Podstawa Programowa Z Komentarzami

Podstawa programowa z komentarzami
Tom 4. Edukacja historyczna i obywatelska w szkole podstawowej, gimnazjum i liceum historia i spoeczestwo, historia, wiedza o spoeczestwie, podstawy przedsibiorczoci, ekonomia w praktyce, wychowanie do ycia w rodzinie, etyka, lozoa
Szanowni Pastwo,
Niniejszy tom jest czci omiotomowej publikacji powiconej nowej podstawie programowej wychowania przedszkolnego oraz ksztacenia oglnego w szkoach podstawowych, gimnazjach i liceach. Sposb wdraania nowej podstawy programowej ksztacenia oglnego w szkoach przygotowujcych do zawodu bdzie tematem odrbnej publikacji. Kady tom powicony jest odrbnej grupie zaj. Zawiera on wszystkie fragmenty podstawy programowej dotyczce tych zaj oraz komentarze ekspertw, pozwalajce lepiej zrozumie intencje twrcw podstawy. Poniewa poszczeglne tomy adresowane s do rnych grup nauczycieli, w kadym tomie powtrzono czci wstpne odpowiednich zacznikw podstawy programowej, skierowane do wszystkich nauczycieli. Wdraaniu w szkoach i przedszkolach nowej podstawy programowej towarzysz jeszcze inne zmiany w prawie owiatowym. Tych zmian, porzdkujcych edukacyjn rzeczywisto od wrzenia 2009 r. jest sporo: to m.in. zmieniona ustawa o systemie owiaty, nowe rozporzdzenie o ramowych planach nauczania (obowizujce w szkoach publicznych), nowe rozporzdzenie o kwalikacjach nauczycieli, nowe zadania dla nauczycieli, wynikajce ze zmian w Karcie Nauczyciela, a take kolejne podwyki pac nauczycieli. Dlatego kady tom zawiera take pewne informacje oglne, zwizane ze zmianami programowymi i organizacyjnymi wchodzcymi do polskich szk, wynikajcymi z tych nowelizacji. Wszystkie te zmiany maj uczyni polsk szko bardziej skuteczn, przyjazn i nowoczesn. Nowa podstawa programowa jest efektem zbiorowej reeksji duego zespou uczonych, metodykw, nauczycieli oraz pracownikw systemu egzaminacyjnego. W swoich pracach zesp ten korzysta z dowiadcze oraz dorobku twrcw wczeniejszych podstaw, w tym z projektu podstawy, ktry powsta w Instytucie Spraw Publicznych w 2005 r. W trwajcych niemal trzy miesice publicznych konsultacjach aktywnie uczestniczyy setki respondentw. Twrcy podstawy wspierali si przy jej doskonaleniu dziesitkami zamwionych recenzji najznamienitszych gremiw i towarzystw naukowych. Szczegln rol w pracach zespou odegrali uczeni, ktrzy podjli trud koordynowania prac nad poszczeglnymi obszarami tematycznymi podstawy programowej: prof. dr hab. Edyta Gruszczyk-Kolczyska edukacja przedszkolna i wczesnoszkolna, prof. dr hab. Sawomir Jacek urek jzyk polski i edukacja artystyczna, dr Magdalena Szpotowicz jzyki obce nowoytne, dr hab. Jolanta Choiska-Mika edukacja historyczna i obywatelska, prof. dr hab. Ewa Bartnik edukacja przyrodnicza, prof. dr hab. Zbigniew Semadeni edukacja matematyczna i techniczna, prof. dr hab. Wojciech Przybylski wychowanie zyczne i edukacja dla bezpieczestwa. Wszystkim uczestnikom tych prac skadam niniejszym serdeczne podzikowanie. Kada szkoa otrzyma co najmniej dwa wydrukowane komplety wszystkich tomw tej publikacji. Dalsze egzemplarze mona pobra ze strony www.reformaprogramowa.men.gov.pl. Na tej stronie mona te znale szereg informacji pomocnych przy organizowaniu zreformowanej szkolnej rzeczywistoci, m.in. dotyczcych stosowania nowych ramowych planw nauczania. Jest tam take dostpny wykaz wszystkich podrcznikw dopuszczonych do uytku szkolnego, zgodnych z now podstaw programow. Licz, e wszystko to pomoe nam razem zmienia polsk szko na lepsze. Katarzyna Hall Minister Edukacji Narodowej
Spis treci I. Cz oglna O potrzebie reformy programowej ksztacenia oglnego Zbigniew Marciniak ................ Cz wstpna podstawy programowej dla szkoy podstawowej .................................................. Cz wstpna podstawy programowej dla gimnazjum i liceum ................................................. II. Cz szczegowa Edukacja historyczna i obywatelska w szkole podstawowej Podstawa programowa edukacja spoeczna w klasach IIII .............................................. Podstawa programowa historia i spoeczestwo klasy IVVI ........................................ Zalecane warunki i sposb realizacji ............................................................................... Historia w gimnazjum i liceum Podstawa programowa historia gimnazjum i liceum .................................................... Podstawa programowa historia i spoeczestwo liceum ................................................ Zalecane warunki i sposb realizacji ............................................................................... 35 43 66 26 28 34 7 16 20
Komentarz do podstawy programowej przedmiotw historia oraz historia i spoeczestwo Dorota Babiaska, Jerzy Bracisiewicz, Jolanta Choiska-Mika, Grayna Oka, Aleksander Pawlicki ................................................................................................. 67 Wiedza o spoeczestwie Podstawa programowa wiedza o spoeczestwie gimnazjum i liceum ............................. 85 Zalecane warunki i sposb realizacji ............................................................................... 110 Komentarz do podstawy programowej przedmiotu wiedza o spoeczestwie Alicja Pacewicz, Andrzej Wakiewicz ..................................................................... 112 Podstawy przedsibiorczoci Podstawa programowa podstawy przedsibiorczoci liceum .......................................... 128 Ekonomia w praktyce Podstawa programowa ekonomia w praktyce liceum .................................................... 132 Zalecane warunki i sposb realizacji ............................................................................... 134 Komentarz do podstawy programowej przedmiotu ekonomia w praktyce Jarosaw Korba ....................................................................................................... 135 Filozoa Podstawa programowa lozoa liceum ...................................................................... 139 Zalecane warunki i sposb realizacji ............................................................................... 148
Etyka Treci nauczania z zakresu etyki w klasach IIII .............................................................. 149 Zalecane warunki i sposb realizacji ............................................................................... 150 Podstawa programowa etyka klasy IVVI .................................................................. 151 Zalecane warunki i sposb realizacji ............................................................................... 152 Podstawa programowa etyka gimnazjum ................................................................... 153 Zalecane warunki i sposb realizacji ............................................................................... 154 Podstawa programowa etyka liceum ......................................................................... 155 Zalecane warunki i sposb realizacji ............................................................................... 157 Wychowanie do ycia w rodzinie Podstawa programowa wychowanie do ycia w rodzinie klasy IVVI ............................ 158 Podstawa programowa wychowanie do ycia w rodzinie gimnazjum i liceum ................. 159 Zalecane warunki i sposb realizacji ............................................................................... 163 III. Opinie o podstawie programowej Uchwaa Rady Gwnej Szkolnictwa Wyszego ............................................................... 164 Uwagi Konferencji Rektorw Akademickich Szk Polskich ............................................. 165
Uwaga: Rozdziay, ktrych tytuy zoone s drukiem pochyym przedstawiaj odpowiednie fragmenty rozporzdzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz ksztacenia oglnego w poszczeglnych typach szk, opublikowanego w dniu 15 stycznia 2009 r. w Dzienniku Ustaw Nr 4, poz. 17.
O POTRZEBIE REFORMY PROGRAMOWEJ KSZTACENIA OGLNEGO

Zbigniew Marciniak
Szkole sprzyja stabilno. Czasem jednak okolicznoci zewntrzne sprawiaj, e rozwizania przyjte w obrbie systemu edukacji przestaj by skuteczne wbrew staraniom nauczycieli oraz uczniw. Zachodzi wtedy potrzeba zaprojektowania i wdroenia zmian, ktre zapewni lepsze efekty ksztacenia. Z tak sytuacj mamy obecnie do czynienia. Na pierwszy rzut oka nie ma problemu. Najzdolniejsi polscy uczniowie odnosz spektakularne sukcesy: wygrywaj wiatowe zawody informatyczne, co roku przywo nagrody z prestiowego Europejskiego Konkursu Modych Naukowcw oraz medale z midzynarodowych olimpiad przedmiotowych. Moemy by take zadowoleni z pilnoci polskich uczniw: nasz kraj ma aktualnie (2009) najniszy w Europie odsetek uczniw, ktrzy porzucaj szko przed jej ukoczeniem. Co wicej, Polska jest postrzegana na arenie midzynarodowej jako kraj, ktry odnis ogromny sukces edukacyjny: wprowadzenie gimnazjw, czyli wyduenie o rok powszechnego i obowizkowego ksztacenia oglnego przynioso zdecydowan popraw efektw ksztacenia w grupie uczniw najsabszych fakt ten zosta wiarygodnie potwierdzony przez midzynarodowe badania OECD PISA przeprowadzone w latach 2000, 2003 oraz 2006 na reprezentatywnej grupie 15-letnich uczniw. Problem ujawnia si jednak ju w pierwszych tygodniach nauki zarwno w szkoach ponadgimnazjalnych, jak i wyszych. Nauczyciele i wykadowcy czsto ze zgroz konstatuj, e dua cz ich uczniw (studentw) ma fundamentalne braki w wyksztaceniu, uniemoliwiajce pynne kontynuowanie procesu nauczania. Powszechnie panuje opinia, e efekty pracy polskiej szkoy znacznie si pogorszyy. Pocztek XXI wieku przynis zjawisko bezprecedensowego wzrostu aspiracji edukacyjnych modych Polakw. Jeszcze kilka lat temu tylko okoo 50% uczniw z kadego rocznika podejmowao nauk w szkoach umoliwiajcych zdawanie matury. Dzi (2009), po ukoczeniu gimnazjum, takie szkoy wybiera ponad 80% uczniw. Spord nich okoo 80% z powodzeniem zdaje matur i w znakomitej wikszoci przekracza progi uczelni. W rezultacie co drugi Polak w wieku 1924 lata studiuje, za liczba studentw w Polsce, w cigu zaledwie kilku lat, wzrosa a piciokrotnie. Konsekwencj takiego stanu rzeczy jest obecno w szkoach koczcych si matur, a pniej w murach wyszych uczelni, duej grupy modziey, ktra dawniej koczya swoj edukacj na poziomie zasadniczej szkoy zawodowej. W szczeglnoci, z powodw czysto statystycznych, obniy si redni poziom uzdolnie populacji modych ludzi, aspirujcych do zdobycia wyszego wyksztacenia.
Dlaczego w polskich szkoach podstawowych, gimnazjach i liceach nastpi zmiany?
Co si stao?
7
System edukacji zarwno owiata, jak i szkolnictwo wysze nie mog pozosta obojtne wobec tak istotnej zmiany. Zaoenie, e ponad 80% rocznika potra skutecznie i rwnie szybko nauczy si tego wszystkiego, co byo zaplanowane dla zdolniejszych 50%, jest rdem paradoksu: pomimo nie mniejszego ni dawniej wysiku wkadanego przez nauczycieli oraz zwikszonego zainteresowania uczniw zdobyciem wyszego wyksztacenia, polskiej szkole nie udaje si osign satysfakcjonujcych efektw ksztacenia.
Co mona zrobi?
Moliwe s dwa zasadniczo rne rozwizania tego problemu. Pierwsze z nich polega na zachowaniu systemu edukacji w niezmienionym ksztacie i podniesieniu poprzeczki przy rekrutacji do szk koczcych si matur oraz na studia. Wtedy jednak nastpi drastyczne obnienie odsetka modziey uzyskujcej wyksztacenie wysze. Rozwizanie to zostao powszechnie odrzucone w krajach demokratycznych, ktre znalazy si wczeniej w podobnej sytuacji. W pastwach, w ktrych decyzje kluczowe dla spoecznoci lokalnych oraz w skali pastwa podejmuje si w drodze gosowania, dbao o poziom wiedzy najsabiej wyksztaconych obywateli jest rwnie wana jak ksztacenie elit. Dlatego zwycia pogld, e o poziomie wyksztacenia wspczesnego spoeczestwa wiadczy nie tyle redni, co minimalny akceptowalny poziom wyksztacenia. Konsekwentnie zachca si modych ludzi do jak najduszego korzystania z usug systemu edukacji i ustawia si na ich drodze kolejne progi agodnie narastajcych wymaga. Przykadem takiej polityki jest tzw. Proces Boloski, w zamyle rozkadajcy studia na wikszoci kierunkw na dwa etapy: atwiejszy i bardziej masowy etap licencjacki oraz nastpujcy po nim bardziej wymagajcy etap magisterski. Inn moliw odpowiedzi na problem zaspokojenia zwikszonych aspiracji modego pokolenia jest odpowiednio zaprojektowana reforma programowa. Planujc t reform, naley uwzgldni jeszcze jedn wan okoliczno. Dzi szkoa usiuje dwukrotnie zrealizowa peny cykl ksztacenia oglnego: po raz pierwszy w gimnazjum i po raz drugi w szkole ponadgimnazjalnej, koczcej si matur. Zapewne wbrew intencjom autorw starej podstawy programowej, praktyka zatara rnic midzy tymi cyklami. Potwierdzenia tej tezy dostarcza porwnanie podrcznikw gimnazjalnych z podrcznikami licealnymi dla poziomu podstawowego: dla wielu przedmiotw trudno dostrzec midzy nimi istotn rnic. To zapewne wpyw tradycji: przy bardzo oglnie sformuowanej podstawie programowej wielu nauczycieli zarwno gimnazjalnych, jak i licealnych odruchowo wypenia j tradycyjnym zakresem treci nauczania uksztatowanym w czasach, gdy zrby wiedzy oglnej budowalimy w czteroletnich liceach usiuj pomieci te treci w trzyletnim cyklu edukacyjnym. To moe si uda tylko w najzdolniejszych klasach w pozostaych skutkuje to zbyt pospiesznym, a std powierzchownym omawianiem kolejnych tematw.
8
EDUKACJA HISTORYCZNA I OBYWATELSKA W SZKOLE PODSTAWOWEJ, GIMNAZJUM I LICEUM
Przedmiotem, na ktrego przykadzie szczeglnie wyranie wida niepowodzenie planu dwukrotnej realizacji trzyletniego cyklu ksztacenia jest historia. W obu cyklach brakuje czasu na realizacj ostatniego chronologicznie dziau historii: w pierwszym na przeszkodzie staje egzamin gimnazjalny; w drugim matura. Prowadzi to do powszechnie dostrzeganej, enujcej niewiedzy uczniw w zakresie najnowszej historii Polski. Inne przedmioty nauczania nie maj struktury chronologicznej, wic ich sytuacja jest faktycznie jeszcze gorsza luki w wiedzy rozkadaj si w sposb przypadkowy.
Na pierwszy rzut oka mogoby si wydawa, e jedyn moliw odpowiedzi na statystycznie niszy redni poziom uzdolnie uczniw w szkoach koczcych si matur jest obnienie oczekiwa w stosunku do absolwentw. Jest jasne, e wyzwania, ktre postawi przed nimi ycie, nie bd przecie mniejsze ni dzisiaj. Zamiast tego naley potraktowa czas nauki w gimnazjum oraz w szkole ponadgimnazjalnej jako spjny programowo, szecioletni (a w technikum nawet siedmioletni) okres ksztacenia. W okresie tym w pierwszej kolejnoci wyposaymy uczniw we wsplny, solidny fundament wiedzy oglnej, po czym znacznie pogbimy t wiedz w zakresie odpowiadajcym indywidualnym zainteresowaniom i predyspozycjom kadego ucznia. Warto wiedzie, e taka organizacja procesu ksztacenia zostaa zastosowana w podobnych okolicznociach w wielu krajach wiata. Idea ta bya take obecna w tzw. reformie Jdrzejewicza w latach trzydziestych XX wieku. Aby umoliwi wszystkim uczniom solidne opanowanie wsplnego fundamentu wiedzy oglnej, jego realizacja bdzie rozcignita na trzy lata gimnazjum oraz cz czasu nauki kadej szkoy ponadgimnazjalnej. Pozwoli to na wolne od popiechu omwienie wszystkich podstawowych tematw w zakresie klasycznego kanonu przedmiotw. Na przykad, gimnazjalny kurs historii skoczy si na I wojnie wiatowej, za kurs historii najnowszej znajdzie naleny przydzia czasu w szkole ponadgimnazjalnej. Ponadto duszy czas przeznaczony na nauk kadego przedmiotu pozwoli nauczycielom gbiej wej w kady temat. Podczas nauki w liceum lub technikum ucze bdzie kontynuowa a do matury nauk w zakresie obowizkowych przedmiotw maturalnych: jzyka polskiego, jzykw obcych i matematyki. Oprcz tego kady ucze wybierze kilka przedmiotw (moe wybra take spord wymienionych wyej), ktrych bdzie si uczy w zakresie rozszerzonym w znacznie wikszej ni obecnie liczbie godzin. Taka organizacja procesu nauczania pozwoli uczniom w kadym z wybranych przedmiotw osign poziom, ktrego oczekiwalimy od absolwentw licew w latach ich wietnoci. Oprcz tego, w trosce o harmonijny i wszechstronny rozwj, kady ucze liceum o ile nie wybierze rozszerzonego kursu historii a do matury bdzie mia przedmiot historia i spoeczestwo. Zajcia te bd pogbiay wiedz
Co zatem naley uczyni?
9
uczniw z historii powszechnej w ujciu problemowym oraz rozbudzay ich zainteresowanie losami Polski i Polakw. Podobnie dla uczniw niewybierajcych zaj rozszerzonych z geograi, biologii, zyki czy chemii obowizkowy bdzie przedmiot przyroda, przedstawiajcy w ujciu problemowym syntez wiedzy z nauk przyrodniczych. Zatem, niezalenie od indywidualnych wyborw zaj rozszerzonych, kady licealista bdzie umia odpowiednio wiele zarwno z zakresu nauk humanistycznych, jak i matematyczno-przyrodniczych. Ponadto bdzie posiada istotnie pogbion w stosunku do stanu obecnego wiedz z kilku wybranych przedmiotw.
Jak to opisuje nowa podstawa programowa?
Minister Edukacji okrela zakres celw oraz treci ksztacenia w rozporzdzeniu o podstawie programowej ksztacenia oglnego. Podstawa programowa precyzyjnie okrela, czego szkoa jest zobowizana nauczy ucznia o przecitnych uzdolnieniach na kadym etapie ksztacenia, zachcajc jednoczenie do wzbogacania i pogbiania treci nauczania. Autorzy podstawy dooyli wszelkich stara, by zdeniowany w niej zakres treci by moliwy do opanowania przez takiego ucznia. Poniewa celem reformy programowej jest poprawa efektw ksztacenia, forma podstawy programowej rwnie jest temu podporzdkowana: wiadomoci oraz umiejtnoci, ktre uczniowie maj zdoby na kolejnych etapach ksztacenia wyraone s w jzyku wymaga. Wyodrbniono take, w postaci wymaga oglnych, podstawowe cele ksztacenia dla kadego przedmiotu nauczania. Wskazuj one na umiejtnoci wysokiego poziomu (np. rozumowanie w naukach cisych i przyrodniczych), ktrych ksztatowanie jest najwaniejszym zadaniem nauczyciela kadego przedmiotu. Nowa podstawa programowa przywizuje te bardzo du wag do wychowania, a w szczeglnoci do ksztatowania waciwych postaw uczniw. Poniewa jest to zadaniem kadego nauczyciela, opis ksztatowanych postaw znalaz swoje miejsce we wstpach zacznikw podstawy.
Jak tworzy program wychowawczy szkoy?
Ksztatowanie postaw, przekazywanie wiadomoci oraz rozwijanie umiejtnoci stanowi wzajemnie uzupeniajce si wymiary pracy nauczyciela. Aspekt wychowawczy pracy szkoy powinien by ujty w formie szkolnego programu wychowawczego. Konstruowany w szkole program wychowawczy powinien: by spjny z programami nauczania, uwzgldnia ksztatowanie postaw uczniw, by tworzony z udziaem uczniw, rodzicw i nauczycieli, by osadzony w tradycji szkoy i lokalnej spoecznoci.
10
Opracowujc program wychowawczy szkoy naley: uwzgldni wartoci szczeglnie wane dla spoecznoci szkolnej, sformuowa cele, jakie sobie stawiamy, okreli zadania, ktre chcemy zrealizowa, okreli, kto te zadania bdzie realizowa. Punktem wyjcia do tworzenia szkolnego programu wychowawczego powinna by diagnoza problemw wychowawczych wystpujcych w danej szkole. Diagnoza ta moe by oparta na ankietach, wywiadach, rozmowach z uczniami, nauczycielami, rodzicami itp. Wnikliwa i kompetentna analiza zebranych informacji pozwoli zidentykowa zakres zagadnie, ktre powinny koniecznie znale si w szkolnym programie wychowawczym. W przygotowywaniu programu wychowawczego moe by take pomocne okrelenie oczekiwanej sylwetki absolwenta, wyznaczajcej kierunek pracy wychowawczej szkoy. Szkolny program wychowawczy charakteryzowa maj: wypracowane przez spoeczno szkoln wartoci, tradycja szkolna, obyczaje i uroczystoci, zagadnienia lub problemy, ktrych rozwizanie jest najwaniejsze z punktu widzenia rodowiska: uczniw, rodzicw i nauczycieli. Realizacja szkolnego programu wychowawczego, skuteczno stosowanych metod i rodkw, powinna by systematycznie monitorowana.
Podstawa programowa formuuje wymagania edukacyjne wobec uczniw koczcych kolejne etapy ksztacenia. Kady ucze jest oceniany na co dzie, w trakcie caego roku szkolnego przez swoich nauczycieli. Waciwie stosowana bieca ocena uzyskiwanych postpw pomaga uczniowi si uczy, gdy jest form informacji zwrotnej przekazywanej mu przez nauczyciela. Powinna ona informowa ucznia o tym, co zrobi dobrze, co i w jaki sposb powinien jeszcze poprawi oraz jak ma dalej pracowa. Taka informacja zwrotna daje uczniom moliwo racjonalnego ksztatowania wasnej strategii uczenia si, a zatem take poczucie odpowiedzialnoci za swoje osignicia. Ocenianie biece powinno by poprzedzone przekazaniem uczniowi kryteriw oceniania, czyli informacji, co bdzie podlegao ocenie i w jaki sposb ocenianie bdzie prowadzone. Ponadto nauczyciele powinni ustali kryteria, na podstawie ktrych bd ocenia uczniw na koniec roku szkolnego. Musz to robi zgodnie z obowizujcymi przepisami. Wreszcie pod koniec nauki w szkole podstawowej, w gimnazjum oraz w liceum ucze jest poddawany zewntrznej ocenie przeprowadzanej przez pastwowy system egzaminacyjny.
Jak poprzez ocenianie skutecznie motywowa uczniw?
11
Zarwno ocenianie wewntrzszkolne biece oraz na koniec roku jak i ocenianie zewntrzne odwouje si do wymaga, sformuowanych w podstawie programowej.
Jak ma wyglda edukacja uczniw najmodszych?
Nowa podstawa powica szczegln uwag ksztaceniu dzieci w wieku przedszkolnym oraz najmodszych uczniw. Przypomnijmy, e ju od 2002 r. wszystkie polskie szeciolatki s objte obowizkow edukacj ucz si w tzw. zerwkach. W pierwotnym zamyle zerwki byy zaprojektowane jako zajcia przedszkolne, przygotowujce dzieci do pjcia do szkoy. Jednak wspczesne polskie szeciolatki, podobnie jak ich rwienicy w wikszoci krajw Europy coraz wczeniej wykazuj dojrzao do podjcia nauki oraz du ciekawo poznawcz. Owocuje to tym, e zajcia w oddziaach zerowych w sposb naturalny wkraczaj w obszar zada typowo szkolnych: nierzadko dzieci rozpoczynaj tu nauk czytania, pisania i liczenia. Jednake te fundamentalne dla powodzenia dalszej edukacji procesy powinny by poprzedzone odpowiednim przygotowaniem dziecka w wychowaniu przedszkolnym. Ponadto procesy te wymagaj czasu nauki duszego ni jeden rok nie jest korzystne przerywanie ich, wywoane koniecznoci przejcia dziecka do prawdziwej szkoy i zmian nauczyciela prowadzcego. Dlatego polska szkoa dojrzaa do tego, by obj opiek i nauk take dzieci szecioletnie. Edukacja najmodszych uczniw powinna umiejtnie splata nauk z zabaw, by w agodny sposb wprowadzi ich w wiat szkoy. Ten cel przywieca twrcom nowej podstawy programowej dla pierwszego etapu edukacyjnego oraz podstawy programowej wychowania przedszkolnego, opisujcej jak przedszkole przygotowuje dziecko do podjcia nauki szkolnej.
Jakie nastpi zmiany w organizacji pracy szkoy?
Od roku szkolnego 2009/2010 rok po roku, przez sze lat poczwszy od pierwszej klasy szkoy podstawowej i pierwszej klasy gimnazjum, wprowadzana jest nowa podstawa programowa ksztacenia oglnego i nowe podrczniki. Oprcz tego wchodz w ycie inne zmiany bardzo istotne dla organizacji pracy szk. Kalendarz wdraania zmian programowych Rok szkolny 2009/2010 2010/2011 2011/2012 I SP II SP III SP Zreformowane nauczanie w klasach I Gimnazjum II Gimnazjum III Gimnazjum Egzamin gimnazjalny dostosowany do nowej podstawy programowej
12
2012/2013 2013/2014
IVSP V SP VI SP Sprawdzian dostosowany do nowej podstawy programowej
IL II L III L Egzamin maturalny dostosowany do nowej podstawy programowej
IT II T III T
I ZSZ II ZSZ III ZSZ
2014/2015
2015/2016 2016/2017
IV T
I LU II LU
SP szkoa podstawowa, L liceum, T technikum, ZSZ zasadnicza szkoa zawodowa, LU liceum uzupeniajce Rok 2012 pierwsi absolwenci gimnazjum ksztaceni zgodnie z now podstaw programow Rok 2015 pierwsi absolwenci szkoy podstawowej i licew ksztaceni zgodnie z now podstaw programow Nauczyciele na podstawie znowelizowanej Karty Nauczyciela maj obowizek, poza swoim pensum, przepracowa co najmniej jedn godzin tygodniowo z uczniami w sposb wychodzcy naprzeciw ich indywidualnym potrzebom udzielajc im pomocy w przezwycianiu trudnoci, rozwijaniu zdolnoci lub pogbianiu zainteresowa. Najistotniejsz zmian w ramowym planie nauczania jest nieokrelanie liczby godzin tygodniowo w cyklu ksztacenia przeznaczonej na poszczeglne obowizkowe zajcia edukacyjne. Zamiast tego okrelone zostay minimalne oglne liczby godzin przeznaczone na realizacj podstawy programowej z poszczeglnych obowizkowych zaj edukacyjnych w caym cyklu ksztacenia. Dyrektor szkoy odpowiada za to, aby czne sumy godzin w cigu trzech lat zaj z danego przedmiotu byy nie mniejsze ni wymienione w ramowym planie nauczania, a efekty okrelone w podstawie programowej zostay osignite. Dziki takiemu opisaniu godzin nauczania poszczeglnych przedmiotw pojawia si moliwo bardziej elastycznego ni do tej pory planowania roku szkolnego. Dyrektor szkoy moe planowa rok szkolny nierytmicznie, decydujc o rnej organizacji pracy szkoy w niektre dni czy tygodnie. Moliwo nierwnomiernego rozoenia godzin w trakcie roku szkolnego mona wykorzysta rwnie dla zorganizowania caych dni nauki poza szko. Godziny tak zaplanowanych zaj mog by doliczone do czasu racy uczniw przeznaczonego na konkretny przedmiot oraz do pensum realizowanego przez nauczyciela. Oczywicie doliczamy godziny spdzone z uczniami na faktycznych zajciach dydaktycznych niezalenie od tego, czy byy prowadzone w klasie, czy poza szko ale nie czas dojazdu lub noclegu.
13
Czas pracy nauczyciela, zarwno w wypadku realizowania tych pojedynczych dodatkowych godzin, wynikajcych z Karty Nauczyciela, jak i wywizywania si z tygodniowego pensum szczeglnie przy zastosowaniu w szkole nierytmicznej organizacji roku szkolnego musi by odpowiednio rozliczany. Wicej wolnoci w organizacji pracy szk oraz wicej odpowiedzialnoci za precyzyjniej opisane efekty kocowe to podstawowe idee wchodzcych zmian.
Jakie i dlaczego zmiany organizacyjne w edukacji historycznej i obywatelskiej?
Moliwo nierwnomiernego rozoenia godzin historii czy wiedzy o spoeczestwie w trakcie roku szkolnego mona wykorzysta na przykad na realizacj projektw podnoszcych wraliwo spoeczn lub aktywno obywatelsk, czy te prowadzenie zaj w miejscach pamici historycznej. Historia i WOS s obowizkowymi przedmiotami nauczania w szkoach ponadgimnazjalnych w zakresie podstawowym; mog by rwnie wybrane jako przedmioty rozszerzone przez uczniw, ktrzy przygotowuj si do matury i rozwaaj dalsze pogbianie swojej wiedzy w tych dziedzinach. Kady licealista ma wybra spord przedmiotw maturalnych dwa lub trzy przedmioty w zakresie istotnie rozszerzonym, a take uczestniczy w zajciach uzupeniajcych poszerzajcych zainteresowania i zapewniajcych mu harmonijny i wszechstronny rozwj. Rol tych zaj jest uzupenienie ksztacenia w sposb dostosowany do indywidualnych wyborw uczniowskich oraz dopenienie edukacji oglnej. Do zaj uzupeniajcych naley przedmiot historia i spoeczestwo. Jest on obowizkowy dla wszystkich, ktrzy wybrali jako rozszerzenie przedmioty cise i przyrodnicze. Przedmiot historia i spoeczestwo dla licealistw moe by prowadzony przez nauczyciela majcego kwalikacje do nauczania historii lub (najlepiej) przez kilku wsppracujcych ze sob nauczycieli-humanistw na przykad historii, WOS i lozoi. Szczeglnie wanym efektem tych zaj powinna by wiadomo obywatelska uczniw, ich identykacja z rodzim tradycj, histori oraz porzdkiem prawnym w naszym kraju. Innego rodzaju przedmiotami w szkole ponadgimnazjalnej s lozoa, podstawy przedsibiorczoci i ekonomia w praktyce. Filozoa moe by realizowana tylko jako przedmiot wybrany, w zakresie rozszerzonym, natomiast podstawy przedsibiorczoci to przedmiot obowizkowy, nauczany tylko w zakresie podstawowym. Z kolei Ekonomi w praktyce ucze moe wybra jako przedmiot uzupeniajcy, rozwijajcy jego zainteresowania. Zajcia z etyki i wychowania do ycia w rodzinie maj wane cele wychowawcze, formujce postawy uczniw. Te dwa przedmioty peni szczegln rol i dlatego uczestnictwo w nich ucznia zaley od wyborw i decyzji jego rodzicw. Nauk etyki szkoa organizuje na yczenie rodzicw (opiekunw prawnych), bd samych uczniw po osigniciu penoletnoci. Natomiast z uczszcza-
14
nia na zajcia z wychowania do ycia w rodzinie bdzie zwalnia pisemny sprzeciw rodzicw ucznia, lub samego ucznia, jeeli jest penoletni. Caa wymieniona tu i dalej komentowana w tym tomie gama przedmiotw, oprcz przysparzania uczniom nowych wiadomoci i umiejtnoci, odgrywa szczegln rol w ksztatowaniu uczniowskich postaw i dlatego istotnie wpywa na cae ich pniejsze ycie.
CZ WSTPNA PODSTAWY PROGRAMOWEJ DLA SZKOY PODSTAWOWEJ

