q formsohen n vijimsi t ekzistecs e t zhvillimit historik. Rrjedhimisht, ato shtresime identitetesh, n shum raste jan t paharmonizuara njra me tjetrn, madje edhe t konfrontuara, ashtu sikundr ka
1 Pellazgt kan qen t part q i morn shkronjat prej fenikasve dhe prej pellazgve i morn grekt aty nga fillimi i shekullit XVI p.e.s (cituar sipas Albert Kotini, amria denoncon, Fllad, 2001, Tiran) 2
Shqiptart kan nj gjuh krejt t ndryshme nga latinishtja, megjithat, ata kan alfabetin latin n t gjitha librat e tyre (citim sipas autorit t njjt, fq. 130)
61
Milazim Krasniqi
qen edhe gjeneza e tyre. Ndoshta n kt kontekst edhe sht rasti t mendohet pr nj ast pr at lehtsi me t ciln shqiptari i dikurshm po edhe ky i sotmi sht kovertuar e konvertohet n identitete t tjera gjuhsore, fetare, kulturore e kombtare, si bizantin, sllav, turq, arab, grek, italian e madje edhe n ashkali e n rus, ku kto entitetet e fundit jan edhe si raste t shmtuara t ksaj prirjeje n ditt tona n Kosov e q arsyetohen me ndonj lehtsim ose prfitim administrativ e material n shtetet t tjera. Duket se n rastet e sotme t konvertimeve t tilla, kaq t panatyrshme, aktivizohet ndonj shtres e atyre identiteteve t dikurshme, t lkundura n themele, (shtresat pellazge/ilire, romane, bizantine, ose atyre t konfrontuara (kastriotik/otoman, nacionalist/komunist), gj q e bn konvertimin m t prballueshm n ndrgjegjen e bartsve t ktyre dukurive. Sa na sht e njohur, n kt koh nuk ka raste t tjera n Europ, q nj komb t manifestoj prirje t konvertimit t leht t identitetit administrativ si shqiptart. Probleme t mdha n periudhn e tranzicionit postkomunist kan pasur edhe kombet e tjera ballkanike (kroatt, boshjakt, sllavomaqedonasit, serbt, bullgart, rumunt), po edhe kombet e tjera q kan jetuar n orbitn sovjetike, dhe ende kalojn npr nj proces t rnd moralizimi t shoqrive t tyre. Bie fjala, kontigjentet e prostitutave nga Moldavia, Ukraina, Bullgaria e Rusia jan tabloja tragjike e atij moralizimi dhe degradimi. Por, prirje t theksuar pr konvertim t idnetitetit kombtar nuk kan manifestuar. Prkundrazi, shumica e ktyre kombeve, n kt periudh jan shquar pr modifikimin e doktrinave tradicionale nacionaliste dhe funksionalizmin e tyre n realitetet e reja gjeopolitike. Ksaj sindrome nuk i kan shptuar as dy kombet ballkanike me identitetet m t brishta kombtare, boshnjakt dhe sllavomaqedonasit. Ndrsa, shqiptart kan adoptuar si orientime dominuese ideologjit
62
kozmopolite, t cilat edhe konvertimin e bjn moralisht m t justifikueshm. Asnj shqiptar i sotm nuk krenohet se ka tradit ilire Sot n identitetin kulturor dhe kombtar t shqiptarve, si njfar vetprcaktimi n nivele t prcaktimit t prejardhjes, sht injektuar nj doz e identitetit antik ilir. Kjo shtres identiteti antik m shum sht marr si mitologji e m pak si argument historik, pr shkak se historia ilire shfaqet e fragmentuar, e fshir n kapitujt e saj kryesor. N nivelin e kulturs materiale, vrtet kan mbetur trashgimi objekte t shumta arkeologjike, me t cilat arkeologt bjn prpjekje t rikonstruktojn periudha dhe ngjarje t ndryshme. Fatkeqsisht, ende nuk sht gjetur askund s paku nj fjali e shkruar ilirisht, e cila do t ishte njfar elsi pr lidhjet ndrmjet ilirishtes antike e shqipes. Argumenti m i fort q prdoret pr argumentimin e lidhjeve gjuhsore t ilirishtes me shqipen, jan toponimet e disa qyteteve si Skupi, Skodra, Naisus, t cilat edhe pse jan ndryshuar n ndonj element tingullor, prap kan ruajtur natyrn me rastin e transformimit nga ilirishtja n shqipe3. Por, fragmentet e argumentave t gjetur nuk e mposhtin faktin se shtresa e identitetit antik ilir te shqiptart e sotm, sht n shum vende e mbuluar nga harresa. Ajo q sht edhe m e dukshme, kjo shtres e identitetit sht pasive, dhe funksionon kryesisht n tematikat letrare
Kta jan disa nga emrat e vendeve t lashta t Shqipris, q peshojn n pun t autoktonis s shqiptarvet. Po t mendojm m nj an se shumica e emrave t tilla kan humbur n rrym t kohve, pa ln gjurm toponimi (nnv. imi), e m an tjetr se materiali arkival i mesjets nuk ka dal i tri n shesh, do t pranojm se emrat me t cilt mund t operohet sot, nuk jan vese mbeturina e fundit e buris s dikurshme. (Eqrem abej, Studime gjuhsore, Rilindja, Prishtin, 1977, fq, 150)
3 SHTRESIMET E IDENTITETIT KULTUROR SHQIPTAR
63
Milazim Krasniqi
dhe n debatet historike. Pra, kjo shtres e identitetit nuk tregon sot fuqi q t regjenerohet, nuk prodhon energji n kontekstin e vetprcaktimit ton kulturor e kombtar. Fjala vjen, asnj ngjarje e Iliris antike, qoft kulturore, qoft historike, nuk shnohet sot nga shqiptart, me ka do t mbahej e gjall tradita. Poashtu, asnj figur historike ilire nuk ka gjetur identifikim n politik. Shqiptarve t sotm as u shkon ndrmend ta aktivizojn modelin e ekspeditave pushtuese t Pirros, vese e kan tem m t shpesht humbjen e luftrave t Teuts, humbjen fatale t mbretit Gent, humbjen e Batos s desidiatve, tradhtin e Demeter Farit, tradhtin e Batos s breukve, etj. sht e qart se kto kan nj prsritshmri t habitshme n historin e re t shqiptarve, por kjo sht nj tradit negative dhe si e till, nuk ka fuqi t pjesmarr m aktivisht n identitetin shqiptar. Mbetet q pika kulmore e afirmimit t ksaj shtrese t identitetit antik ilir sht arritur me prdorimin si argument politik t identitetit ilir, bile m shum t atij pellazg, nga ideologt e Rilindjes Kombtare Shqiptare, t cilt n memorandumet q u drgonin Fuqive t Mdha dhe n studimet historike, argumentonin lashtsin pellazge e ilire t shqiptarve4. N letrsi dhe n piktur ende sot prdoret si tematik mitologjia ilire, dhe thrrmijat e njohura t historis s saj5. Por
N t zanun fill t bots, e qysh n koh q njeriu ishte i padije e jetonte tui luftue njeni me tjetrin, u lkund prej Aziet nji komb njerzish, shumic e madhe, e u nda prej farsh t tjera e rej gjindhs tjer, q ishin ndr ato dhenat larga, e muern udhn kah detri pr me gjet nj dhe tjetr, e pr me mujtun me gjallue n pushim, pa frik e pa droje. Kti kombi, q iku n kt mnyr prej Aziet, ia thojshin emnin Pellazg. (Pashko Vasa: Shqypnija dhe Shqyptart, 1879 te Pashko Vasa, Vepra 3. Rilindja, Prishtin, 1989, fq. 241)
4 5 Autori i ktij teksti, ka botuar vepra letrare me kt tematik, si bie fjala, dramn Monedha e Gentit, komedin Kush i bie fyellit, si dhe nj numr t madh poezish me motive e tema nga historia dhe
64
ky tematizim megjithat ka mbetur shum i kufizuar dhe nuk ka prodhuar ndonj element t fuqishm t identitetit kulturor. Asnj shqiptar i sotm nuk krenohet se ka tradit ilire. Bile, sot kur kombi shqiptar sht kombi m i varfr i kontinentit, ka raste kur prmendja e t qenit populli m i vjetr i gadishullit e i kontinentit, tingllon si alibi e rreme pr gjendjen e tashme. Regjinal Hiberti e ka goditur sakt kt gjendje kur ka thn se shqiptart jan nj nga popujt m t vjetr t Europs, por vendi i tyre sht nj nga shtetet m t reja t Europs. T jesh kaq i vjetr dhe njkohsisht kaq i ri, sht njfar fati i keq6. Kur t plotsohet tabloja e dhn nga Hiberti, me faktin se m shum se gjysma e kombit shqiptar as q sht prfshir brenda shtetit shqiptar q sht ndrkombtarisht i njohur, vese ka mbetur nn sundime e administrime t huaja, (amria, Kosova, Lugina e Preshevs, Maqedonia, Kraja e Ulqini), sht e qart se sa ters sht ky fat dhe sa pak z vend n realitetin e hidhur, argumentimi me identiteti antik ilir a pellazg. Zhdukja fizike n periudhn e sundimit serb Amnezioni ilir apo alban/shqiptar ka qen edhe m i rnd n periudhn e gjat t pushtimeve bizantine, e cila pasoi pacifikimin ilir t arritur n prmasa t mdha nga Perandoria Romake. Po ai Regjinald Hilbert q cituam m hert, thot pr Shqiprin se lidhja e gjat me Kostandinopojn nuk e la t krijonte identitet politik7. Por nuk sht se mbeti vetm pa identitet politik, por n at periudh shqiptart mbetn edhe pa identitet kulturor. E
mitologjia ilire n vllimet me poezi: Qeshje sardonike, (1987) Formula e Katonit, (1990), Kurs pr pantomim, (1994) dhe Dalja e atdheut edhe nga ndrrat, (1996).
6 7
Regjinald Hilbert, Fitorja e hidhur, fq. 11 Po aty

65
Milazim Krasniqi
tra q vjen si trashgimi kulturore dhe qytetruese nga ajo periudh, ve shqiponjs me dy krer n flamurin kombtar, vjen n form emrash t disa perandorve bizantin me origjin ilire, prej themeluesit t Kostandinopojs, Kostandinit t Madh e deri te Justiniani. Por, nj prejardhje etnike nuk sht e mjaftueshme, pr ti br kto figura element t identitetit shqiptar8. Dhe n prgjithsi, qytetrimi bizantin, me luftra t prgjakshme pr pushtet, nga m mizoret q mund t imagjinohen, me luftra t egra sektare ndrmjet arianizmit e monofizizmit, me psikozat e mitingjeve dhe t hipodromeve, ku ekspozoheshin gjymtyrt e t masakruarve9, pr shqiptart me formim n shtratin e qytetrimit perndimor dhe pr ata t besimit islam, nuk paraqet nj mostr q motivon t ndiqet. Si pr kumt, bash ata q u shpalln trashgimtar t qytetrimit bizantin, rust, serbt dhe grekt, jan armiqt historik t shqiptarve dhe kryesuesit e mizorive m t llahtarshme kundr shqiptarve. Egrsia serbe, e shartuar mbi mizorit bizantine, ka br gjenocid mbi shqiptart n shekujt XIXIV, aq sa e ka sjell para zhdukjes fizike popullin shqiptar. Kjo sht periudha e sllavizimit me dhun t shqiptarve dhe t toponimeve n hapsirat shqiptare e q edhe sot nuk jan rrnjosur plotsisht. Noel Malkolm konstaton se Duke marr parasysh mbisundimin e serbve ortodoks, si edhe t gjuhs serbe n Kosovn mesjetare, ka arsye t mendohet se rrjedha e prgjithshme e asimilimit ka qen n favorin t serbve, me disa dallime t vogla. Konkluzioni kryesor duhet t jet se, pa marr para sysh se n shkall ka qen asimilimi, ai sht br: shum veta t
8 Dshmi t rralla t prpjekjes pr adoptimin e figurs s Kostandinit t Madh jan kto vargje t Naim Frashrit: Konstandin i madh q thon/ Edhe ai nga fara jon 9
Shih: Ogyst Baji, Perandoria e Bizantit

66
cilt iu nnshtruan ktij procesi, duhet t ken ln gjuhn e tyre shqipe dhe jan br serb10. Kjo sht periudha kur edhe kishat bizantine uzurpohen nga kisha serbe dhe shpallet trashgimia dhe pronsia ekskluzivisht serbe mbi to, edhe pse shumica e shqiptarve t Kosovs s sotme dhe t viseve lindore shqiptare, aderonin n fen ortodokse. Kjo sht periudha kur aplikohet Zakonik Cara Dushana sipas t cilit shqiptart gjymtoheshin n rast se nuk pranonin ortodoksin serbe: Nqoftse ndonj heretik kapet duke jetuar ndr t krishtert, le t damkoset n fytyr dhe le t dbohet11. Pra, n kto periudha t gjata t pushtimeve bizantine e serbe, as q mund t bhet fjal pr zhvillimin e identitetit shqiptar, po vetm pr nj proces t zhdukjes fizike dhe kulturore t shqiptarve, prkatsisht t mbijetess kritike. Dihet se n periudhn para Betejs s Kosovs t vitit 1389, pjesn m t madhe t Kosovs e sundonte Vuk Brankoviqi, ndrsa pjesn lindore t saj, me minierat e njohura t Novobrds, i sundonte Llazar Hrebelanoviqi12. sht shqetsues fakti q tr ky realitet i gjendjes s pushtimit t Kosovs dhe t viseve t tjera shqiptare nga serbt dhe procesi i zhdukjes s tyre fizike nga serbt, para ardhjes s osmanve, margjinalizohet ose edhe fshihet nga historiografia shqiptare. Sami Frashri simbol i identitetit t dyfisht Procesi i zhdukjes fizike t shqiptarve nga ana e Perandoris serbe dhe i asimilimit kulturor nga Perandoria e Bizantit, u ngadalsua dhe m tutje pothuajse u ndrpre,
Noel Malkolm, Kosova nj histori e shkurtr, Koha, Prishtin, 1998, fq.53

10 11 12
Cituar sipas Noel Malkolmit, fq. 53 Po aty

67
Milazim Krasniqi
pas fitores s Perandoris Osmane kundr serbve dhe m tutje kundr Perandoris Bizantine. Zvendsimi i pushtuesve t egr serb e bizantin, t cilt kishin pr qllim shfarosjen fizike t shqiptarve dhe fshirjen e gjurmve t tyre kulturore me nj pushtues t but, i cili sillte edhe mesazhin hyjnor t Islamit, ishte fillimi i nj fati t ri historik, kur fillon e krijohet nj shtres e re e identitetit kulturor e kombtar i shqiptarve. Prej ksaj kohe ka nj profilizim t ri, m tutje edhe nj qndrueshmri identiteti kombtar shqiptar. Sot mund t flitet pr nj shtres t identitetit shqiptar nga periudha otomane. Kolosi i dijes, Sami Frashri, sht n t njjtn koh reformator i kulturs turke dhe ideolog i shtjes shqiptare. Ai sht n t njjtn koh shkrimtar turk dhe shkrimtar shqiptar. Sami Frashri sht simbol i nj simbioze kulturore turko-shqiptare, t bazuar n shtratin e qytetrimit islam. Kjo tradit pesshekullore ka mbetur n disa aspekte edhe pas largimit t Turqis nga Gadishulli Ilirik n vitin 1912. Madje, n disa qytete t mdha shqiptare si Shkupi, Prishtina e Prizreni, e folmja turqisht ka mbetur pr dhjetvjear t tr si gjuh e familjes edhe te shtresa qytetare shqiptare. Sot kjo tradit sht n t pernduar, por ama vetm pas gati nj shekulli t largimit t Turqis. Prderisa brenda vet popullit shqiptar kjo gj sht prjetuar si krejt legjitime dhe jokonfliktuale, ajo sht keqprdorur nga armiqt e shqiptarve. Fjala vjen, n rrokullimn e luftrave ballkanike, Mali i Zi n vitin 1913, pati ndrmarr nj projekt pr konvertimin me dhun t shqiptarve musliman t Rrafshit t Dukagjinit n ortodoks. Ky projekt u kthye n nj gjenocid kundr popullsis shqiptare. Ndrsa n rrokullimn e Lufts s Dyt Botrore, ideologjia fashiste zervase e ka prligjur gjenocidin kundr shqiptarve n amri, duke i trajtuar si turq q duheshin dbuar nga toka greke.
68
M duket indikative e dhna se shprnguljet e mdha shqiptare nga Kosova dhe viset e tjera shqiptare t mbetura nn pushtimet sllave, n vitet 1912- 1955, kan qen t drejtuara pr n Turqi. Kjo sigurisht, ka qen si rezultat i politikave konjukturale t qeverive serbo-jugosllave e turke (Konventa e nnshkruar nga Stojadinoviqi e Ataturku n vitin 1937 dhe Marrveshja xhentlmene ndrmjet Titos e Kyprillis e vitit 1953.) Por, kjo politik konjukturale, nga pikpamja turke dhe e shqiptarve q dboheshin nga atdheu i tyre, ishte e bazuar edhe n prirjet q pulsonin n vet realitetin jetsor, q ishte formsuar si afri e ndrsjell npr shekuj, nga prezenca dhe nga ndikimi i Turqis mbi identitetin e popullit shqiptar. Riprcaktimi i identitetit kombtar: drejt panamerikanizmit shqiptar? Pas ardhjes n kriz t doktrins dhe t praktiks s socializmit jugosllav, e cila identitetin kulturor dhe kombtar shqiptar e mbante nn trysnin e fuqishme t sllavizmit t ambalazhuar si kozmopolitizm, filloi nj faz e re e riprcaktimit t identitetit kombtar t shqiptarve n Kosov dhe n viset e tjera t pushtuara nga sllavt. Nuk sht pa interes t prmendet se pas dyzet vjetve, kur filloi nj val e re e shprnguljeve masive t shqiptarve nga Kosova, (n vitet 1994-1999), ajo u drejtua pr n shtetet europerndimore e aspak drejt Turqis. Kjo pr arsye se lidhjet me Turqin qen shkputur, ndrsa me Europn Perndimore qen intensifikuar. M duket se kjo prirje e re e shkuarjes drejt shteteve europianoperndimore ka t bj edhe me zbehjen e dukshme t identitetit islam t shqiptarve, n dhjetvjeart e jets nn socializm dhe me forcimin e nj shtrese europianoperndimore t identitetit kombtar. Partia e par politike jokomuniste e krijuar n Kosov, Lidhja Demokratike e Kosovs, (1989) u shqua pr nj orientim t theksuar
69
Milazim Krasniqi
propagandistik europiano-perndimor, i cili u shndrrua n diskurs dominues edhe n opozitn q lindi n Shqipri nj vit m von. Kto zhvillime ideologjike, politike dhe m tutje ushtarake, n rastin e lufts n Kosov (1998-1999) dhe n Maqedoni (2001), qen me ndikim edhe n identitetin shqiptar n prgjithsi, te t cilt n kt periudh ka triumfuar botkuptimi pr identitet perndimor, pr ka edhe kan shpallur aspiratat e tyre pr integrimet e plota euroatlantike. Roli kryesor i Shteteve t Bashkuara n vitin 1999, n ndrprerjen e spastrimit etnik dhe t gjenocidit kundr shqiptarve t Kosovs, sht momenti ky, i cili prodhon kt ndjeshmri proamerikane. N luftn e fundit amerikane kundr Irakut, elitat politike shqiptare n Shqipri dhe n Kosov, shpalosn solidaritetin dhe madje pjesmarrjen n koalicionin ndrkombtar t udhhequr nga Shtetet e Bashkuara t Ameriks, me ka kan forcuar iden e re q mbase mund t emrtohet si panamerikanizm shqiptar13. Kjo sindrom panemarikanizmi, n fakt, sht shtresa e tashme dominuese e identitetit t proklamuar politik shqiptar14. Sa sht kjo
Kur filloi intervenimi ushtarak i SHBA-s dhe i koalicionit kundr Irakut, n Prishtin u mbajt nj tubim publik n prkrahje t lufts. Krahas nj asociacioni t veteranve t lufts s UK-s, organizator t ktij tubimi ishin edhe nj asociacion q merret me mbrojtjen e t drejtave t njeriut (!) dhe nj organizat studentore. Ky spektr heterogjen i shoqris kosovare, n prkrahje t lufts s SHBA-s, bashk me pjesmarrjen e Shqipris n koalicion, e ilustron panamerikanizmin e shqiptarve t Kosovs, po edhe t Shqipris zyrtare.
13
Ndrsa po merrte formn prfundimtare ky tekst, n Prishtin u mbajt nj konferenc e organizuar nga strukturat e partis m t madhe shqiptare t Kosovs, Lidhja Demokratike e Kosovs, me tem t formuluar kshtu: Demokracia amerikane-model pr zhvillimet n Kosov. Edhe ky aktivitet e ilustron pohimin ton pr prirjen jokritike drejt nj panamerikanizmi, madje edhe n rastet si ky, ku krkohet t shrbej si model demokracia e superfuqis s vetme t bots s
14 SHTRESIMET E IDENTITETIT KULTUROR SHQIPTAR
70
gjendje emocionale rezultat i zhvillimit normal dhe i aspiratave normale e sa i ngjarjeve t imponuara, do t shihet n t ardhmen, nga shkalla e integrimit. Ajo q shihet sot pr sot, sht se potencialet pr kt proces nuk shquhen pr mobilitet t madh. Mbetja e Kosovs pa status politik dhe t qenit e Shqipris si shteti i fundit n listn e shteteve europiane q planifikohen t pranohen n Bashkimin Europian, sht nj indikator i paqndrueshmris s ktij ekzaltimi t proklamuar. Elementt bllokues t energjive t kombit shqiptar ende nuk jan identifikuar n mnyr korrekte. Amnestohen t gjith pushtuesit, prve Turqis Sado q shtresa e identitetit otoman ndr shqiptar tashm rezulton e zbehur, m duket se ende bhen prpjekje q ajo t fshihet e t mohohet krejtsisht, prkatsisht, t mbulohet nga amnezioni i plot. Dhe kjo bhet pr dy arsye: e para, mendohet se duke u prer rrnjt lidhjeve t gjata shqiptaro-turke, mund t dobsohet dhe eventualisht, t mposhtet Islami ndr shqiptar. Nxjerrja n epiqendr si identitet kombtar dhe kulturor vetm e nj shtrese t identitetit t krishter t shqiptarve, q ambalazhohet si prkatsi e civilizimit europian, bhet pr kt shkak. Madje edhe nj ngjarje si Beteja e Kosovs e vitit 1389, paketohet si gjoja luft pr ruajtjen e liris s popujve ballkanik, pra, edhe t liris e t pavarsis s shqiptarve. Ndrsa m hert, u konstatua se cila ishte gjendja e shqiptarve nn Perandorin Serbe, para se ajo t shkrmoqej nga ardhja e osmanve. M duket se fshehja e fakteve kaq t fuqishme, prvese ka pr qllim zbutjen e qndrimit antisllav dhe antiortodoks t shqiptarve, vemas ka pr qllim mbajtjen e
sotme, n rrethanat kosovare, kur Kosova sht nn administrim t huaj dhe nuk sht fare shtet i pranuar!
71
Milazim Krasniqi
akuzs pr Islamin si gjoja pengues t lulzimit t shqiptarve. Edhe lufta e Gjergj Kastriot Sknderbeut, n shum aspekte t saj, sht e mbshtjell me mitologji, me funksion t njjt ideologjik, pra pr mbjelljen n ndrgjegje t shqiptarve t ideologjis, sipas s cils identiteti i tyre i vetm sht ai i krishter. E dyta, n periudhn e vet t fundit, Perandoria Osmane nuk kishte mbetur as hija e nj shteti q rrezatonte kultur, qytetrim e vlera t mdha pr njerzimin. Ajo ishte prfshir nga korrupsioni, nga injoranca dhe nga miopia politike. Turqia e fundshekullit XIX dhe e dhjetvjearit t par t shekullit XX, faktikisht, ishte br protektorat i disa shteteve perndimore, vemas Rusis, e cila kishte marr t drejtat e prkujdesjes pr ortodokst dhe t AustroHungaris, e cila kishte fituar t drejtat e protektoratit mbi katolikt e Ballkanit. Egrsia e ekspeditave pacifikuese xhonturke kundr shqiptarve kryengrits n vitet 19101912, u shndrrua n armiqsi pr gjeneratat q themeluan shtetin shqiptar n vitin dhe la vrrag t thella n kujtesn e njerzve. Prej andej u bart edhe n arsim e n kultur, duke gjeneruar pr dhjetvjear t tr armiqsi kundr Turqis dhe vemas kundr Islamit, e duke i mohuar t gjitha ant e mira q kishte sjell pr shqiptart ajo bashkjetes e gjat n Perandorin Otomane. Sindroma antiturke ushqehet vazhdimisht nga propaganda e ashpr, e injektuar q nga programet shkollore e deri te komentet politike. Rrjedhimisht, n nj pjes t madhe t popullsis, shfaqen hutesa e bllokime t energjive, nga frika se prgjigjja n kto mostra, do t shkaktonte rritje t konfliktualitetit brendakombtar. Shqiptart tashm i kan harruar, ose s paku shtiren se i kan harruar vuajtjet q u jan shkaktuar nga dy pushtime italiane, nga pushtimi nazist gjerman, nga gjenocidi grek n amri, e ka shenja se po relativizohen edhe hid-
72
hrimet pr gjenocidin e fundit serb n Kosov. Mbajtja e paragjykimit pr Turqin si pushtuese, kur jan amnestuar pushtuesit m t egr, nuk ka si t shpjegohet ndryshe vese n kontekstin e nj strategjie antiislame, si ndr vet shqiptart q duan t mbajn iden se identitetit i tyre kombtar sht vetm i krishter, si nga t huajt q e stimulojn kt ideologji. Por, kjo prirje po shkakton bllokimin e energjive, oroditjen e dialogut t brendshm dhe gjymtimin e identitetit shqiptar. Po m tutje? E para, sht i domosdoshm rishkrimi kritik i historis s shqiptarve, duke e dekontaminuar at plotsisht nga mitologjit romantike iliro-pellazge dhe nga ideologjit agresive antiislame. Vrtet, prfytyrimet romantike pr nj popull madhshtor n lashtsi prplasen sot me nj realitet t hidhur, sikundr q prfytyrimet pr muslimant shqiptar si antieuropian potencial apo t fsheht, nuk kan asnj qndrueshmri logjike. Po ashtu, edhe periudhat e pushtimit t gjat bizantin, e pushtimeve shkatrrimtare mesjetare serbe, e luftrave t Gjergj Kastriotit, e integrimit n Perandorin Otomane dhe e komunizmit shqiptar, krkojn interpretime t reja shkencore, duke identifikuar pasojat dhe rezultatet pr identitetin shqiptar. N nj interpretim kritik t hisoris kombtare, duhet t prfshihen t gjitha shtresat e identitetet, n mnyr q t krijohet nj pamje e plot dhe koherente, pa konfliktualitet t mbarsur ideologjik. Fjala vjen, krahas identitetit kastriotik dhe prodhimit t tij n historin dhe n kulturn kombtare, duhet t pranohet edhe ajo shtres e identitetit kulturor me prejardhje otomane, e cila n fakt, u b tharmi i ideologjis kombtare t shqiptarve. E dyta, ka ardhur koha t mos injorohet identiteti aktual fetar i shqiptarve, ashtu si sht ai n realitetin jetsor. As n kt nivel nuk ka nevoj t konfrontohet asgj dhe as
73
Milazim Krasniqi
t imponohet asgj. Duhet hequr etiketa q Islami na qenksh fe antieuropane dhe antiperndimore, kur dihet se trualli i t tri feve monoteiste sht i njjti dhe vet Shpallja Hyjnore sht unike. Rrjedhimisht, edhe Islami i shqiptarve duhet t pranohet ashtu si sht n t vrtet: prqafim i Shpalljes Hyjnore15, e cila askujt nuk i imponohet me dhun, por q vrtet nuk mund t mposhtet nga asnj ideologji dhe nga asnj luft q i bhet. N pajtim me kt, duhet t pranohet kontributi i dhn nga shqiptart musliman n krijimin dhe zhvillimin e identitetit shqiptar dhe n zhvillimin e gjithmbarshm shqiptar n kta shtat shekujt e fundit, q nga shptimi nga asimilimi sllav e bizantin n Mesjet e deri te krijimi i shtetit shqiptar dhe i ridimensionimeve m te reja gjeopolitike t kombit shqiptar n hapsirat ballkanike. E treta, n procesin e globalizmit, kultura dhe kombi shqiptar duhet t vr n prdorim gjith spektrin e vlerave q disponojn, pra edhe vlerat dhe identitetin islam, n mnyr q n integrime t jemi partner i pashfytyruar dhe ashtu t kontribuojm m shum n njohjen e ndrsjell dhe n zhvillimin pozitiv t bashksis njerzore. T qent n nj pozicion gjeografik dhe qytetrues t urs lidhse ndrmjet Perndimit e Lindjes, do t duhej t shndrrohej n nj favor pr kombin shqiptar n proceset e ardhshme t integrimeve globale. Hezitimi prsa u prket lidhjeve e bashkpunimit me Turqin dhe me botn islame, duhet t tejkalohet, sepse me to bashkpunojn t gjitha kombet e tjera, duke prfshir edhe amerikant, t cilt edhe kur sulmojn nj shtet arab, si Irakun, at sulm dhe pushtim e bjn nga trualli i disa shteteve arabe, si Katari e Kuvajti. Rrjedhimisht, mbajtja e paragjykimeve dhe e fajsis his-
15 Mehdi Frashri sht njri nga falsifikuesit e mdhenj shqiptar lidhur me natyrn e Islamit. Ai n veprn Problemet shqiptare, prpiqet ta mohoj natyrn hyjnore t Kuranit dhe ta paraqes fen Islame si vepr t Muhamedit.
74
torike pr prkatsin islame t nj numri t madh t shqiptarve, nuk kan asnj mbshtetje logjike. Thjesht jan komplekse t imponuara nga armiqt e shqiptarve, t cilt ktij kombi i kan imponuar edhe nj ekuilibrim artificial t identitetit shqiptar, duke shtypur shtresn e identitetit islam. Vetm ekuilibrimi i vrtet i shtresimeve t identitetit ton do t na nxirrte nga vorbulla e falsifikimeve t prfytyrimeve dhe t realiteteve kombtare, me ka do t qetsohej ndrgjegjja e shumics s njerzve shqiptar. Ashtu do t fitohej mobiliteti i kombit n rrugn e prparimit e t emancipimit, ka nnkupton edhe ndihmn e pakursyer t Krijuesit, n rast se veprohet n rrug t drejt. Prfundimisht, ky do t ishte stabilizim n nj identitet natyral, pas sa e sa shekujve humbjesh n vorbullat e amnezioneve t mdha, sikundr ishin proceset e mdha asimiluese: romanizimi, greqizimi, sllavizimi, e turqizimi, e sikundr ndodh sot, konvertimi n grek, n italian e madje edhe n ashkali e n rus. Pikrisht kto ndikime t forta shfytyruese mbi identitetin kulturor e kombtar, e vemas at fetar, si boshti kurrizor i harmonis dhe i stabilitetit individual dhe kolektiv, e kan katandisur kombin shqiptar n m t varfrin dhe gati m t parndsishmin e kontinentit europian, t njohur pr lkundje ideologjike dhe shprndrrime t rrezikshme t krkesave sociale dhe politike16, si edhe pr relativizime tragjike t projekteve politike e kombtare17.
Rebelimi i armatosur i vitit 1997 n Shqipri, krahas prgjegjsis objektive t lidershipit pr lejimin e skemave piramidale, krahas reagimit joadekuat ndaj protestave, krahas sponzorizuesve t jashtm, q sponsorizuan destabilizimin e Shqipris, duket sikur ka pasur brenda vetes edhe tharmin e psikozave t dikurshme t herezive dhe t rebelimeve bizantine.
16 17 Aktualisht, n Kosov ka disa projekte politike pr t ardhmen e q n shum aspekte jan kundrthnse ndrmjet tyre: 1.Njohja sa m par e pavarsis formale t Kosovs nga faktori ndrkombtar
75
Milazim Krasniqi
Por, a kemi nxjerr msime t dobishme nga prvojat e hidhura t dy mijvjearve t shkuar apo jo, ende nuk shihet qart. N fakt, nse nuk veprohet sipas strategjis q u skicua m lart, duhet t konstatoj me keqardhje se do t vazhdoj katandisja e kombit ton, si pasoj e brishtsis s identitetit, e konfrontimit t shtresave t ndryshme t ktij identiteti dhe e rritjes s presionit shkombtarizues t proceseve integruese globale. Ta zm, gjuha shqipe, e cila mbahet si argumenti m i fuqishm i identitetit kulturor e kombtar t ne shqiptarve, n t ardhmen mund t margjinalizohet edhe nga vet shqiptart, t cilt nn presionin e integrimit, do t paraplqejn t flasin e t shkruajn n gjuh t tjera, anglisht, italisht, greqisht, ashtu si kan br edhe paraardhsit tan, q identitetin e vet gjuhsor e kan shfytyruar, duke paraplqyer ose duke pranuar imponimin e latinishtes, greqishtes, sllavishtes a turqishtes. Procesi shfytyrues n t kaluarn ka qen disi m i ngadalt, edhe pr shkak se pushtuesit kan ardhur n territoret shqiptare dhe e kan imponuar me aparat shteti nj gjendje pushtimi, ndaj s cils sht manifestuar nj doz rezistence, ndrsa sot shqiptart vet shkojn me vullnet n vendet e tjera dhe me vullnetin e tyre bjn prpjekje t integrohen n identitete t reja kulturore e kombtare. Dhe mbi t gjitha, ateizmi i injektuar n t kaluarn komuniste me dhun nga ideologjia dhe praktika agresive e komunizmit shqiptar dhe i prqafuar nga nj numr i shqiptarve t brezave t rinj, pr shkak t edukimit t mbrapsht, n ndonj rast edhe si far trendi europianizues e m shpesh si fshehje e identitetit t vrtet fetar, sht vet tharmi i moralizimit, i krizs s identitetit t sotm shqiptar dhe i lehtsis s konvertimit.
(Rugova, LDK); 2. Moratorium-afatizim pr statusin final t Kosovs (Thai, PDK); 3. Shpallje e pavarsis nga deputett n Kuvendin e Kosovs (AAK); 4. Unioni Kosov-Shqipri (LPK); 5. Bashkim i t gjitha trojeve shqiptare (LKK dhe AKSH.)
76
Nga ana tjetr, sht krejt e qart se n mijvjearin e ri, prmasat e gllabrimit t identiteteve t brishta kulturore e kombtare, jan shumfish m t mdha se n dy mijvjeart e shkuar. Prishtin, 18 prill 2003
77
Fadil Maloku
Shtresimet e identitetit kulturor t shqiptarve t Kosovs

