T.C.

MMAR SNAN GZEL SANATLAR NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS SOSYOLOJ ANABLM DALI GENEL SOSYOLOJ VE METODOLOJ PROGRAMI

1980DEN GNMZE TRKYEDE GLDR SNEMASININ DEM

YKSEK LSANS TEZ

Oylum aan 20096239

Danman: Yrd. Do. Dr. Sibel Yardmc

STANBUL 2009

NDEKLER

Sayfa No.

NSZ .................................................................................................................. II ZET .................................................................................................................... III SUMMARY ......................................................................................................... IV 1. GR ................................................................................................................. 1 2. CUMHURYETN KURULUUNDAN 1980E TRKYE SNEMASINDA GLDR ............................................................................... 5 2.1. 1923 1953 Dnemi .................................................................................. 5 2.2. 1953 1970 Dnemi .................................................................................. 11 2.3. 1970 1980 Dnemi ................................................................................ 20 3. 1980 DARBESNN TOPLUMSAL ETKLERNN GLDR SNEMASINA YANSIMASI ............................................................................. 29 3.1. 1980-1983 Dneminin Ekonomik ve Siyasal zelliklerinin Toplumsal Etkilerinin Gldr Sinemasna Yansmalar ............................... 29 3.2. 1983-1993 Dneminin Ekonomik ve Siyasal zelliklerinin Toplumsal Etkilerinin Gldr Sinemasna Yansmalar ............................... 38 3.3. Trkiyede Muhalif Gldr Sinemas Ve Kemal Sunal Olgusu ............ 47 3.4. lyas Salman Filmlerinde Kylnn Temsili ........................................... 54 3.5. ener en Filmlerinde Egemen Deerlerdeki Deiimin zleri ............... 58 4. 1990DAN GNMZE DEEN YAAM TARZLARININ TRKYEDE GLDR SNEMASINA ETKLER .................................... 66 4.1. Mizah Dergilerinin Dnemin Gldr Sinemas zerine Etkileri ........... 69 4.2. Yeni Mizahn Sinemayla Bulumas ve Gldr Sinemasnda Cem Ylmaz Dnemi ....................................................................................... 75 4.3. Magandann Film Kahraman Olarak Kabul Ve Recep vedik Filmleri ...................................................................................... 79 5. SONU ........................................................................................................... 85 6. EKLER ............................................................................................................ 91 7. KAYNAKLAR ................................................................................................ 102 8. ZGEM ..................................................................................................... 105

II

NSZ Yaadmz corafyada gldr, szl edebiyattan bu yana her zaman ilgi grm bir trdr. Trkiye sinemasnda da gldr, bu alanda ilk rnekleri veren Muhsin Erturuldan bu yana dil, slup ve konu seimi asndan ok sayda deiim geirse de halen en fazla izleyiciyi sinemaya eken tr olarak karmza kmaktadr. Trkiyede gldr sinemasndaki deiim bu alma kapsamnda ana ksmda irdelenmeye allmtr. almann birinci ksmnda, Muhsin Erturul dneminden 1980e kadar geen srete gldr sinemasnn tarihesi aktarlarak, geirdii deiimlerin ortaya konmas amalanmtr. kinci ksmda ise, 1980 darbesi sonrasnda yaanan siyasal ve ekonomik gelimelerin toplumsal yapya etkileri ve bunlarn gldr sinemasna yansmalar incelenmeye allmtr. nc ksmda ise, 1990 sonrasnda globalizasyonun da etkisiyle Trkiyede toplumsal yapda meydana gelen deiimler, mizah dergilerinin konu seimi, dil ve slup asndan yaad farkllamayla paralel olarak incelenmi; bu gelimelerin dnemin gldr sinemasna etkileri ortaya konmaya allmtr. Bununla birlikte, izleyicinin 1980den gnmze gldr filmlerinde konu, dil ve yaklam tercihlerinin sorgulanmas hedeflenmitir. kinci ve nc ksmda yer alan blmlerde bu temel problematik incelenmitir. 1980 sonrasnda Trkiyede yaanan siyasal ve ekonomik gelimelerin toplumsal etkileri ile bunlarn gldr sinemasna yansmalarn ortaya koymay amalayan bu almann planlanmas ve kaleme alnmasnda yol gsteren danmanm Yrd. Do. Dr. Sibel YARDIMCIya; almalarm srasnda desteini esirgemeyen Anabilim Dal Bakanm Yrd. Do. Dr. Levent ELDENZe teekkr ederim.

Haziran 2009

Oylum AAN

III

ZET 1980 darbesi sonrasnda uygulanan baskc ynetim anlay ve yeni ekonomik politikalar Trkiyede derin bir toplumsal deiime neden olmutur. Kyden byk ehirlere, zellikle stanbula yaanan gn sonular da bu deiim zerinde etkili olmutur. Bu yllarda toplumun itibar, drstlk, yardmseverlik gibi egemen deerleri zayflamaya balamtr. Bu durumun, dnemin gldr sinemasna bire bir yansd grlmektedir. zleyicinin o dnemde tercihi de toplumda meydana gelen deiimleri hicveden filmlerden yanadr. 1990 sonrasnda globalizasyonun da etkisiyle Amerikanlama olarak adlandrlan yaam tarznn Trkiyede de etkili olduu fast food zincirlerinin, alveri merkezlerinin, kullan-at rnlerin saysnn hzla artmasndan, tketime ve paraya daha fazla deer verilmeye balanmasndan anlalmaktadr. Toplumun byk bir kesiminin Batl gibi yaayarak, hayatnn kurgusunu i ve zel yaam olarak paralad grlmektedir. Bu paralanma nedeniyle zel yaama ve elenceye ayrlan zaman azalmtr. Bireyler, elence saatlerinde dedikleri cretin tam karln almak istemektedir. Ayrca zaman kurgusundaki bu blnme, herhangi bir noktadan yakalansa ya da bir blm karlsa bile fayda salanmaya devam edilecek elence trlerinin n plana kmasna neden olmutur. Bu durum, gldr sinemasna da yansm; izleyici btnlkl bir kurgudan ve hikayeden olumayan gldr filmlerine daha fazla rabet etmeye balamtr. ANAHTAR KELMELER: Gldr, Sinema, Mizah, Toplumsal Deiim, 1980 Darbesi

IV

SUMMARY After 1980 Turkish coup d'tat, oppressive governmet menality and new economic politics caused a deep social changing in Turkey. Consequences of migration from villages to big cities, especially to stanbul, effected this change. During these years preeminent values like reputation, honesty, benevolence began to decline. Social situation was reflected in this periods comedy cinema. In this period, audiences preferred to watch the movies which satirized the social changing. After 1990, with the effect of globalization, process Americanization influenced the life style in Turkey. This can be understood from increasing numbers of fast food chains, shopping malls, fast moving consumer goods and societys rising esteem to consumption and money. A wide part of the society began to live in an occidental way and separated their lifes into two parts as business and private. Because of this separation private time and fun hours decreased. Today people want to take the exact equivalence of the price they pay for fun. Besides, separation of time make popular the partite entertainment genres which can still make sense if one part is missed or catched from any point. This situation influenced the comedy cinema; audiences began to prefer more the comedy movies which do not have a solid story and fiction. KEYWORDS: Comedy, Cinema, Humor, Social Changing, 1980 coup d'tat

1. GR

nsann, dnyay anlama, yorumlama, kendi deneyimleri ve tasvirleri dahilinde dntrerek yeniden sunma abasdr sinema. Dier sanat dallar gibi Her insann zgl abasnn, dierlerininkiyle birlemesi ortaya ok merkezli, ok corafyal ve ok zamanl bir sinema alan karr. Bir alan olarak sinema, iinde gelitii toplumdaki yaam tarzlarnn, kodlarn, sosyal ve toplumsal gereklerin izlerinin srlebildii bir ortamdr. Sinema ayrca, toplumun beenilerinin, estetik gelimilik dzeyinin, deerlerinin yeniden yorumlanarak topluma aktarlmas ilevini gren gl bir anlatm aracdr. Sinemann gc, sunduklarn toplumun farkl kesimlerini etkileyebilecek kadar geni kapsaml bir ekilde aktarma imkanna sahip olmasndan gelir. Bu zellikleri bir lkenin toplumsal deiiminin, en azndan bir adan sinemasnn yarattklar zerinden incelenmesini mmkn klar. Gldr, hem izleyiciye vaat ettii elence hem de yaps itibariyle insanlar, olaylar, durumlar karikatrize ederek ok farkl formlarda sunma imkan tanmas nedeniyle en baskc dnemlerde bile sinemada kendine yer bulabilmi, birok zamanda ve corafyada sinemann kurtarcs olmu bir trdr. Bu nedenledir ki bir toplumun yaad olaylara verdii tepkileri, yaam tarzlarndaki deiimi, farkl sosyal kodlarn deiik yorumlarn gldr sinemas zerinden incelemek, inceleyen kiiye geni bir alanda, ok malzemeyle alarak zengin bir yorum yaratma imkan tanmaktadr. Trkiye sinemasna baktmzda da Cumhuriyetin kurulduu yllardan itibaren gldrnn arln grmek mmkndr. Bunun nedeni, Nasrettin Hoca, Karagz ve Hacvat, Kelolan gibi gldr figrlerinin hikayelerinin yzyllar boyunca aktarld, halen de varln srdrd; tuluatn ve meddahlarn ok

sevildii bu corafyada, gldrnn her dnem toplum tarafndan talep edilen bir tr olmasyla aklanabilir. Ancak bu aklama, gldrnn otoriteye kar tavrn kapsamad iin eksik kalacaktr. Gldrnn en nemli ilevlerinden biri olan hiciv, farkl zamanlarda, farkl corafyalarda, birok sanat tarafndan otoriteye kar yasak delici olarak kullanlmtr. Osmanldan bu yana, bu corafyada da gldrnn bu ilevinden yararlanlm; ou zaman iktidar tarafndan sansre urasa, sanatlar cezalandrlsa da gldr ve hicivden asla vazgeilmemitir. Trkiye sinemasna bakldnda, gldrnn farkl zamanlarda farkl amalara hizmet ettii grlmektedir. 1923-1953 yllar arasnda Trkiye sinemasnn tek adam olan Muhsin Erturul, vodvil tarzndaki salon oyunlarnn sinema versiyonlarn yaparak tiyatro izleyicisini sinemaya ekmeye almtr. Bu dnemde yaplan gldrnn eletirel zellii olduu sylenemez. 1950li yllarn sonlarndan itibaren sinema izleyicisinin artmasna paralel olarak hem gldr trleri eitlenmi hem de Cilal bo, Adanal Tayfur, Turist mer gibi yeni tipler ortaya kmtr. siz, eitimsiz, serseri ya da bkn tiplerin maceralarnn anlatld bu filmlerde, bol argoyla sslenmi diyaloglarla izleyiciyi gldrme amacndan tesini bulmak mmkn deildir. Trkiyede sinemann muhalif ve eletirel tavr, 1970lerin ikinci yarsndan sonra ortaya kmtr. zellikle Kemal Sunaln canlandrd aban tipiyle 1990larn ortalarna kadar kk insann sorunlar sinemaya tanm, hem iktidarn hem de toplumun eletirildii filmler retilmitir. Sunalla birlikte ener en ve lyas Salman da ayn yllarda, yeni toplum dzenini ve iktidar eletiren filmleriyle muhalif gldr sinemasndaki yerlerini almlardr. Sinema piyasasn yapmclarla birlikte datmclarn ellerinde tuttuu bu dnemde, izleyicinin beenisi riske atlmam, ticari baarnn n planda tutulmas, ok ilgi gren bu oyuncu dnda gldr sinemasnda yeni oyuncularn yetimesine imkan tanmamtr. Dolaysyla Trkiyede 1980lerin gldr sinemasna bu oyuncu damgasn vurmutur.

1980den Gnmze Trkiyede Gldr Sinemasnn Deiimi balkl bu tezin amac, konu ald dnemde Trkiyede gldr sinemasnda yaanan deiimin nedenlerini ortaya koyarak, toplumsal deiimin sinemaya etkisini bu tr zerinden tartmaktr. Bu tezde, 1980 darbesinin getirdii siyasal ve ekonomik politikalarn toplumsal yapya ve yaam tarzlarna etkisinden yola klarak, o dnemden gnmze kadar Trkiyede gldr sinemasnn yaad deiim ele alnacaktr. Konu, Trkiye sinemasnda gldrnn farkl tiplerle izleyiciye ulat 1950li yllardan itibaren ele alnabilecek olmasna ramen, arlkl olarak son 30 yllk srecin bu tezde incelenmesinin nedeni, bu dnemde toplumsal deiimin Cumhuriyet tarihinin nceki dnemlerine oranla daha hzl ve kkten yaanmasdr. Tezde, genel ve kabul grm bir ifade olan Trk sinemas yerine, Trkiyenin toplumsal altyapsn oluturan ve Cumhuriyetin kuruluundan gnmze kadar geen srete sinemann ekillenmesinde rol oynayan farkl kltrlere daha kapsayc yaklamak amacyla Trkiye sinemas ifadesi kullanlacaktr. kinci blmde, Cumhuriyetin kuruluundan 1980e kadar geen srete gldr sinemasnn geliimi ve ynetmenlerin gldr sinemasna yaklamlar incelenecektir. Bu srete ne kan gldr tipleri ve bunlarn gnmz gldr sinemasnda yaratlan tiplerle benzerlikleri irdelenecektir. nc blmde, 1980 darbesi sonrasnda ortaya kan yeni siyasal ve ekonomik koullarn toplumsal etkileri tanmlanarak gldr sinemasna etkileri Kemal Sunal, lyas Salman ve ener en filmlerinden seilen rneklerin analizinin yaplmasyla incelenecektir. Dnemin ynetmenleri yerine bu aktrn tercih edilmesinin nedeni, izleyicinin bu oyuncularla kurduu zdeliin, onlara ykledii

anlamn ynetmenlerin nne gemesidir. Bu oyuncular, rol aldklar farkl ynetmenlerin filmlerinde de benzer senaryolarda, benzer karakterleri canlandrmtr. Bu durum dnemin gldr filmlerinde ynetmenlerin belirleyici zelliklerini n plana karmasna engel olmutur. Drdnc blmde 1990dan gnmze kadar geen srete Trkiyede deien yaam tarzlarnn gldr sinemasna etkileri incelenecektir. Bu srete, sinemay besleyen bir kaynak olan mizah ile toplumsal yaam arasndaki iliki irdelenecek; mizahn dili, slubu ve konu seimindeki deiimin sinemaya yansmalar deerlendirilecektir. 1990 sonrasnda Trkiyede ekilen gldr filmleri arasnda en fazla sayda izleyiciye ulaan G.O.R.A., A.R.O.G., Recep vedik ve Recep vedik 2 incelenerek, dnemin mizah anlaynn sinemaya etkileri tanmlanacaktr.

2.

CUMHURYETN

KURULUUNDAN

1980E

TRKYE

SNEMASINDA GLDR

19. yzyln sonundan itibaren Osmanlda sinemaya merak duyulmaya balanm; zellikle Saray evresi bu yeni elenceye ilgiyle yaklamtr. Cumhuriyetin kurulmasndan sonra da sinemaya ilgi artarak devam etmi devlet ve ordu eliyle sinema desteklenmitir. Trkiyede gldr sinemasnn 1980 sonrasnda yaad deiimin yorumlanabilmesi iin, bu blmde, gldr sinemasnn 1980e kadar geirdii sre incelenecektir. 2.1. 1923 1953 Dnemi Trkiye sinemasnn 1923-1953 yllar arasnda geirdii dneme Muhsin Erturul Dnemi de denebilir. Daha sonra ad stanbul ehir Tiyatrosu olarak deitirilen Dr-l-bedayinin yneticisi olan Erturul, ynetmenlie balad 1922 ylndan sinemay brakt 1953 ylna kadar Trkiye sinemasnn tek adam olmutur. Sinemaclk yapt sre boyunca 30 film yneten Erturulun en youn eser verdii dnem ise 1922-1939 arasndaki 17 yllk sredir. Erturul, bu dnemde yeni ynetmenlerin yetimesine izin vermedii, sinema piyasasn tek bana elinde tuttuu, sinemay ikincil ura olarak grd, uzun yllar Trkiyede sinemann tiyatrodan bamszlamasna ve zgnlemesine engel olduu gerekesiyle sinemaclar ve sinema yazarlar tarafndan ok eletirilmitir. 1 Erturulun ynettii filmlerin byk ounluunun tiyatroda sahneledii oyunlarn, ayn tiyatro oyuncularyla, benzer bir dekorla kamera nnde tekrarlanmasndan ibaret olduu 2 gz nne alndnda sinemann zgnln baltalad konusunda yaplan eletirilerin haksz olmad grlmektedir. Ayrca,
1 2

Giovanni SCOGNAMLLO, Trk Sinema Tarihi, 58, 93, 94. A.g.k., 59.

bata Erturul olmak zere, bu dnemin tiyatrocular Batnn, zellikle de Fransz tiyatrosunun etkisi altnda kald, yabanc eserlerin adaptasyonuna arlk verildii iin Cumhuriyetin ilk yllarnda Trkiye tiyatrosu ve dolaysyla sinemas da Batnn etkisinde kalmtr. 3 Bu durum, Trkiyede sinemann temellerinin atld yllarda, zgn bir sinema geleneinin kurulamamasna neden olmutur. Nijat znn de iaret ettii gibi aslnda bir tiyatro insan olan Erturul iin sinema ikincil nemde bir itir. zn Trk Sinema Kronolojisi adl kitabnda Erturul'un, tiyatro mevsimi kapandnda ehir Tiyatrosu oyuncularn kamera karsna geirerek, onlara sezonda oynadklar bir oyunu tekrarlattn ya da herhangi bir yabanc filmi alp uyarladn aktarmaktadr. 4 Erturul, Fransz ve Alman tiyarosu ile Alman ve Bolevik Devrimi sonrasnda gelien Rus sinemasndan etkilenmitir. Sinemaclnn ilk ylnda edebi uyarlamalara ve tiyatro oyunu uyarlamalarna arlk veren Erturul, Halide Edip Advarn Ateten Gmlek (1923), Peyami Safann Szde Kzlar (1924) romanlar ile Dikran uhacyan ve Takfor Nalyann Leblebici Horhor (1923) adl nl operetini, Kzkulesinde Bir Facia (1923) adl tiyatro oyununu sinemaya uyarlamtr. 5 Sinema tarihisi Agah zg, etin A. zkrmn 1960l yllarn balarnda gldr sinemasn balca 3 blme ayrdn aktarr: Tarihi komediler, modern komediler ve serial komediler 6. Leblebici Horhor Trkiye sinemasnda, zkrmn tarihi komediler tanmlamasna uyan ilk filmdir. 1925 ylnda Rusyaya giderek Spartakus, Tamilla, Be Dakika, filmlerini eken Erturulun eserlerinde, Rus sinemas etkisi bu dnemden sonra grlmeye
3 4

A.g.k., 59. Nijat ZN, Trk Sinema Kronolojisi, 18. 5 Bkz. (1), SCOGNAMLLO, 69. 6 Agah ZG, Trk Gldr Sinemas Tarihi, Modern Zamanlar (Gz 2008)

balanmtr. 1922-1929 yllar arasnda imza att yedi filmden, sadece ikisi yabanc kaynaklardan uyarlamadr. 7 Ancak burada nemli olan ektii eserler arasnda uyarlamalarn oran deil, hem yabanc ve yerli tiyatrodan hem de yabanc lkelerin sinemasndan Trkiye sinemasna tad etkiler ve yntemlerdir. Ald karmak etkiler, Erturulun sinemasnda bulvar ve grand guignol 8 yaklamnn ar basmasna, sinema kuramnn kurucular olarak da kabul gren, sinemann ilk dneminin nemli ynetmenlerinden Sergei Eisenstein ile Vsevolod Poudovkinin kuramsal bak asna yzeysel olarak yaklamasna neden olmutur. Uyarlama eserlerin yan sra Trkiyedeki toplumsal konularla da ilgilenen, gerek olaylardan yola klarak oluturulan zgn senaryolar da filme alan Erturulun, ticari baar amacyla hareket ederek izleyici tarafndan beenileni tekrarlad sylenebilir. Gldrnn, stanbul tiyatrosunun hafif ve elenceli oyunlarna alk izleyici tarafndan ok ilgi grmesi, Erturulun bu trde birbiri ardna eserler vermesine neden olmutur. Erturulun en ok sayda eser verdii yllardan biri olan 1933te ektii drt filmden nn gldr olmas, ynetmenin bu tre verdii arln bir gstergesidir. Karm Beni Aldatrsa, Sz Bir Allah Bir, Cici Berber adl bu film, Erturulun sahne geleneinden ayrlmamasnn bir sonucu olarak ilerinde youn olarak mzikal eler barndrr. Bu filmler ile Erturul Trkiye sinemasna operet olarak da tanmlanan mzikli gldr trn getirmitir. Nitekim, 1918 ile 1940l yllar arasnda Trkiyede gldr sinemas, operet-mzikal tr filmler ve tiyatro oyunlarnn uyarlamalarndan olumaktadr. Bu dnemde gldr sinemas operetlerle, orta oyunlaryla, mzikallerle, tarihsel yklerle i iedir. Trkiye sinemasnn tiyatrodan beslendii bu yllarda gldr alannda oyuncu olarak ne kan isimler de dnemin tiyatrosunda yetien oyunculardr. Bu
7 8

Bkz. (1), SCOGNAMLLO, 59. Paris'te 1897-1960 tarihleri arasnda faaliyet gsteren, gereksi sahneler ieren iddet temal oyunlar sahnelemesiyle n kazanm bir tiyatro.

isimlerden ilki, yllardr sahnede, ustalar Gll Agop, Kavuklu Hamdi ve Mnakyann izinden yryp, onlarn geleneklerini srdren, tuluat oyuncusu olarak ilk nn Osmanl tiyatrosu dneminde yapan Nait zcandr. 1938 ylnda yaamn yitiren nl komedyenin sinema yaam hem ksa srm hem de tiyatroda yakalad baary burada yakalayamamtr. Ancak zcandan sonra hem tiyatro, hem de sinema dnyasnda yldz parlayan, ortaoyununun son temsilcisi olarak kabul edilen smail Dmbll gndeme gelir. 9 1940l yllarn sonunda halk komii olarak n kazanan Dmbllnn Trkiyede sinema araclyla yldzlaan ilk gldr sanats olduu sylenebilir. 10 Bu dnemde adndan sz ettiren dier gldr oyuncular ise Aziz Basmac, Settar Krmk, Zeki Alpan, Zt Kardeler (Mehdi-Osman Zt), Vahi z, Orhan Erin, Toto Karaca, Kenan Bkedir. Ayrca Aziz Basmacyla Tamer Balcnn Ali ile Veli, Zeki Alpanla Osman Alyanakn Memi ile bi, Mnir zkulla Vasfi Rza Zobunun Edi ile Bd gibi komedi iftleri de bu dnemde ortaya kmtr. 11 Erturulun ynettii, Selma Lagerlfn Tser fran Stormtorpet adl yksnden uyarlanan, senaryosunu Nazm Hikmet Rann yazd Aysel, Batakl Damn Kz filmi ise Trkiye sinemasndaki ilk ky filmi olma zellii tamaktadr. 12 Bunun yan sra Erturulun ynettii mzikli gldr trndeki, zkrmn tarihi komedi tanmna uygun filmlerden dier ikisi Aynaroz Kadsyla, Bir Kavuk Devrildidir. 13 Tarihi komediler, tiyatro ve tuluat kumpanyalar dndan gelen ilk zgn sinemaclardan Faruk Kenin 1941 ylnda ynettii Kvrck Paa filminden sonra azalmaya balamtr.

Bkz. (6), ZG, Modern Zamanlar (Gz 2008) A.g.m., Modern Zamanlar (Gz 2008) 11 A.g.m., Modern Zamanlar (Gz 2008) 12 Bkz. (1), SCOGNAMLLO, 83. 13 A.g.k., 86.
10

kinci Dnya Sava srasnda, Avrupann dier lkelerinde olduu gibi, Trkiyede de sinemada durgunluk dnemine girilmitir. 1950ye kadar devam eden bu durgunluk dneminde, Erturulun sinema almalar da yavalamaya balamtr. Bu dnemde Trkiye sinemasnn bir ayrln eiine geldii sylenebilir. Bu dnemde srdrlebilecek tek gelenek Muhsin Erturul geleneidir. Bununla birlikte yurtdna kp orada eitim alm, sinema tekniklerini, sinema geleneini incelemi
14

kiiler

Batdan

aldklarn

Trkiyede

uygulamaya

almlardr.

zn 1950ye kadar devam eden ve gei dnemi olarak

adlandrd bu dnemi yle tanmlamaktadr: Sava koullarnn etkisi, sinemada da kendini gstermekte gecikmedi: Tiyatrocular dneminin sonunda yurdumuzda sinema endstrisi yeni bir atla hazrlanyordu 1938de sinema ve filmlerden alnan vergilerde byk lde indirim yaplmt fakat sava bu atl nledi. Savan bir baka etkisi, yurdumuza gelen yabanc filmlerde kendini gsterdi. Kapanan Avrupa pazarlarnn, sava propagandas tehlikesinin etkisiyle Trkiyeye tarafsz Amerika Birleik Devletlerinin, bir de hem tarafsz, hem de Doulu Msrn filmleri akn etti. 1938-1944 yllar arasnda evrilen yerli filmlerin says ile ayn dnemde gelen Msr filmlerinin says birbirine eittir. 15 Bu dnemde de tiyatrocularn sinemadaki arl devam etmitir; dorudan sinemac olarak ie balayan ynetmenlerin says ise yalnzca sekizdir. Bu ynetmenlerin ne kanlar Baha Gelenbevi, Faruk Ken, Orhon Murat Arburnu, akir Srmal, adan Kamildir. 16 Bu ynetmenlerin teknik alan ve oyuncu asndan tiyatroya baml olmalar da sinemann zgnlemesi nndeki engellerden biri olmutur. Yine de bu dnemde tiyatrocularn sinemadaki tekeli yklmtr. Gei dnemi ynetmenlerinin kendi yapmevlerini kurmalar, hem kendileri gibi tiyatro kkenli olmayan oyuncular hem de teknik insanlar yetitirmesiyle Trkiyedeki sinema pratii gelimeye balamtr. 17
Bkz. (1), SCOGNAMLLO, 108. Bkz. (4), ZN, 21. 16 Bkz. (1), SCOGNAMLLO, 107-119. 17 A.g.k. 131.
14 15

10

Gei dneminde en ok ilgi gren filmlerden biri Amerikan tarz polisiye filmlerin taklidi olan, Faruk Kenin ynettii Ylmaz Ali adl Trk tipi dedektif filmidir. Kenin en nemli zellii, ektii bu filmde hareketli kamera kullanarak 18 sinema ile tiyatro arasndaki anlatm ayrln vurgulam, her ne kadar Bat etkisinde de olsa kendine zg bir sinema dili yaratma kaygs gtm olmasdr. Ken daha sonraki filmlerinde de benzer bir kaygyla hareketli kamera kullanmaya devam etmitir. Ken ayrca akrcal Mehmet Efe adl kahramann barolde olduu akrcal Mehmet Efe (1950), akrcal Nasl Vuruldu (1950) ve akrcal Mehmet Efenin Definesi (1952) adl filmlerle Trkiye sinemasnda daha nce denenmemi bir tr olan dizi filmi deneyen ilk ynetmendir. 19 Batda yetimi, ufkunu ak tutmaya ve sinemada yeni snrlar izmeye istekli bir ynetmen olan Ken, adalaryla birlikte, Erturulun egemenliindeki sinema sektrne yeni bir yn izmitir. Gei dneminin tiyatro kkenli olmayan sinemaclar, tiyatrodan farkl bir sinema yaratmaya almlar, her ne kadar Bat etkisinde de olsa Trkiyede yeni bir sinema dili yerletirme amacyla hareket etmilerdir. Ayrca yeni sinemaclarn yetimesine katkda bulunarak, Trkiyede sinema geleneinin, kltrnn ve pratiinin gelimesi iin gerekli zemini hazrlamlardr. Yine de Trkiye sinemasnn ilk yllarnn tek adam olan Erturul'un tiyatro geleneinden kopmak istememesi sinemann derinlemesine, zgn bir dil yaratmasna engel olmutur. Bu dnemde gldr sinemas da yalnzca basit, elencelik salon oyunlarnn tekrar olarak tezahr etmi, zgnlk kazanmas mmkn olmamtr.

18 19

A.g.k., 113. A.g.k., 114.