Ksztacenie oglne w szkole podstawowej tworzy fundament wyksztacenia szkoa agodnie wprowadza uczniw w wiat wiedzy, dbajc o ich harmonijny rozwj intelektualny, etyczny, emocjonalny, spoeczny i zyczny. Ksztacenie to dzieli si na dwa etapy edukacyjne: 1) I etap edukacyjny, obejmujcy klasy IIII szkoy podstawowej edukacja wczesnoszkolna; 2) II etap edukacyjny, obejmujcy klasy IVVI szkoy podstawowej. Celem ksztacenia oglnego w szkole podstawowej jest: 1) przyswojenie przez uczniw podstawowego zasobu wiadomoci na temat faktw, zasad, teorii i praktyki, dotyczcych przede wszystkim tematw i zjawisk bliskich dowiadczeniom uczniw; 2) zdobycie przez uczniw umiejtnoci wykorzystywania posiadanych wiadomoci podczas wykonywania zada i rozwizywania problemw; 3) ksztatowanie u uczniw postaw warunkujcych sprawne i odpowiedzialne funkcjonowanie we wspczesnym wiecie. Do najwaniejszych umiejtnoci zdobywanych przez ucznia w trakcie ksztacenia oglnego w szkole podstawowej nale: 1) czytanie rozumiane zarwno jako prosta czynno, jako umiejtno rozumienia, wykorzystywania i przetwarzania tekstw w zakresie umoliwiajcym zdobywanie wiedzy, rozwj emocjonalny, intelektualny i moralny oraz uczestnictwo w yciu spoeczestwa; 2) mylenie matematyczne umiejtno korzystania z podstawowych narzdzi matematyki w yciu codziennym oraz prowadzenia elementarnych rozumowa matematycznych; 3) mylenie naukowe umiejtno formuowania wnioskw opartych na obserwacjach empirycznych dotyczcych przyrody i spoeczestwa; 4) umiejtno komunikowania si w jzyku ojczystym i w jzyku obcym, zarwno w mowie, jak i w pimie; 5) umiejtno posugiwania si nowoczesnymi technologiami informacyjno-komunikacyjnymi, w tym take dla wyszukiwania i korzystania z informacji; 6) umiejtno uczenia si jako sposb zaspokajania naturalnej ciekawoci wiata, odkrywania swoich zainteresowa i przygotowania do dalszej edukacji; 7) umiejtno pracy zespoowej.
16
Jednym z najwaniejszych zada szkoy podstawowej jest ksztacenie umiejtnoci posugiwania si jzykiem polskim, w tym dbao o wzbogacanie zasobu sownictwa uczniw. Wypenianie tego zadania naley do obowizkw kadego nauczyciela. Wanym zadaniem szkoy podstawowej jest przygotowanie uczniw do ycia w spoeczestwie informacyjnym. Nauczyciele powinni stwarza uczniom warunki do nabywania umiejtnoci wyszukiwania, porzdkowania i wykorzystywania informacji z rnych rde, z zastosowaniem technologii informacyjno-komunikacyjnych, na zajciach z rnych przedmiotw. Realizacj powyszych celw powinna wspomaga dobrze wyposaona biblioteka szkolna, dysponujca aktualnymi zbiorami, zarwno w postaci ksigozbioru, jak i w postaci zasobw multimedialnych. Nauczyciele wszystkich przedmiotw powinni odwoywa si do zasobw biblioteki szkolnej i wsppracowa z nauczycielami bibliotekarzami w celu wszechstronnego przygotowania uczniw do samoksztacenia i wiadomego wyszukiwania, selekcjonowania i wykorzystywania informacji. Poniewa rodki spoecznego przekazu odgrywaj coraz wiksz rol zarwno w yciu spoecznym, jak i indywidualnym, kady nauczyciel powinien powici duo uwagi edukacji medialnej, czyli wychowaniu uczniw do waciwego odbioru i wykorzystania mediw. Wanym zadaniem szkoy podstawowej jest take edukacja zdrowotna, ktrej celem jest ksztatowanie u uczniw nawyku dbaoci o zdrowie wasne i innych ludzi oraz umiejtnoci tworzenia rodowiska sprzyjajcego zdrowiu. W procesie ksztacenia oglnego szkoa podstawowa ksztatuje u uczniw postawy sprzyjajce ich dalszemu rozwojowi indywidualnemu i spoecznemu, takie jak: uczciwo, wiarygodno, odpowiedzialno, wytrwao, poczucie wasnej wartoci, szacunek dla innych ludzi, ciekawo poznawcza, kreatywno, przedsibiorczo, kultura osobista, gotowo do uczestnictwa w kulturze, podejmowania inicjatyw oraz do pracy zespoowej. W rozwoju spoecznym bardzo wane jest ksztatowanie postawy obywatelskiej, postawy poszanowania tradycji i kultury wasnego narodu, a take postawy poszanowania dla innych kultur i tradycji. Szkoa podejmuje odpowiednie kroki w celu zapobiegania wszelkiej dyskryminacji. Wiadomoci i umiejtnoci, ktre ucze zdobywa w szkole podstawowej opisane s, zgodnie z ide europejskich ram kwalikacji, w jzyku efektw ksztacenia1. Cele ksztacenia sformuowane s w jzyku wymaga oglnych, a treci nauczania oraz oczekiwane umiejtnoci uczniw sformuowane s w jzyku wymaga szczegowych.
Zalecenie Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 kwietnia 2008 r. w sprawie ustanowienia europejskich ram kwalikacji dla uczenia si przez cae ycie (2008/C111/01).
1
17
CZ WSTPNA PODSTAWY PROGRAMOWEJ DLA SZKOY PODSTAWOWEJ
Dziaalno edukacyjna szkoy jest okrelona przez: 1) szkolny zestaw programw nauczania, ktry uwzgldniajc wymiar wychowawczy, obejmuje ca dziaalno szkoy z punktu widzenia dydaktycznego; 2) program wychowawczy szkoy obejmujcy wszystkie treci i dziaania o charakterze wychowawczym; 3) program prolaktyki dostosowany do potrzeb rozwojowych uczniw oraz potrzeb danego rodowiska, obejmujcy wszystkie treci i dziaania o charakterze prolaktycznym. Szkolny zestaw programw nauczania, program wychowawczy szkoy oraz program prolaktyki tworz spjn cao i musz uwzgldnia wszystkie wymagania opisane w podstawie programowej. Ich przygotowanie i realizacja s zadaniem zarwno caej szkoy, jak i kadego nauczyciela. Obok zada wychowawczych i prolaktycznych nauczyciele wykonuj rwnie dziaania opiekucze odpowiednio do istniejcych potrzeb. Szkoa oraz poszczeglni nauczyciele podejmuj dziaania majce na celu zindywidualizowane wspomaganie rozwoju kadego ucznia, stosownie do jego potrzeb i moliwoci. Uczniom z niepenosprawnociami, w tym uczniom z upoledzeniem umysowym w stopniu lekkim, nauczanie dostosowuje si ponadto do ich moliwoci psychozycznych oraz tempa uczenia si. Podstawa programowa ksztacenia oglnego dla szk podstawowych dzieli si na dwa etapy edukacyjne: I etap edukacyjny obejmujcy klasy IIII szkoy podstawowej edukacja wczesnoszkolna realizowana w formie ksztacenia zintegrowanego oraz II etap edukacyjny, obejmujcy klasy IVVI szkoy podstawowej, podczas ktrego realizowane s nastpujce przedmioty: 1) jzyk polski; 2) jzyk obcy nowoytny; 3) muzyka; 4) plastyka; 5) historia i spoeczestwo; 6) przyroda; 7) matematyka; 8) zajcia komputerowe; 9) zajcia techniczne; 10) wychowanie zyczne; 11) wychowanie do ycia w rodzinie2;
2
Sposb nauczania przedmiotu wychowanie do ycia w rodzinie okrela rozporzdzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 12 sierpnia 1999 r. w sprawie sposobu nauczania szkolnego oraz zakresu treci dotyczcych wiedzy o yciu seksualnym czowieka, o zasadach wiadomego i odpowiedzialnego rodzicielstwa, o wartoci rodziny, ycia w fazie prenatalnej oraz metodach i rodkach wiadomej prokreacji zawartych w podstawie
18
12) etyka; 13) jzyk mniejszoci narodowej lub etnicznej3; 14) jzyk regionalny jzyk kaszubski3.
programowej ksztacenia oglnego (Dz. U. Nr 67, poz. 756, z 2001 r. Nr 79, poz. 845 oraz z 2002 r. Nr 121, poz. 1037). 3 Przedmiot jzyk mniejszoci narodowej lub etnicznej oraz przedmiot jzyk regionalny jzyk kaszubski jest realizowany w szkoach (oddziaach) z nauczaniem jzyka mniejszoci narodowych lub etnicznych oraz jzyka regionalnego jzyka kaszubskiego, zgodnie z rozporzdzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 listopada 2007 r. w sprawie warunkw i sposobu wykonywania przez przedszkola, szkoy i placwki publiczne zada umoliwiajcych podtrzymywanie poczucia tosamoci narodowej, etnicznej i jzykowej uczniw nalecych do mniejszoci narodowych i etnicznych oraz spoecznoci posugujcej si jzykiem regionalnym (Dz. U. Nr 214, poz. 1579).
CZ WSTPNA PODSTAWY PROGRAMOWEJ DLA GIMNAZJUM I LICEUM

Po ukoczeniu szkoy podstawowej ucze kontynuuje ksztacenie oglne na III i IV etapie edukacyjnym. III etap edukacyjny realizowany jest w gimnazjum, za IV etap edukacyjny realizowany jest w szkole ponadgimnazjalnej. Ksztacenie oglne na III i IV etapie edukacyjnym, cho realizowane w dwch rnych szkoach, tworzy programowo spjn cao i stanowi fundament wyksztacenia, umoliwiajcy zdobycie zrnicowanych kwalikacji zawodowych, a nastpnie ich pniejsze doskonalenie lub modykowanie, otwierajc proces ksztacenia si przez cae ycie. Celem ksztacenia oglnego na III i IV etapie edukacyjnym jest: 1) przyswojenie przez uczniw okrelonego zasobu wiadomoci na temat faktw, zasad, teorii i praktyk; 2) zdobycie przez uczniw umiejtnoci wykorzystania posiadanych wiadomoci podczas wykonywania zada i rozwizywania problemw; 3) ksztatowanie u uczniw postaw warunkujcych sprawne i odpowiedzialne funkcjonowanie we wspczesnym wiecie. Do najwaniejszych umiejtnoci zdobywanych przez ucznia w trakcie ksztacenia oglnego na III i IV etapie edukacyjnym nale: 1) czytanie umiejtno rozumienia, wykorzystywania i reeksyjnego przetwarzania tekstw, w tym tekstw kultury, prowadzca do osignicia wasnych celw, rozwoju osobowego oraz aktywnego uczestnictwa w yciu spoeczestwa; 2) mylenie matematyczne umiejtno wykorzystania narzdzi matematyki w yciu codziennym oraz formuowania sdw opartych na rozumowaniu matematycznym; 3) mylenie naukowe umiejtno wykorzystania wiedzy o charakterze naukowym do identykowania i rozwizywania problemw, a take formuowania wnioskw opartych na obserwacjach empirycznych dotyczcych przyrody i spoeczestwa; 4) umiejtno komunikowania si w jzyku ojczystym i w jzykach obcych, zarwno w mowie, jak i w pimie; 5) umiejtno sprawnego posugiwania si nowoczesnymi technologiami informacyjno-komunikacyjnymi; 6) umiejtno wyszukiwania, selekcjonowania i krytycznej analizy informacji; 7) umiejtno rozpoznawania wasnych potrzeb edukacyjnych oraz uczenia si; 8) umiejtno pracy zespoowej.
20
Jednym z najwaniejszych zada szkoy na III i IV etapie edukacyjnym jest kontynuowanie ksztacenia umiejtnoci posugiwania si jzykiem polskim, w tym dbaoci o wzbogacanie zasobu sownictwa uczniw. Wypenianie tego zadania naley do obowizkw kadego nauczyciela. Wanym zadaniem szkoy na III i IV etapie edukacyjnym jest przygotowanie uczniw do ycia w spoeczestwie informacyjnym. Nauczyciele powinni stwarza uczniom warunki do nabywania umiejtnoci wyszukiwania, porzdkowania i wykorzystywania informacji z rnych rde, z zastosowaniem technologii informacyjno-komunikacyjnych, na zajciach z rnych przedmiotw. Realizacj powyszych celw powinna wspomaga dobrze wyposaona biblioteka szkolna, dysponujca aktualnymi zbiorami, zarwno w postaci ksigozbioru, jak i w postaci zasobw multimedialnych. Nauczyciele wszystkich przedmiotw powinni odwoywa si do zasobw biblioteki szkolnej i wsppracowa z nauczycielami bibliotekarzami w celu wszechstronnego przygotowania uczniw do samoksztacenia i wiadomego wyszukiwania, selekcjonowania i wykorzystywania informacji. Poniewa rodki spoecznego przekazu odgrywaj coraz wiksz rol, zarwno w yciu spoecznym, jak i indywidualnym, kady nauczyciel powinien powici duo uwagi edukacji medialnej, czyli wychowaniu uczniw do waciwego odbioru i wykorzystania mediw. Wanym celem dziaalnoci szkoy na III i IV etapie edukacyjnym jest skuteczne nauczanie jzykw obcych. Bardzo wane jest dostosowanie zaj do poziomu przygotowania ucznia, ktre uzyska na wczeniejszych etapach edukacyjnych. Zajcia z jzykw obcych nowoytnych prowadzone s na nastpujcych poziomach: 1) na III etapie edukacyjnym: a) na poziomie III.0 dla pocztkujcych, b) na poziomie III.1 na podbudowie wymaga dla II etapu edukacyjnego; 2) na IV etapie edukacyjnym: a) na poziomie IV.0 dla pocztkujcych, b) na poziomie IV.1 dla kontynuujcych nauk: w zakresie podstawowym na podbudowie wymaga poziomu III.0 dla III etapu edukacyjnego, w zakresie rozszerzonym na podbudowie wymaga poziomu III.1 dla III etapu edukacyjnego, c) na poziomie IV.2 dla oddziaw dwujzycznych. Szkoa powinna te powici duo uwagi efektywnoci ksztacenia w zakresie nauk przyrodniczych i cisych zgodnie z priorytetami Strategii Lizboskiej. Ksztacenie w tym zakresie jest kluczowe dla rozwoju cywilizacyjnego Polski oraz Europy.
21
Wanym zadaniem szkoy na III i IV etapie edukacyjnym jest take edukacja zdrowotna, ktrej celem jest rozwijanie u uczniw postawy dbaoci o zdrowie wasne i innych ludzi oraz umiejtnoci tworzenia rodowiska sprzyjajcego zdrowiu. W procesie ksztacenia oglnego szkoa na III i IV etapie edukacyjnym ksztatuje u uczniw postawy sprzyjajce ich dalszemu rozwojowi indywidualnemu i spoecznemu, takie jak: uczciwo, wiarygodno, odpowiedzialno, wytrwao, poczucie wasnej wartoci, szacunek dla innych ludzi, ciekawo poznawcza, kreatywno, przedsibiorczo, kultura osobista, gotowo do uczestnictwa w kulturze, podejmowania inicjatyw oraz do pracy zespoowej. W rozwoju spoecznym bardzo wane jest ksztatowanie postawy obywatelskiej, postawy poszanowania tradycji i kultury wasnego narodu, a take postawy poszanowania dla innych kultur i tradycji. Szkoa podejmuje odpowiednie kroki w celu zapobiegania wszelkiej dyskryminacji. Wiadomoci i umiejtnoci, ktre ucze zdobywa na III i IV etapie edukacyjnym opisane s, zgodnie z ide europejskich ram kwalikacji, w jzyku efektw ksztacenia1. Cele ksztacenia sformuowane s w jzyku wymaga oglnych, a treci nauczania oraz oczekiwane umiejtnoci uczniw sformuowane s w jzyku wymaga szczegowych. Dziaalno edukacyjna szkoy jest okrelona przez: 1) szkolny zestaw programw nauczania, ktry uwzgldniajc wymiar wychowawczy, obejmuje ca dziaalno szkoy z punktu widzenia dydaktycznego; 2) program wychowawczy szkoy, obejmujcy wszystkie treci i dziaania o charakterze wychowawczym; 3) program prolaktyki dostosowany do potrzeb rozwojowych uczniw oraz potrzeb danego rodowiska, obejmujcy wszystkie treci i dziaania o charakterze prolaktycznym. Szkolny zestaw programw nauczania, program wychowawczy szkoy oraz program prolaktyki tworz spjn cao i musz uwzgldnia wszystkie wymagania opisane w podstawie programowej. Ich przygotowanie i realizacja s zadaniem zarwno caej szkoy, jak i kadego nauczyciela. Szkoa oraz poszczeglni nauczyciele podejmuj dziaania majce na celu zindywidualizowane wspomaganie rozwoju kadego ucznia, stosownie do jego potrzeb i moliwoci. Nauczanie uczniw z niepenosprawnociami, w tym uczniw z upoledzeniem umysowym w stopniu lekkim, dostosowuje si do ich moliwoci psychozycznych oraz tempa uczenia si. Na III i IV etapie edukacyjnym wymaga si od uczniw take wiadomoci i umiejtnoci zdobytych na wczeniejszych etapach edukacyjnych.
Zalecenie Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 kwietnia 2008 r. w sprawie ustanowienia europejskich ram kwalikacji dla uczenia si przez cae ycie (2008/C111/01).
22
Strategia uczenia si przez cae ycie wymaga umiejtnoci podejmowania wanych decyzji poczynajc od wyboru szkoy ponadgimnazjalnej, kierunku studiw lub konkretnej specjalizacji zawodowej, poprzez decyzje o wyborze miejsca pracy, sposobie podnoszenia oraz poszerzania swoich kwalikacji, a do ewentualnych decyzji o zmianie zawodu. cznie III i IV etap edukacyjny zapewniaj wsplny i jednakowy dla wszystkich zasb wiedzy w zakresie podstawowym. Na IV etapie edukacyjnym moliwe jest ponadto ksztacenie w zakresie rozszerzonym o istotnie szerszych wymaganiach w stosunku do zakresu podstawowego. Na IV etapie edukacyjnym przedmioty mog by nauczane w zakresie podstawowym lub w zakresie rozszerzonym: 1) tylko w zakresie podstawowym przedmioty: wiedza o kulturze, podstawy przedsibiorczoci, wychowanie zyczne, edukacja dla bezpieczestwa, wychowanie do ycia w rodzinie, etyka; 2) w zakresie podstawowym i w zakresie rozszerzonym: a) jzyk polski, jzyk obcy nowoytny na poziomie IV.1, matematyka, jzyk mniejszoci narodowej lub etnicznej oraz jzyk regionalny jzyk kaszubski; ucze realizuje zakres podstawowy albo zakres rozszerzony (wymagania szczegowe dla zakresu rozszerzonego obejmuj take wszystkie wymagania szczegowe dla zakresu podstawowego); b) historia, wiedza o spoeczestwie, geograa, biologia, chemia, zyka, informatyka; ucze obowizkowo realizuje zakres podstawowy (zakres rozszerzony stanowi kontynuacj nauczania danego przedmiotu w zakresie podstawowym); 3) tylko w zakresie rozszerzonym przedmioty: historia muzyki, historia sztuki, jzyk aciski i kultura antyczna, lozoa. Szkoa ma obowizek zadba o wszechstronny rozwj kadego ucznia i dlatego dla uczniw, ktrzy wybieraj ksztacenie w zakresie rozszerzonym z przedmiotw matematyczno-przyrodniczych przewidziany jest dodatkowo przedmiot uzupeniajcy historia i spoeczestwo, ktry poszerza ich wiedz w zakresie nauk humanistycznych oraz ksztatuje postawy obywatelskie. Natomiast dla uczniw, ktrzy wybieraj ksztacenie w zakresie rozszerzonym z przedmiotw humanistycznych przewidziany jest dodatkowo przedmiot uzupeniajcy przyroda, ktry poszerza ich wiedz w zakresie nauk matematyczno-przyrodniczych. Szkoa ma obowizek przygotowa uczniw do podejmowania przemylanych decyzji, take poprzez umoliwianie im samodzielnego wyboru czci zaj edukacyjnych. Dlatego na III i IV etapie edukacyjnym uczniowie mog wybra przedmioty uzupeniajce: 1) na III etapie edukacyjnym zajcia artystyczne oraz zajcia techniczne; 2) na IV etapie edukacyjnym zajcia artystyczne oraz ekonomia w praktyce.
23
Przedmioty nauczane na III i IV etapie edukacyjnym Nazwa przedmiotu Jzyk polski Jzyki obce nowoytne Wiedza o kulturze Muzyka Historia muzyki Plastyka Historia sztuki Jzyk aciski i kultura antyczna Filozoa Historia Wiedza o spoeczestwie Podstawy przedsibiorczoci Geograa Biologia Chemia Fizyka Matematyka Informatyka Wychowanie zyczne Edukacja dla bezpieczestwa Wychowanie do ycia w rodzinie2 Etyka Jzyk mniejszoci narodowej lub etnicznej3 Jzyk regionalny jzyk kaszubski3
Sposb nauczania przedmiotu wychowanie do ycia w rodzinie okrela rozporzdzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 12 sierpnia 1999 r. w sprawie sposobu nauczania szkolnego oraz zakresu treci dotyczcych wiedzy o yciu seksualnym czowieka, o zasadach wiadomego i odpowiedzialnego rodzicielstwa, o wartoci rodziny, ycia w fazie prenatalnej oraz metodach i rodkach wiadomej prokreacji zawartych w podstawie programowej ksztacenia oglnego (Dz. U. Nr 67, poz. 756, z 2001 r. Nr 79, poz. 845 oraz z 2002 r. Nr 121, poz. 1037). 3 Przedmiot jzyk mniejszoci narodowej lub etnicznej oraz przedmiot jzyk regionalny jzyk kaszubski jest realizowany w szkoach (oddziaach) z nauczaniem jzyka mniejszoci narodowych lub etnicznych oraz jzyka regionalnego jzyka kaszubskiego, zgodnie z rozporzdzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 listopada 2007 r. w sprawie warunkw i sposobu wykonywania przez przedszkola, szkoy i placwki publiczne zada umoliwiajcych podtrzymywanie poczucia tosamoci narodowej, etnicznej i jzykowej uczniw nalecych do mniejszoci narodowych i etnicznych oraz spoecznoci posugujcej si jzykiem regionalnym (Dz. U. Nr 214, poz. 1579).
2
III etap edukacyjny
IV etap edukacyjny zakres zakres podstawowy rozszerzony
24
Przedmioty uzupeniajce nauczane na III i IV etapie edukacyjnym Nazwa przedmiotu Zajcia artystyczne Historia i spoeczestwo Ekonomia w praktyce Przyroda Zajcia techniczne III etap edukacyjny IV etap edukacyjny
PODSTAWA PROGRAMOWA EDUKACJI WCZESNOSZKOLNEJ W ZAKRESIE EDUKACJI SPOECZNEJ

I etap edukacyjny: klasy IIII
Treci nauczania Edukacja spoeczna. Wychowanie do zgodnego wspdziaania z rwienika klasa I mi i dorosymi. Ucze koczcy klas I: szkoy 1) potra odrni, co jest dobre, a co ze w kontaktach z rwienikami i dorosymi; wie, e warto by odwanym, mdrym i pomaga potrzebujpodstawowej
cym; wie, e nie naley kama lub zataja prawdy; 2) wsppracuje z innymi w zabawie, w nauce szkolnej i w sytuacjach yciowych; przestrzega regu obowizujcych w spoecznoci dziecicej oraz w wiecie dorosych, grzecznie zwraca si do innych w szkole, w domu i na ulicy; 3) wie, co wynika z przynalenoci do rodziny, jakie s relacje midzy najbliszymi, wywizuje si z powinnoci wobec nich; 4) ma rozeznanie, e pienidze otrzymuje si za prac; dostosowuje swe oczekiwania do realiw ekonomicznych rodziny; 5) zna zagroenia ze strony ludzi; wie, do kogo i w jaki sposb naley si zwrci o pomoc; 6) wie, gdzie mona bezpiecznie organizowa zabawy, a gdzie nie mona i dlaczego; 7) potra wymieni status administracyjny swojej miejscowoci (wie, miasto); wie, czym zajmuje si np. policjant, straak, lekarz, weterynarz; wie, jak mona si do nich zwrci o pomoc; 8) wie, jakiej jest narodowoci, e mieszka w Polsce, a Polska znajduje si w Europie; zna symbole narodowe (aga, godo, hymn narodowy), rozpoznaje ag i hymn Unii Europejskiej.
Treci nauczania Edukacja spoeczna. Ucze koczcy klas III: wymagania 1) odrnia dobro od za, stara si by sprawiedliwym i prawdomwnym; szczegowe nie krzywdzi sabszych i pomaga potrzebujcym; na koniec 2) identykuje si ze swoj rodzin i jej tradycjami; podejmuje obowizki klasy III szkoy domowe i rzetelnie je wypenia; rozumie, co to jest sytuacja ekonomiczna rodziny, i wie, e trzeba do niej dostosowa swe oczekiwania; podstawowej
3) wie, jak naley zachowywa si w stosunku do dorosych i rwienikw (formy grzecznociowe); rozumie potrzeb utrzymywania dobrych relacji z ssiadami w miejscu zamieszkania; jest chtny do pomocy, respektuje prawo innych do pracy i wypoczynku;
26
4) jest tolerancyjny wobec osb innej narodowoci, tradycji kulturowej itp.; wie, e wszyscy ludzie maj rwne prawa; 5) zna prawa ucznia i jego obowizki (w tym zasady bycia dobrym koleg), respektuje je; uczestniczy w szkolnych wydarzeniach; 6) zna najblisz okolic, jej waniejsze obiekty, tradycje; wie, w jakim regionie mieszka; uczestniczy w wydarzeniach organizowanych przez lokaln spoeczno; 7) zna symbole narodowe (barwy, godo, hymn narodowy) i najwaniejsze wydarzenia historyczne; orientuje si w tym, e s ludzie szczeglnie zasueni dla miejscowoci, w ktrej mieszka, dla Polski i wiata; 8) wie, jak wana jest praca w yciu czowieka; wie, jaki zawd wykonuj jego najblisi i znajomi; wie, czym zajmuje si np. kolejarz, aptekarz, policjant, weterynarz; 9) zna zagroenia ze strony ludzi; potra powiadomi dorosych o wypadku, zagroeniu, niebezpieczestwie; zna numery telefonw: pogotowia ratunkowego, stray poarnej, policji oraz oglnopolski numer alarmowy 112.
PODSTAWA PROGRAMOWA PRZEDMIOTU HISTORIA I SPOECZESTWO

II etap edukacyjny: klasy IVVI
Cele ksztacenia I. Chronologia historyczna. wymagania Ucze posuguje si podstawowymi okreleniami czasu historycznego: okres oglne p.n.e., n.e., tysiclecie, wiek, rok; przyporzdkowuje fakty historyczne datom;
oblicza upyw czasu midzy wydarzeniami historycznymi i umieszcza je na linii chronologicznej; dostrzega zwizki teraniejszoci z przeszoci. II. Analiza i interpretacja historyczna.
Ucze odpowiada na proste pytania postawione do tekstu rdowego, planu, mapy, ilustracji; pozyskuje informacje z rnych rde oraz selekcjonuje je i porzdkuje; stawia pytania dotyczce przyczyn i skutkw analizowanych wydarze historycznych i wspczesnych. III. Tworzenie narracji historycznej. Ucze tworzy krtk wypowied o postaci i wydarzeniu historycznym, posugujc si poznanymi pojciami; przedstawia wasne stanowisko i prbuje je uzasadni. IV. Zainteresowanie problematyk spoeczn. Ucze ma nawyk dociekania w kontekcie spoecznym zadaje pytania dlaczego jest tak, jak jest? i czy mogoby by inaczej? oraz prbuje odpowiedzie na te pytania. V. Wspdziaanie w sprawach publicznych.
Ucze wsppracuje z innymi planuje, dzieli si zadaniami i wywizuje si z nich.
Treci nauczania wymagania szczegowe
1. Reeksja nad sob i otoczeniem spoecznym. Ucze: 1) wyjania, w czym wyraa si odmienno i niepowtarzalno kadego czowieka; 2) podaje przykady rnorodnych potrzeb czowieka oraz sposoby ich zaspokajania; 3) wyjania znaczenie rodziny w yciu oraz wskazuje przykady praw i obowizkw przysugujcych poszczeglnym czonkom rodziny; 4) wyraa opini na temat kultywowania tradycji i gromadzenia pamitek rodzinnych; 5) charakteryzuje spoeczno szkoln, z uwzgldnieniem swoich praw i obowizkw;
28
6) podaje przykady dziaa samorzdu uczniowskiego w swojej szkole; 7) tumaczy, odwoujc si do przykadw, na czym polega postpowanie sprawiedliwe; 8) wyjania, w czym przejawia si uprzejmo i tolerancja; 9) podaje przykady koniktw midzy ludmi i proponuje sposoby ich rozwizywania. 2. Maa Ojczyzna. Ucze: 1) opisuje swoj ma Ojczyzn, uwzgldniajc tradycj historyczno-kulturow i problemy spoeczno-gospodarcze; 2) zbiera informacje o rozmaitych formach upamitniania postaci i wydarze z przeszoci maej Ojczyzny; 3) wskazuje na planie miejscowoci, siedzib wadz lokalnych i na przykadach omawia zakres dziaa oraz sposoby powoywania wadz. 3. Ojczyzna. Ucze: 1) wymienia i tumaczy znaczenie najwaniejszych wit narodowych, symboli pastwowych i miejsc wanych dla pamici narodowej; 2) wskazuje na mapie i opisuje gwne regiony Polski; 3) wymienia mniejszoci narodowe i etniczne yjce w Polsce i na wybranych przykadach opisuje ich kultur i tradycje oraz wymienia miejsca najwikszych skupisk Polakw na wiecie. 4. Pastwo. Ucze: 1) wyjania, w czym wyraa si demokratyczny charakter pastwa polskiego, uywajc poj: wolne wybory, wolno sowa, wolne media, konstytucja; 2) wymienia organy wadzy w Rzeczypospolitej Polskiej: parlament, prezydent, rzd, sdy i omawia najwaniejsz funkcj kadego z tych organw w systemie politycznym; 3) podaje przykady praw i obowizkw obywateli Rzeczypospolitej Polskiej; 4) omawia wybrane prawa dziecka i podaje, gdzie mona si zwrci, gdy s one amane. 5. Spoeczestwo. Ucze: 1) wyjania znaczenie pracy w yciu czowieka i dostrzega jej spoeczny podzia; 2) opisuje rne grupy spoeczne, wskazujc ich role w spoeczestwie; 3) podaje przykady wanych problemw wspczesnej Polski, korzystajc z rnych rde informacji (od osb dorosych, z prasy, radia, telewizji, Internetu). 6. Wsplnota europejska. Ucze opowiada o uczestnictwie Polski we wsplnocie europejskiej, uywajc poj: Unia Europejska, europejska
29
PODSTAWA PROGRAMOWA HISTORIA I SPOECZESTWO KLASY IVVI
solidarno, stosunki midzynarodowe, oraz rozpoznaje symbole unijne: ag i hymn Unii Europejskiej (Oda do radoci). 7. Problemy ludzkoci. Ucze: 1) wyjania, co oznacza powiedzenie: wiat sta si mniejszy i wskazuje przyczyny tego zjawiska; 2) opisuje i ocenia na przykadach wpyw techniki na rodowisko naturalne i ycie czowieka; 3) wymienia poytki i niebezpieczestwa korzystania z mediw elektronicznych; 4) opowiada o przejawach ndzy na wiecie oraz formuuje wasn opini o dziaaniach pomocowych podejmowanych przez pastwa lub organizacje pozarzdowe; 5) wyjania na przykadach przyczyny i nastpstwa koniktw zbrojnych na wiecie. 8. Historia jako dzieje. Ucze: 1) odrnia histori rozumian jako dzieje, przeszo od historii rozumianej jako opis dziejw przeszoci; 2) wyjania, na czym polega praca historyka; 3) podaje przykady rnych rde historycznych i wyjania, dlaczego naley je chroni. 9. Fundamenty Europy. Ucze: 1) wyjania znaczenie wynalazku pisma dla wsplnoty ludzkiej; 2) opisuje ycie w Atenach peryklejskich, uywajc poj: teatr, lozoa, bogowie olimpijscy (Zeus, Atena, Apollo), mity (Herakles, Odyseusz), olimpiada; 3) charakteryzuje osignicia Rzymu, uywajc poj i terminw: prawo rzymskie, drogi, wodocigi; 4) opisuje narodziny chrzecijastwa i jego rozpowszechnianie w czasach staroytnych. 10. Pastwo polskie za Piastw. Ucze: 1) opowiada legendy o Piacie i Popielu oraz Lechu, Czechu i Rusie, a take rozpoznaje cechy charakterystyczne legendy; 2) wskazuje na mapie Gniezno i pastwo Mieszka I; 3) opisuje panowanie Mieszka I, umiejscawiajc je w czasie i uywajc poj: plemi, grd, druyna, ksi; 4) opowiada histori zjazdu gnienieskiego, uwzgldniajc postacie: w. Wojciecha, Bolesawa Chrobrego i Ottona III; 5) wskazuje na mapie Krakw i pastwo Kazimierza Wielkiego, umiejscawiajc je w czasie; 6) opowiada o panowaniu Kazimierza Wielkiego, z uwzgldnieniem powstania Akademii Krakowskiej i uczty u Wierzynka.
30
11. Mnisi. Ucze: 1) opisuje klasztor redniowieczny i tryb ycia mnichw, uywajc poj: zakon, regua, ubstwo; 2) charakteryzuje posta w. Franciszka z Asyu. 12. Rycerze. Ucze: 1) charakteryzuje zamek redniowieczny i jego mieszkacw; 2) opisuje charakterystyczne cechy wzoru osobowego redniowiecznego rycerza. 13. Mieszczanie. Ucze: 1) opisuje miasto redniowieczne, uywajc poj: kupiec, rzemielnik, cech, burmistrz, samorzd miejski, rynek, mury miejskie; 2) porwnuje warunki ycia w miecie redniowiecznym i wspczesnym. 14. Chopi. Ucze: 1) opisuje warunki ycia na wsi redniowiecznej; 2) porwnuje ycie chopa z yciem rycerza i mieszczanina. 15. Odkrycie Nowego wiata. Ucze: 1) umieszcza Krzysztofa Kolumba i jego pierwsz odkrywcz wypraw w czasie i w przestrzeni; 2) opisuje odkrycie Krzysztofa Kolumba, uywajc poj: karawela, Nowy wiat, Indianie, bro palna; 3) wymienia nastpstwa wypraw odkrywczych dla Europy i dla Ameryki. 16. Mikoaj Kopernik i jego odkrycie. Ucze: 1) opowiada o yciu Mikoaja Kopernika, uywajc poj: uczony, astronom, odkrycie naukowe; 2) opisuje i umieszcza w czasie odkrycie Mikoaja Kopernika, wyjaniajc, co znaczy powiedzenie: Wstrzyma Soce, ruszy Ziemi. 17. Jadwiga i Jagieo. Ucze: 1) wskazuje na mapie Wielkie Ksistwo Litewskie; 2) wyjania przyczyny unii polsko-litewskiej; 3) charakteryzuje osob Jadwigi i wymienia jej zasugi dla kultury polskiej; 4) opowiada o przyczynach i skutkach bitwy pod Grunwaldem. 18. Dwr Jagiellonw. Ucze opisuje ycie dworskie na Wawelu w okresie panowania Zygmuntw, uywajc poj: dwr, paziowie, komnata, arras. 19. Polski szlachcic. Ucze: 1) charakteryzuje obowizki szlachcica wobec pastwa, uywajc poj: sejm, sejmik, pospolite ruszenie;
31
2) opisuje dziaalno gospodarcz polskiej szlachty, uywajc poj: folwark, paszczyzna, kmiecie, spichlerz, spaw rzeczny Wis do Gdaska. 20. Rzeczpospolita Obojga Narodw. Ucze: 1) wyjania, na czym polegaa unia lubelska i wskazuje na mapie Rzeczypospolit Obojga Narodw; 2) opisuje, w jaki sposb dokonywano wyboru krla, uywajc poj: elekcja, pole elekcyjne, koronacja. 21. Rzeczpospolita w XVII w. Ucze: 1) sytuuje w czasie i omawia wydarzenia potopu szwedzkiego, z uwzgldnieniem obrony Czstochowy i postaci Stefana Czarnieckiego; 2) sytuuje w czasie i opisuje wypraw wiedesk Jana III Sobieskiego, uywajc poj: oblenie, odsiecz, sutan, husaria. 22. Upadek I Rzeczypospolitej. Ucze: 1) podaje przykady naprawy pastwa polskiego za panowania Stanisawa Augusta Poniatowskiego, z uwzgldnieniem Konstytucji 3 maja; 2) omawia i sytuuje w czasie wydarzenia powstania kociuszkowskiego, uywajc poj: naczelnik powstania, przysiga Kociuszki, kosynierzy; 3) wyjania, w jakich okolicznociach doszo do upadku pastwa polskiego, podaje dat III rozbioru. 23. Formy walki o niepodlego. Ucze: 1) umiejscawia w czasie powstanie listopadowe i powstanie styczniowe; 2) wymienia cele walki powstacw oraz przykady represji zastosowanych wobec spoeczestwa po przegranych powstaniach; 3) omawia, na wybranym przykadzie, walk o jzyk polski w nauczaniu; 4) zbiera z rnych rde informacje o zasugach dla rozwoju kultury polskiej: Jana Matejki, Stanisawa Moniuszki, Henryka Sienkiewicza i Stanisawa Wyspiaskiego. 24. ycie na emigracji. Ucze: 1) wskazuje na mapie pastwa, ktre przyjy najwicej emigrantw z ziem polskich; 2) rozrnia emigracj polityczn i zarobkow; 3) zbiera z rnych rde informacje o zasugach dla kultury polskiej: Fryderyka Chopina, Adama Mickiewicza, Marii Skodowskiej-Curie, Heleny Modrzejewskiej. 25. Miasto przemysowe. Ucze: 1) opowiada o rozwoju uprzemysowienia w XIX w., uywajc poj: maszyna parowa, kolej elazna, statek parowy, silnik elektryczny, telegraf, fabryka;
32
2) wskazuje na mapie najbardziej uprzemysowione miasta na ziemiach polskich; 3) rozrnia rzemielnicze i fabryczne (maszynowe) formy produkcji; 4) opisuje warunki pracy w XIX-wiecznej fabryce. 26. Odrodzenie pastwa polskiego. Ucze: 1) wskazuje na mapie granice II Rzeczypospolitej oraz wymienia jej ssiadw; 2) wymienia czynniki decydujce o odzyskaniu niepodlegoci przez Polsk; 3) zbiera informacje o zasugach dla pastwa polskiego Jzefa Pisudskiego i Romana Dmowskiego. 27. Polska w okresie II wojnie wiatowej. Ucze: 1) wskazuje na mapie pastwa, ktre dokonay agresji na Polsk; 2) podaje charakterystyczne cechy polityki Stalina i Hitlera wobec wasnych spoeczestw i pastw podbitych; 3) charakteryzuje ycie ludnoci na okupowanych terytoriach Polski, z uwzgldnieniem losw ludnoci ydowskiej; 4) omawia formy oporu spoeczestwa wobec okupantw; 5) opisuje postaw ludnoci cywilnej i onierzy powstaczej Warszawy. 28. Polska Rzeczpospolita Ludowa. Ucze: 1) wskazuje na mapie granice Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i wymienia jej ssiadw; 2) opowiada o Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, uywajc poj: odbudowa zniszcze wojennych, awans spoeczny i likwidacja analfabetyzmu, planowanie centralne, zaleno od ZSRR, dyktatura partii komunistycznej, cenzura, opozycja demokratyczna. 29. Solidarno i powstanie III Rzeczypospolitej. Ucze: 1) wskazuje na mapie III Rzeczpospolit i jej ssiadw; 2) opisuje powstanie i dziaania Solidarnoci, uywajc okrele: strajk, walka bez przemocy, stan wojenny, Okrgy St; 3) wyjania, jakie najwaniejsze zmiany zaszy w Polsce w 1989 r.
33
ZALECANE WARUNKI I SPOSB REALIZACJI