Q n fillim do theksuar se shtja e procesit t diagnostifikimit sociologjik t shtresimit t identitetit kulturor t shqiptarve t Kosovs, e do merrja guximin t shtoja edhe atij t Shqipris, ngaq i prkasin nj trungu q ishte padrejtsisht i coptuar gjat historis s kaluar, nuk do t mund t ushtrohej ende me dioptrin e nj skalperi kirurgjik sociologjik. Kur e them kt, para s gjithash kam parasysh, si do t shprehej sot eminenca numr nj n bot, sociologu Antoni Gidens, procesin e nevojshm t afatizimit t asaj pjese t historis q n ne fut dilema mbi prejardhjen ton t vrtet. Kur ti shtohet ksaj edhe nj rregull tjetr q n shkencat sociologjike sht duke u prfilluar shum, ai i nevojs s kalimit t kohs, pr tu marr me fenomenet dhe dukurit e shtresimit kulturor t popujve dhe t kombeve, q kushtimisht t shprehem, kan ln prshtypjen e nj t vonuari n maratonn e historis, por q megjithat, m n fund, do t arrij n cakun e limituar m par. Distanca kohore pr ne sociologt, gjithnj bhet nj penges serioze pr t evidentuar ndryshimet apo shtresimet kulturore q zakonisht ndodhin ndr popuj t ndryshm. Klod Levi Straus, nj antropolog i shquar, kur sht n pyetje fenomeni koh, na l t kuptojm se zakonisht ekspertt e lmive t ndryshme (aludimi sht n historian dhe sociolog) shtresimet kulturore, apo si i pagzon ai, modelet shoqrore t sjelljeve t popujve, gati n
m t shumtn e rasteve vetm siprfaqsisht arrijn t mos i diagnostifikojn ndryshimet socio-kulturore. Pr ne shqiptart e Kosovs, kam prshtypjen se shtja e identitetit kulturor nuk mund t diagnostifikohet edhe aq sa do t donim ne, poqese shikohet shkputur nga proceset q ndodhn n fund t shekullit t kaluar. Themi kshtu ngaq kto procese ravijzuan deri diku edhe ndryshimet e tjera ekonomike, politike, etnopsikologjike, etj. N kt drejtim do t thoja q shpartallimi i ishkrijesave, mini dha atyre makro-perandorake komuniste, si ishin ai i ish-Jugosllavis dhe BRSS-s, kah fundi i viteve 80 dhe fillimi i atyre 90, shkaktoi dy forma krizash t identiteteve pr popujt q ishin ngujuar padrejtsisht me dekada t tra nn oxhakun e tyre. 1. N njrn an, apo n njrin rrafsh, shkaktoi krizn ekzistuese q kultivonin projektin e shtet-kombit me nj prvoj t konsideruar t dshmimit t vetvetes nprmjet shkatrrimit t veantive kulturore t t tjerve, si ishte rasti i serbve n raport me gjith ish-popujt jugosllav, e sidomos boshnjakt dhe shqiptart e Kosovs, q pr pasoj pati pes luftra t prgjakshme, me qindra mijra viktima t pafajshme civile dhe dme materiale. 2. Dhe n ann tjetr, krizn apo hutin e atyre identiteteve kombtare, t cilat me shthurjen e ktyre mega dhe miniperandorive e humbn rastin pr t uar gjer n fund procesin e rrumbullaksimit t identitetit t tyre kombtar, n form t projektit shtet-komb. E ardhmja e identitetit kulturor t shqiptarve t Kosovs nuk guxon t mbetet pa kapakun e veantis shtet-komb, anipse n kushtet dhe rrethanat e zhvillimeve t reja globalizuese, ngandonjher roli i identitetit shtetror prpiqet t relativizohet n at mas sa edhe kontestohet me teori dhe praktika t reja t procesit t ri t globalizimit. Ky proces dhe fenomen i ri, si n praktikn, ashtu
79
Fadil Maloku
edhe n teorin e zhvillimeve t reja shoqroro-politike, sht br pjes e pandashme e jets son. Globalizimi si fenomen i ri ka filluar t prfshij t gjitha civilizimet, kulturat dhe shoqrit e rruzullit toksor. Globalizimi kulturor sot n shekullin ton si tendenc permanente, parashikon dy procese kryesore: diversifikimin kulturor dhe reidentifikimin kulturor. Kur t analizohen kshtu, tendenca e par thuhet se do shpalos hapsira t emancipimit kulturor. Identiteti fetar, si pjes e identitetit t prgjithshm t shqiptarve, sht nj shtje q shpesh zihet n goj nga studiuesit vendas dhe ata t huaj, me qllim q pak a shum t prcaktohet prejardhja e prkatsis globale si popull. N kt kontekst, do t bnim pyetjen se cila veti shqiptart i shquan si properndimor? Pozita e theksuar gjeografike, organizimi prher jo i qndrueshm politik, prcaktimi i tyre n familjen e madhe evropiane, apo di tjetr? T gjitha nga pak e asnj n veanti, do t ishte prgjigjja. Kt e themi kshtu sepse n periudhn aktuale t transformimeve t mdha globalizuese, t gjith kta element determinues lidhur me identitetin fetar (dhe jo vetm fetar) shqiptar, po ripozicionohen dhe po marrin dimensione shtes. Mendoj se identitetin fetar t shqiptarve t Kosovs, n kto rrethana, e prcaktojn limite t tjera q gjithsesi, n mjvjearin e ri ushtruan ndryshime t mdha. Ndr kto kto limite apo thn m ndryshe, element plotsues, n rindrtimin e identitetit fetar (sidomos), sht padyshim ai i demokracis liberale. Kjo gjendje apo ky status q po krijohet dalngadal n mentalitetin dhe etnopsikologjin e shqiptarve t Kosovs, kundruall nj identiteti t dshmuar gjeografik evropian, sht i pakrahasuar me fardo q t ket ngjar m par. Universalizimi apo ruajtja e veantive kulturore?
80
Q n fillim do prmendja nj dukuri t ciln e hasim pothuajse n t gjitha nivelet akademike, kur sht fjala pr ndrrimin e mijvjearve. Pr ne kosovart ky term pak a shum sht i ndrlidhur me nj ngjarje historike do thoja, pr shkak se pas nj pastrimi etnik me prmasa t mdha (1 milion njerz u shprnguln!), ata srish arritn t rikthehen n vatrat e tyre. Mirpo, poqese ky kontekst i shpjegimit t mjvjearit merret si shkak pr t shpjeguar nj ideologji apo nj dukuri q ka ndodhur apo eventualisht do t ndodh n t ardhmen, ather sht e pamundur t flitet apo t parashikohen ngjarjet, fenomenet apo edhe ndodhit n sferat e ndryshme t zhvillimit. Themi kshtu pr arsye se natyra dhe dinamika e zhvillimit t dukurive t sotme sht aq e shpejt, aq marramendse, saq sht vshtir t prognozohet se far do t mund t ndodh brenda nj viti, dekade, e jo pastaj brenda nj mijvjeari. P.sh. para nj mijvjeari e kndej kan ndodhur shum ngjarje t cilat kan ln vrrag n historin evropiane si jan feudalizmi, zbulimi i Ameriks, luftrat fetare (kryqzatat), arsimimi i njerzve, zhvillimi marramends i shkencs dhe teknologjis, Revolucioni Borgjez Francez, pavarsimi i shum shteteve, paraqitja e socializmit pr t cilin sht menduar se sht nj ardhmri e sigurt pr njerzit, Lufta e Ftoht, rnia e Murit t Berlinit, pastaj ktu lirisht do t mund t futja si ngjarje t rendsishme edhe kthimin e 1 milion shqiptarve n trojet e tyre, pas dbimit me dhun nga regjimi i Beogradit, etj. Sot, p.sh., a mund ta imagjinojm, bie fjala, Sknderbeun (nj hero n traditn ton t largt) se si bisedon me telefon, i sigurt me gjeneralt e vet dhe si e organizon, bie fjala, strategjin e mbrojtjes s vendit t tij nprmjet kompjuterit? I njjti Sknderbe, bie fjala, pr kohn e vet as q ka mundur ta imagjinoj nj gj t till. Pr kt shkak, si mund t parashikojm se far do t mund t
81
Fadil Maloku
ndodhte n nj mijvjear t tr?! Mirpo, pa marr parasysh tr kt rrmuj t zhvillimeve teknikoteknologjike, ne po jetojm n nj periudh shum dinamike t proceseve q kan filluar qysh mijvjearin e kaluar dhe t cilave askush smund tua dij prfundimin. Bota ku ne po jetojm sot, nuk sht aspak statike, por sht objekt i nj transformimi t prhershm. Nuk duhet edhe t trajtohemi si gjenerat aq t vjetr, sa mos t mundemi t specifikojm dallimet dhe imazhet q i kishim, bie fjala, n fmijri, dhe ato q kemi tani. Un, bie fjala, e mbaj n mend kontaktin e par me TV-n. Pr shumicn prej nesh ktu, udhtimi jasht vendit ishte pothuajse nj aventur e tr. N t vrtet, ne si individ dhe si shoqri, as q kemi ditur se far po ndodh n kontinentet e tjera. Edhe nse kemi arritur t msojm pr to, i kemi marr vesh shum von. Jeta jon pra zhvillohej me nj ritm shum t ngadalshm. Sot ka ndryshuar do gj. Telefoni, telefaksi, satelitt komunikativ, televizioni kabllor, interneti..., na mundsojn me shpejtsi marramendse komunikimin me cilndo pjes t rruzullit toksor! A thua jemi t vetdijshm se pr do dit n internet hapen nga 85.000 faqe te reja? Sipas disa t dhnave, momentalisht n internet jan t hapura dikund rreth 370 gjer 400 milion web faqe. Pr 10 vjett e ardhshm supozohet se do t ket dikund rreth 300 gjer 350 miliard web faqe t till! Kur jan paraqitur radiostacionet e para, thuhet se kan qen t nevojshme dikund rreth 38 vjet pr tu arritur numri prej 50 milion dgjuesish. Televizionit, pr t pasur nj numr t till shikuesish, thuhet si u jan nevojitur vetm 13 vjet. Interneti, kt shifr e ka arritur vetm pr 4 vjet, ndrsa sht llogaritur se n vitin 2005, ai do t ket jo m pak se 1 miliard shfrytzues, n t vrtet, nj t gjashtn e banorve t bots! Sot n kt rrjetzim t nevojave dhe t interesave askush nuk mund t presupozoj se i
82
mjafton vetvetja, pr shkak se do aspekt i jets varet nga shum individ dhe vende. Poqese do t bnim nj eksperimentim t thjesht, do t dshmonim se ky rrjetzim nevojash dhe interesash t njerzve, nga viset e ndryshme t bots, sht esenca e bots moderne. Marrim psh. Gazetat. Q t mund t lexojm rregullisht, bie fjala, gazetat ditore, sht e nevojshme q dikush n malet e Zvicrs t pres lisat e nevojshm e mandej ti prpunoj n form letre. Kjo letr pastaj sht transportuar n vise t ndryshme me trena, anije, kamion etj., t cilt mund t jen t Austris, Gjermanis, Francs, etj. Tek ne n Kosov, e njjta letr shrben pr prodhimin e gazetave tona ditore, me makina gjermane, angleze apo amerikane, kurse pr ti prodhuar kto makina n form t shtypshkronjs, sht e kuptueshme se sht nevojitur hekuri, t cilin nj Zot e di ku ka mundur t blihet! Disa nga gazetat q dalin sot n Kosov, si, Koha Ditore p.sh., ne mund ta lexojm edhe nprmjet programit satelitor, t cilin poashtu e kan vendosur shtetet evropiane, dikund n orbit. N kt kontekst, ne mund t vazhdojm t dshmojm ndrlidhjen apo rrjetzimin e nevojshm t shteteve dhe vendeve t ndryshme q dshmojn se do skut dhe do send sht lnd e universumit, ku bashkohen t gjitha kndet q hapin perspektiva t ndryshme pr njerzit aneknd rruzullit toksor. Nse duam t prdorim termin apo shprehjen q tashm ka filluar t hyj edhe n gjuhn ton, sidomos nga mediat e m pak nga shkenctart, ather mund dhe duhet t themi se jetojm n botn q gjendet n procesin e globalizimit. Pr mendimin tim, nj shtys t rndsishme ktyre ndryshimeve u ka dhn edhe shtja e zbulimeve t reja n dy sfera t jets son t prditshme: n kompjuterizm dhe n teknologjin e komunikimit. Kompjuteri nuk sht nj zbulim si zbulimet e tjera. N t vrtet, t gjitha zbulimet q ka br mendja e njeriut,
83
Fadil Maloku
kan qen disi n funksion t zmadhimit t kapaciteteve intelektuale dhe atyre fizike t njeriut. N nj mnyr, kto zbulime ishin dhe jan vazhdim i trupit t njeriut. P.sh., sharra dhe ekii jan mnyra q zmadhojn disa her rolin e puns s njeriut me dor; ose rrota s bashku me t gjitha zbulimet me t, n nj mnyr, jan vazhdim i kmbve tona, pr shkak se na mundsojn t sillemi me nj shpejtsi shum m t madhe nga sa mund t ishim sjell pa t. Apo dylbit, p.sh., jan vazhdim i syve tan, kurse radioja vazhdim i veshve dhe gojs son. Por kompjuteri sht dika q nuk mund t krahasohet me asgj tjetr. Me t, bie fjala, ne zmadhojm kapacitetet tona t trurit. Kmbt, duart, goja dhe vesht, n nj mnyr, jan vazhdim i trurit. Ato funksionojn si arm kryesore t njeriut, por kompjuteri sht i vetmi q shumfishon kapacitetin e trurit ton. Ai na ofron mundsin e prpunimit t t dhnave t paimagjinueshme t cilat trurit ton do ti ishin dashur ndoshta vite t tra pr ti prpunuar. T gjitha kto veti, pra, kompjuterin e bjn t pazvendsueshm ngaq, prve ksaj, ai na mundson t gjejm apo zbulojm edhe arm t tjera, shum m t sofistikuara nga ai vet. Ky zbulim, trurit t njeriut i mundson zbulime t tjera q i mundsojn atij t riformsoj botn ashtu si i prgjigjet, pra, n mnyr q pr nj koh t shkurtr, shum gjra t paimagjinueshme gjer tani, do t bhen realitet, n mnyr q koha jon t mos krahasohet m me asnj koh tjetr t historis s njerzimit. N ann tjetr, teknologjia e komunikimit i ka fshir t gjitha largsit fizike, kurse n ann tjetr, ka rritur t dhnat q mund t kemi pr njri-tjetrin.Tani nuk mund t jetojm m t izoluar nga t tjert, ngaq do ngjarje, kudo q t ndodh, pr nj koh shum t shkurtr pasqyrohet dhe njoftohet me shpejtsi marramendse. Pr kt shkak, do situat, do vendim i rndsishm i ndonj personaliteti t njohur, shprehet apo ndrlidhet me jett e njerzve dhe rajoneve t ndryshme npr ant e
84
ndryshme t bots. N t vrtet, kt fenomen, ne lirisht mund ta identifikojm si proces globalizimi, i cili tek ne, edhe si term, edhe si dukuri shoqrore, ende sht i ri. Duke huazuar iden e grekve t vjetr n nj kontekst trsisht tjetrfare, do njeri bashkkohor sot mund t thot lirisht: Asgj njerzore nuk m sht e panjohur, ngaq do gj mund t ket reperkusione pr secilin nga ne. Marshall Makluani, shum m hert, n mnyr gjeniale e parashikoi kt proces, dhe qe i pari q paralajmroi dukurin e fshatit global, pra, nj bot me komunikime t mdha, e cila do ti ngjaj vrtet nj fshati. Kt lloj prparimi teknologjik dhe prcjellje t ndryshimeve shoqrore nuk mund ta ndal m askush. Bie fjala, n vitin 1903, prodhuesit e Mercedesit kishin prshtypje se numri i automobilave n gjith botn, do t mund t ishte maksimalisht 1 milion, ngaq llogaritej se ata nuk do t mund t trajnonin 1 milion njerz t drejtonin automobilat e tyre. Nuk ka dyshim se Kompania ishte n nj ndrr. Ose p.sh., nj komitet i Parlamentit t Anglis, n debatet e veta, mendonte se llampa elektrike q kishte zbuluar Edisoni e pa t ciln ne sot as q mund ta imagjinojm jetn (kt m s miri e kemi provuar ne kosovart n kohn e paslufts), ishte n t vrtet nj send ekzotik me t cilin argtoheshin amerikant, ngaq sipas anglezve, amerikant i kishin n qejf zbulimet siprfaqsore q nuk kishin rndsi edhe pr pjest e tjera t bots. A sht i mundshm globalizimi? Nse n mnyr t paevitueshme jemi duke shkuar drejt globalizimit (kurse n esenc, t gjitha faktet dhe kushtet na flasin se jemi duke shkuar andej pari), ather sht e nevojshme ta identifikojm kt rrugtim, pra, far globalizimi dshirojm? Nj proces i till mendoj se do t mund t zhvillohej n forma apo modele t ndryshme. Sipas ktij parashikimi, nuk sht i mjaftueshm vetm pranimi i
85
Fadil Maloku
procesit t globalizimit, por para s gjithash, duhet t prcaktojm mnyrn dhe kushtet nn t cilat do t prfshihemi n kt proces. Anipse nuk kemi ndoshta edhe shum koh t ndalemi n kt problematik, mund themi trthorazi se procesi i globalizimit do t mund t kndvshtrohej nga dy perspektiva. N njrn an, sht e mundur t tentohet t realizohet nj civilizim universal ku tr njerzimi nj dit do t bhet pjes e nj mnyre t vetme t menduari, nj shoqrie t vetme e ndoshta edhe nj qeverie te vetme?! N ann tjetr, sht e natyrshme t mendohet se nj projektim i till i ngjarjeve t siprme nuk sht as realist e as ndoshta i nevojshm, ngase dallimet mes identiteteve t ndryshme kulturore, etnike dhe atyre racore, gjithnj do t ekzistojn. Par nga ky kndvshtrim, do t thosha se ndoshta edhe nuk sht qllimi i fundit i globalizimit krijimi i nj shoqrie homogjene globale, por krijimi i nj koloriti identitetesh etnike, kulturore, ndoshta edhe politike, por, mendoj, assesi ekonomike. Thn m shkurt, modeli i par, m tepr parashikon bashkimin, unifikimin, ai i dyti para s gjithash, parcializimin, pra, respektimin e veantive kulturore, etnike, etj. t t tjerve. A mundet q civilizimi universal t bhet kultur universale? Ideja e civilizimit universal paraqitet me ardhjen e kohs moderne, e cila, n vend q t merret me kultivimin e veantive kulturore, politike, etnike, etj., zhvillon s pari iden e integrimeve rajonale, pastaj at t territoreve, n mnyr q n fund t krijoj utopin e nj qeverie te vetme me prmasa botrore! Dikujt nga ne ktu, me siguri do ti duket se ky projekt n t vrtet sht nj qllim i caktuar, prapa t cilit fshihet nostalgjia e ides s krishterizmit dhe autoritetit t saj moral, gj q edhe sht ndoshta pr t dyshuar, sepse n nj mnyr konsiston t
86
jet m superiore se sa edhe shtetet nacionale. Problemi sht se ky koncept i shoqris moderne, n vetvete fsheh nj paradoks t cilin shum m par e kishte kuptuar Zhan Zhak Ruso, i cili do t shprehej me iden se kemi obligim t jemi t lir. Gjendemi para paradoksit, ngaq liria n t vrtet, d.m.th. q lirisht mund t zgjedhim at q m s shumti u prshtatet interesave dhe vlerave tona. Mirpo n ann tjetr, moderniteti na thot: N emr t liris, ju mund t zgjidhni vetm lirin, jeni t detyruar t zgjidhni vetm at!?). Sipas ksaj skeme, ne t gjith kemi t drejt t zgjedhim vetm lirin (!). Nga t kuptuarit e till t liris, fitohet prshtypja se jemi t kufizuar!? Gjrat bhen edhe m t vshtira kur fillojm t kuptojm konceptet themelore t modernitetit n mnyr operative. P.sh., sht n t vrtet liria? Cilt jan kufijt e saj? sht demokracia? jan t drejtat e njeriut? Dhe a sht liria dhunti hyjnore apo njerzore? N suazat e paradoksit t lartprmendur q posedon moderniteti, do t thoshim se ai krkon q domethniet e ndryshme t koncepteve t tilla t interpretohen n nj mnyr t vetme. Artikulimi i veantive kulturore Pozicioni tjetr i t kuptuarit t procesit t globalizimit, kam prshtypjen se sht m dinamik, n kuptimin e pranimit t dallimeve ndrmjet kulturave, grupeve, racave, bashksive t ndryshme religjioze etj. Kt model pra, nuk e prbn zhdukja e veantive q do t viktimizoheshin n altarin e civilizimit universal, prkundrazi, artikulimi i respektueshm i dallimeve etnike, racore, religjioze, kulturore,etj., t cilat vetvetiu jan shprehje e nj lirie dhe tolerance t mirfillt ndrmjet popujve, shteteve dhe civilizimeve n mbar botn e tanishme dhe t ardhshme. Prkundr ides s modernitetit, e cila dosido identifikohet me for-
87
Fadil Maloku
mat e jets perndimore, e cila pretendon t rregulloj t gjitha raportet e shoqrive t tjera sipas kutit t vet, vjen reaksioni postmodernist i cili prkushtimin e ka t koncentruar n ndrtimin e nj shoqrie globale, e cila respekton identitetin e secilit qytetrim tjetr kulturor, duke lejuar q secili grupim kulturor ta kultivoj si shtet i organizuar legal vetveten. Do t thosha se koncepti i postmodernitetit, sot sht duke u ndrtuar n nj lloj skepticizmi ndaj t gjitha dogmave dhe t vrtetave shoqrore, t cilat n nj mnyr pretendojn t jen t padiskutueshme. Fitohet prshtypja sociologjike se postmodernizmi sht ndrtuar apo edhe ende po ndrtohet, n nj lloj dyshimi, ndoshta edhe shqetsues, i cili prjashton t gjitha konstruktet shoqrore q pretendojn t bhen t vrteta universale. Me fjal t tjera, postmodernizmi pranon se ekzistojn forma t ndryshme t t kuptuarit t demokracis, kulturave, traditave e me kt, edhe ndrtimin e raporteve shoqrore n forma dhe mundsi t ndryshme. Postmodernizmi n thelb, prjashton do teori mbi njeriun dhe shoqrin q e ngulfat krijimtarin, do teori e cila veantit dhe dallimet i trajton si dika heretike, do teori e cila dnon fardo ndarjeje t stilit perndimor t jetess dhe organizimit social. I tr ky kndvshtrim i ktill nuk do t thot se nuk ekziston nj lloj rendi global, q do t thot se gjith laramania e veantive kulturore dhe atyre etnike e religjioze, nuk sht e thn t shkrihen n kazanin e asaj q ne po quajm globalizim. Historia e njerzimit gjithnj flet pr tendencn e pamundur t krijimit t nj shoqrie universale. N nj nivel t thell emancipimi t njeriut, liria dhe kaosi, n nj mnyr, i duhen apo e plotsojn njri-tjetrin. Poqese vendosim, bie fjala, pr uniformitetin dhe lm pas dore lirin dhe mundsin e zgjedhjes, nj rregullim i till strikt, do t mund t shndrrohej n nj totalitarizm t ri, i cili hert apo von sht i destinuar t shkatrrohet. Poqese n
88
ann tjetr, bie fjala, zgjedhim vetm lirin e pakufizuar, pa zhvillim koherent, me siguri do t gjendemi n nj kaos t papar! Dihet se kaosi sht armik i liris, sikurse sht totalitarizmi. Pr kt shkak dialektika e rendit dhe kaosit sht e pandrprer. Teza e Fukajams, e cila parashikon fundin e historis, pr ne sht e paqndrueshme n shum dimensione, pr arsye se fundi i historis n nj mnyr sht edhe fundi i dialektiks s gjrave n kt bot. Kjo pastaj sjell fundin e mundsive q t zbulohet liria, e kjo sjell edhe fundin e njeriut si qenie. Prkundr Fukajams, un mendoj se aty ku ka njerz ka edhe liri, kurse aty ku ka liri, me siguri do t ket edhe kontestime kulturore, politike, luftra politike dhe ekonomike ndrmjet gjigantve konfesional, etnik, racor, gjinor, etj. Moderniteti i par nga ky kndvshtrim, nuk mund t shnoj fundin e historis. Cila sht zgjidhja jon? shtja e pare ku do t duhej dhn prgjigje n pracktimin e marrdhnieve t ardhshme ndrkombtare n mijvjearin q kemi hyr, pr mendimin tim, do t ishte se n ciln nga kto dy alternativa ne si shoqri duhet t shkojm? Kah uniformiteti apo globalizimi, apo kah respektimi i veantive t identitetit t secilit prej nesh? Prgjigja jon do t ishte e dyta Pse - shtrohet pyetja. Pr arsye se shoqrit e ardhshme sipas prshtypjes son, nuk do t duhej t hiqnin dor nga identitetet e tyre kulturore (sidomos), n mnyr q t bhen shoqri moderne perndimore. Fenomen ky q do t thosha se po ndodh me t gjitha shoqrit postkomuniste n Evropn Juglindore, duke mos prjashtuar ktu edhe Kosovn. Shoqrit botrore do t duhej t forconin dallimet dhe karakteristikat e tyre rajonale n mnyr q ti kmbejn
89
Fadil Maloku
kto dallime si kapital t vlefshm n periudhn e ardhshme.
90
Fahrush Rexhepi
Roli krijues i personaliteteve fetare n ruajtjen e kulturs dhe tradits shqiptare t proviencs islame t shek.XVII - XVIII
Pr ti trajtuar gjurmt e letrsis shqipe, fetare moralizuese t proviencs islame t shek. XVII-XVIII dhe pr ta kuptuar m mir rndsin arsimuese t krijuesve shqiptar n frymn islame duhet q problemin ta trajtojm m n zanafill t ksaj kulture. S kndejmi, nisemi nga konstatimi i Injac Zamputit1 se pas kalimit n Islam, gjuha shqipe mbeti gjuh shtpie dhe tregu, dhe sipas tij ktu gjejm nj stagnim ose nj kthim prapa n ndrgjegjen shqiptare t shek. XVI-XVII, n kohn kur n Evrop formoheshin gjuht popullore dhe u zinin vendin gjuhve klasike n zyr dhe kultur.2 Mirpo ky mendim, shikuar n aspektin m t gjer teorik dhe material del se Zamputi n at koh, gjrat i ka vshtruar m shum vetm nga njra an, nga prizmi i perspektivs jo t mir t kulturs shqiptare t proviencs s krishter, n rend t par katolike. Mirpo me vet faktin se me islamizimin e shqiptarve u hoqn barrierat q shqipja n trollin albanofon t mos trazohej, bile si gjuh shtpie, ishte nj faktor i ri dhe shum i rndsishm pr kulturn popullore dhe pr jetn shqiptare. Edhe fakti se shqipja me islamizimin e shqipDr. M. Pirraku, Kultura Kombtare Shqiptare deri n Lidhjen e Prizrenit, 1989, 224
1 2
Po aty
Roli krijues i personaliteteve fetare n ruajtjen e kulturs...
tarve n fusha dhe qytete m t popullzuar po bhej gjuh e tregut3 gjith shqiptar, flet edhe pr nj komponent t re q fitoi kultura shqiptare me rndsi edhe pr zhvillimin borxhez t vendit. N ann tjetr sht fakt i pa kontestueshm se islamizimi masiv i shqiptarve kontriboi n formimin e tregjeve ndrkrahinore dhe t tregut kombtar shqiptar, si tipar ndr m t rndsishmit, t kombit. Por sht edhe fakti tjetr se shqipja e masave t islamizuara nuk ishte vetm gjuh e familjes dhe e tregut, por ishte s paku edhe gjuh komunikimi n t gjitha nivelet e institucioneve t kulturs islame n viset shqiptare si dhe n jurisprudenc, n siguri dhe n mbrojtje t vendeve me shqiptar. Me fjal t tjera, ishte gjuh joformale n zyr dhe n treg. Gjuha shqipe ishte edhe gjuh e kulturs shqiptare t proviencs islame, me gjas nga fillimi i islamizimit, e s paku me Dervish Hasanin, e autorin e jetshkrimit t Demir Hanit, gjysma e dyt e shek. XVII.4 Edhe fakti se t gjith misionart aziatik t islamizimit n vendet me shqiptar, dervish e shehler, u familiarizuan me rrethin shqiptar, u bn linguist dhe m von u asimiluan n shqiptar, flet pr nj zotsi t kulturs popullore shqiptare t gjuhs shqipe (q ishte n prdorim n fush t kulturs) t vetdijs dhe t ndrgjegjes shqiptare t shqiptarve t islamizuar. Andaj mund t konstatohet se me fillet e kulturs shqiptare t proviencs islame filloi nj jet e re dhe nj fat i ri pr pjesn m t madhe t popullsis n viset shqiptare, e q pretendonte t bhej fat gjithshqiptar. Megjithat, kjo kultur ndonse pretendonte t ishte e vetme, n asnj koh nuk bri kufi t pakaprcyeshm midis asaj dhe kulturs shqiptare t proviencs s krishter, para asaj dhe as me kulturn kombtare t rilindjes, si vazhdim. Kultura shqiptare e proviencs islame e periudhs s iluminizmit n mnyr
3 4
Po aty Po aty, 225

93
Fahrush Rexhepi
guerile dhe me aksione disidente bri prpjekje t vazhudeshme pt tu distancuar nga gjiri i kulturs otomane. At kultur e kultivuan personalitete m t shquara t kohs, prgjegjs pr shtje t fes islame dhe t kulturs osmane, pran xhamive, teqeve dhe medreseve n gjuhn turke. Kta krijues duke folur shqip pr heroizmin e profetit Muhamed dhe t idhtarve t tij, pr dashurin e tyre pr gjuhn, fen, popullin, historin dhe vendin e tyre, n mnyr t fuqishme ngjallin dashurin e masave shqiptare t islamizuara pr nj liri m njerzore, pr nj fe m liberale me pretendime gjithshqiptare. Pr nj bashkim e solidaritet n nivel t bashkis s gjuhs, t bashkis s kulturs, t bashkis s tregut dhe t bashkis s vendit5. Madje ktu nuk sht tepr t konstatohet se, t thuash, t gjith krijuesit shqip me alfabet arab q i njohim deri m sot, kan vepruar n mjediset ku gjuha shqipe dhe kultura shqiptare ishin tepr t rrezikuara nga gjuht dhe kulturat e huaja sllave, greke, turke e italiane. Sa pr ilustrim marrim Dervish Hasanin6 i cili aktivitetin e vet krijues e nisi n teqn e madhe n Rahovec, pran Sheh Sylejman Ejup Deds t Potoqanit, baba i halvetive. Gjuha shqipe n Rahovec dhe n rrethin kishte prjetuar nj sllavizim t thell t leksikut. i kishte ngelur shqip vetm sintaksa. Sylejman Ejup Ded kishte mbaruar shkolla t larta t Turqis. Meq dilte nga fshati Potoqan, mud t thuhet se shqipen e ka ditur mir, kurse fakti se i dha prkrahje Myhybit7 t vet Dervish Hasanit, kultivonte letrsin shqipe, flet se Sylejman Ejup Ded e deshi shqipen edhe pr qllime politike, sepse me kt gjuh duke u futur n teqn e madhe si institucion m i rndsishm pr kulturn islame n anadrini, n gjysmn e dyt t shek. XVII, pati pr qllim jo vetm ti paraprinte gjuhs turke, si gjuh zyr5 6 7
Po aty, 226 Po aty, 227 T dashurit , antar t tarikatit, vlla ideje e besimi
94
tare dhe e kulturs Osmane por shqipen tia kthente mass shqiptare, sllavofone t Rahovecit.8 Fundi i shek.XVII, vitet 80-ta t ktij shekulli shnuan nj degzim edhe n fushn e krijimatris letrare shqipe t divaneve. Krijuesit shqiptar t ksaj periudhe kan luajtur nj rol t rndsishm n mendimin shqiptar islam, duke qen besnik t krkesave shoqrore shqiptare t kohs mbi platformn politike q shtruan fillet e rilindjes kombtare shqiptare. Kta letrar gjuhn shqipe e kultivuan n t gjitha gjinit beletristike t njohura aso kohe, n Evrop, prpos drams dhe romanit t cilat nuk i njiheshin n lindje. Gjersa faza e par e letersis s bejtengjijve, barts i s cils ishte Nezim Frakulla n fillim t shek. XVIII kishte frym laike, faza e dyt q fillon gjithashtu n fillim t shek. XVIII, me pesonalitete qndrore, Hasan Zuko Kamberin dhe vazhdon edhe n shek.XIX, e q kishte frym fetare moralizuese, por q sht pak si arbitrare dhe e diskutueshme. Ulemaja muslimane shqiptare ka dhn kontribut t muar n ruajtjen e kulturs dhe t tradits kombtare shqiptare, sidomos kontribut t madh kan dhn n ruajtjen e gjuhs shqipe sepse kshillat, msimet fetare i bri n gjuhn shqipe ve ksaj n gjirin e ktyre personaliteteve fetare kan dal edhe shkrimtar e poet t njohur si Nezim Frakulla, Hasan Zuko Kamberi, Ismajl Floqi, Dalip Frashri, Hafiz Ali Ulqinaku etj. Edhe pse kta kishin shkruar me alfabet arab sht mjaft q kan shkruar shqip dhe q i kan treguar popullit se gjuha e tyre, shqipja, mund t shkruhet.9 Autori i par i rndsishm i letrsis shqipe me alfabetin turko-arab ishte Nezim Frakulla i cili rrjedh nga nj familje e fshatit Frakull t Beratit. Ka lindur n pjesn e dyt t shek.XVII, si duket rreth viteve 1680-1685. Kishte studiuar n medresen e Beratit. Nezimit nuk i mjaftoi msimi q kreu
8 9
Dr.M.Pirraku, Kultura Kombtare Shqiptare, 227. Zani i nalt, Tiran, nr.11, nntor, 1937, 330
95
Fahrush Rexhepi
ktu. Ai vazhdoi studimet n Stamboll ku qndroi shum koh. Atje nisi t shkruaj vjersha turqisht, shqip, persisht e arabisht.10 Sipas asaj q thot Nezimi, ai ka shkruar turqisht, shqip, persisht mendohet t ket shkruar edhe arabisht. Turqisht, Nezimi ka ln dy divane dhe shum poezi t tjera. Nga kto vepra mund ta njohim m mir poetin dhe kohn e tij. Kurse n gjuhn shqipe nga Nezimi kemi nj divan dhe shum vjersha t tjera t shprndara. Divanin duket se e ka shkruar rreth viteve 1731.11 Nezimi nuk qe pa dyshim i pari q vjershroi shqip sipas fryms e modeleve orientale. Por ai u ngrit m lart se pasardhsit e vet pasi q bri nj vepr t plot e t madhe me t ciln mori emr, si themelues i nj rryme t re letrare. Ai mburret se e ngriti lart dhe e pasuroi gjuhn shqipe t ln, se sht i pari q ka shkruar nj divan shqip. Zhvillimi i ksaj letrsie shqipe me alfabet arab q zhvillohej n dy momente kryesore t shprehura n kulturn shqiptare kishin pengesa nga autoritetet turke pr shkak t krkess q tu njihet shqiptarve individualiteti kombtar n mesin e umetit (popullit) musliman osman dhe krkesa tjetr pr autonomi deri n shkputje q shpreheshin n prpjekjet e bushatasve dhe t tepelenasit, por edhe nga lvizja kombtare shqiptare pas tyre. Mirpo, kto tendenca shqiptare kombtare pr liri dhe pavarsi shprehen m shum n trashgimnin letrare bektashiane e konsideruar si vllazri bujqish e fshatarsh. Kta krijues bektashian n viset shqiptare, qofshin shqiptar, persian, arab, turq, n rrethana t reja politike e kultivuan letrsin bektashiane shqip dhe n gjuh t lindjes. Por ky sekt n perandorin osmane ishte i pa dshiruar dhe u ndal s vepruari m 1826 dhe m 1828. Arsyet e ndrprerjes ishin t qarta ngase ky tarikat q mbshtete edhe tolerancn fetare t Ali Pash Tepelens, ishte barts i zhvillimit t letrsis sho10 11
Historia e Letrsis Shqipe I-II, Prishtin, 1975, 195 Po aty, 197.