11

2.2. 1953 1970 Dnemi Trkiye sinemasnn ilk renkli film olan Halc Kz, 1953 ylnda ekilmitir. Filmin ynetmeni olan Muhsin Erturul, 1951 ylnda Devlet Tiyatrolar Genel Mdrlnden ayrlarak stanbulda Kk Sahne adl zel tiyatroyu kurmutur. Halc Kz da bu tiyatronun oyuncularyla ekmi; yine tiyatro dilinden, anlatm tekniklerinden uzak kalamamtr. Trkiye sinemasnn ilk renkli filmi, ada sinemaya uyum gstermeyen, geri kalm bir anlayn rn olarak grlebilir. Bu filmin baarszl, Erturulun sinemay kesin olarak brakmasna neden olmutur.20 Bylece Trkiye sinemasnda tek adam dnemi tamamen kapanm; gei dnemi tamamlanmtr. Bu dnemden sonra Trkiye sinemas neyi, nasl anlatacan kendi olanaklar iinde denemeye ve ortaya koymaya balamtr. Bu konuyu sinema tarihi aratrmacs Giovanni Scognamillo yle aklamaktadr; 1960tan itibaren Trk sinemas, toplumsal ve siyasal olaylara, buhranlara, alkantlara, hkmet deiikliklerine ve bunlarn getirdii zgrlklere daha ok snrlamalara daha duyarl olmaya balyor, olmak zorunda kalyor ve kanlmaz bir paralellikle her trl buhran, umut, hatta her belirgin ve etkin moda, akm ister dolayl ister dolaysz, beyazperdede yanksn bulmutur. 21 Her ne kadar 1940-1960 yllar arasnda zgn birka eser, yaratc birka isim kmsa da 1960l yllara gelene kadar z, biim, oyunculuk bakmndan zgnleme abas iinde olan bir Trkiye sinemasndan bahsetmek mmkn deildir. Gei dneminde gerekleen en nemli olaylar, Ltfi . Akad, Orhon Murat Arburnu, Metin Erksan, Atf Ylmaz, Memduh n ve Osman Seden gibi Trkiye sinemasnda uzun yllar izleyiciye ulamay srdren filmler reten ynetmenlerin sinemaya girmesidir.
20 21

A.g.k., 92. A.g.k., 8.

12

Bu dneme damgasn vuran en nemli siyasi olay 27 Mays 1960 ihtilalidir. 1961 anayasas hazrlanrken dier sanat dallarna daha zgrlk haklar tannm ancak sinema darda braklmtr. Yeni anayasa hazrlanrken sinemadan sansrn kaldrlmas nerisi kabul edilmemitir. Yine de, bu anayasann 1924 tarihli anayasaya kyasla daha fazla bireysel zgrlk yanls olmas, edebiyatla birlikte sinemada da zgrlemeyi beraberinde getirmitir. Gerekilik akm Trkiye sinemasna o yllarda girmitir. 22 Toplumun o gne kadar sinemada temsil edilmemi ya da az temsil edilmi kesimleri bu tarihten sonra beyazperdede yer bulmaya, o gne kadar deinilmemi, tabu olarak grlen konular senaryolara girmeye balamtr. Yine bu dnemde, tiyatro geleneinin izlerinin silinmeye alld Trkiye sinemasnda yeni trler denenmi, zgn eserler verilmesi iin allmtr. Tiyatro, roman uyarlamalarndan iyice uzaklalm, ancak btn zgnleme uralarna ramen, Batnn etkisinden kurtulmak kolay olmamtr. Sinemaya yeni atlan ynetmenler hem Fransz Yeni Dalga akmndan etkilenmi, bu trn zgn rneklerinde grdkleri anlatm dilini ve yaratlan dnyay kendi filmlerine tamaya alm, hem de ticari kayglarla Hollywood polisiyelerinin ve sper kahraman filmlerinin Trkiye versiyonlarn ekmilerdir. Bunlarn en iyi rnekleri oyuncu Orhan Gnirayn canlandrd, yerli Mayk Hammer, Gksel Arsoyun canlandrd Trklerin James Bondu olarak kabul edilen Golden Boy (Altn ocuk) 23 tiplemeleri ile Ertem Eilmezin ynettii ve Yedi Silahrlerin bir taklidi olan Bir Millet Uyanyordur. 24 Kzl Maske 25, Killing 26, Zorro 27 ise Trkiye sinemasnca taklit edilen sper kahramanlardr.

22 23

A.g.k., 189. A.g.k., 203. 24 A.g.k., 203. 25 A.g.k., 206. 26 A.g.k., 346-347. 27 A.g.k., 207.

13

1960 ylndan itibaren Trkiye sinemas ok sayda rn veren bir piyasa haline gelmitir. Bu yllarda birok ticari tr denenmi ve sinema piyasas ierisinde uzun yllar varln korumutur. Bunlarn en nemlilerinden biri Memduh nn Ayecik adl filmle balatt ve Atf Ylmazn Ayecik eytan ekici adl filmle srdrd ocuk filmleri serisidir. Bu filmlerle sinema dnyasna adm atan Zeynep Deirmenciolunu, lker ve Sezer nanolu, Parla enol, Menderes Utku gibi ocuk yldzlar izlemitir. 28 ocuk yldzlarn filmleri Trkiye sinemasna melodramgldr karm bir trn girmesini salamtr. zleyiciler bu ocuklarn maceralaryla hem glm, hem hznlenmi ama her filmde mutlu sona ulamlardr. Trkiye sinemasnn tiyatronun etkisinden tam olarak kurtulamad yllarda vazgeemedii iki tr olan melodram ve gldrnn mterisinin hi azalmad, ocuk yldz filmlerinin izleyici tarafndan byk ilgi grmesinden anlalabilir. Yine de 1950li yllarn sonlarndan itibaren, sinemayla buluan kitlenin genilemesi, Trkiyedeki gldr sinemasnda baz deiimler yaanmasna neden olmutur. Bu dnemde salon gldrleri, kasaba gldrleri, seks gldrleri, toplumsal gldrler 29 gibi yeni trler ortaya kmtr. Atf Ylmazn 1957 tarihli Gelinin Murad adl filmi kasaba gldrlerinin ilk rnei olarak gsterilebilir. 30 Salon gldrleri dnemini ise ynettii Ne eker ey (1962), Badem ekeri (1963) ve Be eker Kz (1964) filmleriyle Osman F. Seden balatmtr. 31 Bu dnemde, ayn trde eserler veren bir dier ynetmen ise Hulki Sanerdir. Bu iki ynetmen de Hollywooddan ok etkilenmitir. zellikle, 1920li yllardan itibaren ok sayda komediye imza atm, dnemin parlak ynetmeni Frank Capradan etkilendikleri sylenebilir. Yine Batdan alnan bir anlatm diliyle yerli konular harmanlamaya alan sinemaclar, bu dnemde daha
28 29

A.g.k., 195-196. Bkz. (6), ZG, Modern Zamanlar (Gz 2008) 30 Bkz. (1), SCOGNAMLLO, 170. 31 Bkz. (6), ZG, Modern Zamanlar (Gz 2008)

14

akc, yaln bir anlatm dili kullanmaya balam, izleyicinin daha fazla zdelik kurabilecei tipler yaratmlardr. Artk Trkiyede de ynetmen sinemas kavramndan sz etmek mmkn olmutur. Bu dnemde yaratlan ve 1960l yllara damgasn vuran gldr karakterlerinden biri, Zeki Mrenin barolde olduu, Osman F. Sedenin ynettii 1957 tarihli Berdu filmiyle ilk kez izleyici karsna kan ve youn ilgi gren, Feridun Karakayann canlandrd Cilal bo tipidir. 1971 ylna kadar devam eden Cilal bo serisinin ilk filmi olan Cilal bo Yldzlar Arasnda 1959 ylnda Osman Seden tarafndan ekilmitir. Bu filmi ayn tarihli Cilal bo Casuslar Arasnda izlemitir. Osman F. Sedenden sonra srasyla Nuri Ergn, Ltfi . Akad ve Mehmet Dinlerin ynetmenliini yapt, toplam 13 filmden oluan Cilal bo serisinin dier filmleri ise unlardr; Cilal bo ve Tophane Gl (1960), Cilal bo Perili Kkte (1960), Cilal bo'nun ilesi (1960), Cilal bo Zoraki Baba (1961), Cilal bo Ryalar Aleminde (1962), Cilal bo Kzlar Pansiyonunda (1963), Cilal bo Kadn Avcs (1963), Cilal bo ve Krk Haramiler (1964), stanbul Kaldrmlar (1968), Cilal bo Avrupa'da (1970), Cilal bo Teksas Fatihi (1971). 32 Feridun Karakayann, yamuk takt eskimi kepi, kirli ve yamal pantolonu, boyac sand, saf tavrlar, avam konumas ve alametifarikas haline gelen yavyuuuum szyle izdii lmpen karakter, ksa srede gariban kesimin sinemadaki temsilcisi haline gelmitir. Bu poplist filmler, Trkiyede sinemann balang yllarndan itibaren basit elencelikler izlemeye alm seyirciyi doyurmaya yetmitir. 1960l yllara damgasn vuran bir dier gldr karakteri ise Adanal Tayfurdur. Osman F. Sedenin Cilal bo dizisinin ardndan yaratt bu karakter, dnemin yeni oyuncusu ztrk Serengil tarafndan canlandrlmtr. 33 Aslnda o
32 33

http://www.imdb.com/name/nm0438793/ A.g.m., Modern Zamanlar (Gz 2008)

15

dnemde oyunculuunu yardmc rollerle srdren Serengilin 1963 ylnda ekilen Adanal Tayfur filmiyle barol oyunculuuna ykselmesi, Sedenin 1962 tarihli gldr filmi Ne eker eyin bir sahnesinde kulland, sonralar imzas haline gelen Yeeee! sznden kaynaklanr. Toplumun byk bir kesimi tarafndan ok sevilen, ksa srede yaygnlap okullara ve hatta Trkiye Byk Millet Meclisi sralarna kadar ulaan, dili yozlatrd gerekesiyle Milli Eitim Bakanl tarafndan renciler arasnda kullanm yasaklanan alay etmek, kafa bulmak anlamna gelen bu szcn asl yaratcs, ztrk Serengili seslendiren dublaj sanats Mcap Ofluoludur. 34 Serengil karsndakinin suratna bakp glerek Yeeee! diye

bardnda, yalnzca dili arptmakla kalmamakta, toplumun genel geer kurallarna, toplumun varlkl ve ayrcalkl kesimine, yerleik sisteme, dzene bakaldrmaktayd. Sokaklarda lahmacun satarak geimini salayan Adanal Tayfur da tpk Cilal bo gibi gariban kesimin karikatrize edilmi lmpen bir tezahryd. Ancak Adanal Tayfur, bonun aksine daha kurnaz, zor durumlardan kendini kurtarmay bilen ve cinsellii daha fazla vurgulanan bir karakterdi. Adanal Tayfuru halk kahraman tanmlamasyla sunulan Recep vedikin bir n tezahr olarak grmek mmkndr. Recep vedik, toplumu rahatsz edici davranlar, bulunduu ortamlara uyum salamamas ve srekli olarak kargaa yaratmas, cinselliinin n planda olmasyla Adanal Tayfur ile benzerlikler gstermektedir. Halk tarafndan ok sevilen Adanal Tayfur sayesinde n ksa srede yaylan Serengilin Sedenle yollar 1964 tarihli Adanal Tayfur Kardeler filminden sonra ayrlr. Serengil, Adanal Tayfur serisine Ertem Eilmezin ilk ynetmenlik denemesi olan, serinin nc filmi Fatoun Fendi Tayfuru Yendi gldrs ile devam eder. Ancak bu film, Sedenin ektii versiyonlar kadar ilgi grmez, ticari olarak da baarsz olur. 35 Bu film ile Adanal Tayfur serisi sona erer.
34 35

A.g.m., Modern Zamanlar (Gz 2008) A.g.m., Modern Zamanlar (Gz 2008)

16

Serengil, Mcap Ofluolunun yaratt, anlamsz ama izleyici tarafndan kolayca benimsenen szcklere dayanarak Temem Bilakis (1963), Abidik Gubidik (1964) gibi filmlerle halkn lmpen ynne hitap eden filmler yapmaya devam etmitir. Bu parlak dnemi 1970e kadar devam eder. 1970lerin ilk yarsnda hi film yapmayan Serengilin yldz artk snmtr. Bu tarihten sonra yeniden yan rollerde rol almaya balamtr. 36 1964te Tayfurun yldz snerken yeni bir halk kahramannn yldz parlamaya balar. Beyazperdede halk gldrme grevi Turist merindir artk. Hulki Sanerin yaratt, Sadri Alkn canlandrd bu karakter, 1964-1974 yllar arasnda varln srdrr. Kariyerine 1944 ylnda Gnahszlar adl drama ile balayan Alk, 1960l yllarn banda Kk Hanm ve Ayecik gibi hem gldr hem melodram elerini bnyesinde barndran filmlerde rol alarak drama oyunculuunun yanna komedyenlii de eklemitir. Alk, bu filmlerde iyi yrekli, duygusal ve saf karakterleri canlandrarak Turist merin altyapsn hazrlamaya balamtr. Alka kariyerinin en parlak dnemini yaatan Turist mer karakteri, kyafetlerinden ince byna, amorf apkasndan glmsemesine Raj Kapoorun 1951 tarihli Awara filminde canlandrd Raj Raghunath karakteriyle byk benzerlikler tamaktadr. mer de Raj gibi iyi yreklidir, ocuklar sever, kadnlara kar naziktir, aslnda kendisinin de filmlerde sk sk vurgulad gibi karncay bile incitmekten acizdir. Ancak o da Raj gibi yankesicilik yapmaktan, gerektiinde insanlar kandrmaktan, hatta ufak apta dolandrclklar yapmaktan kanmaz. Fakat tm bunlar yle bir naiflikle yapar ki, zarar verdii kiiyle arasndaki madur-sulu ilikisini seyircinin gznde kolaylkla kendi lehine evirir. nk giysilerinden duruuna, glnden konumasna Turist merin tm zellikleri ben aslnda
36

A.g.m., Modern Zamanlar (Gz 2008)

17

hayat maduruyum, yaptklarmn hibiri aslnda benim suum deil mesajn ierir. Halk Turist merde kendisini bulur, ihtiyac olduu iin aldn, insanlar kandrdn dnerek onu hogrr. Tm bu zellikleriyle Alkn Turist meri, Karakayann Cilal bosundan da, Serengilin Adanal Tayfurundan da ayrlr. Vcut hareketlerine ve szlere dayal bir gldrme stratejisi benimseyen, bo ve Tayfura karn mer daha derin izilmi, snrlar belli, gereklii daha kuvvetli bir karakterdir. Ayrca kendisinden nceki iki benzeri gibi lmpen, serseri bir karakter olsa da iyi incelii, duyarll, iyi kalplilii baaryla vurgulanmtr. Toplumun alt kesiminden gelmeyi, ezilmeyi, tevekklle kabul eder; isyan etmez. O yalnzca gn kurtarma, hayatta kalma derdindedir. Filmlerde sklkla tekrar ettii gibi gariban bir adamdr o ve garibanln getirdii gibi yaar. Seyirci Turist mere hem gler hem de onun iin zlr; onu hem tekiletirir hem de onda kendini bulur. Alkn canlandrd karakterin baarsnn en nemli nedenlerinden biri de drama ile gldry ayn anda seyirciye sunmay baarmasdr. Snfsal vurgularna ramen, Turist merin snf bilincine sahip olduu, serinin filmlerinde toplumsal dzendeki snf ayrmna, snfsal ekimelere, ayrcalklara gl vurgular yapld sylenemez. Beyazperdedeki fakir ama scak insan tiplemesinin nc rneklerinden biridir yalnzca. Halkn kendisini bulduu, ekonomik durumlar ne kadar kt olursa olursa olsun, iyi ve doru insanlar olduklarnn salamasn yapabildii bir dorulama merkezidir. En ok da bu nedenle Almanyadan Arabistana, yamyamlarn arasndan uzaya kadar gitmedii yer kalmayan Turist mer, servenleri sona erene kadar seyirciden ayn ilgiyi grmeyi baarm ender sinema figrlerinden biridir. Bu dnemde yaratlan tiplerin gldr sinemasndaki baars yapmclar ve ynetmenleri dier trlerde de yeni tipler yaratmaya gtrd. Bunlardan biri olan, ilk filmi 1961 ylnda ekilen, romantik komedi trndeki, Belgin Doruklu Kk

18

Hanmefendi dizisi, oyuncuya byk bir n salamtr. 37 filmlik Kk Hanm dizisini yneten Nejat Saydama kar Trker nanolu da Kk Beyefendi (1962) 38 filmini ynetmitir. Ticari yapmlarn giderek daha fazla nem kazand sinema piyasasnda, romantik komedilerin says giderek artarken, Mnir Hayri Egeli Kolsuz Bebekle ilk kez birbirinden bamsz, ykl film denemesini gerekletirmitir. Bu yllarda sinemann poplaritesinin giderek artmas sonucunda, Trkiye edebiyatnn Kemal Tahir, Tark Dursun K. gibi nl yazarlar sinemaya ilgi duymaya, senaryolar yazmaya, ynetmenlik denemeleri yapmaya balam; ynetmenler ise Trkiye edebiyatnn eserlerini sinemaya uyarlamaya devam etmitir. Fakat bu uyarlamalar, Cumhuriyetin ilk yllarndaki gibi melodram trnde eserlerden deil, gereki ky romanlarndan yaplan uyarlamalardr. Bu zellikleriyle nceki dnemlerde yaplan, ticari kayg gden edebiyat uyarlamalarndan ayrlrlar. Bir dier zellikleri ise Trkiye sinemasnda gerekilik akmnn yerlemesinde nemli rol oynamalardr. Bu filmlerin ilki Metin Erksann Fakir Baykurtun ayn isimli romanndan uyarlad 1962 tarihli Ylanlarn cdr. Erksan, 1964 ylnda Berlin Film Festivalinde Altn Ay dl alan, 1963 tarihli Susuz Yaz filmiyle Trkiye sinema tarihindeki en baarl gereki ky filmlerinden birine imza atmtr. 39 Film, Trkiye sinemasnda tabu saylan cinsellie de yer vermesiyle o gne kadar yaplm benzerlerinden ayrlr. 1965 ylndan itibaren Trkiye sinemasnda nne geilemez bir film enflasyonu yaanmaya balamtr. Altyapsz film says artarken bu salksz hzl tempo yeni smr kaynaklarn da beraberinde getirmitir. Yldz oyuncu egemenliinin giderek artmas, blge iletmecilerinin Trkiye sinemasn ynlendirme abalar ve tefeciyapmc ilikisinin ortaya kard bono sistemine
Bkz. (1), SCOGNAMLLO, 343. A.g.k., 328. 39 A.g.k., 197,198.
37 38

19

dayal arpk ekonomi, bu smr dzeninin balca kaynaklardr. Siyasi ortamn gerginlemesiyle sansr kurulu da giderek sertlemeye balamtr. Duygu Sarolunun Bitmeyen Yol filmi sansr kurulu tarafndan yasaklanan ilk film olmutur. Sansrlenme korkusu yapmclar ve ynetmenleri iktidarn tepkisini ekmeyecek filmler yapmaya yneltmitir. 40 Bu dnemde saylar ok olmasa da baz ynetmenler ve zellikle hevesli genler tarafndan ynetilen zgn yapmlara da rastlanmaktadr. Dnemin nemli filmleri Metin Erksan ve Halit Refiin imzasn tamaktadr. Erksan, Sevmek Zaman adl filminde bir ak yksn ilemitir. Estetik adan son derece zengin bu film halkn ilgisini ekmemitir. Senaryosunu Kemal Tahirin yazd, Halit Refiin Haremde Drt Kadn adl filmi, o zamana kadar evrilmi en iyi dnem filmi olmasna ramen izleyici tarafndan rabet grmemitir. 41 Ynetmenleri, senaristleri ve oyuncular asndan nemli sinema denemeleri olan ancak geni izleyici kitlesine hitap etmeyen filmlere karlk, 1970lere damgasn vuracak scak mahalle filmlerinin ve gldrnn tek tipleme zerinden ilemedii, bol karakterli yeni dnem gldrlerinin yaratcs Ertem Eilmez halkn nabzn tutmay tercih ederek ynettii ikinci filmi Srtk ile Pigmalyonu Trkiyeye uygulayarak, 1965in en ok i yapan filmlerinden birine imza atmtr. 42 Ylmaz Gneyin oyuncu olarak ilk filmi, barolde oynad, Atf Ylmazn 1958 tarihli Bu Vatann ocuklar filmidir. Gney, filmin senaryosuna da katkda bulunmutur. 43 1966 ylnda At, Avrat, Silahla ilk ynetmenlik denemesini gerekletiren Gney 44, Trkiye sinemasna gerekiliin ve epik anlatmn farkl bir rneini sunmutur.

40 41

A.g.k., 201, 202. A.g.k., 201. 42 A.g.k., 324. 43 A.g.k., 361. 44 A.g.k., 365.

20

Bu dnemde piyasada kendilerini kabul ettirmi ynetmenlerin bulunmas, sinemaya Gney ve Eilmez gibi farkllk arayan, geleneksel anlatm kalplarnn dna kan yeni isimlerin girmesinin de etkisiyle hem dil hem de tekniklerini gelitirmek iin araylarna devam ettikleri gzlenmektedir. Erksan, 1966 ylnda ektii lmeyen Akla zgn ancak izleyici tarafndan benimsenmeyen almalarna bir yenisini eklemitir. Erksan anlatm ve estetik sorunlar zerinde dururken, Ltfi . Akad ayn yl ektii Srat Kprs filmiyle Trkiye sinemasnda ilk kez geni perde (cinemaskop) sistemini uygulayarak, teknik bir yenilik getirmitir. Bu dnemde ticari adan en baarl yapmlar ise Sedenin bol yldzl yapmlar ve barollerinde rfan Atasoy, Cneyt Arkn, Tamer Yiit, Murat Soydann oynad Killing, Mandrake, Fantoma, Malkoolu gibi avantr filmler olmutur. Tm bu bilgiler nda 1950li ve 1960l yllarda Trkiye sinemasnn geliimi yle zetlenebilir: Bu dnem hem Batdan taklit yoluyla alnan trlerin, kahramanlarn ve tiplemelerin ticari baarsnn hkm srd hem de kendi dillerini, anlatm tekniklerini oluturmaya alan, sinema filmini ticari rnden te bir sanat eseri olarak gren, toplumsal gerekleri ifade etme kaygs olan, yeni trler, konular ve teknikler denemekten ekinmeyen ynetmenlerin yetitii bir dnemdir. Bu nedenle bu blmde ele alnan 17 yllk sre, Trkiye sinemasnn tiyatronun etkilerinden arnma dnemi ve ynetmenlerin zgnleme abalarnn balad sre olarak grlebilir. Trkiye sinemasnn asl temelleri de bu yllarda atlmtr.

2.3. 1970 1980 Dnemi 1970ten 1980e kadar geen srete, Trkiye gldr sinemas yeniliki bir kimlik kazanm; 2000li yllara kadar gelen dneme damgasn vuracak ynetmenler

21

ve oyuncular bu dnemde yetimitir. Ayrca bu dnemde byk kitleler sinema salonlarn doldurmaya balamtr. Dneme damgasn vuran en nemli ynetmen Ertem Eilmezdir. Kendisinden nce, Osman F. Sedenin baarl rneklerini ynettii kalabalk kadrolu, aileye dnk salon gldrlerini yeni bir yaklamla yorumlayan Eilmez, Canm Kardeim (1973) filmiyle bu alandaki nemli kn yapmtr. 45 Kendine zg bir forml yaratan Eilmez glmeceyi, gldrmeye yetecek kadar karikatrize edilmi ancak gereklii bozulmam tiplemeler zerinden, aile ii ilikileri n planda tutarak izleyicisine sunmutur. Onun filmlerindeki karakterler tm ynleriyle, izleyicinin her gn karlat, sradan insanlardr. Eilmezin baarsnn ardndaki en nemli unsur, sradan insanlarn aclarn, mutluluklarn, gnlk sorunlarn, toplumun gncel skntlarn basit ve scak bir dille anlatabilmesidir. Eilmez sylemek istediklerini dorudan fakat sradanlktan uzak, kendine zg bir slupla sylemeyi baarmtr. Eilmezin baarsnn en nemli nedenlerinden bir dieri ise, oyuncu semeyi ve yetitirmeyi iyi bilen bir ynetmen ve yapmc olmasdr. Kurduu Arzu Film adl yapm irketinin ats altnda birletirdii oyuncularla yaratt ekip ruhu sayesinde, ynettii filmlerde, ayn scakl ve gereklii yakalamtr. Kemal Sunal, lyas Salman, ener en, Mnir zkul, Tark Akan, Halit Akatepe, Adile Nait, Ayen Gruda ve Metin Akpnar-Zeki Alasya ikilisi Ertem Eilmez ekolnn yaratt ve nn perinledii gldr oyunculardr. 46 zleyicinin her birinde ayn tad yakalayabildii, hem hznlendirmeyi hem de gldrmeyi baararak izleyicinin beklentilerini karlayan, birbirinin benzeri, mahalle gldrs olarak da tanmlanabilecek aile filmlerinden sonra, Eilmez sinemamzdaki asl byk olayn Rfat Ilgazn Hababam Snf adl gldr roman
45 46

A.g.k., 325. Bkz. (6), ZG, Modern Zamanlar (Gz 2008)

22

dizisini sinemaya tayarak yaratmtr. Trkiyedeki eitim sistemini, yatl bir okuldaki haylaz rencilerin ve onlarla baa kmaya alan retmenlerinin maceralar zerinden hicveden bu eserlerin sinema versiyonlar, kitaplarndan daha byk ilgi grmtr. Toplam alt filmden oluan dizinin ilk filmi 1975 tarihli Hababam Snfdr. Sonuncusu ise 1981 tarihli Hababam Snf Gle Gledir. 47 Ertem Eilmezin tmnn yapmcln stlendii ve 1978 tarihli Hababam Snf Dokuz Douruyor hari 48, dier be filmini ynettii Hababam Snf serisi, Trkiye sinemasna yeni bir boyut kazandrm, tiplerden ziyade karikatrize edilmi gereklerle insanlar gldrmeyi baarmtr. Bu seride, tiplerin bireysel zellikleri n planda olsa da, onlarn btn ierisindeki rolleri, meydana getirdikleri yapnn paras olarak var olmalar nemlidir. Zira bu karakterlerin tmnn darda herhangi bir insanken, izole bir ortam olan okul ierisinde farkl bir kimlie ve gereklie brndkleri filmlerin alt metni incelendiinde grlmektedir. Hababam Snf filmleri Cilal bo, Adanal Tayfur, Turist mer gibi gldr tiplerinin cazibesini yitirdii dnemde ortaya kan; anlatlan hikayenin ve mnferit karakterlerin gldrnn yapsn birlikte oluturduu, hicve dayal gldr sinemasnn balangcdr. Hababam Snf serisinin bir dier zellii ise, Mnir zkulun canlandrd mdr yardmcs Kel Mahmut tipiyle doruculuk, drstlk ve vicdan gibi deerlerin nemini izleyiciye srekli aktararak mesaj veren gldr yaklamnn Trkiye sinemasndaki ncs olmasdr. Kendisiyle srekli atan ve onu kandrmaya alan rencilere kar her zaman hazrlkl olan, onlarn oyunlarna hibir zaman kanmayan Kel Mahmut, verdii iddetten uzak cezalar ve retici konumalaryla sinemamzda saduyunun, vicdann ve babacan yaklamn temsili olmutur. zkuldan nce sinemamzn babacan tipi, tonton ve zengin ihtiyar Hulusi Kentmendir. Ancak Kentmenin burjuva babancanlna kar, zkul hem
47 48

Bkz. (1), SCOGNAMLLO, 325. Serinin bu filmini Ertem Eilmezin yetitirdii ynetmenlerden biri olan Kartal Tibet ynetmitir.