Zadaniem szkoy jest ksztatowanie u uczniw nastpujcych postaw: 1) zaangaowania w dziaania obywatelskie: ucze angauje si w dziaania spoeczne; 2) wraliwoci spoecznej: ucze dostrzega przejawy niesprawiedliwoci i reaguje na nie; 3) odpowiedzialnoci: ucze podejmuje odpowiedzialne dziaania w swojej spoecznoci, konstruktywnie zachowuje si w sytuacjach koniktowych; 4) poczucia wizi: ucze odczuwa wi ze wsplnot lokaln, narodow, europejsk i globaln; 5) tolerancji: ucze szanuje prawo innych do odmiennego zdania, sposobu zachowania, obyczajw i przekona, jeeli nie stanowi one zagroenia dla innych ludzi; przeciwstawia si przejawom dyskryminacji. Szkoa powinna zapewni takie warunki, by uczniowie: 1) mieli dostp do rnych rde informacji i rnych punktw widzenia; 2) brali udzia w dyskusjach na forum klasy i szkoy; 3) mieli realny wpyw na wybrane obszary ycia szkoy, m.in. w ramach samorzdu uczniowskiego; 4) budowali swoje poczucie wartoci i sprawstwa w yciu spoecznym oraz zaufanie do innych.
34
PODSTAWA PROGRAMOWA PRZEDMIOTU HISTORIA

III etap edukacyjny
I.
Chronologia historyczna.
Ucze sytuuje wydarzenia, zjawiska i procesy historyczne w czasie oraz porzdkuje je i ustala zwizki poprzedzania, rwnoczesnoci i nastpstwa; dostrzega zmiany w yciu spoecznym oraz cigo w rozwoju kulturowym i cywilizacyjnym. II. Analiza i interpretacja historyczna.
Cele ksztacenia wymagania oglne
Ucze wyszukuje oraz porwnuje informacje pozyskane z rnych rde i formuuje wnioski; dostrzega w narracji historycznej warstw informacyjn, wyjaniajc i oceniajc; wyjania zwizki przyczynowo-skutkowe analizowanych wydarze, zjawisk i procesw historycznych; wyjania znaczenie poznawania przeszoci dla rozumienia wiata wspczesnego. III. Tworzenie narracji historycznej. Ucze tworzy narracj historyczn, integrujc informacje pozyskane z rnych rde; tworzy krtkie wypowiedzi: plan, notatk, rozprawk, prezentacj; przedstawia argumenty uzasadniajce wasne stanowisko. 1. Najdawniejsze dzieje czowieka. Ucze: 1) porwnuje koczowniczy tryb ycia z osiadym i opisuje skutki przyjcia przez czowieka trybu osiadego; 2) wyjania zalenoci pomidzy rodowiskiem geogracznym a warunkami ycia czowieka. 2. Cywilizacje Bliskiego Wschodu. Ucze: 1) lokalizuje w czasie i przestrzeni cywilizacje staroytnej Mezopotamii i Egiptu; 2) charakteryzuje struktur spoeczestwa i system wierze w Egipcie; 3) wyjania znaczenie pisma i prawa w procesie powstawania pastw; 4) rozpoznaje typy pisma wyksztacone na terenie Mezopotamii i Egiptu. 3. Staroytny Izrael. Ucze: 1) charakteryzuje podstawowe symbole i gwne zasady judaizmu; 2) wyjania rnic pomidzy politeizmem a monoteizmem, odwoujc si do przykadw. 4. Cywilizacja grecka. Ucze: 1) wyjania wpyw rodowiska geogracznego na gospodark i rozwj polityczny staroytnej Grecji;
35
PODSTAWA PROGRAMOWA HISTORIA GIMNAZJUM
2) umiejscawia w czasie i porwnuje system sprawowania wadzy oraz organizacj spoeczestwa w Sparcie i Atenach peryklejskich; 3) charakteryzuje czynniki integrujce staroytnych Grekw jzyk, system wierze, teatr oraz igrzyska olimpijskie. 5. Cywilizacja rzymska. Ucze: 1) umiejscawia w czasie i charakteryzuje system sprawowania wadzy oraz organizacj spoeczestwa w Rzymie republikaskim i cesarstwie; 2) wyjania przyczyny i wskazuje skutki ekspansji Rzymu, opisujc postawy Rzymian wobec niewolnikw i ludw podbitych; 3) podaje przykady wpywu kultury greckiej na kultur rzymsk; 4) rozrnia wewntrzne i zewntrzne przyczyny upadku staroytnego pastwa rzymskiego. 6. Dziedzictwo antyku. Ucze: 1) charakteryzuje najwaniejsze osignicia kultury materialnej i duchowej antycznego wiata w rnych dziedzinach: lozoi, nauce, architekturze, sztuce, literaturze; 2) podaje przykady osigni cywilizacyjnych antyku, ktre maj wpyw na cywilizacj wspczesn. 7. Chrzecijastwo. Ucze: 1) umiejscawia w czasie i przestrzeni narodziny i rozprzestrzenianie si chrzecijastwa; 2) wskazuje przyczyny i przykady przeladowania chrzecijan w pastwie rzymskim. 8. Arabowie i wiat islamski. Ucze: 1) umiejscawia w czasie i przestrzeni kierunki i zasig podbojw arabskich; 2) opisuje podstawowe zasady i symbole islamu; 3) wyjania rol Arabw w przekazywaniu dorobku kulturowego pomidzy Wschodem a Zachodem. 9. Pocztki cywilizacji zachodniego chrzecijastwa. Ucze: 1) umiejscawia w czasie i przestrzeni monarchi Karola Wielkiego, Pastwo Kocielne oraz Cesarstwo w Europie Zachodniej; 2) charakteryzuje dziaalno Karola Wielkiego i wyjania, na czym polega renesans karoliski; 3) charakteryzuje gwne idee uniwersalnego cesarstwa Ottona III; 4) opisuje relacje pomidzy wadz cesarsk a papiesk w XXI w. 10. Bizancjum i Koci wschodni. Ucze: 1) lokalizuje w czasie i przestrzeni cesarstwo bizantyjskie;
36
2) charakteryzuje rol Bizancjum jako kontynuatora cesarstwa rzymskiego i rozpoznaje osignicia kultury bizantyjskiej (prawo, architektura, sztuka); 3) wyjania przyczyny i skutki rozamu w Kociele w XI w. 11. Spoeczestwo redniowiecznej Europy. Ucze: 1) rozpoznaje typowe instytucje systemu lennego; 2) wyjania pojcie stanu i charakteryzuje podziay spoeczne w redniowieczu; 3) charakteryzuje funkcje gospodarcze, polityczne i kulturowe miast w redniowieczu. 12. Kultura materialna i duchowa aciskiej Europy. Ucze: 1) wyjania kulturotwrcz rol Kocioa w dziedzinie nauki, architektury, sztuki i ycia codziennego redniowiecznego spoeczestwa; 2) porwnuje gwne elementy kultury rycerskiej i kultury miejskiej; 3) rozpoznaje zabytki kultury redniowiecza, wskazujc rnice pomidzy stylem romaskim a stylem gotyckim, z uwzgldnieniem przykadw z wasnego regionu. 13. Polska pierwszych Piastw. Ucze: 1) sytuuje w czasie i przestrzeni pastwo pierwszych Piastw; 2) wskazuje, na przykadzie pastwa pierwszych Piastw, charakterystyczne cechy monarchii patrymonialnej; 3) wyjania okolicznoci przyjcia chrztu przez Piastw oraz nastpstwa kulturowe, spoeczne i polityczne chrystianizacji Polski; 4) ocenia dokonania pierwszych Piastw w dziedzinie polityki, gospodarki i kultury. 14. Polska dzielnicowa i zjednoczona. Ucze: 1) sytuuje w czasie i przestrzeni Polsk okresu rozbicia dzielnicowego; 2) opisuje postanowienia statutu Bolesawa Krzywoustego; 3) porzdkuje i sytuuje w czasie najwaniejsze wydarzenia zwizane z relacjami polsko-krzyackimi w epoce Piastw; 4) opisuje zmiany spoeczno-gospodarcze w epoce rozbicia dzielnicowego i dostrzega zwizki pomidzy rozwojem ruchu osadniczego a oywieniem gospodarczym; 5) ocenia dokonania Kazimierza Wielkiego w dziedzinie polityki wewntrznej (system obronny, urbanizacja kraju, prawo, nauka) oraz w polityce zagranicznej; 6) charakteryzuje zmiany struktury spoeczno-wyznaniowej Krlestwa Polskiego po przyczeniu ziem ruskich. 15. Polska w dobie unii z Litw. Ucze: 1) wyjania przyczyny i ocenia nastpstwa unii Polski z Litw;
37
2) porzdkuje i sytuuje w czasie najwaniejsze wydarzenia zwizane z relacjami polsko-krzyackimi w epoce Jagiellonw; 3) charakteryzuje rozwj uprawnie stanu szlacheckiego. 16. Wielkie odkrycia geograczne. Ucze: 1) sytuuje w czasie i przestrzeni wyprawy Krzysztofa Kolumba, Vasco da Gamy, Ferdynanda Magellana oraz sytuuje w przestrzeni posiadoci kolonialne Portugalii i Hiszpanii; 2) ocenia wpyw odkry geogracznych na ycie spoeczno-gospodarcze i kulturowe Europy oraz dla Nowego wiata. 17. Humanizm i renesans. Ucze: 1) wyjania rda rozwoju kultury renesansu oraz opisuje jej charakterystyczne cechy; 2) charakteryzuje najwiksze osignicia: Leonarda da Vinci, Michaa Anioa, Rafaela Santi, Erazma z Rotterdamu, Mikoaja Kopernika i Galileusza; 3) ocenia rol druku dla upowszechniania idei renesansu oraz rozwoju cywilizacji europejskiej. 18. Rozam w Kociele zachodnim. Ucze: 1) wymienia czynniki, ktre doprowadziy do rozamu w Kociele zachodnim; 2) opisuje cele i charakteryzuje dziaalno Marcina Lutra i Jana Kalwina oraz przedstawia okolicznoci powstania kocioa anglikaskiego; 3) wyjania cele zwoania soboru trydenckiego i wskazuje postanowienia suce wzmocnieniu katolicyzmu. 19. Polska i Litwa w czasach ostatnich Jagiellonw. Ucze: 1) ocenia polityk zagraniczn ostatnich Jagiellonw; 2) przedstawia okolicznoci zawarcia unii realnej pomidzy Polsk a Litw i jej gwne postanowienia oraz wskazuje na mapie terytorium Rzeczypospolitej Obojga Narodw; 3) charakteryzuje stosunki wyznaniowe w pastwie polsko-litewskim i wyjania ich specyk na tle europejskim; 4) przedstawia najwiksze osignicia pimiennictwa polskiego epoki renesansu, uwzgldniajc twrczo Mikoaja Reja, Jana Kochanowskiego, Andrzeja Frycza Modrzewskiego; 5) rozpoznaje reprezentatywne obiekty sztuki renesansowej na ziemiach polskich ze szczeglnym uwzgldnieniem wasnego regionu. 20. Spoeczestwo i ustrj Rzeczypospolitej Obojga Narodw. Ucze: 1) wymienia instytucje ustrojowe demokracji szlacheckiej i charakteryzuje ich kompetencje; 2) wyjania okolicznoci uchwalenia oraz gwne zaoenia konfederacji warszawskiej i artykuw henrykowskich;
38
3) przedstawia zasady wolnej elekcji; 4) ocenia charakter zmian systemu polityczno-ustrojowego Rzeczypospolitej w XVII w.; 5) rozpoznaje charakterystyczne cechy kultury baroku, odwoujc si do przykadw architektury i sztuki we wasnym regionie. 21. Rzeczpospolita Obojga Narodw i jej ssiedzi w XVII w. Ucze: 1) wyjania gwne przyczyny wojen Rzeczypospolitej ze Szwecj, Turcj i Rosj; 2) wyjania przyczyny, cele i nastpstwa powstania Bohdana Chmielnickiego na Ukrainie; 3) ocenia spoeczno-gospodarcze i polityczne nastpstwa wojen w XVII w.; 4) wyjania przyczyny i wskazuje przejawy kryzysu politycznego i spoeczno-gospodarczego Rzeczypospolitej w II poowie XVII w. 22. Formy pastwa nowoytnego. Ucze: 1) charakteryzuje, na przykadzie Francji Ludwika XIV, ustrj monarchii absolutnej; 2) wymienia, odwoujc si do przykadu Anglii, gwne cechy monarchii parlamentarnej; 3) porwnuje monarchi parlamentarn z monarchi absolutn, uwzgldniajc zakres wadzy monarszej, prawa i obowizki poddanych, rol instytucji stanowych (parlamentu); 4) wyjania, na czym polegaa specyka ustroju Rzeczypospolitej Obojga Narodw na tle Europy. 23. Europa w XVIII w. Ucze: 1) wymienia idee owiecenia i rozpoznaje je w nauce, literaturze, architekturze i sztuce; 2) charakteryzuje zasad trjpodziau wadzy Monteskiusza i zasad umowy spoecznej Rousseau; 3) porwnuje reformy owieceniowe wprowadzone w Prusach, Rosji i Austrii. 24. Rzeczpospolita Obojga Narodw w XVIII w. Ucze: 1) przedstawia przyczyny i przejawy kryzysu pastwa polskiego w czasach saskich; 2) wyjania zmiany pooenia midzynarodowego Rzeczypospolitej w XVIII w.; 3) charakteryzuje projekty reform ustrojowych Stanisawa Konarskiego i Stanisawa Leszczyskiego oraz dostrzega przejawy oywienia w gospodarce i kulturze czasw saskich. 25. Bunt poddanych wojna o niepodlego Stanw Zjednoczonych. Ucze: 1) przedstawia przyczyny i nastpstwa wojny o niepodlego;
39
2) ocenia wkad Polakw w walk o niepodlego Stanw Zjednoczonych; 3) wymienia gwne instytucje ustrojowe Stanw Zjednoczonych i wyjania, w jaki sposb konstytucja amerykaska realizowaa w praktyce zasad trjpodziau wadzy. 26. Rzeczpospolita w dobie stanisawowskiej. Ucze: 1) przedstawia okolicznoci powstania, zadania i osignicia Komisji Edukacji Narodowej; 2) sytuuje w czasie obrady Sejmu Wielkiego oraz uchwalenie Konstytucji 3 maja; wymienia reformy Sejmu Wielkiego oraz postanowienia Konstytucji 3 maja; 3) wyjania okolicznoci zawizania konfederacji targowickiej i ocenia jej nastpstwa; 4) rozpoznaje charakterystyczne cechy polskiego owiecenia i charakteryzuje przykady sztuki okresu klasycyzmu z uwzgldnieniem wasnego regionu. 27. Walka o utrzymanie niepodlegoci w ostatnich latach XVIII w. Ucze: 1) sytuuje w czasie I, II i III rozbir Rzeczypospolitej i wskazuje na mapie zmiany terytorialne po kadym rozbiorze; 2) przedstawia cele i nastpstwa powstania kociuszkowskiego; 3) rozrnia wewntrzne i zewntrzne przyczyny upadku Rzeczypospolitej. 28. Rewolucja francuska. Ucze: 1) wyjania gwne przyczyny rewolucji i ocenia jej skutki; 2) wskazuje charakterystyczne cechy dyktatury jakobiskiej; 3) opisuje gwne zasady ideowe rewolucji francuskiej zawarte w Deklaracji Praw Czowieka i Obywatela. 29. Epoka napoleoska. Ucze: 1) opisuje zmiany w Europie w okresie napoleoskim w zakresie stosunkw spoeczno-gospodarczych i politycznych; 2) wyjania okolicznoci utworzenia Legionw Polskich i Ksistwa Warszawskiego oraz opisuje cechy ustrojowe i terytorium Ksistwa Warszawskiego; 3) ocenia polityk Napoleona wobec sprawy polskiej oraz postaw Polakw wobec Napoleona. 30. Europa po kongresie wiedeskim. Ucze: 1) przedstawia zasady i postanowienia kongresu wiedeskiego, uwzgldniajc jego decyzje w sprawie polskiej; 2) wyjania gwne zaoenia idei liberalizmu, socjalizmu oraz idei narodowych w Europie w I poowie XIX w.
40
31. Rozwj cywilizacji przemysowej. Ucze: 1) wymienia charakterystyczne cechy rewolucji przemysowej; 2) podaje przykady pozytywnych i negatywnych skutkw procesu uprzemysowienia, w tym dla rodowiska naturalnego; 3) identykuje najwaniejsze wynalazki i odkrycia XIX w. oraz wyjania nastpstwa ekonomiczne i spoeczne ich zastosowania; 4) opisuje zmiany w poziomie ycia rnych grup spoecznych w XIX w. na podstawie rde pisanych, ikonogracznych i statystycznych. 32. Europa i wiat w XIX w. Ucze: 1) opisuje przyczyny i skutki wojny secesyjnej w Stanach Zjednoczonych; 2) dostrzega podobiestwa i rnice w procesie jednoczenia Woch i Niemiec; 3) wyjania przyczyny i sytuuje w przestrzeni kierunki oraz zasig ekspansji kolonialnej pastw europejskich w XIX w.; 4) ocenia pozytywne i negatywne skutki polityki kolonialnej z perspektywy europejskiej oraz kolonizowanych spoecznoci i pastw. 33. Ziemie polskie po kongresie wiedeskim. Ucze: 1) wskazuje na mapie nowy ukad granic pastw zaborczych na ziemiach polskich po kongresie wiedeskim; 2) charakteryzuje ustrj Krlestwa Polskiego; 3) ocenia osignicia Krlestwa Polskiego w gospodarce, kulturze i szkolnictwie. 34. Spoeczestwo dawnej Rzeczypospolitej w okresie powsta narodowych. Ucze: 1) sytuuje w czasie i przestrzeni powstanie listopadowe i powstanie styczniowe; 2) przedstawia przyczyny oraz porwnuje przebieg i charakter powsta narodowych; 3) rozrnia bezporednie i dugofalowe nastpstwa powstaczych ruchw narodowych; 4) charakteryzuje gwne nurty i postaci Wielkiej Emigracji. 35. ycie pod zaborami. Ucze: 1) wyjania cele i opisuje metody dziaa zaborcw wobec mieszkacw ziem dawnej Rzeczypospolitej; 2) charakteryzuje i ocenia zrnicowane postawy spoeczestwa wobec zaborcw; 3) porwnuje warunki ycia spoeczestwa w trzech zaborach w II poowie XIX w., uwzgldniajc moliwoci prowadzenia dziaalnoci spoecznej i rozwoju narodowego;
41
4) przedstawia gwne nurty ycia politycznego pod zaborami w kocu XIX w. 36. Europa i wiat na przeomie XIX i XX w. Ucze: 1) przedstawia skutki przewrotu technicznego i postpu cywilizacyjnego, w tym dla rodowiska naturalnego; 2) charakteryzuje przyczyny i nastpstwa procesu demokratyzacji ycia politycznego; 3) przedstawia nowe zjawiska kulturowe, w tym narodziny kultury masowej i przemiany obyczajowe. 37. I wojna wiatowa i jej skutki. Ucze: 1) wymienia gwne przyczyny narastania koniktw pomidzy mocarstwami europejskimi na przeomie XIX i XX w. oraz umiejscawia je na politycznej mapie wiata i Europy; 2) charakteryzuje specyk dziaa wojennych, ze szczeglnym uwzgldnieniem nowych rodkw technicznych. 38. Rewolucje rosyjskie. Ucze: 1) wyjania polityczne i spoeczno-gospodarcze przyczyny wybuchu rewolucji w Rosji w 1917 r.; 2) wyjania okolicznoci przejcia przez bolszewikw wadzy w Rosji; 3) opisuje bezporednie nastpstwa rewolucji lutowej i padziernikowej dla Rosji oraz Europy; charakteryzuje reakcj Europy na wydarzenia w Rosji. 39. Sprawa polska w I wojnie wiatowej. Ucze: 1) charakteryzuje stosunek pastw zaborczych do sprawy polskiej oraz opisuje pogldy zwolennikw rnych orientacji politycznych; 2) ocenia wysiek zbrojny Polakw; 3) wyjania midzynarodowe uwarunkowania sprawy polskiej.
42

IV etap edukacyjny zakres podstawowy
I.
Ucze porzdkuje i synchronizuje wydarzenia z historii powszechnej oraz dziejw ojczystych; dostrzega zmienno i dynamik wydarze w dziejach, a take cigo procesw historycznych. II. Analiza i interpretacja historyczna. Ucze analizuje wydarzenia, zjawiska i procesy historyczne w kontekcie epoki i dostrzega zalenoci pomidzy rnymi dziedzinami ycia spoecznego; rozpoznaje rodzaje rde; ocenia przydatno rda do wyjanienia problemu historycznego; dostrzega wielo perspektyw badawczych oraz wielorakie interpretacje historii i ich przyczyny. III. Tworzenie narracji historycznej. Ucze tworzy narracj historyczn w ujciu przekrojowym lub problemowym; dostrzega problem i buduje argumentacj, uwzgldniajc rne aspekty procesu historycznego; dokonuje selekcji i hierarchizacji oraz integruje pozyskane informacje z rnych rde wiedzy. 1. Europa i wiat po I wojnie wiatowej. Ucze: 1) opisuje nastpstwa wojny, wyrniajc konsekwencje polityczne, gospodarcze, spoeczne i kulturowe; 2) wyjania cele powoania i charakter Ligi Narodw; 3) wyjania polityk mocarstw wobec Niemiec po zakoczeniu I wojny wiatowej. 2. Odrodzenie pastwa polskiego po I wojnie wiatowej. Ucze: 1) opisuje odrodzenie pastwa polskiego oraz jego granice i ssiadw; 2) charakteryzuje i ocenia postanowienia traktatu wersalskiego wobec Polski; 3) porwnuje cele i skutki powstania wielkopolskiego i trzech powsta lskich oraz wyjania przyczyny i opisuje nastpstwa wojny polsko-bolszewickiej; 4) charakteryzuje ustrj polityczny II Rzeczypospolitej na podstawie konstytucji marcowej 1921 r.; 5) wskazuje czynniki utrudniajce proces integracji odrodzonego pastwa polskiego; 6) wyjania cele i skutki reformy Wadysawa Grabskiego; 7) ocenia wkad Jzefa Pisudskiego i Romana Dmowskiego w odbudow pastwa polskiego.
43
PODSTAWA PROGRAMOWA HISTORIA LICEUM
3. Kryzys demokracji w Europie Zachodniej. Ucze: 1) charakteryzuje okolicznoci oraz nastpstwa dojcia do wadzy Mussoliniego i Hitlera; 2) porwnuje faszyzm z nazizmem, uwzgldniajc organizacj pastwa, ideologi oraz polityk wobec spoeczestwa; 3) charakteryzuje i ocenia polityk pastw europejskich wobec Hitlera i wskazuje na jej uwarunkowania. 4. System totalitarny w ZSRR. Ucze: 1) opisuje okolicznoci dojcia do wadzy Stalina; 2) opisuje zmiany w yciu politycznym, spoecznym i gospodarczym ZSRR po dojciu do wadzy Stalina, z uwzgldnieniem uprzemysowienia kraju, kolektywizacji rolnictwa oraz jej nastpstw (Wielki Gd) i Wielkiej Czystki; 3) porwnuje totalitarne systemy hitlerowskich Niemiec i Zwizku Radzieckiego. 5. Kryzys demokracji parlamentarnej w Polsce. Ucze: 1) wyjania przyczyny i skutki przewrotu majowego; 2) porwnuje gwne postanowienia konstytucji marcowej 1921 r. i konstytucji kwietniowej 1935 r.; 3) wymienia charakterystyczne cechy rzdw sanacji, wskazujc rnice midzy demokracj parlamentarn a rzdami autorytarnymi; 4) charakteryzuje gwne kierunki polityki zagranicznej II Rzeczypospolitej. 6. Gospodarka i spoeczestwo II Rzeczypospolitej. Ucze: 1) charakteryzuje struktur spoeczn, narodowociow i wyznaniow odrodzonego pastwa polskiego, dostrzegajc przyczyny koniktw spoecznych i narodowociowych; 2) porwnuje przejawy kryzysu gospodarczego na wiecie i w Polsce, wskazujc jego specyczne cechy; 3) opisuje osignicia gospodarcze II Rzeczypospolitej, w tym budow portu w Gdyni i utworzenie Centralnego Okrgu Przemysowego; 4) charakteryzuje gwne osignicia kultury i nauki II Rzeczypospolitej. 7. II wojna wiatowa. Ucze: 1) wyjania polityczne, spoeczne i gospodarcze przyczyny wybuchu II wojny wiatowej; 2) charakteryzuje pooenie midzynarodowe Polski w przededniu wybuchu II wojny wiatowej; 3) ocenia konsekwencje zawarcia paktu Ribbentrop-Mootow; 4) sytuuje w czasie i przestrzeni etapy i fronty II wojny wiatowej, wskazujc momenty przeomowe;
44
5) przedstawia przyczyny i skutki Holokaustu oraz opisuje przykady oporu ludnoci ydowskiej; 6) przedstawia okolicznoci powstania koalicji antyfaszystowskiej oraz porwnuje postanowienia konferencji w Teheranie, Jacie i Poczdamie; 7) charakteryzuje bezporednie skutki II wojny wiatowej, wyrniajc nastpstwa polityczne, spoeczne, gospodarcze i kulturowe, z uwzgldnieniem przesuni ludnoci w Europie rodkowej. 8. Ziemie polskie pod dwiema okupacjami. Ucze: 1) porwnuje cele i metody polityki niemieckiej i radzieckiej w okupowanej Polsce; 2) opisuje struktur polityczn i wojskow oraz dziaalno polskiego pastwa podziemnego i ocenia historyczn rol Armii Krajowej; 3) wyjania przyczyny i opisuje skutki wybuchu powstania warszawskiego oraz ocenia postaw aliantw i Zwizku Radzieckiego wobec powstania; 4) analizuje zmiany terytorialne, straty ludnociowe, kulturowe i materialne Polski bdce nastpstwem II wojny wiatowej. 9. Sprawa polska w czasie II wojny wiatowej. Ucze: 1) przedstawia okolicznoci powstania oraz dziaalno rzdu II Rzeczypospolitej na uchodstwie; 2) charakteryzuje udzia Polakw w wysiku militarnym aliantw oraz sytuuje w czasie i przestrzeni dziaania wojsk polskich na rnych frontach wojny; 3) ocenia polityk mocarstw wobec sprawy polskiej w czasie II wojny wiatowej. 10. wiat po II wojnie wiatowej. Ucze: 1) wyjania przyczyny i skutki rozpadu koalicji antyhitlerowskiej oraz opisuje pocztki zimnej wojny; 2) opisuje okolicznoci i ocenia skutki powstania NRD i RFN; 3) charakteryzuje sojusze polityczno-militarne NATO i Ukadu Warszawskiego, sytuujc je na mapie; 4) charakteryzuje pastwa bdce w stree wpyww ZSRR, z uwzgldnieniem wydarze na Wgrzech w 1956 r. i w Czechosowacji w 1968 r.; 5) sytuuje w czasie i przestrzeni proces dekolonizacji oraz ocenia jego nastpstwa, uwzgldniajc rol ONZ; 6) wyjania znaczenie II Soboru Watykaskiego dla przemian w Kociele katolickim drugiej poowy XX w.; 7) charakteryzuje konikty zimnej wojny, w tym wojny w Korei, Wietnamie i Afganistanie oraz kryzys kubaski, uwzgldniajc rol ONZ;
45
8) wyjania przyczyny i charakter koniktu bliskowschodniego; 9) charakteryzuje przemiany w Chinach po II wojnie wiatowej; 10) opisuje przemiany polityczne i spoeczno-gospodarcze w ZSRR w latach 19451991; 11) charakteryzuje przemiany spoeczno-polityczne w Europie rodkowo-Wschodniej w 1989 r.; 11) opisuje zmiany kulturowe i spoeczne po II wojnie wiatowej; 12) przedstawia cele i gwne etapy rozwoju Unii Europejskiej. 11. Polska w systemie komunistycznym. Ucze: 1) wyjania okolicznoci przejcia wadzy w Polsce przez komunistw; 2) charakteryzuje system represji stalinowskich w Polsce i ocenia jego skutki; 3) charakteryzuje realia ycia gospodarczego i spoecznego PRL-u; 4) porwnuje przyczyny i skutki kryzysw 1956 r., 1968 r. i 1970 r., 1976 r.; 5) ocenia polityczn i spoeczn rol Kocioa katolickiego w PRL-u. 12. Rozkad systemu komunistycznego w Polsce polska droga do suwerennoci. Ucze: 1) wyjania znaczenie pontykatu Jana Pawa II dla przemian politycznych w Polsce; 2) wyjania przyczyny i skutki wydarze sierpniowych 1980 r. oraz ocenia rol Solidarnoci w przemianach politycznych i ustrojowych; 3) przedstawia okolicznoci wprowadzenia i nastpstwa stanu wojennego; 4) opisuje najwaniejsze postanowienia Okrgego Stou; 5) charakteryzuje przemiany polityczne, spoeczno-gospodarcze i kulturowe po 1989 r.; 6) przedstawia okolicznoci i ocenia znaczenie przystpienia Polski do NATO i Unii Europejskiej.
46