96
qrore dhe kombtare shqiptare t filleve t rilindjes andaj ndalimi i saj dhe shpartallimi i tij pati pr pasoj nj rregullim n frymn e re t kulturs shqiptare.12 Dihet se fen islame, asokohe, e quanin fe t veten rreth 80% t shqiptarve n perandorin osmane. Mirpo ajo q sht me rndsi t konstatohet se ndjenja fetare e shqiptarve musliman pr mbrojtjen e bashksis fetare islame, nuke luhati fare ndjenjn e prkatsis etnike e vllazrore t shqiptarve musliman ndaj pakics s krishter, t cilat n ann tjetr, q nga fillimi i viteve t 30 t shek. XIX ishin nn ndikimin e fort t propagandave t krishtera evropiane. Kshtu q shum i rndsishm sht fakti se shumica muslimane ndaj pakics s krishter, n gjirin e popullit shqiptar, mabajti pozit t vllait t madh n familje, q t mos lindin prarje mbi baza fetare, gj q e nxitnin propagandat e huaja antishqiptare. Ndjenja kombtare e shqiptarve musliman dhe t shqiptarve n prgjthsi ishin t orientuara n mbrojtjen e unitetit kombtar shqiptar. Andaj kur ti kemi parasysh t dhnat q u solln n frymn fetare e moralizuese t letrsis shqipe me alfabet arab, prkatsisht n kuturn shqiptare t proviencs islame, nuk do par roli i saj mobilizues t masave kundr robruesve t rinj t krishter evropian, t dmshm pr ardhmrin shqiptare.13 Feja islame, edhe pse ka pr princip vllazrimin e kombeve t bots, po kjo fe nuk mundi me i afruar shqiptart me turqit sepse Turqia nuk kishte ndjekur politik fetare islame, por nj politik kombtare turke. Prandaj shqiptart edhe pse pranuan fen islame, ata qndruan larg nga influenca kombtare turke. Kshtu kemi Sknderbeun i cili ishte rritur dhe edukuar me moral islam, por asnjher nuk e kishte harruar kombin shqiptar, dhe luftoi afr gjysm shekulli pr in12
Muhamet Pirraku, Kultura Kombtare Shqiptare deri n Lidhjen e Prizrenit, 1989, 302-304 Po aty , 304-305
13
97
Fahrush Rexhepi
teresa kombtare kundr turqve. Ndr krijuesit e njohur t letrsis shqipe me alfabet arab, q mund t vshtrohet edhe si poeti m i talentuar i gjith letrsis s vjetr sht Hasan Zuko Kamberi, i cili jetoi n kohn e Ali Pash Tepelens e q sht nga katundi Starje t Kolonjs. Thuhet se ky ka ln pas vets nj mexhmua (muaxhem) (prmbledhje poezish) por e cila ende nuk sht gjetur. Ka ln pas vete 50 poezi lirike, nj mevlud t shkurtr dhe 10 vjersha fetare n gjuhn shqipe. Mevludi i Hasan Zuks konsiderohet si vepr e par himnizuese shqipe pr profetin Muhamed dhe kjo vepr shquhet pr disa tipare origjinale t hartimit dhe pr realizimin e thjesht q t kujton varibobn. Njohsit e veprs t ktij krijuesi thon se Hasani ishte z i ndrgjegjes kolektive shqiptare t kohs s tij dhe nj paraardhs i realizimit kritik po n letrsin shqiptare.14 Sipas Dr. M. Pirraku15 t mbshtetur n krijimtarin e tij Hasan Zuko Kamberi ishte nj ndr krijuesit e par n gjuhn shqipe i cili trajton edhe aspektet t politiks s brendshme e t jashtme t Shqipris n fille t rilindjes. Hasan Zukoja kishte edhe kulturn fetare t medress turke. Ai shkroi me alfabet arab. Krijimtaria e tij ndahet n dy pjes: njra m tematik laike, kurse tjetra me tematik fetare. Vendin m t madh e z e para, sepse vjershat fetare si duket ai i shkroi kah fundi i jets. Poezit e ktij lloji e tregojn Hasanin t pajisur me nj kultur fetare relativisht t mire, por jan vjershat e tjera, ato laike, q i japin nj vend t par n letrsin e vjetr shqipe.16 Krijues tjer letrar kombtar n fille t rilindjes ishin edhe dy krijuesit shkodran Mulla Hysen Dobraci dhe Mulla Sali Pata. Edhe pse valt e turbullta n t cilat u gjend jeta
Dhitr Shuteriqi, Historia e Letrsis Shqipe pr shkollat e mesme, Prishtin, 1969, 41, shih Historia e Letrsis Shqipe nr.I-II, Prishtin 1975, 207.
14 15 16
Muhamed Pirraku, Kultura Kombtrae Shqiptare, 307 Historia e Letrsis Shqipe, 208
98
shqiptare, i bartn me vete ndoshta prgjithmon, shum vlera artistike dhe letrare t kulturs shqiptare dhe e varfruan fondin e tarshgimis kulturale t filleve t rilindjes. At q nuk e ruajn biblotekat dhe arkivat, e ruajti masa popullore e cila poezit e Mulla Hysenit i revalorizoi dhe i prjetsoi n thesarin e saj popullor. Sot dija folkloristike dhe letrare historike e ka njohur faktin se pjesa m e madhe e kngve t trimris pr kohn e bushatasve jan t Mulla Hysenit.17 N nj kng q flet pr prpjekjen e Karamahmutit m 1795, pr ta kthyer Kurt Pashn e Beratit dhe pr ta zgjeruar pushtetin edhe n jug, u zu n goj n rreshtin e par emri i krijuesit t talentuar popullor: Mulla Hysenit i than/tabak dhe terzi/tosk dhe geg u pan/elbete nj kang e don (tabak e terzi quhen dy lagjet kryesore t Shkodrs, emri vie sipas zejs me t ciln mirreshin). Kjo poezi prpos q flet pr bashkim kombtar, tosk e geg, mund t na shrbej si els pr intesifikimin e autorsis s dhjetra poezive t tjera historike e t dashuris, t Mulla Hysenit, t botuara nga Kasem Taipi.18 Ndrsa bashkkombasi i tij Mulla Sali Pata, ishte njri ndr hulumtuesit m t dalluar t satirs artistike dhe personalitet i oborrit t bushatasve. Mjerisht as vepra e ktij krijuesi nuk sht ruajtur andaj na mbet t pajtohemi me t dhnat q na vijn pr t nga krijuesi Z.Jubani :Mulla Sali Pata, nj tjetr poet geg, shqiptar i muar, q jetoi n kohn e Mahmut Pashait n shekullin e kaluar, na la mjaft vjersha t stolisura me fjal t zgjuara dhe satirike. Kritik i pa epur n t njejtn koh, nuk kursente zotrinjt m t fuqishm n satirat e tij () ai mundi t quhet kasti i Shqipris.19 Kto dy epitete q Jubani i psrhkroi Mulla Sali Pats shqiptari i muar dhe kasti Shqipris flasin m
17 18
Po aty, 311 Po aty, 311, 312
19 Zef Mirdita, mbi Poezin dhe Muzikn shqiptare , Antologji e mendimit estetik, Tiran, 1979, 151.
99
Fahrush Rexhepi
shum se pr nj personalitet e krijues, me merita mesatare pr kulturn shqiptare, n fillet e rilindjes. Mulla Sali Pata si poet i frymzuar me talent t rrall, edhe n prani t Karamahmutit ishte kundr shprehive dhe madhshtive e kryelartsis s personaliteteve t kohs, qofshin kta edhe nga rrethi i qeveritarit t shkodrs. Ky krijues i talentuar, rilinds, me mjeshtri t rall portretizoi edhe kadin (gjykatsin e sheriatit) e kohs s filleve t rilindjes, prkatsisht personalitetin e gjykatsit t korruptuar t sistemit feudal osman, po edhe shqiptar t kohs s tij. Zanat tjetr un nuk dij/ve por bejta (vargje) di me qit/sdo t bohmei kurr kadi/se sdi kend me mrdhit.20 Problematikat t tilla shoqrore dhe historigrafike trajtuan edhe shum krijues t tjer m pak t njohr, apo anonim q vepruan n fille t rilindjes. Kulturs s filleve t rilindjes i ka ln poezi me prmbajtje shoqrore historike edhe krijuesi gjirokastrit me emrin Elmazi. Nj prej poezive t tij mban titullin (Evvel Hastallk)-Murtaja e par, n t ciln jan ruajtur shum t dhna pr jetn ekonomike e shoqrore dhe pr kulturn n Gjirokastr, n fund t dhjetvjetshit t dyt t shek.XIX. pr kt poet nuk jan ruajtur shum shnime, por si duket ka qen hoxh dhe bektashi.21 Nga poezia pasqyrohet toleranca fetare midis shqiptarve musliman dhe atyre ortodoks. Krijuesi, ndonse hoxh dhe me gjas sheh i kaderive, zbulimin e mortajs ja prshkruante m respekt nj murgeshe dhe Qir Dhimitrit. Me gjas e ktij krijuesi ishte ilahija pr me i kajtun fish e male. Me t ciln, n stilin e shkolls letrare t Hasan Zuko Kamberit, fshikulloj kurupcionin e hoxhallarve
20
Historia e Letrsis Shqipe, 193
21 O.Muderrizi, Nj dorshkrim shqip i panjohur, 179, Poezia sht datuar m 14 Maj, 1235 (27 Maj, 1819), cituar nga Muhamed Pirraku, Kultura Kombtare Shqiptare, 314
100
dhe haxhinjve, Qysh se dule mejtepi Hadi / nuk met hoxh nuk met haxhi/tuj punu coll me kopili.22 N fille t rilindjes kontribut t madh n fush t letrsis kan dhn edhe Muhamed ami e Dalip Frashri. Kta krijues mund t quhen themelues t poems dhe t eposit historik n beletristikn shqipe t rilindjes. Muhamed ami Kyyku 1784-1844 u lind n Konispol dhe pasi i mbaroi studimet n Kajro u kthye hoxh n vendlindje dhe filloi t mirret me krijimtari letrare, fetare dhe shoqrore. Veprat me karakter fetar i prktheu nga arabishtja dhe turqishtja. Veprat me frym t przier laike e moralizuese t tij jan: Erveheja dhe Jusufii e Zalihaja. Poeti sht ndjeks i tekniks popullore, vargut nezimian. Si edhe poett e tjer t rilindjes, ky shkroi pr gurbetin, plag t vjetr dhe prcjellse t shoqris shqiptare nn robruesit osmalinj, jet ajo me mall pr t afrmit, pr t dashurit, pr vendlindjen dhe atdheun. Poeti fuqimisht e vuri n pah hallin e gurbetxhinjve se, t mdha halle q kan, /q nuk i thot kandari/dhe t vdes n dhe sjan/kurmet (trup) sjau tert as varri.23 Krijuesi Muhamed ami, si hoxh q ishte, e dinte dmin q po sillte alkoholi, andaj pr tu larguar bekrinjt nga pija, jep prshkrime t bukura, realiste t atmosfers n pijetore. Me interes t madh sht poema prej 600 vargjesh Zaptimi i misolongjit, e shkruar m 1826, e cila sht poezi historike dhe prshkruan trimrit shqiptare nn udhheqjen e Ibrahim Pashs, n shrbim t Mehmet Ali Pash Misirit, n luftn pr Misulong dhe Athin. Mirpo si poet i filleve t rilindjes s mirfillt, n njfar dore e ngritn lart poemat Erveheja dhe Jusufi e Zelihaja. Subjektin pr t parn, poeti shqiptar e mori prej nj proze n gjuhn turke, t quajtur Revza (lulishtja), kurse subjekti i t dyts sht bibliko-kuranore e trajtuar nga Firdusi
22 23
22. Hajdar Salihu, Poezi e Bejtexhijve, 287, 288. Historia e Letrsis Shqipe, I-II, 215
101
Fahrush Rexhepi
(poet Persian). Ndonse poeti mori pr baz tema t trajtuara n letrsi t lindjes, ai veprave shqip u dha origjinalitet dhe natyr t mendimit shoqror shqiptar t filleve t rilindjes. Erveheja e shkruar rreth vitit 1820 zgjoi interesimin e lexuesve gjat tr rilindjes dhe deri sot mbeti njra ndr vlerat m t krkuara t letrsis shqipe. Poeti me mjeshtri t madhe artistike dhe n stilin popullor, prshkroi bukurin trupore dhe fisnikrin shpirtrore t gruas shqiptare; Erveheja qe nj grua/q skish n at dit/vajz dhe si u martua/posi hna kur bn drit.24 Edhe poema Jusufi dhe Zelihaja me 230 vargje shtjellon shtje moralizuese t cilat jan lidhur ngusht me traditn shqiptare. Autori sht nj njeri i pens, mjeshtr i madh prej poetit dhe rilinds cilsor. Dashurin e Jusufit pr atdheun e vuri mbi dashurin dhe mbi do gj tjetr t mir n jet. Poeti ksaj vepre i dha vler t prhershme, rilinds, t rndsishm pr t gjitha koht dhe pr t gjth popujt. I ksaj periudhe, t filleve t rilindjes sht edhe eposi i par, q dihet n letrsin shqipe, Hadikaja e Dalip Frashrit (pjesa e dyt e shek.XVIII-1842). Kjo sht vepra m e vllimshme e trashgimis artistike shqiptare, me afro 65 mij vargje. Dalip Frashri25 ishte dervish bektashi dhe shrbeu n teqen e Frashrit dhe t Konics. Ai veten e quante higjiret dhe me kt emr Naimi e rradhiti pas Hasan Zuko Kamberit e Nezim Frakulls. Sipas t dhnave, autori veprn e prfundoi m 1842. Kjo vepr ka pr baz trajtimin e historis islame, e n veanti tragjedin e Qerbelas m 10 tetor 680, kur vritet biri i kalifit Ali (656-661), imam Hyseni, i biri i Fatimes s profetit Muhamed. Rndsia e ksaj vepre historike dokumentare sht e madhe pr leksikun e dialektit toskrisht t Frashrit, mbi t ciln gjuh Sami e Naim Frashri do t ngrisin themelet e toskrishtes letrare. Rndsia e veprs
24 25
Po aty, 218 M.Pirraku, Kultura Kombtare, 318

102
pr kohn e saj qndron n faktin se ajo ishte e shkruar shqip, n frymn popullore dhe ndikoi fuqimisht n rritn e dashuris pr gjuhn shqipe, duke e quajtur n kt vepr gjuhn shqipe si dhunti nga perndia dhe n vargjet e saj zbulohet ndrgjegjja kombtare e tij. N periudhn e bushatasve dhe t tepelenasit, aktivitetet letrare, edukative e arsimore n frymn laike e fetare, zhvilluan edhe krijues t tjer, q lan emr e vepra me vler dokumentare e letrare, t konsiderueshme. Ata jan bektashian si, Shemimi, Ibrahim Deda, Kapllan Pash Toptani, Tahir Nesibiu i Frashrit etj. Nga gjith veprimtaria e ktyre krijuesve shohim se krijimtaria letrare shqipe e proviencs islame, e zhvilluar nga fundi i shek.XVIII dhe n fillim t shek.XIX, n historin e letrsis shqiptare, nuk ka patur gjykim t drejt dhe adekuat me gjykimin q iu sht br letrsis shqipe t proviciencs s krishter.26 Si shembull marrim n nj vend ku thuhet: Fakti m i rndsishm i jets letrare t ktij shek.(XVIII) q krijimtaria e bejtengjinjve, prmes s cils letrsia e vjetr e shkruar bn prpjekjen e pare, t gjer, pr t dal nga kuadri i ngusht fetar, pr t zgjeruar horizontin e saj tematik dhe pr tu ngritur n nj nivel artistik, t panjohur gjer ather. Mirpo, m posht n kt vend konstatohet pa argumente shkencore se: Letrsia e bejtengjinjve ishte nj trup i huaj n kulturn dhe letrsisn shqiptare. Dhe se qndroi m shum larg halleve dhe shqetsimeve t mdha t popullit dhe pati lidhje t pakta me qndresn kundr zgjedhs turke.27 Pa u ndalur gjat n kt konstatim t pa sakt, ne shtrojm pyetjen se pjell e kujt ishte kultivimi i letrsis shqipe t proviencs krishtere, e shkruar me alfabetin grek dhe latin? N kt trashgimi kulturore vrehet veprimatria patriotike e autorve pr kulturn shqiptare t filleve t rilindjes dhe ky mendim duhet t prkrahet, po pse t hedhet dyshim
26 27
Po aty, 321 Po aty, 322

103
Fahrush Rexhepi
n pjesn m t mir t trashgimis kulturore shqiptare n trollin shqiptar. Andaj prdorimi i alfabetit arab n letrsis shqipe kur nuk ekzistonte alfabeti n nivel t kombit nuk paraqet element t huaj n kulturn shqiptare po m shum se ishte alfabeti grek dhe ai latin. Andaj kjo letrsi shqipe me alfabet arab para rilindjes dhe filleve t rilindjes ishte aktivitet krijues letrar i angazhuar pr eshtjen shqiptare n trsi duke pregaditur trollin pr intergrimin e kulturs kombtare shqiptare mbi baz t tolerancs maksimale fetare dhe duke i ndihmuar mendimit politik shqiptar n afirmimin e lvizjes kombtare shqiptare. Kshtu, fundi i viteve t njzeta dhe fillimi i viteve t tridhjeta t shek. XIX shnoi distancim t plot t shqiptarve, veanrisht t shqiptarve musliman prej turqve osman.28 Feja islame nuk ishte pr at q shqiptarin musliman ta linte afr turkut, dukuri kjo q ishte e pranishme edhem hert nga viti njzet t shek.XVII, kur kishte nisur iluminizmi shqiptar, musliman dhe i krishter. Kta krijues t literaturs shqipe, fetare, t proviencs islame, pr punn e tyre t paplqyer nga qeveria osmane gjenin mbshtetje n Kuran dhe n Hadith. Kto burime t islamit parashihnin mundsin e prhapjes s dituris n gjuh t popujve. Pastaj n Kuran shkruan: Zoti do t lartsoj ndr ju ata (dijetart) t cilve u sht dhn dija.29 Mbi kto dy burime kryesore t fes islame krijuesit tan gjejn mbshtetje juridike dhe vet profeti Muhamed, dituris i dha vendin kryesor n aktivitetin e njeriut. Ndr ata q lan emr n fush t kulturs shqiptare, frym fetare moralizuese msimore, sht edhe Tahir Efendi Boshnjaku, Muharrem Mazuni, Sheh Sylejman Tehmani, Abdullah Melqani, Hasan Hoti, Sheh Ahmet Elbasani, Mulla Ramadani, Sheh Osman Leskoviku, Sheh Elmazi edhe Hoxh Dedi, Tahir Lluka etj. Nj krijues tjetr
28 29
Po aty, 342 Kuran 58:11

104
letrar dhe puntor i kulturs q e pengonte qeverin e sulltanit, e cila nuk i linte fushveprim t lir dhe q mbante n prcjellje t vazhdueshme, ishte edhe Mulla Dervishi, t cilin e kishin n sy edhe ulemaja proqeveritare dhe myftiu.30 Se poezit e Mulla Dervishit ishin prhapur dhe ishin t dashura pr masat dhe shtresat intelektuale m s miri tregon gjetja e prmbledhjeve t poezive t tij n nj familje me tradit intelektuale t anamoravs. Kjo vepr ka 16 poezi dhe ilahin, Qetr skemi t tut jemi.31 Mulla Dervishi si myderiz n nj shkoll dhe shrbime t tjera n administratn e vendit, nj koh t gjat ishte vaiz n xhamin e kuqe n Pej. Thuhet se ka shkruar shum vepra e m shum sht dalluar n fush t mendimit filozofik dhe letrar. Mulla Drvishi ishte njohs i mir i arabishts dhe persishts dhe ishte nj ndjeks i mir i Mulla Beqirit n fush t letrsis, i cili n popull njihet me emrin dervish efendija i Pejs (fundi i shek.XVII), i cilsuar si person me kultur t gjer arsimore islame pak m i vjetr se Tahir effendi Boshnjaku. Sa dihet, ky, studimet i kreu n Stamboll. Pjesn m t madhe t jets e kaloi n Pej. Nj personalitet me autoritet pr kohn ishte edhe krijuesi Mullaklukh Beqiri. Studimet i ka mbaruar n Stamboll po aktivitetin kulturor e arsimor e zhvilloi n Kosov. Vepra e tij letrare dhe nj gramatk arabisht me shpjegime shqip, ka qen n prdorim n shum shkolla fetare dhe medrese t Kosovs, deri n prag t lufts s dyt botrore.32 Nj krijues tjetr i afirmuar mjaft sht edhe Tahir Efendi Boshnjaku (Tahir efendija i madh). Ky krijues u afirmua shum prmes veprs t ciln e shkroi me emrin Emrin Vehbije Sherif. Pr biografin e tij me admirim shkroi mulla
Dr.M.Pirraku, N gjurm t kulturs dhe t burimeve shqipe fetare moralizuese t proviencs islame t shek.XVIII, Gjurmime albanologjike, nr.18, 1988, Prishtin, 1989, 220. Po aty, 222 Po aty, 220
30
31 32
105
Fahrush Rexhepi
Ramadani i Shkodrs. Si duket mulla Ramadani kishte n dor veprn e tij, pasi q ajo u gjet n biblotekn e tij. Tahir Efendiu shkroi shqiq, (me shkronja arabe) kshilla fetare n shum dorshkrime dhe sipas J.Vretos del se kemi para vets nj krijues t frytshm q la pas vetes shum dorshkrime. Nj dorshkrim origjinal i tij sht gjetur n biblotekn e mulla Ramadanit, i cili kishte 21 faqe dhe sipas gjitha gjasave ishte shkruar n vitin 1806 dhe ishte ndr veprat e para t tij fetare moralizuese n gjuhn shqipe. Vepra Emni Vehbije Sherif sipas Idriz Ajetit33 sht shkruar pr nevoja t Hixhve pr predikim n popull dhe pr nevoja t nxnsve dhe t masave t gjera dhe e cila ka rndsi kombtare pr kohn kur sht shkruar. N kt vepr, n mnyr m t ngulitshme zuri fille prpjekja programore e rilindjes pr futjen e gjuhs shqipe n shrbim t fes islame n xhami dhe gjetk. Pasardhsi i veprs s Tahir Efendis n fush t mendimit letrar fetar moralizues shqip dhe kontribues pr kthimin e xhamis n xhami shqiptare sht Mulla Ramadani, i cili n popull njihet me emrin Mulla Rama. Sipas Lumo Skendos, ky krijues ishte hoxh n Postrib n malsi t Shkodrs, i cili la nj vepr n dorshkrim, e q paraqet nj prmbledhje kshillash, udhzimesh e lutjesh fetare. Kjo vepr ka gjithsej 190 faqe. N veprn e Mulla Rams ka t dhna burimore q flasin pr ndrgjegjen e lart kombtare t autorit dhe t antarve t tjer t cilt e kultivuan letrsin shqipe n frymn fetare islame. Si argument pr t sht krkesa e mulla Rams drejtuar masave shqiptare q ato t luteshin pr Tahir Efendin, Q e vuri shqiptaren n kalem. Gjithkush e flet, plak e i ri dinin dhe imanin po e merr vesh, q na boni shqipen i gjat m kalem. E po t zen plak e i ri.34 Mulla Ramadani ishte njri ndr lufttart e
33
M.Pirraku, Kultura Kombtare Shqiptare, 375-384
34 Disa dorshkrime shqip me germa turqishte, dituria, nr.8, Tiran, 1927, 295, cituar sipas M.Pirrakut, Kultura Kombtare Shqiptare, 376.
106
shquar pr krijimin e xhamis shqiptare. Ai u kishte br krkesa masave q ti kndonin himne imamit t xhamis Kara Hasanit t Shkodrs, i cili e kishte futur shqipen n xhami: Edhe past rahmet sarana ndet njai q rri nxhami t Kara Hasanit, qi emnit i thon Elhaxhi (haxhi i vrtet) Hasan Efendi, qi na forcoi dinin shqip n hytbe, hem kudo q po rri35. Krkesat q i shtronte ai ishin krkesa q i hasim n shkrimet letrare t shum krijuesve t fryms islame t periudhs s rilindjes, t viteve t 20-ta, prkatsisht 30-70-ta, t shek.XIX. Megjithat eposi fetar n frymn islame m i rndsishmi i periudhs s rilindjes deri n vitet 70 sht Muhtranameja e Shahin Frashrit. Origjinali i ksaj vepre sht Persishte por autori veprn e shqiproi nga turqishtja. Kjo vepr shqipe i ka 12 mij vargje dhe u prfundua m 1868. Edhe kjo bn fjal pr luftn n Qerbela. Kjo vepr, m von u b frymzim pr eposin fetar kombtar Qerbelaja e Naim Frashit. Vepra u quajt Muhtarname sipas emrit t njrit ndr personazhet kryesore t cilin Naim Frashri e quajti bashkluftarin m trim t imam Hysenit: T vdes pr mmdhen, si myhtari pr Hysein.36 Krijuesi letrar tjetr i periudhs s Shahin Frashrit sht edhe Sheh Seferi i Gjirokastrs, i cili veproi gjat gjysms s par t shek.XIX. Ky krijues sht ndr t part q planifikoi pr hartimin e nj antologjije t poezis shqipe laike dhe fetare t shkruar me alfabet arab. Poezia kishte 170 faqe n t ciln jan prfaqsuar kryesisht krijues gjirokastrit dhe beratas: Nezim Frakulla, Sylejman Naibi, Sheh Iljazi, Hoxh Dobi, Mulla Fejz Abdalli, Muhamed ami etj.37 N vitet e 20-30 t shek.XIX na paraqitet aktiviteti arsimor e letrar i Hasan efendi Hotit. Ky
35 36
Po aty, cituar sipas M.Pirrakut, 386
N.H.F.Qerbelaja, Bukuresht,1898, 347, cituar sipas Mi.Pirrakut, Kultura Kombtare Shqiptare, 389
37
Po aty
107
Fahrush Rexhepi
ishte hartues i nj divani shqip38. Ky vie nga Polaci i Drenics dhe ishte sipas rradhs hoxha i katrt i hoxhajve t ktij fshati. Bazuar n disa dokumente t ksaj kohe, t botuara nga Omer Naikiqeviqi mund t konstatohet se Hasan efendia ishte personalitet i shquar i kohs s tij, pr rrethet e Prishtins, Vushtris, Novobrds. N peticionet e nnshkruara t ktyre tri kadillqeve t dats 18 shkurt 1822, drguar sullatnit pr largimin e Maliq Pash Gjinollit nag posti i Prefektit t Prishtins, dhe pr largimin nga postet qeveritare t personelit nga farefisi i tij, pr shkak t plaqkitjeve, t dhunimeve dhe t taksave t rnda, i pari n emr t kadillkut t Vushtris sht nnshkruar Hasan Efendia, muderis i medreses s Vushtris. Hasan Efendi Hoti sht nnshkrues i par edhe n shpalljen e kadis s Vushtris m 19 gusht 182239. Mbshtetur nga t dhnat e tubuara nga Dr.Muhamed Pirraku40, ky krijues shkollimin e mbaroi n Polac, at fillor n Vushtri, medresen dhe duket se ishte nxns i Mulla Beqirit, i cili dha dije nga gjuha arabe, kurse fakultetin e teologjis e ka mbaruar n Stamboll, ku studjoi plot 12 vjet. Pas studimeve me gjas u b Muderis i medreses s Vushtris. Ishte teolog i mirrfillt dhe kontriboi shum n forcimin e islamit n Drenic dhe n viset prreth. Hasan Efendiu ishte i dalluar n fush t letrsis. Ai kishte shkruar poezi dhe proza fetare historiografike, por ishte marr edhe me gramatik t arabishts dhe t gjuhs shqipe. Kryevepra e Hasan Efendis ka qen nj divan me poezi lirike i cili ishte n qarkullim deri n vitin 1945, ku gjat LN-s u zhdukn gjurmt e saj prgjithmon. N vitet 30-70 paraqitet edhe nj krijues me emrin Sheh Emini (1797-1918) t sadijeve t Gjakovs.
Gjurmime Albanlogjike, IX, 1979, Prishtin, 1980, 205.
38 39
Omer Nakiqeviq, Revolt I protestni Marsh stanovnishta Kosova, 1822, Prsihtina, 1969, 69 cituar sipas M.Pirrakut, Kultuar Kombtare Shqiptare, 390
40
Po aty
108
Babai i tij, sheh Ahmeti, ishte personalitet i aft dhe bashkohs i Tahir effendi Boshnjakut. Ai mbaroi fakultetin e drejsis dhe t arkitekturs, por m 1843 e zuri vendin e babas n teqe t sadive. Mirrej kryesisht me aktivitet kombtar dhe kishte marr pjes n t gjtha ngjarjet kombtare politike t kohs s tij. Por bri prpjekje edhe n fush t krijimtaris. Idet e tij iluministe mund t hetohen nga e vetmja poezi e tij e ruajtur:thirrme zemr e thirr me ashk, ku midis t tjerash thuhej: shejh Emini ka urdhnue/me tpa dijshmit me luftu.41 Mbi 20 vite pas Sheh Eminit vie krijuesi tjetr nga Hasi, Dervish Salihu (vitet 20-90 shek.XIX). Aktiviteti i tij kulturor dhe letrar na paraqitet n prag t Lidhjes Shqiptare t Prizrenit. Veprimtarin e vet kulturore e filloi n Rahovec, pran Sheh Jusufit, n teqen e madhe t halvetive ku dhe punonte n furrn e babait t tij, Fejz Libizhds. Pasi q Sheh Jusufi e pa talentin e tij, i sygjeroi atij t shkonte n Koqan t Maqedonis te Sheh Myhliz Dedja, shqiptar i shquar n fush t kulturs shqiptare t proviencs islame. Pas shum viteve t shrbimit Myhliz Dedja i dha leje pr Drvish dhe e udhzoi t kthehej n Libizhd pr t vazhduar veprimtarin kulturore dhe arsimore. Parimi filozofik i Drvish Salihut ishte t gjth njerzit jan vllezr () ata q flasin shqip jan vllezr prej nane dhe prej babes, pa marr parasysh ndarjen e tyre n konfesione fetare ose n sekte, tarifate prmbrenda nj konfeksioni fetar42. N vitet e 70 teqja e drvish Salihut u b si klub me karakter kulturor politik kombtar dhe aty tuboheshin rreth Drvish Saliut krer nga viset pr rreth. Aktivitetin e tij politik dhe kulturor e prkrahnin t gjith bashkohsit e tij t dalluar n fush t kulturs si; Sheh Salihu i Qajs, Sheh Tahiri i Planejs, Sheh Emini i Gjakovs etj. T cilt morn pjes active n lidhjen shqiptare te Prizrenit. Kurse Drvish Salihu prfaqsonte n
41 42
M.Pirraku, Gjurmime Albanologjike, 206, 207 M.Pirraku, Dituria, 1-2 / 1978, 107
109
Fahrush Rexhepi
kt lighje Hasin, dhe ishte idhtar i pajtimit dhe bashkimit kombtar. At e mundonte ndarja e shqiptarve islam n sekte: 12 vllezr na q jemi; ajri gajri hije nuk kem!,,()43. Poezit m t mira Drvish Salihu i shkroi gjat prpjekjes pr themelimin e lidhjes se Prizerenit. Njra ndr kto poezi sht: Bismilahe nokt e nisa, ku theksonte ,,Muhalife mos tpunojm;hasret shoqit ruse i bon! dhe nxirrte n pah rrezikun q i vinte popullit shqiptar nga t huajt q u pa veqenarisht me luftn ruso turke 1877. Kurse n poezin Kushtrim pr Lidhjen e Prizrenit: Kusht t jen turk let frrasin! Paralajmronte fitoren shqiptare q duhej t arrihej prmes lufts e cila duhej t vinte deri n vitin 1881, kur duhej t shpallej autonomia dhe pavarsia e Shqipris: ,,Me dyqind e nndhet e nan; ka me dal ni Zylfikar (Emri i shpats sAliut), /dushmanin me bo kahar.44 Nj krijues tjetr me origjin nga Shkodra, i lindur rreth viteve 1814-1815 ishte edhe Haxhi Hasan Alia (Sheh Shamia 1814-1891).45 Q n fmiri Hasani ishte dalluar pr zgjuarsi t rrall dhe n moshn 14 vjeare iu vu ndjekjes s msimeve fetare, i nxitur nga rilindasi i njohur Daut Buriqi. Sipas H. Bushatit, Haxhi Hasan Alia msimet teologjike i kreu n medresen e mehmet Ali Pashs s misirit n Kafall t Greqis. M von nga presioni i administrats turke, pr shkak t aktiviteteve politike, ai vendos me dal n megrim, n fillim n Egjipt, e pastaj n Franc, ku ndjeki kurse mjeksie n Paris. Ai prvetsoi mir gjuhn frengjishte dhe i hyri prkthimit t Kuranit n at gjuh. Sheh Shamia shkroi edhe vepra t tjera t cilat shenohen n bibliotekn e Parisit, m von me ndrhyrjen e Mehmet Ali Pashs pran Sulltan Hamitit, ai kthehet n Shkodr m 1864, por me kusht q t mos marr pjes n veprimtari politike. Pas
43 44
Po aty, 110, 111 Po aty, 114
45 Faik Lumi, Islam Dizdari, Nexhmi Bushati, N kujtim t brezave, Shkodr 1997, 40
110
kthimit ai filloi t banonte n lagjen Karahasaj, ku ishte edhe imam i Xhamis, e q konsiderohej si dijetari m i pregaditur musliman n fushn e teologjis islame.46 N historin e popullit shqiptar, Sheh Shamia z vendin e merituar jo vetm si personalitet i shquar pr atdhedashurin dhe ndjenjat demokratike, por edhe pr prirjet e tija t theksuara prej reformatori. Ai fal njohurive fetare islame, fal mendjes s ndritur dhe dashuris s vrtet pr gjuhn amtare ndrmori hapin e guximshm, duke mbajtur ligjertat e se premts n gjuh shqipe, duke sjell nj prmbysje t tradits n fushn delikate t liturgjis e t praktikave fetare islame n trojet tona. Madje biografit tregojn formn q prdori shehu pr ta bindur masn e besimtarve mbi dobit e prdorimit t gjuhs shqipe. Nj dit para xhematit t shumt, shehu hipi n ,,Qyrs (vendi i predikimit), hapi qitapin arabisht, lexoi disa rreshta, mbylli librin dhe u largua pa folur, duke befasuar t pranishmit. T nesrmn drejtoi pyetjen, se far kishin kuptuar nga leximi nj dit m par. Pasi mori prgjigjje negative, mbajti ,,Vasen (kshilln) shqip, duke i paralajmruar se t premtn tjetr do ta thoshte dhe ,,Hytben (ligjeratn) shqip.47 Ky veprim i tij t prkujton prpjekjen fisnike t klerikve katolik shqiptar t veriut si Buzuku etj., pr ta futur gjuhn shqipe n veprimet liturgjike. T gjitha kto aktivitete te kti personaliteti islam, i cili diti se si t kontriboj n lvizjen popullore t kohs, bn t arsyeshme q ceremonia e varrimit t Sheh Shamis, e zhvilluar m 25 mars 1891, t ishte si dika e pa zakont pr pjesmarrjen e gjer t qytetarve shkodran. Nj figur tjetr patriotike e kombtare e cila mund t vlersohet kryesisht n dritn e ngjarjeve q lidhen me mbrojtjen e Ulqinit, e q ishte po ashtu nga Shkodra sht edhe Hafiz Sali Hylja (Sali Efendiu i Vogl 1820-1900). Ky personalitet, pavarsisht se ishte
46 47
Po aty, 45 Po aty, 48
111
Fahrush Rexhepi
nga Shkodra, pjesn m t madhe t jets e kaloi n Ulqin, ku kryente detyrn e muderrizit t nderuar. Si duket, nga Shkodra, Sali Efendiu i vogl u largua pas ngjarjeve t vitit 1855-1856, pr vet faktin q n listn e t internuarve t asaj kohe, pjesmarrs e prijs t kryengritjeve popullore t m parshme prfshihet edhe emri i Hafiz Sali Hyls, ku sipas kroniks s M. Sirrit n mesin e t arrestuarve me 22 sefer 1273 (22.X.1856 natn e s hans n ora 02, burgoset perve Ahmet kalajs, Hamza Kazazit, Hasan Hotit edhe Sali Efendiu i madh dhe Sali Efendiu i vogl.48 Kta persona kan qen m aktiv q kan ndihmue pr propagandimin dhe mobilizimin e popullit n luft kundr pushtuesit. Sali Efendiu i vogl kishte luajtur rol t rndsishm edhe n lvizjen e fuqishme popullore t vitit 1835 q tronditi administratn turke q krijoi nj klim t tensionuar n mardhnjet e qytetarve me pushtuesit. Hafiz Sali Hylaj, si eksponent i degs s lidhjes, ishte edhe nnshkrues i protests s qershorit, q ia drgoi dega e Shkodrs fuqive t mdha, do t vij n ujrat e Ulqinit me qllim q tu lihet Ulqini malazezve.49 Q ai ishte diplomati dhe truri i veprimtaris politike n krye t degs s lidhjes s qytetit, e vrtetojm edhe me informatn q jep autori Xh. Belegu, ku ndr t tjera shkruan se m 24 shtator, 5 delegat muhamedan dhe 2 katolik shkun me nj letr t Sali efendiut nga Ulqini te kunsulli i Austro-hungaris pr t kundurshtu pushtimin e Ulqinit.50 Ky gjest nuk qe i pari dhe as i rastit i Sali Efendiut. Ai pa hezituar gjithnj iu kundrvu pushtuesit, duke br thirrje pr luft t armatosur dhe duke rrmbyer edhe vet armn. Hoxha Hafiz Sali Hylja ndrroi jet n Shkodr, n vitin 1900, pas nj aktiviteti t dendur politik e kombtar. Ai vdiq n moshn 80 vjeare.
48 49 50
Po aty , 56 Po aty, 58 Po aty, 60