23

Hababam Snf serisinde hem de dier filmlerinde, zayf, elimsiz grn, kalender duruuyla canlandrd fakir halk adam rolleriyle alt ekonomik kesime daha yakn bir tipleme izmitir. Maddi durumu ne kadar kt olursa olsun prensiplerinden, hayata bakndan taviz vermeyen karakterleri canlandran zkul fakir ama onurlu insan kavramnn sinemamzdaki nemli bir temsilcisidir. yerlemitir. Eilmezin filmlerinin en nemli elerinden biri olan zkulun canlandrd karakterlerin benzerlerini, gnmz gldr sinemasnda grmek ise imkanszdr. Hababam Snf serisiyle ne kan bir dier isim ise nek aban tiplemesini canlandran Kemal Sunaldr. Bu filmlerde durgun zekal, arkadalarnn elence unsuru olan fakat onlar tarafndan dlanmayan, kyl bir renciyi canlandran Sunal, Hababam Snf ile sinema kariyerinde baarl bir k yapmtr. Fakat asl nn daha sonraki filmleriyle kazanmtr. 1970lerin sonuna gelindiinde, barolde yer alabilecek kadar popler olmutur. Bu yllarda Trkiyede yaanan ekonomik zorluklar, sokaa tanan siyasi atmalar, yolsuzluklar toplumsal bir travma yaratm; toplum lkenin geleceinden endie duymaya balamtr. lkenin iinde bulunduu kargaa ortamnda kanunsuz yntemlerle servet kazanan yeni zenginler ortaya kmtr. Bu salksz ortam, Trkiyedeki gldr sinemasna da yansm; Sunal bu srete yaanan olumsuzluklar hicveden filmlerin aranan aktr olmutur. Atf Ylmazn ynettii Keyi Dnen Adam, Zeki ktenin ynettii Kapclar Kral, Osman F. Sedenin ynettii Yz Numaral Adam 49 gibi toplumsal eletiriler barndran filmlerde rol alan Sunal, saf, hatta durgun zekal grnen fakat bazen ans bazen de kurnazl sayesinde zor durumlardan kurtulan, filmlerdeki kt karakterlere ders veren tipleri canlandrmtr. Trkiyenin gei yapt yeni dnemin deer yarglarn, bu dnemde ortaya kan toplumsal elikileri, maddi kar uruna deerlerinden vazgeen, bakalarna zarar veren insanlar eletiren ancak bunu incelikli bir slup, zeka rn esprilerle deil, Hababam Snf serisinden
49

Bkz. (6), ZG, Modern Zamanlar (Gz 2008)

24

miras akn bir yz ifadesi, geni bir glmseme ve her filmde tekrarlanan benzer esprilerle yapmtr. Bu tekrarlar izleyici skmaya baladnda, espriler kfrlerle desteklenmeye allr. Kendini tekrar etmesine, arka arkaya birbirinin benzeri filmlerde rol almasna karn Sunal, toplumun geni bir kesimi tarafndan kabul grm ve sevilmi, filmleri hl televizyon kanallarnda yaynlanan ender oyunculardan biridir. Sunaln yaratt poplist muhalif gldr akm, ticari baars srekli olduu iin uzun yllar sinemamzdaki varln srdrmtr. Bunun ncelikli nedenlerinden biri, ticari kayglarla hareket eden datmclarn basks nedeniyle ynetmenlerin ve yapmclarn, halk tarafndan beenilmi olann dna kmakta zorlanmas, farkl trler deneyememesidir. Bu nedenle, Trkiyede gldr sinemas birka zgn rnek dnda benzer yapmlarla varln srdrmtr. Zeki Alasya-Metin Akpnar ikilisi de Sunal gibi, Ertem Eilmez ekol tarafndan yaratlmtr. nceleri Eilmezin filmlerinde yan rollerde yer alan bu ikili Trkiyedeki gldr sinemasnn en uzun soluklu yzlerinden olmutur. Tuluat tiyatrosunun o dnemdeki temsilcileri olarak grlebilecek Alasya-Akpnar ikilisi, rol aldklar filmlerde srekli ekien, birbirlerini ineleyen, yanl anlayan iki arkada ya da kardei canlandrmtr. Bu zellikleriyle Karagz ve Hacivatn modern yorumlar olarak grlebilirler. Alasya ve Akpnar, yan rollerden barole tayan ilk dnem filmlerinden biri Aram Glyzn ynettii 1974 tarihli Mirasyedilerdir. Ancak byk klarn Osman F. Sedenin filmleriyle yaparlar. 5 Milyoncuk Bor Verir Misin?, Nereden kt Bu Velet, Herkesin Gnlnde Bir Aslan Yatar gibi Seden filmleriyleizleyicinin vazgeilmezleri arasnda yer almlardr. Ancak onlar yldzlatran film, yine Sedenin imzasn tayan 1976 tarihli Nereye Bakyor Bu Adamlardr. 50

50

A.g.m., Modern Zamanlar (Gz 2008)

25

Alasya-Akpnar ikilisi, filmlerinde genellikle kyden kente gelip burada tutunmaya alan karakterleri canlandrmtr. Toplumsal elikilere dair talamalara filmlerinde rastlansa da, esas gldr unsuru olarak yer almaz. Onlarn gldr gc diyaloglarndadr. Bu, ikilinin sahneledikleri siyasi ve toplumsal hicivlerden oluan tiyatro oyunlarnn temelini de oluturur. Eilmezin filmleriyle ne kan isimlerden biri dieri ise Adile Nait olmutur. Eilmezin filmlerinin birounda barolde olan Naitten nce Mualla Srer, Suna Pekuysal, Mahmure Handan, Mrvvet Sim, Uur Kvlcm gibi kadn gldr oyuncular genellikle yan rollerde yer almtr. 51 Basma elbiseli ve yemenili kenar mahalle kadn tiplemesiyle sevilen Nait, Hababam Snf serisindeki Hafize Ana karakteriyle izleyicinin vazgeilmezlerinden biri haline gelmitir. Hababam Snf Dokuz Douruyorda (1978) rol almayan Kemal Sunaln yerine, yapmc Ertem Eilmez dnemin yeni oyuncularndan lyas Salmana Bilo Aa karakteriyle filminde ans verir. Bilo tiplemesi Erkek Gzeli Sefil Bilo (1979) filmiyle Salmanla zdeleir. 52 Bilo, dnemin dier popler tipi olan Sunaln abanndan keskin farklarla ayrlr. Bilo, aban gibi uyank, dikbal ve hazrcevap deildir; karn gzetmeyi baaramaz. O da aban gibi kyldr. ehre uyum salamak iin drstlnden, deer yarglarndan dn vermez; drstlkte srarcdr. Ayrca gldrmek iin kfretmez, cinsellii kullanmaz. Bilo tiplemesiyle kyden kente g eden, toplumun ezilen, smrlen, sesi olmayan kesimini temsil eden Salman, kariyerinin en parlak dnemini 1980li yllarda yaamtr. 1974 ylnda, Oksal Pekmezolunun Be Tavuk Bir Horoz adl filmiyle Trkiye sinemasnda be yl srecek seks gldrleri dnemi balar. Ali Poyrazolu, Sermet Serdengeti, Aydemir Akba, Hadi aman, Alev Sezer, Blent Kayaba,

51 52

A.g.m., Modern Zamanlar (Gz 2008) A.g.m., Modern Zamanlar (Gz 2008)

26

lhan Daner, Mete nselel, Yksel Gzen gibi tiyatro kl oyuncular ve Behet Nacar bu filmlerde en ok rol alan isimlerdir. 53 Seks komedilerinin yan sra, Amerikan sinemasnn nemli filmlerinden, Francis Ford Coppolann 1972 tarihli The Godfather (Baba) filminin etkisiyle sinemamza giren mafya temal filmler de byk bir izleyici kitlesini sinemaya ekmeyi baarmtr. 54 Bu filmlerin en ok ilgi gren oyuncusu Cneyt Arkndr. Dier yandan geni bir dinleyici kitlesine sahip Orhan Gencebay gibi arabesk arkclarnn barolde olduu arkl arabesk melodramlar furyas da 1970lerin sonunda balamtr. 55 Bu dnemde ticari kayglarla yaratlan filmlere dier bir rnek ise, Ertem Grein Pamuk Prenses ve Yedi Cceleriyle balayan, Sreyya Durunun Kelolanyla devam eden masal filmleridir. 56 1970li yllarda Trkiye sinemasnda kulland dil, slup, konu seimi, senaryolar ve ekim teknikleri ile ayr bir yer bulan en nemli isim ise Ylmaz Gneydir. Adanal olan Gney, 1970 ylnda ynettii Umut filmiyle yetitii corafyann insanlarnn yaad zorluklar, aclarn ve umut ederek hayata balanma abalarn fakir bir arabacnn ekseninde, zgn bir sinema dili ile anlatmay baarmtr. 57 Dnemin Trkiyesinin genel panoramas iinde toplumsal elikileri, siyasal yapy ve deien deer yarglarn eletirdii 1974 tarihli filmi Arkadala hem o dneme kadar yaplan en dorudan toplum eletirilerinden birine imza atm hem de

53 54

A.g.m., Modern Zamanlar (Gz 2008) Bkz. (1), SCOGNAMLLO, 408. 55 A.g.k., 215. 56 A.g.k., 208, 210. 57 A.g.k., 368-369.

27

ticari adan byk bir baar salamtr. Arkada, 1 milyon 200 bin TL brt gelir ile stanbul blgesinde o gne kadar en ok i yapan film olmutur. 58 Gneyin senaryosunu yazd ancak hapiste olmas nedeniyle ynetemedii filmi Sry (1979) Zeki kten ynetmitir. Topraklarndan hi kmam bir airetin krsal kesimde balayp byk kentte yok olmasyla sona eren hikayesinin anlatld film hem dnemin, hem de Trkiye sinema tarihinin nemli yaptlarndan biri olmutur. Yine Gneyin senaryosunu yazd, Zeki ktenin ynettii Dman (1979) ise dnemin toplumsal sorunlarndan biri olan isizlii konu alan gereki bir filmdir.
59

Gneyin Trkiye sinemas asndan en byk nemi, sinematografik

kayglarn yitirmeden geni kitlelere hitap eden filmler yapabilmesidir. 12 Eyll 1980 askeri darbesiyle sona eren bu dnemde, Trkiyede bir yandan seks ve mafya konulu avantr filmlerin egemenlii srerken, dier yandan Avrupa sinemasnda olduu gibi ynetmenler sinemasna geilmitir. Metin Erksan, Atf Ylmaz, Ltfi . Akad gibi usta ynetmenlerin varlklarn pek gsteremedikleri on yllk bu periyotta bata Ylmaz Gney olmak zere Ertem Eilmez, Yavuz zkan, Zeki kten, Erden Kral gibi yeni isimler ne kmtr. Gldr sinemasnda ise sonraki on yla damgasn vuracak oyuncular olan Kemal Sunal ve lyas Salmann hazrlk dnemlerini 1970in sonlarnda geirdii sylenebilir. Bu dnemde ortaya kan muhalif gldr sinemas, 1980lerde gelierek varln srdrmtr. zellikle Kemal Sunaln filmleri devletin sinema zerinde youn basksnn bulunduu dnemde, arabesk filmlerle birlikte sinema piyasasn besleyen ticari bir kaynak olmutur. Egemen deerlerin yok olmas, yeni ekonomik politikalarn orta direk olarak tanmlanmaya balanan dar gelirli kesim zerindeki etkileri, kyden kente
www.kultur.gov.tr/TR/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFF71BE64510F6C8BC99E71E2320F28 4E32 59 Bkz. (1), SCOGNAMLLO, 377.
58

28

gn sonular, zenginleme ve snf atlama merak gibi konularn ou zaman derinlikten uzak, dz bir slupla ilenecei filmlerin altyaps da 1970lerin sonlarnda olumutur.

29

3. 1980 DARBESNN TOPLUMSAL ETKLERNN TRKYE SNEMASINA YANSIMASI

12 Eyll 1980 sabah Bayrak Harekat ad verilen askeri mdahale ile Trk Silahl Kuvvetlerinin (TSK) Trkiye Cumhuriyetinin ynetimine el koymasyla balayan ve 1983 ylnda, Turgut zaln bakanln yapt Anavatan Partisinin iktidara gelmesine kadar geen sre, Trkiyenin bugnk toplumsal yapsnn ekillenmesinde nemli rol oynayan bir gei srecinin balangc olarak kabul edilebilir. Darbe srecini, darbe ncesinde hazrlanan ve sonrasnda uygulanmaya devam edilen 24 Ocak kararlarnn etkilerini ve Turgut zaln iktidara gelmesinden lmne kadar geen srede merkezinde yer ald ekonomik, siyasal ve toplumsal liberalleme abalarn, bunlarn toplum zerindeki etkilerini anlamak, bu tezin konusu olan 1980 darbesi sonrasndaki srete gldr sinemasnn deiimini incelemek ve varlan noktay yorumlamak asndan gereklidir. Bu blmde 1980den 1990larn ortalarna kadar geen srede yaanan ekonomik, siyasal ve toplumsal gelimeler, sinemann deiimiyle karlatrmal olarak incelenecektir.

3.1. 1980-1983 Dneminin Ekonomik ve Siyasal zelliklerinin Toplumsal Etkilerinin Gldr Sinemasna Yansmalar 1980 darbesini gerekletiren st dzey komutanlarn, yaptklar mdahaleyi meru klmak adna ne srd en nemli dayanak noktas lkenin iinde bulunduu siyasi karklklar ve ekonomik darboazn giderek iinden klmas zor bir hal almas, mevcut ynetimin ise bu olumsuzluklar ortadan kaldrmakta etkisiz kalmasdr. Darbe ynetimi, bu sorunlarn 1961 anayasasndan ileri geldiini iddia etse de, asl sorun 1970li yllarn sonunda hkmetlerin sk sk deimesi, bu deiimler nedeniyle sabit bir ynetim anlaynn oluturulamamas, bu durumun

30

ekonomik ve siyasal kargaann giderilmesine imkan tanmamasdr. 1980 darbesi ncesinde hem Blent Ecevit hem de Sleyman Demirel dneminde aylk lm ortalamas 193, yaral ortalamas ise 250dir. 60 Emin laan, 24 Ocak Bir Dnemin Perde Arkas adl kitabnda 14 Ekim 1979 tarihinde yaplan ara seimlerden nce dviz olmadna, enflasyonun hzla arttna, dviz gelirlerinde belirgin bir gelimenin salanamadna, retimin dk olduuna ancak fiyatlarn srekli artmas ve pek ok mal bulmann mmkn olmamas nedeniyle retilen her maln i piyasada hemen alc bulduuna, karaborsann arttna; anari 61, terr, siyasal belirsizlikler, parlamento transferleri ve siyasal ekimelerin younlatna dikkat ekerek, daha nceki siyasal iktidarlarn getirdii ekonomik, sosyal ve siyasal sorunlarn stesinden gelemeyen Ecevit hkmetinin tedirgin olduunu belirtmektedir. 62 laan kitabnda, lkenin iinde bulunduu durumun, silahl kuvvetlerin komuta kademesinde tepkilere neden olduunu ifade ederek, bu duruma en ksa zamanda zm bulunmasn ve siyasal partiler de dahil olmak zere btn anayasal kurulularn grevlerini daha ciddi biimde yapmasn isteyen komutanlarn, bir mektup yazarak 27 Aralk 1979 gn Cumhurbakan Fahri Korutrke ilettiklerini; ancak Cumhurbakannn gnler gemesine ramen mektup konusunda herhangi bir ilem yapmadn anlatarak askerlerin tepkisini yle aktarmaktadr: Genelkurmay Bakan ile uyar mektubunu imzalayan Kuvvet Komutanlar, 1 Ocak 1980 gn, herkes ylba gecesinin mahmurluunu yaarken yeniden ankaya Kkne ktlar ve Korutrkten Demirel ve Eceviti ararak mektubu kendilerine tebli etmesini istirham ettiler. 63 laan, yalnzca Cumhurbakan Korutrk, imzalayan

Kamil KARAVELOLU, Bir Devrim ki Darbe, 294. Anari kelimesi burada anarizme gnderme yapmamaktadr. Burada kullanld anlamyla anari kelimesi, Trk Dil Kurumu szlndeki karl olan kargaay iaret etmektedir. 62 Emin LAAN, 24 Ocak Bir Dnemin Perde Arkas, 16. 63 A.g.k., 101.
60 61

31

komutanlar ve st dzeyde silahl kuvvetler yetkilileri tarafndan bilinen bu mektubu 1980 darbesinin ilk habercisi olarak tanmlamaktadr. 64 lkenin iinde bulunduu durumdan rahatsz olan, bu rahatszlklarn cumhurbakanl makamna kadar tamaktan ekinmeyen askerlerin darbeyi gerekletirmek iin neden sekiz ay beklediinin yantn William Hale yle vermektedir: Bayrak Plannn uygulanma tarihi balangta 11 Temmuz olarak saptanmt. Sonra Demirelin 3 Temmuzda gvenoyu almas, plann 12 Eylle ertelenmesine neden oldu; zira Evren, Parlamento desteini almasnn hemen ardndan hkmeti devirmenin akllca olamayaca sonucuna varmt. 12 Eyll tarihinin, rs eki kodlu NATO tatbikatlaryla akma avantaj da vard; bylece birliklerin allmadk hareketi kuku uyandrmazd. 65 Darbe, emir ve komuta zinciri iinde, yukardan aa, yani hiyerarik bir dzen iinde gereklemiti. Bu ynyle de, orta rtbeli subay ounluuna dayal ve hiyerari d hatta ona kar bir nitelik gstermi olan 27 Mays 1960 mdahalesinden farklyd. Asl temel farkllk ise, her iki mdahalenin itici gleri ve programlar asndan ortaya kacakt. 66 Darbeyi gerekletiren komutanlar grubu kendilerine Milli Gvenlik Konseyi (MGK) ve yeleri sfatn vermitir. MGK, Genelkurmay Bakan Org. Kenan Evren, Kara Kuvvetleri Komutan Org. Nurettin Ersin, Hava Kuvvetleri Komutan Org. Tahsin ahinkaya, Deniz Kuvvetleri Komutan Oramiral Nejat Tmer ve Jandarma Genel Komutan Org. Sedat Celasundan olumaktayd. Devlet Bakanl ve MGK Bakanl grev ve yetkilerini Kenan Evren almt. Dier isimler ise, askeri grevlerini srdrmenin yan sra MGK yesi sfat sahibiydi.

64 65

A.g.k., 104. William HALE, 1789dan Gnmze Trkiyede Ordu ve Siyaset, ev. Ahmet Fethi, 205. 66 B. TANR - K. BORATAV - S. AKN, Trkiye Tarihi 5. Cilt Bugnk Trkiye, 26.

32

MGK, koyduu kurallar ve topluma ynelik buyruklarn, Bildiri ve Karar olarak iki farkl isim altnda toplayp numaralandrmtr. 12 Eyll sabah saat 04.00te MGKnn 1 numaral bildirisi TRT araclyla, Org. Kenan Evren tarafndan okunarak Trkiyeye duyurulmutur. Bildiri genel hatlaryla, Devletin varlna, rejimine ve bamszlna ynelik saldrlarn younluk kazandn, Devlet organlarnn ve anayasal kurulularn ilemez duruma getirildiini syleyip lkenin bir i savan eiine geldii iddiasn dile getirerek TSKnn, Hizmet Kanununun 67 verdii Trkiye Cumhuriyetini kollama koruma grevini Trk milleti adna yerine getirmek iin emir ve komuta zinciri iinde lke ynetimine btnyle el koyduunu, Parlamento ve Hkmetin feshedildiini, milletvekillerinin dokunulmazlklarnn kaldrldn, btn yurtta skynetim ilan edildiini, yurt dna klarn yasaklandn ve ikinci bir emre kadar saat 05.00ten itibaren sokaa kma yasa konulduunu aklamtr. Harekatn amac ise lkenin btnln, devletin otoritesini yeniden salamak, demokratik dzenin ilemesine engel olan nedenleri ortadan kaldrmak 68 olarak aklanmtr. MGK, ilettii bu ilk mesajdan da anlalaca zere, mevcut durumun iinden klmaz bir hal ald iddiasndan yola karak yaplan mdahalenin zm bulma amac gttn sylemekte ve bu ama dorultusunda eitli konulardaki yasaklamalarn baladn, yasak koyucu makamn da kendisi olduunu aka ifade etmektedir. Trkiyenin iinde bulunduu durumun byk oranda 1961 anayasasndan kaynaklandn iddia eden MGK vakit kaybetmeden yeni bir anayasa hazrlamak zere almalara balamtr. 1982 ylnda almalarn tamamlanmas zerine yeni anasayann kabul iin yaplan halk oylamasna katlan semenlerin yzde 82,7'si "evet" yzde 8,6's "hayr" oyu kullanmtr. Halen yrrlkte olan anayasa, 18 Ekim 1982 tarihinde kabul edilerek yrrle girmitir.

Trk Silahl Kuvvetlerindeki grev ve yetkileri tanmlayan yasalar btn. Bu kanunun 35. maddesine gre Trk silahl kuvvetlerinin vazifesi; Trk yurdunu ve Anayasa ile tayin edilmi olan Trkiye Cumhuriyetini kollamak ve korumaktr. 1980 darbesinin dayanak noktas da bu maddedir. 68 Bkz. (66), TANR - BORATAV AKN, 28.
67

33

Bu anayasann toplumsal ve siyasal etkilerini Glten Kazgan Tanzimattan 21. Yzyla Trkiye Ekonomisi kitabnda yle deerlendirmitir: 1982de yrrle giren yeni Anayasa parlamenter sistemi geleneksel dengelerinden uzaklatrd. Bata sendikalar, sivil toplum rgtleri ve kooperatifler iddetli bask altna alnd; yle ki, bir yandan siyasal karar gc neredeyse tek merkezde toplanr ve iktidar Turgut zalda kiiselleirken muhalefet yapabilecek rgtlerin sesi kesildi. Kamu kesiminin i dengeleri yle bozuldu ki, egdm ve denetim olanaklar kstland. 69 Rakamlar da Kazgann iddialarn destekler niteliktedir. MGK, amalad gibi sokaklardaki anarinin nne gemitir ancak bunun bedeli baka bir toplumsal travma ile denmitir. Darbeden sonraki ilk alt hafta iinde 11 bin 500 kii tutuklanmtr. 1980 sonunda bu say 30 bine, bir yl sonra ise 122 bin 600e ulamtr. 70 1983te Anavatan Partisinin iktidara gelmesine kadar geen srede, 650 bin kii gzaltna alnm, 230 bin kii yarglanm, 517 kii idam cezasna arptrlm, 49 kii idam edilmi, 171 kii ikence sonucu lm, 30 bin kii gvenilmez diye iten atlm, 30 bin kii yurtdna kam, gazeteciler toplam 3315 yla mahkum edilmitir. ki ii konfederasyonu, DSK ile MSK, bal kurulularyla birlikte kapatlmtr. Pek ok sendikac kovuturulup mahkum edilmitir. 71 Siyasi partiler ve yneticileri de sendikalar ve sendikaclarla benzer kaderi paylamtr. 12 Eyll gn yaplan aklamalarda ve 7 numaral bildirinin 1. maddesinde partilerin feshi deil, faaliyetlerinin durdurulmas karar bulunmas nedeniyle, askeri ynetim partileri kapatma yanls olarak grlmemitir. zellikle Adalet Partisi (AP) ve Cumhuriyet Halk Partisine (CHP) parti olarak dokunulmasnn dnlmedii; buna karlk yeni ynetimin Milliyeti Hareket Partisi (MHP) ve Milli Selamet Partisine (MSP) yaklamnn farkl olduu, MGKnin 4 Ekim 1980 tarihli geniletilmi toplantsnda bu partiler hakknda kamu
Glten KAZGAN, Tanzimattan 21. Yzyla Trkiye Ekonomisi, 144. Eric Jan ZRCHER, Modernleen Trkiyenin Tarihi, ev. Yasemin Saner Gnen, 407. 71 Sina AKN, Ksa Trkiye Tarihi, 278, 279.
69 70

34

davas almas kararlatrlmasndan anlalmaktadr. Bu karar sonrasnda, AP Bakan Sleyman Demirel ve CHP Bakan Blent Ecevit zorunlu ikametlerinden evlerine dnerken, MHP Bakan Alparslan Trke ve MSP Bakan Necmettin Erbakan hakknda tutuklama karar alnm; bu iki bakan ve baz baka partililer hakknda Ankara Skynetim Askeri Mahkemesinde kamu davas almtr. 72 MGKnn dier partilerle ilgili tutumunu da ksa srede deitireceinin sinyallerini Evren, 15 Ocak 1981 tarihli Konya konumasnda partilerin yrtt politikalara ve zellikle liderlerine yklenerek vermitir. Ancak yeni ynetim, partileri kapatma konusunda aceleci davranmam, nce baz kstlamalar getirerek zellikle parti bakanlarnn hareket alanlarn kstlamay tercih etmitir. MGKnn 2 Haziran 1981 tarihli 52 sayl kararnda lkeyi 12 Eyll 1980 ortamna getiren kiileri eletirmek ya da vmek eklindeki deme, yorum ve yaynlarn yan sra, siyasi gsteri eklindeki zel toplantlar da devam etmektedir. Bunlarn nlenmesi amacyla her trl siyasal parti faaliyeti, siyasal ekimelerin srdrlmesi, parlamento yesi eski siyasetiler ile parti ynetici ve yelerinin lkenin siyasi ve hukuki gemii ile gelecei hakknda szl-yazl demeleri, Skynetim makale yazmalar ve toplant dzenlemeleri yasaklanmtr. Komutanlklarnn kararlarnn

tartlmas ve haklarnda kamu davas alm tzel ve gerek kiilerle ilgili olarak kamuoyunu yanltc ve ilgilileri etkileyici szl-yazl deme ya da makale yaym yoluyla beyan ve yorumda bulunmak da yasaktr. 73 denilmektedir. Bylece hem siyasi partilerin, hem sivil toplum rgtlerinin, hem de entelijensiyann, lkenin iinde bulunduu durum, MGKnn faaliyetleri, yeni siyasal yaplanma, yeni anayasa, yeni ekonomik politika gibi lkenin geleceini dorudan etkileyen konularda konumas engellenmitir. Siyasal partilerin tamamen ortadan kaldrlmas ise 16 Ekim 1981 tarihli Siyasi Partilerin Feshine Dair Kanun ile gereklemitir. Danma Meclisinin toplanmasndan bir hafta nce kartlan bu yasa ile btn siyasal partiler
72 73

Bkz. (66), TANR - BORATAV AKN, 34. A.g.k., 35.

35

feshedilmi, tanr tanmaz btn mallar da Hazineye aktarlmtr. Yasann amac DM (Danma Meclisi) yelerini parti etkilerinden tamamen arndrmakt. Bylece en yals Cumhuriyetin kurucusu olan CHP olan siyasal partilerin tm kklerinden sklp atlm oldu. Kukusuz, yasay karanlarn asl ve uzun vadeli niyeti, ok partili hayata yeni parti ve liderlerle dn iin bir mntka temizlii yapmakt. 74 Mehmet Barlas da ayn gr paylamakta ve bunu Yeni demokrasinin yapm iin mevcut arsa boaltlmtr. 75 szleriyle ifade etmektedir. Evren ise konuya patriyarkal bir tavr ile yaklaarak, 19 Ekim 1981'de Malatya'da yapt konumada Partileri cezalandrdk. diyerek, bu kararlarnn nedenini ise Bizi Batya jurnal etmeselerdi bu karar almayabilirdik. szleriyle aklamtr.76 Partilerin kapatlmasndan hemen sonra Evren, Der Spiegel dergisiyle gerekletirdii rportajda "Demirel ve Ecevit'e hemen siyasete dnme yolunu aarsak, Trkiye ksa srede yeni bir 12 Eyll'e gelir. Bir sre hibir sorumluluk almamalar ve baka kiilere frsat tanmalar lazmdr. Hi kimse yklan bir binann yeniden inas srasnda yklmasna sebep olan eski malzemeyi kullanmaz."77 diyerek kendi bak alaryla uyumlu yeni siyasal partiler ve siyasi liderler yaratma amacnda olduklarn sylemitir. Zrcher de kitabnda Gemiten kkl bir kopuun zorlama gayreti iindeki generaller gemiin kendisini de yok etmeye altlar: partilerin arivleri ortadan yok olmu ve muhtemelen imha edilmiti; buna CHPnin son 30 yllk arivi de dahildi. (CHP arivinin nceki ksmlarna evvelce DP hkmeti tarafndan 1950lerde el konulmutu. Bunlarn nerede olduu bilinmemektedir). 78 diyerek siyasal gelenein yok edilmeye alldna dikkat ekmektedir.

74 75

A.gk.k., 37. Teoman ERGL, Sosyal Demokraside Ayrma Yllar, 138. 76 N. ILICAK A. KEKE, Generallerin Gecesi Yaz Dizisi 12, Yeni afak Gazetesi 23.09.2000 77 Mareike SPIESS-HOHNHOLZ, , In diesem Land wurde immer gefoltert, Der Spiegel (19.10.1981), 174. 78 Bkz. (69), KAZGAN, 407.