IV etap edukacyjny zakres rozszerzony
I.
Ucze porzdkuje i synchronizuje wydarzenia z historii powszechnej oraz dziejw ojczystych; dostrzega zmienno i dynamik wydarze w dziejach, a take cigo procesw historycznych. II. Analiza i interpretacja historyczna.
Ucze analizuje wydarzenia, zjawiska i procesy historyczne w kontekcie epok i dostrzega zalenoci pomidzy rnymi dziedzinami ycia spoecznego; rozpoznaje rodzaje rde; ocenia przydatno rda do wyjanienia problemu historycznego; dostrzega wielo perspektyw badawczych oraz wielorakie interpretacje historii i ich przyczyny. III. Tworzenie narracji historycznej. Ucze tworzy narracj historyczn w ujciu przekrojowym lub problemowym; dostrzega problem i buduje argumentacj, uwzgldniajc rne aspekty procesu historycznego; dokonuje selekcji i hierarchizacji oraz integruje pozyskane informacje z rnych rde wiedzy.
I. Staroytno 1. Cywilizacje Bliskiego i Dalekiego Wschodu. Ucze: 1) charakteryzuje uwarunkowania geograczne rozwoju cywilizacji na Bliskim i Dalekim Wschodzie; 2) porwnuje formy ustrojowe i struktury spoeczne w cywilizacjach bliskowschodnich; 3) rozpoznaje cechy charakterystyczne najwaniejszych osigni kulturowych cywilizacji bliskowschodnich oraz hinduskiej i chiskiej w zakresie architektury, sztuki, nauki i pisma. 2. Spoeczestwo, ycie polityczne i kultura staroytnej Grecji. Ucze: 1) charakteryzuje geograczne uwarunkowania cywilizacji greckiej; 2) wyjania przemiany ustrojowe w Atenach i porwnuje formy ustrojowe greckich polis; 3) rozpoznaje dokonania kulturowe Grekw w dziedzinie architektury, rzeby, teatru, literatury, lozoi, nauki i identykuje je z ich twrcami; 4) identykuje dziedzictwo kultury greckiej w dorobku kulturowym Europy.
47
3. Ekspansja w wiecie greckim i rzymskim. Ucze: 1) porwnuje kolonizacj greck z fenick w basenie Morza rdziemnego; 2) charakteryzuje wojny grecko-perskie i ekspansj Aleksandra Wielkiego; 3) charakteryzuje ekspansj rzymsk i wyjania ide imperium rzymskiego. 4. Spoeczestwo, ycie polityczne i kultura staroytnego Rzymu. Ucze: 1) charakteryzuje przemiany ustrojowe i spoeczne w Rzymie republikaskim i w cesarstwie rzymskim; 2) porwnuje niewolnictwo w Rzymie z wczeniejszymi formami niewolnictwa w wiecie bliskowschodnim i greckim; 3) opisuje zmiany w pooeniu religii chrzecijaskiej w pastwie rzymskim (od religii przeladowanej, poprzez tolerowan, do panujcej); 4) prezentuje najwaniejsze stanowiska historiograi dotyczce przyczyn upadku pastwa rzymskiego; 5) rozpoznaje dokonania kulturowe Rzymian w dziedzinie prawa, literatury, nauki, architektury i techniki; 6) identykuje dziedzictwo kultury rzymskiej w dorobku kulturowym Europy. II. redniowiecze 1. Bizancjum i Zachd a wiat islamu. Ucze: 1) charakteryzuje krgi kulturowe: aciski, bizantyjski i arabski; 2) opisuje charakterystyczne cechy bizantyjskiego systemu politycznego; 3) wyjania wpyw cywilizacji islamskiej na cywilizacj acisk i bizantyjsk; 4) rozpoznaje najwaniejsze osignicia cywilizacji islamskiej w zakresie architektury, sztuki i nauki. 2. Europa wczesnego redniowiecza. Ucze: 1) opisuje zasig terytorialny, organizacj wadzy, gospodark i kultur pastwa Frankw; 2) charakteryzuje i porwnuje ide cesarstwa karoliskiego z ide cesarstwa Ottonw; 3) opisuje proces tworzenia si pastw w Europie Zachodniej, z uwzgldnieniem najazdw Arabw, Normanw i Wgrw; 4) opisuje proces powstawania pastw w rodkowo-Wschodniej Europie, z uwzgldnieniem wpywu cywilizacji aciskiej i bizantyjskiej; 5) charakteryzuje funkcjonowanie wadzy, struktur spoecznych i gospodarki w systemie feudalnym.
48
3. Europa w okresie krucjat. Ucze: 1) wyjania ideowe i polityczne przyczyny rywalizacji papiestwa z cesarstwem o zwierzchnictwo nad redniowieczn Europ; 2) charakteryzuje polityczne, spoeczno-gospodarcze i religijne uwarunkowania oraz ocenia skutki wypraw krzyowych do Ziemi witej i rekonkwisty; 3) opisuje charakterystyczne przejawy oywienia spoeczno-gospodarczego w Europie XIXIII w.; 4) opisuje kierunki i charakter oraz konsekwencje najazdw mongolskich dla Europy rodkowo-Wschodniej. 4. Polska w okresie wczesnopiastowskim. Ucze: 1) prezentuje gwne stanowiska historiograi dotyczce etnogenezy Sowian; 2) wyjania uwarunkowania narodzin pastwa polskiego i jego chrystianizacji; 3) opisuje rozwj terytorialny pastwa polskiego w XXII w.; 4) rozpoznaje tendencje centralistyczne i decentralistyczne w yciu politycznym pastwa polskiego w XXII w.; 5) synchronizuje najwaniejsze wydarzenia z dziejw Polski i Europy w XXII w. 5. Polska w okresie rozbicia dzielnicowego. Ucze: 1) wyjania przyczyny polityczne i spoeczno-gospodarcze oraz nastpstwa rozbicia dzielnicowego; 2) porwnuje proces formowania si spoeczestwa stanowego w Polsce i w zachodniej Europie; 3) opisuje przemiany spoeczno-gospodarcze na ziemiach polskich oraz ocenia spoeczno-kulturowe skutki kolonizacji na prawie niemieckim; 4) charakteryzuje proces przezwycienia rozbicia politycznego ziem polskich, ze wskazaniem na rol wadcw i Kocioa; 5) synchronizuje najwaniejsze wydarzenia z okresu rozbicia dzielnicowego i dziejw Europy. 6. Europa pnego redniowiecza. Ucze: 1) wyjania przyczyny kryzysu idei wadzy uniwersalnej w Europie pnego redniowiecza; 2) charakteryzuje przemiany spoeczne i gospodarcze w Europie w pnym redniowieczu; 3) opisuje zmiany na mapie politycznej Europy w XIVXV w.; 4) charakteryzuje nastpstwa upadku cesarstwa bizantyskiego i ekspansji tureckiej dla Europy.
49
7. Polska w XIVXV w. Ucze: 1) opisuje rozwj terytorialny pastwa polskiego w XIVXV w.; 2) charakteryzuje rozwj monarchii stanowej w Polsce, uwzgldniajc struktur spoeczestwa polskiego w pnym redniowieczu i rozwj przywilejw szlacheckich; 3) wyjania midzynarodowe i wewntrzne uwarunkowania zwizkw Polski z Wgrami i Litw w XIVXV w.; 4) charakteryzuje i ocenia stosunki polsko-krzyackie na paszczynie politycznej, gospodarczej i kulturowej; 5) ocenia panowanie Piastw w dziejach Polski; ocenia polityk dynastyczn Jagiellonw; 6) synchronizuje wydarzenia z dziejw Polski i Europy w XIVXV w. 8. Kultura redniowiecza. Ucze: 1) wyjania uniwersalny charakter kultury redniowiecznej; 2) ocenia znaczenie wczenia ziem polskich do cywilizacyjnego krgu wiata zachodniego (aciskiego); 3) identykuje dokonania kultury okresu redniowiecza w zakresie pimiennictwa, prawa, lozoi, architektury i sztuki, z uwzgldnieniem kultury polskiego redniowiecza. III. Dzieje nowoytne 1. Odkrycia geograczne i europejski kolonializm doby nowoytnej. Ucze: 1) charakteryzuje cywilizacje prekolumbijskie w Ameryce; 2) opisuje udzia poszczeglnych pastw europejskich w podziale Nowego wiata w XVIXVIII w.; 3) ocenia wpyw odkry geogracznych i ekspansji kolonialnej na ycie gospodarcze i kulturowe Europy; 4) ocenia dugofalowe konsekwencje wielkich odkry geogracznych dla Ameryki, Azji, Afryki. 2. Europa w XVIXVII w. Ucze: 1) rozpoznaje charakterystyczne cechy renesansu europejskiego oraz wskazuje czoowych twrcw i ich dziea; 2) wyjania polityczne, gospodarcze, spoeczne, kulturowe uwarunkowania i nastpstwa reformacji, opisujc gwne nurty i postaci; charakteryzuje reform Kocioa katolickiego; 3) opisuje map polityczn i wyznaniow Europy w XVI w.; 4) wyjania zmiany w sposobie funkcjonowania pastw europejskich w epoce nowoytnej, z uwzgldnieniem charakterystyki i oceny absolutyzmu francuskiego; 5) opisuje proces ksztatowania si pastwa moskiewskiego/rosyjskiego;
50
6) charakteryzuje gwne europejskie konikty polityczne w XVIVII w., z uwzgldnieniem roli Turcji w Europie rodkowo-Wschodniej; 7) wyjania genez i opisuje nastpstwa rewolucji angielskich; 8) analizuje przemiany kapitalistyczne w yciu gospodarczym Europy Zachodniej XVIXVII w.; 9) opisuje przemiany w kulturze europejskiej w XVII w. i rozpoznaje gwne dokonania epoki baroku. 3. Rzeczpospolita w okresie renesansu i demokracji szlacheckiej. Ucze: 1) opisuje i wyjania funkcjonowanie najwaniejszych instytucji ycia politycznego w XVI-wiecznej Polsce, w tym sejmikw, sejmu, senatu i sejmu elekcyjnego; ocenia demokracj szlacheck; 2) ocenia polsk specyk w zakresie rozwiza ustrojowych, struktury spoecznej i modelu ycia gospodarczego na tle europejskim oraz synchronizuje najwaniejsze wydarzenia z dziejw Polski w XVI w. z wydarzeniami europejskimi; 3) opisuje zmiany terytorialne pastwa polsko-litewskiego i charakteryzuje stosunki z ssiadami w XVI w.; 4) ocenia zmiany w relacjach polsko-litewskich w XVI w.; 5) ocenia kulturow rol Polski w przeniesieniu wzorcw cywilizacji zachodniej na obszary ruskie i litewskie; 6) ocenia sytuacj wyznaniow na ziemiach Rzeczypospolitej w XVI w., w tym tolerancj wyznaniow oraz uni brzesk; 7) identykuje dziea polskiego renesansu oraz ocenia dorobek polskiej myli politycznej okresu odrodzenia i reformacji. 4. Rzeczpospolita Obojga Narodw w XVII w. Ustrj, spoeczestwo i kultura. Ucze: 1) opisuje zmiany terytorium Rzeczypospolitej w XVII w.; 2) opisuje gwne etapy koniktw politycznych i militarnych Rzeczypospolitej ze Szwecj, pastwem moskiewskim/Rosj i Turcj w XVII w.; wyjania ich nastpstwa; 3) charakteryzuje proces oligarchizacji ycia politycznego Rzeczypospolitej; 4) wyjania przyczyny kryzysw wewntrznych oraz zaamania gospodarczego Rzeczypospolitej w XVII w; 5) ocenia polsk specyk w zakresie rozwiza ustrojowych, struktury spoecznej i modelu ycia gospodarczego na tle europejskim oraz synchronizuje najwaniejsze wydarzenia z dziejw Polski w XVII w. z wydarzeniami europejskimi; 6) charakteryzuje sarmatyzm jako ideologi i styl ycia polskiej szlachty; rozpoznaje dziea sztuki polskiego baroku.
51
5. Owiecenie, absolutyzm owiecony i rewolucje XVIII w. Ucze: 1) wyjania polityczne, gospodarcze, spoeczne, kulturowe uwarunkowania owiecenia europejskiego; 2) charakteryzuje gwne idee europejskiego owiecenia i rozpoznaje jego gwne dokonania w myli politycznej, nauce, literaturze, sztuce i architekturze; 3) charakteryzuje absolutyzm owiecony na przykadach pastw ssiadujcych z Rzeczpospolit; 4) charakteryzuje program modernizacji Rosji i rosyjsk ide imperium; 5) charakteryzuje parlamentaryzm angielski i rewolucj przemysow w Anglii; 6) porwnuje przyczyny oraz charakter rewolucji amerykaskiej i francuskiej; 7) charakteryzuje specyk okresu jakobiskiego rewolucji francuskiej; 8) wskazuje najwaniejsze zmiany na mapie politycznej Europy i Ameryki Pnocnej w XVIII w. oraz wyjania ich przyczyny; 9) ocenia znaczenie rewolucji amerykaskiej i francuskiej z perspektywy politycznej, gospodarczej i spoecznej. 6. Rzeczpospolita w XVIII w. Reformy owieceniowe i rozbiory. Ucze: 1) charakteryzuje polityk Rosji, Prus i Austrii wobec Rzeczypospolitej i wskazuje przejawy osabienia suwerennoci pastwa polskiego; 2) charakteryzuje dziaania zmierzajce do naprawy Rzeczypospolitej i walk zbrojn o utrzymanie niepodlegoci w drugiej poowie XVIII w.; 3) charakteryzuje i ocenia dzieo Sejmu Wielkiego, odwoujc si do tekstu Konstytucji 3 maja; 4) opisuje i wyjania uwarunkowania wewntrzne i midzynarodowe kolejnych rozbiorw Polski, a take analizuje zmiany granic; 5) prezentuje oceny polskiej historiograi dotyczce rozbiorw, panowania Stanisawa Augusta Poniatowskiego i przyczyn upadku Rzeczypospolitej; 6) wyjania specyk polskiego owiecenia; ocenia dorobek kulturowy okresu stanisawowskiego, z uwzgldnieniem reformy szkolnictwa; 7) synchronizuje najwaniejsze wydarzenia z dziejw Polski w XVIII w. z wydarzeniami w Europie i w Stanach Zjednoczonych. IV. Wiek XIX 1. Europa napoleoska. Ucze: 1) opisuje kierunki i etapy podbojw Napoleona; charakteryzuje napoleosk ide imperium; 2) wyjania rda sukcesw i poraek Napoleona w polityce wewntrznej i zagranicznej;
52
3) wyjania wpyw idei rewolucji francuskiej i wojen okresu napoleoskiego na zmiany polityczne, spoeczne i gospodarcze w Europie; 4) wskazuje przykady i wyjania przyczyny zaangaowania si Polakw po stronie Napoleona; 5) charakteryzuje ustrj polityczny Ksistwa Warszawskiego; 6) charakteryzuje decyzje kongresu wiedeskiego, z uwzgldnieniem sprawy polskiej. 2. Europa i Stany Zjednoczone w epoce rewolucji przemysowej. Ucze: 1) charakteryzuje proces uprzemysowienia pastw europejskich i Stanw Zjednoczonych; 2) charakteryzuje rozwj terytorialny, gospodarczy oraz przemiany spoeczno-kulturowe w Stanach Zjednoczonych w XIX w.; 3) ocenia gospodarcze, spoeczne, kulturowe i ekologiczne skutki rewolucji przemysowej. 3. Ideologie XIX w. Ucze: 1) charakteryzuje i porwnuje ideologie: konserwatyzm, liberalizm, nacjonalizm, socjalizm utopijny, marksizm i anarchizm; 2) wyjania zwizki pomidzy ideologiami liberalnymi i nacjonalistycznymi a europejskimi ruchami niepodlegociowymi i zjednoczeniowymi, omawia powstanie o niepodlego Grecji, Wiosn Ludw, zjednoczenie Woch i Niemiec; 3) porwnuje cele i charakter oraz ocenia polityczne i spoeczno-gospodarcze skutki zjednoczenia Woch i Niemiec; 4) charakteryzuje rne formy zorganizowanej dziaalnoci robotnikw: zwizki zawodowe, partie polityczne oraz wyjania proces demokratyzacji, z uwzgldnieniem przemian ustrojowych w Europie Zachodniej. 4. Walka o niepodlego Polski w okresie niewoli narodowej. Ucze: 1) charakteryzuje i porwnuje cele oraz metody polityki zaborcw wobec spoeczestwa polskiego w okresie niewoli narodowej; 2) rozpoznaje dziaania spoeczestwa sprzyjajce rozwojowi tosamoci narodowej; 3) wyjania przyczyny, charakter i skutki powsta narodowych; 4) prezentuje oceny polskiej historiograi dotyczce powsta narodowych; 5) charakteryzuje koncepcje polityczno-spoeczne Wielkiej Emigracji XIX w. i ich wpyw na ycie polityczno-spoeczne w trzech zaborach; 6) ocenia dorobek kultury polskiej XIX w. i jej wpyw na ksztatowanie si tosamoci narodowej Polakw. 5. Spoeczestwo polskie w okresie zaborw w XIX w. Ucze: 1) wyjania wewntrzne i zewntrzne przyczyny odmiennego rozwoju gospodarczego ziem polskich w trzech zaborach;
53
2) analizuje struktur spoeczestwa w trzech zaborach, z uwzgldnieniem mniejszoci narodowych i wyznaniowych, w tym ludnoci ydowskiej; 3) wyjania przyczyny, charakter i skutki emigracji w XIX w. oraz ocenia aktywno polityczn, militarn i kulturaln Polakw w Europie; 4) porwnuje programy ruchu narodowego, ruchu ludowego oraz partii socjalistycznych; 5) charakteryzuje wydarzenia rewolucyjne 19051907; 6) porwnuje dynamik zmian gospodarczych i spoecznych na ziemiach polskich z przemianami europejskimi oraz synchronizuje wydarzenia z historii politycznej. 6. Europa i wiat w XIX w. Ucze: 1) charakteryzuje kierunki przemian spoecznych i politycznych w pastwach europejskich oraz w Stanach Zjednoczonych i w Japonii; 2) charakteryzuje system polityczny i spoeczny imperium rosyjskiego na tle przemian w XIX-wiecznej Europie; 3) opisuje zasig i ekspansj kolonialn Wielkiej Brytanii, Francji, Niemiec, Rosji i Stanw Zjednoczonych; 4) analizuje polityczne, gospodarcze i spoeczne przyczyny oraz nastpstwa podbojw kolonialnych pastw europejskich w Azji i Afryce; 5) charakteryzuje czynniki sprzyjajce rozwojowi bada naukowych; rozpoznaje najwiksze osignicia nauki i techniki XIX w.; 6) rozpoznaje dorobek kulturowy XIX w. V. Wiek XX 1. I wojna wiatowa i rewolucje w Rosji. Ucze: 1) wyjania genez I wojny wiatowej i opisuje charakter dziaa wojennych; 2) przedstawia genez i charakteryzuje przebieg rewolucji rosyjskich w 1917 r.; 3) wyjania wpyw wydarze rewolucyjnych w Rosji na przebieg I wojny wiatowej; 4) opisuje zmiany na mapie politycznej Europy i wiata po I wojnie wiatowej; 5) omawia polskie orientacje polityczne oraz dziaalno polskich formacji wojskowych w okresie I wojny wiatowej; 6) wyjania zmiany zachodzce w polityce mocarstw wobec sprawy polskiej, w tym charakteryzuje stanowisko Rosji i Stanw Zjednoczonych. 2. Kryzys demokracji i systemy totalitarne. Ucze: 1) wyjania przyczyny zwycistwa bolszewikw w Rosji oraz charakteryzuje najistotniejsze przemiany zachodzce w yciu spoecznym, gospodarczym i politycznym w ZSRR do koca lat trzydziestych XX w.;
54
2) wyjania spoeczne, gospodarcze, polityczne i kulturowe uwarunkowania rzdw autorytarnych w Europie rodkowo-Wschodniej, faszyzmu woskiego i nazizmu oraz charakteryzuje aktywno midzynarodow Woch i Niemiec w latach trzydziestych XX w.; 3) porwnuje systemy totalitarne oraz charakteryzuje ich imperialne cele; 4) prezentuje stanowiska nauk spoecznych na temat genezy i mechanizmw dziaania systemw totalitarnych; 5) ocenia polityk wiata zachodniego wobec totalitaryzmu nazistowskiego i komunizmu; wyjania genez II wojny wiatowej. 3. Europa i wiat midzy wojnami. Spoeczestwo, gospodarka, kultura. Ucze: 1) charakteryzuje proces demokratyzacji spoeczestw midzywojennych i ustrojw politycznych, z uwzgldnieniem nastpstw I wojny wiatowej, przemian cywilizacyjnych, w tym kultury masowej; 2) charakteryzuje ycie gospodarcze okresu midzywojennego i wyjania mechanizm wielkiego kryzysu gospodarczego oraz porwnuje sposoby przezwyciania jego skutkw w Stanach Zjednoczonych i w Europie; 3) rozpoznaje dorobek kulturowy okresu midzywojennego. 4. Odbudowa niepodlegoci i ycie polityczne II Rzeczypospolitej. Ucze: 1) opisuje proces ksztatowania si terytorium II Rzeczypospolitej, w tym powstanie wielkopolskie i powstania lskie oraz plebiscyty, a take wojn polsko-bolszewick; 2) rozpoznaje charakterystyczne cechy ustroju II Rzeczypospolitej w oparciu o konstytucje z 1921 i 1935 r.; 3) opisuje gwne ugrupowania polityczne II Rzeczypospolitej, ich aktywno w yciu politycznym oraz przywdcw; 4) wyjania przyczyny kryzysu demokracji parlamentarnej w II Rzeczypospolitej; charakteryzuje przyczyny i konsekwencje przewrotu majowego; 5) wyjania uwarunkowania polityki zagranicznej II Rzeczypospolitej; 6) synchronizuje najwaniejsze wydarzenia z dziejw Polski z wydarzeniami europejskimi. 5. II Rzeczpospolita. Spoeczestwo, gospodarka, kultura. Ucze: 1) charakteryzuje i ocenia dorobek gospodarczy II Rzeczypospolitej; 2) analizuje struktur spoeczestwa II Rzeczypospolitej, w tym struktur narodowociowo-wyznaniow oraz charakteryzuje polityk II Rzeczypospolitej wobec mniejszoci narodowych i jej uwarunkowania; 3) charakteryzuje dorobek kulturowy II Rzeczypospolitej; 4) prezentuje oceny polskiej historiograi dotyczce II Rzeczypospolitej.
55
6. Europa i wiat podczas II wojny wiatowej. Ucze: 1) opisuje gwne etapy II wojny wiatowej i wskazuje przeomowe wydarzenia dla jej przebiegu; 2) wyjania uwarunkowania wsppracy niemiecko-radzieckiej w latach 19391941 i jej konsekwencje dla pastw i narodw Europy rodkowej; 3) charakteryzuje uwarunkowania militarne i polityczne konferencji Wielkiej Trjki oraz ich ustalenia; 4) porwnuje I i II wojn wiatow charakter dziaa wojennych i nastpstwa obu koniktw. 7. Europa pod okupacj niemieck i Holokaust. Ucze: 1) charakteryzuje polityk III Rzeszy wobec spoeczestw okupowanej Europy, w tym nazistowski plan eksterminacji ydw oraz innych narodowoci i grup spoecznych; 2) opisuje postawy ydw wobec polityki eksterminacji, w tym powstanie w getcie warszawskim, a take opisuje postawy spoeczestwa polskiego wobec Holokaustu; 3) ocenia stosunek spoeczestw i rzdw wiata zachodniego oraz Kocioa katolickiego do Holokaustu. 8. Okupacja niemiecka i radziecka na ziemiach polskich. Ucze: 1) opisuje przebieg i nastpstwa wojny obronnej Polski w 1939 r.; 2) opisuje midzynarodowe uwarunkowania dziaalnoci polskiego rzdu na wychodstwie; 3) wskazuje podobiestwa i rnice w polityce obu okupantw wobec narodu polskiego; 4) opisuje organizacj polskiego pastwa podziemnego oraz rne formy ruchu oporu, ze szczeglnym uwzgldnieniem dziaalnoci Armii Krajowej; 5) wyjania dziaania Stalina zmierzajce do utworzenia komunistycznego orodka wadzy w Polsce; 6) wyjania uwarunkowania polityczne i charakteryzuje czyn zbrojny powstania warszawskiego; 7) synchronizuje najwaniejsze wydarzenia II wojny wiatowej z dziejw Polski, Europy i wiata. 9. Europa i wiat w okresie rywalizacji ZSRR i Stanw Zjednoczonych. Ucze: 1) opisuje demograczne, spoeczno-gospodarcze i polityczne skutki wojny; 2) rozpoznaje zmiany polityczne na mapie Europy i wiata po II wojnie wiatowej; 3) wyjania genez zimnej wojny i rozpoznaje jej przejawy w stosunkach pomidzy ZSRR a Stanami Zjednoczonymi;
56
4) charakteryzuje problem niemiecki po II wojnie wiatowej; 5) wyjania cele utworzenia NATO i Ukadu Warszawskiego oraz charakteryzuje te bloki militarne; 6) charakteryzuje proces integracji Europy Zachodniej; 7) wyjania cele utworzenia ONZ i charakteryzuje jego rol w rozwizywaniu problemw wspczesnego wiata; 8) charakteryzuje przyczyny i skutki przeomowych koniktw zimnej wojny: wojny koreaskiej, kryzysu kubaskiego, wojny w Wietnamie i wojny w Afganistanie; 9) wyjania rda i rozwj koniktu arabsko-izraelskiego po II wojnie wiatowej. 10. Rozpad systemu kolonialnego. Ucze: 1) opisuje gwne etapy procesu dekolonizacji Azji i Afryki, z uwzgldnieniem Indii oraz Indochin; 2) opisuje zmiany na politycznej mapie wiata w wyniku procesu dekolonizacji; 3) ocenia polityczne i spoeczno-gospodarcze skutki procesu dekolonizacji. 11. Chiny po II wojnie wiatowej. Ucze: 1) opisuje gwne etapy w dziejach komunistycznych Chin; 2) charakteryzuje maoistowsk odmian komunizmu; 3) charakteryzuje midzynarodow pozycj Chin w okresie rywalizacji ZSRR i Stanw Zjednoczonych oraz po rozpadzie ZSRR. 12. Europa rodkowo-Wschodnia po II wojnie wiatowej. Ucze: 1) charakteryzuje proces uzaleniania pastw Europy rodkowo-Wschodniej od ZSRR, z uwzgldnieniem sowietyzacji i stalinizacji; 2) wyjania przyczyny zmian w polityce zagranicznej ZSRR i w polityce wewntrznej pastw satelickich ZSRR po 1956 r.; 3) charakteryzuje proces uniezalenienia si pastw satelickich od ZSRR; 4) wyjania przyczyny rozpadu ZSRR i bloku wschodniego; 5) opisuje przeobraenia ustrojowe w pastwach Europy rodkowo-Wschodniej i rozpoznaje charakterystyczne cechy procesu dekomunizacji w pastwach bloku wschodniego po 1989 r.; 6) synchronizuje najwaniejsze wydarzenia z dziejw wiata, Europy Zachodniej i rodkowo-Wschodniej oraz Polski. 13. Polska w latach 19441948. Ucze: 1) porwnuje terytorium Polski powojennej z terytorium II Rzeczypospolitej oraz analizuje polityczno-spoeczne i gospodarcze skutki zmiany granic;
57
2) charakteryzuje gwne etapy przejmowania wadzy przez komunistw w Polsce, z uwzgldnieniem dziaa opozycji legalnej i podziemia antykomunistycznego; opisuje represje stosowane przez radziecki i polski aparat bezpieczestwa; 3) rozpoznaje charakterystyczne cechy okresu odbudowy i przebudowy gospodarki, z uwzgldnieniem reformy rolnej i nacjonalizacji przemysu. 14. Polska w latach 19481956. Ucze: 1) porwnuje procesy stalinizacji pastwa polskiego i pastw Europy rodkowo-Wschodniej; 2) charakteryzuje system polityczny i spoeczno-gospodarczy Polski w okresie stalinowskim, z uwzgldnieniem Konstytucji z 1952 r.; 3) rozpoznaje charakterystyczne cechy gospodarki centralnie planowanej i ocenia jej skutki; 4) charakteryzuje zjawisko socrealizmu w literaturze i sztuce. 15. Polska w latach 19561980. Ucze: 1) charakteryzuje i porwnuje etapy: 19561970 i 19701980; 2) wyjania przyczyny kryzysw spoeczno-politycznych: 1968 r., 1970 r., 1976 r. i 1980 r.; 3) charakteryzuje dziaalno opozycji w PRL-u; 4) charakteryzuje relacje pastwo-Koci i ocenia rol Kocioa w yciu spoecznym; 5) charakteryzuje kultur i ycie codzienne w Polsce Ludowej. 16. Polska w latach 19801989. Ucze: 1) wyjania ide Solidarnoci i jej wpyw na przemiany spoeczno-polityczne w Polsce; 2) charakteryzuje pastwo i spoeczestwo w czasie stanu wojennego oraz ocenia spoeczno-gospodarcze i polityczne skutki stanu wojennego; 3) opisuje przyczyny i skutki obrad Okrgego Stou; 4) prezentuje oceny polskiej historiograi dotyczce PRL-u. 17. Narodziny III Rzeczypospolitej. Ucze: 1) wyjania midzynarodowe i wewntrzne uwarunkowania procesu odbudowy demokratycznego pastwa po 1989 r.; 2) charakteryzuje proces reformowania gospodarki polskiej; 3) ocenia dokonania III Rzeczypospolitej w polityce zagranicznej. 18. Przemiany cywilizacyjne w drugiej poowie XX w. Ucze: 1) charakteryzuje spoeczno-gospodarcze i techniczne skutki rewolucji naukowo-technicznej, rozpoznajc osignicia nauki i techniki drugiej poowy XX w.;
58
2) rozpoznaje charakterystyczne cechy kultury masowej i elitarnej oraz przemiany obyczajowe drugiej poowy XX w.; 3) charakteryzuje zjawisko kontrkultury i ruchy modzieowe w kulturze zachodniej; 4) charakteryzuje tendencje sakralizacyjne i desakralizacyjne we wspczesnym wiecie, oraz proces dostosowywania si Kocioa katolickiego do wyzwa wspczesnoci.
PODSTAWA PROGRAMOWA PRZEDMIOTU HISTORIA I SPOECZESTWO