112
Feti Mehdiu
Gjurm t bindjes fetare n kulturn popullore shqiptare

Kurani famlart na thot: Nuk duhet t shkojn t gjith besimtart n luft. Disa prej tyre, nga secila bashksi, le t marrin rrugn e shkencs fetare dhe le ti trheqin vrejtjen popullit t vet kur t kthehen nga lufta, ndoshta ata do t ruhen (Tevbe, 122). Kurse V. Hygo thoshte: Asgj nuk ka m t rndsishme se feja pr njeriun Feja trajtohet si nj fenomen shoqror, pr t cilin t gjitha gjeneratat, prej se ekziston bota, jan prpjekur dhe vazhdimisht prpiqen e do t prpiqen q ta zbrthejn, por prapseprap aty do t mbesin shtje t pazbrthyeshme plotsisht dhe t pakonceptueshme pr t tra breznit dhe individt. Asnjher nuk mund t jen t knaqur t gjith studiuesit, njlloj, ngase qasjet e tyre jan t ndryshme. Disa i qasen fes si fenomen ekskluzivisht sociologjik dhe ngulin kmb se n rrethana t caktuara t zhvillimit shoqror, lind feja konkrete. Disa t tjer e trajtojn ekskluzivisht si shtje hyjnore, t ndar nga shoqria njerzore. Fshehtsia e tr ksaj, mendojm se qndron n faktin se feja n thelb prmban elementin jashtshoqror, por n t njjtn koh, ajo i dedikohet ekskluzivisht shoqris njerzore. Pikrisht ky sht themeli mbi t cilin mbshteten fet. Feja sht shpallje hyjnore q i drejtohet
Feti Mehdiu
mbar gjinis njerzore. Feja nprmjet shum pejgamberve, nga t cilt m t njohurit edhe pr tr botn aktuale jan: Musa, Davudi, Isa dhe Muhammedi a.s. (Moisi, David, Jezu, Muhammed) u transmetohet njerzve q tu shrbej: huden lilmuttekin si udhzim dhe u shrben vetm atyre q ruhen prej gabimeve ndaj Krijuesit, ndaj Atij q ka drguar Shpalljen. sht saktsuar me Kuran se procesi i shpalljes s feve ka prfunduar dhe pavarsisht nga zhvillimi i dijes e rrethanave shoqrore, nuk ka m shpallje. Me fjal t tjera, nuk lind m fe tjetr. Feja sht e pranishme edhe n kulturn e popullit shqiptar n vazhdimsi, n forma t ndryshme, gjat periudhave t ndryshme t zhvillimit kulturor, prej lashtsie e deri sot. Edhe n kulturn shqiptare jan shtresuar element t paganizmit (fjala vjen, figura t ndryshme t sajuara nga njerzit q simbolizojn fuqin natyrore, dielli, hna, shpend t ndryshm), por edhe t monoteizmit ( Zoti, qitapet, n folklor, p.sh.) Veanrisht dshiroj t prqendrohem n elementet monoteiste, burimisht, anipse me koh hasen me ngjyra t ndryshme t politeizmit, por n asnj mnyr nuk mund t dshmohet ateizmi i shumproklamuar te shqiptart gjat gjysms s dyt t shekullit XX. Para se t prmend disa ilustrime t ktyre shtresimeve, dshiroj t trheq nj hulli pr t shmangur nga hamlla me therra dhe t theksoj pluralizmin fetar tek populli shqiptar. At pluralizm fetar q sht n hulli t hapur me plug (q ka thikz dhe plur) dhe jo me parmend primitive, vijat e s cils mund ti mbuloj dhe ti deformoj nj er e leht apo vetm nj rig shi. Pasi fet (disa i quajn religjione t mdha, qiellore, etj.) historikisht mbshteten n shpallje hyjnore, mbetet fakti i pakontestueshm se populli shqiptar sht popull me dy fe: Ka fen e Krishtere dhe fen Islame. Secila nga kto dy fe mbshtetet n nj burim t qndrueshm, n Shpallje
118
hyjnore, n nj libr t shenjt: ajo Krishtere n librin Ungjill, t cilin e ka prcjell hz. Isai a.s. (Jezu Krishti), kurse ajo Islame n librin Kuran, i cili sht prcjell nga hz. Muhammedi a.s, pr t cilin libr Massinjon thot: sht nj diktim mbinjerzor i regjistruar nga profeti Muhammed, i frymzuar nga All-llahu, bindje ndaj urdhrave t Tij Nga kjo del se do emrtim tjetr, prve: Fe e Krishtere dhe Fe Islame, t cilave u prket populli shqiptar, sht pa mbshtetje serioze dhe pa koncept konstruktiv. Prania e ktyre elementeve fetare sht n tr krijimtarin popullore te shqiptart, si nga aspekti shpirtror, ashtu edhe nga ai material. Sado q sht folur dhe sht shkruar, pr qllime spekulative, se shqiptart jan ateist (nj term q nuk ka mbshtetje serioze), nuk ajn kokn pr fe etj., mbetet fakti se n ndrgjegjen e shqiptarit sht i ngulitur shum thell Zoti edhe kryqi edhe dielli; gjarpri edhe shpendi; Librat e shenjt edhe bartsit e tyre. Kt e dshmon tradita e trashguar brez pas brezi e cila ka zn rrnj t thella n shpirtin krijues t tyre, e q shprehet n investimet krijuese qoft n fushn e kulturs materiale, qoft n at shpirtrore. N kulturn materiale shtresime t elementit fetar te shqiptart gjejm duke filluar nga objektet e kultit: xhamit, p.sh. n Prishtin kemi disa sosh ku paraqitet Ylli i Davudit: ylli me gjasht rrema, i cili sht edhe simbol shtetror pr Izraelin dhe e kan t vendosur n flamur N objekte private, gjithashtu, kemi nj ndrlidhje elementesh t ndryshme fetare n dekorimin e jashtm. N hyrje shohim figura t skalitura n gur apo n beton e ndonj form tjetr q paraqesin luanin, qenin, shpendt apo ndonj ilustrim tjetr. Edhe n rrethojat e tyre nuk mungon saldimi me form t kryqit ortodoks, si edhe n fasadn e jashtme me gur, forma me kryq e ritit katolik etj. Vendi ku shnohet viti i ndrtimit t shtpis sht prcjell me ndonj shpend a me dy shpend; por ndonjher edhe me ndonj yll me pes apo me gjasht
119
Feti Mehdiu
cepa, ose me ndonj gjysmhn me yllin pescepsh n mes. shtje m vete sht varrimi. N varrezat shqiptare t besimit islam, deri von ka dominuar modestia: dy gur t bardh, me ndonj shnim t shkurtr apo pa t, t vendosur pa beton e pa armatur, pa fotografi, pa ilustrime, q paraqet natyrn e porosis islame q vjen nga Pejgamberi Muhammed se n varre nuk duhen br shpenzime, por sa pr nj shenj, q edhe ai e kishte pas vn te varri i njrit prej djemve t tij. Mirpo, n koht e fundit merr hov nj laramani e dekorimeve ku grshetohen elementi pagan dhe ai i krishter. Prdit e m shum hasim varre me nj a me dy minare (Prishtin, Drogomisht), me gur t gdhendur n forma t ndryshme q paraqesin prkatsin profesionale t t vdekurit, ose edhe at sociale. Shpeshtohet mermeri i zi me fotografin e individit, me ndonj libr a ndonj mjet tjetr afr q na shpie n traditn e varrimit t popujve pagan. N sfern e kulturs shpirtrore, material t mjaftueshm paraqesin krijimet popullore folklorike. Kjo mund t trajtohet edhe si nj element i religjiolinguistiks pr shkak se shprehen me an t mjeteve gjuhsore t brumosura e t gatuara me brumin religjioz, sa q, nse ia heq at brum aty nuk mbetet asgj. Nuk sht thjesht vetm me karakter gjuhsor, fjala vjen: bajram, ramazan, zeqati e ndonj tjetr. Kto shprehin nj bindje t thell dhe nj besim t vendosur pr kryerjen e obligimit fetar islam. Prdorimi i ktyre termave nuk sht vetm mjet teknik pr t thn ndonj gj. Ky shtresim i elementit fetar i ngulitur n kulturn popullore te shqiptart, krkon hulumtim dhe qasje m t thell duke e ndar n periudha t ndryshme, p.sh.: - periudha pagane: me ilustrimet si shpendi, luani, etj.
120
- periudha monoteiste: Zoti, qitapet, xhenneti, bajrami, etj - periudha e modernizmit: fundi i shekullit XX dhe fillimi i shekullit XXI. N vazhdim do t sjellim disa shembuj n t cilt bindja e brendshme, e shprehur me an t fjalve q mund ti quajm religjio-linguistik, flet shum qart pr elementin e akcils fe: Krishtere apo Islame. Kemi pr shembull sabahin, si ibadet adhurim n fen islame, e cila edhe n kngn popullore ka mesazh shum m t fort se sa nj term teknik: Sulejman Lita fal sabahin Bini rejat tu ap niqafin; Ose n kngn tjetr: Aman un pash Perndin Falmja bacs nji sabah Sulejman Lita edhe pas tragjedis s rnd familjare, ku i vriten djemt, i bindur n caktimin e Krijuesit, ngrihet n mngjesin e hershm sabah, t kryej detyrn si besimtar islam, ta fal sabahun. Jo vetm kaq. Ai, n t njjtn koh, i vetdijshm pr rndsin e lidhjes s martess niqahit, ndrmjet djemve t tij dhe nuseve pr t cilat kishte nisur dasmn, shpreh gatishmrin q menjher ato ti liroj nga ai obligim njerzor, i parapar me aktin e kurors islame, me niqah. N ann tjetr, edhe nuset, si ngushllimin m t pranueshm pr nj besimtar, i urojn: Ti ore bab, bon gajret Tpjekt Zoti me ta nxhennet Edhe Ramazani si nj form e adhurimit psikik e fizik, n raste t ndryshme na del nj muaj i plot, pikrisht si sht n Kuran: Tridhjet dit ka ramazani nesr falet bajrami
121
Feti Mehdiu
kur duhet t vesh xhamadanin e ri t bler enkas pr kt fest madhshtore: Tka ble baca nji xhamadan T ma veshish lals pr bajram Kemi edhe zeqatin, hoxhn, minaren, mashallah, selam Na leu djelli nat buz mali, na shklqyn gurte kalas Gani Begu more, Gani beg Toptani, i jep zeqatin fukaras N rastin konkret, zeqati, ose hoxha dhe minarja, tek knga: Hypi hoxha n minare Dil e pyt se kush ka vdek flasin pr nj sublimim t ndjenjs s obligimit pr tiu prgjigjur thirrjes pr t kontribuar n ndrtimin e shtetit e t shoqris nga aspekti financiar n nj an, dhe n ann tjetr, dshmojn lidhjen e fort t besimtarit islam me xhamin, minaren dhe at q shrben aty. Kur thrret hoxha n minare, ky pret t marr vesh se kush ka vdekur, ngase tradita e till sht edhe sot e tr ditn e pranishme n vende t ndryshme, kur rastet e vdekjes lajmrohen nga minareja e xhamis. Nj rast tjetr me interes besimi n dyzet besimtart Krkler, i cili n t njjtn koh haset edhe te muslimant edhe tek t krishtert dhe prcillet brez pas brezi. Kta jan dyzet besnikt e Zotit, por edhe t hz. Isait, apo Jezu Krishtit, t cilt prmenden edhe n nj marrveshje t hz. Aliut r.a. me t krishtert n manastirin Ezekijel Zelkafal. Si prfundim Nuk ka dyshim, nse kto shtresime studiohen imtsisht dhe sistematikisht n koh dhe hapsir gjithprfshirse dhe analizohen proporcionalisht me numrin e adhuruesve
122
t kulturs konkrete, do t kemi nj pasqyr mjaft t kompletuar pr identitetin fetar, kulturor t popullit shqiptar. Prishtin, prill 2003
123
Basri apriqi
Konceptimi i Zotit n poezin e sotme shqipe

Gjuha e poezis dhe gjuha e religjionit jan vn pran e pran mse nj her, kurse ajo q i v n t njjtn fush komunikimi sht karakteri simbolik, mnyra simbolike e ndrtimit t tekstit, mnyra simbolike dhe e interpretueshme e funksionimit si dhe mjegulla kuptimore q sht gjenerues permanent i shumsis kuptimore. Jung konstaton: Sa koh q ekziston simboli, aty sht e domosdoshme analogjia e posarisht mjegullimi i prmbajtjes. Pa ontologji dhe metafizik t s shenjts, t religjiozes, nuk ka simbolizm dhe nuk ka pafundsi t interpretimit 41 Nj luft e prhershme me zotin dhe nj krkim i fuqis pr ta mundur pushtetin e tij hetohet n poezin moderne n Kosov e q prfaqsohet me tre poet reprezentues, Azem Shkreli, Rrahman Dedaj, Ali Podrimja. Konceptimi i Zotit te kta poet, por edhe te disa t tjer q ndikohen prej tyre n faza t ndryshme, vetdijshm apo pavetdijshm ka krijuar nj topos retorik q mund t hetohet me at q quhet idiolekt i nj grupi e jo vetm i nj shkrimtari. Ali Podrimja, n nj luft t prhershme me nj fuqi q domosdoshmrisht mbetet e fshehur, nuk ka emr, po q i shkel hijen, ndrkoh q sht i shtrnguar t kndoj, ka vetm nj rrug triumfi, t mund zotat: Ti sdi asgj miku im Pse un kndoj Kur ma shkelin hijen
Koht keq t msuan Kur i munda zotrat Deri n nj Kur i munda zotrat Zari, fq. 49 Se autori nuk ka ndonj luft t brendshme, por ka nj fat q lidhet me tr etnin dhe ku e prforcon vjersha tjetr, Shqiptart: Zoti nuk u kishte falur as bar Vetm gjarprinj E gur Por ata kishin dika q kurr smund tua zbuloj i madhi jetonin gjat vdisnin duke knduar oi oi oi te koka u mbinte nga nj rrap ar m dysh Litari i ankthit, fq. 74 Se kjo luft nuk sht e rastit dhe nuk sht ve e sotme, por sht e fatit dhe e prhershme. Podrimja e shtrin n kraht e mitit si n poezin Prralla: Me shekuj pyetn ku sht Olimpi M n fund e gjetn te kmbt e nj prralle Pastaj e krkuan zotin me pish e qiri Pas shum vjetsh N zot hetuan gjarprin Torzo, fq. 72
125
Basri apriqi
Udhtimi pr t gjetur shptimin apo rruga pr t njohur Zotin prfundon fatalisht, n zot hetuan gjarprin apo n fund t do krkimi u del prpara djalli. Pasi ka krkuar n tok dhe gjetja ka qen prher fatale, Podrimja ka br edhe udhtimin tjetr, at n ndrr dhe ka plotsuar kaosin e projektuar, braktisjen nga Zoti e nga Robi i vet, Ishulli Albania: Ktu e n fund t ndrrs Uj e uj e uj Nj tok e djegur Nga Zoti braktisur dhe Robi i vet Ishulli Albania, fq. 23 Pr ta menaxhuar kaosin autori n nj moment ekuilibron polet e kundrta si n Pas rnies Pas ngadhnjimit: Lavdi djallit Lavdi zotit Torzo, fq. 36 Pas nj lufte t gjat n mbrojtje t tr etnis, autori ballafaqohet sy m sy me vdekjen, me pafuqin, me krijuesin dhe me kaosin. Kur poeti sheh fundin dhe numron ort e birit q po vdes, ai sbn gj tjetr ve luft me Zotin duke futur ironin pr t shptuar nga akti i shpalljes, Rren klluqe: Do t mbretroj qetsi varri Mjek m shum se njerz ka gjithmon Q besa, njmij vjet do t jetosh Lumi M shum se vet Zoti Dhe gjithnj duke mos lshuar pe, autori bn luftn e fundit duke marr mbi vete emrin e Zotit dhe t Krijuesit, n fundin e madh, prpara humbjes s krijess, Nga koh e tret:
126
Un jam Zoti yt Lumi Amin Gabove kur the; Lumi un lumi N vetmin time t ujkut Numroj ditt nett numroj ort tua Lum Lumi, fq. 61 Diku n fund t ktij udhtimi, n fund t ksaj lufte me zotin, ku autori e ka humbur apo e ka fituar betejn, Podrimja i futet meditimit, njohjes, Meditim pr zotin: Mir q imzot sht i bardh Dhe e shoh edhe n ndrr I zi t ishte Do t harroja se kam pasur perndi e atdhe ndonjher N bisht t sorrs, fq. 21 N fund t fundit, autori madhron dhe njeh frikn: Robi i zotit: Zoti sht i madh Dhe i rnd dnimi i tij Litari i ankthit, fq. 244 Kaosin shpirtror, po si Ali Podrimja, mundohet ta fus n nj sistem shenjash simbolike edhe Rrahman Dedaj. Ai ndjek sistemin e kontestimit, jo me luft t shpallur kundr atij rendi, po me nj kompromentim q i bn duke u vn emrat e vrtet prbrsve t sistemit. N hulumtimin e tij ai ka gjetur nyjn e s keqes q lidhet me nj rnie t vrazhd t arbitrit, ku kompas i uditshm ka vn gabimisht emrat duke br at gabim fatal, gjenerues t prhershm t kaosit. N at or t lig, Or e madhe: Ka rn Or e madhe
127
Basri apriqi
Dhe kompas i uditshm Gabimisht ka treguar engjujt Dhe u ngatrrua ajo q besonim Me zott q dnonim Pr kaosin n tok apo pr mkatin q prekim, Dedaj shkon larg e m larg pr t gjetur nj pik q t lidh me rendin e gabuar apo me gabimin q n nism, Edhe sot qenka dje: Interesant edhe fati Vjen rrugs s gabuar A sht e vrtet z. Nie Se do zot Ka nj djall pr baba Kryqzim hijesh fq. 78 Kur ka gjetur rrnjt e s keqes, t gabimit apo t mkatit, Dedaj u ndrron vendet krijuesit dhe krijess, duke prmbysur me qllim depozitat e enciklopedis q ekzistojn me qllim t ngarkimit me faj robin q ka marr rolin e krijuesit, Njtrajts: Do t shenjtrohet Pasi ta krijoj zotin Sipas mass s vet Kryqzim hijesh, fq. 97 Dedaj shfrytzon arketipin e pagzimit t ndrthurur me vnie t emrit q del nga rregulli, i shton pastaj gabimin q vjen si fat e q mbyll rrethin fatal t kaosit shpirtror: M pagzuan n emr t atit, t birit e t shpirtit t shenjt. Emri dhe mbiemri Muj Kaleci. Libri i shenjt i gabimeve sjep t dhna t tjera pr mua. Krejt filloi si loj, mbet e pagoj. (Fq. 7, Gjrat q spreken) Prderisa ky tip gjuhe lidhet me simbolin, me mjegulln shumkuptimshe q bart mnyra simbolike, kaosi
128
shpirtror n poezin e D. Agollit i afrohet shum gjuhs konceptuale, indeksit t realitetit si n poezin Me nj prift n tavern: I kam t part katolik, I kam t dytt bektashinj, Dhe un i treti asnj ik, Sbesoj n shpirtra dhe qirinj. Se mu mrzitn gjyshrit shum, Q fet i kthenin mot pr mot Ndaj hoqa dor i shkreti un, Nga do besim e nga do zot 1993 Lutjet e kambans, fq. 52 Ndrsa poett e msiprm ndrtojn simbolin dhe pranojn kuptimet e fshehta apo t ndaluara, Agolli hap mesazhin, e bn transparente domethnien, e identifikon plotsisht me referenc reale duke shpallur kshtu pozitat ateiste si rezultat i humbjes s tradits nn presionin e ndrrimeve t shpeshta. Imazhi sht i drejtprdrejt, derisa ndryshe nuk dshmohet, konstaton N. Fridman, fq. 81 Martin Camaj shquhet n traditn e ndrtimit t simbolit privat prmes ndrthurjes me arketipe tradicionale, Atje ku edhe hana asht pjellore: Atbot Dranjen, grue katundse e vrtet dhe jo breshk, n moshn pjellore e zgjoi hana me dorn e vet n shtrojen e fierit dhe e nisi jasht. Drita e hans i ra asaj n gjij, ndr dhimba, dhe vetm kjo cytje i mjaftoi grues me lind nn qiell nj djal i cili me nj brim qiti kushtrimin burrnor. Dranja, fq. 60 Poeti ka njohur arketipin hyjnor t mbetjes s gruas shtatzan me nj prekje hyjnore. Ai ka ndrtuar n sfondin e ktij kodi simbolin privat, shumkuptimsh, t hapur, seku-
129
Basri apriqi
lar e q nuk mund t shpjegohet me asnj kodeks dijesh dhe as me enciklopedi tradicionale. Azem Shkreli ka arritur t ndrtoj ligjrimin poetik mbi nj arketip ligjrimor biblik duke flakur mesazhin pr ta reduktuar efektin artistik n simbolizmin tingullor. Vargjet q krijojn nj atmosfer predikimi rrezatojn nj qetsi shpirtrore dhe nj fund t kaosit, Mesh: Le t rritet bari im mbi kokn time Mbi kokn time le t rritet bari im Bari im mbi kokn time le t rritet Le t rritet Le t rritet bari im mbi kokn time Pagzimi i fjals fq. 47 Interpretimi simbolik si i vetmi interpretim i mundshm q mund ti bhet mnyrs simbolike, ku teksti kuptohet si simbol pafundsisht i interpretueshm dhe dekonstruktibil, na on n nj konstatim t uditshm kur kemi parasysh sidomos simbolet e Shkrelit, Dedajt, Podrimjes. Interpretimi konceptual dhe i gjetjes arbitrare t referentve t on n konstatimin se poezia shqipe ka nj nerv antiperndi si askund tjetr n letrsi. Nj luft aq e egr, nj betej aq e ashpr me Zotin, nuk sht tentim pr ta mundur por prkundrazi, pr t prfituar dashurin, pushtetin e tij, adhurimin, mshirn, t drejtn, n nj realitet t shkelur ku zotron dhuna, mkati, vdekja dhe padrejtsia. Interpretimi simbolik na shtyn t konstatojm se pikrisht denduria e madhe e simbolit t Zotit, n kt poezi, gjakimi i madh pr t prekur prezencn e tij, sht insistimi pr t kthyer t humburn dhe t ndaluarn.
130
Agron TUFA
Traktimi mitologjik i legjends shqiptare pr ylberin

Brezi, (n disa zona t Dibrs s Eprme dhe Lums, quhet shoka), paraqet n vetvete nj element t pandar t kostumit nacional te nj shumic e popujve. Duke ln mnjan ann estetike e etnografike, ne do ti kushtojm vmendje vetm traktimit mitologjik t prdorimit t tij t domosdoshm n disa krahina t Shqipris s Veriut. N Dibrn Veriore dhe n Lum, mund t dgjosh nj legjend t till arkaike: Njher ndrikulla shkoi mysafire te kumara i vet. I ndodhur vetmprvetm me t n shtpi, kumars i ra n kok ngasja tunduese e mishit, iu err arsyeja dhe u lshua mbi ndrikulln q t shkrehte epshin. Ajo, nga ana e saj, duke e ndjer tmerrin e ktij inesti, doli me vrap nga shtpia, e ndjekur nga kumara, kaptoi korije e prroska, gjersa m n fund kumara e arriti maje nj kodre, ku e njerzoi. Gjat kohs s mkatimit, shokn e saj t zgjidhur e rrmbeu era duke e kthyer n ylber, si shenj t prjetshme t ktij inesti. N kto krahina edhe sot e ksaj dite, kur shohin ylberin, thon: brezi (shoka) i ndrikulls. Duke mtuar ti analizojm raportet e ndrsjella ndrmjet dy mitologjemave ylberit dhe shoks - ne do t veojm dy plane themelore n studimin e legjends. I pari, siprfaqsor, q cek motivin fundamental t inestit dhe i dyti, vertikal, i cili na shpie n arkaikn e hershme dhe q na lejon t merremi me krkimet mito-filozofike dhe gjithashtu, me mitologji krahasuese.
Sipas mendjes popullore shqiptare, mkati ndrikull-kumar konsiderohet edhe m i rnd se motr-vlla. E mbrritur deri n ditt tona, legjenda na prcjell nj mesazh t natyrs didaktike. Subjekti i saj sht i grishur ti kumtoj receptuesit, para s gjithash, q inesti sht pun e keqe. Duke njohur tekstet e baladave t lashta shqiptare, arrijm n prfundimin se inesti, pr nga forca fatale, barabitet me gjmat natyrore, p.sh., me prmbytjen e madhe. N nj shumic t till tekstesh, mund t gjesh elemente peripecish t tilla: forcat e natyrs pjesmarrin n marrdhniet e heronjve dhe prpiqen n do mnyr ta pengojn inestin e pavetdijshm (kur motra dhe vllai, pa ditur gj pr lidhjet e tyre t gjakut, vendosin t hyjn n mkat, ather lind nj tuf zogjsh fatidik, bie shi gjaku etj.). N Eposin e Kreshnikve t shqiptarve t veriut, njrit prej heronjve qendror i ofrojn t zgjedh pr nuse m t bukurn nga tridhjet perrit e krahins. Porse ai, i fyer, e hedh posht kt propozim me nj ligjrat t till t pezmatuar: Zoti ju vraft, more agt e Jutbins! Po ku ndie nmjet toks e tqiells Se muer vllau motrn e vet? Qi tan bijat e Krahins ku jan, Tan si motra qi po mduken! Lind pyetja: prse ndr shqiptar, ndryshe nga nj shumic popujsh, prfshi dhe ata t gadishullit ballkanik, inesti mbetet nj ndr tabut kryesore? Ktu kemi t bjm, ndofta, s pari, me kultivimin e institucionit t kumaris (probatinis) n rang shenjtnie dhe s dyti, me kundrimin e martess si akt simbolik i pushtimit t nuses prmes fitores mbi baban apo vllan e madh. N rastin e par, ashiqare, ia vlen t kthehemi n kohrat e shthurjes s komunitetit primitiv, kur ndodh refuzimi i
133
Agron Tufa
ngadalt nga poligamia dhe, si alternativ e mundshme e martess poligame lind kumaria, madje, dhe ndrmjet mashkullit e femrs. N rastin e dyt jemi t shtrnguar ta kundrojm arketipin e dasms si fakt jo vetm jetsor, por edhe shpirtror dhe mistik n jetn e njeriut. Material t begat e origjinal n kt drejtim na jep folklori, jo vetm n format e riteve dhe bestytnive, por edhe n trajtn e eposeve e prrallave q kan mbrritur gjer tek ne. Pr ilustrim, vlen t prmendim studimin antologjik t Vladimir Propp-it, Morfologjia e prralls, n t cilin rrfehet pr variante t ndryshme t subjektit t prralls. Pr shembull, pr t marr princeshn pr grua, heroi i prralls sht i detyruar t mund Gjarpr Gorinicin, Koshcejen apo ndonj tjetr prbindsh, domethn, sipas Propit, t ashtuquajturin dmtar q, si rregull, na del se sht jo kush tjetr pos babait (apo nj tjetr njeriu t afrt) t princeshs. Prralla, pa dyshim, shfaqet jo vetm pasqyrim i arkaiks mentale t popullit, por edhe vet sikur i imponon njeriut t lasht ato apo t tjera etalone etike. Ktu vetvetiu t shkon mendja te konkluzioni frojdist e t gjeturit burr pr vete me funksionin e babait pr gruan (apo nusen) si dhe pr shkmbimin e njrit me tjetrin. Kto shpjegime t tabus inestuale na duken nga m bindset, prderisa njeriu i vjetr zor t ket marr er nga nga kodet gjenetike dhe ashiqare, pak e ka vrar mendjen mbi faktin se nga flligshtia e prhershme e gjakut, hert apo von, mund t lindin n familje monstra. Megjithat, vet mendimi se vllai q martohet me motrn e vet ka pr borxh (qoft edhe n kuptimin simbolik, qoft edhe n nivelin e pavetdijes) t triumfoj mbi babain e tij, domethn, ta zvendsoj at n gjithka q ka t bj me vajzn, duke kryer n kt mnyr atvrasje simbolike, ky mendim duket e ka trembur njeriun dhe ka shkuar n t kundrt me normat e tij etiko-morale. Ksisoj, mbase pikrisht pr kt, martesa ndrikull-kumar sht
134
konsideruar si mkat edhe m i madh se sa martesa ndrmjet t afrmve me lidhje gjaku. I rikthehemi ylberit dhe shoks. N zona t ndryshme t Shqipris s veriut, ylberi ka disa emrtime: Brezi i Shn Mris s Virgjr, Brezi i Diellit, Brezi i Zoodiakut (P. Bogdani), Brezi i Perndis, Brezi i Havs, Brezi i Muhametit etj. Pra, vlen t theksohet se ylberi shpesh merrej si njfar drgese nga sipr, si nj shenj hyjnore. N t tilla rrethana, legjendn pr ylberin ia vlen ta kqyrim si subjekt t ngarkuar me didaktik t von religjioze, ku femra iu kundrvu mkatit seksual, ndonse, e nnshtruar me prdhun, konsiderohet tashm si martire dhe n shenj t pastrtis dhe shenjtris s vuajtjeve t saj, n qiell shfaqet shenja hyjnore e drguar nga lart. Nse flasim pr interpretim arkaik t ksaj legjende, duhet t kujtojm at ka m sipr prmendm shkarazi. Dhe pikrisht at q, inestin e pavetdijshm e pengonin vet elementet e natyrs, duke i shprqendruar pjesmarrsit potencial t inestit (por dhe duke i gjymtuar) me gjithfar stihish. Prve gjmave t ndryshme, numrohet edhe prmbytja e madhe, forca tragjike e s cils barabitet me gjmn e mkatit, si jo rastsisht, do ta shohim m posht. Si dihet, n shumicn e popujve ekziston prfytyrimi i dasms s prjetshme mes qiellit dhe toks, madje, si rregull, toka paraqitet n rolin e femrs, kurse qielli n rolin e mashkullit (egjiptiant dhe disa popuj t tjer kan t kundrtn). Interesante sht se dasma e qiellit me tokn ka zanafill inestuale (toka s pari lind qiellin - Gea pjell Uranin, kurse m pas e merr pr burr), ndonse n kt stad zhvillimi t kozmogonis, inesti nuk qortohet, por prkundrazi, merret si nj gj krejt e natyrshme dhe e domosdoshme (krahasojeni me subjektet e mvonshme, kur lulzon motivi i inestit, p.sh., me mitin e Edipit...). Mjeti m i drejtprdrejt i bashkimit t toks me qiellin paraqitet
135
Agron Tufa
shiu, vaditsi, mkuesi dhe pllenuesi i barkut bujar t mm toks. Rrjedhimisht, prmbytja vepron n llojin e vet si njfar katarsisi, q pastron dhe n t njjtn koh, ushqen tokn, simbolikisht mund ta quajm vese si nj akt seksual t qiellit me tokn (se prmbytja ssht gj tjetr vese rrjedhoj rrebeshesh t bollshme). Sipas dshmive t A. Afanasjevit (Pikpamjet poetike t sllavve n natyr, V.1, fq. 362), nj legjend bullgare pohon se para permbytjes biblike, nuk ka patur ylber; po kur toka u tha dhe Noeja i solli Zotit fli, ather Perndia i premtoi atij se prmbytje nuk do t ket gjer n ardhjen e dyt t Krishtit dhe si dshmi, na dhuroi ylberin e tha: Prderisa t shndrij n qiej ylberi, nuk keni pse t friksoheni, po kur ylberi t zhduket, kjo ka me qen shenj se dita e gjykimit t tmerrshm po afron.... N prmbledhjet me dorshkrime t vjetra apokrifike, thuhet: Ylberin e krijoi Zoti pas prmbytjes. (Prmbledhja Apokrifike e vitit 1531)... Pas prmbytjes, Zoti vuri nj hark n qiell si shenj dalluese pr prmbytjen e dyt q do t ndodh... Ky ast solemn lidhet me dhjatn q Zoti Jehova i dha Noes. Ja se si interpretohet kjo dhjat n enciklopedin Mitet e popujve t bots: Zoti fillon me ndshkimin e toks pr shkak t mkateve t njeriut me rrotullimin e rregullt t stinve t vitit prpara: N t gjitha ditt e toks, mbjellja dhe korrja, zhegu e thllimi, dimri dhe vera, dita dhe nata nuk do t ndalen (8,22). Noeja qndron para Jehovait si strgjysh i njerzimit t ardhshm dhe si Adam i ri q merr n fillim po t tilla bekime: Shtohuni dhe shumohuni dhe mbushni tokn! (9,11) (22,24). Dhe kshtu, para nesh na del njfar rrethi i premtuar dhe ktu vetvetiu mendja t shkon te analogjia e forms harkore t ylberit. Sidoqoft, harku sht vese pjesa e dukshme e ylberit. A. Afanasjevi, n veprn e njohur Pikpamjet poetike t sllavve n natyr, shkruan: Forma gjysmrrethore e ylberit t on ndrmend, dashje padashje nj unaz gjigande q prqaf tokn. N Bavari
136
at e quajn himmelring, sonnenring..., madje disa besojn q n asnj mnyr ajo nuk duhet quajtur me emrin e vet, porse vetm nprmjet eufemizmave unaza qiellore, q t mos biesh n pushtetin e djallit... (1,358). Kshtu pra, do t thot unaz? Unaza sht shprehje e qarkullimit t natyrs dhe n t njjtn koh, unaza sht paraqitja e strlasht simbolike e kohs. Kujtojm se indiant dhe keltt e lasht me gjarprin q kafshon bishtin e tij se pikrisht me vizatime t tilla, si rregull, jan gdhendur sarkofagt dhe prmendoret e varreve t lashta. Meq ra fjala, ekziston n nj shumic popujsh emrtimi gjarpr i ylbert. N trajtn e nj gjarpri t ylbert lidhen prfytyrimet pr frymn e ujrave, gjarprin monstr, kristalin magjik (n t cilin pasqyrohet spektri ylberor), i cili shfrytzohet nga magjistricat; ylberi asocionon me shiun dhe magjin e plleshmris. (Mitologjia. Fjalori i madh enciklopedik nn redaktimin e E. M. Meletinskit, Mosk, 1998, f.462). Nse ylberi sht shprehje e qarkullimit n natyr, ather, si dhe n rrjedhn e kohs, n ylber ka nj gjysmrreth t ndritshm, mbitoksor, t qiellt, apo, nse e doni, hyjnor, sikundr pjesa tjetr sht e errt, nntoksore, e vdekshme. Ktu sht krejt me vend t kujtojm pr brezin (shokn) si pr gjendjen e par mitike t ylberit. N shumicn e popujve, barku identifikohet me vet jetn (te indiant e vjetr barku konsiderohet si rezervuar i energjive Agni: N letrsin postindiane agni konsiderohet gjithashtu n aspektin fiziologjik si element i organizmit t gjallzjarri i barkut (audaria). (Induizm. Xhajnizm. Sikhizm: fjalor. Mosk, 1996): Ndr sllavt, vet fjala bark ka patur kuptimin zanafillor jet, ekzistenc. Brezi (shoka) i lidhur prreth barkut mund t simbolizoj qarkullimin e kohs, t cils, sipas dhjats s Perndis, i sht e nnshtrueshme gjithka n natyr. Madje, sipas gjitha gjasave, ajo pjes e brezit q gjendet direkt prpara, domethn q mbulon pjesn e prparme t barkut, prgjigjej pr ditn, pr
137
Agron Tufa
natn, d.m.th., pr ekzistencn mbitoksore t njeriut; kurse ajo pjes e brezit q mbulonte shpinn dhe gjendej mbas shpine, mbartte n vetvete kuptimin e territ, nats, udhtimeve nntoksore t shpirtit (krahasojeni p.sh., me besimet e indigjenve jugoamerikan, pr at q vdekja e shoqron njeriun gjithandej, duke shkelur pas thembrave t tij, d.m.th., duke u fshehur pas shpins s tij), ksisoj, brezi shndrrohet nga nj objekt veshjeje n nj objekt tashm magjik, n fetish, n talisman. Prkatsisht, kputja ose humbja e brezit (si m sipr prmendm, kputje e rrethqarkullimit t kohs dhe jets n natyr) ka domethnien e humbjes s mbrojtjes, koritjes apo dhe vdekjes. Nj interpretim i till i legjends shqiptare t cituar n fillim na duket mjaft i arsyeshm. Duke kryer dhun inestuale, kumara e privoi motrn e tij (ndrikulln) edhe nga brezi magjik, duke kryer mkat t dyfisht ndaj saj. Megjithat, nga pikpamja e vetdijes arkaike, inesti sht po aq akt seksual legjitim, sa dhe do tjetr lloj i ktill (material mbi kt na japin prvojat e kulturave pagane, t ruajtura n nj mas m t madhe ndr sllav, n t ashtuquajturn svalnie grjeha (nj lloj orgjie seksuale pa dallim marrdhniesh farefisnore A. T), e cila ndodhte n natn e Ivan Kupals), pas s cils shfaqej ylberi si simbol i plleshmris dhe katarsisit mallngjyes t natyrs. Te po ai Afanasjev, lexojm: ... nj forc magjike i jep Homeri brezit t Kiprids, endun fijesh ari: n t fshihej gjith hijeshia, miklimi i dashuris dhe dshira e fsheht q tundonte arsyen; duke prdorur kt brez, Hera e joshi Zeusin... (1,360). Disa thyerje t njpasnjshme na japin, megjithat, shkas ta lidhim ylberin pikrisht me lidhjen martesore mitike dhe plleshmrin. Prve ksaj, n po at libr t Afanasjevit, ka lidhje dhe legjenda e mrekullueshme lituaneze pr Laumn (nimfn qiellore) dhe Zotin e nalt Perkunas (analog me Perunin sllav, rrufehedhs),
138
ka me t vrtet t on ndrmend legjendn shqiptare pr lindjen e ylberit. Si duket, gjer te ne ka mbrritur nj nga variantet m t vona t legjends pr ylberin, e ngarkuar me didaktikn e prditshme, ndrsa, duke gjykuar nga prpjekja jon e analizs mitologjike krahasuese, me tingllimin e saj arkaik, kjo legjend paraqet n vetvete nj nga mitet margjinale kozmogonike t krijimit t bots nga martesa e toks me qiellin.
139
Abaz Veizi
Pasqyrimi i identitetit shqiptar n letrsi