36

Evrenin baskc sylemlerine ve lkenin iinde bulunduu sk ynetimin yaratt boucu havaya ramen, 1982 anayasasnn halk oylamasnda ok yksek oranda kabul oyu almasnn nedenlerini anlamak toplumun, geleceine ilikin konulardaki yaklamn ve ortaya koyduu tavr zmleyebilmek asndan nemlidir. Bu noktadan baktmzda, darbe ncesinde yaanan toplumsal karmaa, sokaa yansyan ve iddet ieren siyasi atmalar, ekonomik zorluklar, eski siyasi iktidarlara kar oluan gvensizlik, tm partilerin kapatlm olmas ve bu durumun gelecee kar belirsizlik yaratmas, yeni bir anayasa ile yeni bir dzen gelebileceine dair inan, medyann sk denetim altnda tutulmas, neden toplumun geni bir kesiminin yeni anayasay kabul etmek istediini bize anlatan gerekeler olarak karmza kmaktadr. 1983 seimlerine kadar geen srede sk ynetim uygulamas ve sansr nedeniyle sinema endstrisi durgun bir dneme girmitir. 1980 yl, Trkiye sinemas iin son 10 yl arasnda en verimsizidir; yalnzca 68 film yaplmtr. Bu rakam 1979da 195, 1978de ise 128dir. 1981 ve 1982de de film saysnda byk bir art olmam, her iki yl ekilen film says da 72de kalmtr. 1983te ise 78 film ekilmitir. 79 Kukusuz ki ekilen film saysnn azalmasnda darbe nedeniyle seks filmleri furyasnn son bulmas da etkili olmutur. Ticari sinema kurtuluu arkl arabesk melodramlarda bulmutur. Bata Orhan Gencebay, Ferdi Tayfur, brahim Tatlses, Mslm Grses olmak zere arabesk tr mzik yapan arkclarn rol ald filmler byk patlama yapm, seyirciyi sinema salonlarna ekmeyi baararak hem prodktrler hem de datmclar iin krizden kma yolu olmutur. Bu dnemde dikkate deer az saydaki filmin byk bir ksmn ise gldrler oluturmaktadr. Kartal Tibetin Aziz Nesinin ayn isimli romanndan sinemaya uyarlad, Kemal Sunall Zbk politik bir talama olarak dnemin dikkat eken
79

Bkz. (1), SCOGNAMLLO, 191.

37

filmi olarak karmza kmaktadr. 1980 ylnda ne kan dier iki film ise lyas Salmann rol ald Talihli Amele ile Kemal Sunaln rol ald, Orhan Kemal uyarlamas Devlet Kuudur. Kemal Sunal ve lyas Salman, 1980lerin gldr sinemasna oyuncu olarak damgasn vuracak iki isim olarak karmza kmaktadr. Bu iki oyuncunun rol ald filmlerin kazand ticari baarlar o dnemde Trkiye sinemas iin srkleyici bir unsur olmutur. Bu iki oyuncunun filmlerinde yan karakterleri canlandran ener en ise 1980lerin ikinci yarsndan itibaren barollerde oynamaya balamtr. Onun filmleri dil ve slup asndan Sunal ve Salmann filmlerinden ayrlr. Bu oyuncunun filmlerinden rnekler, ileride detayl olarak incelenecektir. Arabesk filmleriyle birlikte en ok i yapan film tr olan gldrler, dnemin sinemasnn karakterinin belirlenmesinde byk rol oynad gibi Atf Ylmaz, Memduh n, Ertem Eilmez gibi sinema piyasasnda tannan ynetmenlerin varlklarn devam ettirmesini salam; ayrca bu ynetmenlerin gldr tr dndaki projelerini gerekletirmeleri iin imkan bulmalarn da salamtr. O dnemde sinemaya yeni balayan Sinan etin, Kartal Tibet gibi ynetmenler de ynettikleri gldr filmleriyle sinemada varlk gsterme imkan bulmutur. zleyici ile ilikisi asndan bakldnda gldr izleyiciye, kateksis yaatmaktadr. Duygusal enerjinin bir kiiye, objeye ya da dnceye yklenerek boaltlmas olarak tanmlanan 80 kateksis, 1980li yllarn banda Trkiye toplumu iin darbe ncesinde yaanan kargaann, ekonomik skntlarn, darbe sonrasnda ise MGKnn baskc ynetiminin yaratt korku ortamnn etkilerini hafifletme yollarndan biri olmutur. Glnenin zor duruma dmesi, sorunlarla uramas izleyende stnlk duygusu yaratmaktadr. Gerek dnyann boucu ikliminden bunalan izleyici, o dnyann beyaz perdeye yanstlan komik zdeiyle elenerek sorunlar sradanlatrr ve baa kma gc bulur.
80

Gordon MARSHALL, Sosyoloji Szl, ev. Osman Aknhay - Derya Kmrc, 392,393.

38

Dier bir adan gldr, ynetmenler, senaristler, yapmclar ve datmclar iin de daha az riskli bir trdr. Metafora daha ak olan, Trkiyede o yllarda yaplan hali ile olaylarn, karikatrize edilmi bir bakahraman ekseninde anlatld, burlesk 81 zellikler tayan gldrler byk lde sansrden kurtulmay baararak Trkiyede o dnemin sinemasna damgasn vurmutur.

3.2. 1983-1993 Dneminin Ekonomik ve Siyasal zelliklerinin Toplumsal Etkilerinin Gldr Sinemasna Yansmalar Trkiyede toplumsal ierikli gldr filmleri, youn olarak 1980li yllar ile 1990l yllar arasnda retilmitir. Bu dneme ait filmlerin incelenebilmesi iin, dnemin ekonomik, siyasal gelimelerinin toplumsal etkilerinin yorumlanmas gerekmektedir. 1983 seimleriyle iktidara gelen Turgut zal hem babakanl hem de cumhurbakanl dneminde Trkiyede en nemli siyasi figr olmutur. ANAP 1987 ylnda yaplan genel seimlerini en yakn rakibi Doru Yol Partisinin (DYP) yaklak iki kat kadar oy olarak kazanmtr. Yeniden babakan olan zal, 1989 ylnda Evrenin emekli olmasnn ardndan cumhurbakan seilmitir. Yaamn yitirdii 1993 ylna kadar geen drt yllk srete, halen babakanm gibi hkmeti ynlendirmekten ekinmemitir. Yavuz Gkmen, koullar imkan verse, zaln ABD anayasasna ok benzer bir anayasay yrrle koyarak ABDdeki gibi Bakanlk sistemini Trkiyeye getireceini iddia etmektedir. 82 zal, o gne kadar Trkiyenin grd siyasetilerden sylemi ve tavrlar ile ayrlmaktadr. Etnik kimliini saklamayan, toplumda farkllklarn olabileceine
81 82

Kiileri ve olaylar karikatrize ederek sunan, talamaya dayanan abartl gldr. Yavuz GKMEN, zal Sendromu, 137.

39

ancak ekonomik birliktelikte uyum salamann nemli olduuna vurgu yapan, craatn inden yaynlaryla televizyon yoluyla halka hitap ederek hkmetin yapt faaliyetleri anlatan, medyayla iyi ilikiler kuran, ailesi ve zel hayatyla gndeme gelmekten ekinmeyen Amerikan tarz bir siyasetidir. zaln iktidara gelmesi hem MGKnn tand olanaklarn hem de toplumun o dnemde yeni olan deneme isteinin bir sonucu olarak yorumlanabilir. MGK, ynetime el koymasnn hemen ardndan, en nemli sorunlardan biri olarak grd ekonomiyi, 24 Ocak Kararlarnn 83 mimar olarak tannan zala teslim etmitir. Emre Kongar, 21. Yzylda Trkiye adl kitabnda ekonominin zala teslim edilmesini, Bu teslimiyet bir anlamda 24 Ocak Kararlarnn aynen, hem de istikrarl bir siyasal ortamda uygulanacann en somut gvencesiydi. Nitekim Bat dnyas, zellikle, IMFnin ardndaki Birleik Amerika, 12 Eyll Harekatna ekonomik adan her trl kolayl gsterdi. 84 szleriyle yorumlayarak MGKnn, Demirel ve zalla ayn ekonomik bak asn paylaarak Batya yakn bir tavr iinde olduklarnn altn izmektedir. MGKy oluturan subaylar da tm iktidar sahipleri gibi kendi dncelerine uygun bir toplum yaps oluturmay hedeflemitir. Evrenin Der Spiegele verdii rportajda da aka belirttii zere, eski politikaclarn ve dzenin ortadan kaldrlmas, yeni politikaclarla yeni bir dzen kurulmas amalanyordu. 85 Bu nedenle MGK 1983 ylnn Nisan aynda yeni bir Siyasi Partiler Kanunu karm ve 76 sayl karar ile siyasal faaliyetleri serbest braktn aklamtr. Bu karara gre, feshedilmi parti mensuplar eski partilerini ya da kendilerini savunamayacaklar,
Sleyman Demirel, Blent Ecevitin babakanlktan istifa etmesinin ardndan, 12 Kasm 1979 tarihinde aznlk hkmeti kurmu; Yz Gn Plann aklayarak anariyi ve enflasyonu 100 gnde zeceini iddia etmitir. Demirel, zal babakanlk mstearlna atam ve IMF ile bu kapsamda bir anlama imzalanmtr. 24 Ocak 1980 gn kamuoyuna duyurulan ve tarihe 24 Ocak Kararlar olarak geen bu yeni yaplanma ile Trkiye karma ekonomiden serbest piyasa ekonomisine gemitir. 84 Emre KONGAR, 21. Yzylda Trkiye, 197. 85 Bkz. (77), Der Spiegel (19.10.1981), 174.
83

40

yeni partiler feshedilmi partileri sulayc, vc ya da savunucu beyanda bulunamayacaklar; MGKnn, cumhurbakannn ve skynetim komutanlklarnn icraat, karar ve demeleri tartma ve eletiri konusu yaplmayacak, Anayasann geici 4. maddesiyle kendilerine zel yasaklar getirilmi olanlar lkenin gemii ve gelecei ile ilgili siyasi-hukuki deme veremeyecek, yaz yaynlamayacaklard. 86 MGK bu karar ile siyasal faaliyetleri serbest brakmasna karn kontrol altnda tutmay baarmtr. Ayrca muhalif sesleri engellemi olmakta, yaanan bask dnemine dair yaratlabilecek eletirel hibir eserin ortaya kmasna imkan tanmamaktadr. Sinemada muhalefet, yaananlar en yzeysel ve basit haliyle hicveden gldr filmleri zerinden yrtlmeye balanmtr. Entelijensiyann iine sokulduu zor durum ve devletin en ok bu kitlenin zerine iddet uygulayarak bastrmaya alt dnldnde, bu dnemde en fazla kitleye ulaan muhalefetin de gldr filmlerine ait olduu sylenebilir. Bu durum, toplumu zor duruma sokan politik ve ekonomik gelimelerin, alnan yeni vergilerin de zaman ierisinde birer gldr nesnesi haline gelmesine neden olmutur. Aniden bir sz karmaas iinde kalan Trkiyede ksa srede szn ii boalmtr. Ayn ekilde szle birlikte muhalefetin de bir erozyona uradn sylemek mmkndr. Bu, dnemin gldr filmlerinin kulland basit dilden ve yzeysel sluplarndan da anlalabilir. Ksa srede demokrasiyi yeniden ina etme iddiasnda olan yeni ynetim, yeni partilerin kurulmasna izin vermi ancak bunlarn bazlar eski partilerin uzantlar olduklar gerekesiyle kapatlmtr. Kurulan ve kapatlan partiler, veto edilen kurucu yeler nedeniyle yaanan sancl bir dnemden sonra 6 Kasm 1983 tarihinde yaplan milletvekili genel seimlerine 3 parti katlabilmitir; askeri rejimin veliaht olarak grlen emekli Org. Turgut Sunalpin Milliyeti Demokrasi Partisi (MDP), Turgut zal tarafndan kurulan Anavatan Partisi (ANAP) ve Necdet Calp tarafndan kurulan Halk Parti (HP).
86

Bkz. (66), TANR - BORATAV AKN, 51,52.

41

MGK ak ekilde MDPyi desteklemektedir. Seime yaklarken ANAP trmana getiinde Sunalp Paa Evrene kar, iktidara gidiyor ANAP, neden izin verdin? diye yaknr ve 12 Eyll liderinden bir eyler yapmasn ister. Evrenin zala kar seimden iki gn nce 4 Kasm 1983te yapt radyo ve televizyon konumas bylece ortaya kar. 87 MGKnn tavrna ramen ANAP yzde 15 oy farkyla seimden galip kmtr. Evren ile MGKnn zala bak as ve semenin neden ANAP tercih ettii konusunda farkl grler bulunmaktadr. Hasan Cemal kitabnda Blent Ecevite gre Evren, zal ve ANAP konusunda oyun iinde oyun sergilemiti. Ecevit, ANAPn hem askeri ynetimin hem de Amerikann iktidar aday olduu kansndayd. 88 diyerek bu grlerden birini ortaya atmaktadr. Hasan Cemal gr ise yledir: 12 Eyll askeri ynetimi ve lideri Evren, Turgut zal ile partisi ANAP iktidarda grmek istemiyordu. Evren, yzde 92lik referandum oyundan kaynaklanan karizmasna ok gveniyordu; ancak hem Sunalpa kar bir denge olsun diye, hem de Batl odaklardan zellikle Washingtondan gelen telkinlere kulak vererek, iki partili rejime bir de buukun eklenmesini sakncal bulmamt; bu nedenlerle ANAPn grafiinin ykselmesi zerine yapt zal yeren konumas, bir senaryonun deil, itenlikli bir tutumun sonucudur. ... Sunalp Paann yannda zal ister istemez sivil gzkyordu. Danmanlarnn da ustaca ynlendirmesiyle zal, aydn kamuoyu karsnda liberal bir grnt izmeye balamt. Serbest Pazar ekonomisi ile demokrasi balants kuruyor; millet devlet iin deil, devlet millet iin vardr diyor, her alanda sloganlara dayal yenilikilii zellikle n plana karyor; belediyelerin nemini vurgulayarak demokrasi ile yerel ynetim balantsn kuruyordu. Bunlarn tm ve zaln yumuak slubu, Evrenin bangr bangr bard bir dnemde kulaa ho geliyordu. 89

87 88

Hasan CEMAL, zal Hikayesi, 47. A.g.k., 47. 89 A.g.k., 49.

42

Hasan Cemal ayrca, MGKnn ncelikli tercihinin MDP olmasna karn, bu tercihin seimlerde belirleyici rol oynamadn iddia ederek, askeri ynetimin Byk Trkiye Partisini (BTP) kapatmasnn, Doru Yol Partisini (DYP) ve Sosyal Demokrasi Partisini (SODEP) seime sokmamasna karn ANAPa izin vermesinin haksz rekabete yol atn, bunun da seimi kazanmasnda en byk etken olduunu sylemekte; zaln askere daha uzak gzkmesi, iktisat imaj ve sergiledii yumuak slup gibi etkenleri ise seimleri kazanmasna yol aan ikincil nedenler olarak gstermektedir. 90 Ali Eref Turann Trkiyede Semen Davran kitabnda ne srd gre gre ise, zaln sivil teknokrat gemii, seime ANAP dnda sadece askerler tarafndan kurdurulmu iki partinin katlmas ve zaln ak bir iktisadi programnn olmas seimde ANAP baarl klmtr.91 Turan kitabnda ayrca ANAP siyasi alanda drt siyasi eilimi; liberallii, milliyetilii, muhafazakarl ve sosyal adaletilii birletirdiini syleyerek dier partilerden farkllamtr.92 szleriyle ANAPn o dnemde toplum tarafndan yeni ve denenmemi olarak alglandna vurgu yapmaktadr. Kongar da yenilik isteine iaret etmektedir: Bu genel seimlerde halkn, kendisini, 12 Eyll ynetiminin devam ilan eden MDP yerine, ANAP tercih etmesi de, her askeri dnemi izleyen seimin genel zelliine uygundu: Semen, askeri ynetimleri izleyen dnemlerde yenilik ve deiiklik istiyordu. Bu nedenle de, daha nce yzde 90n zerinde oy vererek semi olduu Cumhurbakannn aka olumsuz tutum taknmasna karlk, oyunu zaln partisine verdi. 93 zal, toplumun evrilmesi gerektiine inanyordu. Bu evrimde ulalacak ilk adm ise serbest piyasa ekonomisiydi. Bu nedenle ANAPn iktidara gelmesinin ardndan da 24 Ocak kararlar kesintisiz ekilde uygulanmaya devam etmitir. Emre
90 91

A.gk., 346. Ali eref TURAN, Trkiyede Semen Davran, 132. 92 A.g.k., 133. 93 Bkz. (84), KONGAR, 330.

43

Kongara gre ANAP, liberalizmi en bilinli yerletiren partidir. Serbest piyasa ekonomisinin gerei olan tam rekabet ve serbest fiyat yerletirirken himayecilikten de vazgememitir. Ancak bu yeni ekonomik yapnn bir sonucu olarak enflasyon ve vergiler artm, gerek gelir dmtr. ktidar ise bu yaananlar kabuk deiimi olarak adlandrmtr. 94 Bu kabuk deiimi srasnda hayali ihracat ad verilen, devletin ihracat artrmak iin uygulamaya koyduu teviklerden birisi olan ihracatta KDV iadesinin suistimal edilmesiyle ortaya kan bir dolandrclk tr de ortaya kmtr. Birok insan bu ekilde zengin olmu, hatta bu tr dolandrclk yapanlar, meslekleri buymu gibi halk arasnda hayali ihracat olarak adlandrlmtr. Kk esnaf bile yeni bir vergi tr olan Katma Deer Vergisini (KDV) dememek iin fi kesmekten kanmtr. Bylece toplumda devletten para karma fikri yerlemi; vatanda ile devlet arasndaki iliki, birey-kurum arasndaki dzenli ve kurallara bal ilikiden, kuralsz bir kar ilikisine dnmtr. Halk arasnda ke dnme olarak adlandrlan, ksa yoldan zengin olma fikri topluma yerlemitir. Bu olgu, dnemin gldr filmlerinde de ska ilenmitir. Kemal Sunal, lyas Salman, ener en gibi dnemin popler oyuncularn rol ald filmlerde, ba kahraman ou zaman naif, drst, namuslu bir kiiliktir. Toplumun yaad yozlamadan uzak durmaya, kaybedilen geleneksel deerlere bal kalmaya, iinde yaad zor artlara isyan etmeden katlanmaya alr. Toplum kendisinden farkl bir yne giderken o snrlarn izmi, kendi halinde yaam mcadelesi vermektedir. Bu kahramanlar genellikle yaadklar hakszlklar, maruz kaldklar kt muameleler, karlatklar zorluklar karsnda bir deiim geirerek toplumun kurallarna gre oynamay renirler. 1984 tarihli Kemal Sunal filmi Sosyete abanda bu durumun ak bir rneini grebiliriz. Filmde, Mersinli toprak aas aban, stanbullu beik kertmesi Peri ile evlenir. Peri, dnemin filmlerinde ska ilenen zengin kz tipine uygun
94

Emre KONGAR, 12 Eyll Kltr, 256

44

olarak Amerikada okumu, srekli Avrupa seyahatlerine kan sosyetik bir gen kzdr. Babasnn fabrikasn iflastan kurtarmak iin evlendii abandan dn gn, Senin gibi grgsz bir ay ile evleneceime lrm daha iyi. yazan bir not brakarak kaar. Bunun zerine aban, kahyasnn stanbulda okumu yeeninden kendisini grgl bir insan haline getirmesi iin yardm ister. Kahyasnn yeeninin Size stanbuldan en iyi hocalar getiririm. Sanrm bir yl iinde tam istediiniz gibi olabilirsiniz. szleri zerine aban Yani bir yl sonra grgl ay m olacam? der. abana gre ay her zaman aydr. Kemal Sunaln aban karakterini canlandrd ok sayda filmde benzer cmlelere rastlayabiliriz. aban, bu szleriyle 1980 sonrasnda yaygnlaan ksa yoldan zengin olup snf atlayarak gemiinden kopma, yeni bir kimlik edinme abasna gnderme yapmakta, insanlarn gemilerinden ve zlerinden kopmaya ne kadar urarlarsa uranlar baarl olamayacaklarn sylemektedir. Nurdan Grbilek de Vitrinde Yaamak adl kitabnda filmde eletirisi yaplan deiime ... 80lerde Trkiyede bir kltrel blnmeden, bir yarlmadan sz etmek gerekiyor. Bir yanda kendini taradan, yoksulluk ve isyandan ayran, kendini btn bu eliki ve atmalarn dnda tanmlamak isteyen bir Trkiye var. Reklamlarn sunduu sekin imgeler, vitrinlerin bolluu ve 80lerin basn: Btn bu birikim, btn bu grntler, bir an iin sanki bu ideal herkes iin geerli olabilecekmi izlenimini dourmay baard. 95 szleriyle vurgu yapmaktadr. 1980lerde toplumun yaad zihinsel karklkla ykl radikal deiimin temel nedeni 1970lerde yaanan kargaann, ekonomik skntlarn, sonrasnda ise darbe ynetiminin getirdii yasaklarn, uygulad iddetin yaratt travmalar iyiletirme frsat bulamadan, ANAPn iktidara gelmesiyle, yabanc olduu bir iktidar anlay ile kar karya kalmasdr. Grbilek de kitabnda bu iki durumun birbirini besleyerek yeni toplum yapsn oluturduunu vurgulamaktadr: 80ler bir yandan erevesini basknn, yasan, devlet iddetinin izdii bir dnemdi. Bir
95

Nurdan GRBLEK, Vitrinde Yaamak 1980lerin Kltrel klimi, 26.

45

yandan da, bu toplumun daha az tank olduu bir baka iktidar biiminin, ilk bakta kendini kurumsuzluk olarak sunan, yasaklayc deil oluturucu, kkrtc, ierici bir iktidarn etkili olduu yllard. Bu iki zellie, 80lerin bu iki ayr yzne ilk bakta bir ncelik-sonralk sorunu olarak baklabilir; 80lerin ilk yarsna darbenin, basknn, iddetin; ikinci yarsna grece zgrlemenin, daha modern, daha sivil bir iktidarn damgasn vurduu sylenebilir. ... lkinin bastrdn ikincisi kkrtt, dntrp iermeye alt. kincisinin kkrttn ilki bastrmaya alt. ki strateji, iki iktidar olma biimi, iki farkl sylem devletin yasaklayc sylemiyle daha modern, zgrletirici vaatlerle dolu, daha sivil bir sylem 1980lerde adeta akmt. 80lerin kltrel iklimini belirleyen, 80leri nceki bask dnemlerinden ayran da bu akmayd. 96 Toplumun bask ve serbestlik arasnda yaad gel-gitler bireyde bir noktaya tutunma ve kk salma ihtiyacn her zamankinden daha iddetli olarak dourmutur. Bu noktada, Trkiyede o dneme kadar modernitenin kat kurallar ierisinde skm, kendini ifade edememi, bir k noktas arayan toplumun kendisine gsterilen ilk zgrleme yolu olan tketimi ve para odakl yaam tarzn fazla sorgulamadan kabul etmesi de artc grlmemelidir. Postmodern dnyann yumuak, belirsiz hatlaryla sarmalanan, kendisine sunulan seeneklerle gz kamaan, gerekte yle olmasa da hareket kabiliyetinin arttn ve alannn genilediini dnen toplum, kazanlarna karlk bir eyden vazgemek zorundadr: Modernitenin sunduu salam zeminden. Bu nedenledir ki, 1980li yllarda Trkiyede gldr filmleri kklerine bal, drst, hibir olumsuzluk karsnda duruundan dn vermeyen kahramanlar bize sunmutur. Dnemin en popler filmlerinde karmza kan, Kemal Sunaln canlandrd karakterler de, lyas Salmann canlandrd saf ve naif kyller de, ener enin brnd kimi zaman taral kimi zaman ehirli, ounlukla beceriksiz, kaybeden ama her zaman iyi niyetli karakterler de o yllar boyunca bu toplumun tutunduu, gemiine ait birer iz olarak sinemamzda varlklarn srdrmlerdir. Bu karaktelerin sinemamzdan
96

A.g.k., 13.

46

yitip gitmesi, dnmn tamamlandna, her ynyle postmoderniteye uyum salayan toplumun artk modernist bir temele ihtiyac kalmadna iaret etmektedir. stemek ve almak artk toplum iin yeterlidir. 1980li yllarn gazetelerinde her gn bir bakasna rastlayabildiimiz, arkclarn, oyuncularn, birden bire ortaya kveren i adamlarnn ke dnme hikayeleri, Grbilekin de iaret ettii gibi toplumu ben de isterem durumuna getirmitir. ... Ses, sz ve grnt patlamasyla birlikte bize kendini bir arzu patlamas gibi de sunan bir deiim yaand Trkiyede. ... Uzun yllar grev bilinciyle, terbiyeyle, memurluk ahlakyla yetitirilmi toplum, yllardr ertelemek zorunda kald isteklerini nihayet ifade etme imkann bulabilmiti. Feragate dayal kltr yerini bir arzu kltrne brakm gibiydi. diyen Grbilek, Fransadaki 68 hareketinin her eyi istiyoruz, hemen imdi slogannn 80lerde Trkiyede yerel renklerle kararak, dnemin yeni arabesk ilah brahim Tatlsesin arksndaki gibi Ben de stereme yakn bir yere yerletiini ifade ediyor. 97 Trkiyenin yeni toplum yapsnda talep eden birey, isteklerine ulat anda seyredilen de olmak istemitir. Lks, yalnzca kiinin kendi konforu iin deil ayn zamanda stats iin de gerekli hale gelmitir. Mina Urgann Hem ok para kazanmak istiyor Trkler artk, hem de herkes bilsin istiyor. 98 eklinde yorumlad bu durum, gnmzde de geerliliini korumaktadr. Trkiyede toplumun evrildii noktada, ev, araba, giyim markalar, kullanlan cep telefonunun markas ve modeli, gidilen restoran, bar ve kafeler, klan tatiller kiinin kim olduunu belirleyen, kimlik yaratan unsurlar olarak karmza kmaktadr. Her eyin kkszletii, yzer-gezer hale geldii postmodern dnyada kimliini tanmlamak, ait olmak birey iin yaamsal nem arzeden bir kaygdr. Harveynin Gelip geicilik ne kadar fazlaysa, bu gelip geiciliin iinde yatan bir tr ezeli ve ebedi hakikati kefetme ya da imal etme ihtiyac da o kadar byk olur. ... Aile ya da cemaatler gibi temel kurumlara ilginin artmas ya da tarihsel kklerin aratrlmas gibi eilimler hep deien bir dnyada daha gvenli
97 98

Nurdan GRBLEK, Ben de sterem, Defter Dergisi (Yaz 1999), 27,28 Mina URGAN, Bir Dinazorun Anlar, 248,249

47

limanlar ve daha uzun mrl deerler araynn iaretidir. 99 szleri, bireyin gemi, bugn ve gelecek arasndaki ilikiyi kurmakta zorland postmodern dnyada ok ihtiya duyduu kimlii edinme abasn bize tarif etmektedir. Bu kimlii edinmenin en kolay yolu da materyaller ve dahil olunan gruplar zerinden tanmlanmaktr. Tiki, bkn delikanl, Anadolu delikanls, kolejli kz, rapi, metalci, popu gibi kimliklerin bir ya da birka tanesi, ihtiyaca uygun olarak baskn ve ekinik ekilde ayn bireyde toplanabilmektedir. Tara ve ehir nasl birbirine kartysa, ayn ekilde kltrleri de birbiriyle karlarak yeni bir har oluturulmu; yeni Trkiye insan birbirine bu harla kenetlenmitir. Trkiyenin drt bir yanndan g ederek ayn ehre, mahalleye yerleen insanlar nasl ki 1970lerin bandan itibaren arabesk ile birbirlerine balanmlar; ortak aclarn, kederlerini, dertlerini bu mzikle da vurmular, arabesk sayesinde dert orta olmular, acda eitlenmilerse, ayn ekilde 1980lerde yaanmaya balanan arzu a da insanlar benzer ekilde tketimle bir araya getirmeyi baarmtr.