IV etap edukacyjny przedmiot uzupeniajcy
Celem zaj historia i spoeczestwo jest poszerzenie wiedzy z zakresu historii z elementami wiedzy o spoeczestwie i wiedzy o kulturze. Ponisza tabela przedstawia przykadowe tematy zaj. Na zajciach mona realizowa bd wtek tematyczny, czyli omwi wybrany temat we wszystkich epokach historycznych, bd wtek epokowy, czyli omwi wszystkie tematy w zakresie wybranej epoki historycznej. Dopuszcza si realizacj wtku tematycznego zaproponowanego przez nauczyciela. Zajcia historia i spoeczestwo powinny obj co najmniej cztery takie wtki (np. cztery wtki tematyczne lub dwa wtki tematyczne i dwa wtki epokowe). DZIEDZICTWO EPOK Epoka Staro- rednio- Nowo- XIX w. XX w. ytno wiecze ytno A1 A2 A3 A4 A5 A6 A7 A8 A9 B1 B2 B3 B4 B5 B6 B7 B8 B9 C1 C2 C3 C4 C5 C6 C7 C8 C9 D1 D2 D3 D4 D5 D6 D7 D8 D9 E1 E2 E3 E4 E5 E6 E7 E8 E9
Tematy zaj 1. Europa i wiat
2. Jzyk, komunikacja i media 3. Kobieta i mczyzna, rodzina 4. Nauka 5. Swojsko i obco 6. Gospodarka 7. Rzdzcy i rzdzeni 8. Wojna i wojskowo 9. Ojczysty Panteon i ojczyste spory
Cele ksztacenia Celem zaj jest pokazanie uczniom zainteresowanym naukami matema wymagania tycznymi i przyrodoznawstwem, e wiedza humanistyczna moe stanowi klucz do rozumienia wiata wspczesnego i pomaga w autoidentykacji oglne
w wiecie.
60
1. Europa i wiat. Ucze:
Treci nauczania wymagania szczegowe A.1.2. charakteryzuje basen Morza rdziemnego jako obszar intenA.1.1. opisuje zasig i konsekwencje ekspansji rzymskiej; wyjania pojcie romanizacji, odwoujc si do wybranych przykadw; sywnego przenikania si kultur w staroytnoci; B.1.1. B.1.2. charakteryzuje wpyw cywilizacyjnego krgu islamskiego na Europ w redniowieczu, w dziedzinie polityki, sztuki, lozoi; charakteryzuje przykady zgodnego i wrogiego wspycia chrzecijan, ydw i muzumanw w wybranym regionie redniowiecznej Europy;
C.1.1. wyjania przyczyny, ktre spowodoway i umoliwiy ekspansj zamorsk Europy u schyku redniowiecza i w epoce nowoytnej; C.1.2. charakteryzuje postaci wybranych wielkich podrnikw pnego redniowiecza i nowoytnoci; D.1.1. opisuje polityk Europy wobec Chin, Indii i Japonii w XIX w.; ocenia znaczenie odkrycia kultur Chin, Indii i Japonii dla cywilizacji europejskiej; D.1.2. przedstawia spory o ocen roli kolonializmu europejskiego dla Europy i terytoriw kolonizowanych; E.1.1. E.1.2. charakteryzuje kontakty i stosunki Stanw Zjednoczonych i Europy w XX w., z uwzgldnieniem polityki, gospodarki i kultury; charakteryzuje stanowiska w sporze o liberalizacj wiatowego handlu i jej konsekwencje.
2. Jzyk, komunikacja i media. Ucze: A.2.1. ocenia rol jzyka greckiego i aciskiego dla rozwoju kultury w stree rdziemnomorskiej i wyjania znaczenie tej wsplnoty jzykowej dla kultury europejskiej; A.2.2. opisuje przykadowe zapoyczenia z jzyka greckiego i aciskiego w jzyku polskim; wyjania znaczenie napisw aciskich czsto powtarzajcych si w kocioach i na cmentarzach, z uwzgldnieniem zabytkw regionu; B.2.1. B.2.2. charakteryzuje grupy jzykowe w Europie i proces ich powstawania; charakteryzuje przekaz ideowy i ikonograczny katedry gotyckiej; analizuje, na wybranych przykadach, redniowieczne formy przekazu zwane bibli dla ubogich;
C.2.1. charakteryzuje kulturowe i spoeczne konsekwencje upowszechnienia druku w epoce nowoytnej; C.2.2. opisuje instytucje i media ksztatujce opini publiczn w dobie owiecenia; D.2.1. charakteryzuje kultur masow spoeczestwa XIX-wiecznego;
61
PODSTAWA PROGRAMOWA HISTORIA I SPOECZESTWO LICEUM
D.2.2. charakteryzuje nowe formy przekazu informacji w spoeczestwie XIX-wiecznym, ze szczeglnym uwzgldnieniem prasy i reklamy oraz fotograi; E.2.1. analizuje obieg informacji w spoeczestwie XX-wiecznym; charakteryzuje znaczenie nowych form w komunikacji spoecznej, z uwzgldnieniem radia, telewizji, lmu i Internetu; analizuje, w jaki sposb dostpne czowiekowi formy przekazu wpywaj na tre przekazu; analizuje przykady manipulacji jzykowych w propagandzie politycznej i reklamie.
E.2.2.
3. Kobieta i mczyzna, rodzina. Ucze: A.3.1. analizuje, na wybranych przykadach, obrazy mioci, role kobiety i mczyzny oraz model rodziny w Biblii; A.3.2. analizuje, na wybranych przykadach, obrazy mioci, role kobiety i mczyzny oraz model rodziny w kulturze staroytnej Grecji i Rzymu; B.3.1. wyjania wpyw kultury arabskiej i prowansalskiej na europejski model mioci dworskiej w redniowieczu i ocenia trwao tego modelu; opisuje i porwnuje miejsce dziecka w yciu spoecznym w redniowieczu, w epoce nowoytnej oraz w XIX i w XX w.;
B.3.2.
C.3.1. charakteryzuje polsk obyczajowo w epoce nowoytnej; analizuje na przykadach ikonogracznych, pamitnikarskich i epistologracznych sarmackie wzorce zachowa i ocenia trwao tych wzorcw; C.3.2. analizuje model ksztacenia polskiego szlachcica w epoce nowoytnej; D.3.1. opisuje, na wybranych przykadach, wzory mioci romantycznej i analizuje trwao tego wzorca kulturowego; D.3.2. wyjania przemiany ycia spoecznego sprzyjajce emancypacji kobiet i przejawy tego procesu; E.3.1. analizuje, na wybranych przykadach, przemiany obyczajowe w wiecie zachodnim w XX w., z uwzgldnieniem rewolucji obyczajowej lat 60.; analizuje zmiany modelu rodziny w XX w., z uwzgldnieniem przemian zaistniaych w yciu spoeczestwa polskiego.
E.3.2.
4. Nauka. Ucze: A.4.1. charakteryzuje dorobek nauki greckiej w zakresie lozoi, geometrii, zyki, astronomii i medycyny; A.4.2. wyjania antyczne korzenie wspczesnych dyscyplin naukowych; B.4.1. opisuje genez uniwersytetu i jego organizacj;
62
B.4.2.
wyjania przyczyny trwaoci idei uniwersyteckiej;
C.4.1. opisuje funkcjonowanie nowoytnej republiki uczonych (republiques des lettres); charakteryzuje instytucje nowoytnej nauki (akademia, encyklopedia); C.4.2. ocenia dziedzictwo owieceniowego racjonalizmu w wiecie wspczesnym; D.4.1. charakteryzuje XIX-wieczn fascynacj postpem; D.4.2. charakteryzuje konsekwencje darwinizmu i teorii psychoanalizy w naukach spoecznych i reeksji etycznej w XIX i XX w.; E.4.1. E.4.2. analizuje wybrane interpretacje socjologiczne odnoszce si do przemian ycia spoecznego w XX w.; przedstawia wspczesne spory etyczne wok uprawnie i granic poznawczych nauki.
5. Swojsko i obco. Ucze: A.5.1. opisuje greckie i rzymskie pojcia barbarzycy; charakteryzuje, na wybranych przykadach, kontakty Grekw i Rzymian z ludami uwaanymi przez nich za barbarzycw; A.5.2. wyjania na przykadach staroytnych Grekw i Rzymian fenomen uznawania wasnej kultury za kultur prawdziwie ludzk; B.5.1. B.5.2. wyjania genez i konsekwencje antyjudaizmu w redniowiecznej Europie; analizuje, na wybranych przykadach, postrzeganie swojskoci i obcoci w okresie krucjat;
C.5.1. charakteryzuje i ocenia postawy Europejczykw wobec mieszkacw zdobywanych i odkrywanych ziem w epoce nowoytnej; C.5.2. wyjania rnice midzy owieceniow koncepcj tolerancji a wspczesnym rozumieniem tego pojcia; D.5.1. charakteryzuje obecno mitu szlachetnego dzikusa w literaturze epoki, opisuje europejskie wyobraenia o mieszkacach innych kontynentw zawarte w literaturze przygodowej; D.5.2. charakteryzuje i ocenia idee nacjonalizmu i rasizmu w XIX w.; E.5.1. E.5.2. analizuje wielokulturowo spoeczestwa II Rzeczypospolitej; analizuje, na wybranych przykadach, wspczesne spoeczestwa wielokulturowe.
6. Gospodarka. Ucze: A.6.1. opisuje formy wymiany handlowej w wiecie staroytnym; A.6.2. opisuje pocztki pienidza i wyjania konsekwencje pojawienia si pienidza w obrocie handlowym; B.6.1. opisuje rne formy kredytowania przedsiwzi handlowych (i innych) w staroytnoci, redniowieczu i nowoytnoci; wyjania niezbdno kredytu dla funkcjonowania gospodarki rynkowej;
63
B.6.2.
wyjania stosunek Kocioa do bogactwa i bogacenia si w redniowieczu;
C.6.1. opisuje instytucje wane dla rozwoju gospodarki kapitalistycznej (np. bank, gied, weksel); charakteryzuje ponadregionalne wizi gospodarcze w epoce nowoytnej; C.6.2. wyjania genez gospodarki kapitalistycznej w Europie i ocenia rol, jak odegra kapitalizm w zapewnieniu Europie pierwszestwa w nowoytnym wiecie; D.6.1. charakteryzuje gospodark kapitalistyczn w XIX w.; opisuje miasto przemysowe; wyjania znaczenie kwestii robotniczej; D.6.2. charakteryzuje pogldy entuzjastw kapitalizmu oraz przedstawia krytyczne opinie na temat gospodarki kapitalistycznej w XIX w.; wyjania gwne zaoenia marksowskiej teorii ekonomicznej; E.6.1. E.6.2. charakteryzuje gospodark realnego socjalizmu i jej konsekwencje; wyjania, czym jest pastwo opiekucze, i opisuje jego genez; opisuje kilka odmiennych przykadw wspczesnych pastw opiekuczych; przedstawia argumenty w sporze o efektywno i sprawiedliwo pastwa opiekuczego.
7. Rzdzcy i rzdzeni. Ucze: A.7.1. wyjania pojcie obywatel i obywatelstwo w polis ateskiej i w republikaskim Rzymie; A.7.2. wyjania recepcj antycznego pojcia obywatel w pniejszych epokach, z uwzgldnieniem Rzeczypospolitej przedrozbiorowej; B.7.1. charakteryzuje zakres wadzy cesarza, papiea i krla oraz ich wzajemne relacje w redniowieczu; opisuje zakres wadzy samorzdu miejskiego w redniowiecznym miecie; analizuje relikty wiata feudalnego w pniejszych epokach;
B.7.2.
C.7.1. analizuje funkcjonowanie staropolskiego parlamentaryzmu na tle porwnawczym; C.7.2. analizuje i ocenia zjawisko oligarchizacji ycia politycznego i rozwoju klienteli jako nieformalnego systemu wadzy w I Rzeczypospolitej; D.7.1. analizuje, na wybranych przykadach, zjawisko rewolucji spoeczno-politycznej i jego ideowe korzenie; D.7.2. analizuje, na wybranych przykadach, ruch anarchistyczny; E.7.1. E.7.2. analizuje, na wybranych przykadach, dziaalno opozycji politycznej w PRL; objania pojcie antyutopii, odwoujc si do prac Orwella i Huxleya.
8. Wojna i wojskowo. Ucze: A.8.1. charakteryzuje, na wybranych przykadach, strategi Aleksandra Wielkiego i Juliusza Cezara;
64
A.8.2. charakteryzuje organizacj i technik wojenn armii rzymskiej; B.8.1. B.8.2. charakteryzuje etos rycerski; wyjania, na wybranych przykadach, koncepcj wojny sprawiedliwej i niesprawiedliwej w redniowieczu;
C.8.1. analizuje przyczyny i nastpstwa wojen religijnych w nowoytnej Europie; C.8.2. charakteryzuje wybrane sylwetki wodzw i ich strategi z okresu Rzeczypospolitej przedrozbiorowej; D.8.1. charakteryzuje, na wybranych przykadach, strategi Napoleona I; analizuje czarn i bia legend napoleosk; wyjania rnice w ocenie Napoleona I w Polsce i w innych pastwach europejskich; D.8.2. charakteryzuje i porwnuje trzy koncepcje stworzenia adu wiatowego: Pax Romana, Pax Britanica i Pax Americana; E.8.1. E.8.2. analizuje wybrane przepisy prawa midzynarodowego o wojnie; charakteryzuje ruch pacystyczny; charakteryzuje wizj globalnej zagady obecn w literaturze i lmach science-ction.
9. Ojczysty Panteon i ojczyste spory. Ucze: A.9.1. charakteryzuje, na wybranych przykadach, antyczne wzory bohaterstwa, onierza i obrocy ojczyzny oraz ich recepcj w polskiej myli politycznej, tradycji literackiej oraz edukacyjnej pniejszych epok; A.9.2. charakteryzuje antyczny wzorzec obywatela oraz jego recepcj w polskiej myli i praktyce politycznej pniejszych epok; B.9.1. B.9.2. C.9.1 charakteryzuje, na wybranych przykadach, koncepcje polityczne wadcw z dynastii piastowskiej; charakteryzuje oraz ocenia, na wybranych przykadach, rol ludzi Kocioa w budowie pastwa polskiego; charakteryzuje, na wybranych przykadach, postawy obywateli wobec wyzwa epoki (XVIXVIII w.); charakteryzuje i ocenia polityczne koncepcje nurtu insurekcyjnego oraz nurtu realizmu politycznego;
C.9.2. charakteryzuje spory o przyczyny upadku I Rzeczypospolitej; D.9.1
D.9.2. charakteryzuje spory o ocen dziewitnastowiecznych powsta narodowych; E.9.1. charakteryzuje spory o ksztat Polski w XX w., uwzgldniajc cezury 1918 r., 19441945, 1989 r., oraz prezentuje sylwetki czoowych uczestnikw tych wydarze; charakteryzuje postawy spoeczne wobec totalitarnej wadzy, uwzgldniajc rnorodne formy oporu, oraz koncepcje wsppracy lub przystosowania.
E.9.2.
65

Zajcia historia i spoeczestwo su poszukiwaniu dziedzictwa epok, zatem maj zarwno charakter poznawczy, jak i wychowawczy. Ich celem jest utrwalenie pozytywnej postawy wobec przeszoci gotowoci do podjcia dziedzictwa. Treci nauczania wydobywaj poszczeglne wtki dziedzictwa kulturowego, wane z perspektywy wspczesnej, nawet takie, ktre s drugorzdne z perspektywy epoki, do ktrej przynale. Szczeglnie zalecane jest szerokie uwzgldnianie problematyki ojczystej i regionalnej. Zajcia powinny mie charakter interdyscyplinarny, a poszczeglne wtki mog by realizowane przez nauczycieli rnych specjalnoci (np. historia, wiedza o kulturze, lologia klasyczna, lozoa). Zajcia powinny by prowadzone z wykorzystaniem bogatego spektrum tekstw kultury: pimiennictwa, nagra muzycznych, ikonograi, lmoteki, ze szczeglnym uwzgldnieniem dorobku kultury polskiej oraz wasnego regionu.
KOMENTARZ DO PODSTAWY PROGRAMOWEJ PRZEDMIOTW HISTORIA ORAZ HISTORIA I SPOECZESTWO

Dorota Babiaska, Jerzy Bracisiewicz, Jolanta Choiska-Mika, Grayna Oka, Aleksander Pawlicki
Koncepcja podstawy programowej historii i spoeczestwa oraz historii W Polsce nauczanie historii penio zawsze szczegln rol wiedz historyczn uznaje si za spoiwo narodowej i cywilizacyjno-kulturowej wsplnoty, co wywouje bardzo wysokie oczekiwania wobec osb i instytucji, biorcych udzia w tworzeniu i realizacji koncepcji szkolnej edukacji historycznej. Winna ona nie tylko zaznajamia uczniw z dziedzictwem minionych epok, ale rwnie ksztatowa ich postawy wprowadza w oglnoludzki system wartoci, wpaja wartoci zwizane z tradycj, zwaszcza ojczyst, umacnia przywizanie do idei wolnoci i tolerancji, przygotowywa do uczestnictwa w yciu publicznym, pomaga lepiej zrozumie otaczajcy wiat i mechanizmy ycia spoecznego. Celem edukacji historycznej, na ktry kadzie nacisk wspczesna dydaktyka, jest rwnie zaznajomienie uczniw z warsztatem historyka i ksztatowanie tzw. mylenia historycznego oraz umiejtnoci pozwalajcych na twrczy i aktywny udzia w procesie poznawczym. W obecnej podstawie programowej wyrniono trzy zasadnicze obszary rozwijania kompetencji historycznych uczniw w cigu caego toku nauczania: 1) chronologia historyczna, 2) analiza i interpretacja historyczna, 3) tworzenie narracji historycznej. Z tymi obszarami wi si wymagania tzw. wymagania oglne waciwe dla danego etapu edukacyjnego, cile podporzdkowane celom ksztacenia i uwzgldniajce wiek oraz rozwj umysowy uczniw. Wymagania oglne zostay w dokumencie przedstawione w formie opisu osigni obowizujcych uczniw na okrelonym etapie szkolnej edukacji historycznej. Etap II Chronologia historyczna Ucze posuguje si podstawowymi okreleniami czasu historycznego: okres p.n.e., n.e., tysiclecie, wiek, rok; przyporzdkowuje fakty historyczne datom; oblicza upyw czasu midzy wydarzeniami historycznymi i umieszcza je na linii chronologicznej; dostrzega zwizki teraniejszoci z przeszoci.
I. Oglne uwagi o realizacji podstawy programowej historii i spoeczestwa oraz historii
67
Etap III
Chronologia historyczna Ucze sytuuje wydarzenia, zjawiska i procesy historyczne w czasie oraz porzdkuje je i ustala zwizki poprzedzania, rwnoczesnoci i nastpstwa; dostrzega zmiany w yciu spoecznym oraz cigo w rozwoju kulturowym i cywilizacyjnym. Ucze porzdkuje i synchronizuje wydarzenia z historii powszechnej oraz dziejw ojczystych; dostrzega zmienno i dynamik wydarze w dziejach, a take cigo procesw historycznych. Ucze porzdkuje i synchronizuje wydarzenia z historii powszechnej oraz dziejw ojczystych; dostrzega zmienno i dynamik wydarze w dziejach, a take cigo procesw historycznych.
IV P
IV R
Etap II
Analiza i interpretacja historyczna Ucze odpowiada na proste pytania postawione do tekstu rdowego, planu, mapy, ilustracji; pozyskuje informacje z rnych rde oraz selekcjonuje je i porzdkuje; stawia pytania dotyczce przyczyn i skutkw analizowanych wydarze historycznych i wspczesnych. Ucze wyszukuje oraz porwnuje informacje pozyskane z rnych rde i formuuje wnioski; dostrzega w narracji historycznej warstw informacyjn, wyjaniajc i oceniajc; wyjania zwizki przyczynowo-skutkowe analizowanych wydarze, zjawisk i procesw historycznych; wyjania znaczenie poznawania przeszoci dla rozumienia wiata wspczesnego. Ucze analizuje wydarzenia, zjawiska i procesy historyczne w kontekcie epoki i dostrzega zalenoci pomidzy rnymi dziedzinami ycia spoecznego; rozpoznaje rodzaje rde; ocenia przydatno rda do wyjanienia problemu historycznego; dostrzega wielo perspektyw badawczych oraz wielorakie interpretacje historii i ich przyczyny. Ucze analizuje wydarzenia, zjawiska i procesy historyczne w kontekcie epok i dostrzega zalenoci pomidzy rnymi dziedzinami ycia spoecznego; rozpoznaje rodzaje rde; ocenia przydatno rda do wyjanienia problemu historycznego; dostrzega wielo perspektyw badawczych oraz wielorakie interpretacje historii i ich przyczyny.
III
IV P
IV R
68
Etap II
Tworzenie narracji historycznej Ucze tworzy krtk wypowied o postaci i wydarzeniu historycznym, posugujc si poznanymi pojciami; przedstawia wasne stanowisko i prbuje je uzasadni. Ucze tworzy narracj historyczn integrujc informacje pozyskane z rnych rde; tworzy krtkie wypowiedzi: plan, notatk, rozprawk, prezentacj; przedstawia argumenty uzasadniajce wasne stanowisko. Ucze tworzy narracj historyczn w ujciu przekrojowym lub problemowym; dostrzega problem i buduje argumentacj, uwzgldniajc rne aspekty procesu historycznego; dokonuje selekcji i hierarchizacji oraz integruje pozyskane informacje z rnych rde wiedzy. Ucze tworzy narracj historyczn w ujciu przekrojowym lub problemowym; dostrzega problem i buduje argumentacj, uwzgldniajc rne aspekty procesu historycznego; dokonuje selekcji i hierarchizacji oraz integruje pozyskane informacje z rnych rde wiedzy.
III
IV P
IV R
Jednoczenie wymagania oglne zapewniaj spjno caemu dokumentowi, stanowic punkt odniesienia dla wymaga szczegowych oraz treci nauczania, wspomagaj ich integracj i interpretacj. Zwaszcza funkcja integracyjna warta jest podkrelenia: wymagania szczegowe skadaj si bowiem w sposb naturalny w wiksze caoci, jakimi s np. problemowe ujcia duego wycinka dziejw czy opisy dugotrwaych procesw historycznych. Zarwno w praktyce lekcyjnej, jak i w narracjach podrcznikowych czy w materiaach egzaminacyjnych nie naley poprzestawa na wyliczonych w podstawie programowej wymaganiach szczegowych, ale rwnie dokonywa ich integracji, zgodnie z wymaganiami oglnymi. Materia przewidziany dla kadego etapu edukacyjnego zosta podzielony na jednostki/ komponenty tematyczne, ktrych tytuy pomagaj okreli zakres merytoryczny przekazywanych treci. Wymagania szczegowe uatwiaj konkretyzacj, w tym take sugeruj moliwe rozwinicie (bd zawenie) omawianej problematyki. Kady nauczyciel indywidualnie projektuje proces dydaktyczny, a wymagania oglne peni rol drogowskazu. Jednoczenie wskazuj one moliwe rozwizania praktyczne, suce ksztaceniu umiejtnoci uczniw. I tak np. wymaganie oglne dla II etapu edukacyjnego Analiza i interpretacja historyczna: Ucze odpowiada na proste pytania do tekstu rdowego, planu, mapy, ilustracji, pozyskuje informacje z rnych rde oraz selekcjonuje je i porzdkuje sugeruje wrcz konkretne formy pracy z uczniem. wiczenie powyszych kom-
69
petencji winno si odbywa na kadej niemal lekcji, niezalenie od omawianego tematu. Raz jeszcze zatem naley powtrzy, e zapisy podstawy nie ograniczaj autonomii nauczyciela w doborze metod pracy i treci nauczania. Jednak ich wybr i ukad powinien zosta podporzdkowany zakadanym osigniciom uczniw. Zalecane jest, by kady nauczyciel sporzdzi, w oparciu o podstaw programow, wasny plan pracy, uwzgldniajcy potrzeby i moliwoci konkretnego zespou uczniowskiego. Naley jednak unika przesadnego rozbudowywania treci. Warto natomiast jak najwicej czasu powici na ksztacenie umiejtnoci krytycznej analizy rnego typu rde, synchronizowania wydarze w czasie, ich interpretacji i innych, wymienionych w celach ksztacenia dla danego etapu, kompetencji. Std wynika m.in., e w wewntrzszkolnym systemie oceniania mog znale si rwnie wymagania nieuwzgldnione w podstawie programowej. Ukad treci nauczania Zachowanie zakadanej przez twrcw reformy cigoci programowej wymaga, by kady nauczyciel, niezalenie od typu szkoy, zna ca podstaw i wymagania dla kolejnych etapw. Podstawa programowa zakada, e uczniowie szkoy podstawowej, poczwszy od klasy IV do VI, tak jak to miao miejsce dotychczas, realizowa bd przedmiot historia i spoeczestwo. Ma on charakter propedeutyczny zaznajamia z podstawowymi pojciami historycznymi i kategoriami spoecznymi, chronologi, przypominajc bardziej obrazy z dziejw ni regularny wykad o przeszoci. Istotn nowoci podstawy jest poczenie programowe cyklu gimnazjalnego i ponadgimnazjalnego. Przyjcie powyszej zasady spowodowao inny, od dotychczas stosowanego, ukad treci nauczania. W gimnazjum ucze zapozna si z histori Polski i wiata do 1918. Materia obejmujcy dzieje po I wojnie wiatowej a po czasy wspczesne zosta przeniesiony do pierwszej klasy szkoy ponadgimnazjalnej. Takie wzmocnienie historii najnowszej w obecnej podstawie wynika z przekonania, e znajomo historii XX wieku stanowi klucz do lepszego zrozumienia otaczajcego wiata, mechanizmw ycia spoeczno-politycznego i wydarze dnia dzisiejszego, sprzyjajc zarazem podnoszeniu wiadomoci obywatelskiej. Dotychczasowy ukad treci, w ktrym dzieje najnowsze omawiano co prawda dwukrotnie (raz w gimnazjum i ponownie w szkole ponadgimnazjalnej), ale zawsze pod koniec etapu edukacyjnego, w szkolnej praktyce ujawni liczne wady dowiadczenie pokazao, e brak czasu zmusza nauczyciela do szybkiego, pobienego, a co za tym idzie bardzo powierzchownego omawiania niezwykle skomplikowanych problemw historii poprzedniego stulecia. Owocuje to sab znajomoci dziejw najnowszych wrd absolwentw zarwno gimnazjum, jak te szkoy redniej.
70
Rozwizania przyjte w obecnej podstawie poczenie programowe cyklu gimnazjalnego i ponadgimnazjalnego umoliwi nauczycielowi rzetelne omwienie caego materiau, take dotyczcego wczeniejszych epok, a uczniowi uatwi jego przyswojenie. Egzaminem gimnazjalnym bd objte tylko treci omawiane w gimnazjum a wic historia do 1918 r. Egzamin maturalny natomiast odwoywa si bdzie do wiedzy i umiejtnoci nabytych przez uczniw w toku caej szkolnej edukacji historycznej. W szkole ponadgimnazjalnej uczniowie bd musieli dokona wyboru dalszej drogi ksztacenia, w tym rwnie podj decyzj co do przedmiotw realizowanych w zakresie rozszerzonym. Historia na poziomie rozszerzonym to pogbiony, erudycyjny kurs, o duym wymiarze godzin, przygotowujcy do studiw wyszych, zwaszcza na kierunkach humanistycznych i spoecznych. Uczniowie decydujcy si na inn ciek, np. prol biologiczno-chemiczny, realizowa bd obowizkowy przedmiot historia i spoeczestwo. Dziedzictwo epok. W zamierzeniu twrcw podstawy zajcia z tego przedmiotu maj pomc zrozumie uczniom zainteresowanym naukami cisymi i eksperymentalnymi, jak wana jest historyczna cigo i jak wiele dowiadcze wspczesnych jest zakorzenionych w dowiadczeniach poprzednich pokole.
1. Szkoa podstawowa klasy IVVI (II etap edukacyjny)

Nowa podstawa programowa z historii i spoeczestwa dla szkoy podstawowej obejmuje treci ksztacenia dwch przedmiotw: historii i wiedzy o spoeczestwie. Zgodnie z przyjtym zaoeniem uprzywilejowane miejsce w nowej podstawie wyznaczono treciom historycznym (stanowi 3/4 treci nauczania). Treci spoeczne pozwalaj umieci wiedz historyczn w kontekcie wspczesnym, bliszym uczniowi. Istotn rol przypisujemy zatem budowaniu powiza pomidzy przeszoci a teraniejszoci. Oba wymiary: historyczny i spoeczny warto postrzega jako komplementarne po to, aby gbiej odczytywa tradycj w kontekcie wspczesnych przeobrae kulturowych. Jakie s cele nauczania? Nauczanie historii i spoeczestwa w szkole podstawowej ma charakter propedeutyczny, co oznacza, e stanowi ono wprowadzenie i przygotowanie do systematycznego kursu historii i wiedzy o spoeczestwie w gimnazjum. Nauczanie propedeutyczne suy rozbudzaniu w uczniach zainteresowania przeszoci i odkrywaniu przez nich bogactwa oraz zoonoci otaczajcego ich wiata. Dobr treci ksztacenia w podstawie programowej, bardzo selektywny, wskazuje na dominacj w nauczaniu celw ksztaccych i wychowawczych. Podstawowe umiejtnoci intelektualne oraz te zwizane z uczestnictwem w yciu spoecznym wyeksponowane zostay w wymaganiach oglnych podstawy.
II. Szczegowe uwagi o realizacji podstawy programowej
71
Najoglniej rzecz ujmujc, podstawa stawia na: mylenie chronologiczne z naciskiem na dostrzeganie relacji pomidzy przeszoci a wspczesnoci, tworzenie narracji historycznej z uwzgldnieniem pojcia czasu, przestrzeni, cigoci i zmiany, stosowanie poj historycznych w opisywaniu i wyjanianiu wydarze historycznych, korzystanie z rnych rde informacji oraz dokonywanie ich selekcji i oceny przydatnoci do rozwizywania rozmaitych zada, stawianie pyta oraz formuowanie wasnego stanowiska. Wychowujca rola nauczania w szkole podstawowej zorientowana jest na wszechstronne ksztatowanie osobowoci uczniw. Tote nadrzdn kategori jest koncepcja tosamoci ujmowanej jako moliwe samoidentykacje z rodzin, spoecznoci lokaln, grup etniczn, narodem, pastwem, spoecznociami europejsk i wiatow. Istota wychowania najpeniej wyraa si w promowanych w podstawie wartociach uniwersalnych takich jak: sprawiedliwo, prawda, rwno, wolno, patriotyzm, tolerancja oraz poszanowanie praw czowieka. Niezwykle wane na tym etapie jest budowanie w uczniach przekonania o potrzebie i sensie podejmowania aktywnoci spoecznej. Czego nauczamy? Tytuy 29 jednostek tematycznych daj orientacj, co do zawartoci podstawy programowej dla klas IVVI szkoy podstawowej. Problematyka z zakresu wiedzy o spoeczestwie rozwinita zostaa w siedmiu jednostkach tematycznych odnoszcych si do rnorodnych krgw ycia spoecznego czowieka: rodziny, szkoy, spoecznoci lokalnej i regionalnej, spoecznoci narodowej, europejskiej i wiatowej. Prawie kada jednostka zawiera treci odnoszce si do rnych dziedzin historii. Dobrze ilustruje to zagadnienie maej Ojczyzny, stanowice inspiracj dla zintegrowanego nauczania treci historycznych i spoecznych. W podstawie na plan pierwszy wysunito histori ojczyst. Proponowana tematyka ma rozlegy zakres czasowy, od zaoenia pastwa polskiego do czasw wspczesnych, a ujta zostaa w 20 jednostkach. Treci historyczne obejmuj rozmaite obszary aktywnoci czowieka: polityk, gospodark, kultur i nauk. Zagadnienia z krgu historii politycznej stanowi okoo 50% treci nauczania. Pozostae jednostki tematyczne reprezentuj histori kultury i nauk oraz histori spoeczno-gospodarcz. Z historii Europy odwoano si do tych elementw dorobku kultury greckiej, rzymskiej i judeochrzecijaskiej, ktre tworz podstaw tosamoci kulturowej Polski i Europy. Podstawa wprowadza rwnie rudymentarn wiedz z zakresu badania historii. Obejmuje ona nastpujce problemy: co to jest historia? co to s rda historyczne? na czym polega praca historyka?
72
Rekomendowane w podstawie podejcie chronologiczne w realizacji treci historycznych zasuguje na szczeglne zaakcentowanie. Podyktowane jest w znacznym stopniu postulatem metodologicznym, ktry gosi, e istnieje relacja pomidzy myleniem chronologicznym a myleniem historycznym, postrzeganym w kategorii swoistej umiejtnoci historycznej. Na ten wanie typ odniesie wskazuj zapisy wymaga oglnych odnoszce si do chronologii historycznej oraz analizy i interpretacji historycznej, zalecajce odkrywanie zwizkw czasowych pomidzy faktami od przeszoci do teraniejszoci. Warto podkreli, e zastosowanie na tym etapie nauczania metody regresywnej jest rwnie uzasadnione w przypadku, gdy punktem wyjcia jest wspczesno. Dobr ilustracj tego sposobu ksztatowania orientacji uczniw w czasie stanowi wymaganie: zbiera informacje o rozmaitych formach upamitniania postaci i wydarze z przeszoci maej Ojczyzny. Jednoczenie przyjty zakres odstpstwa od zasady chronologii nie powinien utrudnia ksztatowania podstawowych poj charakteryzujcych proces historyczny: przyczyny i skutku, cigoci i zmiany oraz rozwoju. Zadeklarowany w podstawie programowej zwrot w kierunku przypisania historii pozycji dominujcej, co wyraa si w stosunku treci historycznych do spoecznych (w przyblieniu 3:1), zobowizuje do zachowania waciwych proporcji pomidzy zagadnieniami z zakresu obu przedmiotw. Wane jest rwnie to, by przyjty w podstawie programowej ukad komponentw historycznych i spoecznych nie zosta potraktowany jako jedyny moliwy sposb organizacji treci nauczania. Podstawa programowa dopuszcza, a nawet sugeruje wypracowanie rozmaitych koncepcji, o ile sprzyjaj one penej realizacji celw ksztacenia i uwzgldniaj integralny charakter ksztacenia na tym etapie edukacji. Prezentowane w podstawie treci nauczania powinny by ujmowane w narracje wyobraeniowe. Wynika to z przekonania, e na poziomie konkretno-obrazowym tre spostrzee i wyobrae pozostaje w cisym zwizku z operacjami umysowymi uczniw, w tym z ksztatowaniem poj historycznych. Wybierajc form narracji, mona odwoa si do utrzymujcych si jeszcze na tym etapie zainteresowa uczniw baniami, legendami i opowieciami oraz do wzrastajcego w nich zaciekawienia histori. Ucze na tym etapie ju interesuje si prawdziwoci opowieci, stawiajc pytania, jak byo naprawd. W ramach kursu propedeutycznego warto od razu udzieli uczniowi wskazwek, co do skutecznych sposobw uczenia si historii i zachci go do reeksji nad przyjmowanymi strategiami uczenia si. Jak czyta wymagania szczegowe? Wyrnione w podstawie dwie grupy wymaga: oglne i szczegowe, rozumiane s jako opisy osigni uczniw obowizujce na II etapie edukacyjnym w zakresie nauczania historii i spoeczestwa. Z zaoenia wymagania oglne, penic funkcj nadrzdn, powinny by postrzegane w kategoriach
73
spjnoci z treciami nauczania. Oznacza to, e waciwa interpretacja wymaga szczegowych jest moliwa, gdy uwzgldnimy zarwno ich odniesienia do treci nauczania (sygnalizowanych tytuami jednostek tematycznych), jak rwnie do wymaga oglnych. Warto rwnie zwrci uwag, e wykorzystywane przy formuowaniu wymaga szczegowych czasowniki wyranie okrelaj zasb najistotniejszych umiejtnoci dla ksztacenia na tym etapie edukacyjnym. Zwaywszy na czstotliwo ich wystpowania daje si ustali najbardziej preferowane dyspozycje umysowe (wiadomo, umiejtno): opisuje, wyjania, umiejscawia w czasie i przestrzeni, uywa poj, rozrnia, porwnuje, formuuje opini. W tym kontekcie przywoa mona zapisy wymaga odnoszce si do ksztatowania u uczniw pojcia czasu i przestrzeni. Przykad Wymaganie szczegowe: ucze umiejscawia w czasie powstanie listopadowe i powstanie styczniowe. Rezultatu nauczania nie sprowadzamy wycznie do podania dat obu wydarze. Moemy przyj, e wskanikiem osignicia wymagania: umiejscawia w czasie (sytuowa) s czynnoci wyraone czasownikiem operacyjnym: przyporzdkowuje dat do wydarzenia, zaznacza wydarzenie na osi chronologicznej, ustala kolejno wydarze (nastpstwo, poprzedzanie) itd. Przykad Wymaganie szczegowe: ucze wskazuje na mapie granice II Rzeczypospolitej oraz wymienia jej ssiadw. Wskanikiem osignicia wymagania s czynnoci wyraone czasownikiem operacyjnym: zaznacza granice II Rzeczypospolitej na mapie lub lokalizuje (sytuuje) granice II Rzeczypospolitej na mapie. Wskazanie przez lokalizacj (usytuowanie) mona okreli tylko przez odniesienie do innych obiektw (pastw, krain, rzek itd.). Zapis wymienia jej ssiadw traktujemy jako odrbne wymaganie, przy czym rdem informacji dla uczniw jest mapa. Przykad Wymaganie szczegowe: ucze wskazuje na mapie pastwa, ktre przyjy najwicej emigrantw z ziem polskich. Warunkiem koniecznym do osignicia tego wymagania przez ucznia jest opanowanie innych sprawnoci poredniczcych (czstkowych), postrzeganych jako niezbdne (rozpoznawanie znakw umownych na mapie, stosowanie legendy mapy itd.). Zauwamy, e w proponowanym zbiorze uszczegowionych wymaga wraz z wyraajcymi ich tre czasownikami moemy wyrni dyspozycje umysowe (wiadomo, umiejtno) o rnym stopniu zoonoci. Przykad Wymaganie szczegowe: ucze odrnia histori rozumian jako dzieje, przeszo, od historii rozumianej jako opis dziejw przeszoci. Operacja odrniania (rozrniania) zwizana jest z postrzeganiem rnicy i wskazywaniem (za-
74
znaczaniem, wybieraniem), czy dane wydarzenia lub pojcia s takie same, czy odmienne. Przykad Wymaganie szczegowe: ucze opisuje ycie dworskie na Wawelu w okresie panowania Zygmuntw, uywajc poj: dwr, paziowie, komnata, arras. Wnioskujemy, e odnosi si ono nie tylko do opanowania poj zalecanych przez podstaw, ale przede wszystkim do posugiwania si nimi w wypowiedzi konstruowanej przez ucznia. Warunkiem osignicia tak zaprojektowanego wymagania (docelowego): uywa poj jest ustalenie, jakie wymagania czstkowe porednicz w ksztatowaniu tej dyspozycji umysowej. Uczenie si w tym przypadku obejmuje rozmaite czynnoci: nazywania i rozpoznawania obiektw czy wydarze odpowiadajcych danemu pojciu, porwnywania poj pod wzgldem cech podobnych i rnicujcych itd. *** Wymagania szczegowe dostarczaj niewtpliwie najbardziej oczywistego dowodu na konieczno ukierunkowania nauczania na umiejtnoci w powizaniu z treciami historycznymi i spoecznymi, z uwzgldnieniem ich specyki. Podstawa programowa znaczc warto przypisuje rnorodnym rdom informacji historycznej (tekst rdowy, plan, mapa, ilustracja), z ktrych ucze wydobywa wiadomoci niezbdne do rozwizania rozmaitych zada. Tym samym podstawa programowa promuje taki model nauczania, w ktrym nauczyciel jest organizatorem procesu dydaktycznego. Z punktu widzenia nabywanych sprawnoci model ten jest funkcjonalny, poniewa pozwala zachowa rwnowag pomidzy rnorodnymi celami ksztacenia.
2. Gimnazjum (III etap edukacyjny)