Nuk jam i sigurt n do ta kisha shkruar kt ese pa nxitjen e Sokratit, ose m sakt, pa ndihmn e Mirush Kabashit, n interpretimin e mrekullueshm t Apologjis s Sokratit. Meqnse arsyet pr t cilat sht i dnuar Mirush Sokrati dhe t gjith ne q pranojm prulsisht t jetojm n pakoh, jan pothuajse saktsisht t njjta me t hershmet, me ato t Kohs s Atyre, domethn t t Tjerve, un nuk do t krkoj t kuptoj t shkuarn si t till n vetvete, sepse n kuptimin tim filozofik, pr njerzimin e shkuara nuk ekziston. Dikush mund t thot q, sidoqoft, pr individin, domethn pr at vet, e shkuara ekziston! Por un, duke mos patur n kt ese si qllim kryesor shpjegimin e kuptimit t kohs, tani pr tani do t mjaftohem duke i prcjell atij mendimin se nuk mund t jet e kaluar asgj q, pasi e ke ln prapa, e gjen vazhdimisht prpara. Ndoshta do t ishte m i sakt prcaktimi i kohs si e t vdekurve dhe e t gjallve. Por edhe ktu do t lindte problemi pr pronsin e kohs sime, p.sh., q sht e przier me kohn e nj t vdekuri t pakallur q hiqet sikur sht gjall vetm e vetm pse konsumon buk dhe thashetheme. Prandaj, n kt shkrim do t mundohem duke qen zbulues i faktit t padiskutueshm q, prve Kohs s Krijuesit, e cila pr Ne prfaqsohet nga dielli dhe q un nganjher padrejtsisht e quaj edhe Koh e Diellit, ekziston edhe mundsia q gjithsecili, pasi prmbush kushtet e nevojshme pr kt, mund t Krijoj koh edhe Vet, dhe pik-
risht kjo duhet konsideruar si Koh e Vrtet, ose koh vetjake e njerzimit. Ai q nuk e shfrytzon mundsin e dhuruar nga krijuesi pr t prodhuar koh, natyrisht q nuk jeton pr vete ose m sakt, sht nj shtojc, nj mjet ose thjesht nj konsumator i kohs s t tjerve, sepse vetm me kohn e Krijuesit nuk mund t jetosh si njeri i gjall, por si i vdekur i pakallur. Megjithat, pr t qen m i kuptueshm n kt shkrim q, e prsris, ska si objekt kryesor kohn, m lejoni q nganjher edhe un, prve prcaktimit si koh e Sokratit, pr shembull, ose koha e Mirushit, ose t nj krijuesi tjetr t saj, q sht i vetmi prcaktim i drejt i kohve, m lejoni pra q pr lehtsi komunikimi, t prdor edhe ndarjen prcaktuese n koh e kaluar dhe koh e tanishme. Meqnse u kthyem prsri tek Mirush Sokrati, sipas ligjit q, far lm prapa e gjejm prpara, sht mir t saktsoj arsyet q m nxitn ta shkruaj, m n fund, kt ese t projektuar prej kohsh n mendjen time dhe n copa letrash. E para: N kohn e Apologjis s vrtet t Sokratit, dhuna ishte mnyr e suksesshme jetese, si pr ata q e ushtronin, ashtu dhe pr ata q pranonin ta psonin At, domethn dhunn. Sofistt me kurset e tyre msimore, prej vitesh shpallnin dhe udhzonin q njeriu t bhej i padrejt, sepse vetm kshtu do t tregohej inteligjent dhe superior n veprim. Veanrisht Trasimaku kmbngulte se forca ka t drejt dhe nxnsit e tij, lakmues t pangopur t pasuris dhe t pushtetit, m s miri i zbatonin ato msime, sa me forcn e paras, aq me at t shpats dhe t pabesis. Por, duke thn q ather dhuna ishte mnyr e suksesshme jetese dhe q forca ka t drejtn, sht mir t kujtoj q kto radh po shkruhen n 21 mars 2003, n orn 22.00 t mbrmjes, kur Bagdadi dhe gjith Iraku gjenden
141
Abaz Veizi
nn bombat e aviacionit amerikan, prsri si gjithmon, pr t vendosur ose rivendosur nj drejtsi t vrtet. E dyta: Dhunuesit dhe prdhunuesit, n kohn e Sokratit, ishin prfaqsuesit, prbrsit dhe shijuesit e Pushtetit. E treta: Hajdutt, imoralt dhe tregtart e Atdheut, n kohn e Sokratit ishin pushteti i vrtet dhe t adhuruarit e popullit! Ata q lexojn gazetat, q dgjojn radiot dhe shohin programe televizive, shqiptar dhe t huaj, ata q shkojn n votime, n mitingje dhe antimitingje, ata q lypin bukn me list n dyqanet e lagjes, ata q lypin pun, stehim dhe drejtsi, shqiptart dhe tetdhjet prqind e frymve t globit, nuk e di n gjejn dot ndonj dallim midis Kohs s Sokratit dhe Kohs s Mirushit, midis kohs s ezarit, t Stalinit dhe t Bushit. Un vet nuk gjej dot. I vetmi dallim q vrej sht q, n qoft se Sokrati si kundrshtues i dhuns shtypse dhe ndyrsis s pushtetit u dnua me vdekje nprmjet helmit t koncentruar, i cili t vdes n pak minuta, ne t llojit t sotm njeri-kundrshtues, t llojit Njeri i tanishm i pannshtruar, jemi t dnuar ta pijm helmin ton me doza m t vogla dhe disi t holluar, gj q na e bn mundimin m t gjat, m torturues, m t tmerrshm! Ju me siguri jeni kureshtar pr markn dhe emrtimin e helmit q prdoret kundr nesh. Sa pr fillim, po ju them q marka sht prjetsisht po ajo, e njjta n emrtim dhe aspak e ndryshuar n aftsin shkatrruese t individit dhe kjo mark quhet Pushtet. Prbrsit kryesor t tij jan: pozita, opozita dhe turma. Specialistt e prodhimit t ktij helmi, gjithnj n shrbim t pushtetit q prfaqson veten e tyre, jan ligjvnsit, ligjzbatuesit ose ndryshe ligjngrnsit, profesor-doktort, gazetart, shkrimtart, polict, gjeneralt, trafikantt dhe militantt e partive, t gjith dhe gjithmon t shitbler.
142
Sistemi i shitblerjes, (po deshe quaje edhe i shkmbimit, shkmbim sendesh, favoresh ose monedhash), sht n thelb i vetmi sistem i suksesshm bashkjetese i ndrtuar n marrdhniet e deritanishme ndrnjerzore. Pr ndrtimin e nj sistemi t till t frikshm, jan patur gjithmon parasysh edhe kshillat e perndive pagane ose t Zotit modern, i prfaqsuar n tok nga profett e tij. Atje ku Zoti sht prjashtuar, vendin e tyre e kan zn profett e rrem, pothuajse t gjith t dhunshm, t drguar ose t ardhur t vetvetes. Disa nga kta jan quajtur ideolog, t tjer strateg, pastaj diktator ose t treja s bashku. Emrtimet e njohura si rend skllavopronar p.sh. ose socialist, nuk jan gj tjetr, n fakt, vese nnndarje t rendit t madh shoqror shitblers. Q t mos largohem shum nga tema kryesore e ktij shkrimi, po bj, pr veten dhe pr ju, prcaktimin e tems s tij: Dhuna si mjet, si psim i pranuar dhe si psim i kundrshtuar Uroj t kuptohemi, por m hert duhet t bjm edhe nj marrveshje, q kt shkrim ta quajm ese, domethn, sipas shpjegimit ta fjalorit t gjuhs shqipe, studim jo shterrues pr shtje shoqrore. S dyti, m lejoni q shtjet shoqrore ti shtjelloj jo duke analizuar vrojtime t miat teoriko-praktike, por duke shfletuar dhe duke interpretuar katr vepra letrare, prkatsisht, tre romane dhe nj libr me tregime, shkruar nga katr shkrimtar t shquar shqiptar, katr mendimtar t vrtet t prmasave botrore, t cilt sipas rendit alfabetik, jan: 1. Agron Tufa 2. Bashkim Hoxha 3. Faruk Myrtaj 4. Milazim Krasniqi Librat e tyre, prkatsisht sipas radhs jan, jan:
143
Abaz Veizi
1. Dueli 2. Hotel Ballkan 3. Njerzit jan tepr 4. Fotografit e Kujtimeve Shqyrtimin e ktyre librave, t cilt meritojn t studiohen dhe t mbrohen nga njerzimi si pasuri e prsosur ndrkombtare, un do t mundohem ta bj duke i prmendur pak, aty-ktu, vlerat e tyre artistike. Ose aspak. Duke i prdorur n shrbim t qllimit tim, do t merrem pothuajse trsisht me mendimin q shprehin jo si e shprehin do t merrem me mesazhin q m prcjellin mua dhe atyre pak njerzve q kan mundsi (dhe dshir) t kuptojn. Them pak njerz q kuptojn, duke u nisur nga pak shkrime t botuar pr kto vepra q, n fakt, duhet t ishin n qendr t bots letrare dhe filozofike, rrjedhimisht, edhe t bots m t kualifikuar t mendimtarve shqiptar dhe botror. Por si kudo, edhe ktu hyn n fuqi ligji i shitblerjes dhe rrjedhimisht, duke qen t punsuar tek pushteti, mendimtarve tan u mbetet pak ose aspak koh pr t menduar lirisht. Qllimi q i vura vetes kur e mendova, por edhe tani q po e shtjelloj kt shkrim, sht shum i thjesht: Pa dashur t lndoj, t prek apo t dmtoj n fardo mnyre ndonj qenie mendimtare, dshiroj ti rikujtoj mbar njerzimit se po shprdoron n mnyr t pafalshme mrekullin e pakrahasueshme q ka br krijuesi duke na dhuruar mendimin dhe shijen. As mendimin dhe as shijen krijuesi nuk na i dha t prkryera, duke dashur ndoshta t na bj, n kt mnyr, bashkautor t prsosjes n vazhdim t vetes son. Por si thon shkenctart, ka rreth tridhjet mij vjet q truri yn sht po ai dhe kjo jo vetm n sasi, por edhe n cilsin e mendimit. Ndrsa shijet dhe knaqsit tona, jan pothuajse trsisht t komanduara nga instinktet, njlloj si n lashtsin e mjegulluar t zanafills.
144
Q nga njeriu i par primitiv deri tek ne, primitivt modern t mendim-veprimit, qllimi pr t SHIJUAR nprmjet rrmbimit t Gjs s Tjetrit me DHUN, nuk ka ndryshuar aspak. I vetmi ndryshim, i ashtuquajtur prparim apo qytetrim, sht br n prsosjen e mjeteve t dhuns. Demonstrimi m i fundit i ksaj t vrtete sht lufta e sapofilluar n Irak. N kt mnyr, ne kemi bllokuar lvizjen e kohs. (Koha sht ndryshim, thoshte Platoni.) Kemi bllokuar jo lvizjen e kohs fizike, t quajtur ndryshe koh diellore ose koh e krijuesit, e cila sht nga ekzistenca jon e pavarur, por kohn vetjake t njeriut. Me bllokimin e lvizjes s kohs njerzore, njeriu kryen aktin e klonimit t vetvetes tek pasardhsit, fizikisht dhe shpirtrisht. Pr ta kuptuar m mir si ndodh ky fenomen, si pitagorasit q tentuan ta shpjegonin ekzistencn nprmjet numrave, edhe un po mundohem ta qartsoj mendimin tim t msiprm nprmjet nj formule: K=k+mxv ku: K sht Koha e Vrtet ose e quajtur ndryshe, koh njerzore apo e njeriut. k sht koha fizike, ose koha diellore, gjithsesi koh e Krijuesit m sht mendimi i njeriut v sht veprimi ose trsia e veprimeve q kryen njeru (njerzimi) gjat jets s tij. Si e shihni, pr t krijuar kohn e Vrtet, domethn kohn e tij, njeriut i duhet q kohs fizike ti shtoj produktin e shumzimit t mendimit me veprimin e tij. N qoft se mendimi yn bn lvizje rrethore n rrezen e mendimit t brezave t mparshm, ai praktikisht nuk krijon koh t vetn dhe jeton me kohn e tjetrit, ku tjetri sht edhe
145
Abaz Veizi
Krijuesi i gjithsis, por edhe njeriu q ia ka bllokuar n nj pik t vdekur mendimin. N kt kndvshtrim do ti shtjellojm edhe veprat e katr autorve gjenial q prmendm m sipr. Meq ra fjala, un mendoj se sht gjenial ai mendim-veprim q i shrben gjith njerzimit n nj rrjedh t pakufizuar t kohs fizike, n prpjekje pr ta shndrruar at (d.m.th. kohn fizike) n koh t njeriut. Jam i bindur se shkrimtart e lartprmendur i plotsojn m s miri kto kushte. Cilsia e prbashkt e katr veprave t msiprme sht prqendrimi i mendimit n shkaqet dhe pasojat e dhunprdhunimit q nganjher, shum her, m shum her pranohet dhe ksisoj, nga pranuesit shndrrohet n mnyr jetese, nj mnyr jetese q gjeneron t kqijat m ekstreme t njerzimit, ndrsa n raste t tjer, psimi i dhuns nuk pranohet dhe kshtu rilind mundsia pr fitoren e njeriut mbi antinjeriun. N kto vepra gjejm nnllojet kryesore t dhuns universale dhe praktikisht: 1. Dhunn e individit t nj etnie ndaj individit t nj etnie tjetr, por edhe brenda s njjts etni. 2. Dhunn klasore t nj turme t ndrkryer nga pushteti ndaj nj ose ndaj disa individve t t njjtit popull. 3. Dhunn e vullnetarve t armatosur t nj populli ndaj nj populli tjetr. 4. Dhunn e nj kombi dhe t shtetit t tij, i cili me ushtri heroike t pens e t shpats, dhunon nj komb a nj shtet tjetr. 5. Dhunn e fsheht t dinakut t dobt e t poshtr ndaj kujtdo q mendon se vlen m shum se ai dhe s fundi, por jo e fundit nga rndsia, 6. Dhuna e pushtetit demokratik ndaj popullit t vet, ndaj zgjedhsve t vet, ndaj t dashurve t vet.
146
Duke u njohur me mekanizmin e veprimit t dhuns, n prgjithsi, si mnyr jetese, do t shohim edhe nj nga pasojat m t tmerrshme t saj, prodhimin e njeriut t teprt, shkurt njeriun-tepr, qenien m t frikshme dhe m shkatrrimtare n gjith historin e njerzimit. T gjitha nnllojet e dhuns, me mjeshtri profetike, jan mbledhur nga katr shkrimtart e siprprmendur aneknd trojeve q banohen nga shqiptart, por edhe jasht tyre dhe jan futur n katr libra jo voluminoz, por shum t dobishm, them, pr nj brez n ardhje e sipr, i cili, dshiroj t besoj se do t vendos, m s fundi, ta organizoj jetn e vet duke menduar dhe pastaj duke vepruar, jo si tani e m par, duke vepruar, duke psuar dhe npr dhimbje t tmerrshme, npr fat t zi t tentojn edhe t mendojn. Mendimi pas psimit, pr mua, sht mendim pa vler, mendim i flliqur q e prbuz dhe nuk e pranoj! Nuk kshilloj asnjeri q jetn ta ndrtoj me msimin e psimit! Nejse, vazhdojm! Milazim Krasniqi n romanin Fotografit e Kujtimeve, botuar n Kosov nga shtpia botuese Dardania n vitin 2002 ka gjetur, ndoshta, rrugn m t mir pr t na transmetuar tmerrin total t psimit t dhuns nga nj popull barbar mbi nj popull q koha e mbrapsht si sht gjithmon koha e t Tjerve e msoi nga arti m i vlefshm, nga m fisniku dhe m i dobishmi, nga arti i kundrshtimit t dhuns, nga arti i vetmbrojtjes aktive. Qysh n pak rreshtat e faqes s par, lexuesi prballet me trupat e KFOR-it n kryeqytet, me Kryqin dhe Gjysmhnn e Kuqe, me banor t dbuar gjat lufts dhe, a mundem un, instinktivisht ktu, mos ti kujtoj shqiptart e harruar, t cilt u dbuan nga amria gjat Lufts s Dyt Botrore? Po ashtu, a mund ti harroj t dbuarit n Palestin dhe gjithandej npr Tok?
147
Abaz Veizi
Po n faqen e par, me nj ngjeshje mjeshtrore prej artisti t prsosur t fjals s shkruar, vazhdoj t marr informacionin e llahtarshm n formn e nj kumti q e sjell nj si kok njeriu me vetulla t gjelbra dhe me vrima t frikshme n vend t gojs e t hunds! far tmerri! Prnjhersh kuptoj, un dhe do lexues i vmendshm, besoj, q nj udhtim i llahtarshm na pret npr faqet e nj libri q dshmon se si barbart modern e shkatrrojn mundsin e njeriut tjetr pr t krijuar koh t Vrtet, duke tentuar t ndrtojn kohn e tyre t vogl e t mjer, si sht koha e dhuns s verbr t nj populli mbi nj popull tjetr. Kt e bjn duke sulmuar me formacione luftarake ushtarsh, akademiksh, kleriksh, kurvash, spiunsh, politikansh e hajdutsh, t cilt msyjn tokn e lakmuar, por njkohsisht, rreken t pushtojn edhe ajrin, edhe mendjen e gjithsis, duke u shprndar si guerrilas t vrtet n stacione radiosh e televizionesh, n redaksi gazetash e salla konferencash, deri edhe me rite varrimesh, n t gjith Botn! Personazhi kryesor i romanit Fotografit e Kujtimeve, n gjendjen inferiore t psimit t dhuns pa kundrshtuar, me sa duket, i mbetur pa strukturn mendore t organizimit t vetes pr rezistenc, ka vetm nj synim: t mbetet gjall! Derisa t ikin Ata, barbart! Po pse do ikin Ata? Kush do ti bj t ikin, Ata? Dhe sa koh mund ti fshihet, sa koh mund ti largohet njeriu i mjer prballjes me t keqen? Nejse, tani kemi tjetr problem. Sepse personazhi kryesor i romanit Fotografit e Kujtimeve, i fshehur n nj bodrum shtpie n Kosovn e prgjakur, i fshehur pr t shptuar kokn nga serbt e trbuar, ka zbuluar dashurin pr veten. Por dashuria e tij pr veten e kshillon vetm t fshihet, vetm ti shmanget t keqes. Pr asnj ast nuk i shkon ndrmend t rezistoj vet, i veuar ose i bashkuar me t tjer njerz t pushtuar, q fshihen ose q luftojn diku. Domethn, personazhi yn ka nj dashuri t mjer 148
pr veten. sht, pra, nj shqiptar i zakonshm q ka frik. Dhe i fshihet vdekjes. Si nj rus i zakonshm! Si nj amerikan i zakonshm! Si nj kinez i zakonshm! Si nj arab i zakonshm! Si nj francez, gjerman, anglez, italian i zakonshm! Si nj njeri i zakonshm i globit, qoft ky fshatar, puntor apo kryeministr. Edhe president i zakonshm! Edhe dijetar i zakonshm! Se ne nuk krkojm nga t gjith q t jen detyrimisht si Sokrati! Apo si Mirushi. As si Ali Tepelena ose si Napoleon Bonaparti. Prandaj nuk marr shum inat me kt lloj heroi. Nuk zemrohem dot m shum me t, se m vjen turp nga vetja kur kujtoj q nuk e kam vendosur ende, t paktn nj lule, n varrin e gjyshit tim, n amrin e pushtuar! (Po ku ta ket varrin, vall, ai gjyshi im? Ka mbetur gjkundi ndonj gjurm e tij? Apo gjith toka e amris sht varr gjigand, i prbashkt, i popullit am? Dhe mjafton t vendos nj lule n fardo pike t saj, pr ta ndjer gjithsia si n kujtim t gjyshit tim? Ah, sikur t mjaftonte!) M vjen turp edhe pr nj arsye tjetr: sepse n vitin '97 t shqiptarve t Shqipris, nuk u zemrova e nuk u rebelova sa duhej me Suden q bleu nga pushteti Shqiprin dhe mua bashk me t! Nuk u zemrova trsisht as me gjeneralt e betuar deri n vdekje, t betuar e t majmur pr t luftuar, kta gjeneral t ushtris s Enverit, q duhej t mundnin do armik a koalicion armiqsh, por q i dorzuan t gjith repartet dhe armt para nj tufe kurvash dhe hajdutsh ordiner! Aq m tepr q rebelt nuk ishin as vetveprues, por mercenar! Sidoqoft, duket sikur nn ndikimin e friks, heroi i Milazimit arrin nj prfitim shum t madh kur, n gjendjen e krijuar, zbulon unitetin e shpirtit me trupin e tij. Ktu, natyrshm, sa lexoj kto fjal m hapet nj problem i madh, i paprballueshm n kt shkrim. Sepse, q nga lashtsia deri tani, as t diturit dhe as t marrt, nuk e kan gjetur dot
149
Abaz Veizi
mnyrn e njohjes dhe as t pranimit t shpirtit. Anaksimeni, pastaj Pitagora, Sokrati, Demokriti, Platoni, Aristoteli, Platini dhe m von Krishti, Shn Augustini pastaj Muhameti, deri tek Akuini, Lajbnici dhe Hegeli, pikrisht atje ku duket sikur e kan gjetur njohjen e shpirtit, m shum ndahen, m shum kundrshtojn njri-tjetrin se sa qartsojn t vrtetn e dyshimt pr t ciln vuan dhe harxhon energji t pallogaritshme mbar njerzimi trkohor. Pothuajse i njjti fenomen i uditshm ndodh edhe n prpjekjen e mendimit q ka t bj me trupin e gjall, me lndn, me materien domethn. Dhe un nuk e gjej dot saktsisht pr lloj trupi dhe lloj shpirti e ka fjaln personazhi i msiprm, i cili m kujton, n kushte krejt t ndryshme, mendimin e Aristotelit. Sidoqoft, duke ndjekur kt personazh t cilin tentojn ta prjashtojn nga jeta, un kuptoj q kam hyr n rrethin e mbyllur t njeriut t zakonshm, i njjt n t gjith botn, i cili energjin e trupit, t mendjes dhe t shpirtit, e merr nga mbretria e friks. E friks q vjen nga njeriu tjetr! Pak a shum si kudo, ka ndodhur edhe n Kosov. N prgjithsi, cep m cep t globit, na kan msuar ti bindemi m shum friks se sa arsyes. Na kan msuar ta mojm si nj gj t shtrenjt edhe jetn pa liri, pa pun, pa rend, pa ligj, pa udhheqs, pa dashuri, domethn, jetn pa dinjitet, ka do t thot t qenurit gjall me do kusht ose vdekur e pa kallur! Prpara nj situate t till, gjithkush do t pyeste instinktivisht: kshtu si e njohim veten dhe njri-tjetrin, jemi t till detyrimisht, me paraprcaktim t pakthyeshm, t koduar prjetsisht apo jemi pjesrisht t koduar dhe pjesrisht t komanduar nga vullneti yn, tek i cili arsyeja duhet t jet elementi prcaktues m i rndsishm? Mendimi im n kt rast, ka pak rndsi, ndrsa mendimi i Milazimit sht q personazhi i tij, i koduar pr t qen njeri i zakonshm, domethn me vullnet veprues shum t kufizuar, duke qen i till q ka detyrimisht nevoj pr 150
nj mbshtetje pa interes dhe t pakufishme, vuan pasojat e shkputjes s gjat nga Krijuesi dhe nga vlerat e trashguara t origjins s tij. uditrisht, frika e bn q, nprmjet lutjes pr shptimin e trupit, t rivendos njkohsisht lidhjen me Zotin, me nnn dhe t afrmit e tjer. Por, ndoshta pr t sht shum von, sepse asgjkundi, as n veprimet dhe as n mendimet etij, nuk shohim dhe as nuk ndjejm ndonj prpjekje pr tu prballur me t keqen. Ai i sht dorzuar trsisht fatit dhe praktikisht, i mundur, e ka psuar dhunn trsisht, ndonse askush nga gjuetart e vdekjes nuk i ka prekur asnj fije floku, por vetm kan przier me t frymmarrjen e tyre. N vazhdimin e mtejshm, n dukje t pafund t ksaj gjendjeje, i fshehur n bodrumin e turpit, bodrum q rrallkush nuk e ka provuar n njfar mnyre gjat jets s tij, heroi yn bn edhe nj zbulim tjetr t rndsishm: ai praktikisht po mbetej pa koh dhe rrjedhimisht, pa vetveten! Ktu m duhet t ndaloj pak, thjesht pr t rikujtuar si trajtohet problemi i kohs nga disa mendimtar t mparshm. Platoni, n trajtimin e saj, e ka prcaktuar kohn si rrjedhoj t ndryshimit, si shfaqje t fenomeneve q kan ndodhur, q jan kryer. Qindra vite m von, Henri Bergson tenton t gjej kohn e vrtet t vazhdueshme, por e ngatrron veten sa n paradokset e Zenonit, aq n kohn hapsinore t krijuar nga intelekti (!) dhe, megjithq sugjeron t mendojm n vazhdimsi, krkon ndihmn e intuits pr t njohur kohzgjatjen. Ndrsa filozofi gjerman Hajdeger, njohjen e kohs e kushtzon me vetdijen pr vdekjen ton. Sa pr vetveten, do t kufizohem t prmend q Kanti e lidh unitetin e unit me unitetin e prvojave, q ai e quan uniteti transhendental i perceptimeve, ndrsa
151
Abaz Veizi
David Hjumi e kishte lidhur pothuajse gjithmon vetveten vetm me perceptime t vazhdueshme. N qoft se ju kujtohet, n fillim t ktij shkrimi, un kam dhn nj formul t Kohs s Vrtet, ndryshe t quajtur nga un edhe Koh e Njeriut, e cila prcaktohet trsisht nga produkti i mendimit me veprimin, ku mendimi detyrimisht duhet t plotsoj krkesat e vazhdueshme t qenies njerzore, jo pr ta psuar jetn, d.m.th. jo pr ta vuajtur at, po pr ta shijuar, duke e vlersuar si pasuri ta parinovueshme, si mundsi t paprsritshme pr individin n ikje. Vetvetiu, kuptohet q mendimi im sht trsisht i kundrt me at t Bergsonit, i cili thot se intelekti yn synon t siguroj prshtatjen e prkryer t trupit ton ndaj mjedisit... Prkundrazi. Po ashtu, i kundrt pothuajse trsisht sht edhe koncepti im pr kohn, krahasuar me at t shum mendimtarve t mparshm. Sidoqoft, le t ndjekim Milazim Krasniqin n labirinthet e pafundme t mendjes dhe t shpirtit ku mjeshtrisht, me prsosmrin e fjals dhe t mendimit, krkon t na drejtoj pr t gjetur s bashku nj shptim t pranueshm nga e keqja q vetm n dukje sht e pafundme. Nn tymin e friks, heroi i par i romanit Fotografit e Kujtimeve, fillon t kujtoj prfundimisht q ka nevoj pr Krijuesin, por edhe pr fisin, pr mikun, pr tokn dhe pr qiellin. (Shum i shkputur paska qen prej tyre! Po ne t tjert, me frikn e vdekjes pak m larg se ai, marrdhnie kemi me trupin, me mendjen dhe me shpirtin ton? Po me Krijuesin dhe t afrmit tan? A mundohemi, t paktn nj minut n dit, pr t harmonizuar nprmjet mendim-veprimit, veten ton n gjithsi, n gjithsin e hapsirs, t kohs dhe t marrdhnieve me njeriun tjetr?) Tham se heroi yn sht ngatrruar n koh. Por, kot thot q koha m ishte ngatrruar n mnyr t pakorrigjueshme. N fakt, ai nuk ka fare koh. Sepse nuk mund
152
t bhesh pjestar atje ku e ke braktisur burimin. Ndrsa ai ka br edhe m keq. I sht friksuar njeriut, megjithq Zoti e ka urdhruar mos ti friksohet asgjje dhe askujt prve Perndis! Duke u fshehur, duke ikur kur duhej t ballafaqohej me vrassit e tij, ai e humbi t drejtn pr t patur koh t vetn. Ikja, kur nuk prdoret si zgjidhje e kshilluar nga mendimi racional q parashikon dhe drejton veprimin e dobishm n vazhdim, shndrrohet n veprim instinktiv t njjt me at t krimbit, t miut, t derrit, t lops... dhe t fardo kafshe tjetr q rrezikut (t keqes) i shpton duke u shmangur, duke u larguar, duke ikur prjetsisht. Dhe dihet q kafsht nuk kan koh! Kshtu q, tani e tutje, gjersa t vazhdoj t ik dhe t fshihet duke mos menduar n funksion t gjetjes se zgjidhjeve t ndryshme nga ato t nj kafshe fardo, ai gjithmon do t jet pa koh ose, n fund t fundit, si t gjitha kafsht, do t jetoj n kohn e Krijuesit, e cila pr Njeriun sht vetm lnd e par, nj nga prbrsit q shrben pr prodhimin e Kohs s Vrtet. Po ashtu, pa koh njerzore jan edhe ndjeksit e heroit ton, pushtuesit dhe prdhunuesit e tij. Dhuna, si mjet prfitimi dhe knaqsie, e komanduar gjithmon nga lakmia qoft kjo e hapur apo e fshehur e prjashton procesin e mendimit t arsyeshm dhe ksisoj, e bllokon edhe pr at, pr pushtuesin, prodhimin e Kohs Njerzore! Por, kt problem do ta shqyrtojm m von. Tani le t ndjekim m tej heroin e romanit Fotografit e Kujtimeve, i cili vazhdon tia mohoj vetes mundsin pr ta kundrshtuar t keqen dhe kt e quan ruajtje t mendjes. Por mendja q nuk e kundrshton t keqen e njohur, n fakt, shndrrohet n mendje t vdekur. Me mendje t vdekur, njeriu e humbet prfundimisht mundsin e lidhjes, e bashkimit t trupit me shpirtin e tij dhe njkohsisht, e ka t humbur edhe aftsin pr t krijuar koh pr veten! Arrijm kshtu t njohim qenien q rndom quhet njeri n mshirn e fatit. Dhe nganjher, fati ka mshir.
153
Abaz Veizi
Ndoshta pr tu tallur. Ndoshta pr tu argtuar, ose thjesht pr t na dhn nj mundsi tjetr, q ksisoj t forcoj ekzistencn e vet! Kshtu q, kt her, fati i heroit ton drgoi n Kosov NATO-n. Historia dihet. Pr heroin ton, tani fillon prjetimi i psimit t ndodhur n popullin e vet, njkohsisht edhe prjetimi real i mizoris s popullit tjetr, i cili prej qindra vjetsh vjen n Kosov pr t dhunuar gjithka. Vjen ktu. Domethn ikn nga diku. Ikn duke ndjer, pa u prpjekur t kuptoj pse-n, q Atje ku sht nuk i mjafton qielli, ajri dhe toka. As Aleksandrit nuk i mjaftonte. As Pirros. As Qezarit. As Timurit. As Napoleonit. As Hitlerit. As Stalinit. As grekut, turkut apo serbit m t humbur, qoft ky kapter, fshatar apo bari shpirtror, nuk i mjafton hapsira. Dhe, mungesa e hapsirs s pretenduar, pr qindra vite e ka penguar t ndjehet i lumtur! Kshtu i duket. As q mundohet fare, nprmjet mendimit t arsyeshm, t gjej zgjidhje tjetr ve prgjakjes s fqinjve, por edhe t vetes, natyrisht. Nuk dshiron t mendoj. Nuk do t mendoj, dhe n kt mnyr, duke mos menduar pr zgjidhje pa dhimbje fatale, duke mos menduar pr zgjidhje t ndryshme nga bindja ndaj instinktit grabitqar t njeriut primitiv, n vend q brenda kohs s Diellit t krijoj Kohn e Vrtet t jets s tij, shkatrron edhe at q sht dhurat e Krijuesit, pr t gjith njlloj. Shkatrron at q sht pjesa e tij n kohn e Diellit pr fqinjt me t cilt lufton. N kt mnyr, i prfshir nga lakmia dhe urrejtja, me furin e vet t paprmbajtur, shkatrron kohn e vetes, njhersh dhe t gjithkujt q duhet t bashkjetoj me t. sht e uditshme se si ka mundsi q asnj mendimtar nuk ka krkuar kurr nga ndjeksit e vet shtrirje n koh, por vetm n hapsir. Askush nuk sht munduar t bj t kuptueshm faktin se shtrirja n hapsir, asnj lufttar dhe asnj popull ska mundur ta bj t lumtur edhe n KOH! Sepse Koha e Njeriut, n pranin e lufts grabitqare, e cila asnjher nuk sht produkt i mendimit 154
t arsyeshm me vler m t madhe se zeroja, vdes e para. Kshtu q, n pamundsi pr t qen i lumtur pa kohn tnde, shtrirja n hapsir, e shoqruar me luft dhe urrejtje, sigurisht dhe gjithmon sjell vetm fatkeqsi. Dikush mund t thot q edhe lufttari n fakt ktu duhet thn grabitqari i armatosur ka patur dhe do ket gjithmon kohn e tij. Nuk mund t jem dakord me asnjrin q mendon kshtu, sepse atje ku shkel urrejtja, koha e tanishme e Njeriut t tanishm, d.m.th. koha e vrtet e tij, pushon s ekzistuari. Nprmjet urrejtjes dhe rrmbimit t gjs s tjetrit me dhun, njeriu e transferon vetveten n kohn e mparshme, e cila sht nj przierje e kohs s Diellit me kohn e strgjyshrve t tij! Vetpozicionimi i gabuar i koshiencs sht vezullim i fsheht vetplqyes. sht nj gjendje natyrale dhe e prhershme vetshijuese, q krijon mundsin e teprimit, do t thoshte n kt rast psikoanalisti i njohur lirim Kokonozi. I rrzuar n kohn e t tjerve dhe mbi t gjitha, duke vazhduar ta teproj me pranimin e t drejts instinktive kundr t drejts s arsyes, njeriu i till vuan pasojat e marrzis s tij n vazhdim. Aq m tepr, ngaq kurr nuk mund t knaqet, pr shkak t kodimit absolutisht t mbrapsht t vetvetes, kodim i cili krkon kompensim n Hapsir pr do humbje t psuar n Koh. Edhe ai q e pson dhunn pa kundrshtuar, domethn e pranon humbjen dhe nnshtrimin si mnyr jetese, mbetet jo vetm pa hapsirn t ciln ia merr, ia rrmben armiku por njhersh mbetet edhe pa kohn e tij, t ciln ia shkatrron njeriu i dhunshm. N kt rast, koha e njeriut t nnshtruar matet vetm me kohn e Diellit, e cila n fakt nuk sht koh e vrtet e tij, por koh n mundsi pr do njeri t mundshm. I nnshtruari, duke u pajtuar me t keqen e psuar, shndrrohet menjher n
155
Abaz Veizi
nj lloj kafshe t vetquajtur njeri. Shtoj ktu q mekanizmi i prodhimit t Kohs Njerzore fillon menjher nga puna me nisjen e arsyetimit, q duhet detyrimisht t shoqrohet me veprim t dobishm, pr t gjetur nprmjet mendimit aktiv, zgjidhje q na ndihmojn ta shijojm jetn jo nprmjet prjashtimit t tjetrit, por nprmjet pranimit t ekzistencs s tij, jo i huaj, por si pjes e trsis s domosdoshme t koh-hapsir-mendimit. Jam i sigurt q shumkujt nuk do ti plqej arsyetimi im i mposhtm, por pr t qen i drejt me veten dhe me t gjith ata q kuptojn, jam i detyruar t bj nj ndarje t qenies njeri n prkatsi t ndryshme, n raport me veprimtarin e tyre mendore, e cila kushtzon edhe shijet, knaqsit dhe veprimet n shrbim t fardo aktiviteti jetsor. Ndarja ime nuk sht ajo e tre llojeve t shpirtit me tre lloje t ndryshme jete dhe prkatsisht me tre lloje njerzish e Pitagors, as ndarja e Platonit n klasa me prodhues t ult dhe me ruajts t lart, as ca m pak ndarja klasore e Marksit n shtyps dhe t shtypur. sht nj ndarje jo e paracaktuar dhe as e prhershme, n pjesn m t madhe t saj dhe kryesisht ka t bj me veprimtarin mendore n shrbim t aktivitetit privat dhe shoqror t do njeriu. Jam plotsisht i sigurt q kushdo, diku do ta gjej veten n klasifikimin tim. Vazhdojm. Niveli m i ult ktu, para s gjithash, duhet t sqaroj qysh n fillim q n do shtres t ndarjes time ka me bollk dijetar, politikan, shkrimtar, poet, profesor, teknik si dhe puntor e fshatar t thjesht pra, niveli m i ult sht ai i Njeriut t Rndomt. N nivelin e dyt sht Njeriu i Mir i Zakonshm. N nivelin e tret sht Njeriu i Merituar dhe n nivelin e katrt gjendet Njeriu i Vrtet. N mnyr transversale, katr shtresat i prshkon pambarimisht nj nnshtres, ndoshta ose sigurisht m e
156
madhja, t ciln n biseda dhe diskutime me miq mendimtar, un e kam quajtur gjithmon shtresa e njeriut t teprt, ose shkurt Njeriu Tepr! Po shpjegoj shkurt dika pr seciln shtres, sepse analizn e mtejshme t veprave t siprprmendura, do ta vazhdojm duke e prdorur gjersisht kt mnyr klasifikimi t njerzimit. 1. Njeriu i Rndomt: sht padyshim prbrsi i vetm i shtress m t ult t racs njerzore, i asaj shtrese q jeton kryesisht pr t ngrn dhe pothuajse t gjitha knaqsit i prfshin n prmbushjen e nevojave fizike t trupit. Mendimi, pr kt shtres t njerzimit, pothuajse kurr nuk ngrihet n shkalln e arsyetimit logjik. Cilsi kryesore t jets s njeriut t rndomt jan urrejtja pr kdo tjetr njeri, lakmia dhe veprimtaria pr t rrmbyer me dhun gjithka q i duhet pr t jetuar. Nuk i dhimbset askush, as fmijt e tij, prpara qllimeve instinktive q e udhheqin n jetn e prditshme. Dita e veant sht, pothuajse gjithmon, fillimi dhe mbarimi i jets s tij. 2. Njeriu i Mir i Zakonshm: sht shtresa m e ndjeshme, m e palodhur dhe njkohsisht m e keqtrajtuar e do populli. Njerzit e ksaj shtrese, edhe kur jan puntor apo fshatar t thjesht, por edhe kur jan ushtar, msues apo dijetar, jan t part q e vn veten n shrbim t njeriut tjetr, qoft ai pjestar i fisit t tij apo krejt i panjohur. Njeriu i mir i zakonshm sht i prirur t mendoj gjithmon se t tjert jan nevojtar m shum se ai dhe duhen ndihmuar gjithmon prej tij. E urrejn sherrin dhe veanrisht luftn dhe shpesh, pa nj udhheqs, jan krejt t paaft pr tu mbrojtur para rreziqeve dhe padrejtsive t pafundme t jets. Aftsit e tyre mendore mund t jen edhe t shklqyera, por dallohen vetm pr mendim pasiv. Veanrisht n fillim, e psojn t keqen si dnim t fatit, t rastit ose t Zotit dhe nuk reagojn...
157
Abaz Veizi
3. Njeriu i Merituar: sht pa dyshim nj shtres e admirueshme e njerzimit. Njeriu i merituar ndjen, mendon dhe vepron n sinkron pothuajse t prsosur. Merret me gjithka, por asnjher nuk e harron, nuk e l pas dore knaqsin e jets pr vete. Krkon t fitoj para dhe lavdi, por pa e tepruar, sepse nuk i shijon kurr as mashtrimi, as dhuna ndaj njeriut tjetr. Nuk sht kurr i knaqur plotsisht me veten, kur rreth e qark sheh padrejtsi dhe varfri. Kjo e shtyn shpesh n sakrifica ekstreme dhe duke prdorur njkohsisht mendimin dhe veprimin, bhet prijs shum i dobishm. sht pothuajse e pamundur ta detyrosh t pranoj nnshtrimin dhe kurr nuk e sheh ti shmanget prballjes me t keqen. 4. Njeriu i Vrtet: sht e vshtir gjetja e fjalve pr saktsimin e cilsive t nj njeriu t till, para s gjithash, pr arsye t zhvlersimit q kan psuar shumica e fjalve t prdorura nga studiues t shumt t qenies njerzore kur kan dashur t konkretizojn synimet pr njeriun e ndrrave t tyre. Megjithat, duke mos dashur t ngatrroj apo t habis lexuesin, po bj nj prshkrim t thjesht dhe jo prfundimtar t Njeriut t Vrtet, njeri i cili nuk jeton n ndrra pr t ardhmen, por n realitetin e dyshimt t prditshm. Njeriu i Vrtet sht krkues i palodhshm i dituris. sht admirues, por edhe prpunues, deri edhe korrigjues, i trupit t tij. Po ashtu, prsosja e qenies njerzore, pr Njeriun e Vrtet nuk sht vetm mundsi, por edhe qllim i mendjes dhe veprs s njeriut q mendon. Arsyeja pa detyrim sht e vetmja drejtsi q pranon Njeriu i Vrtet. Mendimi aktiv bhet prej tij dhe e bn, kur vjen nga t tjert, ta shijoj ekzistencn si nj mrekulli t paprsritshme. T prballet me t keqen edhe kur at vet kjo e keqe nuk e krcnon direkt aspak, sht pr t knaqsi e pakufishme. Vetja e tij, jo vetm shpirtrisht dhe
158
mendrisht, por pothuajse edhe fizikisht, nuk sht e ndar nga t tjert. Parat dhe lavdia nuk jan aspak pjes e rndsishme e qllimit t jets s Njeriut t Vrtet. Dshiron ta pasuroj diturin e njerzimit dhe vetm kshtu mendon se kryen misionin m t rndsishm t qenies s tij. N racn e prejardhjes, por edhe n fardo popull t bots, do njeri t arsyeshm e quan njeriu im. Nuk dshiron t jet udhheqs, por lumturohet pafundsisht kur e pranojn si msues. 5. Njeriu Tepr: sht nnshtres ndrkaluese, e cila deprton diagonalisht shtresn e Njeriut t Rndomt, shtresn e Njeriut t Mir t Zakonshm dhe at t Njeriut t Merituar. Fillon e gjer, e bollshme, e pasur dhe prfundon e tretur prfundimisht n shtresn e Njeriut t Merituar pa mundur t deprtoj n shtresn e Njeriut t Vrtet! Njeriu (im) i Teprt (shkurt njeriu-tepr) ngjan shum pak ose aspak me njerzit e teprt anonim t Nies. Pr shkak se qllimi i ktij shkrimi nuk sht posarisht analiza e prbrjes s shoqris njerzore, edhe kt lloj njeriu po e prshkruaj sa m shkurt. N baz t prejardhjes, kjo shtres ndahet n dy kategori t mdha: 1. T vetprjashtuarit 2. T prjashtuarit nga t tjert T vetprjashtuarit vijn kryesisht nga shtresa e Njeriut t Rndomt, pak vijn nga shtresa e Njeriut t Mir t Zakonshm dhe pothuajse aspak nga shtresa e Njeriut t Merituar. T lindur, t rritur dhe banues n fshat apo n qytet, me pun n fusha, n male n fabrika, n universitete, n akademi, n ministri apo kryeministri, t veshur me shajak apo me kostume firmato mijra dollarsh, kan nj ngjashmri t frikshme me njri-tjetrin n gjithka q ka t bj me qenien e tyre, q nga ecja, veshja, ngrnia, e folura dhe deri tek... e qeshura, e cila i ngjan m shum nj ngrdheshjeje qeni t rrugs!
159
Abaz Veizi
Pa vullnet pr t msuar, gjithnj t pangopur e t paknaqur me gjithka q fitojn, me arrogancn, mburrjen, prbuzjen, brutalitetin, injorancn, pabesin, paaftsin etj., vese pa fund, vetprjashtohen pambarimisht q nga familja e tyre deri n do qeliz apo struktur t shoqris, dhe kshtu, duke u ndjer t refuzuar, e shohin veten jasht, domethn tepr. Lakmia dhe urrejtja jan przierja energjike e fuqis lvizse t veprimtaris s tyre jetsore. Ksisoj, fillojn t vn n veprim nj hipokrizi t pallogaritshme me m t fuqishmit, agresivitet t shfrenuar me m dobtit dhe t bashkuar me njri-tjetrin si miq-armiq t palodhur, synojn pambarimisht t ndrtojn apo t pushtojn gjithfar shoqatash, organizmash dhe sidomos partit politike. Duke synuar majat e paras dhe t pushtetit, ata vet nuk ndjehen njerz t teprt, prkundrazi, e quajn veten m t aftt, m t mirt, m t dobishmit, por t pavlersuar dhe t pakuptuar, sidomos nga populli. Lakmia pr para, pushtet dhe lavdi, me t cilat identifikojn "vlern e tyre" dhe gjith "t mirat" njerzore, e shoqruar kjo me nj pangopsi t frikshme pr fardo ushqimi t trupit (sepse shpirt sht e sigurt q nuk kan), i bn t jen gjithnj t paknaqur dhe si t till, duke e ndjer veten "t parealizuar plotsisht n synimet absurde t mendjes s tyre t paprpunuar, ata jan gjithmon t teprt pr normalitetin e arsyes s mjaftueshme. Pr t knaqur lakmit e tyre, sakrifikojn (shesin, vrasin apo mohojn) pa hezituar (nuk mund t thuhet pa menduar) shokun, mikun, gruan, fmijt,... Atdheun?! (Ata, pothuajse gjithmon, qofshin shqiptar, francez, amerikan apo kinez, Atdheu kurr nuk i "meriton", n kuptimin q vlerat e tyre jan aq t shumta sa humbasin kot..., prandaj bjn prpjekje pr ta pronsuar kt Atdhe ose n pamundsi, shpesh krkojn nj Atdhe tjetr!...)
160
Kategoria e dyt, ata q dalin tepr si rezultat i prjashtimit q u bjn "t tjert", jan shum, por sasia e tyre, n varsi t dhjetra kushteve q ndikojn direkt ose indirekt n kt fenomen, ndryshon shpesh jo vetm brenda familjes, kombit, shtetit por edhe n rajone t ndryshme t bots. Nj nga arsyet m t njohura, m t prhapura, m shkatrruese dhe m t pandreqshme q njohim nga historia, por edhe nga plagt tona kombtare, sht lufta pushtuese, shkaqet e pafundme t t cilave gjithkush i ka msuar, i di dhe i kupton m s miri. Ju kujtoj ktu q un vet, si shqiptar me prejardhje ame, si rezultat i Lufts s Dyt Botrore, kur shteti grek i dboi banort e amris nga trojet e tyre, kam lindur dhe jetoj si njeri i teprt, sepse pr shtetin e athershm grek prindrit e mi atje u bn tepr, por edhe un pr shtetin e tanishm grek, jam prsri tepr. Rast tjetr shum i njohur, por pak m i ndryshm n natyrn e tij, sht ky i fundit, kur Sadami dhe amerikano-anglezt jan njkohsisht "t teprt" pr njritjetrin. Pr ti prmbledhur n pak fjal, shkaqete shkakut t mosarsyes s mir njerzore q prodhon njerz t teprt jan pak e shum kto ose t ngjashme me kto: ekonomiko-grabitqare, profesionale, fetare, kulturore, racore, emotive, zakonore ose anormale dhe mbi t gjitha, dshira, vullneti dhe paturpsia pr ti zgjidhur problemet e marrdhnieve ndrnjerzore me dhun! P.sh., lufta e klasave marksist-leniniste, sht nj shembull i turpshm i historis njerzore, ku egrsia e mosarsyes nxjerr "tepr" mijra miliona njerz brenda t njjtit popull! Lakmia pr gjn e tjetrit dhe prdorimi i dhuns pr t knaqur pangopsin, jan e keqja m e madhe e njerzimit, jan mekanizm i djallzuar pr prodhimin e njeriut-tepr!
161
Abaz Veizi
Por, njeriu i detyruar t dal tepr, pothuajse kurr nuk e pranon fatin e humbsit dhe kshtu, n kundrshtimin e tij, vazhdon nj zinxhir i tmerrshm luftrash, deri n prmbysjen e raporteve t mparshme dhe rifillimin e nj cikli t ri dhune t pafundme. Kshtu, bota sht mbushur jo vetm me Njerz Tepr, por edhe me Popuj Tepr dhe pa aktivizuar mendimin e Vrtet t interesit Global sepse interesi rajonal ose fisnor sht shkatrrimtar pa msuar t njohim t Trn, brenda s cils jan edhe zgjidhjet e vogla, njeriu nuk mund t shptoj nga mekanizmi prodhues i fatkeqsis q shtohet nprmjet prodhimit t Njeriut Tepr! Kaq n kt shkrim, pr llojet e Njeriut Tepr. Para se t vazhdoj me shqyrtimin e mtejshm t romanit Fotografit e Kujtimeve, pr lehtsi komunikimi, kur bhet fjal pr Njeriun e Merituar dhe Njeriun e Vrtet, atje ku cilsit e tyre jan t prbashkta, un do prdor emrtimin Njeriu Im. Vazhdojm. Njeriu Im, n luft prfshihet kundr dshirs, kundr vullnetit t tij, por i detyruar nga mendimi i mosbindjes ndaj t ligut, i mosnnshtrimit ndaj t keqes q e krcnon me prdhosjen e gjithkaje q ai e ka t shenjt! Vendimi i dhimbshm i Njeriut Tim pr t hyr n nj luft t detyruar vetmbrojtse nuk sht as i rastit, as kalimtar, por shfaqet si pjes e mendimit t dobishm n vazhdim, q synon "t mirn" jo vetm pr at si individ, por edhe pr trsin e jets botrore, me t gjitha vlerat e saj themelore. Mendimi i dobishm n vazhdim, nuk e synon kurr dmtimin e tjetrit, por as nuk rri kurr pasiv kur "tjetri" marroset dhe bhet i egr e i paprmbajtshm n lakmin e tij t pakufizuar. Njeriu Im arrin tek trimria vetm nprmjet arsyes. Nprmjet mendimit pa ligsi, e kodon vetveten pr t mbrojtur hapsirat e qenies s vet, t t afrmve, t 162
miqve dhe t popullit t tij, po aq edhe t popujve q prfaqsojn vazhdimin e harmonizuar t jets ndrkontinentale, ndr-racore dhe ndrfetare. Njeriu Im nuk bn kompromis me t keqen. Kur sht i detyruar, edhe humbjen e jets, vdekjen, nuk e konsideron si problem m t madh se shprishja, se shprdorimi i jets s tij nga t tjert. Vdekja sht pr t nj e keqe shum m e vogl se sa pranimi i psimit t dhuns pa luftuar kundr saj. E keqja m e madhe pr Njeriun e Merituar dhe pr Njeriun e Vrtet, sht vetm prulja para dhunuesit. Meqnse Njeriu Im pruljen e ka prjashtuar prgjithmon nga mnyra e jetess, gjithka q i duhet t prballoj e konsideron si veprim t arsyeshm q i shrben dinjitetit dhe shijes s jets. Ksisoj, i vetvendosur n pozicionin e mbrojtjes s vlerave pozitive t ekzistencs, ai e "shijon" vetmbrojtjen dhe kshtu arrin t krijoj Koh t Vrtet pr qenien e tij, por edhe pr do njeri q bashkohet me t. Tham m lart q "mshira e fatit" e ndihmoi heroin ton, n romanin Fotografit e Kujtimeve, t cilin tani mund ta klasifikojm si Njeri t Mir t Zakonshm. Lufta e pushtuesit tentoi ta shndrronte at n njeri t teprt, por mshira e fatit e ndihmoi t mbetej gjall n bodrumin e tij. E ndihmoi edhe t dilte nga bodrumi dhe t fillonte pun n nj ekip t Kryqit t Kuq Ndrkombtar dhe t Gjysmhns s Kuqe q kishte nevoj pr prkthyes. Ekipi do t regjistronte gjendjen e shtpive q kishin shptuar nga djegiet e barbarve. Antart e ekipit vijn nga prvoja t ndyshme luftrash, djegiesh dhe vrasjesh. Dikush ka par e dikush ka psuar. Q nga Berlini i rrnuar i Lufts s Dyt Botrore, ku dhunuesi i mparshm shndrrrohet n viktim e dhunuar sipas nj rregulli historik t pagabueshm, deri n kampet e Sabrs e Shatils ku, n emr t prjashtimit "t tjetrit"
163
Abaz Veizi
nga e drejta pr t jetuar sipas mnyrs s tij, u masakruan qindra gra, pleq e fmij palestinez. Antart e ekipit, vullnetar pr t ndihmuar fatkeqt n vende t ndryshme t bots, kan par dhe kan prjetuar vet tmerre nga m t ndryshmit dhe m t pabesueshmit. Megjithat, n Kosov gjenden prball nj realiteti t llahtarshm, realitet q i tejkalon t gjith tmerret e njohur prej tyre. Edhe pse t msuar gjith jetn me pamje masakrash e shkatrrimesh, n realitetin e ri ku ndodhen, ata mbeten t shtangur nga habia. Ktu, mjeshtria e Milazim Krasniqit n prshkrimin e t keqes sht homerike! Ju kujtohen pleqt e habitur t Trojs prpara bukuris s Helens? Pr shkaqe t tjer, por gjithsesi tejet t habitur mbeten para tmerrit q ka psuar Kosova, dshmitart e ekipit ndrkombtar, ata t cilt n vende t ndryshme t bots kan par tmerre pa fund luftrash mizore, vese jo t nj egrsie t till! Habia, si mjet artistik i prsosur, sht shfrytzuar nga autori pr t thn gjithka n pak rreshta. Por, pas habis pr tmerrin e par, ku przihen eshtrat e djegura t fmijve me ato t prindrve, po edhe me gjymtyrt e shtpive t tyre, nj tjetr habi i pushton antart e vjetr t ekipit: "Pse kaq shum mizori?!" pyesin t shtangur ata. Asnj justifikim t njohur nuk mund t prdorin ktu, n nj fshat t humbur t Kosovs, ku t gjitha shtpit jan djegur bashk me banort e tyre fatkeq, fmij, burra, gra apo pleq. "Po ky fshat i shkret, kujt i ka zn udhn? Kjo sht nj urrejtje irracionale dhe asgj tjetr. Nuk mund t shpjegohet", - thot njri nga pjestart e ekipit, ndrsa t tjert heshtin t gjith. Por pa shpjegim sht e pamundur t'i gjendet nj mjet shrimi t keqes s ndodhur. Se kshtu, pa shpjegim e pa shrim, e keqja mund t prsritet n do ast t ri, ktu ose gjetk, kudo! T shumta jan prpjekjet e bra nga njerz t menur e t msuar, t cilt jan munduar t'i shpjegojn veprimet e
164
dhunshme t njeriut me nevojat e paplotsuara t tij, qofshin kto nevoja materiale ose shpirtrore. Midis tyre ka patur profet dhe mjek, msues t thjesht, sociolog t famshm, shkrimtar dhe politikan, t cilt kan patur vullnetin e mir pr t shpjeguar shkaqet e liga, me qllim q pastaj t parandalojn t keqen e mtejshme. Shpesh sht dukur sikur kan patur edhe sukses, por suksesi ka zgjatur aq koh sa dikush, i cili ka vendosur t komandoj, nuk ka dal n sheshe t bj mitingje dhe t mbledh ushtar pr t ndryshuar "fatin" e kombit! Askush nuk sht marr seriozisht me faktin e njohur se pr cilindo q dshiron t komandoj, gjenden gjithmon me shumic ata q duan t binden. Por edhe bindja e tyre ka nj kahje t uditshme, gati t njjt n shekuj e n mijvjear, n fardo vendi t bots njlloj. N qoft se udhheqsi krkon prej tyre t armatosen dhe t nisen bashk me t pr t plakitur fqinjt, dhe pastaj larg e m larg, pr t vrar e pr t djegur, pr t shkatrruar e pr t vjedhur, nj mizri e pafund q vetm vdekja mund ta ndaloj, nisen n aventura t prgjakshme, ku bien viktim "t tjert" e sulmuar, por edhe ata vet. I njjti udhheqs, po t krkoj njerz t bindur pr t punuar n mnyr paqsore, bindjen e tyre nuk e fiton dot kurr pa ndihmn e dhuns fiziko-psikologjike. Dhuna, pra, dhuna e lejuar ose e psuar, i bn t shumtt t binden! N nj koh q duhej t ndodhte e kundrta. Njeriu q mendon, pikrisht dhuns nuk duhet t'i bindet. Bindja ndaj dhuns sht gracka m e tmerrshme ku njeriu i rndomt vazhdon t bjer rregullisht. Bindja ndaj dhuns e l t hapur udhn pr pushtetin e hajdutit, pr pushtetin e vrassit dhe gjithfar keqbrsish q nuk mungojn kurr, n asnj koh, n asnj vend dhe n asnj komb! Njeriu i Rndomt, n thelb t ekzistencs s vet, ka ikjen dhe rrmbimin me dhun. Gjithmon krkon t ik nga vendi dhe nga gjendja q zotron, nprmjet zhvendosjes s trupit n hapsira t reja. N hapsirat e reja
165
Abaz Veizi
krkon t'i gjej t gatshme ose me pak mundim, mjetet e jetess. Edhe kur banort e toks ishin t pakt dhe kishte hapsira t lira pa fund, njeriu grabitqar rrall preferonte vende t tilla. Pothuajse gjithmon, njlloj si sot, lakmonte rrmbimin e hapsirs s Tjetrit, bashk me pasurin dhe jetn e tij. Sa m e varfr t jet mendja dhe shpirti i nj populli, aq m e paprmbajtur sht lakmia e tij pr hapsirn e Tjetrit. Pa hapsir t rrmbyer, i duket se i mungon gjithka q do t'i jepte mundsi pr t qen i lumtur. Lumturia, pr njerz t till, matet me shtrirjen e maleve, deteve, pyjeve dhe fushave. S'njohin dimension tjetr ve lartsis, gjatsis dhe gjersis. Pr ata, ekzistenca sht tredimensionale. Mendimi, koha dhe shpirti jan armiq t betuar t tyre. Nuk i kan pr vete, nuk i shohin dot t ekzistojn as tek t tjert. Prandaj urrejtja e tyre vrsulet pr t djegur shtpit, pr t shkulur pemt, pr t zhdukur monumentet, pr t ndrruar edhe emrat e ferrave dhe t gurve. Kshtu q, m shum se kudo, arsyen e mizorive t kryera n luftn grabitqare, duhet ta krkojm n varfrin e mendjes, rrjedhimisht edhe t shpirtit, t kujtdo q sulmon dhe q vret nj njeri apo nj popull tjetr. Po populli Tjetr, populli i sulmuar, 'duhet t bj, ndrkoh? (Ndrkoh! 'prsosmri e fjals shqipe q saktson ekzistencn e kohve t ndryshme t ndrfutura tek njra-tjetra! N kt rast, koha e viktims sht e ndrfutur midis kohs s Krijuesit dhe kohs s sulmuesit.) Ndrkoh q, m par se t sulmohet, m par edhe msimit pr t jetuar, do popull duhet t msoj si t vdes. Ai q nuk di t vdes, n asnj rast nuk di t jetoj si njeri i vrtet. Dhe Ku, dhe Kur m shum se ather kur t dhunojn, t duhet mjeshtria e msuar pr t vdekur?! Ai q ka msuar si t vdes nuk gjendet kurr i djegur bashk me fmijt n dhomn e gjumit. As n kuzhin. T
166
paktn, pr t qen Njeriu Im, ti duhet t gjendesh i vdekur n dern e shtpis tnde! Dhe jo i armatosur! Po heronjt e Milazimit, 'mendim sjellin pr rastin n fjal? Heroi i Bodrumit, ai i fshehuri q tani punon me ekipin e Kryqit t Kuq Ndrkombtar, ka filluar t kuptoj dika. Ka ndikuar ktu, me sa duket, efekti i krimeve t bra nga serbt, por edhe sakrificat e njerzve t ekipit pr fatkeqt e panjohur. Kjo e shtyn at t mendoj q "ikja nga ballafaqimi me t keqen, ikje q do ishte m mir t quhej arratisje, i hap rrugn e robris pr veten dhe pr kombin e tij! Edhe dika tjetr ka kuptuar ky hero: "Atdheu nuk mbrohet vetm tek dera e shtpis, as vetm n kufi, por edhe mijra kilometra larg, kudo q shfaqet e keqja dhe ti vrapon t prleshesh me t!" Mrekulli! M s fundi, po fillojm t kuptojm dika. Milazimi sht pa dyshim nj mendimtar i klasit t par dhe dalngadal, na trheq n hapsirat e nj mendimi modern, pr t cilin kemi shum nevoj. Kemi nevoj t'i kuptojm, t'i shpjegojm dhe kshtu t fillojm t'i shrojm shkaqet e katastrofave tona kombtare, t cilat prej shum kohsh nuk po na ndahen! I meritojm vall? T shohim. N nj shtpi t djegur n nj fshat t humbur t Kosovs, shtpi e djegur si gjith t tjerat bashk me banort brenda saj, midis trupave dhe orendive t djegura, heroi yn gjen nj album fotografish dhe dorshkrimin e nj romani, t prclluar nga zjarri, por ende t lexueshm. Supozohet q autor i romanit t jet i zoti i djegur i shtpis s djegur. far shkruhet n at roman? Asgj e jashtzakonshme, n pamje t par. Prmenden "fotografi kujtimesh t dridhshme mes njohjes, mosnjohjes dhe harrimit. Ca fjal t shkputura, si: kujtim, mendim, mesazh, meditim, hakmarrje. Dhe papritur, fjala "kaos" q prsritet pes her n nj gjysm faqe libri. Pr far kaosi flet autori i panjo-
167
Abaz Veizi
hur, i djegur n shtpin e djegur, n librin e tij gjysm t djegur? Ndoshta sht ktu brenda, n pak rreshta, elsi i enigms s habitshme se prse nj njeri dhe shum t tjer si ai, kan mbetur n pritje t pabesueshme pr t'u djegur me gjithka, pa lvizur nga shtpit e tyre! M duket se po! Dhe meqnse kuptimi i ksaj t vrtete t lemerishme del n pak rreshta n mnyr t prsosur, m lejoni t bj citimin e tyre t plot, sepse m mir se Milazimi, at gjendje t viktims un nuk e prshkruaj dot: ...ky kaos ka lindur si pasoj e dhunimit q i sht br shpirtit tim nga ndikimi i faktorve t jashtm. Pas nj fmijrie t qet, n ambient t ngroht familjar, ka filluar dhuna e ideve t mbrapshta mbi shpirtin tim dhe me koh ajo ka shkaktuar rregullime t ndjeshme n ekuilibrin tim shpirtror. Ka shkaktuar kaos. Kjo sht fjala m e prshtatshme. Kaos. N nj an dashuria pr familjen, edukimi fetar, qetsia shpirtrore, ndrsa n tjetrn presioni i ideologjive ateiste dhe antimorale, ngulfatja nga ritmi marramends. Kaos tamam. Besoj se ktu qartsia sht mahnitse. Tani, nn dritn lemeritse q lshojn trupat e djegur, banesat e djegura dhe librat e djegur - gjithmon na i kan djegur edhe librat, thot autori diku - ne kuptojm q paska edhe njerz viktima! Njeriu VIKTIM, i cili sht kryesisht Njeri i Mir i Zakonshm, gjithmon i beson t madhit, qoft ky i madhi i shtpis, i madhi i fshatit, i madhi i fisit, i madhi i krahins, i madhi i partis, i madhi i kombit apo i madhi i Zotit. Kur t gjith kta flasin me gjuh t ndryshme, njri me gjuhn e Kainit, tjetri me at t Abelit, njri me gjuhn e Kryqit, tjetri me gjuhn e Hns, njri me gjuh hajduti, tjetri me gjuh banditi, 't bj njeriu i thjesht, ai q dshiron vetm t punoj, t udhhiqet dhe t bindet? 't bj njeriu i mir q dshiron paqe, besim dhe dashuri?
168
Njeriu i Mir i zakonshm mbetet atje... n mes t Kaosit t jashtm q shpejt a von bhet dhe Kaos i brendshm dhe n shumicn e rasteve nuk e di m kurr nga t shkoj! N rrmujn e krijuar rreth tij, prball shembjes s njpasnjshme t t gjitha vlerave n t cilat ka besuar, ai e ka t vshtir, n mos t pamundur, t gjej m tutje nj drejtim t dobishm pr jetn e tij. Sepse Njeriu i Mir i Zakonshm, qoft fshatar, msues apo mjek, sht i menur, por jo mendimtar i pavarur, sht i ditur, por jo filozof, sht i aft, por jo i mjaftueshm pr vetveten. Njeriu i Mir i Zakonshm e ka t domosdoshm Zotin, ligjin, flamurin, kufirin dhe udhheqsin. Kur harmonia e ktyre elementve prishet, Njeriu i Mir i Zakonshm, brenda dhe jasht vetes, ndjehet n mes t nj kaosi t llahtarshm, i vetmuar, i braktisur, i dobt, i mundur! Pa "udhheqs", Njeriu i Mir i Zakonshm e ka t humbur gjithka, dhe n raste t tilla, mund ta shohsh duke u djegur i gjall nga i ligu brenda n shtpin e tij, bashk me fmijt e vegjl, pa lvizur asnj gisht t vetm pr t'u mbrojtur! Turpi, n kto situata, sht pr "t mdhenjt" e kombit, pr ata q bjn mendimin zyrtar, pr ata q bjn trimrin zyrtare, pr ata q bjn politikn, artin, shkencn dhe ligjin, pr ata q bjn udhheqjen! I paharruar qoft turpi i tyre n popullin tim! Megjithse ata nuk turprohen pothuajse kurr! Sepse gjith "t mdhenjt" e rndomt, ata q bjn me t njjtin zell t papunin, por edhe ministrin, tregtarin dhe kryeministrin, thashethemexhiun dhe shkrimtarin, mjekun dhe ideologun, duke kaluar shpesh nga njra "mjeshtri" tek tjetra, gjithmon sipas parimit t shitblerjes dhe asgjsimit fizik t konkurentit, vijn nga nnshtresat e errta t Njeriut t Teprt, i cili lulzon n t tre shtresat e para q prbjn shoqrin. N fakt, jan ata q n hije-
169
Abaz Veizi
kohn e Diellit bjn politikn, por edhe artin dhe shkencn zyrtare t "kohs s tyre" anonime. 'mbetet t bjn "t tjert", m tej, ather? T gjith e dim q kombin e bjn heronjt e heshtur, e bjn poett, artistt, filozoft dhe shpiksit, e bjn polict dhe msuesit e pannshtruar ndaj pushtetit t dhuns, t cilt pothuajse gjithmon paguhen keq pr punn e tyre dhe jetn e ngrysin me vshtirsi t pafundme, sepse nuk din as t shiten dhe as t blihen! Din vetm t punojn dhe kan t gjith t njjtn dshir: puna q kryejn, t shrbej pr nderin dhe mirqenien e kombit! Kto qenie t palodhura dhe prgjithsisht t heshtura, vijn nga shtresa e vetvetes, nga shtresa e vogl, por e pashtershme e Njeriut t Vrtet! Kta njerz, pushteti qendror nuk i pranon kurr n radht e veta, sepse kurr Njeriu i Vrtet nuk bn shitblerje me bindjen e tij, por as me jetn e atyre q prfaqson dhe q duhet t'i mbroj. Pushteti absolut, me kta njerz furnizon rregullisht kampet e prqendrimit dhe kampet e puns s detyruar, burgjet dhe vdekjen e parakohshme, ndrsa pushteti n "demokracit e kulluara" i dnon me papunsi, domethn me uri t vazhduar, por as n kto kushte nuk i detyron dot q ata ta ndjejn veten njerz t teprt, sepse jan aq t prgatitur n shpirt e n mendim pr t prballuar fardo vshtirsie, saq edhe sikur prova para s cils vendosen t jet e pafundme, prsri e quajn t pakt para forcs s tyre t pashtershme. Gjithashtu, pr t'i br t pabesueshm, pr t'i mbajtur t ndar nga mendja e Njerzve t Mir t Zakonshm, pushteti i t gjitha kohve, Njerzit e Vrtet i akuzon si prishs t rendit, t tradits, t fes dhe t ligjit, si shkaktar t Kaosit, n popull dhe n institucione. Jo hajduti, jo krimineli, jo tregtart e flamurit t kombit, jo shitsit e ajrit, t toks, t ujit dhe t drits s Atdheut, jo
170
fallsifikatort e historis, jo spiunt e partive dhe as trafikantt e gjithkaje, jo! Nuk jan ata e keqja e madhe! E keqja e madhe, bile e vetmja e keqe sht Njeriu i Vrtet, njeriu q kupton dhe punon, njeriu q prhap diturin e tij, njeriu q kupton dhe kundrshton, njeriu q lufton gjithmon si vullnetar i prjetshm! - Ky sht armiku! - thot pushteti pr Njeriun e Vrtet! Njeriu i Mir i Zakonshm, me intuit kupton dhe ndoshta dshiron t kundrshtoj ose t paktn t pyes, por pushteti ka gjyqtar, analist, gazetar, politikan, shkrimtar dhe filozof t paguar mir, domethn t shitbler ose ndryshe t quajtur intelektual me arsye t detyruar q shkruajn dhe thon 't duan, me prjashtim t asaj q duhet! Afr radios, prball ekranit, prball gazets s pushtetit, dhe sidomos prball gjykatsit t tij, Njeriu i Mir i Zakonshm, patjetr mbetet i hutuar, n KAOS total! I hutuar, i trembur e i lodhur, Njeriu i Mir i Zakonshm jo vetm q smundet m t kundrshtoj, por sado i madh t jet rreziku, edhe po t'i thuash ik, nuk di ku t shkoj! Prandaj, kur t duash, po t duash mund ta djegsh edhe t gjall! Mund ta djegsh at dhe diellin e tij, dhe kohn e tij, dhe jetn e tij me gjithka, po sidomos shtpin, kujtimet, librat. T gjitha kto nuk i them un, por Milazim Krasniqi, her nprmjet heroit ton t par, ish t fshehurit n bodrum gjat lufts, her nprmjet nj romani gjysm t djegur, t gjetur rastsisht n rrnojat e tmerrshme t Kosovs, t shkaktuara n vitin 1998. Edhe detaji m i thjesht, edhe nj dat gjysm e ngrn nga zjarri p.sh., bhet n penn e prsosur t Milazimit nj mjet i mrekullueshm pr t udhtuar n koh, her duke hyr n t shkuarn-q kurr nuk ikn-dhe her duke u kthyer n t tanishmen, q ne e quajm t till vetm pr lehtsi orientimi, ose m thjesht, pr t shprehur kohn fizike, jo at q n fakt duhet t jet gjithmon e tanSHTRESIMET E IDENTITETIT KULTUROR SHQIPTAR
171
Abaz Veizi
ishme, kohn e mendimit dhe t shpirtit. Sepse n kohn e shpirtit t tij - pa ndarje n t shkuar, t tanishme dhe t ardhme - heroi i msiprm ka t stampuar orn POLICORE! Ju kujtohet gj n cilin libr filozofie apo n cilin libr shkencor, keni lexuar pr ekzistencn e nj KOHE t till, q matet me orn policore?! Epo, ja q ekziston dhe sht nj koh e tmerrshme! sht koha e pushtetit, e cila, si pr ironi t fatit ose pr saktsi t paracaktuar nga Krijuesi, ka brenda vetes njkohsisht pushtin dhe pushtuesin. Ora policore, e cila sht KOH e pushtuesit, por edhe e pushtetit t dshtuar, ka brenda vetes koburen, bajonetn, thikn dhe helmin, njkohsisht me titujt e gazetave dhe paragraft e urdhresave t dhunshme! N kt mnyr, jeta shndrrohet n nj baltovin ku njeriu duhet t gjej mnyrn pr tu prballur me t keqen ose t zvarritet i oroditur dhe i pafuqishm. N nj koh t till artificiale, t vetmit q mund t bjn diferencn, t vetmit q mund ta ndalin rrjedhn e flliqur t ksaj kohe-mnxyr, jan Njerzit e Vrtet dhe Njerzit e Merituar! Njeriu Im i mrekullueshm, her duke injoruar trsisht rrezikun e vetes, her-her edhe duke e krkuar at n shkmbim t shptimit t t tjerve, bhet prfaqsues dhe shptues i kombit. Por duhet thn q populli, sado i rrzuar t jet, sado n hall e n nevoj, pr shkak t zhgnjimit t psuar nga "udhheqsit" e shitbler, pr ta kuptuar e pr ta besuar njeriun e Vrtet, ka nevoj pr provn e famshme t zjarrit, domethn pr vdekjen ose pr gjymtimin e tij! Me siguri sht ndodhur n situata t tilla t vshtira, shkrimtari i panjohur i djegur i librit gjysm t djegur, sepse pa qen i dshpruar nuk mund t shkruash q "un tashm jam i bindur se lexuesi nuk ekziston dhe vepra artistike shkruhet pr vete e pr asknd tjetr", (pothuajse njlloj si Nie) ose: "Njerzit asnjher nuk kishin patur respekt e dashuri pr shkrimtart... Bashkkohsit ua kishin
172
nxir jetn me lloj-lloj intrigash dhe ndjekjesh, duke ua nxjerr edhe syt, duke i shpn shum prej tyre n burgje ose n spitale psikiatrik." Eh! i dashur, kushdoqofsh! Mbase faji i "bashkkohsve nuk sht aq i madh sa duket me nj sy. Mos t harrojm q midis shkrimtarve si "midis" kudo tjetr, ka aq shum t shitbler nga pushteti lokal ose ai ndrkombtar, saq, i ziu popull q nuk e ka as cilsi dhe as detyr mendimin e thelluar, nuk di k t lexoj, k t kuptoj, k t besoj dhe k t ndjek n rast nevoje. Dhe mos t harrojm q populli prdit "ka nevoj"! Pasi, t pafundme jan prapsit e pushtetit, t firmosura "n emr t popullit", nga mjeshtrat e shitbler t dhuns psikologjike apo fizike, mjeshtra t pushtetit, n shrbim t prjetshm t pusht... it. N kushte t tilla, njeriu i hedhur n bot pa krkuar nj gj t till (Hajdeger), aq m tepr q pr disa kjo bot sht "m e mira e mundshme q Zoti ka krijuar" (Lajbnic) dhe pr t tjer m e keqja e t gjitha botve (Shopenhauer), n kushte t tilla pra, njeriu ndalon i friksuar mes qiellit e toks, mes t njohurs e t panjohurs dhe pyet: "Kush jam un?! 'duhet t bj, 'mund t bj, ose pse nuk shrben plotsisht vetja ime pr qllimin tim?" Ka shum mendimtar, kryesisht materialist dhe evolucionist, q pretendojn se e kan kaprcyer kufirin e mosnjohjes s vetes, trsisht ose aq sa mos t ken m nevoj t merren me kt problem. Me kta nuk dua t zgjatem. Aq m tepr q ata prgjithsisht jan mendimtart me nivelin m t ult t mundshm dhe ndoshta pikrisht pr kt, edhe shum t suksesshm n pun t popullaritetit dhe fitimit t pasurive. Po prmend ktu q, mendimtart m t prkushtuar n meditim, duke filluar nga Parmenidi, Empedokli, Platoni, Aristoteli, Agustini (Shn), Avicena, Akuini dhe deri tek t mvonshmit si Hegeli dhe Martin Hajdegeri, jan marr gjersisht me prob-
173
Abaz Veizi
lemin e zanafills s qenies, pa zgjidhjen e knaqshme t t cilit nuk mund t ket saktsi n prcaktimin e identitetit t vrtet t njeriut. Por, pa identitet, shpirti i mendimtarit nuk gjen qetsi. Shum shkurt, po citoj disa mendime t tyre pr qenien: Parmenidi thot se: "Ne nuk mund t pranojm q dika ta fitoj ekzistencn nga dika q nuk ekziston dhe gjithka sht mbushur nga qenia e vazhdueshme." Plotini: Zoti sht bariu i gjith sendeve (dhe qenieve) dhe njeriu, n fund t udhtimit t tij, tek Ai duhet t kthehet. Platoni: Format - t cilat mishrojn qenien - para se t vijn n ekzistencn q ne njohim, jan n mendjen e Zotit ose t Demiurgut. Aristoteli: Format jan shkaku i thelbit t t gjitha sendeve, ndrsa Njshi (Zoti) sht shkaku i formave. Agustini: Qenia e prkryer, Zoti, i cili sht vet - ekzistues, pa koh dhe pa hapsir, sht burimi i t gjitha qenieve. Po ashtu, Ai ia jep njeriut edhe ndriimin e mendjes, edhe forcn e vullnetit. Akuini: "Zoti sht nj qenie e cila domosdoshmrin e ekzistencs e shkakton edhe tek qniet e tjera." Hegeli: ..."Joqenia rrjedh nga Qenia" dhe: Ndrmjet qenies dhe njohjes ka nj identitet t vetm, domethn jan pjest e nj t tre unike. Gjithashtu: Kategorit e kan fillimin e tyre tek Mendja Absolute. Hajdeger: N ndryshim nga sendet dhe qeniet jo menduese, qenia e njeriut prfshin vetdijen e tij pr qenien e vet... gjithashtu, i duhet t zgjedh se si t jet, duke pranuar njkohsisht se ai (njeriu) sht hedhur n jet nga dikush. Hajdeger, n prcaktimin e qenies njerzore, me eksperiencn dhe mendimin e saj n ekzistenc, prdori fjaln
174
Dasein q (n gjermanisht) ka kuptimin "t jesh atje", domethn n bot, n jet. Pa u zgjatur m tej me argumente t tilla, si pamundsia ose mundsia e arsyes s njeriut pr t hyr n t fshehtat m t thella t realitetit, po prmend vetm bindjen e idealistve t shekullit XIX, sidomos atyre gjerman, se gjithka q ekziston sht e njohshme. Besim t madh n mundsit e njohjes s pakufishme, me pretendimin e dukshm pr t shkuar deri n zanafill, prkundr "origjins nga majmuni", e shohim t shprehur thjesht dhe qart edhe n faqet e librit t Milazimit: "...mosnjohja mundet vetm me njohje t srishme, t vazhdueshme, t prhershme", shkruan i panjohuri n librin e tij, brenda librit dhe mendimit t Milazimit. "Edhe ky rrfim sht nj rrug pr t mundur mosnjohjen e vetes, pr t'u kthyer n identitet", vazhdon ai. Vini re me far lakonizmi t prsosur t fjals dhe njkohsisht me far fuqie t pabesueshme t mendimit, e shpreh problemin dhe njkohsisht propozon edhe zgjidhjen, pr nj nga hallet m t mdhenj t njerzimit, pr at q Hajdegeri e ka quajtur "ankthi q vjen nga zbulimi i asgjs n qenien ton", por q un do ta quaja asgj q zbulohet si rezultat i njohjes gjysmake t qenies. Duke patur besim t pafundm n fuqin e mendimit, njkohsisht duke e konsideruar ashtu si El Muminin, mungesn e dituris burim t prhershm frike, Milazimi shprehet n mnyr gjeniale kur thot se "mosnjohja mundet vetm me njohje t srishme, t vazhdueshme, t prhershme..." dhe ksisoj, e propozon diturin si mjet pr t kaprcyer pragun e rrezikshm t "ankthit" dhe t "friks". sht e qart q autori, duke krkuar identitetin e shqiptarve t tjetrsuar disi nga dhuna dhe nga mashtrimi i gjithfar t vrtetash t shitblera ose nga ideologji "t mbrapshta", ka zgjedhur rrugn e dituris n vazhdim si mjetin m t mir pr zbulimin, pastrimin dhe
175
Abaz Veizi
furnizimin e vlerave autentike t popullit ton, vlera t lidhura ngusht me origjinn, traditn, kulturn, mnyrn e mendimit, t shkrimit, t besimit, t shprehjes, t veprimit, domethn, t gjithkaje q prbn t veantn dhe universalen, me nj fjal, identitetin real t nj kombi. N nj rast t till tingllojn veanrisht t mrekullueshme fjalt se: "... nuk ka gj t fsheht q t mos zbulohet dhe asnj sekret q nuk do t njihet". (Ungjilli sipas Mateut: 10-26) Prandaj, "me njohje t srishme", ne kemi mundsi dhe detyr t'i tregojm bots q armiqt nuk na e kan vrar dot shpirtin, nuk na e prishn dot "identitetin", megjith prpjekjet e djallzuara dhe t pafuqishme dhe t pafundme q nprmjet ideologjis dhe kulturs s tyre, t tjetrsonin ndrgjegjen e qenies ton! Vijn si ngushllim pr ne dhe pr do njeri t ndodhur n kushtet e shqiptarit t pushtuar, fjalt profetike t Krishtit: Dhe mos kini frik nga ata q vrasin trupin, por nuk mund t vrasin shpirtin; kini frik m tepr nga ai q mund t'ua humb shpirtin." (Ungjilli pas Mateut: 10-28) Nnkuptohet qart q, prve t panjohurave pothuaj t prjetshme dhe t panjohurave t prkohshme, t trashguara nga brezat e mparshm, njeriu ndeshet edhe me t panjohura t reja q jeta i prodhon prdit n rrjedhn e saj t dyshimt. Por njeriu, n vend q t ndrtoj lumturin e tij me zgjidhjen e t fshehtave t panumrta t hapsirs dhe t qenies, q do t ishin nj gzim i vrtet e i pafund pr mendjen, rrjedhimisht, edhe pr shpirtin dhe trupin njerzor, merret me t panjohura ideologjike ose me t panjohura mashtruese t cilat s'kan si qllim zhdrvjelltsimin e mendimit t njeriut, por mpirjen deri n ulje t aktivitetit mendor n nivelin e identifikimit t tij me instinktet. Kjo, natyrisht i shrben ruajtjes s monopolit t dituris s nevojshme nga nj band e prjetshme prvetsuesish imoral. Kujtoj ktu q MuSHTRESIMET E IDENTITETIT KULTUROR SHQIPTAR
176
hameti a.s., n nj hadith t tij, thot: Kush fiton me an t nj monopoli, sht mkatar dhe kriminel. N trsin e veprimeve t pista pr ruajtjen e monopolit t dituris s prfitimit, bn pjes edhe shfaqja e panumrt e parashikuesve t fatit, e shenjtorve dhe fallsoprofetve n shrbim t pushtetit, t cilt, si gjith prvetsuesit m ordiner t jets s prditshme, krkojn t prvetsojn deri edhe lavdin e Perndis, gj q shpesh e bjn me sukses t pabesueshm. Pikrisht n kushte t tilla, kur sht br monopol msimi, dituria, e vrteta dhe e drejta, mund t ndodh dhe ndodh shpesh q t theret fmija n barkun e nns, t mbushen puset me trupa vajzash q i rezistojn prdhunimit dhe muret e shtpive t rrnuara me zjarr e hekur t duken si goj t vdekurish, t mbetura hapur." Njeriu i Mir i Zakonshm, n t gjitha rastet q prmendm, duke e par t keqen n ecjen prpara (ecje e cila n mendjen e tij njsohet me ideologjit dhe shenjtrit mashtruese t pushtetit), vetvetiu, instinktivisht, si do qenie n buz t gremins, krkon t kthehet prapa, t ik sa m larg rrezikut t llahtarshm. Autori yn i panjohur, i librit t gjetur n grmadha, nuk sht mendimtar i prsosur. Ai sht m shum nj njeri i intuits, njeri q e ndjen kudo rretheqark rrezikun e katastrofs, e paralajmruar kjo nga shum fenomene anormal, t shfaqur rregullisht n jetn e tij t prditshme, fenomene kto q marrin karakteristikat e qarta t shkatrruesit t nj identiteti t caktuar, e n kt rast, identitetin e jets s shkrimtarit t djegur, por edhe t etnis q ai prfaqson. Prishja e identitetit, e cila paraprin shkatrrimin total t nj kombi, mund t krahasohet m s miri me prishjen e imunitetit n organizmin e nj njeriu, gj q paralajmron se at njeri e krcnon vdekja e sigurt! Me prdorimin e fjals "intuit" pak m lart, nuk kam parasysh elementin (nivelin) m t lart t njohjes t Spinozs,
177
Abaz Veizi
as intuitn n ndihm t kuptimit t supozuar t Kantit dhe as intuitn si "nj mnyr tjetr pr t njohur vetveten", domethn nj mnyr t vetvetishme, pa analiz intelektuale t pasojs dhe t shkakut. Prkundrazi, si njeri q arsyetoj me t gjitha mjetet e njohura t organizmit, por edhe me ato t panjohurat e tanishme t qenies son ende t pazbuluar plotsisht, e klasifikoj intuitn si gjenerator t tejshtimit t energjis njohse, e cila ndihmon pr parashikimin dhe n rast nevoje pr parandalim t pasojave, duke u nisur nga informacioni i thjesht i shqisave tona pr shkaqe t fenomenologjis s prditshme. Ksisoj, intuita nuk sht njohje e vrtet, por pjes e rndsishme e t vrtets s njohjes. Sidoqoft, heroi yn, shkrimtari i djegur, para se t'i ndodhte fatkeqsia, n bised m nj mikun e tij t qytetruar (kupto: t tjetrsuar ose thjesht t depersonalizuar, akoma m thjesht - t zhveshur nga identiteti, po edhe m thjesht - t shkombtarizuar), i kishte thn atij: "Nuk ka identitet njeriu q nuk ka nj vendlindje, q nuk ka nj shtpi, nga e cila buron identiteti i tij pr t tjert dhe pr veten e tij." N ditt e mvonshme, kur fillon t shkruaj "librin", arsyetimet e tij kalojn n przgjedhjen e kujtimeve q lidhen detyrimisht - me shtpin ku sht lindur, me prindrit, me shokt e shkolls, msuesit etj. etj. David Hjumi thot se fuqia e kujtimeve tona krijon tek ne mbresn e identitetit t vazhdueshm. Por, me sa duket, "mbresa e identitetit" nuk sht identiteti vet, identitet t cilin personazhi yn, n t gjitha strukturat e jets, q nga fmijria dhe n vazhdim, prdit e m shum e sheh t krcnuar dhe t dmtuar deri n kufirin e rrezikshm t prishjes. Si tregues t prishjes s identitetit t njeriut, autori i panjohur prmend mbi t gjitha, shkputjen nga Zoti dhe dhunimin e t parve t tij nga pushteti i t huajit, dhunim i pa-
178
kundrshtuar gjersisht deri n flijim t vetes, prkundrazi, nga shum bashkqytetar t etnis s tij, jo vetm i pranuar, por edhe i prkrahur. Kjo prkrahje, q bastardt e do populli i bjn ideologjis, klerikve, ushtarve dhe spiunve t huaj, sht mnyra m e mir q prdor do armik pr shkatrrimin e identitetit, domethn t vetvetes s mparshme t nj populli tjetr. Dhe armiqt e njeriut do t jen ata t shtpis s vet. (Ungjilli sipas Mateut: 10-36) Jo se nuk sht "armik" ai q vjen nga jasht pr t shkatrruar jetn tnde, por dmi dhe dhimbja e shkaktuar nga vllai, jan me t vrtet t pakrahasueshm me do t keqe q psojm nga i huaji! Sa m shum bastard t pandshkuar t nj etnie vrapojn pr t prqafuar t huajin prdhunues, aq m shum ai popull e meriton skllavrin! Prandaj, para se t luftoj t huajin, populli fatkeq ka nevoj t pastroj vetveten, pastrim i vshtir e i dhimbshm, q konsumon zakonisht jetn e njerzve t tij m t mir! Ishim tek identiteti. N kt libr thuhet se identiteti, pr t qen i vrtet, ka nevoj pr nj koh t mparshme e cila duhet t vij tek ti nprmjet strgjyshit, babait dhe nns, dhe bashk me kohn e diellit, t t shrbej si lnd e par pr t krijuar kohn tnde. Kur i huaji dhe bastardt e popullit tnd fusin mes teje dhe "origjins" kohn e tyre t shprishur, edhe mekanizmi i mrekullueshm i prodhimit t kohs vetjake, prishet. Dhe, kur mbetesh pa koh, katastrofa sht brenda teje, ashtu si je edhe ti brenda katastrofs! Mekanizmin e krijimit t kohs s tij, njeriut ia prish gjithka q i shkatrron identitetin. Tham q identiteti i nj njeriu ka nevoj pr origjinn e t parve. Pa dyshim, n kt kndvshtrim, rndsi t veant pr identitetin merr themeli i shtpis s t parve t tu, mbi t cilin sht ndrtuar shtpia jote, po ashtu gjuha, kngt, tregimet,
179
Abaz Veizi
legjendat e popullit... ("Armiku gjithmon na i ka djegur shtpit dhe librat!"). Gjithashtu, veanrisht e rndsishme n kt aspekt sht mnyra sesi fisi i tij lidhet me Zotin. (Nuk sht e rastit q t gjith armiqt e nj populli tjetr, krkojn gjithmon ta rekrutojn Zotin si ushtar pr luftn e tyre t mjer.) Un them q, pr aq koh sa fetart nuk prdorin fen si mjet pr pushtetin e tyre, si mjet pr forcimin dhe zgjerimin, pr shtrirjen n koh dhe hapsir t pushtetit t njeriut, prirja fetare e do etnie duhet respektuar dhe vlersuar si mirsi pr ekzistenc pozitive, por atje ku fillon prdorimi i fes si mjet lufte ose si arsye pr luft e nj grupi njerzish kundr nj grupi tjetr, kam bindjen se pikrisht atje fillon shkatrrimi i Zotit dhe i Njeriut, n identitetin e tyre t vrtet! E prmenda kt fakt, nisur jo vetm nga konfliktet botrore n vazhdim, por edhe nga eksperienca e hidhur e etnis s cils i prkas. Pr ata q se din, po e prsris q un jam am. Tendenca e prjashtimit t tjetrit nuk vrehet aspak n arsyetimet filozofike t shkrimtarit t panjohur, brenda librit t Milazimit. Sipas t gjitha gjasave, shum e gjat dhe e mundimshme ka qen rruga e torturs npr t ciln ka kaluar jeta e tij, para se ai t paralajmroj q nj katastrof e tmerrshme po i vjen rrotull popullit t tij dhe kt ta bj nga kndvshtrimi i nj filozofie t caktuar, ku krkon t gjej mbrojtje, por pa mallkuar n asnj rast krrknd dhe pa i krkuar ndihm Zotit t tij n dm t dikujt kundr dikujt! - Do t na gjej nj hata e madhe, - i thot ai dikur nj mikut t vet. - Nga kush? - Si nga kush? Nga vetvetja, po nga kush! Njeriu i bn dm vetvetes.
180
Ktu sht rasti t qndrojm pak m gjat. Sepse, katastrofa e paralajmruar n Kosov, ndodhi. Por n qoft se nuk i kuptojm shenjat, nuk i shpjegojm dhe nuk i parandalojm shkaqet, katastrofat do t vazhdojn rregullisht. Do t vazhdojn n Kosov dhe n Shqipri. N Amerik dhe n Irak. N Kin dhe n Rusi. Dhe, 'sht m e rndsishmja, ai q prodhon dhun, sht njkohsisht edhe konsumatori i par i saj! Por, le t vazhdojm me romanin e Milazim Krasniqit. Sepse sht e tmerrshme n thjeshtsin e saj thnia se njeriu i bn dm vetvetes. Kjo sht nj parathnie e tmerrshme e fatit, n gojn e nj njeriu q t ardhmen e lexon n veprimet e sotme t gjithkujt! Ndoshta ktu qndron edhe madhshtia e ktij libri, i cili tragjedin shqiptare - dhe jo vetm shqiptare, po t kujtojm Rusin e refugjatve, gjithashtu Afrikn, Azin dhe Amerikn e Jugut - e deshifron n "vrshllimn e hapsirave t vendlindjes. "Vetmi e shkaktuar nga ikja. Njerz q ikin nga vetvetja", thot autori. "N vend se ta krijojn nj model jete n vatrn e vet, duan t shkojn kudo e t marrin nj model t gatshm...", megjithq, ngado q t shkojn nuk kan ku t fshihen nga vetvetja." "Sepse njeriu nuk mund ta shmang prgjithmon prballjen me veten e tij t vrtet!" do t thoshte Hajdeger, ndrsa Agron Tufa do t rekomandonte q mos ta shtyjm pafundsisht "duelin" me t kqijat e jets, sepse jo vetm nuk sht kjo mnyra m e mir pr t shptuar prej tyre, prkundrazi, duke e shtyr prplasjen, do t jemi t detyruar t "ndeshemi" me t n kohn m t pafavorshme, pr ne, pikrisht kur t doj dhe si doj "e keqja"! Ju duket si shum cinike, ? Mua jo. Mua m duket si klithma e dhimbjes pa kufi t nj mendimtari q ka deshifruar kodin e fsheht t lufts moderne t nj armiku pafundsisht dinak. Sepse ky sht armik shum m i rrezikshm nga ai q dshiron t t vras me thik ose me
181
Abaz Veizi
plumb, pasi, duke ta derdhur gjakun n tokn tnde, e shenjtron at dhe u jep brezave t ardhshm nj vler t shtuar t identitetit t tyre. Armiku modern, m par se t prdor automatikun, prdor njmij dredhira pr t ta "nxjerr nga qejfi veten, fisin, gjuhn, fen dhe tokn tnde. Sa her n dit i dgjojn ose i lexojn fjalt q "ne jemi popull i mallkuar" ose q "kjo tok sht e dnuar nga Zoti?" Disa e thon t drrmuar nga pesha e halleve t prditshme, por nuk jan t pakt ata q paguhen mir pr t folur ose pr t shkruar n at mnyr! Ashtu si paguhej mir msuesi i biologjis q e tmerronte fmijrin e heroit me prejardhjen e njeriut nga majmuni, lexo "jo nga yt at q nuk e do pushtetin, as nga strgjyshi yt me identitet t njohur botrisht." Paguhej mir edhe msuesi i historis q i msonte nxnsit "t donin Marksin", m shum se fardo heroi t kombit t vet, edhe msuesi i anatomis, dhunues i psikologjis s pafajshme t fmijve q duhej t'u jepte dituri. N kt mnyr, t zgjedhura me kujdes e t strholluara mir, shfaqen n kujtesn e heroit format e dhuns s psuar n bankat e shkolls, pikrisht atje ku fmija duhet t msoj diturin dhe personalitetin, prbrsit kryesor t identitetit. I rritur dhe i msuar n kt mnyr, njeriu shtrngohet t ik nga syt kmbt ose t jetoj si i tredhur. T jetosh si njeri i tredhur do t thot "t'i nnshtrohesh diktaturs dhe t sillesh sikur je komb i lumtur." Fjalt n thonjza i thot nj gjerman, antar i ekipit t Kryqit t Kuq n Kosov. "T'i nnshtrohesh diktaturs" sht nj faj i madh. Dhe ne shqiptart, vrtet kemi faj q iu nnshtruam diktaturs, por fajin nuk e kemi para njeriut, vese para Zotit, sepse ai na urdhron t mos kemi frik asgj dhe asknd prve tij. Prandaj asnj diktator, i vjetr ose i ri, n t gjith botn, kurr nuk e ka dashur dhe nuk e ka pranuar Zotin!
182
Prandaj, zotnia gjerman q mund t ishe edhe amerikan, italian, rus e kinez, kujtohu nj her sa t lumtur ishit ju, ca vite m par, me diktatorin tuaj, sa t lumtur ishin italiant dhe rust me diktatort e tyre! Lre fundin. Pas fatkeqsis t gjith bhen t menur! Pas psimit t gjith e kan mendjen t kthjellt. Por, pas vdekjes s atyre q e kan psuar, nganjher edhe m shpejt, e keqja prsritet n prmasa edhe m t mdha. Prsritet sepse njeriu n prgjithsi e ka kujtesn t shkurtr. Kujtesa e njeriut t zakonshm, n shumicn e rasteve, zgjat sa shrimi i plagve t trupit ose sa uria e tij. Prandaj shkruhen librat, prandaj saktsohet n to do ast i mashtrimit t kualifikuar t diktatorve, t cilt pothuajse gjithmon e ndrthurin karriern e tyre, sa me dinakrin e egr deri n vrasjen e miqve-armiq, aq me premtimet dehse pr popullin dhe pr popujt, t cilt, t droguar nga propaganda, sulen si lukuni e trbuar kafshsh mishngrnse, mbi "armiqt" e brendshm dhe t jashtm. Librat shkruhen pr t zgjatur kujtesn. Diktatort, pushtuesit dhe fardo pushteti i dhuns, e din q kujtesa sht armiku m i rrezikshm i tyre prandaj, q nga perandort e vjetr kinez deri tek "shokt" e rinj, q nga diktatort gjerman deri tek rust e shqiptart, q nga sheshet e Roms deri n ato t Parisit e t Pekinit, n t gjitha koht -koha sht nj, apo jo? - zjarri ka gllabruar mijra libra, n pranin e pashtershme t popujve t lumtur q qeshin e kndojn, duke u br ksisoj protagonist t s keqes, bashkfajtor t pajustifikueshm me tiranin dhe pushtetin e tij! Prve zjarrit, diktatort dhe pushtuesit prdorin paralelisht edhe lavazhin e mendjes s njerzve q duan t'i sundojn prjetsisht. Pr kt qllim, shrbejn gazetart, kronikant, analistt, shkrimtart dhe gjithfar specialistsh, profesorsh e doktorsh militant, prgjithsisht vullnetar, n rendjen pr t'i shrbyer pushtetit t dhuns vendore ose pushtuesit t huaj. "Vullnetar n dshir, por kurr t
183
Abaz Veizi
papaguar e t pashprblyer mir pr shrbimin q kryejn. Prejardhja e tyre sht gjithmon nga njerzit e Rndomt dhe t Teprt ose nga ata q ndjejn se po bhen t Teprt dhe duke mos dashur t humbasin asnj privilegj, kryesisht t pamerituar, vrapojn t'i shrbejn fardo dhunuesi, fardo prdhunuesi q shfaqet n jetn e tyre, mjafton q t'i paguajn mir. Sa dhimbje, sa zhgnjime duhet t ket psuar autori i panjohur, i cili shkruan se: "tmerrohesh nga shkalla e analfabetizmit t atyre q zakonisht quhen intelektual." "Po pse sht kshtu?" "Si pse? Po kta jan disa njerz t partis (nnkupto: t "pushtetit"), t cilt kan marr grada shkencore e tituj akademik pr shkak t pozitave partiake. Emrat i stolisin me shkurtesat Dr. ose Mr. po n fakt, jan analfabet". M qart nuk mund t shkuhet. Pikrisht tani, besoj se lexuesi im e ka t qart far i ndodh n shpirt nj Njeriu t Mir t Zakonshm, kur n situatn e nj dhunimi total, njerzit rebelohen kundr dhuns vendore apo dhuns s pushtuesit, si ndodhi n Kosov me studentt n vitet tetdhjet, dhe menjher n sheshe, n median e shkruar dhe at elektronike, shfaqet raca e msiprme e "intelektualve t shquar", e profesorve, shkrimtarve dhe doktorve t famshm, pr t cilt jo m kot pushteti ka investuar me dobi t pallogaritshme. Prkundr vullnetit t "rebelve", vullneti i profesorve t shitur e kshillon Popullin e Mir t Zakonshm pr maturi, sepse "me dhun nuk zgjidhen problemet" ose, "tani nuk sht koha e prshtatshme pr kryengritje, sepse...", dhe po t pressh e t pyessh ata, koha pr kryengritje nuk vjen kurr! Njeriu i Mir i Zakonshm, i ndodhur midis kryengritsve dhe t keqes q e ka lodhur, n njrn an, por edhe prball plumbave t pushtetit t dhuns n ann tjetr, 184
sht i prirur t'i mirpres kshillat e njerzve "t ditur", aq m tepr kur ata jan t racs s vet. Ky sht momenti kur "kshilltart" e shitur tek pushteti, n gjith botn njlloj, n t gjitha "koht" njlloj, - m lejoni q ktu t prdor shprehjen m t bukur n bot, natyrisht shqip, kshilltart ia fusin popullit t vet! Po m tej? N qoft se kryengritsit e par, pothuajse t gjith Njerz t Merituar dhe t Vrtet, mbeten pa prkrahjen e popullit, pushteti vendor ekstrem ose pushtuesi bashk me strukturat vendore ku militojn edhe kshilltart e shitur, duke vn n prdorim ushtrin dhe policin, masakron kdo q hyn n listat e zeza. N kt rast, t shumllojshm jan shprblimet dhe titujt pr "udhheqsit" shpirtror lokal q e kan ndihmuar pushtetin pr t shtypur kryengritjen. Ndrsa, n rastet e rralla kur kryengritsit fitojn, shumica e "intelektualve t shquar", n rrmujn dhe orientimin e zgjatur q shoqron do luft, kan koh t mjaftueshme pr t'u bashkuar me fitimtarin e ri, kushdo qoft ai. Dhe historia vazhdon, duke i patur gjithmon n krye t vendit t shquarit e shitbler t t gjith pushteteve. T mos harrojm gjithashtu faktin q, t gjith t shitblert e bots, kudo q jan, kan bashkpunim t admirueshm dhe vrapojn n ndihm t njri-tjetrit nga t katr ant e globit, kudo q ndjehet edhe rreziku m i vogl pr t njllojshmit e tyre. N kt kndvshtrim, intelektualt "e shquar" t shitbler, jan t paprekshm! Sidoqoft, edhe n qoft se disa mbeten pa u "sistemuar n atdhe sipas dshirs, pr shkak t konkurencs mes llojit t tyre, jan gjithmon t mirpritur e t mirpaguar, q nga Anglia deri n Amerik, q nga Franca deri n Kanada! Sigurisht, n rastin m t par, sipas detyrash t dobishme shumpalshe, bhen edhe shkmbime, domethn zvendsime me ata q mbeten n Atdheun "e dashur". N fund t fundit, "t gjith" bhen t knaqur,
185
Abaz Veizi
sepse kurr nuk mbeten jasht listpagesave t pushtetit. Ky sht edhe qllimi i tyre kryesor. Sa pr popullin e mbetur pa imunitetin e kthjelltsis mendore, n mes t Kaosit t "kshillave", t urdhrave, t profecive dhe t plumbave, ai shndrrohet n popull vulnerabilis. Duke prdorur frikn dhe urin, krbain dhe karrotn, pushteti e detyron kt popull t haj vetveten. Po Njeriu i Vrtet, Njeriu Im, far bn? N konflikt t prhershm me pushtetin, i detyruar t kryej punt m t vshtira, m t rrezikshme, m pak t preferuara nga kushdo tjetr, i keqpaguar e i keqtrajtuar, mundohet t flas e t shkruaj ashtu si mendon pr t keqen dhe t mirn, pr Pushtetin e Nevojshm dhe Pushtetin Ekstrem, pr diktaturn ose pushtimin, t cilt i urren dhe i lufton pa pushim. Jan t shumt Njerzit e Vrtet q internohen, burgosen ose vriten, por edhe ata q shptojn nga dnimet e rnda njerzore, pushteti i l t papun n punt e tyre t mendjes aq sa, po t mos jen fizikisht t prsosur ose t mbrojtur nga t afrmit, duhet t vdesin dalngadal nga uria. Megjithat, Njeriu i Vrtet nuk bn kompromis me t keqen! Prandaj, Njeriun e Vrtet e urrejn mbretrit dhe oborrtart, pushtetet ekstreme, diktatort dhe puthadort e tyre, "intelektualt analfabet" t shitbler ose t quajtur ndryshe, intelektualt me Arsye t Detyruar! Lidhjet e Njeriut t Vrtet me Njeriun e Mir t Zakonshm, pr arsye t pozits s tij t papreferuar n shoqrin e t gjallve, pozit e privuar nga mjetet e komunikimit, pozit me sukses t minuar dhe ksisoj me besueshmri t rrnuar, jan t vshtira. Tani sht rasti t them q m shum se n do aspekt tjetr jetsor, vlera e nj populli duket n mnyrn se si ai i krijon, si i mban dhe si i zhvillon lidhjet me Njerzit e tij t Merituar dhe t Vrtet, si i trajton dhe si i mbron Ata nga Pushteti Ekstrem.
186
Njeriu i Vrtet, nga ana e tij, asgj nuk ndrron dhe pr asgj nuk lufton m shum se sa pr vendosjen e lidhjeve t besueshme, t qarta e t qndrueshme me popullin. N aktivitetin e tij, pothuajse kurr njeriu Im nuk e ka si qllim t vetin marrjen pushtetit. Prkundrazi. Ai dshiron gjithmon t gjendet n ann e kundrt t tij. Bashk me popullin dshiron t organizoj dhe t bj qndres t dobishme pr kombin, kundr dhuns s pushtetit n prgjithsi, por sidomos kundr dhuns barbare t Pushtetit Ekstrem, t diktaturs dhe t pushtimit. N kt kuptim, edhe thirrja e Milazim Krasniqit pr kthim n identitet, sht thirrja e nj Njeriu t Vrtet drejtuar popullit t tij, pr t'i kthyer udhn gjetiu fatit t keq. I gjith libri sht nj mesazh profetik pr t mos jetuar gjat me t keqen e kaluar, sepse "asgj nuk ndreqet duke vajtuar pr padrejtsit e t kaluars" ose e thn ndryshe, "nj mendje e drejtuar nga e kaluara vazhdon t krijoj agresivitet." Ky mesazh prmban brenda tij detyrimin pr njohjen e shkakut, gj q nuk mund t bhet pa njohjen e vetvetes; vetes s tanishme dhe vetes s mparshme, vetes s krijuar dhe vetes s mundsuar nprmjet besimit, msimit dhe puns. Deri ktu, nprmjet romanit "Fotografit e Kujtimeve", n t cilin jeta e personazheve shfaqet para nesh si shfletim i nj albumi t gjall fotografish, diskutuam me shkrimtarin nga Kosova, Milazim Krasniqi, pr psimin e dhuns dhe reagimin ndaj saj. N kt libr, problemi i raporteve njerzore zhvillohet kryesisht midis individit q pson dhe pushtetit t huaj q e dhunon at, n bashkpunim me t shiturit e prkatsis s tij etnike. Humbja e tradits - e identitetit - humbja e vetvetes s trashguar, bashk me mnyrn e jetess, q nga ndrtimi i shtpive deri n komunikimin me Zotin dhe braktisjen e atdheut, t gjitha si rezultat i qllimit "intelektualist" pr t shitur vetveten n shkmbim t nj identiteti tjetr, n krkim t jets s mir
187
Abaz Veizi
materiale, jan shkaqet e katastrofs kombtare t popullit shqiptar n Kosov. Autori ankohet pr rezistenc t pakt ndaj dhuns q vjen nga jasht, por q shtohet edhe s brendshmi, n nj popull t pushtuar. Problemet, n dukje jan t thjesht, megjithq njerzimi ka qindra popuj t skllavruar q e vuajn mungesn e liris dhe pa njohje t mtejshme q do t sillnin edhe qndrime t reja, zor se zgjidhjet do ishin t pranueshme e t dobishme.
188
Qazim Qazimi
Erveheja sintez e moralit shoqror t kohs