3.3. Trkiyede Muhalif Gldr Sinemas Ve Kemal Sunal Olgusu Trkiyede, 1970li yllarn sonlarnda ortaya kmaya balayan muhalif gldr sinemasnn en nemli elerinden biri Kemal Sunaldr. Aktr olarak Sunal, 1972 ylndan hayatn yitirdii 1999 ylna kadar 82 filmde rol almtr. Sunal, Hababam Snf filmlerinde canlandrd nek aban tiplemesiyle izleyici tarafndan ok sevilmi; bu durum, aban karakterinin uzun yllar boyunca dier filmlerine de tanmasna neden olmutur. Sunaln kariyerinde iki farkl abandan sz etmek mmkndr: Kyl aban ve ehirli aban. Kyl aban genel hatlaryla drst, saf, kandrlmaya msait, iinde bulunduu topluluun genelinden farkl hal ve davranlar iinde olan bir karakterdir. Ancak bu farkllk aban bilinen anlamyla teki yapmaz. nk
99

David HARVEY, Postmodernliin Durumu, ev. Sungur Savran, 326

48

aban, teki gibi toplum tarafndan dlanmaz, onun gibi yalnzlk yaamaz. Toplum aban garip de bulsa olduu gibi kabul eder, yalnz brakmaz. Zaten aban da kendi bana olmaktan, yalnz hareket etmekten rahatszlk duymaz. Saftr ancak bazen tesadflerin yardmyla, bazen de pratik zekas ve uyankl sayesinde zor durumlardan kurtulacak kadar ansl ve aklldr. ehirli aban ise drst, ehrin getirdii uyankla ve farkndala sahip, yaad maddi zorluklarla dalga geebilen, drst, anstan ok akl sayesinde zor durumlardan kurtulabilen, hatal grdklerine, kendisine ya da yaknlarna zarar verenlere ders verebilen, daha gl bir karakterdir. aban karakteri Sunaln imzas gibi olmutur. Oyuncunun canlandrd ok sayda farkl karakterde de abann izlerini grmek mmkndr. Bu durum, oyuncunun tercihi olabilecei gibi, izleyiciye daha nce sevdii, ticari baars garantilenmi filmleri sunmak isteyen yapmclarn ve ynetmenlerin kayglarndan da kaynaklanm olabilir. Sunal, ister bir kyly canlandrsn ister ehirde yaayan birini, her zaman iktidar ve ezilenler zerindeki keyfi uygulamalarn hicvetmitir. Bazen bir ky aasnda, bazen kz iin ok yksek balk paras isteyen babada, bazen veresiye vermeyen esnafta, bazen kiray lszce artrmak isteyen ev sahibinde, bazen de hkmette tezahr eden iktidarn, alt sosyo-ekonomik grubu, yani ezilenleri dnmedii, daha da ok ezmekte saknca grmedii Sunaln filmlerinde sk rastlanan bir ana temadr. Sunal, 1970lerin sonlarndan itibaren, hzla deien toplumsal yapy eletiren filmlere de imza atmtr. 24 Ocak Kararlaryla deitirilen ve 1983 seimleriyle ANAPn iktidara gelmesinin ardndan da uygulanmaya devam eden, toplumu daha ok retmeye deil tketmeye aran yeni ekonomik politikalar ve 1980 darbesinin baskc ynetiminin gnlk yaama etkilerini ve toplumsal yaamda meydana getirdii deiimleri, Sunaln bu yllarda rol ald filmlerde gzlemlemek mmkndr. arkl Milyoner, Ortadirek aban, Sosyete aban, Katma Deer aban, Gurbeti aban, Yoksul, Garip, Deli Deli Kpeli, Davac, Kirac, Dttr

49

Dnya, Glen Adam gibi filmler, toplumsal deiimlerin izlerini tayan, yaanan olumsuzluklarn hicvedildii, izleyici tarafndan byk ilgi gren yapmlar olarak karmza kar. Toplumun geirdii deiimin incelenmesi ve yeni toplum dzeninin zmlenmesi adna Sunaln 1983 tarihli arkl Milyoner ve 1987 tarihli Kirac filmleri birer rnek olarak burada incelenecektir. Sunaln biri kyl ve eitimsiz, dieri stanbullu ve eitimli olmak zere iki farkl karakteri canlandrd, konular birbirinden ok farkl bu iki filmin inceleme kapsamna alnmasnn nedeni, ikisinin de toplumun egemen deerlerindeki radikal deiimlere ve yeni toplumsal dzenin ileyiine dair kuvvetli vurgular yapmasdr. Sunal, arkl Milyonerde hi grmedii babasnn lmyle lkenin en zengin insanlarndan biri haline gelen davulcu Bayram canlandrmaktadr. O gne kadar kyde yaayan, davul ve slk alarak ocuklar elendiren, kyllerin iyi ocuk ama biraz terelelli diye tanmladklar Bayram, mirasn almak zere stanbula getirilir. O gne kadar hi grmedii stanbulda kendisini yalnzca ykl bir miras deil, onu bertaraf edip mirasa konmak isteyen uzak akrabalar, irketlerinden para alan bir genel mdr ve muhasebeci, ne pahasna olursa olsun ondan haber koparmaya alan bir gazeteci de beklemektedir. Bayram, kendi halinde bir davulcuyken ondan kar salamaya alan, mirasn almak iin onu ldrmeyi bile gze alan insanlarn arasna dmtr. Akrabalarnn, genel mdrn ve muhasebecinin her trl oyununu bozmay, ok defa kendini lmden kurtarmay baarr. Onu kyl, ay eklinde tanmlayan, kendilerinden aada gren, kolayca kandrlabileceini dnen bu ehirli topluluun dndnn aksine Bayram farkndal yksek, ok gvendii kahyasna da syledii gibi ark giyen ama yere salam basan bir karakterdir. Onlarn kendisini kmsedii gibi Bayram da onlar kmsemektedir. Kendisi iin dzenledikleri elencede Kalkn, gbek atn diyerek herkesi karsna geip dans etmeye zorlar. Hepsi de dediini yapar. Bunun zerine kahyasna Yaclk iine ilemi bu tenekelerin, bir vursam hepsi ayn sesi

50

karacak. diyerek para iin her eyi yapmaya hazr bu insanlar kk grdn anlatmaktadr. Bayram kimliini gizleyerek kendisine yaklaan gazeteci Sunaya ak olur. Suna, Bayramla yaknlamas sayesinde, ok sayda atlatma haber yapar. Bayramn arkl Milyoner olarak anlmasnn nedeni de Sunann yapt haberlerden birinin bal olmasdr. Bayram, Sunann ihanetini rendiinde yklr. Sunayla yzlemeye lks takm elbisesinin altna arn giyerek gider ve imdi tam arkl oldum. Alt kaval st ihane. diyerek, stanbula g edip ksa yoldan zengin olan, para ile stat kazanmaya, itibar grmeye balayan, geldii kltrn izlerini silmeye alan kitleyi eletirmekte; ne kadar urarlarsa urasnlar gerek kimliklerinden kurtulamayacaklarn, ancak iki kltrn arasnda kalarak karma bir grnt yaratacaklarn sylemektedir. Filmde, ehirde doup byyen, anne ve babasnn geldii kltre yabanclaan, kyly tekiletiren, kendi kamusal alanndan uzak tutmak isteyen genlere ynelik benzer bir eletiri grmek de mmkndr. Sunayla gittikleri k bir restoranda Bayram, yemein suyuna ekmek band iin yan masadaki genler tarafndan alaya alnr. Bu tipleri byle yerlere almamalar lazm. diyen, kendisini hanzo, ay olarak nitelendiren genlere, Senin anan baban da eskiden byle yerdi. diyerek kklerini inkar ettiklerini hatrlatmaktadr. Bayram, ak olduu insann bile kendisinden kar olduunu anladnda, bir atya kp aln kapn, birbirinizi yiyin, ldrn, paralayn diyerek paralarn savurur. Bunun zerine akrabalar ile genel mdr onu akl hastanesine yatrp mirasn almak iin mahkemeye verirler. Mahkemede deli olduunu kantlamak iin davul alarak ocuklar elendirmesinden, yemein suyuna ekmek batrd iin restoranda kavga karmasna, Sunayla gittii bir gazinoda gbek atmasna kadar birok davran delil olarak gsterilir. Bayram ise kendini savunmak iin yapt konumada bunlarn Trkiyedeki birok insan tarafndan yaplan normal hareketler olduunu syleyerek hakime Siz hi yapmadnz m? sorusunu yneltir. Bayramn vurgu yapt nokta, yeni dzende toplumun kendine yabanclat, eski

51

dzene ait zevklere itibar eden bireylerin toplum tarafndan hakir grld, dlanddr. Filmde ok kez kyl, ay, hanzo olarak tanmlanan Bayram, yeni toplum dzeninin nyarglarnn hedefi olarak karmza kmaktadr. Yalnzca kyl olmas, ehrin vatandalarnn oktan doyduu, artk gelmelerini, kamusal alanlarn igal etmelerini istemedikleri bir kitleye mensup olmas deil, toplumun her kesiminden insan birletiren ortak deer olan paraya itibar etmemesiyle de tekiletirilmeye msait bir karakterdir Bayram. Para ile yaratlan illzyona kanmayan Bayram, yeni dzenin insan olarak kabul grmemektedir. Bu insan iin tek are, yeni dzenden uzakta bir hayat kurmasdr. Mahkemede lehine karar verilen ve akl hastanesine gitmekten kurtulan Bayramn, Sunay da alp kyne, eski yaamna dnmesi bu duruma gnderme yapmaktadr. Kirac filminin ba kahraman Kerimin sorunu da paradr. stanbullu, eitimli, okumay seven bir memur olan Kerim dk maa nedeniyle yaamn srdrmekte zorlanmaktadr. Ev sahibi ya kiray artrmasn ya da evden kmasn ister. Maann yarsn ev kirasna veren, istenen kiray karlayamayacak olan Kerim ev aramaya balar. Bir trl kirasn karlayabilecei bir ev bulamaz. 150 bin lira kira isteyen bir ev sahibine, aylnn 135 bin lira olduunu syleyen Kerim, 135 bin lira kazanyorsan 5 kuru kira vermesen yine geinemezsin zaten. yantn alr. Sinirlenen Kerim, Bu memlekette 46 bin 200 lira asgari aylkla geinmeye alanlar var. deyince ev sahibi Onlar temelli lmler. diye karlk verir. Bu sz zerine dnmeye balayan Kerim, Okumu yazm bunca yllk devlet memuru, ocuk, bir kar ve bir kaynana sahibi akl banda bir adamn bir apartman dairesi kadar deeri olmasn... Ne ac. Temelli lmz. der. zaln a atlama sloganyla seimlere hazrland 1987 ylnda ekilen Kirac filmindeki bu cmle, Trkiyenin ulamaya alt ada, eitimin, almann, okumann deil parann ve onunla satn alnabilen her eyin itibar grdn vurgulamaktadr. Bu duruma bir dier rnek ise karsnn Baka kadnlarn kocalarna bakyorum gazete

52

bile okumuyor ou. Biz yar a yar tok dolarken elindekini avucundakini bu sprntlere vermen doru mu? diyerek Kerimin kitap okumasn eletirmesidir. Orta snf iin okumann para kazanmaya dorudan bir etkisi olmadndan, okuyan bir koca deil, eve daha ok para getiren bir koca daha makbul duruma gelmitir. Ayrca Kerim bu noktada davul ald iin yadrganan Bayram karakteriyle de benzerlik gstermektedir. ki karakter de kendi yaam tarzlarna uygun birer ura iinde olmalarna ramen, kendilerine maddi kazanm salamayan eylerle ilgilendikleri iin garipsenmektedirler. Kendilerini rahat yaatacak kadar para kazanamad iin Kerimin einin de kaynvalidesinin de ona saygs kalmamtr. Kendisine baran karsna bakarak kendine Bir zamanlar severek evlendiim kadn bu mu? diye soran Kerim, parann karsyla bile arasna girdiini kavramtr. Ev sahipleriyle yaadklarn bir sava olarak gren, kk de olsa bir ev sahibi olmay hayal eden Kerim, zm olarak gecekondu yapmay dnr. Ancak bir i arkada stanbullu olduu iin kendisiyle birlikte gecekondu yapacak hemehri bulamayacan, dolaysyla gecekondu da yapamayacan syler. Burada da iaret edildii gibi baka ehirlerden stanbula gelenler, ayn blgeye yerleerek birbirlerinin gecekondularn yapmaya yardm etmi, seim dnemlerinde de bu gecekondularn tapularn alarak ev sahibi olmulardr. Bir zamanlarn sekin mesleklerinden olan memuriyetin itibar 1970lerden itibaren maayla doru ortantl olarak hzla erozyona uramtr. 1980lerin sonlarndan itibaren memurlar ehir merkezindeki kiralar karlayamayarak, bu blgeleri zel sektr alanlarna ve yeni dnem zenginlerine brakm, gecekondu semtlerine ynelmi, gecekondularn apartmana eviren yeni stanbullularn kiracs olmutur. Korkut Boratav da devlet memurlarnn 1980li yllarda ii ve kyllerin kaderini paylatn; maalarnn, gerek pay olarak, gerekse reel anlamda dnem boyunca yzde 50nin stnde andn ve byk kentlerin gecekondu semtlerinde

53

yaamak zorunda braklarak proletaryann hayat tarzna ve tketim normlarna mahkum edildiini sylemektedir. 100 Boratavn da iaret ettii gibi, memurlarn gecekondu semtlerinde yaamaya balamas, yalnzca ekonomik erevede neden-sonu ilikisiyle aklanamayacak kadar kapsaml ve nemlidir. Bir snf olarak memur, stanbulun yeni dzeni ierisinde erimi, zal tarafndan retilen bir kavram olan orta direke dahil edilmitir. Filmde de vurguland gibi memurun kazand maa bir aylk ev kirasn bile karlayamamaktadr. Ancak memuriyetin urad deer kaybnn tek nedeni maalarndaki yetersizlik deildir. zaln benim memurum iini bilir szyle balayan srete memur-vatanda ilikisinde yaanan deiimler nedeniyle memuriyet itibar kaybna da uramtr. nceleri arzulanan bir meslek olarak grlen memurluk, artk en son arelerden biri olarak dnlmektedir. ncelenen iki filmde de yeni toplum dzeninde parann ve getirilerinin ncelik kazand, itibar gibi nceleri satn alnamayacak kavramlarn bile parayla ilikilendirildii; eitimin deer kaybna urad grlmektedir. Biri parann varl, dieri yokluu zerine kurulu bu filmlerde, kendisi iin en yksek fayday salamaya alan bireylerin aile bireylerinden bile uzaklat, atmaya girdii gzlemlenmektedir. Ayrca arkl Milyoner rneinde grld gibi, para iktidara giden yolda nemli bir unsur olmasna karn, sayg grmek iin tek bana yeterli olmamaktadr. Para sayesinde sayg grmek iin nce ona sayg gstermek, taral yaam tarzn brakmak, ehre uyum salamak, yeni zevkler edinmek, vazgeilemeyen eski zevkleri de ehre uygun hale getirerek sunmak gerekmektedir.

100

Korkut BORATAV, 1980li Yllarda Trkiyede Sosyal Snflar ve Blm, 18,53

54

3.4. lyas Salman Filmlerinde Kylnn Temsili lyas Salman, 1970lerin sonunda balad sinema kariyerinde genellikle saf, cahil, drst, hakszla urayan, dlanan kyl tiplerini canlandrmtr. 1978 tarihli Atf Ylmaz filmi Kibar Feyzoda canlandrd Bilo karakterinin izleyiciden byk ilgi grmesi zerine 1979 ylnda Erkek Gzeli Sefil Bilo filmiyle ilk kez barol oyuncusu olarak kamera karsna gemitir. Banker Bilo, irkinler de Sever, iek Abbas, Sar Mercedes en ok dikkat eken filmleri arasndadr. Bilo karakteriyle ok sayda filme imza atan Salman, 1980lerin gldr sinemasnda dikkat eken az saydaki oyuncudan biridir. Saf, temiz, namuslu kyllerin kt insanlar tarafndan istismar edilmeleri ve ktletirilmeleri Salman filmlerinde ortak bir ana tema olarak karmza kar. G sorununu, taradan byk ehirlere ve Almanyaya g eden kiilerdeki deiimler asndan deerlendirmek iin Salmann 1980 tarihli Banker Bilo ve Adalet Aaolunun Fikrimin nce Gl adl romanndan uyarlanan 1987 tarihli Sar Mercedes (Mercedes Mon Amour) filmleri burada birer rnek olarak incelenecektir. Banker Biloda, Adyamann Kahta ilesinin bir kynde yaayan ve tek amac ok sevdii Zeynonun balk parasn biriktirmek olan Bilonun hikayesi anlatlmaktadr. iftilik yaparak geinen Bilo, kyde alarak para biriktirme midini yitirmeye balamtr. Bu srada Almanyada yaayan hemehrisi Maho ky ziyarete gelir ve isteyen herkesi 10 bin lira karlnda kaak olarak Almanyaya sokabileceini syler. Bilo teklifi kabul eder. Farkl yerlerden gelen yolcularla Almanyaya gitmek zere bir kamyonun kasasnda yolculua kar. Ancak kandrlmlardr. Kendisi de Almanyada yaamayan Maho, onlar Mnih yerine stanbula getirmitir.

55

Filmde kylnn iki farkl tipleme olarak karmza kt grlmektedir: Saf, namuslu ama edilgen ve pasif Bilo ile paragz, kurnaz, dolandrc ve atak Maho. Bu ikilik film boyunca dorudan izleyiciye sunulmaya devam edecektir. Maho, stanbula gelip ehirli olmak, byk ehrin ve parann nimetlerinden faydalanmak isteyen, talep eden, Ben de isterem diyen kesimi temsil etmektedir. stanbulda gle oluan yeni yapda onun gibi frsatlardan yararlanmaya ve kendine frsat yaratmaya alan kiilere rastlamak zor deildir. Filmde bu durumun alt u sahne ile izilmitir: Maho, denizden ok uzaktaki bir arsay alp insanlara deniz kenar diyerek satmak istemektedir. Bunun iin Tefeci Aliye gidip bor alr. Ali, Mahoya yaknlk duyar ve 10 yl nce stanbula gelen ulsuz Aliye, yani bana ok benziyorsun. diyerek sempatisini gsterir. Filmdeki karakterle temsil edilen kiilerin, kyden stanbula geldiklerinde yapabilecekleri iler snrldr. Ustabalara, zabtalara rvet datarak fabrika ve inaat iilii, seyyar satclk gibi dk gelirli iler yapp geinmeye alabilirler. Hemehrisi olanlar kapclk gibi iler bulabilirler. Ya da tefecilik, karaborsaclk gibi kanunsuz iler yaparak byk ehirde yaamann avantajlarndan faydalanabilirler. Bilo ve Mahonun burada da iki zt seenei tercih ettii grlmektedir. Bilo, nce inaat iilii, sonra da seyyar satclk yapar. Bu srada hayatnda ilk kez rvet kavramyla karlar; inaattaki ustabana kendisini semesi iin yevmiyesinden komisyon, zabtaya da tezgahna el koymamas iin rvet vermesi gerektiini renir. Bilo namus konusunda ok hassastr. Namussuzluk olarak nitelendirdii bu kadar ok eyi bir arada grmek onu ok artr, tepkisini ise Bu memlekette hi namuslu adam kalmad m? sorusuyla dile getirir. Bilonun tersine Maho ise namussuz olmakla vnmektedir. Onun iin namussuz olmak akll, kurnaz, i bilir olmakla edeerdir. Tefeci Alinin kendisine yapt ok namussuzsun. iltifatna karlk Aman rica ederim sen benden daha namuzsuzsun. diye cevap vermesi, Biloyu karsyla tantrrken Dnyann en saf,

56

en temiz adam. Yalnz bir tek kusuru var ok namuslu kerata. demesi Mahonun konuya baknn en net rnekleridir. Filmde, her karlatklarnda Biloyu kandrmay baaran Mahonun bir kez bile vicdan azab ektiine dair herhangi bir gsterge sunulmamtr. Aksine, her defasnda yine kendini kurtarm olmann mutluluunu yaad grlmektedir. Bilo, Zeynonun Mahonun sevgilisi olduunu renene kadar Mahoya ktlk yapmay dnmez. Ancak yllardr hayallerinde yaatt Zeyno onun arzu nesnesidir 101. Bilo kavramn tanmna uygun olarak gerek Zeynoya deil gerei dntrerek yaratt, asla kavuamayaca hayaline aktr. Hayalinin paralanmas, biriktirdii tm fke ve nefretin ortaya kmasna neden olur. Fakat bunu Mahoya belli etmez. Kendisini asla dolandrmayacana inand Biloya genel vekaletname veren Maho, bir haftalna Almanyaya gider. Dndnde Bilo btn mallarna el koymutur. Mahonun karsyla nianlanan Bilo, ondan bir kez daha intikam alr. Filmin sonunda kendisine dnmek isteyen Zeynoya Sen eski Biloyu aryorsun ama o yok artk, ld. Safl, sevgisi, namusuyla ldrdnz garibi. Geride namussuz Bilo kald. diyerek geirdii negatif deiimin kendisinin rzasyla deil toplumun zorlamasyla gerekletiine gnderme yapmaktadr. Kazandklar gerek Biloyu yok etmitir. Salmann filmlerinde, kazandklaryla yok olan bir dier karakter ise Sar Mercedes filmindeki Bayramdr. Bayram, Bilonun aksine Almanyaya gitmeyi baarm, alp kazand tm paray hayallerini ssleyen sar bir Mercedese yatrmtr. Bayramn arzu nesnesi de Balkz adn verdii Mercedesidir. Bayramn inancna gre, Mercedes onun kim olduunu tanmlamakta, kendisine sayg duyulmasn, hayran olunmasn salamaktadr. Bayram, ok hasta olan amcasn ziyaret etmek iin Mercedesiyle Almanyadan Trkiyeye doru yola kar. Hedefi amcasn ziyaret etmek olsa da niyeti daha ok Mercedesi sayesinde kydeki herkesi

101

Jacques LACAN, crits: A Selection, ev: Alan Sheridan, 292-293, 356-357.

57

kendisine hayran brakmaktr. Herkesin kendisine gpta ile bakt, arabasn kskand, zarar vermek istedii sanrlar nedeniyle yolda bir trl rahat edemez. Sonunda korkular gerek olur. Pasaport kontrol srasnda amurluu izilir, bir lokantada yemek yerken arabasnn yldz alnr, bir kamyon stop lambasn krar. Bana gelenler paranoyasn iddetlendirir; bindii feribotta ay imek iin arabasndan kar, dndnde arabasn bulamaz ve kydan ok uzakta olmalarna ramen arabasnn alndna inanarak aycya saldrr. Bayram, maddi deerlere nem atfetmeyen, saf, drst, namuslu eski Bilonun yanl grd her zelliin topland bir karakterdir. Yalan sylemekten, insanlar kandrmaktan, yardmn esirgemekten ekinmez, sululuk duymaz. Dsturu beni dndler mi ki ben insanlar dneyimdir. ksz kald iin amcasnn yannda byyen, parasz olduu iin ezilen, hor grlen Bayram kendisinde zenilecek, hayran olunacak hibir zellik bulamamakta, bu eksikliini Mercedesiyle gidermeye almaktadr. Mercedesine gelen her zarar onun benliinde karlk bulmaktadr. Bu noktada yeni Bilo ve Bayram arasnda bir zdelik kurulmaktadr. Bilonun arzu nesnesi olarak karmza kan hayali Zeyno gibi, Balkz da hayali bir kusursuzluu temsil etmektedir. Onun zaman ierisinde ypranmas Bayramn hayalinin de paralanmas anlamna gelmektedir. Banker Bilo ile Sar Mercedes arasnda geen yedi ylda Salmann canlandrd kyl tiplemesindeki radikal deiimin zeti, arzu nesnelerindeki bu farkllamada, manevi olann yerini maddi olann almasndadr. Her iki filmde de karmza kan ortak argmanlar ise unlardr: G, kylnn kendi isteiyle deil dardan gelen etkiler nedeniyle gereklemektedir. G edilen yerdeki yaam tarz, bu yaam tarzna daha abuk uyum salayan hemehrilerin ve yabanc ehrin insanlarnn negatif davran, namuslu ve drst yaamak isteyen insanlarn hayatta kalmasna imkan tanmamakta; onlar da

58

kendilerine benzemek zere deiim geirmeye zorlamaktadr. Bu noktadan bakldnda, filmlerde frsat, bencil, kt olarak betimlenen kyl tipinin de aslnda artlarn kurban olduuna, insani zayflklar nedeniyle byle olduuna gnderme yapld grlmektedir.

3.5. ener en Filmlerinde Egemen Deerlerdeki Deiimin zleri ener en de, Ertem Eilmezin Hababam Snf filmiyle dikkat eken oyunculardan biridir. O gne kadar filmlerde figranlk yapan ya da ok kk rollerde oynayan en, Hababam Snf filminden sonra Kemal Sunalla ikili olarak izleyiciden byk ilgi gren St Kardeler, Tosun Paa, Kibar Feyzo, pler Kral, Davaro gibi filmlerde rol almtr. Sunaln saf, temiz, iyi niyetli karakteri canlandrd bu filmlerin tmnde en, kurnaz, ikiyzl ve sahtekar olan canlandrr. lyas Salmanla oynad Erkek Gzeli Sefil Bilo, Banker Bilo, iek Abbas gibi filmlerde de benzer rollerde grlmektedir. en, 1984 ylna kadar yardmc rollerde oynamtr. Anadolu izleyicisinin eni ok beenmesi zerine datmclar enin barolde olduu bir film yaplmasn istemitir. Ancak enin barol oynamak iin art halkn istedii tiplemeyi canlandrmak yerine kendi istedii filmi ekmektir. Bunun zerine Ertem Eilmezin ynettii Namuslu filmiyle ilk kez barolde izleyiciyle bulumutur. Namusluyu, Zrt Aa, plak Vatanda, Muhsin Bey, Selamsz Bandosu, Zengin Mutfa, Arabesk, Ak Filmlerinin Unutulmaz Ynetmeni gibi filmler izler. Kendini tekrar etmekten kanarak birbirinden farkl filmlerde rol alan en sinemada tercihini kara mizahtan yana kullanr. Rol ald filmlerde toplumun farkl kesimlerden karakterleri bu erevede birletirerek hayata tutunma, kendilerini gerekletirme ve yaama mcadelelerini anlatr. Seilen konularn ve canlandrlan karakterlerin farkl nedeniyle enin barolnde olduu filmler 1980lerin

59

ortalarndan itibaren yaanan toplumsal deiimin izlerinin takip edilebildii birer kaynak olarak grlebilir. 1980lerde egemen deerlerde ve yaam tarzlarndaki deiimlerin

yorumlanmas iin enin 1984 tarihli Namuslu ve 1987 tarihli Muhsin Bey filmleri burada incelenecektir. Namusluda, mutemet olarak grev yapan, alkan, drst devlet memuru Ali Rza Beyin deerlerini kaybetme hikayesi anlatlmaktadr. arkadalar iini bilen memurlar olmasna karn Ali Rza Bey, drstlnden dn vermez. e hibir zaman ge kalmayan, rvet almayan, itibarn her eyden stn tutan bir karakterdir. Rvet almad iin kendisini eletiren karsna Bugne bugn koskoca bir devlet memuruyum ben, itibarm var. diyerek tavrn gsterir. Ancak ailesi ondan itibarl olmasn deil, kendilerini rahat yaatmas iin ne gerekirse yapmasn beklemektedir. Zaten artk itibar da parayla satn alnabilen bir ey haline gelmitir. Karsnn nalburluk yaparak zengin olan kardei Mustafa, ailede de mahallede de Ali Rza Beyden daha fazla itibar grmektedir. Can Kozanolunun da syledii gibi toplum iyi kazanmann deil, byk kazanmann, iyi isim deil byk isim yapmann peindedir. 102 enin burada izdii memur tipiyle, Sunaln Kiracsndaki memurun ortak zelliklerinden biri, ikisinin de ailelerinin sayglarn yitirmi olmalardr. Bir dier ortak nokta ise, eitim ve okumak konusunda ortaya kar. Kitap okuduu iin kars tarafndan azar iiten Kiracdaki Kerim gibi, Ali Rza Bey de olunun okula gitmesini istedii iin suludur. Mustafa, Ali Rza Beyin olunu yanna rak olarak almak istemektedir. Bu ekilde yeeninin geleceini kurtaracana inanmaktadr. Demet Lksl de Trkiyede Genlik Miti kitabnda Trkiyede parann stat kazandran bir unsur olarak ne kmasna iaret etmektedir: Paraya verilen bu
102

Can KOZANOLU, Yeni ehir Notlar, 71.

60

nem, ykselme abas, toplumsal hareketlilie ulama abas bir yandan global olarak izlenen neoliberal rzgarla uyumlu olsa da Trk toplumu asndan bir krlma noktasna iaret ediyordu. erif Mardinin baaryla gsterdii gibi Osmanl toplumundan itibaren Trk Toplumu hibir zaman tccar bir toplum olmad gibi, para da hibir zaman stat kazandran bir obje deildi. Bylece 1980lerle beraber zel sektrn ataa gemesi, zenginliin bal bana bir deer olarak Trk toplumunda yerini almas aslnda 1950lerden beri balayan ekonomi politikalarnn bir sonucuydu ve 80lerle beraber bu sre son noktasna ulat ve Trk toplumunun kltrel kodunda nemli bir deiim yaratt. 103 almann, retmenin deil para kazanmann geerli olduu bir dneme girildii filmde sklkla vurgulanmaktadr. Filmde, deersizletirildiine iaret edilen bir kavram da grevdir. Bunun en ak rnei, kapcnn bahi veremedikleri iin plerini almadn renen Ali Rza Beyin bunun kapcnn grevi olduunu sylemesi zerine, karsnn Grev senin gibi enayilerin kuruntusu. demesidir. Ali Rza Beyin talihi, bir gn bankadan alanlarn maan ekip i yerine dnerken antasnn alnmasyla deiir. Herkes hrszl Ali Rza Beyin yaptn, paralar sakladn, seri numaralar belli olduu iin hemen harcamaya balayamadn dnmektedir. Ali Rza Bey kimseyi hrszl kendisinin yapmadna inandramamaktadr. Paradan pay almak isteyen herkes ona sayg gstermeye balamtr. Mahallede kahraman gibi karlanr. Apartmann nnde kurban kesilir. Hatta bir komusu bayrak asar. yerinde terfi ettirilir. alnan paralarn seri numaras belli olduundan, onlar harcamamas iin genel mdr srekli Ali Rza Beye kendi cebinden para vermektedir. Btn bunlara kar kmaya alsa da Ali Rza Bey kimseye derdini anlatamaz. Sonunda Salmann filmlerindeki gibi, insanlarn zorlamas ve kkrtmasyla negatif bir deiim yaar ve Evet aldm, ben hrszm. der. Gsterilen saygy
103

Demet LKSL, Trkiyede Genlik Miti 1980 Sonras Trkiye Genlii, 124, 125.