Najistotniejsz zmian wprowadzon przez now podstaw jest zespolenie programowe gimnazjum i I klasy szkoy ponadgimnazjalnej w czteroletni cykl. Zmiana ta jest szczeglnie wana z punktu widzenia szkoy gimnazjalnej. Dziki temu, e ograniczenie zakresu chronologicznego nie pocigno redukcji caociowej puli godzin, nauczyciel historii w gimnazjum bdzie mia wicej czasu na dokadne zapoznanie modziey z dziejami Polski, Europy i wiata. Daje to moliwo poszerzenia i uporzdkowania wyniesionej ze szkoy podstawowej wiedzy historycznej oraz rozwinicia umiejtnoci zwizanych z szeroko rozumianym myleniem historycznym. Dominujcy w gimnazjum ukad chronologiczny pozwala take na peniejsze ukazanie miejsca Polski w dziejach powszechnych. Jakie s cele nauczania? III etap edukacyjny (gimnazjum) jest niezwykle istotny w procesie przygotowania modego czowieka do samodzielnego, odpowiedzialnego funkcjonowania we wspczesnym wiecie. Z punktu widzenia ksztacenia historycznego, to wanie na etapie gimnazjalnym ucze poznaje najwaniejsze postacie, wydarzenia i procesy wpywajce na nasz wiadomo historyczn, kultur
75
materialn i duchow. Wiedza ta pozwala na kontynuowanie procesu budowania wasnej tosamoci narodowej i obywatelskiej. Umoliwia ona take coraz bardziej samodzielne porzdkowanie wiata wartoci. Naczelne cele nauczania historii w gimnazjum zwizane s przede wszystkim z ksztaceniem umiejtnoci swobodnego posugiwania si chronologi. W procesie nauczania warto wic zwrci uwag na takie umiejtnoci proste jak: sytuowanie wydarze i procesw historycznych w czasie, ustalanie zwizkw poprzedzania, rwnoczesnoci i nastpstwa. Pomocny w realizacji tych celw jest bez wtpienia zaproponowany przez autorw podstawy programowej chronologiczny ukad treci nauczania. Dziki temu moliwe bdzie przygotowanie ucznia w kierunku ksztacenia bardziej zoonych umiejtnoci, obejmujcych midzy innymi samodzielne dostrzeganie zmian w yciu spoecznym oraz cigoci w rozwoju kulturowym i cywilizacyjnym. Kolejna grupa celw nauczania historii w gimnazjum czy si z ksztatowaniem umiejtnoci zwizanych z samodzieln analiz i interpretacj wydarze i postaci historycznych. Koczcy III etap edukacji ucze powinien umie wyszukiwa i porwnywa informacje pochodzce z rnych rde oraz samodzielnie formuowa wnioski. Warto rwnie zwrci uwag na ksztatowanie krytycznego podejcia do narracji historycznej, w tym na rozrnianie przez ucznia warstwy informacyjnej, wyjaniajcej i oceniajcej. Rwnie wane jest, by gimnazjalista potra wyjani zwizki przyczynowoskutkowe analizowanych wydarze i procesw historycznych, a take umia wskaza powizania midzy przeszoci a czasami nam wspczesnymi. W procesie nauczania historii w gimnazjum niezwykle istotne jest take systematyczne przygotowywanie ucznia do samodzielnego tworzenia narracji historycznej. Realizujc ten cel, naley uwzgldni zarwno krtkie wypowiedzi (np. plan, notatka), jak i formy bardziej zoone (np. rozprawka). Tworzc samodzieln narracj historyczn ucze gimnazjum powinien umie integrowa informacje pozyskane z rnych rde oraz przedstawi argumenty uzasadniajce wasne stanowisko. Realizacja tak zakrelonych celw nauczania wymaga od nauczyciela odpowiednio dobranych do emocjonalnego i intelektualnego rozwoju ucznia metod dydaktycznych. Szczeglnie wane jest zwrcenie uwagi na dobre przygotowanie metod aktywizujcych, opartych o rnego typu formy warsztatowe, ktre pozwalaj na pene wczenie uczniw w proces dydaktyczny i istotnie pomagaj w ksztatowaniu konkretnych umiejtnoci. Warto o tym pamita, zwaszcza w kontekcie dominujcego w gimnazjum chronologicznego ukadu treci nauczania, ktry w polskiej tradycji czsto czony jest z dominacj wykadowych form prowadzenia zaj lekcyjnych. Czego uczymy si w gimnazjum? Jak to ju powiedziano treci nauczania historii w gimnazjum zostay uporzdkowane wedug ukadu chronologicznego. Chronologiczny ukad treci
76
sprzyja ksztatowaniu umiejtnoci zwizanych z poznawaniem zwizkw przyczynowo-skutkowych oraz samodzielnemu dostrzeganiu przez ucznia wpywu przeszoci na zjawiska zachodzce w wiecie nam wspczesnym. Trzydzieci dziewi blokw tematycznych obejmuje okres od pocztkw dziejw do I wojny wiatowej wcznie. Szczeglny nacisk pooony zosta na dogbne zaprezentowanie historii pastwa i narodu polskiego. Solidny kurs historii powszechnej pozwala na peniejsze zrozumienie dziejw ojczystych oraz odniesienie ich do szerszego kontekstu historycznego. Wanym elementem nowej podstawy programowej jest rwnie uwzgldnienie w treciach nauczania obszarw zwizanych z histori spoeczn i histori szeroko rozumianej kultury. Dotychczasowa dominacja historii politycznej przeamana zostaa pooeniem nacisku na zjawiska i procesy istotne z punktu widzenia rozwoju cywilizacji. Pena realizacja zawartych w podstawie treci nauczania wymaga od nauczyciela, aby wprowadzi uczniw do korzystania z podstawowego warsztatu pracy historyka, np. korzystania z rnego typu rde pisanych, ikonogracznych i statystycznych oraz doskonalenia form tworzenia przez ucznia wasnej narracji historycznej. Spora swoboda czasowa pozwala take na wzbogacenie przez nauczyciela prezentowanych w podstawie treci nauczania o elementy historii regionalnej czy te rozbudzenie szczeglnego zainteresowania wybran epok, postaci lub wydarzeniem historycznym. Dziaania takie mog by pomocne w odkrywaniu przez uczniw historii jako nauki, ktr warto pozna w zakresie poszerzonym na kolejnym etapie edukacyjnym. Jak czyta wymagania szczegowe? Zgodnie z przyjt konstrukcj podstawy programowej wyrniono w niej dwie zasadnicze grupy wymaga: oglne oraz szczegowe, rozumiane jako konkretne opisy osigni uczniw gimnazjum w zakresie nauczania historii. Cele oglne peni funkcj nadrzdn i odnosz si do caego procesu nauczania. Wymagania szczegowe maj bardziej operacyjny charakter i wyjaniaj, co konkretnie ucze powinien umie, aby mona byo uzna, i opanowa dany zakres tematyczny. Przykad Naley przyj, e ucze opanowa zakres tematyczny bloku Spoeczestwo redniowiecznej Europy, jeeli potra samodzielnie: 1) rozpozna typowe instytucje sytemu lennego, 2) wyjani pojcie stanu i scharakteryzowa podziay spoeczne w redniowieczu, 3) scharakteryzowa funkcje gospodarcze, polityczne i kulturowe miast w redniowieczu. Opisanie treci nauczania w jzyku konkretnych wymaga szczegowych pozwala na realizacj dwch fundamentalnych zaoe nowej podstawy programowej. Pierwsze z nich to jasne okrelenie obligatoryjnego dla wszystkich
77
minimalnego zakresu wymaga, ktry moe znale swoje odbicie w koczcym III etap edukacyjny egzaminie gimnazjalnym (cho nie naley w adnym wypadku zakada, e lista wymaga to po prostu zestaw zada egzaminacyjnych). Drugie ze wspomnianych zaoe to silne zaakcentowanie wagi, jak przykadamy do ksztatowania umiejtnoci uczniowskich (nie powinnimy skupia si na podawaniu i egzekwowaniu mnstwa suchych informacji). Wane jest nie tylko, co ucze wie, ale i w jaki sposb potra swoj wiedz wykorzysta. Dobr ilustracj takiego mylenia moe by przykad bloku tematycznego Rzeczpospolita Obojga Narodw i jej ssiedzi w XVII wieku. Oczekiwania od ucznia zawarte w nowej podstawie nie obejmuj penej znajomoci przebiegu siedemnastowiecznych wojen Rzeczypospolitej z ssiadami; skupiaj si za to na umiejtnoci wyjanienia przyczyn i skutkw koniktw oraz powizania tych wydarze z kryzysem gospodarczym i spoeczno-politycznym pastwa polskiego w II poowie XVII wieku.
3. Klasa I szkoy ponadgimnazjalnej (IV etap edukacyjny)

Podstawowa programowa historii dla klasy pierwszej szkoy ponadgimnazjalnej obejmuje XX stulecie od 1918 r. do czasw wspczesnych. Historia najnowsza zostaa umieszczona w I klasie na pocztku IV etapu edukacyjnego, o czym wspomniano wyej, po krytycznej analizie dotychczasowych sposobw realizacji kursu historii najnowszej, zarwno w gimnazjum, jak i w szkole ponadgimnazjalnej. Rozwizanie to, cho odbiega od dotychczasowych naszych przyzwyczaje, stwarza, by moe po raz pierwszy, waciwe warunki dla realizacji kursu historii najnowszej w polskiej szkole. Podstawa programowa przesuwa treci zwizane z XX stuleciem z gimnazjum do wyszej dojrzalszej wiekowo grupy, proponujc zarazem peniejszy zapis wymaga oglnych. Edukacja historyczna w zakresie dziejw najnowszych obejmie cay rocznik (niezalenie od wybranych przez modzie typw szk), co zapewni tym wakim treciom nalene miejsce i stworzy solidny fundament dla dalszego ksztacenia w szkole ponadgimnazjalnej, zarwno w dziedzinie historii, jak i innych dyscyplin humanistycznych. Jakie s cele nauczania? Wymagania oglne w I klasie szkoy ponadgimnazjalnej zostay zdeniowane przez cele nauczania historii dla caego IV etapu edukacji historycznej. Wymagania szczegowe okrelaj niezbywalne treci nauczania. W zapisach wymaga oglnych zwrcono uwag na rozmaite aspekty reeksji historycznej odnoszcej si do czasu i przestrzeni, analizy i interpretacji rnorodnych rde historycznych oraz tworzenia narracji historycznej. Wiedza o dziejach najnowszych stanie si zatem kanw dla ksztatowania umiejtnoci analizy, interpretowania, wykorzystywania informacji z rnych rde oraz ich porwnywania, tworzenia narracji i budowania wasnej argumentacji itd. Nie ulega wtpliwoci, e cele te uwzgldniaj elementy warsztatu historyka i zwizane z nim umiejtnoci badawcze. Treci nauczania historii najnowszej
78
stanowi solidn podstaw do poszerzania mylenia historycznego uczniw o teraniejszo, dostarczajc perspektywy historycznej do jej objaniania. Materia dziejw najnowszych, z trwajcymi wci dyskusjami o tej nieodlegej przeszoci, zarwno pord badaczy tego okresu, jak i w debacie publicznej, sprzyja rozwojowi intelektualnemu uczniw, stykajc ich z wieloma interpretacjami przeszoci i przybliajc im zoono procesu dziejowego. Jak czyta wymagania szczegowe? Struktura podstawy programowej dla I klasy szkoy ponadgimnazjalnej obejmuje dwanacie jednostek tematycznych, uwzgldniajcych najwaniejsze problemy XX wieku. Dominuje historia polityczna (okoo 80%), dostrzegalna jest rwnie przewaga treci z dziejw ojczystych, z mocno zaakcentowan synchronizacj historii Polski z dziejami Europy i wiata. Poszczeglne komponenty znajduj swoje rozwinicia w wymaganiach szczegowych. Wykorzystane w zapisie wymaga szczegowych czasowniki okrelaj oczekiwane umiejtnoci docelowe, ktrych opanowanie wymaga naturalnie uruchomienia wczeniej nabytych umiejtnoci czstkowych. Przykad: Wymaganie szczegowe (docelowe). Ucze: Ocenia wkad Jzefa Piudskiego i Romana Dmowskiego w odbudow pastwa polskiego Wymagania poredniczce (czstkowe): Ucze: 1. Opisuje ycie i dziaalno Jzefa Piudskiego i Romana Dmowskiego z uwzgldnieniem celw dziaania i sposobw ich realizacji. 2. Charakteryzuje rezultaty ich dziaalnoci z uwzgldnieniem nastpstw, jakie wywoay oraz oszacowania ich trwaoci. 3. Przedstawia i porwnuje waniejsze oceny historiograi dotyczce wkadu Jzefa Piudskiego i Romana Dmowskiego w odbudow pastwa polskiego. 4. Formuuje ocen. Realizujc wymienione powyej wymagania czstkowe, ucze ksztatuje rwnie umiejtno formuowania kryteriw oceniania. Jak zatem na podanym przykadzie wida, osignicie wymagania docelowego ocenia nie bdzie moliwe bez uprzedniego wykonania przez ucznia caego szeregu operacji umysowych, ktrych podstaw powinny by odpowiednio dobrane (przez nauczyciela, autora podrcznika itd.) treci. Oznacza to, e np. w podrczniku musz si znale informacje, pozwalajce uczniowi wyznaczy kryteria oceny, a nastpnie sformuowa sd wartociujcy. Wyrnione przez podstaw umiejtnoci charakteryzuj si znacznym stopniem zoonoci, a to ze wzgldu na problemowe, a nie faktograczne ujcie treci. Dobrze ilustruj to przykady: porwnuje totalitarne systemy hitlerowskich
79
Niemiec i Zwizku Radzieckiego; ocenia polityczn i spoeczn rol Kocioa katolickiego w PRL-u. Tak sformuowane wymagania reguluj dobr treci nauczania. Efektem poszerzenia nauczania historii najnowszej o umiejtnoci waciwe dla IV etapu edukacji historycznej powinno by odejcie od tradycyjnego faktogracznego modelu nauczania, dominujcego zwaszcza przy omawianiu zagadnie z historii politycznej a tych w omawianej czci podstawy jest najwicej. Warto zatem wiadomie ograniczy wykadowe formy prowadzenia zaj lekcyjnych, proponujc w to miejsce rnego rodzaju formy aktywizujce. Aktualno i kontrowersyjno wielu omawianych kwestii moe by impulsem nie tylko do uczniowskich dyskusji, ale i samodzielnych studiw badawczych podejmowanych przez uczniw. Wzgldna atwo w dotarciu (choby za porednictwem Internetu) do rnego rodzaju dwudziestowiecznych materiaw rdowych stanowi dodatkowy argument przemawiajcy za jak najszerszym wykorzystywaniem ich w praktyce szkolnej.
4. Zakres rozszerzony historii w szkole koczcej si matur (IV etap edukacyjny)

Wymagania oglne ksztacenia w zakresie rozszerzonym z historii stanowi rozwinicie wymaga z III etapu edukacyjnego (gimnazjum) i z zakresu podstawowego IV etapu edukacyjnego (pierwsza klasa szkoy ponadgimnazjalnej). Po lekcjach historii, odbytych w zakresie rozszerzonym, ucze powinien by dobrze przygotowany do studiw humanistycznych, bd do tych kierunkw studiw, ktre oczekuj zdanego egzaminu maturalnego z historii w zakresie rozszerzonym. Wymagania oglne i wymagania szczegowe dla IV etapu ksztacenia w zakresie rozszerzonym zakadaj uzyskiwanie wyszych umiejtnoci oraz znacznie wikszego zakresu wiadomoci z historii, ale s one rozszerzeniem poznanych wczeniej zagadnie i stanowi ich kontynuacj. Dlatego te niektre zapisy wymaga mog by, ze wzgldw praktycznych, czciowym powtrzeniem zapisw z III etapu, jednak z uwzgldnieniem nowych wymaga. Podstawa programowa zredagowana zostaa w jzyku wymaga. Opisuje nie tylko treci nauczania (ujte funkcjonalnie), ale take standardy wymaga egzaminacyjnych. Jest to sugestia, by w nauczaniu akcent pooy na ksztacenie umiejtnoci i funkcjonalne wykorzystanie posiadanych i nabywanych wiadomoci. W dokumencie okrelone zostay wymagania docelowe. W przypadku szkoy ponadgimnazjalnej s to wymagania stawiane maturzycie. Na nauczyciela historii podstawa programowa nakada obowizek ksztacenia uczniw w zakresie tych umiejtnoci, ktre s integraln czci egzaminu maturalnego z historii na poziomie rozszerzonym. Nauczyciel przygotowujcy uczniw do egzaminu maturalnego otrzyma jednoczenie bardzo du swobod w konstruowaniu procesu dydaktycznego. Nowe i lepsze warunki pracy z zespoem uczniw przygotowujcych si do egzaminu maturalnego dotycz nie tylko iloci godzin przeznaczonych na te spotkania, ale przede wszystkim realnej moliwoci wiczenia wszystkich wskazanych umiejtnoci na rnorodnych materiaach rdowych.
80
5. Przedmiot Historia i spoeczestwo. Dziedzictwo epok (IV etap edukacyjny)

Po co historia i spoeczestwo? Celem zaj jest pokazanie uczniowi zainteresowanemu naukami matematycznymi i przyrodoznawstwem, e wiedza humanistyczna moe stanowi klucz do rozumienia wiata wspczesnego i pomaga w autoidentykacji w wiecie. Ten zamiar realizujemy w ramach zaj historia i spoeczestwo dziki wsplnemu analizowaniu problemw, z ktrymi styka si mody czowiek i do ktrych musi si tak czy inaczej ustosunkowa. Problemy te pogrupowalimy w zestawach, takich jak Kobieta i mczyzna, rodzina, Swojsko i obco czy Ojczysty Panteon i ojczyste spory, ale te Dziedzictwo redniowiecza czy Dziedzictwo XX wieku. Wbrew czsto spotykanej opinii uczniw, poruszajce ich wspczenie zagadnienia nie ujawniy si dzi maj one swoj histori. Historia ta przynosi odpowiedzi, nawet jeli nie do koca satysfakcjonujce, i pozwala wej w twrczy dialog ze wsplnot przodkw. Zajcia Historia i spoeczestwo maj zatem charakter zarazem wychowawczy, jak i poznawczy. Z jednej strony przedmiot ten pozwala na ksztatowanie postawy obywatelskiej, postawy poszanowania tradycji i kultury wasnego narodu, a take postaw poszanowania dla innych kultur i tradycji, z drugiej za poszerza () wiedz w zakresie nauk humanistycznych uczniw, ktrzy wybieraj ksztacenie w zakresie rozszerzonym z przedmiotw matematyczno-przyrodniczych. Nauczanie historii i nauk spoecznych dokonuje si w trakcie caej edukacji szkolnej, a wiedza opisana w podstawie programowej ma charakter kumulatywny. Omawiany przedmiot daje moliwo utrwalenia wiedzy historycznej zdobywanej na wczeniejszych etapach, ale przede wszystkim stwarza szans wyranego odniesienia jej wybranych fragmentw do wspczesnoci. Zmierzamy wic przede wszystkim do wzmocnienia postawy wobec przeszoci, ktr moemy nazwa gotowoci do podjcia dziedzictwa oraz do wyrobienia przekonania, e histori warto nieustannie poznawa, nawet gdy w dorosym yciu zajmujemy si czym zgoa innym. Czego uczymy na zajciach historia i spoeczestwo? W konsekwencji tego, co powiedziano powyej, dobr treci odchodzi od tradycyjnego wykadu historii kultury i spoeczestwa zmierzajcego do odmalowania wzgldnie kompletnego obrazu epoki. W ramach historii i spoeczestwa skupi si naley na poszczeglnych wtkach dziedzictwa kulturowego wanych z perspektywy wspczesnej, nawet jeeli niekiedy drugorzdnych z perspektywy epoki, do ktrej przynale. Na zajciach mona realizowa bd wtek tematyczny, czyli omwi wybrany temat we wszystkich epokach historycznych, bd wtek epokowy, czyli omwi wszystkie tematy w zakresie wybranej epoki historycznej. () Zajcia historia i spoeczestwo powinny obj co najmniej cztery takie wtki (np. cztery wtki tematyczne lub dwa wtki tematyczne i dwa wtki epokowe).
81
Oto przykady dwch z wielu moliwych wyborw: Przykad Nauczyciel wybra dwa wtki tematyczne i dwa wtki epokowe: Epoka Staro- rednio- Nowo- XIX w. XX w. ytno wiecze ytno A1 A2 A3 A4 A5 A6 A7 A8 A9 B1 B2 B3 B4 B5 B6 B7 B8 B9 C1 C2 C3 C4 C5 C6 C7 C8 C9 D1 D2 D3 D4 D5 D6 D7 D8 D9 E1 E2 E3 E4 E5 E6 E7 E8 E9
Przykad Nauczyciel wybra cztery wtki tematyczne: Epoka Staro- rednio- Nowo- XIX w. XX w. ytno wiecze ytno A1 A2 A3 A4 A5 A6 A7 A8 A9 B1 B2 B3 B4 B5 B6 B7 B8 B9 C1 C2 C3 C4 C5 C6 C7 C8 C9 D1 D2 D3 D4 D5 D6 D7 D8 D9 E1 E2 E3 E4 E5 E6 E7 E8 E9
82
W wyborze wtkw nauczyciel powinien uwzgldni tematyk dziau Ojczysty Panteon i ojczyste spory. Powinien take przedyskutowa wybr z zainteresowanymi uczniami oraz z przedstawicielami rodzicw, tak aby dokonany wybr by zakorzeniony w rzeczywistych problemach danej grupy uczniw i lokalnej spoecznoci. Temu suy te dana przez podstaw programow moliwo realizacji wtku tematycznego zaproponowanego przez nauczyciela, co pozwala elastycznie dopasowa program do wyzwa stojcych przed szko w konkretnym rodowisku. Wtki autorskie mog dotyczy np. ycia codziennego, historii regionu, dziejw religii itp. Historia i spoeczestwo obj powinna nie mniej ni cztery wtki. Zachcamy do wyboru wikszej liczby wtkw. Nie rozstrzygamy przy tym, ile czasu nauczyciel ma powici na realizacj poszczeglnych zestaww zagadnie. Mona relatywnie wicej czasu powici realizacji wtku Ojczysty Panteon i ojczyste spory, a mniej np. wtkowi dziedzictwo XX wieku. Warto zwrci uwag, e zajcia historia i spoeczestwo daj te moliwo tradycyjnego nauczania chronologicznego poprzez powtrzenie materiau gimnazjum dobranego wedle klucza dziedzictwo epok. W takim wypadku nauczyciel realizuje po prostu kolejne wtki epokowe (poczwszy od dziedzictwa staroytnoci a skoczywszy na dziedzictwie wieku XIX czy XX). Zachcamy jednak do wyzyskania szans, jakie daje na IV etapie ksztacenia (gdy ucze zyska ju podbudow w postaci penego kursu historii) nauczanie problemowe raczej ni chronologiczne. Podsumowujc naley podkreli w lad za autorami siostrzanego przedmiotu przyroda e wpisana w podstaw programow wzgldna swoboda wyboru treci przez ucznia i nauczyciela stwarza moliwo rozwijania zainteresowa i pasji uczniw i nauczycieli, lepszego wykorzystania bazy dydaktycznej szkoy i osobowych zasobw nauczycieli oraz uwzgldnienia specyki danej szkoy, a take penego wykorzystania jej moliwoci wynikajcych z istniejcej tradycji, wsppracy z innymi placwkami, take naukowymi, lokalizacji itp. Jak uczymy na zajciach historia i spoeczestwo? Przedmiot historia i spoeczestwo jest przedmiotem uzupeniajcym. Z jednej strony jego zaliczenie niezbdne jest do uzyskania promocji, co uatwia zachowanie tradycyjnie wysokiej rangi nauczania historii i nauk spoecznych w szkole, z drugiej strony uzupeniajcy charakter przedmiotu pozwala szczliwie uwolni go od obecnej niekiedy w szkole presji uczenia pod egzamin. Nie jest przy tym tak, aby wymagania podstawy programowej przedmiotu historia i spoeczestwo byy zbdne z punktu widzenia egzaminu maturalnego. Dobrze zrealizowane treci nauczania tego przedmiotu s niezastpionym kapitaem podczas obowizkowej dla wszystkich matury z jzyka polskiego. Zachcamy do przedyskutowania programu zaj z caym zespoem humanistycznym, tak by zapewni im w miar moliwoci interdyscyplinarny
83
charakter. Wynika to nie tylko z natury nauk humanistycznych, ale przede wszystkim z postulatu nauczania holistycznego, bez kawakowania wiedzy o czowieku. Wydaje nam si istotne, aby pod koniec szkolnej nauki ucze mia okazj zobaczy, jak specyczne metody badawcze i wraliwoci historyka, politologa, literaturoznawcy, lologa klasycznego, historyka lozoi czy historyka sztuki wspgraj ze sob, dajc w rezultacie efekt jednoci w rnorodnoci. Oczywicie zaoony w podstawie dobr treci na zajciach przedmiotu historia i spoeczestwo daje wyran preferencj i pozycj lidera historykowi, warto jednak by wykorzysta on potencja szkolnego zespou humanistw. Dyrektor szkoy, ustalajc przydziay godzin i rozkad zaj powinien umoliwi tak interdyscyplinarn wspprac. Porzdek poszczeglnych zagadnie w ramach wybranego wtku problemowego wedle zapisu podstawy jest chronologiczny, ale moe te by dowolnie konstruowany przez nauczyciela (np. odwrcona chronologia). Zawsze to nauczyciel decyduje, ile czasu powici poszczeglnym tematom ktre jedynie sygnalizowa, a ktre dogbnie omwi. Dla przykadu, w dziale Ojczysty Panteon i ojczyste spory, wymaganie charakteryzuje postawy spoeczne wobec totalitarnej wadzy, uwzgldniajc rnorodne formy oporu oraz koncepcje wsppracy lub przystosowania (zagadnienie to omawiano dopiero co w I klasie szkoy ponadgimanzjalnej) mona zapewne omwi nieco bardziej powierzchownie ni np. wymaganie charakteryzuje, na wybranych przykadach, postawy obywateli wobec wyzwa epoki (XVIXVIII w.) (problem poprzednio obecny w II klasie gimnazjum). Na koniec naley podkreli, cho nie jest to rzecz najmniej wana, e zajcia powinny by realizowane z wykorzystaniem penego spektrum tekstw kultury: tekstw pisanych, nagra muzycznych, ikonograi, lmograi. Pozwoli to nie tylko urozmaici zajcia, ale przede wszystkim pokaza intelektualnie dojrzaemu do tego uczniowi problemy metodologiczne oraz rdoznawcze, a take rne narzdzia analityczne stosowane w naukach humanistycznych. Na IV etapie edukacyjnym uczniowie bliej poznaj kuchni pracy naukowej humanisty i w adnym wypadku nie naley tego zaniedba na lekcjach przeznaczonych dla uczniw przygotowujcych si do matury z przedmiotw matematyczno-przyrodniczych. W tym wypadku inspirujce bdzie take zestawienie metod swoistych dla nauk przyrodniczych i spoecznych, a modzi przyrodoznawcy bd z pewnoci wdzicznymi uczestnikami takich rozwaa.
84
PODSTAWA PROGRAMOWA PRZEDMIOTU WIEDZA O SPOECZESTWIE