Shfaqja e shkrimit t bejteve (vargjeve) n letrsin ton sht e hershme dhe sipas shum dshmive e provave, ajo daton q nga paraqitja e islamit n trevat tona. Profesor Eqrem abej, n lidhje me paraqitjen e elementve t Lindjes n gjuhn shqipe, ndr t tjera, thot: Orientalizmat e para ndr t folme shqipe u vrejtn q nga viti 1336, kur n Shqipri u dukn pr her t par mercenar turq nn komandimin e perandorit bizantin, Androniku III Palelogut, t cilt kishin ardhur t shuanin nj kryengritje q kishte plasur n Jug t Shqiperis.1 Ndeshja e par, ballafaqimi i orientalizmave me shqipen, si thekson gjuhtari yn shum i njohur, profesor abej, ka rndsi t dyfisht; n rend par ka rndsi historike, sepse bn t mendojm se islami n trevat tona ka mbrritur edhe para ardhjes s osmanllinjve dhe s dyti, ka rndsi kulturore, sepse Lindja - Islami, ka ushtruar ndikim mbi shqipen dhe mbi kulturn shqiptare dhe ajo qysh hert sht prezente n kto treva, gati para shtat shekujve. Vet poett q kishin msuar npr medrese dhe shkruanin divane turqisht e persisht, nisn t shkruanin poezi shqip pr publikun q kishte kaluar npr mejtepe, q ishte familjarizuar deri diku me temat, gjinit dhe stilin e
1 Mehmet Halimi, Ndikimi i orientalizmave n fushn e fjalformimit ndr t folme shqipe, Gjurmime Albanologjike, 22-1992 Prishtin, 1993, f. 116.
letrsis orientale, po sishte n gjendje ti shijonte, thoshte nj shkenctari yn i mirnjohur.2 Shkrimtart q n aspektin shpirtror dhe kulturor ishin formuar nn ndikimin e kulturs s lindjes, n realitet, asaj islame, sht e kuptueshme q, edhe kur jan marr me probleme shoqrore, t jen marr n kuadrin e ksaj kulture dhe sipas koncepteve e n harmoni me normat islame. Nga ana tjetr, prmbajtja e ksaj letrsie sht m komplekse dhe m e gjer se sfera e motiveve q lidhen me fen islame. Ajo nuk mund t ishte e shkputur nga trualli ku lindi, nga bota e njeriut shqiptar dhe prjetimet e tij emocionale. Ashtu sikundr ishte letrsia fetare shqipe letrsi qendrore pr shtresn e klerit katolik dhe ortodoks, ashtu sikundr letrsia popullore letrsi qendrore pr popullsin shqiptare, para s gjithash, pr popullsin fshatare, ashtu ishte letrsia e bejtexhinjve dhe e autorve t tjer q shkruanin me alfabetin arab, letrsi qendrore pr shtresn qytetare, sidomos pr at qytetare muslimane: pr kallft, pr zanatinjt, pr tregtart dhe pr npunsit, do t konstatoj nj akademiku yn.3 Kur vlersojm kt poezi t shkruar me alfabet arab, duhet t kemi parasysh dhe duhet nisur nga kndvshtrimi se lidhja e poetit me lexuesit, n rend t par, vihej n mnyr verbale n sfern fetare. Poezia fetare prmbante edhe element t poezis shoqrore, kurse poezia patriotike grshtohet me iluminizmin fetar dhe idet e elementt patriotik, vetm mund t ndrthureshin me tema t tilla n poezin e shkrimtarve t vjetr q kan shkruar me alfabet arab.
Hasan Kaleshi, Roli i Shqiptarve n Letrsit Orientale, separat, Universiteti i Prishtins - 1976, f. 152.
2 3
Rexhep Qosja, Porosia e madhe, Rilindja, Prishtin, 1990, f. 40.