61

kabul etmeye balar. Kendisine yeni kyafetler alr, lks bir otelde kalmaya balar. Tabii mizac da ani bir deiim geirir. Sakin, gleryzl, saygl, terbiyeli bir insanken birden sinirli, saygsz biri haline gelir. Kendisini deimeye zorlayan, deerlerinden vazgemesine neden olan herkesten intikam almaya karar verir. kuracaz diyerek i arkadalarn istifa ettirir. Paraya ihtiyac olduunu ama kendisindekileri harcayamadn syleyip mdrlerin irketin kasasndan para almasn salar. Sonunda bir elence dzenleyerek arkl Milyonerde Bayramn yapt gibi herkesin karsna geip gbek atmasn ister. nsanlarn ikiyzllne bakarak elenir. Ertesi sabah gerek hrszlarn yakaland gazete manetlerinden renilir. Herkes Namusluymu meer namussuz. diyerek Ali Rza Beyin peine der. Bu srada o, gemi ile yurtdna kamaktadr. Filmin sonu, Ali Rza Bey ile temsil edilen egemen deerlerin tamamen yitirildiinin vurgulanmas asndan nemlidir. Toplumlarda radikal deiimlerin yerletirilmeye alt dnemlerde vazgeilen deerleri tamakta srar edenlerin dlanmas, pasifize edilmesi sk rastlanan bir durumdur. O dnemde Trkiyede yaanan durumu da bu ekilde zetlemek mmkndr. Bu olgu, bu almada incelenen arkl Milyoner, Kirac, Banker Bilo, Sar Mercedes ve Namuslu filmleri haricinde Sunal, Salman ve enin dier filmleriyle de gldr sinemasna yansmtr. Muhsin Bey, Trkiyede 1980lerde meydana gelen yaam tarz deiimini stanbul ekseninden anlatmaktadr. Mzik piyasasnda menajerlik yapan Muhsin Bey, stanbullu, Trk Sanat Musikisine hayran, ince ruhlu bir insandr. Bekar olmasna ramen her zaman temiz ve tl takm elbise giyen, evinde iek besleyen, apkasz sokaa kmayan, kar komusu arkc Sevda Hanma iten ie ak olan ama hibir zaman belli etmeyen, bir stanbul beyefendisidir Muhsin Bey. stanbulda egemen olan yeni yaam tarzna ve sunduu her eye kardr. Yalnzca sanat musikisi syleyen arkclarla alr. Onlarn barlarda ve pavyonlarda deil daha muteber grd gazinolarda, organizasyonlarda kmas iin mcadele verir.

62

Arabeskin adndan bile nefret eden Muhsin Bey iin arabesk syleyen arkclarla almamak prensip meselesidir. Ancak prensipleri nedeniyle para kazanamamaktadr. Piyasadaki rakipleri, elence mekanlarnn sahipleri, hatta yardmcs Osman da neden prensiplerini paradan nce tuttuunu anlamamaktadr. Mzik piyasasnda iyi tannan, sevilen bir isim olan Muhsin Bey, arabesk syleyen birka arkcyla anlasa, ok para kazanma ans vardr. Burada da, daha nce incelenen filmlerdeki gibi kahramann deerlerinin parayla kyaslanmas ve kmsenmesi olgusu karmza kmaktadr. Piyasada tutunmaya alan Muhsin Beyin hayat Urfal trkc Ali Nazikin geliiyle deiir. Muhsin Bey, askerlik arkadann yeeni olan Ali Naziki nce geri evirir. Ama Ali Nazik hemehrisi brahim Tatlses gibi mehur olmakta kararldr. Ancak Muhsin Bey, aka syledii gibi, onu adam yerine koymamaktadr. nk Ali Nazik onun kar kt, stanbulda grmek istemedii, mzii ve ehir yaamn yozlatran her eyi temsil etmektedir. Fakat sonunda Ali Nazikin iyi niyetli olduuna inanr ve onunla almay kabul eder. Muhsin Beyin tek art arabesk deil kendi trklerini sylemesidir; ancak o zaman iten ve gzel syleceine inanmaktadr. stanbulda grmezden gelinmeye allan alt kltrler 1970lerin sonundan itibaren kamusal alanda st kltrle arparak kendilerine yer bulmulardr. Bylece 1980lerden itibaren bir alt kltr patlamas yaanmtr. Memurlar gibi dar gelirli duruma gelen dier ehirli kesimlerin de gecekondu semtlerine itilmesi; gle stanbula gelerek gecekondu semtlerine yerleenlerin ekonomik g kazanarak ehir merkezinde kendilerine yer bulmas, sz konusu kltrlerin kamusal alanda birbirine karmasna, ekonomik olarak birbirine baml hale gelen insanlarn byk ehir yaantsnn ortak sorunlarnda, yaratlan ortak zevklere ve yaam tarzna uyum salamasna neden olmutur. stanbulda doruk noktasna kan bu patlama zellikle zmir, Ankara gibi byk ehirlerde yaanmtr.

63

Muhsin Bey ve Ali Nazik, stanbulda nce arpan, sonra birbirine karan iki kltrn temsilcisi olarak karmza kmaktadr. Muhsin Beyin Ali Naziki nce reddedip sonra kabul etmesi de stanbulda yaanan deiimle paralel bir zellik gstermektedir. flasn eiinde olan Muhsin Bey, umudunu Ali Nazike balam, onunla ortak bir kader izmitir kendine. Ayn ekilde stanbullular da g sonrasnda oluan yeni yapy nce reddetmeye alm, ancak ekonomik olarak da birliktelik kurmak zorunda kaldklar insanlarla zaman ierisinde ortak bir yaam tarz kurmaya mecbur kalmtr. Filmde, Muhsin Beyin Gzelim stanbulu kebap salonu haline getirdiniz. sz zerine Ali Nazikin stanbul istemese bu kebaplar alr m? demesi de bu fikre gnderme yapmaktadr. Bu noktadan baktmzda stanbul bata olmak zere g alan byk ehirlerde alan, lahmacun ve kebap salonlaryla, i kftecilerle, trk barlarla, nce arabesk sonra Trke pop mzikle simgelenen yaam tarznn k noktas grlebilmektedir. Grbilekin de iaret ettii gibi, Trkiye 1980lerde ncelikle kendi periferisini, kendi nc dnyasn, kendi yerlilerini, merkezin dna ittii, taralatrd dnyay kefetmek zorunda kalmtr. Ama yalnzca onlar deil, ayn zamanda kendi iindeki taray, modern olabilmek iin kendi iinde bastrmak zorunda kald yanlar da kefetmitir. 1980lerdeki aa kltr patlamasnn snflarst yaygnlnn bir nedeni de burada yatmaktadr. 104 ncelenen alt filmdeki ortak noktalar gznne alndnda, 1980lerde toplumsal ve egemen deerlerde de kkl bir deiimin yaand gzlemlenmektedir. 1980lerde devlet eliyle uygulanan bask ve iddet ile ANAP iktidarnn sunduu kuralszlk ve serbestlik ortam, kargaadan ve yokluktan yeni km toplumda blnme yaratmtr. retimin gzden uzaklamas, retimden kaynaklanan toplumsal aidiyet ve muhalefet biimlerinin de yava yava gndemden dmesine yol amtr. Artk iiler ve snflar yerine tketicilerden ve tketici

104

Bkz. (95), GRBLEK, 106.

64

olmayanlardan sz etmek mmkndr. 105 Herkesin bulutuu ortak paydann tketim olduu yeni yaam tarznda, bireyler arasndaki fark yaratan da sahip olduklardr. Filmleri incelenen aktr de toplumda kaybedilen deerlerin kiiletirildii bir temsil unsuru olarak grlebilir. ncelenen filmlerde karakterlerin dardan gelen etkiler sonucunda geirdii negatif deiimler ise, dnemin sinemasndan izleyiciye yeni toplum dzenini ve yaam tarzn kabul etmemenin imkansz olduu, ksa yoldan uzlamann yollarnn bulunmas gerektii mesajnn verilmesi olarak yorumlanabilir. zleyici asndan bakldnda ise, bu oyunculara ve filmlerine gsterilen byk ilginin nedeni gldrnn tekiletirerek gldrme zellii olarak gsterilebilir. Toplumda yaanan deiimlerden rahatsz olan ancak kendisi de deimeye zorlanan birey, yaad atmayla beyazperdede iyi-kt olarak kesin tanmlarla izilmi karakterlere glerek baa kmaktadr. Safln, kurnazln, drstln, dzenbazln, grgszln, ikiyzlln u noktalarda karikatrize edilmi halleri, izleyicinin iindeki atmann gerekliinden an iin kurtularak rahatlamasn salamaktadr. Salad bu duygusal dearj, tpk gemiin melodramlar ya da gnmzn romantik komedileri gibi, gldrnn izleyici iin hem zevk hem de ihtiya olmasn salamaktadr. Otoritenin en byk dman ve onu zayflatmann en kesin yolu kahkahadr. 106 Hannah Arendte gre otoritenin en nemli belirtisi itaat etmesi beklenenlerin bunu sorgusuz ve kendiliinden yapmasdr. Ancak kahkaha bunun iin gerekli saygy, dolaysyla da ciddiyeti ve arball ortadan kaldrr. Bylece otoritenin kamusal senaryosu sarslr. ncelenen filmler otoritenin ve ona itaat edenlerin hicvedilmedi asndan, hem ait olduklar dnemdeki politik iktidarn radikal uygulamalarna hem de toplumun hzl deiimine kar Mikhail Bakhtinin tanmyla bir karnaval olarak grlebilir. Ortaa glmesinde btn hiyerarik yaplar ters yz edilir, mutlak kategoriler ortadan kaldrlr. Soytar kral olur, kral ise
M. AHISKA Z. YENAL, Aradnz Kiiye u anda Ulalamyor: Trkiyede Hayat Tarz Temsilleri 1980-2005, 84. 106 Hannah ARENDT, iddet zerine, 58
105

65

soytar. Bunun gerekletii yer karnaval meydanlardr. Karnaval boyunca yaam ba aa edilir; zaman geriye dndrlr, tm insanlar eitlenir. Karnavallar, hayatn ksa bir sre iin topik niteliini n plana karr. Karnaval kurallara, dzenlemelere, hiyerarilere kar bir isyandr. zetle karnaval, insanlarn daha mutlu bir gelecee, daha adil bir toplumsal ve ekonomik dzene, yeni bir hakikate dair umutlarn ifade eder. 107 Bu noktadan bakldnda, incelenen Kemal Sunal, lyas Salman ve ener en filmlerinde kurulan dramatik yap, temsil edilen tipler Bakhtin ve Arendtin iaret ettii ileve sahiptir.

107

Mikhail BAKHTIN, Karnavaldan Romana, 101

66

4. 1990DAN GNMZE DEEN YAAM TARZLARININ TRKYEDE GLDR SNEMASINA ETKLER

1990 sonrasnda dnyada yaanan siyasal ve ekonomik gelimeler, toplumlarn yaam tarzlarnda kkl deiimler yaratm; meydana gelen teknolojik gelimeler ise globallemenin hz kazanmasn salamtr. Anthony Giddensn syledii gibi kresellemenin ksmen Batllatrma olduu 108 dnldnde, bu yllarda Trkiyede Batl yaam tarznn toplumun byk kesimine ulat sylenebilir. Bu blmde, 1990l yllarda Trkiyede zellikle ehirli kesimin yaam tarznda meydana gelen deiimler irdelenerek, bunlarn mizaha ve gldr sinemasna etkisi incelenecektir. 1990lar, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliinin (SSCB) yklp Amerika Birleik Devletlerinin (ABD) dnyadaki en byk g haline geldii, bunun da etkisiye Amerikanlama olarak tabir edilen daha ok tketmek, daha ok elenmek ve dnyada olup bitenleri daha az umursamak zerine kurulu yaam tarznn yaygnlat bir dnemdi. Teknolojide yaanan nemli deiimlerle kresellemenin etkileri daha ok hissedilmeye balanmt. Bu dnem, postmodernizmin gndelik yaamdaki egemenliinin salamlat sre olarak tanmlanabilir. Modernizmdeki amacn, hiyerarinin, merkezlenmenin, derinliin, byk tarihin, ana kodun yerini; postmodernizmdeki oyun, anari, dalma, yzey, kk tarih, kiiseldil almtr.109 Bu deiimle kendini merkez alan, hareket serbetliine odakl, daha yzeysel, kiisel diline, tarihine daha ok nem veren, her an her eyden vazgeme hakkn kendinde gren, amacn hkmsz ve gereksiz grld bir toplum yaps olumutur. Sz konusu deiim, Trkiyede 1980li yllarda oluan alt yapnn zerine oturmu; bu yap zellikle 1985 sonrasnda doanlar etkilemitir. Trkiyede
108 109

Anthony GIDDENS, Elimizden Kap Giden Dnya, 28. Bkz. (99), HARVEY, 58,59.

67

gnmzde sinema izleyicisinin nemli bir blmn oluturan bu genliin yapsn anlamak, gnmzde Trkiyedeki gldr sinemasnn vard noktay yorumlamak asndan gereklidir. Fast food zincirlerinin, alveri merkezlerinin hzla artt, depozitosuz kutularda satlan ieceklerin, hazr dondurmalarn her bakkalda bulunur hale geldii, yabanc giyim markalarnn, yurtd meneli oyuncaklarn, cep telefonlarnn, kiisel bilgisayarlarn ulalabilir olduu bir ortamda, internetin sunduu snrsz seenekler arasnda byyen bu ocuklar, seeneklerinin bolluu karsnda srekli yeni seimler yapmaya odaklanmlardr. rnlerde sunulan eitlilik kullan-at seeneinden bakas yokmu sanrs yaratmtr. Modeli srekli deitirilen ama znde hibir deiiklik yaanmayan lise ve niversite giri snavlar nedeniyle zamanlarnn ounu dershanelerde, test zmeyi renerek geirmek zorunda kalmlardr. Ayn anda okul, dershane, aile, sosyal hayat gibi birok konuyla ilgilenmek zorunda olan bu kuan, zaman hep kstldr. Hem bu nedenle hem de bydkleri an sunduu yapyla uyumlu olarak her eyden maksimum fayda almay talep etmektedirler. Vakit geirme uralar, iletiim kurma modelleri ve kurulan iletiimin dili, mekanla kurulan iliki bu fayday temin etme abasna yneliktir. zal ocuklar olarak da tanmlanan bu genlik, zellikle entelekteller tarafndan bastrlm, apolitik ve depolitize olduklar gerekesiyle eletirilmektedir. Demet Lkslnn Trkiyede Genlik Miti kitabnda da belirttii gibi gerek cinsiyet, gerek sosyo-ekonomik, gerek de kltrel adan, pek ok farkl genliklerden bahsetmek mmkndr. Yine de, tm bu farkllklara ramen ayn dnemde, ayn lkede, benzer referanslarla yetien bir kuak olarak genler bir bakma ortak noktalara da sahiptirler 110. 2000 yl itibariyle kentli nfusun orannn yzde 70e vard 111 Trkiyede genliin byk ounluu kentlerde yaamaktadr.
110 111

Bkz. (103), LKSL, 186. O. IIK M. M. PINARCIOLU, Nbetlee Yoksulluk. Sultanbeyli rnei, 95.

68

Tketerek yaamaya, markalar araclyla kimlik edinmeye alan bu genler, konformist ve maddiyata dayal bir hayat zleminde birlemektedirler. Reat allar Radikal kide yaymlanan bir yazsnda bu ehirli genler arasndaki bir ortak noktaya daha iaret etmektedir: Tikilik112. Toplumda grnte tikiler ve onlara kar olan antitikiler olduunu syleyen allar, bu iki kitlenin de ortak amacnn dikkat ekmek, prim yapmak olduuna vurgu yapmaktadr. Kendini antitiki olarak tanmlayan ve tikileri kmseyen grubun, tikilere bu kadar ok kafay takmasnn nedenini yle aklamaktadr: Tiki, bykehir genliimizin genelinin gerek yzn abartl bir ekilde gsteren bir aynaya benziyor. Genlik, gerek yzn grmekten huzursuz oluyor. Tikilerin iinde bulunduu dnsel darlk ile antitikilerin iinde bulunduu dnsel darlk arasnda byk benzerlik grlyor. 113 Siyasal dzenin yeniden istikrarszla urad, tek bana iktidar olamayan partilerin zm koalisyon hkmetlerinde arad ancak uyumlu hkmetlerin kurulamada 1990l yllarda byyen bu genliin, ortak noktalarndan bir dieri ise siyasete olan inanlarn yitirmi olmalardr. Kim seilirse seilsin hibir eyin deimeyeceine inanan, bireysel olarak hibir ey yapamayacaklarna, lkede yaanan olumsuzluklar deitirmenin mmkn olmadna inanan genler, siyaseti temiz grmedikleri iin karmak istememektediler. 114 1980 sonrasnda sendikalarn, sivil toplum rgtlerinin birounun ortadan kaldrld, uzun sre yazmann, konumann ya da bir sanat yaptyla kendini ifade etmenin ar denetim ve bask koullar nedeniyle mmkn olmad, demokrasiyle ilikinin yalnzca seimlerde oy vermek olarak sunulduu dnldnde, genlerin karamsarlnn nedenleri grlmektedir. Lksl, genlerin siyaseti kirli, deiiliklere kapal bir alan olarak, siyasal gruplar ise bireylerin kendilerini rahata ve zgrce ifade
Ad, pahal bir kalem markas olan Rotringn 1990larda popler olan Tikky serisinden gelen bu kavram, d grnne ok nem veren, marka giymeye zen gsteren, pahal elence mekanlarna gitmeyi seven, marjinal fikirlerden ve davranlardan uzak duran, tketim toplumuna tam entegre olmu genleri tanmlamaktadr. 113 Reat ALILAR, Tikilik ve Tiki Kartl, Radikal ki, 23.06.2002 114 Bkz. (103), LKSL, 152, 153, 154, 155.
112

69

edemedikleri otoriter gruplar olarak grdn iddia ederek, tavrlarn muhalif bireycilik olarak tanmlamaktadr. Ayrca karamsar olsalar da pasif izleyiciler olmadklarn, aktif apolitik tavr iinde olduklarn ne srerek, kendilerini siyasetin dnda konumlandrmay, siyasetin zerinde partizan bak alarnn uzanda geni bir konsenss salama abas iinde olduklarn sylemektedir. 115 Bu ereveden bakldnda, genlerin muhalif, toplumsal ierikli gldrler yerine konular hafif, mesaj vermeyen, dndrmekten ok gldrmeye odakl, kendi dillerini konuan, temposu hzl gldrleri neden tercih ettikleri anlalmaktadr. Genler siyasete bir bakasnn gznden yaklamak istememekte, onu hayatlarnda kendilerinin belirleyecei bir noktaya yerletirmek istemektedirler. Bunun yan sra sinema filmiyle kurduklar iliki, izleyici-film ilikisinden ok ticari rn-tketici ilikisidir. Bir gldr filminden bekledikleri ok glmektir. Filmin baarsnn lt, kendilerini ne kadar ok gldrebildii, bir baka yorumla verdikleri parann karln tam olarak verip vermediidir. Genlik, her trl mesajdan ve dnceden uzakta koulsuz kahkahann peindedir.

4.1. Mizah Dergilerinin Dnemin Gldr Sinemas zerine Etkileri Trkiyede Grgrla balayan ve gnmzde Leman, Penguen ve Uykusuz dergileriyle devam eden ekol, hem 1990 sonrasnda Trkiyede genler zerinde byk etkisi olmas hem de gldr filmlerini oyuncu, senarist, ynetmen yetitirerek beslemesi asndan sinema zerinde dorudan etki sahibidir. Aye ncnn stanbullar ve tekiler balkl makalesinde ifade ettii gibi, mizahn ie yarayabilmesi iin, mizah sanatsnn ve okuyucunun ayn simgesel haritalar ve

115

A.g.k., 161, 162, 163.

70

gsterge sistemlerini paylayor olmalar gerekir. 116 Dolaysyla okuyucunun, mizah sanatsyla kurduu bu ilikide karlkl beslenme, deitirme ve dntrme ilevi olmas kanlmazdr. Bu nedenle genlerin gldr filmi tercihlerini ekillendiren koullarn anlalmas iin dnemin mizah dilini ve slubunu incelemek gerekmektedir. 1972-1989 yllar arasnda yayn hayatn srdren Grgr, Trkiyede mizah dergicilii asndan bir kilometre tadr. 600 bine kadar ulaan tirajyla 117, yaynland dnemde dnyann en ok satan nc mizah dergisi olmutur. Gazeteler gibi, mizah dergilerinin de birden fazla kii tarafndan okunmas nedeniyle okur says tirajndan ok daha yksektir. Siyasi partilerden bamsz olarak hem 1980 darbesi ncesinde hem de sonrasnda gl bir muhalefet yapan Grgr, uzun soluklu yayn hayat, ulat yksek tiraj ve kendisinden sonraki dergilerin kayna olmas asndan Trkiyenin mizah tarihinde nem arz eder. Grgrn konular yalnzca siyasetle snrl deildir. Dergi, lkenin aydn kesimini, toplumun geleneksel yapsn, davran biimlerini eletirmekten de kanmamtr. Bu ekolden kan dergilerin banda gelen Limon da benzer bir izgide ilerlemi, ancak siyaset konusunda daha farkl bir yaklam sergilemitir. 1986-1991 yllar arasnda yaynlanan Limonun, Grgrdan farkl olarak belirlenmi, kesin bir politik izgisi yoktur. Grgr, iktisaden devleti, muhafazakar, Kemalist izgisini aka belli etmesine karn, politik tavrn soldan yana koyan Limonun takip ettii herhangi bir siyasi model yoktur. 118 Kurucularndan Mehmet aa da Limonu oluturan tavr tek bir eyle adlandrlmyordu. Politik, lmpen, marjinal gibi snflandrma yaplmyordu. nk dergide hepsi bulunuyordu. Toplumsal ular kefeden bir yan vard. izerler ve yazarlar kendi yaptklar ilerden, imzalarndan

Aye NC, stanbullular ve tekiler - stanbul Kresel le Yerel Arasnda, Haz. alar Keyder, 122. 117 Levent CANTEK, Trkiyede izgi Roman, 265. 118 A.g.k., 248
116

71

sorumluydular. 119 szleriyle bu gr desteklemektedir. aan 18 yl nce sarf ettii bu szler, gnmzde egemen olan mizah anlayn tanmlamaktadr. Siyasal ve toplumsal konularla ilgili, tepkili, ancak herhangi bir cenahta yer almayan bu anlay, hem bireysel olarak mizah sanatlarnn hem de yarattklar kolektif bak asnn bir rndr. Dolaysyla her biri birbirinden ok farkl izgiye, dile, sluba ve konulara sahip olsa da siyasal ve toplumsal konulara zgrlk, eitliki bir muhalefetle yaklamaktaydlar. aan iaret ettii her mizahnn kendi imzasndan sorumlu olma durumu da mizah dilinin zgrlemesi asndan nemlidir. Grgrda yaynlanan her yaz ve karikatrn, kurucusu Ouz Araln sk denetiminden, hatta mdahalesinden getikten sonra basld dnldnde, aan szleri karikatr alanndaki isdibdatn da ortadan kalktnn, dergi iinde ifade zgrlnn arttnn bir iareti olarak dnlebilir. Ancak Gne gazetesi bnyesinde kan Limona, gazete ynetimi tarafndan mdahale edilmekte, daha az politik bir dergi yaratlmaya allmaktadr. 120 Yaanan skntlar izerlerin byk blmnn ayrlarak 1991 ylnda bamsz bir yayn olan Leman dergisini kurmasna neden olur. Bu dergi, Trkiyede mizahn dil, slup ve tavr olarak farkllama geirdii; yeni mizah dergilerine ortam salayan bir kaynak olarak tanmlanabilir. Lemandan ayrlan bir ekip 2002 ylnda Pengueni, buradan ayrlan bir ekip ise 2007 ylnda Uykusuzu kurmutur. Gnmzde yayn hayatna devam eden bu derginin sunduu mizah, slup ve dilde ortaya kan kk farklar hari, tavr asndan farkllk gstermemektedir. Lemann kurulmasyla mizah dergileri Caalolundan koparak Taksim blgesine gei yapmtr. Lemann yan sra, gnmzde yayn hayatna devam eden Penguen ve Uykusuz dergileri de bu blgede bulunmaktadr. Bab- Aliden uzaklaan mizahn, ana caddeden ara sokaklara yneldiini sylemek de
119 120

A.g.k., 247 A.g.k., 261

72

mmkndr. Bu deiim, 1990l yllarn bandan itibaren izgili pijama giyen, ince belli bardakta ay ien, ortayal, bykl amcalarn, televizyon mptelas haline gelen evkadnlarnn yan sra punklar, heavy metalciler, ecinseller, travestiler gibi toplumun marjinal olarak grlen kesimlerinin mizah dergilerinin sayfalarnda ska grlmesinin nedenlerinden biridir. Bir dier neden ise dnemin gen mizah sanatlarnn yakn olduu, ska gzlemleme frsat bulduu farkl tipleri, yaay tarzlarn kendi sluplaryla ifade etme istekleridir. Mizah tarafndan uzun yllardr kullanlan bu tipler, gldr sinemasnda ancak 2000lerden sonra yer bulabilmitir. Yeni tipler kazanan mizah, ayn dnemde bazlarn da darda brakmaya balamtr. Bu yllarda vazgeilenler arasnda en nemlilerinden biri, filesi ve ftr apkasyla uzun yllar boyunca mizah dergilerinin sayfalarnda grlen memur tipidir. Can Kozanolu, yllar boyunca mizahn memuru el stnde tuttuuna, dorudan memur tipinin tesinde, genel vatanda tipinin aslnda memur olduuna, ou sarho tipinin de memurun iki imi hali olduuna dikkat ekmekte, bu tipten neden vazgeildiini ise yle aklamaktadr: Hakszln, geim skntsnn, zamlarn, vatanda ilesinin kara tahtasyd memur. Memur yoksul. Memur ezikti ama brokrasi glyd. 80lerden itibaren, liberal ezber ne derse desin, Trkiyede brokrasinin gc nemli lde krlnca... Dahas, hl eski dertleri eken yz binlerce memur bulunmakla birlikte, memur tipi hayatn iindeki roln, tip zelliini kaybedince, memurlar birbirine benzemez olunca... Mizah da memuru ekivermiti sayfalarndan. 121 Bu vazgei, mizah yle istedii iin deil, hayat yle istedii iindi 122. Mizah gibi gldr sinemas da bu yllarda temiz, tl, ucuz takm elbisesi, yana taral dzgn salar, yorgun, zgn yz, dk omuzlaryla izlemeye altmz drst, alkan memur tipinden vazgemiti. Memuriyet de, temsil ettii yaam tarz da 1980 sonrasnda hzla anp yok olunca, beyazperdeden de silinmiti.
121 122

Can KOZANOLU, Pop a Atei, 95. A.g.k., 95.

73

1970lerde hem mizah dergilerinde hem de gldr sinemasnda ska yer bulan ii tipi de 1980lerde ortadan kalkmtr. Bu vazgeiin nedeni, genellikle ehirlerde fabrikalarn bulunduu merkeze uzak blgelerde kurulan mahallerde, gecekondularda yaayan iilerin, zaman ierisinde yaam alanlarn dar gelirli farkl meslek gruplaryla paylamas sonucunda yaam tarzlarndaki ayrt edici zellikleri kaybetmeleri olarak gsterilebilir. Bu nedenle, i tulumu, anm beresi, zayf, bakmsz grnyle 1970lerde gldr filmlerinin vazgeilmezleri arasnda yer alan ve zellikle Mnir zkul ile zdeleen ii tipine bugn sinemamzda rastlamak mmkn deildir. 1990larda deiime urayan bir dier tip ise esnaftr. 1980lerde gldr filmlerindeki esnaf tipiyle mizah dergilerindeki birebir rtmektedir. Ortayal, kaytan bykl, kt kt glen, merhametsiz, srekli zam yapan, borululara acmas olmayan bu esnaf tipi, 1990lara gelindiinde yalca, temiz yzl, iyi kalpli, kanaatkr, spermarketlere kar varln korumaya alan bir tipe dnmtr. Kozanolunun da iaret ettii gibi ne eski esnaf o kadar ktyd, ne de yeni esnaf bu kadar masum... Bu radikal deiimin nedeni spermarketlerin almasyla esnaflarn da kaybedenler blgesine gemesidir. Tabiatnda ezilenin yannda durmak olan mizah, bu yllarda esnafn yannda tavr almtr. 123 Esnafn spermarketlere yenilmesi, veresiye borcunun yerini kredi kart borcunun almasyla, sinemada esnaf tipinden neredeyse tamamen vazgeilmitir. Yeni kuak mizahlarn rahatlkla iledii cinsellik konusu, gldr sinemas iin hl tam olarak almam bir unsur olarak karmza kmaktadr. Karikatr ile sinema arasndaki maddesel farklar da gznne alndnda, bunun ok da yadrganmayacak bir ayrma olduu sylenebilir. Sinema asndan konunun tek istisnas, cinselliin sz ve hareketlerle kaba biimde ortaya konduu Recep vedik ve Recep vedik 2 filmleridir. Bu filmlerde ortaya konan cinsellik, slup ve dil
123

A.g.k., 96.