III etap edukacyjny
I. Wykorzystanie i tworzenie informacji.
Ucze znajduje i wykorzystuje informacje na temat ycia publicznego; wyraa wasne zdanie w wybranych sprawach publicznych i uzasadnia je; jest otwarty na odmienne pogldy. II. Rozpoznawanie i rozwizywanie problemw. Ucze rozpoznaje problemy najbliszego otoczenia i szuka ich rozwiza. III. Wspdziaanie w sprawach publicznych. Ucze wsppracuje z innymi planuje, dzieli si zadaniami i wywizuje si z nich. IV. Znajomo zasad i procedur demokracji. Ucze rozumie demokratyczne zasady i procedury i stosuje je w yciu szkoy oraz innych spoecznoci; rozpoznaje przypadki amania norm demokratycznych i ocenia ich konsekwencje; wyjania znaczenie indywidualnej i zbiorowej aktywnoci obywateli. V. Znajomo podstaw ustroju Rzeczypospolitej Polskiej. Ucze opisuje sposb dziaania wadz publicznych i innych instytucji; wykorzystuje swoj wiedz o zasadach demokracji i ustroju Polski do rozumienia i oceny wydarze ycia publicznego. VI. Rozumienie zasad gospodarki rynkowej. Ucze rozumie procesy gospodarcze oraz zasady racjonalnego gospodarowania w yciu codziennym; analizuje moliwoci dalszej nauki i kariery zawodowej. 1. Podstawowe umiejtnoci ycia w grupie. Ucze: 1) omawia i stosuje zasady komunikowania si i wsppracy w grupie (np. bierze udzia w dyskusji, zebraniu, wsplnym dziaaniu); 2) wymienia i stosuje podstawowe sposoby podejmowania wsplnych decyzji; 3) przedstawia i stosuje podstawowe sposoby rozwizywania koniktw w grupie i midzy grupami; 4) wyjania na przykadach, jak mona zachowa dystans wobec nieaprobowanych przez siebie zachowa grupy lub jak im si przeciwstawi.
85
PODSTAWA PROGRAMOWA WIEDZA O SPOECZESTWIE GIMNAZJUM
2. ycie spoeczne. Ucze: 1) podaje przykady zbiorowoci, grup, spoecznoci i wsplnot; charakteryzuje rodzin i grup rwienicz jako mae grupy; 2) wyjania na przykadach znaczenie podstawowych norm wspycia midzy ludmi, w tym wzajemnoci, odpowiedzialnoci i zaufania; 3) charakteryzuje ycie szkolnej spoecznoci, w tym rol samorzdu uczniowskiego; wyjania, na czym polega przestrzeganie praw ucznia; 4) rozpoznaje role spoeczne, w ktrych wystpuje, oraz zwizane z nimi oczekiwania; 5) wyjania, jak tworz si podziay w grupie i w spoeczestwie (np. na swoich i obcych), i podaje moliwe sposoby przeciwstawiania si przejawom nietolerancji. 3. Wspczesne spoeczestwo polskie. Ucze: 1) charakteryzuje odwoujc si do przykadw wybrane warstwy spoeczne, grupy zawodowe i style ycia; 2) omawia problemy i perspektywy yciowe modych Polakw (na podstawie samodzielnie zebranych informacji); 3) przedstawia wybrany problem spoeczny wany dla modych mieszkacw swojej miejscowoci i rozwaa jego moliwe rozwizania. 4. By obywatelem. Ucze: 1) wyjania, jak czowiek staje si obywatelem w sensie formalnym (prawo ziemi, prawo krwi, nadanie obywatelstwa); 2) podaje przykady uprawnie i obowizkw wynikajcych z posiadania polskiego obywatelstwa; 3) przedstawia cechy dobrego obywatela; odwoujc si do historycznych i wspczesnych postaci, wykazuje znaczenie postaw i cnt obywatelskich. 5. Udzia obywateli w yciu publicznym. Ucze: 1) przedstawia gwne podmioty ycia publicznego (obywatele, zrzeszenia obywatelskie, media, politycy i partie, wadza, instytucje publiczne, biznes itp.) i pokazuje, jak wspdziaaj i konkuruj one ze sob w yciu publicznym; 2) uzasadnia potrzeb przestrzegania zasad etycznych w yciu publicznym i podaje przykady skutkw ich amania; 3) przedstawia przykady dziaania organizacji pozarzdowych i spoecznych (od lokalnych stowarzysze do zwizkw zawodowych i partii politycznych) i uzasadnia ich znaczenie dla obywateli; 4) wyjania, podajc przykady, jak obywatele mog wpywa na decyzje wadz na poziomie lokalnym, krajowym, europejskim i wiatowym; 5) opracowuje indywidualnie lub w zespole projekt uczniowski dotyczcy rozwizania jednego z problemw spoecznoci szkolnej lub lokalnej i w miar moliwoci go realizuje (np. jako wolontariusz).
86
6. rodki masowego przekazu. Ucze: 1) omawia funkcje i wyjania znaczenie rodkw masowego przekazu w yciu obywateli; 2) charakteryzuje pras, telewizj, radio, Internet jako rodki masowej komunikacji i omawia wybrany tytu, stacj czy portal ze wzgldu na specyk przekazu i odbiorcw; 3) wyszukuje w mediach wiadomoci na wskazany temat; wskazuje rnice midzy przekazami i odrnia informacje od komentarzy; krytycznie analizuje przekaz reklamowy; 4) uzasadnia, posugujc si przykadami, znaczenie opinii publicznej we wspczesnym wiecie; odczytuje i interpretuje wyniki wybranego sondau opinii publicznej. 7. Wyborcy i wybory. Ucze: 1) przedstawia argumenty przemawiajce za udziaem w wyborach lokalnych, krajowych i europejskich; 2) wymienia zasady demokratycznych wyborw i stosuje je w gosowaniu w szkole; 3) wskazuje, czym powinien kierowa si obywatel, podejmujc decyzje wyborcze; 4) krytycznie analizuje ulotki, hasa i spoty wyborcze. 8. Nard i mniejszoci narodowe. Ucze: 1) wyjania, co dla niego oznacza by Polakiem (lub czonkiem innej wsplnoty narodowej) i czym obywatelstwo rni si od narodowoci; 2) wyjania, uwzgldniajc wielonarodowe tradycje Polski, jaki wpyw na ksztatowanie narodu maj wsplne dzieje, kultura, jzyk i tradycja; 3) wymienia mniejszoci narodowe i etniczne oraz grupy migrantw (w tym uchodcw) yjce obecnie w Polsce i przedstawia przysugujce im prawa; na podstawie samodzielnie zebranych materiaw charakteryzuje jedn z tych grup (jej histori, kultur, obecn sytuacj); 4) wyjania, co to jest Polonia i w jaki sposb Polacy yjcy za granic podtrzymuj swoj wi z ojczyzn. 9. Patriotyzm dzisiaj. Ucze: 1) wyjania, co czy czowieka z wielk i ma ojczyzn i omawia te wizi na wasnym przykadzie; 2) uzasadnia, e mona rwnoczenie by Polakiem, Europejczykiem i czonkiem spoecznoci wiatowej; 3) wyjania, odwoujc si do wybranych przykadw, czym wedug niego jest patriotyzm; porwnuje t postaw z nacjonalizmem, szowinizmem i kosmopolityzmem;
87
10.
11.
12.
13.
4) wykazuje, odwoujc si do Holokaustu oraz innych zbrodni przeciw ludzkoci, do jakich konsekwencji prowadzi moe skrajny nacjonalizm; 5) rozwaa, odwoujc si do historycznych i wspczesnych przykadw, w jaki sposb stereotypy i uprzedzenia utrudniaj dzi relacje midzy narodami. Pastwo i wadza demokratyczna. Ucze: 1) wymienia podstawowe cechy i funkcje pastwa; wyjania, czym jest wadza pastwowa; 2) wskazuje rnice w sytuacji obywatela w ustroju demokratycznym, autorytarnym i totalitarnym; 3) wyjania zasady: wikszoci, pluralizmu i poszanowania praw mniejszoci w pastwie demokratycznym; 4) wskazuje najwaniejsze tradycje demokracji (antyczna, europejska, amerykaska, polska); 5) porwnuje demokracj bezporedni z przedstawicielsk oraz wikszociow z konstytucyjn (liberaln); 6) wyjania, czym s prawa czowieka i uzasadnia ich znaczenie we wspczesnej demokracji; 7) rozwaa i ilustruje przykadami zalety i saboci demokracji. Rzeczpospolita Polska jako demokracja konstytucyjna. Ucze: 1) wyjania, co to znaczy, e konstytucja jest najwyszym aktem prawnym w Rzeczypospolitej Polskiej; 2) omawia najwaniejsze zasady ustroju Polski (suwerenno narodu, podzia wadzy, rzdy prawa, pluralizm); 3) korzystajc z Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej omawia podstawowe prawa i wolnoci w niej zawarte; 4) wyszukuje w rodkach masowego przekazu i analizuje przykad patologii ycia publicznego w Polsce. System wyborczy i partyjny. Ucze: 1) wyjania, jak przeprowadzane s w Polsce wybory prezydenckie i parlamentarne; 2) wskazuje, odwoujc si do wybranych przykadw, rnice midzy systemem dwupartyjnym a systemem wielopartyjnym; 3) wymienia partie polityczne obecne w Sejmie; wskazuje te, ktre nale do koalicji rzdzcej, i te, ktre pozostaj w opozycji. Wadza ustawodawcza w Polsce. Ucze: 1) przedstawia zadania i zasady funkcjonowania polskiego parlamentu, w tym sposb tworzenia ustaw; 2) sporzdza, na podstawie obserwacji wybranych obrad parlamentu, notatk prasow o przebiegu tych obrad i przygotowuje krtkie wystpienie sejmowe w wybranej sprawie.
88
14. Wadza wykonawcza. Ucze: 1) wskazuje najwaniejsze zadania prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej i wyszukuje w rodkach masowego przekazu informacje o dziaaniach urzdujcego prezydenta; 2) wyjania, jak powoywany jest i czym zajmuje si rzd polski; podaje nazwisko premiera, wyszukuje nazwiska ministrw i zadania wybranych ministerstw; 3) wymienia zadania administracji rzdowej i podaje przykady jej dziaa; 4) wyjania, co to jest suba cywilna i jakimi zasadami powinien si kierowa urzdnik pastwowy. 15. Wadza sdownicza. Ucze: 1) przedstawia organy wadzy sdowniczej, zasady, wedle ktrych dziaaj sdy (niezawiso, dwuinstancyjno) i przykady spraw, ktrymi si zajmuj; 2) wyjania, czym zajmuje si Trybuna Konstytucyjny i Trybuna Stanu. 16. Samorzdy i ich znaczenie. Ucze: 1) uzasadnia potrzeb samorzdnoci w pastwie demokratycznym i podaje przykady dziaania samorzdw zawodowych i samorzdw mieszkacw; 2) wyjania, na czym polegaj zasady decentralizacji i pomocniczoci; odnosi je do przykadw z ycia wasnego regionu i miejscowoci. 17. Gmina jako wsplnota mieszkacw. Ucze: 1) przedstawia podstawowe informacje o swojej gminie, wydarzenia i postaci z jej dziejw; 2) wymienia najwaniejsze zadania samorzdu gminnego i wykazuje, jak odnosi si to do jego codziennego ycia; 3) przedstawia sposb wybierania i dziaania wadz gminy, w tym podejmowania decyzji w sprawie budetu; 4) nawizuje kontakt z lokalnymi instytucjami publicznymi i organizacjami pozarzdowymi oraz podejmuje wspprac z jedn z nich (w miar swoich moliwoci); 5) pisze podanie, krtki list w sprawie publicznej i wypenia prosty druk urzdowy; 6) odwiedza urzd gminy i dowiaduje si, w jakim wydziale mona zaatwi wybrane sprawy. 18. Samorzd powiatowy i wojewdzki. Ucze: 1) przedstawia sposb wybierania samorzdu powiatowego i wojewdzkiego oraz ich przykadowe zadania; 2) porwnuje na wybranych przykadach zakres dziaania samorzdu wojewdzkiego z zakresem dziaania wojewody;
89
3) przygotowuje plakat, folder, stron internetow lub inny materia promujcy gmin, okolic lub region. 19. Relacje Polski z innymi pastwami. Ucze: 1) przedstawia najwaniejsze kierunki polskiej polityki zagranicznej (stosunki z pastwami Unii Europejskiej i Stanami Zjednoczonymi, relacje z ssiadami); 2) charakteryzuje polityk obronn Polski; czonkostwo w NATO, udzia w midzynarodowych misjach pokojowych i operacjach militarnych; 3) przedstawia relacje Polski z wybranym pastwem na podstawie samodzielnie zebranych informacji; 4) wyjania, czym si zajmuj ambasady i konsulaty. 20. Integracja europejska. Ucze: 1) przedstawia cele i etapy integracji europejskiej (traktaty rzymskie, traktaty z Maastricht, Nicei, Lizbony); 2) wyjania, czym zajmuj si najwaniejsze instytucje Unii Europejskiej (Rada Europejska, Rada Unii Europejskiej, Parlament Europejski, Komisja Europejska); 3) wyjania, jak w Unii Europejskiej realizowane s zasady pomocniczoci i solidarnoci; 4) wyjania, skd pochodz rodki nansowe w budecie unijnym i na co s przeznaczane; 5) wskazuje na mapie czonkw Unii Europejskiej i uzasadnia swoj opini na temat jej dalszej integracji i rozszerzania; 21. Polska w Unii Europejskiej. Ucze: 1) przedstawia prawa i obowizki wynikajce z posiadania obywatelstwa Unii Europejskiej; 2) wyszukuje informacje na temat korzystania ze rodkw unijnych przez polskich obywateli, przedsibiorstwa i instytucje; 3) formuuje i uzasadnia wasne zdanie na temat korzyci, jakie niesie ze sob czonkostwo w Unii Europejskiej, odwoujc si do przykadw z wasnego otoczenia i caego kraju. 22. Wsppraca i konikty midzynarodowe. Ucze: 1) wyjania, czym zajmuje si ONZ, jej najwaniejsze organy (Zgromadzenie Oglne, Rada Bezpieczestwa, Sekretarz Generalny) i wybrane organizacje midzynarodowe; 2) wskazuje na mapie miejsca najpowaniejszych koniktw midzynarodowych; omawia przebieg i prby rozwizania jednego z nich. 23. Problemy wspczesnego wiata. Ucze: 1) porwnuje sytuacj w pastwach globalnego Poudnia i globalnej Pnocy i wyjania na przykadach, na czym polega ich wspzaleno;
90
2) uzasadnia potrzeb pomocy humanitarnej i angauje si (w miar swoich moliwoci) w dziaania instytucji (take pozarzdowych), ktre j prowadz; 3) wyjania, odwoujc si do przykadw, na czym polega globalizacja w sferze kultury, gospodarki i polityki; ocenia jej skutki; 4) rozwaa, jak jego zachowania mog wpywa na ycie innych ludzi na wiecie (np. oszczdzanie wody i energii, przemylane zakupy); 5) ocenia sytuacj imigrantw i uchodcw we wspczesnym wiecie; 6) wyjania, co to jest terroryzm i w jaki sposb prbuje si go zwalcza. 24. Praca i przedsibiorczo. Ucze: 1) wyjania na przykadach z ycia wasnej rodziny, miejscowoci i caego kraju, w jaki sposb praca i przedsibiorczo pomagaj w zaspokajaniu potrzeb ekonomicznych; 2) przedstawia cechy i umiejtnoci czowieka przedsibiorczego; bierze udzia w przedsiwziciach spoecznych, ktre pozwalaj je rozwin; 3) stosuje w praktyce podstawowe zasady organizacji pracy (ustalenie celu, planowanie, podzia zada, harmonogram, ocena efektw). 25. Gospodarka rynkowa. Ucze: 1) przedstawia podmioty gospodarcze (gospodarstwa domowe, przedsibiorstwa, pastwo) i zwizki midzy nimi; 2) podaje przykady racjonalnego i nieracjonalnego gospodarowania; stosuje zasady racjonalnego gospodarowania w odniesieniu do wasnych zasobw (np. czasu, pienidzy); 3) charakteryzuje gospodark rynkow (prywatna wasno, swoboda gospodarowania, konkurencja, denie do zysku, przedsibiorczo); 4) wyjania dziaanie prawa poday i popytu oraz ceny jako regulatora rynku; analizuje rynek wybranego produktu i wybranej usugi. 26. Gospodarstwo domowe. Ucze: 1) wyjania na przykadach, jak funkcjonuje gospodarstwo domowe; 2) wymienia gwne dochody i wydatki gospodarstwa domowego; ukada jego budet; 3) przygotowuje budet konkretnego przedsiwzicia z ycia ucznia, klasy, szkoy; rozwaa wydatki i rda ich nansowania; 4) wyjania, jakie prawa maj konsumenci i jak mog ich dochodzi. 27. Pienidz i banki. Ucze: 1) przedstawia na przykadach funkcje i formy pienidza w gospodarce rynkowej; 2) wyjania, czym zajmuj si: bank centralny, banki komercyjne, gieda papierw wartociowych;
91
3) wyszukuje i zestawia ze sob oferty rnych bankw (konta, lokaty, kredyty, fundusze inwestycyjne); wyjania, na czym polega oszczdzanie i inwestowanie. 28. Gospodarka w skali pastwa. Ucze: 1) wyjania terminy: produkt krajowy brutto, wzrost gospodarczy, inacja, recesja; interpretuje dane statystyczne na ten temat; 2) wymienia najwaniejsze dochody i wydatki pastwa; wyjania, co to jest budet pastwa; 3) przedstawia gwne rodzaje podatkw w Polsce (PIT, VAT, CIT) i oblicza wysoko podatku PIT na podstawie konkretnych danych. 29. Przedsibiorstwo i dziaalno gospodarcza. Ucze: 1) wyjania, na czym polega prowadzenie indywidualnej dziaalnoci gospodarczej; 2) wyjania, jak dziaa przedsibiorstwo, i oblicza na prostym przykadzie przychd, koszty, dochd i zysk; 3) wskazuje gwne elementy dziaa marketingowych (produkt, cena, miejsce, promocja) i wyjania na przykadach ich znaczenie dla przedsibiorstwa i konsumentw; 4) przedstawia gwne prawa i obowizki pracownika; wyjania, czemu su ubezpieczenia spoeczne i zdrowotne. 30. Wybr szkoy i zawodu. Ucze: 1) planuje dalsz edukacj (w tym wybr szkoy ponadgimnazjalnej), uwzgldniajc wasne preferencje i predyspozycje; 2) wyszukuje informacje o moliwociach zatrudnienia na lokalnym, regionalnym i krajowym rynku pracy (urzdy pracy, ogoszenia, Internet); 3) sporzdza yciorys i list motywacyjny; 4) wskazuje gwne przyczyny bezrobocia w swojej miejscowoci, regionie i Polsce; ocenia jego skutki. 31. Etyka w yciu gospodarczym. Ucze: 1) przedstawia zasady etyczne, ktrymi powinni si kierowa pracownicy i pracodawcy; wyjania, na czym polega spoeczna odpowiedzialno biznesu; 2) podaje przykady zjawisk z szarej strefy w gospodarce i poddaje je ocenie; 3) wyjania mechanizm korupcji i ocenia skutki tego zjawiska dla gospodarki.
92

IV etap edukacyjny zakres podstawowy
I. Wykorzystanie i tworzenie informacji. Ucze znajduje i wykorzystuje informacje na temat sposobu, w jaki prawo reguluje ycie obywateli; wyraa wasne zdanie w wybranych sprawach na rnych forach publicznych i uzasadnia je; jest otwarty na odmienne pogldy; gromadzi i wykorzystuje informacje potrzebne do zaplanowania dalszej nauki i kariery zawodowej. II. Rozpoznawanie i rozwizywanie problemw. Ucze rozpoznaje prawne aspekty codziennych problemw yciowych i szuka ich rozwizania. III. Wspdziaanie w sprawach publicznych. Ucze wsppracuje z innymi planuje, dzieli si zadaniami i wywizuje si z nich; sprawnie korzysta z procedur i moliwoci, jakie stwarzaj obywatelom instytucje ycia publicznego; zna i stosuje zasady samoorganizacji i samopomocy. IV. Znajomo zasad i procedur demokracji. Ucze wyjania znaczenie prawa dla funkcjonowania demokratycznego pastwa i rozpoznaje przypadki jego amania. V. Znajomo podstaw ustroju Rzeczypospolitej Polskiej. Ucze opisuje sposb i zakres dziaania organw wadzy sdowniczej oraz organw cigania w Rzeczypospolitej Polskiej. VI. Znajomo praw czowieka i sposobw ich ochrony. Ucze wyjania podstawowe prawa czowieka, rozpoznaje przypadki ich naruszania i wie, jak mona je chroni. 1. Mody obywatel w urzdzie. Ucze: 1) wyjania, jak nabywa si obywatelstwo polskie i unijne; 2) ustala, w jakim urzdzie i w jaki sposb uzyskuje si dowd osobisty, paszport, prawo jazdy, jak rejestruje si motocykl i samochd; 3) podaje formalne warunki, jakie speni musi obywatel, by wzi udzia w wyborach; 4) uzyskuje informacj publiczn na zadany temat w odpowiednim urzdzie; 5) wyjania, co moe zrobi obywatel, gdy nie zgadza si z decyzj urzdu; 6) sporzdza urzdowy wniosek, skarg i odwoanie.
93
PODSTAWA PROGRAMOWA WIEDZA O SPOECZESTWIE LICEUM
2. Prawo i sdy. Ucze: 1) wyjania, co to jest prawo i czym rni si normy prawne od norm religijnych, moralnych i obyczajowych; 2) wymienia podstawowe zasady prawa (prawo nie dziaa wstecz, domniemanie niewinnoci, nie ma winy bez prawa, nieznajomo prawa szkodzi) i wyjania konsekwencje ich amania; 3) wymienia rda prawa; znajduje wskazany akt prawny i interpretuje proste przepisy prawne; 4) wyjania rnice midzy prawem cywilnym, karnym i administracyjnym; wskazuje, w jakim kodeksie mona znale przepisy dotyczce konkretnej sprawy; 5) uzasadnia potrzeb niezalenoci i niezawisoci sdziw; 6) przedstawia uczestnikw i przebieg procesu sdowego: cywilnego i karnego; uzasadnia znaczenie mediacji; 7) wymienia gwne prawa, jakie przysuguj oerze, sprawcy i wiadkowi przestpstwa; 8) pisze pozew w wybranej sprawie cywilnej i zawiadomienie o popenieniu przestpstwa (wedug wzoru). 3. Bezpieczestwo. Ucze: 1) charakteryzuje najwaniejsze zadania prokuratury i policji; 2) przedstawia uprawnienia policjantw i innych sub porzdkowych; rozpoznaje przejawy ich naruszania; 3) nawizuje kontakt (osobisty, telefoniczny lub mailowy) z funkcjonariuszem policji (np. dzielnicowym) i na podstawie uzyskanych informacji sporzdza notatk lub wykres dotyczcy przestpczoci w swojej okolicy; 4) wymienia przestpstwa, ktrych oar najczciej padaj modzi ludzie; wie, jak mona prbowa ich unikn i przestrzega zasad bezpiecznego zachowania si w sytuacji zagroenia; 5) wyjania, na jakich zasadach nieletni odpowiadaj za popenienie przestpstwa (rodki wychowawcze i poprawcze); 6) przedstawia przepisy prawne dotyczce sprzeday i konsumpcji alkoholu, papierosw i narkotykw i wskazuje na konsekwencje ich amania. 4. Edukacja i praca w Polsce i Unii Europejskiej. Ucze: 1) wymienia prawa i obowizki ucznia; wyszukuje gwarantujce je przepisy prawa owiatowego (np. w ustawie, statucie szkoy) oraz przepisy zawarte w innych aktach prawnych (np. w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej); 2) rozpoznaje przypadki naruszania praw ucznia i w razie potrzeby podejmuje odpowiednie kroki w celu ich ochrony; 3) omawia na wybranych przykadach zasady przyjmowania do szk wyszych;
94
EDUKACJA HISTORYCZNA I OBYWATELSKA W SZKOLE PODSTAWOWEJ, ...
4) przedstawia warunki podejmowania przez modych Polakw nauki w Unii Europejskiej oraz wyszukuje informacje na ten temat odnoszce si do wybranego pastwa; 5) wyjania, co wynika z wejcia Polski do strefy Schengen; zna zasady bezpiecznego podrowania po Europie i wiecie (unikanie ryzyka, postpowanie w razie kradziey lub wypadku, moliwoci uzyskania pomocy, w tym opieki zdrowotnej); 6) wyjania, jakie moliwoci zarabiania maj modzi ludzie, jakie umowy mog zawiera i jakie s zasady opodatkowania ich dochodw; 7) omawia oglne zasady podejmowania pracy i zakadania wasnych przedsibiorstw w Unii Europejskiej (na podstawie informacji z Internetu); sporzdza Europass-CV. 5. Prawa czowieka. Ucze: 1) przedstawia krtko histori praw czowieka i ich generacje; wymienia najwaniejsze dokumenty z tym zwizane; 2) wymienia podstawowe prawa i wolnoci czowieka; wyjania, co oznacza, e s one powszechne, przyrodzone i niezbywalne; 3) podaje najwaniejsze postanowienia Powszechnej Deklaracji Praw Czowieka, Europejskiej Konwencji Praw Czowieka i Konwencji o Prawach Dziecka; 4) znajduje w rodkach masowego przekazu (w tym w Internecie) informacje o przypadkach amania praw czowieka na wiecie; 5) bierze udzia w debacie klasowej, szkolnej lub internetowej na temat wolnoci sowa lub innych praw i wolnoci; 6) wyjania, na czym polegaj: prawo do prywatnoci, w tym do ochrony danych osobowych i prawa obywatela w kontaktach z mediami. 6. Ochrona praw i wolnoci. Ucze: 1) przedstawia gwne rodki ochrony praw i wolnoci w Polsce; 2) opisuje sposb dziaania Rzecznika Praw Obywatelskich i Rzecznika Praw Dziecka; pisze prost skarg do jednego z nich (wedug wzoru); 3) uzasadnia znaczenie Europejskiego Trybunau Praw Czowieka w Strasburgu; 4) przedstawia na przykadach dziaania podejmowane przez ludzi i organizacje pozarzdowe bronice praw czowieka; w miar swoich moliwoci wcza si w wybrane dziaania (np. podpisuje apel, prowadzi zbirk darw); 5) rozpoznaje przejawy rasizmu, szowinizmu, antysemityzmu i ksenofobii; uzasadnia potrzeb przeciwstawiania si im oraz przedstawia moliwoci zaangaowania si w wybrane dziaania na rzecz rwnoci i tolerancji; 6) znajduje informacje o naruszaniu praw czowieka w wybranej dziedzinie (np. prawa kobiet, prawa dziecka, wolno wyznania, prawo do edukacji, prawa humanitarne) i projektuje dziaania, ktre mog temu zaradzi.
95