191
Qazim Qazimi
sht i njohur fakti se nj numr studiuesish tan kan shprehur rezerva ndaj letrsis shqiptare t shkruar sipas modeleve t Lindjes, por edhe kur i jan qasur ksaj veprimtarie letrare, n momente t caktuara historike ka ndodhur t mos i ken br trajtim t mirfillt shkencor e pa paragjykime ideologjike. Kt segment t letrsis son t vjetr shkruar me alfabet arab, ndoshta n pamundsi q ta lexojn, ta shfrytzojn e ti njohin vlerat reale artistike-kulturore t saj, shumkush e ka par, t themi, me nj doz prbuzjeje e cinizmi, duke e injoruar e mohuar. M duket se ndoshta, s`kemi qen mjaft t ndrgjegjshm se me nj sjellje t till kemi varfruar letrsin kombtare, kemi varfruar kulturn ton t gjithmbarshme. Njri ndr studiuesit m serioz dhe njohsi m i mir i ksaj pjese t letrsis s vjetr shqipe, t shkruar me alfabet arab, Osman Myderizi, pr punn e br n hulumtimin, gjetjen dhe grumbullimin e ktyre teksteve, thot: M 1950 filloi n nj shkall t gjer puna pr zbulimin dhe grumbullimin e teksteve shqipe me alfabet arab. Krkimi filloi s pari n Bibliotekn Kombtare, ku u gjetn katr dorshkrime t panjohur. Nj nga kto ishte me shum rndsi se prmbante origjinalin e Ervehes s Muhamed amit4 Muhamet Kyyku - ami (1782-1844 m. 1197-1260 h.) i takon epoks s poetve tan t hershm q kan shkruar me alfabet arab, t quajtur m von shkrimtar bejtexhinj, t cilt kan shkruar divane, kaside, poema, gazele, mevlude, bejte, ilahi e poezi t ndryshme. Veprimtaria letrare e Muhamet amit, le q nuk i sht prezentuar lexuasit e tra, por edhe ajo pjes q i sht ofruar, si ishte e vetmja "Erveheja", deri n vitet 90 nuk i sht prez4 Osman Myderizi, Tekstet e Vjetra Shqipe me Alfabet Arab, Konferenca e Par e Studimeve Albanologjike, Tiran, 15-21 nntor 1962, bot. Tiran, 1965, f. 290.
192
antuar opinonit ashtu si ishte e si duhej paraqitur. Thn ndryshe, ajo q i sht ofruar, si ishte "Erveheja", version i botuar nga Jani Vretoja, ishte e deformuar dhe e sakatosur nga koncepti substancial i saj. Edhe Muhamet ami n veprimtarin e tij letrare nuk ka mundur t dal jasht kornizs s shkrimtarve musliman q kan shkruar me alfabet arab. Edhe te ky, vetdija fetare, elementi islam, manifestohet dukshm dhe n mnyr shum t theksuar. Edhe ky problemet i sheh dhe i zgjidh sipas koncepteve, parimeve dhe normave fetare islame jo vetm t atyre me karakter e prmbajtje fetare, po edhe te poezit me tem laike, historike, atdhetarie, sociale, shoqrore, etike, erotike etj. Duhet pranuar, ngase sht fakt i pamohueshm, se letrsia me alfabet arab i dha Rilindjes nj gjuh t prpunuar, e Muhamet ami i dha poemat e para - Ervehen dhe Jusufi dhe Zulejhan e me kto i dha edhe modelet pr epopen e letrsis shqiptare. Erveheja sht ndr veprat m t rndsishme, n mos m e rndsishmja e Muhamet amit. Kjo vepr n fillim mbante titullin Revza (Kopshti). sht shkruar midis viteve 1818-1820. M von sht konsatuar se poema Erveheja sht prshkruar nga kushriri i Muhamet amit, mulla Sulejman Ymer Kyyku, ndrsa mulla Hydo Gjirokastriti e ka plotsuar dhe e ka prfunduar, duke i shtuar 4 strofa katrshe. Kshtu, sipas variantit t par, origjinalit t Muhamet amit, poema ka 214 strofa, ndrsa sipas variantit t H. Gjirokastritit, ka 218 strofa. Jani Vreto botoi variantin e mulla Hyda Gjirokastritit m 1888, duke i shtuar edhe 8 strofa t tjera. Por, ktu duhet cekur se botimi i Vretos, dy strofat e para t origjinalit dhe dy t fundit, nuk i ka. Nj ndr veprat m t realizuara artistikisht, me ide t pasura e vler t madhe letrare, e sigurisht ndr veprat m t shquara, por edhe vepra e par e botuar e Mu-
193
Qazim Qazimi
hamet amit, sht pra poema e tij e mirnjohur "Erveheja". Frymzimin pr kt poem t gjat prej 856 vargjesh, me gjithsej 17 faqe, Muhamet ami thot se e ka marr nga nj libr q mbante emrin "Revza" (kopsht), emr t cilin e thekson dhe e z n goj poeti q n strofn e par n origjinalin e ksaj poeme: Pa digjoni nj hiqajet t zemanrave t par, n Revza e bn' rivajet punra q kan gjar. 5 Me kto vargje, Muhamet ami na bn me dije se "hiqajen"-tregimin e "Ervehes", q ka ndodhur n kohra t hershme "zemanrave t par" e bn "rivajet" - sht rrfyer n librin "Revza", por nuk na jep t dhna dhe hollsi t tjera rreth ktij libri, nuk na bn me dije se kush sht autror i tij e n far gjuhe sht origjinali i "Revza"-s. Nisur nga ktu, u jemi qasur hulumtive pr t zbuluar se cila dhe vepr e kujt sht "Revza" ku eventualisht sht bazuar, e ka prshkruar apo e ka prkthyer ami, pr ta shkruar poemn e tij "Erveheja". Sipas mendimit ton e duke u mbshtetur n fakte, kujtoj se "Revza" e cituar nga ami, sht vepra prozaike "Revzatu-s Safa" arab. "Revdatus-Safa" - (Kopshti i pastr) i autorit persian Mirhandit me origjin nga Buharaja, i cili ka jetuar e vepruar n oborrin e dinastis s timurajve n Herat, ku edhe ka vdekur m 1498. Sipas nj mendimi tjetr, burimi i ksaj poeme ka t ngjar t jet nj variant poetik i rrfenjs prozaike "Tyti-nameja" persiane (Libri papagajve), vepr e Zijaud-din Nakshebi (vd. 750 h. /1349 m). Vepra prmban tregime. N gjuhn turke nga persishtja e kan prkthyer Sari Abdullah dhe
194
Mehmed Kadri. Vepra sht botuar n Stamboll n vitin 1257 h./1841/42 m.5 Nga kto t dhna, mund t konstatohet se "Tyti-nameja" n turqisht sht botuar dy dekada pas "Ervehes" s Muhamet amit, e shkruar m 1818- 1820 n gjuhn shqipe, q nnkuptohet se Muhamet ami temn pr "Ervehen" nuk e ka marr nga varianti turk, por nse ka marr dika, mund ta ket marr nga ai pers. U tha se Ervehen" i pari e ka botuar Jani Vreto n Bukuresht m 1888, po jo origjinalin e veprs, jo dorshkrimin e Muhamet amit. Ai kishte arritur t gjente vetm nj strkopje n Stamboll, t prshkruar nga mulla Hydo Asqeriu prej Gjirokastre. Jani Vreto, duke dashur t qronte fjalt e huaja, si: arabe, osmane, perse e greke q kishte prdorur poeti, me apo pa qllim, e ka ndryshuar n mjaft raste ndrtimin e vargut t tradits e t Lindjes, por mbi t gjitha, ka cenuar prmbajtjen themelore islame, t ciln kishte vepra n origjinal. Edhe pse vet Muhamet ami pranon se lndn pr shkrimin e "Ervehes" e ka t nxjerr nga "Revza", (Revzatus-Safa, Q.Q.), pr t cilin bm fjal m hert. Edhe pse ka mendime se "Erveheja" mund t jet nj variant i "Tyti-names" t Zijaud-din Nakhshebis. Edhe pse te "Erveheja" ndrhyn n nj mnyr apo tjetr Gjirokastriti e Vretoja. Edhe pse "Ervehes" i sht shtuar apo hequr ndonj strof, si pam, me qllim t mir, pr ta br t kapshm pr gjitha shtresat apo nga barrierat ideologjike-fetare, poema "Erveheja" e Muhamet amit s'sht as prkthim e as prshtatje. Ajo sht vepr origjinale e Muhametit, i cili nga "Revza" mori vetm subjektin dhe pr t nxjerr prej tij nj poem morale islame, t ciln e zgjeroi, e prpunoi rishtazi, n prshtatje me qllimin moralizues islam-shqiptar q ndiqte me lexuesit shqiptar, t cilve u
5 Shih Agah Sirri Levend, Tyrk Edebijati Tarihi, cild.-I- Ankara: Tyrk Tarih kurumu, Basemevi, 1984, f.231. shih f. 46.
195
Qazim Qazimi
drejtohet. Kshtu nga mnyra e paraqitjeve t ngjarjeve, nga natyra e zhvillimit t tregimit, nga konstruktet e shprehja krejt shqipe, nga pamjet e situatat e krijuara t ambientit shqiptar, vepra mori nj fytyr t re, formn e nj poeme origjinale konform normave morale islame. Meq poema Erveheja sht vlersuar si nj vepr erotike, sht interesant t vshtrohet kndi nga ku i qaset Muhamet ami ktij motivi. N kt poem nuk kemi erotik, nuk kemi dashuri romantike, nuk kemi t riun q i vrtitet dhe i jep komplimenta t dashurs s tij, nuk e gjejm at t ket synim shfryrjen e pasioneve e t epsheve t tij, nuk kemi femrn, t ren e cila me lajkat e saj tregon bukurin fiziologjike pr t sensibilizuar a pr tu trhequr vmendjen t rinjve me lakuriqimin e pjesve t trupit t saj. Ktu kemi shkrimtarin q pr nj ast ndalet n zemrn e plagosur t dashnores- bashkshortes, n vuajtjet e saj shpirtrore e fizike, n plagn q i sht hapur nga i shoqi i saj t posamartuar, i cili pr arsye t theksuara, detyrohet t largohet e t ndahet nga bashkshortja e re besnike, e paluhatshme n nderin, karakterin dhe moralin e saj, e cila u prballoi t gjitha joshjeve t t pamoralshmve. Erveheja-heroina, kjo krijes me virtyte hyjnore e pa t meta, kjo shmblltyr e gjinis femrore, magjepsse, e bukur e me karakter t fort, e menur e me zgjuarsi t jashtzakonshme, e msuar e me moral t lart, e ditur e me virtyte fisnike, e cila kishte formim intelektual islam, bie viktim e bukuris s saj, e dashuris s saj, e ndershmris s saj, e bujaris s saj e bamirsis s saj dhe prej dashuris s flakt, t paprshkrueshme, t paprballueshme ndaj saj, nxitet urrejtja fiktive nga t pamoralshmit, me urrejtje e shpifje me qllim shrimin e plagve t dashuris. Nisur nga ktu, shum padrejtsi, shum t kqija t mdha i bhen asaj, saq heroins i lndojn shpirtin, i
196
njollosin moralin, i dmtojn trupin, i sjellin fatkeqsi e vuajtje marramendse. "Bukuria pr Ervehen u b kob, at e provokuan njerz t kategorive t ndryshme t afrt familjarisht dhe t largt, t begat e t varfr, intelektual dhe injorant. N t gjitha rastet, u tregua e vendosur, sakrifikoi do gj vetm pr t shptuar apo pr t ruajtur moralin."6 Elementi islam n "Erveheja" Edhe n poemn "Erveheja" t Muhamet amit, morali shoqror i kohs sintetizohet fuqimisht me moralin universal islam. Poema "Erveheja" sht llogaritur si poem erotike dhe ndr t parat e llojit t vet n letrsin shqipe, megjithat, nuk ka dyshim se dashuria e paraqitur n kt poem prkon me kohn, lind zhvillohet dhe prfundon n harmoni me principet islame e duke i respktuar normat e tij. Erveheja (heroina e poems), sipas kritereve t kohs, ishte nj femr komplete, ideale, magjepsse q do ta lakmonte dokush pr bashkshorte: Erveheja qe nj grua, q s'kish shoqe nd'at dit: vajz dhe si u martua, posi hna q bn drit.7 Bashkshorti i saj ishte nj burr q kishte nuhatur bukurin dhe personalitetin e Ervehes dhe, prve saj, nuk do t ekzistonte femr tjetr si ajo pr t'lidhur fatin me t: Burr'i saj e kish n nazar, q s'e duaj vethen,
6 Dr.Mahmud Hysa, Autor dhe Tekste nga Letrsia e vjetr shqiptare -II, Flaka e vllazrimit, Shkup, 1995, f. 187. 7 Dr.Mahmud Hysa, Autor dhe Tekste nga Letrsia e vjetr shqiptare II, Flaka e vllazrimit, Shkup, 1995, f. 202.
197
Qazim Qazimi
as m tjetr bn karar' grua, vese Ervehen.8 Q n fillim vrejm se tek personazhet kryesor t Muhamet amit n poemn "Erveheja", tek ifti i ri, veojm nj dashuri karakteristike me tipare tipike islame. Tek ata jan paraqitur ata prbrs parsor dhe t domosdoshm q ojn drejt nj dashurie natyrale, t sinqert e t ndershme, shum emocionale, pa lajka, pa mashtrime, pa aventura, thjesht e lindur dhe e zhvilluar prbrenda normave islame, e cila prfundon me martes legjitime t t rinjve. Ky moral islam pr momentin ishte shum me rndsi, prandaj edhe e prshkon tr poemn. Dhe ky element pr nj autor, poet t besimit islam, si ishte Muhamet ami, pr kohn, pvese ka peshn, ka edhe arsyen e vet, n mnyr q lidhjet bashkshortore q do t nisin mes dy t rinjve t paraqiten legjitime e n harmoni me islamin. N dallim nga lidhjet bashkshortore islame q jan t moralshme, legjitime e civilizuese, n poem jan paraqitur edhe ato gjeste t nxitura nga pasionet e dominuara nga epshi, gjeste t nivelit t ult e shtazarak, jo t logjikshme, jo t ligjshme, q ojn kah turpi, kah e pamoralshmja, kah harami - e ndaluara. Burri i Ervehes niset pr n kurbet, pasi i mori vllait premtimin pr tu kujdesur pr shtpin dhe gruan e tij. I kunati i saj, nj hipokrit, i nxitur prej "qoftlargut" dhe i shtrnguar nga epshi, theu besn q i kishte dhn t vllait dhe i vrsulet Ervehes (heroins) q me do kusht t ket marrdhnie intime me t, duke tentuar ta bind se nuk ka pr t marr vesh askush pr lidhjet e tyre dhe krkon prej saj t heq do dyshim se nj dit do t hetohet nga burri i saj pr tradhti bashkshortore. Ajo i prgjigjet bindshm se nuk ka kurrfar "vesvese" dyshimi, por as q i shkon
8
Vepra e cituar, f. 202.