74

asndan mizah dergilerindekinden ok farkldr. Mizah dergilerinde, gldr konusu yaplan cinselliin kendisiyken, sz konusu filmlerde cinsiyeti bir dil ve sylem zerinden gldr yaplmaya allmaktadr. Memur tipine yabanclaan, esnaf nostaljik bir e haline getiren, cinsellii daha pervaszca ele alabilen yeni kuak mizahlarn okuyucularyla kurduklar iliki de farkllk gstermektedir. Tiki tanmna uygun, elenmeye merakl ama siyasete, toplumsal konulara daha ilgisiz bir genlik tipi 1990lardan itibaren karikatr dergilerinin sayfalarna yerlemitir. Olumsuz bir yeni tanmnn znesi olan bu genlik, aslnda kendilerini eletiren dergilerin okuyucusudur da. Kozanolu Kuan ve kendisini tam olarak nereye koyacan bilemeyen, takvim haneleri birbirine girmi, eskiyle de yeniyle de problemli, mutlulua da mutsuzlua da tam cepheden ak, gld, kzd, eletirdii kendisi mi bakalar m tam kestiremeyen gen insanlar olarak tanmlad bu kitleyi de daha politik, daha umutsuz, mutlulua ve hayatn nimetlerine o kadar ak olmayan bir baka grubu da, yeni mizahn iyi yakaladn sylemektedir. 124 Yeni mizahn bu baars, postmodern dnyann oyuna olan merakn, hevesini, aln giderebilmesinden kaynaklanmaktadr. Mesaj veren, eletiren, ama odakl mizahn yerini alan bu yeni mizahta, gndelik hayatta karlalabilecek her ey, dolayl yoldan, yeniden yorumlanarak, dntrlerek okuyucuya sunulmaktadr. Ak ka derecede buharlar diye soran bir kyl kzna rastlamak da mmkndr artk mizah dergilerinin sayfalarnda, ormana atlan pleri temizlemeye alan hayvanlara da, Bugn de lmedik ok kr diyerek uyanan dedelere de... Yeni mizah, okuyucusunun kendisinden bekledii gerekleri dntrme, yeniden biimlendirme grevini baaryla yerine getirmitir. Bylece kendisine mi bakasna m gldn bilemeyen okuyucuyu bakasna gldne ikna edebilmitir. ncnn vurgulad ayn simgesel haritalar ve gsterge sistemlerini paylayor olma gereklilii, 1990 yllarda ok sayda gen mizahnn
124

A.g.k., 97.

75

dergilerde kendilerine yer bulmasyla mmkn olmutur. Leman, Penguen ve Uykusuz dergilerinin baars genliin dilini yakalamaktan gemektedir. Bu derginin de mizah dergisinden nce birer genlik dergisi olduunu sylemek mmkndr. 1990l yllarda, sinema piyasasnda yaanan durgunluun da etkisiyle, Trkiye sinemasnn gldryle ilikisi azalm, gen gldr oyuncularn sinemaya ekmek mmkn olmamtr. Ayn ekilde sinema piyasasna yeni giren ynetmenler de, eski ynetmenler de gldr filmi yapmay tercih etmemilerdir. Bu nedenle sinema bu yllarda, mizah dergilerinin baard gibi gen kitlenin ilgisini yakalayamam, onlarla ortak bir dil kuramamtr. Mizah ile sinema arasndaki iliki, yeni mizah anlaynn sinemaya tand 2000li yllarda yeniden glenmitir. Mizahlarn senarist, ynetmen, oyuncu olarak sinema filmi retmeye baladklar bu dnemde, yeni mizahn sinemadaki byk k, Leman dergisi kkenli bir komedyen olan Cem Ylmazn filmleriyle yaanmtr.

4.2. Yeni Mizahn Sinemayla Bulumas ve Gldr Sinemasnda Cem Ylmaz Dnemi Trkiyede 1990l yllarn sonlarnda sinema yeniden canlanmaya

balamtr. 2,5 milyon izleyiciye ulaan 1996 tarihli Ekya, o zamana kadar Trkiye sinemasnda en ok gie haslat elde eden film olmutur. 125 1998 tarihli Herey ok Gzel Olacak ve 1999 tarihli Propaganda filmleri 1 milyon 200 bin 126 ulaarak, gldr sinemasnn yeniden canlanmas asndan nc olmulardr. 2000 ylnda vizyona giren Kahpe Bizans filmi ise hem 2,4 milyon127 izleyiciye ulamas, hem de dneminin mizah anlayn sinemaya tamas asndan
125 126

kiiye

http://tr.wikipedia.org/wiki/E%C5%9Fk%C4%B1ya_(film) http://www.fidafilm.com/ff_topten03.asp 127 http://www.sinematurk.com/film_genel/1023/Kahpe-Bizans

76

nem tar. Grgr kkenli bir mizah olan Gani Mjdenin ynettii, senaryosunu da Gani Mjdeyle birlikte dnemin mizahlarndan Kemal Kenan Ergen ve Fatih Solmazn yazd film, bir yandan 1970li yllarn Bizans konulu filmlerinin parodisini yaparken, dier yandan da yeni mizahn dilini ve tiplerini sinemaya tamtr. Trkiye sinemasnda Ekyann izleyici rekorunu, 2000 ylnda vizyona giren gldr filmi Vizontele krmtr. 1974 ylnda, Vann bir ilesine televizyonun geliini anlatan film, dil, slup ve kurgu asndan 1970li yllarn, zellikle de Ertem Eilmezin filmlerini artrmaktadr. Devam filmi olan 2003 tarihli Vizontele Tuuba ise, 1980nin yaz aylarnda gemektedir. Bu film de anlatt dnemin sinematografik zelliklerine gnderme yapmakta, ada dilden ve sluptan uzak bir duru sergilemektedir. Bu filmlerin gldr sinemas asndan nemi, ok yakn gemii anlatmalarna ramen gnmzde izleyicinin, zellikle de genlerin, istedii nostaljiyi sunabilmi olmalarndan kaynaklanmaktadr. 10 yl ncesinin bile nostaljisinin yaplabildii 2000li yllarda Vizontele filmleri, amalar bu olmasa da, Trkiyede yaanm olaylar ok eski zamanlarda baka bir lkede, gerek d karakterler arasnda yaanm gibi yanstmtr. Elbetteki ki sinemann, zellikle de gldr sinemasnn zellii, gerek hayat dntrerek, farkl formlara sokarak yeniden yorumlayp sunmaktadr. Gldr sinemasnda gerek hayattaki olaylarn, tiplerin, olgularn karikatrize edilmemesi dnlemez. Ancak gnmz artlarnda, toplumsal bellein zayflad, kiisel dnyalarn, gerekliklerin ve tarihlerin ne kt gz nne alndnda, izleyicinin izleneni tekiletirmesi, ortak paydada bulumasndan ve empati kurmasndan daha kolay hale gelmitir. Dolaysyla 1980li yllarn gldr sinemasnda canlandrlan tiplerle izleyici arasnda kurulan benzeme ve empati ilikisi, yerini teki ile kurulan daha mesafeli bir iliki trne brakmtr. Gld kendisi mi bakas m karar veremeyen yeni izleyici, kararszlndan bu ekilde kurtulmaya almaktadr.

77

2000li yllarda gldr sinemasnda yalnzca kazand ticari baaryla deil yaratt etki itibariyle de ne kan isim Cem Ylmazdr. Leman dergisi kkenli bir karikatrist olan Ylmaz, 1992 ylnn Mays aynda, derginin Taksimdeki Leman Kltr adl kafesinde sahneye karak stand-up gsterilerine balamtr. Ylmaz, gsterilerinde dnemin mizahnn konusu olan soka, Trk insann, gndelik hayatta yaanan olaylar, stand-upn tabiatna uygun ekilde btnlkl bir hikaye ve kurgu olmakszn anlatmaktadr. Kozanolunun da iaret ettii gibi, mesai saatleri ile elence saatlerini birbirinden ayrarak hzl ve sistematik bir yaam tarz sren Batl insan iin elence sz konusu olduunda da uzun, karmak, btnlkl kurgular yerine ok paral yaplar daha uygundur. Dou insan ise ite, retimde daha yava, daha az sistematiktir. Bu yap uzun btnlkl kurgulara alan yaratmaktadr. Trkiyede bu tr gldrye duyulan ilginin artmasnn nedeni ise toplumun bir kesiminin bu iki yaam tarz arasnda gei yaamasdr. 128 Ylmaz, gsterilerinin ardndan sinemada da benzer hikaye ve kurgu yapsndan oluan filmleriyle izleyiciye ulamtr. Ylmaz, ilk filmi Her ey ok Gzel Olacakta hem senaryo yazar hem de barol oyuncusu olarak grev almtr. Sonraki filmlerine gre daha btnlkl bir hikaye ve kurgudan oluan bu filmde Ylmaz, kendi kar iin kardeini bile kandrmaktan ekinmeyen, dzenbaz Altan karakterini canlandrmtr. Bir yol filmi olan Her ey ok gzel olacakta Altann aabeyiyle stanbuldan Bodruma gitme hikayesi anlatlmaktadr. Yol boyunca Altann aabeyiyle yaad maceralarda, Ylmazn gsterilerinden izler bulmak mmkndr. Ancak yol filmlerinin genel karakterinde yola k nedeninin ve varlacak noktann deil yolda yaanan olaylarn nem arz ettii gz nnde bulundurulsa, filmin Ylmazn gsterilerinin sinemadaki devam olmad sylenebilir. Ylmazn ynetmenliini yapt ilk film olan 2006 tarihli Hokkabaz da bir yol hikayesidir. Senaryo yazar ve barol oyuncusu da olduu bu filmde Ylmaz, hikayeyi nplanda tutmutur. Dnemin mizah anlaynn paral, ayrntlara nem veren yapsndan uzakta, karakterlerin daha derinlikli izildii bu film, ener enin
128

Bkz. (121), KOZANOLU, 104,105,106.

78

1980li yllarn sonunda rol ald Muhsin Bey, Selamsz Bandosu, Zengin Mutfa filmleriyle yapsal zellikler gstermektedir. Ylmazn dnemin mizahn ve sahne gsterilerinde kulland dil, slup ve kurguyu sinemaya tad filmler 2004 tarihli G.O.R.A. ve 2008 tarihli devam filmi A.R.O.G.tur. Senaristi olduu bu filmlerde, tek bana barolde yer almaktadr. Daha nce barol farkl oyuncularla paylaan, baz filmlerde daha kk rollerde de grlen Ylmaz, canlandrd Arif ve uzayl komutan Logar karakteriyle bu iki filmin merkezinde tek bana yer almaktadr. Taral, kat, agresif, amac ok para kazanmak olan, bunun iin kurmaca UFO fotoraflar ekerek satmaya alan bir karakter olan Arif, yana taral, briyantinli salar, ince by, parlak gzlkleri, taklit saati ve giyim tarzyla da bir karikatrden km gibidir. Ayrca, d grn ve hareketleriyle 1970lerin popler tipi Turist meri de anmsatmaktadr. G.O.R.A.da uzayllar tarafndan karlarak hapsedilen Arif, A.R.O.G.ta ise dnyann 1 milyon yl nceki haline gnderilir. Her iki durumda da bulunduu ortama Trk gibi adapte olan, hcresinde rahat etmek iin robot gardiyanlara rvet veren, uzayda rak sofras kuran, su imek iin dinozorlar tekmeleyen, ta devri insanlarna ekmek yapmay retip yeminini bozmak iin kafasnn zerinde krdran bir karakterdir Arif. Bu olgunlamam karakter, sevimli ve yaramaz bir ocuk gibi izleyici tarafndan kabul grmektedir. Gndelik hayatta yaanan olaylarn, diyaloglarn benzerlerinin, mizah dergilerindeki gibi, karikatrize edilerek sunulduu bu filmlerde izleyici aslnda kendi haline glmektedir. Ancak izleyici, Arif ile arasndaki mesafeyi korumak, bylece aslnda ona gldn bilmek istemektedir. Gerek d mekanlarda, gerek d karakterlerle yaanan hzl mecaralar, izleyiciye istediini vermektedir.

79

Ylmazn canlandrd dier karakter olan Logar ise G.O.R.A. gezegenini ele geirmeye alan bir komutandr. Arifin tersine planl, sistematik, eitimlidir. Ayrca Arif, olduu gibi davranr, kim olduu konusunda drsttr. Logar, kendini gizleyen bir karakterdir. Bu filmlerdeki, kahve fal bakp gbek atan robot da, Trk filmlerine merakl prenses de, szlerini yazdrarak gelecek nesillere atasz brakan ta devri insan da, Arif ve Logar da, izleyicinin btnlkten uzaklaan, kurgusu paralanan yaamnda karln bulan elerdir. G.O.R.A. ve A.R.O.G, hem sunduu karakterler hem de btnlkten uzak hikayeleri ve kurgularyla gnmzn mizah anlayna uygun filmlerdir. ki film de, kk insann sradan zevklerini, isteklerini, hrslarn ve yaam tarzn yanstmaktadr. Karikatr dergilerinde ortaya kp Ylmazn gsterilerinde geni bir izleyici kitlesiyle buluan yeni mizah, bu iki film ile sinemadaki karln bulmutur. Yaklak 8 milyon izleyiciyi sinemaya eken bu iki filmin baars, yalnzca insanlarn, yle olmadn dnseler de, kendilerine glmelerini salamaktan kaynaklanmamaktadr. Her dnemde, mizahn konusu insan olmutur. Bu filmlerin baars, gnmzdeki insann ihtiyalarna uygun olarak mesaj vermek gibi bir amaca hizmet etmeden, ayrntlara odaklanarak, paral ve hzl bir kurguyla insanlar verdikleri parann karln aldklarna inanacak kadar ok gldrmeleridir.

4.3. Magandann Film Kahraman Olarak Kabul Ve Recep vedik Filmleri 1980 sonrasnda Trkiye toplumunda Beyaz Trkler ve Kara Trkler olarak tanmlanan iki farkl figr ortaya kmtr. Beyaz Trkler, toplumun eitimli, ekonomik gce sahip, byk ehirlerde yaayan, Batl yaam tarzna uyum salam elit kesimini tanmlamaktadr. Aalayc anlam tayan Kara Trkler tanm ise

80

kyden kente g etmi, az eitimli ya da eitimsiz, ounun ekonomik gc olmayan, yeterli ekonomik gce sahip olsa da Batl yaam tarzna uyum salayamayan kesimi iaret etmektedir. Birinci grup toplumda kabul gren, lkenin vitrini olmas istenen kesimken, ikinci grup byk ehirlerde, zellikle de stanbulda, bulunmas istenmeyen, dlanan bir kesimdir. Kara Trkleri tanmlamak iin, aalayc zellie sahip kro, hanzo, zonta, maganda gibi kelimeler retilmitir. Bu kelimeler ayn kesimi iaret etse de, bu kesimin iinde farkl gruplar tanmlamak iin kullanlmaktadr. Kro ve hanzo kelimeleri gelir dzeyi dk, eitimsiz kiileri tanmlamak iin kullanlrken, zonta ve maganda ise gelir dzeyi yksek, eitimsiz, eitimli bile olsa ehir hayatna uyum salayamayan kiileri tanmlamaktadr. Bu farkl kelimelerin tm, gndelik hayat ierisinde maganda kelimesi altnda birletirilmitir. Bunun nedeni Beyaz Trklerin ekonomik gce sahip olsalar dahi kendileri gibi gibi estetik zevke, grgye ve kibarla sahip olmadklarna inandklar kiileri farkl bir tanm ile kendilerinden ayrma ihtiyacndan kaynaklanmaktadr. Maganda kelimesi, mizahlar tarafndan retilmi; ancak basnn ve kendilerini Beyaz Trk olarak tanmlayanlarn maniplasyonuyla bugnk anlamna dnmtr. Kelimenin yaratcs olan Hasan Kaan magandaya mizahlarn ykledii anlam yle anlatmaktadr: Maganda kyden gelmi gariban deildi. Kyden gelmi, keyi dnm, milyarlar kazanm, ayaklarn viskiyle ykatyor, o herif magandayd. Ama bilmem ne fabrikasnn sahibi kalkp da artklarn denize akttnda o herife de maganda diyorduk biz Grgrda. Yani magandann kapsam ok geni. Sonra medya daralatt. Gazetecilerin, ke yazarlarnn, birtakm elit yazarlarn eline geti. Maganday aldlar, en gariban kimseye, onun kafasna braktlar. Krdan geldi kentimize, kentimizi mahvediyor, bunlar magandadr, grgszdr, vahidir. Vahi yerine maganda demeye baladlar. 129

129

Bkz. (117), CANTEK, 268-267

81

Aye nc maganda kelimesinin yaratlmasn yaanan (ancak sradan yetikinlerin dnyasnda adlandrlmadan kalan) deneyimlerin kavranmas ve adlandrlmas srecinin bir paras olarak grmektedir. nc Kaba kuvvete yaslanan, bedeni kll, cinsel itah hi dinmek bilmez, iine girdii toplumsal evrelerin kltrel ortamn zehirleyen ve kirleten bir tip olarak tanmlad magandann sosyo-kltrel bir tipi temsil etmediini, toplumsal varln dokusunda karlalan ama dile getirilmemi olarak kalan bir kltrel olguyu ortaya koyduunu ifade etmektedir. 130 Magandann en temel zelliklerinden biri yalnzca erkekleri tanmlayan bir kelime olmasdr. Bu durumun, iaret edilen kesimdeki kadnlarn kamusal alanda erkekler kadar ok varolmamalarndan kaynakland ileri srlebilir. Ancak, bu ayrmn nedeni daha ok karikatristlerin izimlerinden kaynaklanmaktadr. Grgrdan itibaren, btn mizah dergilerinde magandann cinsellii n planda tutulmu, geitirilmemi, ayrntl izgilerle tanmlanm; rahatsz etmek, tepki oluturmak iin yaratlmtr. nc, karikatristlerin bu tercihinin bakan kiide yaratt etkiyi yle yorumlamaktadr: Maganda, insani bir tensellii ve cinsel davran tanmlayan kltrel kodlardan yoksun biri olarak gsterilir. Bu anlamda, maganda iimizdeki hayvandr, mutlak tekidir; fiziksel irenliin, aalk cinsel drtlerin cisimlemesidir. 131 Maganda karikatrlerinin bu yapsnn, 1990l yllarda yazl ve grntl yaynclkta yaanan gelimelerin yaratt renkli, parlak, temiz ve dzenli dnyann antitezi olarak yorumlanabileceini ifade eden nc, mizahlarn yarattklar maganda tipine bak asn karikatrist Mehmet aan szleriyle aktarmaktadr: Magandalar prltl, ltl imajlara bir cevapt. Biz aslnda buyuz dedik, tekrar tekrar izerek. 132

130 131

Bkz. (116), NC, 136. A.g.k., 137. 132 A.g.k., 137-138.

82

Burada aklanan anlamyla maganda tipi, Trkiye gldr sinemasna 2008 ylnda Recep vedik filmi ile girmitir. Televizyon skeleriyle tannan komedyen ahan Gkbakarn yaratt ve canlandrd bir tip olan Recep vedik, d grn, kfrl konumas, cinselliini kamusal alanda agresif biimde sergilemesi, bulunduu her ortamda rahatsz edici davranlarda bulunmas ile mizah dnyasnda yaratlan maganda tipinin tam karldr. Recep vedik karakteri, televizyon skelerinde ok ilgi grmesi zerine, Gkbakar tarafndan sinemaya da uyarlanmtr. 4 milyon 300 binden fazla izleyiciye ulaan Recep vedikin devam filmi, 2009 ylnda Recep vedik 2 adyla vizyona girmitir. kinci film de 4 milyondan fazla izleyici ekmitir. Ard arda skelerden olumu izlenimi veren, Recep vedik dndaki karakterlerin arlnn bulunmad her iki film de, Cem Ylmazn G.O.RA. ve A.R.O.G filmleri gibi, btnlkten uzak bir hikaye ve kurgu yapsna sahiptir. Ancak bu filmlerinin baars, G.O.RA. ve A.R.O.Gtaki gibi bu yapnn gnmz izleyicisinin beklentilerine uygun olmasndan, ayrntlarn n planda olduu mizah tarzn sinemaya tamasndan ok bugne kadar sinemada bir kahraman olarak yer bulamam magandann ana karakter olarak konumlanmasndan kaynaklanmaktadr. Bir halk kahraman olarak lanse edilen, hayvanm ama evcil deilim diyen, merdivene kan bir adamn pantolununu aa eken, bulutuu kzn yzne azndaki suileri frlatan, golf sahasnda piknik yapan, yal bir adam kaldrp kaldrmn bir tarafndan dier tarafna koyan, i anlamas yapmak istemeyen Japon i adamlarna kaba kuvvetle anlama imzalatan, kendisini beenip beenmediini soran kza Senin kaporta dalm. Ruhun gzel olabilir ama ruhlar aleminde de yaamyoruz deil mi? diyen bir karakter Recep vedik. Onun gldrme gc bu rahatsz edici, tepki yaratc kaba davranlarndan, el hareketlerinden ve ekinmeden sarf ettii kfrlerden gelmektedir.

83

Golf, sui, jimnastik, tatil ky gibi Beyaz Trklerle ilikilendirilebilecek her eyi kmseyen, alaya alan, bozan, aycyla da patronla da ayn ekilde konuarak herhangi bir otoriteyi tanmadn gsteren Recep vedikin halk kahramanl da buradan kaynaklanmaktadr. ahan Gkbakarn Herkesin bilinaltndakini yapyor bu adam. 133 szleriyle aklad gibi Recep vedik, kendisine tepki duyulmasn, kendisinden rahatsz olunmasn, ayplanmay, dlanmay nemsemeden iinden geldii gibi davranmaktadr. Konuma yapt toplantda, yzlerce i adamnn karsna geip stanbulda bu kadar kodaman olmas beni artt. dediinde, yabanc mzik alnan bir partide DJin yerine geip herkese gbek attrdnda, ncnn savndaki gibi renkli, parlak, temiz ve dzenli dnyann antitezi haline gelmektedir. zleyici, uyum salamak zorunda olduu ancak kendini ou kez yabanc hissettii bu dnyadan, antitezine glerek intikam almaktadr. Her zaman insan ve ona ait kodlar yeniden yorumlayan, dntren mizahn bu antitezi kendi konusu yapmamas nasl mmkn deilse; hem mizahtan hem de mizahla benzer ekilde hayattan beslenen, onu yeniden yorumlayarak farkl bir formda sunma amacnda olan sinemann da maganday bir kahraman olarak kabul etmemesi mmkn deildir. Recep vedikin sinemada ortaya k, tpk memur tipinin mizah dergilerinden silinii gibi, sinema yle istedii iin deil, hayat yle istedii iin gereklemitir. Her eyi kullan-at rn olarak gren zihniyet, tecimsel bir mal olmas nedeniyle sinemaya da bu bak asyla yaklamaktadr. evresinde kendisini tatmin ve mutlu edecek ok sayda alternatifle kar karya olan birey, gldr sinemasndan da kendisini gldrmekten fazlasn beklememekte; muhalefet yapan gldr sinemas istememektedir. 1980li yllarda ve 1990l yllarn ilk yarsnda altn an yaayan toplumsal ierikli gldrler, 1990larn ortasndan sonra yerini mesaj kaygs gtmeyen, ard arda skelerden olumu izlenimi veren, senaryo
Tuba DENZ, Her yne argonun dakikas ka para vedik?, Aksiyon Dergisi, Say: 741, 16.02.2009
133

84

btnlnden uzak filmlere brakmtr. Bu filmler, altn an milyonlarca izleyiciyi sinemaya ekmeyi baardklar 2000lerde yaamaktadr. 1980lerin toplumsal ierikli gldrleri ise, televizyondan bize ulaan ho bir nostaljiden baka bir ey deildir artk.