198
mendja pr nj akt t till t turpshm, ngase ajo ka dron e All-llahut, meq nj pun t till si ishte "zinaja", All-llahu e kishte br "haram" (t ndaluar) dhe s dyti, nj vepr e shmtuar e asaj natyre, sipas tradits shqiptare, vlersohet si nj pun tepr e lig: Vesvesera u' nuk kam po valaqin m vjen frik, se Allahu e bn haram, isht edhe nj pune lig.9 Sa kmbngulse duket dhe sa e bindur sht ajo n vetvete pr t ruajtur karakterin e moralin e saj dhe nderin e besn e t shoqit dhe sa bindshm e mbshtet qndrimin e saj n fakte dhe argumenta shkencor-fetar-islam, dshmojn vargjet n vijim: Jo q jam e martuar, Po dhe t mos kesh burr, N fiqir s'm ka shkuar Zina q t bnj kurr.10 Poeti, n kto vargje, e paraqet Ervehen si nj intelektuale t madhe. Ajo sht e arsimuar dhe njeh ligjet e Allllahut t kodifikuara n Kur'an. Ajo di se 'sht "zinaja", cilat jan pasojat e saj, cilat jan sanksionet sipas sheriatit drejtsis islame pr kryesin e nj vepre t shmtuar si sht zinaja. Fuqishm tingllon mendimi: "N fiqir s'm ka shkuar/zina t bnj kurr". Erveheja e di hollsisht se zinaja (marrdhniet seksuale jasht kunore), sipas sheriatit islam, klasifikohen n dy kategori: - T pars i takojn beqart (t pamartuarit), t cilt po prishn moralin e tyre, po ushtruan marrdhnie seksuale
Dr. Mahmud Hysa, Autor dhe Tekste nga Letrsia e vjetr shqiptare II, Flaka e vllazrimit, Shkup, 1995, f. 205.
9 10
Vepra e cituar, f. 205.

199
Qazim Qazimi
n mnyr t paligjshme, pason dnimi mbi ta dhe ky dnim bazohet dhe gjen mbshtetje n ajetin e dyt t kapt. En-Nur t Kur'anit, ku thuhet: "T amoralshmen dhe t amoralshmin, fshikulloni do njrin prej tyre me nga njqind kamxhik".11 -Kategoris s dyt i takojn t pamoralshmit e martuar, t cilt ushtrojn marrdhnie seksuale jasht kunore. Vepra e ktyre vlersohet si krim dhe t amoralshmit, pasi t jet dshmuar vepra e tyre me katr dshmitar okular, dnohen me vdekje (gjuajtje me gur gjer n vdekje). Ekzekutimi duhet t jet publik. Sipas ktij ligji t sheriatit islam, po t'u prgjigjej Erveheja joshjeve t t kunatit, ajo do t dnohej me vdekje mbytje me gur, ngase kjo ishte e martuar. Kt ligj Erveheja e di dhe morali e nderi i saj islam nuk e lejojn q ajo t'i nnshtrohet nj aventure t pandrgjegjshme. All-llahu e kishte br haram zinan, prandaj edhe po t ishte e pamartuar, t mos flasim q ajo kishte burr, nuk do t pranonte t bnte zina asnjher. Edhe kshtu ta di jekin ta beso me t vrtet, ajo pun s'isht memqin prmbi mua t bnet.12 Pr t ruajtur moralin shoqror shqiptar t kohs, me sa duket, e preokupon mjaft autorin; ai edhe m tej n poemn e tij sintetizon moralin shoqror me moralin islam. Personazh kryesor t poems s tij ka zgjedhur Ervehen, e cila, megjith shpirtdlirsin dhe moralin e lart q ka, ka t rrezikuar jetn e vet nga dnimi me vdekje nn akuzn si e pamoralshme. Shpirtligt, t cilt pr shkak t zilis dhe mossuksesit t asaj q t shfryjn epshin mbi Ervehen,
11
Kuran, Kapt. Nur: 2.
12 Dr. Mahmud Hysa, Autor dhe Tekste nga Letrsia e vjetr shqiptare II, Flaka e vllazrimit, Shkup, 1995, f. 205.
200
jan t gatshm ta likuidojn edhe fizikisht, prandaj e akuzojn parreshtur si t pamoralshme. Kunati i pabes, t cilit i shkoi fytyra kur ia msyni, por nuk arriti t njerzoj Ervehen, iu krcnua se ka pr t'u hakmarr dhe nuk ka pr ta ln gjall: Moj bistre, kthenet i thot, se 'm godite n ball, po dij q, u' ty n bot s'kam pr t ln gjall".13 Kunati hipokrit e dinte se mnyra m e leht pr t'u hakmarr ndaj Ervehes, e cila nuk iu prgjigj aventurave t tij, n njrn an dhe pr t humbur gjurmt e pabesis s tij ndaj t vllait q i kishte ln amanet shtpin dhe familjen, n ann tjetr, e akuzoi Ervehen si t pamoralshme, i vetdijshm se po u realizua kjo akuz, sipas sheriatit islam, Erveheja do t dnohej me vdekje: T nesrmen me nat n gjyq qe klthet e par, kurv dolli ime kunat tha, me turproj vllan".14 Meq sipas sheriatit islam, pr t'u gjykuar dhe dnuar pr pun kurvrie lypen prova, duhen katr dshmitar pr t dshmuar krimin e br, t cilt me koh i kishte siguruar kunati: Tha: kam njers t besuar q me sy t tyr' e pan, t cilt' i pat paguar' dhe si dontej ay than.15
Mr. Hajdar Salihu, Poezia e Bejtexhinjve, Rilindja, Prishtin, 1987, Erveheja, f. 178. Mr. Hajdar Salihu, Poezia e Bejtexhinjve, Rilindja, Prishtin, 1987, Erveheja, f. 179.
13
14
201
Qazim Qazimi
sht me rndsi t theksohet se autori m prpikmri dhe fanatizm mbron t drejtn e sheriatit gjat zhvillimit t ngjarjes. Ai ka parasysh se duhen siguruar katr dshmitar okular pr t dshmuar veprn. N t kundrt, po t ishin m pak se katr apo po t trhiqej ndonjri prej katr dshmitarve, t gjith shpifsit do t shpalleshin si gnjeshtar dhe pr kt shpifje, donjri prej tyre do t dnohej me nga 80 (tetdhjet) shkopinj, rrahje pr fyerje morali. N Kur'an thuhet: sht m rndsi t theksohet se autori m prpikri dhe fanatizm mbron t drejtn e sheriatit gjat zhvillimit t ngjarjes. Ai ka prasysh se duhet siguruar katr dshmitar okular pr ta dshmuar veprn. N t kundrtn po tishin m pak se katr, apo po t trhiqej ndonjri prej katr dshmitarve, t gjith shpifsit do t shpalleshin si gnjeshtar, dhe pr kt shpifje, do njri prej tyre do t denohej me nga 80 (tetdhjet) shkopi, rrahje pr fyerje morali. N Kur'an thuhet: "Dhe ata q akuzojn njollosin n moral femrat e ndershme e pastaj nuk sjellin katr dshmitar, rrihini me nga tetdhjet kamzhik dhe mos ua pranoni m kurr dshmin e tyre".16 Mbshtetur n dshmit e katr dshmitarve okular (edhe pse gnjeshtar), gjyqi duhet t marr vendim: Q thosh: Grua q ka buurr, kurv po q t zihet, t'a mbulojn me gur, ky mundim pr t duhet.17 Vendimi i gjyqit i bazuar n dshmit e dshmitarve, merret i prer:
15 16 17
Mr. Hajdar Salihu, vepra e cituar, f. 179. Kuran, kapt. En-Nur, ajeti 4.
Mr. Hajdar Salihu, Poezia e Bejtexhinjve, Rilindja, Prishtin, 1987, Erveheja, f. 180.
202
Kt funt gjyqit i than kshtu mundimn ja pren, merreni tanin, than, pr t mjern' Ervehen.18 Kurvria vlersohet si pun tepr e poshtr, tepr e keqe, si krim q bn pjes ndr mkatet m t mdha n fen islame. Pr t patur efekt m t madh n edukimin e shoqris dhe n moralin e tyre, ekzekutimi i kriminelit bhet sheshazi, publikisht, para mass, e cila merr pjes aktive n ekzekutim: Jasht n nj brek e suall' thirr botn, an e mban, n kmb' e ngren t gjall, n qipi gur e mbuluan.19 Ervehen e ekzekutuan dhe e lan pr t vdekur, por ajo nuk e kishte patur t shkruar vdekjen, prandaj edhe i mbijetoi ndshkimit t pamerituar. Nga grumbulli i gurve me t cilt ishte gjuajtur si dnim i caktuar pr kurvri, e nxori nj Arab (Bujari, sipas variantit t Vretos), i cili m von i shpalli dashurin dhe i ofroi martes, por ajo iu prgjigj: "U s'ka br zina kurr" ngase "isht haram me qitab". Konceptit islam Muhamet ami i qndron besnik dhe nuk i shmanget pr asnj ast. Ky koncept vazhdon ta shoqroj poemn gjer n prfundim, (sipas variantit origjinal t Muhamet amit), por jo edhe sipas atij q botoi Jani Vreto, i cili me rastin e botimit t poems, si e tham m lart, e ndryshoi rrnjsisht kt koncept. Frym dhe element islam ami ka futur n vepr jo vetm n jetn personale t Ervehes, kur ajo falet e lutet, kur ajo bn vepra humane, kur ajo mjekon, kur bhet fjal pr aftsit mjekuese t saj, por edhe n at kolektive18 19
Vepra e cituar, f. 180. Po aty, f. 180.

203
Qazim Qazimi
shoqrore, kur ajo sht duke udhhequr shtetin. Erveheja, para do hapi q merr pr mjekim t pacientve t saj, aftsit e veta shruese i mbshtet n ndihmn e Allllahut. Pr t patur puna sukses e pr t qen e mbar, ajo para do veprimi bn duan. Zoti na dha padishahn! duan' u bn menjher e shron ibad-ullahn. (str. 151) Kur prfundojm me "Ervehen", shohim se kemi patur t bjm me nj poem, heroina e s cils ishte nj besimtare e devotshme, e arsimuar, intelektuale e formuar, shqiptare muslimane e cila, para se t nis ndonj pun t "hajrit", bn "dua"- lutet, vepron me "sheriat" n harmoni me "Qitabin" - Kur'anin. Ajo di 'sht "harami" e 'sht "hallalli", ajo njeh "Halikun" - Krijuesin e saj, e falenderon dhe i shpreh mirnjohje Atij pr t gjitha dhuntit, i krkon "istigfar" - falje pr lshimet dhe gabimet, lyp "rahmetin" mshirn nga "Rrahmani"- i Gjithmshirshmi dhe do t mir q bn, e bn pr t arritur "rizan" - knaqsin e All-llahut. E tr kjo frym islame q prshkon veprn, gjendet n origjinalin e "Ervehes", shkruar nga Muhamet ami, por fatkeqsisht, jo edhe n botimin e Jani Vretos. Osman Myderizi ka thn se Erveheja n Rilindje qe libri m i dashur dhe m i krkuar. Ajo sht br popullore dhe lexohet me ndje edhe sot. Emrin e saj q sht emri i heroins s novels, e mbajn edhe tashti mjaft vajza e gra n Kor, Gjirokastr e amri. Letrsia e re nj heroin t till, q sht br kaq popullore, se ka krijuar ende.20
20 Osman Myderizi, Tekstet e vjetra shqip me alfabet arab, Konferenca e Par e Studimeve Albanologjike, fq.290, Tiran, 15-21 nntor 1962.
204
Mesazhi n "Erveheja" Nisur nga varianti origjinal i poems "Erveheja" t shkruar nga Muhamet ami, pr dallim nga botimi i Vretos, mund t konstatohet bindshm se kjo vepr si tem themelore shtron moralin islam t nj femre, e cila, prve bukuris natyrore q sht dhunti e Zotit, bess shqiptare si tradit trashgimore, ka edhe nj arsimim, kultur e formim intelektual islam. ami e zgjodhi kt tem jo aq shum pse n rrethin ku jetonte ai kishte marr prmasa t gjera "zinaja" (kurvnija), jo edhe aq shum sa pr t'u br me dije njerzve ndalesn e marrdhnive seksuale jasht kunors, "haramin e zinas" dhe pasojat e saj. Ai kt tem m tepr e zgjodhi pr t'i dhn krah iluminizmit, n veanti atij fetar e pr t bindur burrat fatkeq q pr shkaqe t ndryshme largoheshin nga grat e tyre t posamartuara dhe mrgojn larg nga ato, se po u martuan me femra t arsimuara, t kulturuara, me theks t veant, intelektuale, t brumosura e t formuara shpirtrisht e fetarisht, ato do t mbeten t ndershme edhe nse provokohen, si ishte rasti me Ervehen. S dyti, t heq nga koka e t pamoralshmve, nga mendja e injorantve, paragjykimet fyese e nnmuese pr gjinin e bukur se "do femr apo do grua sht e pandershme". Nuk dyshoj se ky mesazh i tij ishte tepr i qlluar pr kohn e poetit, por mendoj se kt pik, po ta kishim vshtruar n kontekst me momentin aktual t kohs, ather do t bindeshim se ai sht i domosdoshm edhe pr aktualitetin e sotm, kur prostitucioni ka marr prmasat e nj fatkeqsie kombtare, e ndoshta edhe ndrkombtare. Sot, n shoqrin perndimore ku civilizimi, fuqia materiale, dhuna, trafikimi, knaqsia, pasioni e seksi thuajse
205
Qazim Qazimi
jan br objekt i nj prkushtimi t shfrenuar. Si pasoj e ksaj, femra edhe njher filloi t humbas pozitn dhe autonomin e saj si qenie njerzore dhe u b objekt pr knaqsi fizike t t tjerve e pr promovim tregtar. Qllimi i saj n jet tani sht m shum t ekspozoj feminilitetin e saj sesa ann njerzore e humane. Ajo tani ka humbur dinjitetin, mizorisht po shfrytzohet dhe pr interes t gjinis tjetr, sht n gjendje t fallsifikoj strukturn dhe pamjen e saj natyrale me t gjitha mjetet artificiale vetm pr t shtuar joshjen e saj n syt e meshkujve. Jam i bindur thell se si n kohn e amit, por edhe m shum sot, kjo e lig morale, kjo e shmtuar prostitucioni, mund t eliminohej ose s paku, t mjekohej m sukses prmes arsimimit dhe moralit fetar islam, si ather, po ashtu edhe sot, gj q i mungon rinis ton n mnyr t dukshme. Prishtin, m 19, 04, 2003
206
Grup autorsh SHTRESIMET E IDENTITETIT KULTUROR SHQIPTAR
Lektore Elvana Zaimi
Prgatitja kompjuterike HATT Design - Prishtin

044 135-732
Botoi: Shoqata Kulturore ZRI YN - Prishtin, Rr. Nn Tereza, nr. 132/ 1A Nr. i tel. 044 144476 e-mail: info@zeriyne.com www.zeriyne.com Shtypi: FOCUS Prishtin
044 168 489

Shtresimet e Identitetit Kulturor Shqiptar Kajoli Morina Et Al 2003

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Shtresimet e Identitetit Kulturor Shqiptar Kajoli Morina Et Al 2003

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

SHTRESIMET E IDENTITETIT KULTUROR SHQIPTAR

Zri Yn Prishtin 2003

Botues: Shoqata Kulturore Zri Yn

Pr botuesin: Muhamed Jusufi-KAJOLLI

Redaktor: Milazim Krasniqi

Qemajl Morina Identiteti fetar i shqiptarve........................................... 25

Fadil Maloku Shtresimet e identitetit kulturor t shqiptarve t Kosovs.............................................................................. 78