85

5. SONU

Antik Yunandan bu yana gldr, ezilen kesimin sesini duyurma, toplumun dier kesimlerinden intikam alma, iktidar eletirme arac olmutur. Gldr eserleri, bu eserlerdeki karakterler, onlar yaratan ve canlandran sanatlarn durular, temsil ettikleri kitle kadar toplumun genel durumu hakknda da bilgi verir. Gldrnn yapsndan gelen bu zellik, edebiyat ve tiyatronun yan sra, sinemadaki tezahrnde de kendini gsterir. Bu dnceden yola klarak hazrlanan bu tezde, Trkiyede Cumhuriyetin kuruluundan 1980lere kadar geen srete gldr sinemasnn tarihesi ve dnemlerin zellikleri irdelenmi; 1980den sonraki dnem ise, siyasal ve ekonomik gelimelerin nda toplumsal yaam tarzndaki deiimin, gldr sinemasnn dil, slup, konu seimi ve kurgusal adan geirdii deiimle ilikisi asndan incelenmitir. Bu tezin temel dayanak noktas, zellikle entelektel kesim tarafndan toplumu yozlatrd ne srlen yksek poplariteye sahip gldr filmlerinin, yaratclar tarafndan ortaya atlan ancak eletiren kitle tarafndan kabul edilmeyen, izleyici bunu istiyor argmannn tesinde, sinemann hayat yorumlama ve dntrme ilevinden yola klarak incelenebilecek olmasyd. Sinemann bu ilevi gznnde bulundurulduunda, toplumsal yapda meydana gelen deimelerin, genelde sinemaya, zelde ise gldr sinemasna etkisinin olmamas mmkn deildir. 25 yl ncesinin gldr filmlerinin halen televizyon kanallarnda sklkla gsterildii, yeni dnem gldr filmlerinin gie rekorlar krd Trkiyede, bu filmleri izleyicinin istedii aikardr. Ancak tartlmas gereken husus izleyicinin tercihinin nedenleridir. 1980li yllarn incelenmesinde grlmtr ki darbe ncesi yaanan kargaa ve ekonomik skntnn yaratt belirsizlik ortam, darbe sonrasnda baskc bir yap kazanmtr. Bu yap, Anavatan Partisinin iktidara gelmesi ve liberal ekonomik politikalarn uygulanmasnn hz kazanmasyla ortaya kan zgrlk yapyla

86

uyum ierisinde varln srdrmtr. Toplum bir taraftan basklanrken, dier taraftan zgr braklmann ikilemi ierisinde, o yllara kadar bastrmak zorunda kald tketim hevesini serbest brakm; pek ok alanda yasaklar devam ederken tketmek, zgrln bir tezahr olarak deer kazanmtr. Lks kavramnn toplumun her kesiminde poplerletii, arzu edilmeye baland, para ile stat ve itibar kazanmann yaygnlat bu dnemde, birok egemen deer yok olmutur. Bu deiimin izleri 1970li yllardan itibaren poplerleen arabesk mziin acya, ile ekmeye yatkn, ie dnk dilinin talep eden, da dnk, elenceye aran bir dile evrilmesinde de kendini gstermektedir. Bu almada, sz konusu deiimin sinemadaki izleri Kemal Sunal, lyas Salman ve ener enin filmlerinin incelenmesiyle oluturulan kategoriye ayrlmtr. zleyici tarafndan byk ilgi gren ve 1980li yllarda ok sayda gldr filminde rol alan Sunaln filmleri muhalif sinemann toplumsal deiimi yanstmas asndan ele alnmtr. Filmlerinde genellikle kyden kente ya da Almanyaya g eden kiileri canlandran Salmann filmleri ise bu erevede, gldr sinemasnda kylnn temsili asndan irdelenmitir. enin filmlerinde ise egemen deerlerde ve yaam tarzlarndaki deiim incelenmitir. oyuncunun filmlerinin incelenmesi sonucunda, o dnemde yaanan toplumsal deiimin, egemen deerlerin yok olmasnn, paraya verilen deerin artmasnn gldr sinemasnda karlk bulduu grlmtr. 1990lara kadar dnemin en popler gldr filmlerine imza atan bu oyunculara ve filmlerine gsterilen byk ilginin nedeni, gldrnn tekiletirerek gldrme zelliidir. Toplumla paralel ekilde deimeye zorlanan birey yaad atmalarla bu ekilde baa kmakta, bu nedenle de gldrye ihtiya duymaktadr. Egemen deerlerini yitirmekte olan izleyici, bu deerlere sk skya bal film kahramannn dt komik ve zor durumlardan haz almakta, kateksis yaamaktadr. Dnemin artlarna uyum salayan bireyleri ya da ana karakterin uyum salar hale gelmesini ise kendisini dorulama arac olarak grmektedir. Bu

87

almada, dnemin popler gldr filmlerine rnek olarak, birbirinden farkl konu ve karakterlere sahip arkl Milyoner, Kirac, Banker Bilo, Sar Mercedes, Namuslu ve Muhsin Bey filmleri incelenmi; dnemin ekonomik ve siyasal gelimelerinin toplumsal yapda meydana getirdii deiimlerin filmlerdeki yansmalar tespit edilmitir. zleyicinin bu filmlerde yer alan karakterlerle kurduu iliki bu tespitler zerinden aklanmtr. Trkiyede 2000lerin bandan itibaren milyonlarca izleyiciye ulaan gldr filmleri yaplmaya balanmtr. 1990l yllarda mizahn deiim geirerek genlemesi, ayrntc, mesaj verme, bir amaca hizmet etme kaygs olmadan salt kendisi olarak varolmaya balamas, gldr sinemas asndan da nem arz eden gelimelerdir. Tezde, bu gelimeler incelenerek, gnlk hayatn paralara ayrlarak, her parann birbirinden ayr, kendi iinde btnlkl yaanmaya baland, insanlarn amatan ok srele, bakalarndan ok kendileriyle, kendi yaanmlklar, istekleri, dertleri ve sevinleriyle ilgilendikleri, ayrntnn genelden daha fazla nem kazand, belirsiz olann belirli olana tercih edildii postmodern yaam tarznda hem mizahn hem de gldr sinemasnn okuyucularnn ve izleyicilerinin bekledii deiimi geirdii aklanmtr. ncelemedeki bulgular kronolojik olarak ele alndnda Trkiye zelinde mizahn bu deiimde nc olduu grlmektedir. Hem mizah dergilerinden yetien kiilerin sinemada senarist, ynetmen, oyuncu olarak filmlere imza atmas hem de mizahn yaratt yeni dil, slup ve kurgunun dnemin izleyicisinin beklentilerini karlayarak sinemada sreklilik kazanmas asndan, Trkiyede son 10 yln gldr sinemasnda mizahn dorudan etkisi bulunduu ortaya konmutur. Bu dnemde retilen filmler, skelerin ard arda birletirilmesinden oluuyormu gibi grnd gerekesiyle sinema eletirmenleri ve entelektel kesim tarafndan eletirilmektedir. zellikle stand-up tarz sahne gldrsnn Trkiyede beeni kazand bu dnemde, filmlerin de stand-up benzeri bir kurgu yapsyla retiliyor olmas, yukarda da akland gibi bireylerin yaamnn btnlkl ve uzun sreli

88

kurgu yapmaya imkan vermemesi; kstl zamanda ok fayda salamak isteyen izleyicinin herhangi bir noktasndan yakalasa da, bir blmn karsa da kopmu olmayaca etkinlikleri tercih etmesinden kaynaklanmaktadr. Bu tr sinemann rnekleri olan Cem Ylmazn G.O.R.A ve A.R.O.G filmleri incelenerek, filmlerin baarsnn yalnzca kurgu yapsndan deil, gnmzn mizah dilinin, slubunun baaryla sinemaya uyarlanmasndan da kaynakland ifade edilmitir. Filmlerin izleyiciden grd ilginin bir dier nedeni olarak da izleyiciyi gereklik duygusunun tamamen dna ekmeyi baararak, gld karakterle kendisi arasnda benzerlik kurmasn engellemesi gsterilmitir. Ylmaz, sahnede olduu gibi sinemada da kendisine mi bakasna m gldn bilmeyen izleyicinin bu kararszlndan yararlanmtr. Filmlerdeki karakterleri uzay ya da dinozor a gibi farkl ortamlarda gstererek, izleyicinin gereklik algsyla oynamay baarmtr. Bylece izleyici, filmlerdeki karakterler ne kadar kendisine benzerse benzesin bakasna gldne inanmaktadr. Her ikisi de 4 milyonu akn izleyiciye ulaan ve dnemin en ok tartlan gldr filmleri olan Recep vedik ve Recep vedik 2 de bu almann kapmasnda incelenmitir. Mizahlarn yaratt maganda tipinin sinemaya yansm hali olan Recep vedik karakterinin izleyiciyi sinemaya ekme baarsnn, sinemada bir kahraman olarak magandann ilk kez yer bulmu olmasndan kaynakland ifade edilmitir. Recep vedikin sosyolojik altyaps maganda tanmyla birlikte analiz edilmi; yaratcs olan mizahlarn szlerine yer verilerek, magandann her eyin ok renkli, temiz ve ltl olarak temsil edildii gnmz dnyasna bir antitez olarak sunulduu, toplumun gerek yapsnn bu tiple anlatlmak istendii ortaya konulmutur. zleyicinin ne kadar parlak olursa olsun, yabanc hissetmesine neden olan dnyadan, kendisinin ok abartlm karikatrize bir versiyonu olan bu antitezin etrafna verdii rahatszla glerek intikam ald ifade edilmitir. Konusu, malzemesi insan olan sinemann da bu tipten uzak kalmasnn mmkn olmad sylenerek, yaplan analizler ve verilen bilgiler nda, magandann kurmaca bir

89

karakter deil, hayattaki birok olumsuzluu bnyesinde barndran bir zet tip olduu belirtilmitir. Magandann sinemadaki varlnn ise filmleri yaratanlardan ok, izleyicinin tercihi olduu ifade edilmitir. Her iki filmin de kazand gie baars bu duruma iaret etmektedir. Bu blmn banda da belirtildii zere, gldr her zaman, ezilen kesimin sesi olmutur. Ancak gnmzde Trkiyede gldr sinemasnn, kimsenin sesi olmak gibi bir iddia iinde bulunmad aktr. zleyicinin de byle bir talebi yoktur. zellikle 35 ya alt kesime hitap eden yeni dnem gldr filmlerinde, ncelikli ama olabildiince ok gldrerek izleyicinin dedii parann karln alabilmesidir. zleyici ders ve mesaj veren, retici zellii bulunan gldrlerden vazgeeli ok olmutur. zleyici gldr sinemasndan artk yalnzca kendisini ok gldrmesini, dedii parann karln vermesini beklemektedir. Bu durum sinemaclarn da izleyicinin de zellikle yaratt bir durum olarak grlemez. Trkiyede de dnyada da sinemann ticari olarak devamlln salayan geni izleyici kitlelerinin bu sanat dalyla ilikisi ticari rn-tketici ilikisidir. 2000lerin sonrasnda Trkiyede yaratlan poplist gldr filmlerine kar yaplan eletirilerde bu gereklik gzard edilmekte; yalnzca basit espriler ve kfrle seyirciyi sinemaya ektii sylenmektedir. Ancak bu almada da geni olarak incelendii ve ifade edildii zere, bu filmlerin baarsnn iki temel nedeni vardr. Birincisi; dnemin yaam artlarnn ve tarznn getirdii bir sonu olarak izleyicinin artk uzun, btnlkl hikayelere ve kurgulara zaman, tahamml ve ilgisi bulunmamasdr. Filmlerini bu izleyicinin istekleri dorultusunda kurgulayan sinemaclar, izleyiciyi sinema salonlarna ekmeyi de baarmaktadr. kincisi; gldr sinemas izleyicisi karsndaki karakterle hem zdelik kurmak hem de eitli nedenlerle glnen bu tipten kendini ayr konumlamak istemektedir. 1980lerin drst, namuslu ve prensipli gldr karakterleriyle zdelik kurmak izleyiciyi rahatsz etmiyordu. Onun iyi zellikleriyle zdelik kurup abartlm komikliklerini tekiletirmek izleyici iin

90

kolayd. Ancak gnmzde gldr sinemasnn karakterleri birok negatif zelliin topland, zet bir Trk tipi olarak karikatrize edilmektedir. zleyici, kendiyle pek ok benzerliini bulsa da bu karakterle zdelik kurmak istememektedir. Dnemin sinemaclar da gerek d mekanlar kullanarak, tipleri zdelik kurmaya izin vermeyecek kadar karikatrize ederek izleyiciyi bakasna gldne inandrmaktadr. zleyicinin istedii de tam olarak budur.

91

EK -1 arkl Milyoner (1983) Ynetmen: Kartal Tibet Senaristler: Memduh n, Kartal Tibet, Kemal Sunal, hsan Yce Oyuncular Kemal Sunal Necla Nazr Reha Yurdakul Selim Nait Hseyin Kutman Memduh n Belks Dilligil Zuhal stnta Ferdi Atuner Necdet Yakn Jale Efecik Nermin Denizci Konu: Rolleri Bayram Suna Osman Efendi Muhasebe Mdr Avukat Hrrem Gazete patronu Melo Perizat Cengiz Cemil Jale Nermin

Kyde yaayan ve zamann davul alp ocuklar elendirerek geiren

Bayrama hi grmedii babasndan ykl bir miras kalr. Trkiyenin en zengin insanlarndan biri haline gelen Bayram, mirasn almak iin geldii stanbulda kendisini saf d brakmak isteyen uzak akrabalarnnn, irketlerinden para alan genel mdr ve muhasebecinin arasnda kalr. Kyl olduu iin bu insanlar tarafndan aalanan Bayram, aslnda zeki ve uyank biridir. Hibirinin oyununa gelmez ancak kimliini gizleyerek kendisine yaklaan ve bu sayede birok atlatma haber yapan gazeteci Sunaya ak olur. Bayram Sunann kendisine kar iin yaklatn rendiinde yklr. Bir atya karak paralarn insanlara atmaya balar. Bunun zerine akrabalar ile genel mdr deli olduu gerekesiyle Bayramn

92

paralarnn ynetiminin kendilerine braklmas iin dava aarlar. Bayram mahkemede konumay reddeder. Hakim deli olduuna hkmedecekken, Sunann kendisini savunmasndan etkilenen Bayram kendisini savunur; deli olmadn syleyerek evresindeki insanlarn kendisine yaptklarn anlatr. Eer akl hastanesine gnderilmezse tm malvarln iilerine brakarak kye dneceini syler. Bunun zerine hakim, Bayramn lehine karar verir.

93

EK 2 Kirac (1987) Ynetmen: Orhan Aksoy Senarist: Orhan Aksoy Oyuncular Kemal Sunal zlem Onursal Fsun Demirel Tayfun oraan Nevzat Okugil Uluer Ser Rolleri Kerim Shendan Perihan Tahir Kerim'in kaynanas Hac Bey

Konu: Dk maal bir memur olan Kerim, 17 yldr oturduu evin kirasn artk karlayamamaktadr. Ev aramaya balar. Ancak maana uygun bir ev bulmakta zorlanr. Sonunda i arkada Shendann yardmyla bir ev bulur. Ancak evi tutabilmeleri iin evin sahibi olan Hac Beyin Kerimi ve ailesini uygun grmesi gerekmektedir. Bunun iin Hac Bey Kerim ve ailesiyle defalarca grr. Sonunda evi tutarlar. Ancak Hac Bey de ksa sre sonra kiraya zam ister. Bu arada Kerim, babakann bir konut projesinin al iin stanbula geleceini renir. Gece o siteye girerek bitmemi binalardan birinin yksek katlarndan birine kar. Ertesi gn babakan konuma yaparken o da eylemini gerekletirir. Babakann szn keserek kiraclarn sorunlarn anlatmaya balar ve atlayarak intihar edeceini syler. ntihar etmemesi iin mteahit o siteden Kerime bir daire vermeyi kabul eder. Bu teklifi kabul eden Kerim, gazetecilerin kendisine Siz kurtuldunuz ya dier kiraclar ne olacak diye sormas zerine kendini aa atar. Ancak itfaiyenin gerdii brandaya derek kurtulur.

94

EK 3

Banker Bilo (1980) Ynetmen: Ertem Eilmez Senaristler: Sadk endil, Yavuz Turgul Oyuncular lyas Salman ener en Ali en Meral Zeren Ahu Tuba Mnir zkul Rolleri Bilo Maho Tefeci Ali Zeyno Necla Hasan

Konu: Bilo, ak olduu Zeynoyla evlenebilmek iin balk paras biriktirmektedir. Bu nedenle Almanya'ya gitmek iin Maho ile anlar. Maho bir kamyonun arkasnda Bilo ve baka yerlerden ald kiileri kaak olarak Almanyaya gtrecektir. Ancak Maho usta bir dolandrcdr. Onlar Almanya yerine diye stanbul'a gtrr. Bilo stanbulda olduunu renince ok geirir. naat iilii, seyyar satclk gibi iler yaparak geinmeye alr. Maho ise stanbulda Tefeci Ali ile ibirlii yaparak birok kanunsuz ie bulam; ok zengin olmutur. Alinin kz Necla ile evlenmi, zengin bir hayat yaamaktadr. stanbulda olduu sre boyunca Maho ile ok defa karlar. Her defasnda Maho tarafndan kandrlr. Maho yznden hapiste de yatar. Ancak Mahoya inanmaktan vazgemez. Bilo hapisteyken Zeyno ve ailesi de stanbula gelmitir. Zeyno, Mahonun yannda hizmetilik yapmaktadr. Mahonun Zeyno ile ilikisi vardr. Kars phelenmesin diye Zeyno ile Biloyu nianlar. Ancak Bilo sonunda gerei renir. Maho, Zeynoyu sevdiini, elinden bir ey gelmediini syler. Yine Biloyu kandrdn sanmaktadr. Bilonun kendisine zarar vermeyeceine inanan Maho, Biloya genel vekaletname vererek Almanyaya gider. Ancak dndnde Bilo btn malvarlna el koymu olarak bulur.

95

EK 4 Sar Mercedes (Mercedes Mon Amour) (1987) Ynetmen: Tun Okan Senarist: Tun Okan, Macit Koper Oyuncular lyas Salman Rolleri Bayram

Konu: Bayram, kynde herkesin hor grd ksz bir ocuktur. Amcasnn yannda byr. nce Ankaraya g ederek bir araba tamirhanesinde alr. Ardndan ii olarak Almanyaya gider. Bayram neredeyse kazand btn paray biriktirerek ocukluundan beri ryalarn ssleyen sar bir Mercedes araba alr. Adn 'Balkz' koyduu Mercedesiyle, hasta olan amcasn ziyaret etmek iin kye dnmek zere yola kar. Yol boyunca herkesin kendisine bakarak imrendiine inanan Bayram, kye gittiinde arabas sayesinde herkesin, zellikle de evlenmek istedii Kezbann, ona hayran olacan dnr. Ancak Kapkule gmrk kapsndan ieri girdii andan itibaren kazalar yaamaya balar. Sonunda kye varmak zereyken bir bierdver nedeniyle arabas takla atar ve hurda olur. Amcasnn ldn ve Kezbann bakasyla evlendiini renir.

96

EK 5

Namuslu (1984) Ynetmen: Ertem Eilmez Senarist: Baar Sabuncu Oyuncular ener en Ayen Gruda Adile Nait Erdal zyaclar Zihni Kmen Ergn Uucu Bilge Zobu Tuncer Sevi Rolleri Ali Rza Bey Naciye Kaynvalide Mustafa Necati Genel mdr Mteahhit ayc Hseyin

Konu: Ali Rza Bey, bir iyerinde mutemet olarak alan, kendi halinde, az gelirli ama namuslu bir vatandatr. Namuslu ve drst olmann karln hor grlerek, itilip kaklarak almaktadr. yerindeki herkes rvetle, eitli hilelerle para kazanrken o drstlkten ayrlmaz. Gnn birinde iyerinin byk miktarda parasn soygunculara kaptrr. Ancak saldrya uradna ve masum olduuna kimseyi inandramaz. Ailesi de dahil olmak zere evresindeki herkes, paray onun aldn dnmektedir. Bu dnceleri nedeniyle Ali Rza Beye sayg gstermeye balarlar. Ali Rza Bey, namuslu olarak gremedii itibar namussuz sanld srada grmektedir. Ali Rza Bey paray kendisinin almadna kimseyi inandramaz. Sonun da o da paray alm gibi davranr. Seri numaralar belli olduu iin paray harcayamadn dnen genel mdrnn irketin kasasndan yksek miktarda nakit almasn salar. O paralarla herkesi geride brakarak yurtdna kaar.

97

EK 6

Muhsin Bey (1987)

Ynetmen: Yavuz Turgul Senarist: Yavuz Turgul Oyuncular ener en Uur Ycel Sermin Hrmeri Osman Cavc Erdoan Scak Dou Erkan Rolleri Muhsin Bey Ali Nazik Sevda Osman akir Madam

Konu: Muhsin Bey bir mzik organizatrdr. Trk Sanat Mzii a, arabeskin adn bile duymak istemeyen, prensiplerine bal, arabesk sylemeyen sanatlarla alan bir organizatrdr. Asker arkadann yeeni Ali Nazik, Urfadan stanbula gelerek Muhsin Beyi bulur. Amac hemehrisi brahim Tatlses gibi arkc olmaktr. Muhsin Bey Ali Naziki nce reddeder. Ancak daha sonra iyi kalpli olduuna kanaat getirerek yardm etmeyi kabul eder. Tek art arabesk sylememesidir. Ancak anslar bir trl dzelmez. Ali Nazik bekledii k bir trl yapamamaktadr. Sonunda bir ses yarmas dzenlemek iin arkc adaylarndan para toplarlar. Ancak Ali Nazikin srarlaryla o paray kaset yapmakta kullanrlar. Bu dolandrclk nedeniyle Muhsin Bey hapse girer. ktnda Ali Nazik nl bir arkc olmutur ve Muhsin Beyin ak olduu kap komusu Sevda Hanmla birliktedir.

98

EK -7

G.O.R.A. (2003)

Ynetmen: mer Faruk Sorak Senaristler: Cem Ylmaz Oyuncular Cem Ylmaz zge zberk zkan Uur afak Sezer Rasim ztekin dil Frat Erdal Tosun Cezmi Baskn Ozan Gven Mulu Rendroy Amir Tocha 216 Rolleri Arif / Logar Ceku Garavel Kuna Faruk

Konu: Arif sahte turistlere hal satarak geimini salayan uyank bir tccardr. Ayn zamanda kurmaca UFO fotoraflar satarak para kazanmaya almaktadr. Uzayllar tarafndan karlr. Uzayllarn gezegeninde tutsak olan Arif' in artk tek hedefi kap dnyaya dnmektir. Karsndaki en byk engel ise gezegenin idaresini ele geirmeye alan ve dnyallardan nefret eden uzayl komutan Logar' dr. Logar, amacna ulamak iin, gezegenin yneticisi olan Amir Tochan kz Ceku ile evlenmeyi planlamaktadr. Dnyallara ve onlarn yaam tarzna byk ilgi duyan Ceku, Arife ak olur. Cekunun robotu olan 216 ve Arif gibi Trk bir tutsak olan Faruk ile Logardan kamay baarrlar. Medeniyetten uzakta tek bana yaayan ve yllardr gezegeni kurtarmak iin doru kiinin gelmesini bekleyen Garavelin yardmyla Logar yenmeyi baarrlar. Gezegeni kurtararak kahraman olan Arif, Cekuyla birlikte dnyaya dner.

99

EK -8

A.R.O.G. (2008) Ynetmen: Ali Taner Baltac, Cem Ylmaz Senaristler: Cem Ylmaz Oyuncular Cem Ylmaz zge zberk Zafer Algz Ethel Mulinas Araf Hasan Kaan Ozan Gven Nil Karaibrahimgil zkan Uur Metin Keeci Meto Konu: G.O.R.A.nn devam filmi olan A.R.O.G.da, Arif intikam almak iin dnyaya gelen Logar tarafndan bir zaman makinesiyle gnmzden 1 milyon yl ncesine gnderilir. Arif, burada bir kabileyle karlar. Bu kabilenin kendilerinden daha gl bir baka kabile tarafndan bask altnda tutulduunu renen Arif bu duruma zm bulmaya karar verir. ki taraf arasnda futbol ma dzenleyerek kabilelerin bar yapmasn salar. Logarn plann anlayan Ceku, zaman makinesiyle Arifi kurtarr. Rolleri Arif / Logar / Kaaya Ceku Doktor/Karga Ayu Cuhara Tao Mimi Dimi

100

EK -9 Recep vedik (2008)

Ynetmen: Togan Gkbakar Senaristler: Serkan Altunine, ahan Gkbakar Oyuncular ahan Gkbakar Fatma Topta Sibel Tulu izgen Sibelin Annesi Hakan Bilgin Mdr Konu: Bir adam yolda czdann drr. Evsiz bir adam czdan alacakken Recep vedik onunla mcadeleye girer. Sonunda czdan almay baarr ancak sahibinin gittiini fark eder. Televizyon seyrederken, czdann Antalyada byk bir oteli olan bir i adamna ait olduunu renince arabasyla Gneye doru yola kar. Antalyada sahibine teslim eder. adamnn srarlarna ramen para almay da otelde kalmay da kabul etmez. Otelden ayrlrken ocukluk ak Sibelin bir tur otobsnden indiini grr ve kalmaya karar verir. Amac, onu tanmayan, hatta hatrlamayan Sibele kendini beendirmektir. Rolleri Recep vedik

101

EK -10 Recep vedik 2 (2009)

Ynetmen: Togan Gkbakar Senaristler: Serkan Altunine, ahan Gkbakar, Togan Gkbakar Oyuncular ahan Gkbakar Glsen zbakan Efe Babacan ar Byksayar Rolleri Recep vedik Nene-Pakize vedik Hakan Ali Kerem

Konu: ok yal ve ters mizal bir kadn olan babaannesi Recep vedikin yaad hayat beenmemektedir. Ondan ey ister: bulmas, saygnlk kazanmas ve evlenmesi. Bulduu ilerde hep sorun kartan ve uzun sre alamayan Recep vedik, sonunda dedesinden kalan ve kuzeninin ynettii reklam ajansnda almaya balar. Hem i bulan hem de saygnlk kazanan Recep vedik evlenemeden babaannesi lr.

102

KAYNAKLAR

KTAPLAR AHISKA M. YENAL Z. (2006), Aradnz Kiiye u anda Ulalamyor: Trkiyede Hayat Tarz Temsilleri 1980-2005, 1. Bask, Osmanl Bankas Ariv ve Aratrma Merkezi, stanbul. AKN, Sina (2007), Ksa Trkiye Tarihi, 1. Bask, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul. ARENDT, Hannah (2003), iddet zerine, ev. Blent Peker, 2. Bask, letiim Yaynlar, stanbul. BAKHTIN, Mikhail (2001), Karnavaldan Romana, ev. Cem Soydemir, 1. Bask, Ayrnt Yaynlar, stanbul. BORATAV, Prof. Dr. Korkut (1995), 1980li Yllarda Trkiyede Sosyal Snflar ve Blm, 1. Bask, Gerek Yaynevi, stanbul. CANTEK, Levent (1996,) Trkiyede izgi Roman, 1. Bask, letiim Yaynlar, stanbul. CEMAL, Hasan (1989), zal Hikayesi, 6. Bask, Bilgi Yaynevi, Ankara. LAAN, Emin (1985), 24 Ocak Bir Dnemin Perde Arkas, 15. Bask, Milliyet Yaynlar, stanbul. ERGL, Teoman (1995), Sosyal Demokraside Ayrma Yllar, 1. Cilt, 1. Bask, Gndoan Yaynlar, Ankara. GIDDENS, Anthony (2000), Elimizden Kap Giden Dnya, ev. Osman Aknhay, 1. Bask, Alfa Basm Yaym Datm, stanbul. GKMEN, Yavuz (1992), zal Sendromu, 1. Bask, V Yaynlar, Ankara. GRBLEK, Nurdan (2007), Vitrinde Yaamak, 4. Bask, Metis Yaynlar, stanbul. HALE, William (1996), 1789dan Gnmze Trkiyede Ordu ve Siyaset, ev. Ahmet Fethi, 1. Bask, Hil Yaynlar, stanbul.

103

HARVEY, David (1997), Postmodernliin Durumu, ev. Sungur Savran, 1. Bask, Metis Yaynlar, stanbul IIK, O. PINARCIOLU, M. M. (2001), Nbetlee Yoksulluk, 1. Bask, letiim Yaynlar, stanbul KARAVELOLU, Yaynlar, stanbul KAZGAN, Glten (1999), Tanzimattan XXI. Yzyla Trkiye Ekonomisi, 1. Bask, Altn Kitaplar Yaynevi, stanbul. KONGAR, Emre (1995), 12 Eyll Kltr, 1. Bask, Remzi Kitabevi, stanbul KONGAR, Emre (1998), 21. Yzylda Trkiye, 1. Bask, Remzi Kitabevi, stanbul. KOZANOLU, Can (1995), Pop a Atei, 1. Bask, letiim Yaynlar, stanbul. KOZANOLU, Can (2001), Yeni ehir Notlar, 1. Bask, letiim Yaynlar, stanbul. LACAN, Jacques (2001), cris: A Selection, ev. Alan Sheridan, 3. Bask, Routledge Classics, Londra. LKSL, Demet (2009), Trkiyede Genlik Miti, letiim Yaynlar, stanbul. MARSHALL, Gordon (2003), Sosyoloji Szl, ev. Osman Aknhay - Derya Kmrc, 2. Bask, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara. NC, Aye (2001), stanbul Kresel le Yerel Arasnda - stanbullular ve tekiler, Haz. alar Keyder, ev. Sungur Savran,1. Bask, Metis Yaynlar, stanbul ZN, Nijat (1968), Trk Sinema Kronolojisi, 1. Bask, Bilgi Yaynlar, Ankara. SCOGNAMLLO, Giovanni (1998), Trk Sinema Tarihi: 1896-1997, 1. Bask, Kabalc Yaynevi, stanbul. TANR B. - BORATAV K. - AKN S. (2000), Trkiye Tarihi 5: Bugnk Trkiye 1980 -1995, 3. Bask, Cem Yaynevi, stanbul. TURAN, Ali eref (2004), Trkiyede Semen Davran, 1. Bask, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul URGAN, Mina (1998), Bir Dinazorun Anlar, 1. Bask, Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk, stanbul Kamil (2007), Bir Devrim ki Darbe, 1. Bask, Grer

104

ZRCHER, Eric Jan (2000), Modernleen Trkiyenin Tarihi, ev. Yasemin Saner Gnen, 9. Bask, letiim Yaynlar, stanbul. SREL YAYINLAR ALILAR, Reat (2002), Tikilik ve Tiki Kartl, Radikal ki, 23.06.2002 DENZ, Tuba (2009), Her yne argonun dakikas ka para vedik?, Aksiyon Dergisi, 741, 16.02.2009 GRBLEK, Nurdan (1999), Ben de sterem, Defter Dergisi, 37, Yaz 1999: 23-32 ILICAK N. KEKE A. (2000), Generallerin Gecesi Yaz Dizisi 12, Yeni afak Gazetesi, 23.09.2000 ZG, Agah, Trk Gldr Sinemas Tarihi, Modern Zamanlar, Gz 2008 SPIESS-HOHNHOLZ, Mareike (1981), In diesem Land wurde immer gefoltert, Der Spiegel, 43/1981, 19.10.1981: 174. NTERNET STELER www.fidafilm.com/ff_topten03.asp www.imdb.com/name/nm0438793/ www.kultur.gov.tr/TR/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFF71BE64510F6C8BC9 9E71E2320F284E32 http://tr.wikipedia.org/wiki/E%C5%9Fk%C4%B1ya_(film)

105

ZGEM Oylum aan, 1979 ylnda stanbulda dodu. 2002 ylnda Marmara niversitesi letiim Fakltesi Halkla likiler ve Tantm Blmn bitirdi. niversite eitimi srasnda Marmara letiim Haber Ajansnda (MHA) srasyla muhabir, kltr sanat editr ve istihbarat efi olarak grev yapt. MHAda alt sre boyunca Cumhuriyet Dergi, Hrriyet stanbul, Milliyet Cafe Pazar, Medyavizyon, Golda gibi dergiler iin haber, rportaj, yaz ve fotoraf retti. Mays 1999da almaya balad kz dergisinde, derginin kapand 2001 ylnn Kasm ayna kadar muhabir olarak grev yapt. 2002-2004 yllar arasnda Weblebi.comda, 2004-2005 yllarnda Hayvan dergisinde editr olarak grev yapt. Austos 2006 tarihinde Milliyet gazetesinde editr olarak greve balayan aan, bu grevini 2009 ylnn Mart ayna kadar srdrd. Mart 2009da Marmara niversitesi letiim Fakltesi Gazetecilik Blm Basn Yayn Teknikleri Anabilim dalnda Aratrma Grevlisi olarak almaya balayan aan, halen bu grevini srdrmektedir.