IV etap edukacyjny zakres rozszerzony
Cele ksztacenia I. Wykorzystanie i tworzenie informacji. wymagania Ucze znajduje i wykorzystuje informacje na temat ycia publicznego, kryoglne tycznie je analizuje, samodzielnie wyciga wnioski; wyraa i uzasadnia wasne zdanie w wybranych sprawach w formie ustnej i pisemnej na rnych forach publicznych; przedstawia i uzasadnia pogldy odmienne od wasnych. II. Rozpoznawanie i rozwizywanie problemw.
Ucze rozpoznaje problemy w skali lokalnej, krajowej, europejskiej i globalnej oraz szuka ich rozwizania; rozumie zoono problemw spoecznych i politycznych; dostrzega perspektywy rnych uczestnikw ycia publicznego. III. Wspdziaanie w sprawach publicznych. Ucze wsppracuje z innymi planuje, dzieli si zadaniami i wywizuje si z nich; sprawnie korzysta z procedur i moliwoci, jakie stwarzaj obywatelom instytucje ycia publicznego; zna i stosuje zasady samoorganizacji i samopomocy. IV. Znajomo zasad i procedur demokracji. Ucze wyjania demokratyczne zasady i procedury oraz stosuje je w codziennym yciu; charakteryzuje demokracj na tle innych ustrojw, ocenia dziaanie instytucji demokratycznych w Polsce i na wiecie; ocenia rol stowarzysze i organizacji obywatelskich oraz rnych form aktywnoci obywateli w funkcjonowaniu wspczesnej demokracji. V. Znajomo podstaw ustroju Rzeczypospolitej Polskiej.
Ucze opisuje sposb dziaania wadz publicznych i innych podmiotw ycia publicznego; wykorzystuje swoj wiedz o zasadach demokracji i ustroju Polski do interpretacji i oceny wydarze w yciu spoecznym i politycznym; przedstawia prawa i obowizki obywatela Rzeczypospolitej Polskiej; rozumie znaczenie prawa i praw czowieka w codziennym yciu obywatela oraz rozpoznaje przypadki ich amania. VI. Dostrzeganie wspzalenoci we wspczesnym wiecie. Ucze przedstawia zwizki midzy swoim yciem a sytuacj spoecznoci lokalnej, sytuacj Polski, Europy i wiata; wyjania zoono zjawisk spoecznych, politycznych, ekonomicznych i kulturowych; uwzgldnia perspektyw globaln w interpretacji tych zjawisk.
96
1. ycie zbiorowe i jego reguy. Ucze:
1) charakteryzuje wybrane zbiorowoci, spoecznoci, wsplnoty, spoeczestwa, ze wzgldu na obowizujce w nich reguy i wizi; funkcje w yciu spoecznym;
Treci nauczania wymagania szczegowe 2) podaje przykady norm i instytucji spoecznych; charakteryzuje ich
3) wyjania, co to jest anomia, omawia jej przyczyny i skutki; 4) omawia na przykadach rda i mechanizmy koniktw spoecznych oraz sposoby ich rozwizywania. 2. Socjalizacja i kontrola spoeczna. Ucze: 1) porwnuje modele socjalizacji charakterystyczne dla wasnej grupy wiekowej i pokolenia rodzicw; 2) opisuje przejawy kontroli spoecznej w yciu codziennym; 3) wyjania na przykadach, w jaki sposb dochodzi do stygmatyzacji spoecznej i jakie mog by jej skutki. 3. Grupa spoeczna. Ucze: 1) przedstawia cechy i funkcjonowanie maej grupy spoecznej (liczebno, wi, trwao, role grupowe, wsplne wartoci i cele, poczucie odrbnoci, wspdziaanie); 2) omawia na przykadach rne rodzaje grup i wyjania funkcjonowanie wskazanej grupy; 3) wyjania znaczenie grup odniesienia pozytywnego i negatywnego w procesie socjalizacji; 4) opisuje swoiste cechy wspczesnej rodziny jako grupy spoecznej; porwnuje i ilustruje przykadami rne modele rodziny. 4. Struktura spoeczna. Ucze: 1) opisuje struktur klasowo-warstwow polskiego spoeczestwa i swojej spoecznoci lokalnej; 2) porwnuje skal nierwnoci spoecznych w Polsce i wybranym pastwie, wyjaniajc zwizek midzy nierwnociami spoecznymi a nierwnoci szans yciowych; 3) podaje przykady i wyjania uwarunkowania pionowej i poziomej ruchliwoci spoecznej; 4) opisuje mechanizm i skutki spoecznego wykluczenia oraz sposoby przeciwdziaania temu zjawisku; 5) charakteryzuje wybrane problemy ycia spoecznego w Polsce (w tym sytuacj modych ludzi); rozwaa moliwoci ich rozwizania. 5. Zmiana spoeczna. Ucze: 1) charakteryzuje historyczne formy organizacji spoeczestwa (pierwotne, tradycyjne, przemysowe, postindustrialne); 2) omawia cechy wspczesnego spoeczestwa zachodniego (otwarte, postindustrialne, konsumpcyjne, masowe, informacyjne);
97
3) analizuje sposoby adaptacji do zmiany spoecznej na podstawie wasnych obserwacji i tekstw kultury; 4) przedstawia i ocenia dwie drogi zmiany spoecznej: rewolucj i reform; 5) charakteryzuje wybrany ruch spoeczny, np.: Solidarno, ruch niepodlegociowy non-violence Mahatmy Gandhiego, ruch praw obywatelskich Martina L. Kinga, ruch na rzecz ochrony rodowiska naturalnego, ruch emancypacji kobiet. 6. Nard, ojczyzna i mniejszoci narodowe. Ucze: 1) przedstawia dwie koncepcje narodu: etniczno-kulturow i polityczn; 2) omawia czynniki sprzyjajce asymilacji oraz suce zachowaniu tosamoci narodowej; 3) charakteryzuje postawy wspczesnych Polakw wobec ojczyzny i narodu; 4) charakteryzuje mniejszoci narodowe, etniczne i grupy imigrantw yjce w Polsce (liczebno, historia, kultura, religia itp.); wymienia prawa, ktre im przysuguj; 5) rozpoznaje przejawy ksenofobii, antysemityzmu, rasizmu i szowinizmu i uzasadnia potrzeb przeciwstawiania si tym zjawiskom. 7. Procesy narodowociowe i spoeczne we wspczesnym wiecie. Ucze: 1) wyjania, dlaczego i w jakim zakresie doszo do integracji narodw w wiecie zachodnim; 2) porwnuje rne modele polityki wybranych pastw wobec mniejszoci narodowych i imigrantw; 3) wyjania, dlaczego w Europie integracja imigrantw z pastw pozaeuropejskich rodzi trudnoci; ocenia sytuacj imigrantw w Polsce; 4) omawia na przykadach przyczyny i sposoby rozwizywania dugotrwaych koniktw midzy narodami; 5) omawia przyczyny i skutki koniktw spoecznych w pastwach Afryki, Azji, Ameryki Poudniowej i rodkowej. 8. Kultura i pluralizm kulturowy. Ucze: 1) rozrnia normatywne i opisowe pojcie kultury; 2) wskazuje specyczne cechy kultury wysokiej, masowej, narodowej i ludowej; 3) rozpoznaje najwaniejsze cechy kultury wskazanej spoecznoci; 4) okrela znaczenie religii w polskiej kulturze; charakteryzuje religijno wspczesnych Polakw; 5) ocenia wpyw kontrkultury na ycie spoeczne; 6) wyjania, na czym polega i skd si bierze pluralizm kulturowy wspczesnego spoeczestwa; analizuje konsekwencje tego zjawiska;
98
7) rozrnia tolerancj od akceptacji; ocenia ich znaczenie dla ycia spoecznego; 8) charakteryzuje subkultury modzieowe w Polsce i Europie. 9. Wspczesne spory wiatopogldowe. Ucze: 1) rozpatruje argumenty przemawiajce za swobod prowadzenia bada genetycznych oraz ich prawnym zakazem; 2) rozwaa racje stron sporw o dopuszczalno aborcji i eutanazji; 3) uzasadnia traktowanie kary jako odpaty lub jako sposobu resocjalizacji; formuuje wasne stanowisko w tej sprawie; 4) rozwaa argumenty i kontrargumenty stron sporu o przyznanie mniejszociom seksualnym takich samych praw, jakie maj osoby heteroseksualne; 5) rozpatruje racje stron innych aktualnych sporw wiatopogldowych i formuuje swoje stanowisko w danej sprawie. 10. Edukacja w XXI w. Ucze: 1) przedstawia rol szkoy i edukacji nieformalnej we wspczesnym spoeczestwie informacyjnym; 2) wskazuje dziaania, ktre mog podejmowa pastwo, wadze samorzdowe oraz organizacje spoeczne, by zwikszy rwno szans w dostpie do edukacji; 3) wyjania zaleno midzy systemem edukacyjnym a rynkiem pracy; wskazuje przykady ich niedopasowania; 4) wyjania, w jaki sposb mona podnosi lub zmienia swoje kwalikacje zawodowe i dlaczego uczenie si przez cae ycie jest jednym z warunkw sukcesu w karierze zawodowej. 11. Obywatel i obywatelstwo. Ucze: 1) przedstawia procedury nabywania i zrzekania si polskiego obywatelstwa; 2) wyjania, czym obywatelstwo rni si od narodowoci; 3) wymienia konstytucyjne obowizki obywateli Rzeczypospolitej Polskiej; uzasadnia znaczenie postaw i cnt obywatelskich (troska o dobro wsplne, odpowiedzialno, aktywno, solidarno, odwaga cywilna, roztropno, tolerancja); 4) wyjania, na czym polega nieposuszestwo obywatelskie i jakie niesie ze sob dylematy; podaje jego historyczne i wspczesne przykady. 12. Spoeczestwo obywatelskie. Ucze: 1) przedstawia lozoczny rodowd koncepcji spoeczestwa obywatelskiego (John Locke, Georg Hegel, Alexis de Tocqueville); 2) wymienia podmioty spoeczestwa obywatelskiego; 3) wyjania, jak powstaje i jakie znaczenie dla spoeczestwa obywatelskiego ma kapita spoeczny (zaufanie, sieci wsppracy i system efektywnych norm);
99
4) opisuje formy aktywnoci obywateli w ramach spoecznoci lokalnej, regionu, pastwa oraz na poziomie globalnym; w miar moliwoci uczestniczy w wybranym dziaaniu; 5) uzasadnia znaczenie swobody zrzeszania si dla jakoci ycia publicznego; 6) przedstawia zasady zakadania i funkcjonowania stowarzysze, fundacji i organizacji poytku publicznego w Polsce; 7) opracowuje wedug wzoru projekt statutu stowarzyszenia (nazwa, siedziba, czonkowie, wadze, majtek, zasady zmiany statutu i rozwizywania stowarzyszenia); 8) charakteryzuje lokalne organizacje pozarzdowe. 13. Opinia publiczna. Ucze: 1) wyjania, jak ksztatuje si opinia publiczna i jakie s sposoby jej wyraania; 2) wskazuje przykady wpywu opinii publicznej na decyzje polityczne; 3) odczytuje i interpretuje tabele i wykresy prezentujce wyniki badania opinii publicznej; 4) przeprowadza w najbliszym otoczeniu minisonda opinii publicznej na wskazany temat, interpretuje jego wyniki; 5) analizuje wybran kampani spoeczn z punktu widzenia jej celw, sposobw realizacji i skutecznoci; 6) wyjania, na czym polega specyka marketingu spoecznego; opracowuje projekt akcji spoecznej w wybranej sprawie i w miar moliwoci go realizuje. 14. rodki masowego przekazu. Ucze: 1) opisuje funkcje mediw w pastwie demokratycznym i niedemokratycznym (na wybranych przykadach); 2) uzasadnia znaczenie niezalenoci i pluralizmu mediw; ocenia skutki ich ograniczania; 3) wyjania, jakimi zasadami etycznymi powinny si kierowa media i ocenia przykady kontrowersyjnych dziaa dziennikarzy i mediw; 4) wyjania, na czym polega zasada wolnoci sowa, i wskazuje na przypadki jej naduycia; 5) przedstawia najwaniejsze media w Polsce i na wiecie (odbiorcy, zasig, forma przekazu, orientacja ideologiczna, typ wasnoci); charakteryzuje wybrane media lokalne; 6) charakteryzuje pras wielkonakadow i ocenia jej rol w debacie publicznej; 7) krytycznie analizuje przekazy medialne, oceniajc ich wiarygodno i bezstronno oraz odrniajc informacje od komentarzy; 8) ocenia zasoby Internetu z punktu widzenia rzetelnoci i wiarygodnoci informacyjnej; wiadomie i krytycznie odbiera zawarte w nich treci.
100
15. Demokracja zasady i procedury. Ucze: 1) opisuje wartoci bdce fundamentem wspczesnej demokracji; podaje rne sposoby rozumienia wolnoci, rwnoci i sprawiedliwoci; 2) rozwaa, w jakim stopniu demokracja sprzyja pokojowemu rozwizywaniu koniktw; 3) charakteryzuje gwne fazy ksztatowania si systemu demokratycznego; 4) opisuje polskie tradycje demokratyczne (parlamentaryzm I Rzeczypospolitej, Konstytucja 3 maja, II Rzeczpospolita); 5) wyjania, jak s przeprowadzane i jak rol odgrywaj wybory we wspczesnej demokracji; 6) wyjania, czym jest referendum; rozwaa, jak we wspczesnym pastwie mona realizowa inne formy demokracji bezporedniej; 7) rozpoznaje przejawy amania zasad i procedur demokratycznych w yciu publicznym w pastwie, spoecznoci lokalnej i yciu szkoy. 16. Polityka, ideologie, doktryny i programy polityczne. Ucze: 1) przedstawia rne rozumienia pojcia polityka; 2) charakteryzuje kultur polityczn wspczesnej Polski (normy, formy komunikacji, poziom partycypacji, natenie koniktw); 3) analizuje wybrane konikty wartoci i interesw ujawniajce si w debacie publicznej w Polsce; 4) opisuje przebieg debaty publicznej na wybrany temat, korzystajc z rnych rde informacji; ocenia jako argumentacji jej stron, formuuje wasne stanowisko; 5) charakteryzuje ideologie totalitarne (komunizm, nazizm), odwoujc si do przykadw historycznych; 6) charakteryzuje najwaniejsze wspczesne doktryny polityczne (chrzecijaska demokracja, konserwatyzm, liberalizm, nacjonalizm, socjaldemokracja, socjalizm); 7) przeprowadza krytyczn analiz programw i innych materiaw wyborczych partii politycznych, ze wzgldu na zawarto merytoryczn i form przekazu. 17. Systemy partyjne. Ucze: 1) charakteryzuje system monopartyjny, dwupartyjny i wielopartyjny; 2) porwnuje funkcje partii politycznych w pastwach demokratycznych i niedemokratycznych; 3) przedstawia system partyjny wybranego przez siebie pastwa (do wyboru spord Wielkiej Brytanii, Niemiec, Francji i Stanw Zjednoczonych) na podstawie samodzielnie zebranych wiadomoci; 4) opisuje podstawowe zasady ordynacji wikszociowej i proporcjonalnej w powizaniu z systemem dwupartyjnym i wielopartyjnym;
101
5) wyjania znaczenie progu wyborczego dla reprezentatywnoci wyborw i tworzenia rzdzcej koalicji; 6) analizuje argumenty na rzecz ordynacji wikszociowej i proporcjonalnej. 18. Instytucja pastwa. Ucze: 1) wyjania na przykadach relacje midzy narodem a pastwem; 2) charakteryzuje zjawisko legitymizacji wadzy, odnoszc teori Maxa Webera do historycznych i wspczesnych przykadw; 3) opisuje najwaniejsze teorie genezy pastwa (Arystotelesa, teistyczna, umowy spoecznej, podboju, marksistowska); 4) odrnia suwerenno zewntrzn od suwerennoci wewntrznej. 19. Modele ustrojowe pastw demokratycznych. Ucze: 1) podaje cechy charakterystyczne rnych modeli ustrojowych pastw demokratycznych; wyjania, jaki model funkcjonuje w Polsce; 2) charakteryzuje krtko ustroje polityczne Niemiec, Wielkiej Brytanii, Francji, Stanw Zjednoczonych, Szwajcarii, Woch i Rosji, na podstawie samodzielnie zebranych informacji; 3) przedstawia zasady odpowiedzialnoci konstytucyjnej i politycznej; wskazuje, kto im podlega; 4) opisuje wspczesne modele stosunkw midzy wadz wieck a wadz duchown (uprzywilejowanie gwnego wyznania, pastwo ateistyczne, pastwo neutralne wiatopogldowo); 5) omawia przepisy Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej dotyczce relacji pastwo-Koci; podaje najwaniejsze postanowienia konkordatu. 20. Wadza ustawodawcza w pastwie demokratycznym. Ucze: 1) wymienia i ilustruje przykadami funkcje wadzy ustawodawczej; 2) zarysowuje gwne funkcje izby wyszej i niszej parlamentw w wybranych pastwach (w Wielkiej Brytanii, Stanach Zjednoczonych, Niemczech); podaje przykady pastw z parlamentem jednoizbowym; 3) ocenia zasadno immunitetu parlamentarnego; odrnia jego formy (immunitet formalny, materialny); 4) wyjania terminy: sesja plenarna, komisja parlamentarna, kworum, interpelacja, zapytanie poselskie; 5) przedstawia procedur tworzenia prawa przez parlament; 6) opisuje mechanizm tworzenia koalicji rzdowej; wyjania rol opozycji w pracy parlamentu. 21. Wadza wykonawcza w pastwie demokratycznym. Ucze: 1) wyjania, jak rol we wspczesnych pastwach moe peni gowa pastwa; podaje przykady urzdujcych gw pastw (monarchw i prezydentw);
102
2) charakteryzuje kompetencje rzdu w pastwie demokratycznym i relacje midzy rzdem a gow pastwa. 22. Wspczesna demokracja w Polsce i na wiecie problemy i zagroenia. Ucze: 1) rozwaa problemy polityki bezpieczestwa socjalnego; 2) rozpoznaje przejawy populizmu i wyjania, dlaczego stanowi on zagroenie dla demokracji; 3) omawia na przykadach patologie ycia publicznego (np. korupcja, nepotyzm, klientelizm) i wyjania, dlaczego wpywaj one destrukcyjnie na ycie publiczne; 4) wyjania, dlaczego tak wielu obywateli nie uczestniczy w yciu politycznym, i przedstawia sposoby zwikszania poziomu partycypacji; 5) przedstawia sposoby, jakimi partie polityczne walcz o elektorat, i ocenia te dziaania wedug standardw demokracji; 6) wyjania, jak rol w pastwie demokratycznym peni ruchy obywatelskiego sprzeciwu i emancypacji. 23. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Ucze: 1) przedstawia konstytucyjne zasady ustroju pastwa; 2) wyjania konstytucyjne pojcie suwerennoci; 3) wyjania relacj midzy prawem midzynarodowym (w tym unijnym) a prawem krajowym; 4) omawia postanowienia dotyczce rodzajw stanw nadzwyczajnych i warunkw ich wprowadzania; 5) przedstawia procedur zmiany Konstytucji. 24. Parlament Rzeczypospolitej Polskiej. Ucze: 1) wymienia kompetencje Sejmu i Senatu w pastwie i przedstawia znaczenie obu izb oraz Zgromadzenia Narodowego w systemie wadz Rzeczypospolitej Polskiej; 2) okrela sytuacje, w jakich moe doj do skrcenia kadencji Sejmu; 3) podaje przykady stosowania w procedurze legislacyjnej polskiego parlamentu wikszoci zwykej, bezwzgldnej i kwalikowanej; 4) wyjania szczeglny charakter procedury uchwalania ustawy budetowej. 25. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej. Ucze: 1) okrela gwne kompetencje prezydenta w relacjach z parlamentem, rzdem, wadz sdownicz, a take sposb sprawowania wadzy w zakresie bezpieczestwa pastwa i polityki zagranicznej; 2) wyjania rnice midzy ordynacjami wyborw parlamentarnych i prezydenckich w Polsce; 3) wyjania, w jakich okolicznociach prezydent moe by zawieszony lub usunity z urzdu.
103
26. Rada Ministrw Rzeczypospolitej Polskiej. Ucze: 1) przedstawia konstytucyjne procedury powoywania i odwoywania rzdu, zmiany rzdu i zmiany ministrw; 2) porwnuje sytuacj rzdw mniejszociowych i wikszociowych ze wzgldu na moliwoci dziaania; 3) rozpoznaje urzdy nalece do administracji rzdowej; okrela kompetencje i procedur powoywania wojewody; 4) wyjania, podajc przykady, czym zajmuje si administracja zespolona i niezespolona; 5) ocenia funkcjonowanie suby cywilnej w Polsce. 27. Organy kontroli pastwowej, ochrony prawa i zaufania publicznego. Ucze: 1) omawia kompetencje Najwyszej Izby Kontroli i ocenia jej znaczenie dla funkcjonowania instytucji publicznych; 2) przedstawia uprawnienia i sposb dziaania Rzecznika Praw Obywatelskich; 3) opisuje procedur lustracyjn i wskazuje kategorie osb, ktre jej podlegaj; 4) odwoujc si do wybranych przykadw, charakteryzuje zadania Instytutu Pamici Narodowej; 5) wymienia podstawowe zadania Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, Urzdu Ochrony Konkurencji i Konsumentw oraz Urzdu Kontroli Elektronicznej. 28. Samorzd terytorialny w Polsce. Ucze: 1) omawia formy demokracji przedstawicielskiej i bezporedniej w samorzdach terytorialnych; opisuje instytucj referendum lokalnego; 2) przedstawia zadania i kompetencje samorzdu gminnego, powiatowego i wojewdzkiego; 3) wyjania, jakie s rda dochodw samorzdw (dochody wasne, dotacje, subwencje) i jak jest uchwalany budet gminy; 4) znajduje i analizuje informacje na temat dochodw i wydatkw wasnej gminy; 5) opisuje uprawnienia nadzorcze premiera i wojewody wobec samorzdw terytorialnych; 6) rozwaa problemy oraz perspektywy rozwoju wasnej gminy, powiatu lub regionu na podstawie samodzielnie zebranych materiaw. 29. Prawo. Ucze: 1) wyjania zasady hierarchicznoci, spjnoci i zupenoci w systemie prawnym; 2) rozpoznaje rodzaje prawa (midzynarodowe, krajowe, miejscowe; prywatne, publiczne; materialne, formalne; cywilne, karne, administracyjne);
104
3) rozrnia rda, z ktrych wywodz si normy w rnych systemach prawnych (prawo: zwyczajowe, precedensowe, religijne, pozytywne). 30. System prawny Rzeczypospolitej Polskiej. Ucze: 1) opisuje rda prawa w Polsce oraz hierarchi aktw prawnych; 2) wyjania, na czym polega praworzdno i jakie zasady oraz instytucje stoj na jej stray; 3) wskazuje gazie prawa i kodeksy, w ktrych szuka naley odpowiednich przepisw; 4) wyjania, w jaki sposb realizuje si w Polsce zasad niezalenoci sdw i niezawisoci sdziego; 5) przedstawia rnic midzy sdziami a awnikami. 31. Sdy i Trybunay. Ucze: 1) przedstawia sposb powoywania i zadania Sdu Najwyszego, Trybunau Konstytucyjnego i Trybunau Stanu; 2) omawia sposb dziaania Trybunau Konstytucyjnego, odwoujc si do przykadw rozstrzygnitych przez niego spraw; ocenia znaczenie skargi konstytucyjnej dla funkcjonowania pastwa prawa; 3) przedstawia struktur sdownictwa w Polsce i wyjania, jak rol odgrywaj w niej Sd Najwyszy i Krajowa Rada Sdownictwa. 32. Prawo cywilne i rodzinne. Ucze: 1) rozpoznaje sprawy regulowane przez prawo cywilne: rzeczowe, zobowiza, rodzinne, spadkowe i handlowe; 2) stosuje w analizie przypadku podstawowe pojcia i zasady prawa cywilnego (osoba zyczna, osoba prawna, zdolno prawna a zdolno do czynnoci prawnych, odpowiedzialno cywilna); 3) opisuje podstawowe zasady postpowania cywilnego (rozpoznawczego: procesowego oraz nieprocesowego i egzekucyjnego) oraz sposoby zaskarania orzecze; 4) analizuje maestwo jako instytucj prawn (warunki zawarcia, prawa i obowizki maonkw, wsplnota majtkowa, rozwd, separacja, maestwo a konkubinat); 5) wyjania, na czym polega wadza rodzicielska oraz jakie prawa i obowizki maj dzieci. 33. Prawo karne. Ucze: 1) stosuje w analizie przypadku podstawowe pojcia i zasady prawa karnego (odpowiedzialno karna, przestpstwo a wykroczenie, zbrodnia i wystpek, zasada domniemania niewinnoci); 2) opisuje przebieg postpowania karnego oraz uczestniczce w nim organy i strony; podaje przykady przestpstw ciganych z oskarenia publicznego i prywatnego, wyjania rol oskaryciela posikowego;
105
3) przedstawia kary i rodki karne obowizujce w polskim prawie oraz prawa przysugujce oerze, oskaronemu i wiadkowi; 4) podaje zasady wnoszenia apelacji i kasacji w sprawach karnych. 34. Prawo administracyjne. Ucze: 1) odrnia akty administracyjne od innego rodzaju dokumentw; rozpoznaje, kiedy akt administracyjny jest wany; 2) przedstawia struktur sdownictwa administracyjnego; opisuje przebieg postpowania administracyjnego; 3) wyjania, jak odwoa si od decyzji i postanowie organw administracyjnych (odwoanie, zaalenie, skarga do wojewdzkiego sdu administracyjnego, skarga kasacyjna do Naczelnego Sdu Administracyjnego). 35. Obywatel wobec prawa. Ucze: 1) odnajduje w odpowiednim akcie prawnym przepis dotyczcy wybranego kazusu prawnego i interpretuje go; 2) wskazuje, do jakich instytucji i osb mona si zwrci o pomoc prawn w konkretnych sytuacjach; 3) pisze kcyjny pozew w sprawie cywilnej, zawiadomienie o popenieniu przestpstwa i odwoanie od decyzji administracyjnej (wedug wzorw). 36. Prawa czowieka. Ucze: 1) przedstawia ide oraz historyczny rodowd praw czowieka; 2) przedstawia argumenty na rzecz uniwersalnoci praw czowieka i analizuje zastrzeenia formuowane przez jej przeciwnikw; 3) rozrnia prawa i wolnoci osobiste, polityczne oraz ekonomiczne, spoeczne i kulturalne; wskazuje, do ktrej generacji nale poszczeglne prawa; 4) rozwaa, odwoujc si do historycznych i wspczesnych przykadw, dlaczego dochodzi do amania praw czowieka na wielk skal przez reimy autorytarne. 37. Ochrona praw czowieka w Polsce. Ucze: 1) przedstawia prawa i wolnoci zagwarantowane w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, wymienia rodki i mechanizmy ich ochrony w Polsce; 2) rozwaa dylematy zwizane z prawami socjalnymi i sposobem ich realizacji przez pastwo; 3) odnosi przedstawiane w mediach przypadki naruszenia praw lub wolnoci w Polsce do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej; 4) analizuje stan przestrzegania praw mniejszoci narodowych, etnicznych i religijnych; 5) przygotowuje opracowanie na temat naruszania i ochrony praw czowieka w wybranej dziedzinie.
106
38. wiatowy i europejski system ochrony praw czowieka. Ucze: 1) opisuje system ochrony praw czowieka funkcjonujcy na mocy Powszechnej Deklaracji Praw Czowieka oraz Midzynarodowych Paktw Praw Czowieka Narodw Zjednoczonych; 2) ocenia znaczenie Midzynarodowego Trybunau Karnego w Hadze dla systemu ochrony praw czowieka na wiecie; 3) charakteryzuje systemy ochrony praw czowieka w ramach Rady Europy oraz Unii Europejskiej; 4) wyjania, jak dziaa i jakie sprawy rozpatruje Europejski Trybuna Praw Czowieka w Strasburgu; 5) analizuje z punktu widzenia midzynarodowych standardw praw czowieka przypadki naruszania praw i wolnoci w rnych pastwach; 6) pisze wedug wzoru skarg do Europejskiego Trybunau Praw Czowieka w Strasburgu lub Komitetu Praw Czowieka w Genewie; 7) opisuje i ocenia dziaania wybranych organizacji pozarzdowych zajmujcych si ochron praw czowieka. 39. Polska polityka zagraniczna. Ucze: 1) wyjania, jakie znaczenie w polityce zagranicznej pastwa odgrywa racja stanu i jak mona j zdeniowa; 2) charakteryzuje gwne kierunki polskiej polityki zagranicznej po 1989 r. i sposoby jej prowadzenia (na wybranych przykadach); 3) wyjania, jaki wpyw na polsk polityk zagraniczn ma czonkostwo w Unii Europejskiej; 4) przedstawia dziaania Polski w dziedzinie pomocy rozwojowej; 5) charakteryzuje relacje Polski z wybranymi pastwami, na podstawie samodzielnie zebranych informacji. 40. Stosunki midzynarodowe w wymiarze globalnym. Ucze: 1) przedstawia podmioty oraz zasady prawa midzynarodowego (zasad suwerennoci, wzajemnoci, pacta sunt servanda); 2) charakteryzuje na przykadach najczciej stosowane metody rozwizywania sporw midzy pastwami; 3) wyjania przyczyny dysproporcji midzy globaln Pnoc i globalnym Poudniem oraz mechanizmy i dziaania, ktre j zmniejszaj lub powikszaj; 4) przedstawia na przykadach wzajemne zalenoci pomidzy pastwami biednymi i bogatymi w polityce, ekonomii, kulturze i ekologii; 5) wskazuje i wyjania przyczyny koniktw zbrojnych we wspczesnym wiecie; 6) rozwaa moliwoci prowadzenia akcji humanitarnych, wsppracy rozwojowej oraz interwencji pokojowych na obszarach dotknitych koniktami zbrojnymi, oceniajc ich skuteczno i aspekty moralne;
107
7) wymienia konikty, ktrym towarzyszy terroryzm; wyjania ich przyczyny oraz motywy i sposoby dziaania terrorystw; opisuje i ocenia strategie zwalczania terroryzmu; 8) przedstawia inicjatywy na rzecz pokoju, demokracji i praw czowieka (w tym dziaania laureatw Pokojowej Nagrody Nobla). 41. Globalizacja wspczesnego wiata. Ucze: 1) przedstawia wieloaspektowy charakter procesw globalizacji (polityka, gospodarka, kultura, komunikacja, ekologia); 2) ocenia rol wybranych pastw oraz instytucji o zasigu globalnym (organizacji, korporacji, mediw) w procesach globalizacyjnych; 3) rozwaa racje ruchw ekologicznych i alterglobalistycznych oraz racje ich przeciwnikw, formuujc wasne stanowisko w tej sprawie. 42. Systemy bezpieczestwa i wsppracy. Ucze: 1) charakteryzuje przemiany, jakie nastpiy w Europie i na wiecie po upadku komunizmu; 2) opisuje cele i metody dziaania ONZ oraz kompetencje jej organw (Zgromadzenie Oglne, Rada Bezpieczestwa, Sekretarz Generalny, Midzynarodowy Trybuna Sprawiedliwoci, Rada Gospodarcza i Spoeczna); 3) charakteryzuje krtko dziaanie nastpujcych organizacji: WHO (wiatowa Organizacja Zdrowia), ILO (Midzynarodowa Organizacja Pracy), FAO (Organizacja Narodw Zjednoczonych do Spraw Wyywienia i Rolnictwa), IMF (Midzynarodowy Fundusz Walutowy), IBRD (Midzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju), WTO (wiatowa Organizacja Handlu), OECD (Organizacja Wsppracy Gospodarczej i Rozwoju), UNESCO (Organizacja Narodw Zjednoczonych do Spraw Owiaty, Nauki i Kultury), UNIDO (Organizacja Narodw Zjednoczonych do Spraw Rozwoju Przemysowego), IAEA (Midzynarodowa Agencja Energii Atomowej), UNICEF (Fundusz Narodw Zjednoczonych na Rzecz Dzieci), UNHCR (Wysoki Komisarz Narodw Zjednoczonych do Spraw Uchodcw); 4) wyjania, jak powstao NATO, jakie s jego cele i organy; wymienia najwaniejsze operacje wojskowe Sojuszu; 5) wymienia regionalne systemy bezpieczestwa i wsppracy, ocenia ich znaczenie dla danego regionu i wiata; 6) ocenia wpyw czonkostwa w NATO na pozycj midzynarodow i poziom bezpieczestwa Polski. 43. Integracja europejska. Ucze: 1) omawia genez i przebieg integracji europejskiej (cele, gwne dokumenty i instytucje, politycy, fazy integracji); 2) przedstawia sposoby podejmowania decyzji politycznych i gospodarczych w Unii Europejskiej, odnoszc je do zasad pomocniczoci i solidarnoci;
108
3) charakteryzuje sposb powoywania, dziaania i najwaniejsze kompetencje instytucji Unii Europejskiej (Rada Unii Europejskiej, Parlament Europejski, Komisja Europejska, Rada Europejska, Trybuna Sprawiedliwoci, Europejski Trybuna Obrachunkowy, Europejski Bank Centralny); 4) wyjania, jak tworzone jest prawo unijne, oraz wymienia najwaniejsze postanowienia traktatw obowizujcych w Unii Europejskiej; 5) przedstawia procedur uchwalania budetu unijnego oraz gwne dochody i wydatki budetowe; 6) rozwaa dylematy zwizane z dalszym rozszerzaniem i reform Unii Europejskiej; 7) przedstawia cele, genez i zasady dziaania Rady Europy; ocenia jej rol we wspczesnej Europie; 8) opisuje genez, cele i sposb dziaania Organizacji Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie. 44. Europa wrd wiatowych mocarstw. Ucze: 1) wskazuje moliwoci odgrywania przez Uni Europejsk roli wiatowego mocarstwa; 2) rozrnia typy adw wiatowych (jedno-, dwu- i wielobiegunowy), odwoujc si do historii XX i XXI w.; 3) wyjania znaczenie strategicznych zasobw naturalnych w polityce midzynarodowej; 4) przedstawia na przykadach znaczenie supermocarstw i mocarstw regionalnych dla adu wiatowego. 45. Polska w Unii Europejskiej. Ucze: 1) wyjania, na czym polega swobodny przepyw osb, kapitau, towarw i usug w Unii Europejskiej oraz jakie s zasady przekraczania granic przez polskich obywateli (w stree Schengen i poza ni); 2) opisuje prawa i obowizki wynikajce z posiadania obywatelstwa Unii Europejskiej, w tym moliwo skargi do Rzecznika Praw Obywatelskich Unii Europejskiej; 3) ocenia skutki czonkostwa Polski w Unii Europejskiej i perspektywy jej rozwoju w Unii Europejskiej, odwoujc si do danych statystycznych, bada opinii publicznej oraz informacji o wykorzystaniu rodkw unijnych w Polsce, regionie i gminie; 4) podaje oglne zasady korzystania z funduszy unijnych przez obywateli, przedsibiorstwa i inne organizacje w Polsce; 5) wyszukuje informacje o moliwociach podejmowania nauki i pracy w pastwach Unii Europejskiej, potra posugiwa si Europass.
109

Zajcia z wiedzy o spoeczestwie ksztatuj u uczniw nastpujce postawy: 1) zaangaowanie w dziaania obywatelskie ucze angauje si w dziaania spoeczne i obywatelskie; 2) wraliwo spoeczna ucze dostrzega przejawy niesprawiedliwoci i reaguje na nie; 3) odpowiedzialno ucze podejmuje odpowiedzialne dziaania w swojej spoecznoci, konstruktywnie zachowuje si w sytuacjach koniktowych; 4) poczucie wizi ucze odczuwa wi ze wsplnot lokaln, narodow, europejsk i globaln; rozumie, na czym polega otwarty patriotyzm obywatelski; 5) tolerancja ucze szanuje prawo innych do odmiennego zdania, sposobu zachowania, obyczajw i przekona, jeeli nie stanowi one zagroenia dla innych ludzi; przeciwstawia si przejawom dyskryminacji. Aby to umoliwi, szkoa powinna zapewni takie warunki, by uczniowie: 1) mieli dostp do rnych rde informacji i rnych punktw widzenia; 2) wykorzystywali zdobywane wiadomoci i umiejtnoci obywatelskie w yciu codziennym; 3) uczyli si planowa i realizowa uczniowskie projekty edukacyjne; 4) brali udzia w dyskusjach i debatach na forum klasy, szkoy i w innych sytuacjach spoecznych; 5) pracowali nad rozwizywaniem wybranych problemw swego otoczenia i szerszych spoecznoci; 6) mieli realny wpyw na wybrane obszary ycia szkoy, m.in. w ramach samorzdu uczniowskiego; 7) brali udzia w yciu spoecznoci lokalnej; 8) nawizywali kontakty i wsppracowali z organizacjami spoecznymi i instytucjami publicznymi; 9) uczestniczyli w obywatelskich kampaniach i dziaaniach oraz korzystali z rnych form komunikowania si w sprawach publicznych; 10) budowali swoje poczucie wartoci i sprawstwa w yciu spoecznym oraz zaufanie do innych. Ze wzgldu na cele przedmiotu wiedza i spoeczestwo, na III etapie edukacyjnym okoo 20% treci nauczania okrelonych w podstawie programowej tego przedmiotu powinno by realizowanych w formie uczniowskiego projektu edukacyjnego, a na IV etapie edukacyjnym nie mniej ni 10%. Uczniowski projekt edukacyjny powinien mie charakter zespoowy; poszczeglne zada-
110
nia mog by wykonywane indywidualnie. Wskazane jest, by kady ucze uczestniczy w co najmniej jednym projekcie w kadym roku nauczania przedmiotu. Realizujc projekt, ucze: 1) zdobywa wiedz i umiejtnoci zwizane z przedmiotem projektu; 2) wybiera zagadnienie: problem lub dziaanie, zgodnie ze swoimi zainteresowaniami i zaoonymi celami projektu; 3) poszukuje sposobw zbadania i rozwizania problemu oraz skutecznego przeprowadzenia zaoonego w projekcie dziaania; 4) organizuje wasn prac i wsppracuje z innymi realizatorami projektu; 5) wytrwale i w przemylany sposb dy do realizacji zamierzonego celu; 6) przygotowuje i przeprowadza publiczn prezentacj efektw projektu (np. na forum klasy, szkoy, gminy). Etapy realizacji uczniowskiego projektu edukacyjnego oraz zadania nauczyciela: 1) wprowadzenie: nauczyciel przekazuje podstawy wiedzy na temat wybranego zagadnienia i pomaga uczniom zdoby umiejtnoci umoliwiajce przeprowadzenie projektu; 2) wybr problemu i formy dziaania: nauczyciel przedstawia moliwe tematy projektw lub pomaga uczniom w zaproponowaniu wasnego tematu; 3) zaplanowanie pracy nad projektem i prezentacji kocowej: nauczyciel pomaga w stworzeniu planu dziaa i podziau zada, w wyborze formy prezentacji kocowej, podaje kryteria oceniania; 4) realizacja zaplanowanych dziaa: nauczyciel konsultuje i akceptuje realizacj kolejnych etapw zadania; 5) publiczna prezentacja efektw: nauczyciel stwarza moliwo publicznej prezentacji efektw projektu oraz go ocenia.
111
KOMENTARZ DO PODSTAWY PROGRAMOWEJ PRZEDMIOTU WIEDZA O SPOECZESTWIE

Alicja Pacewicz, Andrzej Wakiewicz
Uwagi oglne
Wiedza o spoeczestwie to przedmiot, ktry czy przekazywanie wiedzy z ksztatowaniem umiejtnoci i postaw obywatelskich. Wynika to z celw ksztacenia przyjtych w podstawie programowej ksztacenia oglnego i odpowiada zaleceniom Rady Europy i rekomendacjom Parlamentu Europejskiego oraz Rady Europejskiej, dotyczcym kompetencji kluczowych w uczeniu si przez cae ycie. Podstawa programowa ksztacenia oglnego dla gimnazjw i szk ponadgimnazjalnych zakada, e szkoa powinna ksztatowa u uczniw postawy warunkujce sprawne i odpowiedzialne funkcjonowanie we wspczesnym wiecie, a przy tym sprzyjajce ich rozwojowi indywidualnemu i spoecznemu. Mwi si tu m.in. o uczciwoci, odpowiedzialnoci, poczuciu wasnej wartoci, przedsibiorczoci, gotowoci do podejmowania inicjatyw i pracy zespoowej, a take o postawie obywatelskiej. Podstawa zawiera rwnie zapis, e szkoa podejmuje odpowiednie kroki w celu zapobiegania dyskryminacji. Warto doda, e zgodnie z prezentowan podstaw programow edukacja spoeczna i obywatelska zaczyna si ju w szkole podstawowej: w tym w klasach IIII w ramach edukacji wczesnoszkolnej i w klasach IVVI na lekcjach historii i spoeczestwa. W polskiej edukacji dominowao dotd nauczanie wiedzy o spoeczestwie poprzez przekazywanie wiadomoci o yciu spoecznym, politycznym i gospodarczym. Ksztatowanie umiejtnoci i postaw traktowano jako zadanie drugorzdne i trudne w realizacji. Zapewne dlatego w badaniach midzynarodowych polscy uczniowie zajmowali wysokie miejsca pod wzgldem poziomu wiedzy, ale znacznie nisze w obszarze umiejtnoci, a w dziedzinie aktywnoci obywatelskiej zwykle bardzo niskie. Na wyran potrzeb zmiany prolu nauczania od lat zwracali uwag zarwno badacze spoeczni, jak i specjalici w dziedzinie edukacji obywatelskiej (m.in. Diagnoza Spoeczna 2007, rekomendacje Krajowego Komitetu Europejskiego Roku Edukacji Obywatelskiej).
Wiedza o spoeczestwie jako edukacja obywatelska
Przedmiot wiedza o spoeczestwie ma wyposay w wiedz, umiejtnoci i postawy obywatelskie, ktre umoliwiaj uczniom odpowiedzialne i skuteczne uczestnictwo w yciu publicznym. Skania do zainteresowania si sprawami publicznymi i angaowania w debaty i dyskusje, w tym take na tematy kontrowersyjne. Uczy formuowania wasnych pogldw i wyraania ich na rnych forach (w klasie, szkole, w innych gremiach, w tym take w Internecie) oraz wysuchiwania, rozumienia i uwzgldniania opinii odmiennych ni wasne. Rozwija szacunek do innych ludzi, grup spoecznych, kultur i narodw.
112
Przygotowuje do samodzielnego i niezalenego mylenia o wydarzeniach i procesach zachodzcych w lokalnej spoecznoci, w kraju i na wiecie. Rozwijanie kompetencji obywatelskich nie moe ogranicza si do zaj z wiedzy o spoeczestwie, powinno by wspierane caym dowiadczeniem szkolnym ucznia. Niemal niemoliwe jest wychowanie dobrych obywateli w szkole, w ktrej reguy ycia spoecznego i atmosfera sprzeczne s z zasadami otwartej komunikacji i prawami czowieka. Wany jest sposb traktowania uczniw na wszystkich lekcjach, jasne reguy wspycia nauczycieli i uczniw, procedury odwoawcze w sytuacji koniktw, a take zaangaowanie spoecznoci szkolnej w sprawy wykraczajce poza mury szkoy. Istotn rol w wychowaniu modych obywateli odegra moe te samorzd uczniowski instytucja dobrze umocowana w prawie owiatowym, o ile jego dziaalno w szkole nie bdzie miaa jedynie charakteru dekoracyjnego lub marginalnego. Z edukacyjnego punktu widzenia kluczowe znaczenie w wychowaniu modego obywatela maj te dowiadczenia, w ktrych okazuje si, e: kto liczy si z jego zdaniem, moe on mie wpyw na ycie swojej klasy, szkoy, spoecznoci lokalnej, doroli s w stanie zaufa mu i powierzy za co odpowiedzialno. To wanie w wyniku takich dowiadcze rodzi si kapita spoeczny zaufanie do innych, gotowo wsppracy i uczestnictwa w yciu publicznym, zdolno do samoorganizacji i inne obywatelskie kompetencje, ktre nie zawsze mona wynie z domu.
Edukacja obywatelska obejmuje kilka gwnych nurtw: Obywatel w demokratycznym pastwie Uczniowie poznaj reguy i problemy ycia spoecznego, nabywaj elementarn wiedz z dziedziny socjologii, ucz si rozumie procesy grupowe itp. Dowiaduj si, jak funkcjonuje spoeczno lokalna i jej wadze, jakie s zasady demokratycznego pastwa i formy udziau obywateli w yciu publicznym. Zdobywaj informacje o prawach czowieka i prawach obywateli oraz sposobach ich ochrony, dowiaduj si te o obowizkach obywateli i ich odpowiedzialnoci za indywidualne i wsplne dziaania. Poznaj role i podstawowe zasady prawa w pastwie demokratycznym, ucz si rozumienia prostych przepisw prawnych. Uczniowie zdobywaj i wykorzystuj informacje o sprawach publicznych, dokonuj ocen wydarze i dziaa w tym take sensownoci i skutkw wasnych dziaa. W tych ocenach uwzgldniaj demokratyczne wartoci oraz procedury.
Kierunki edukacji obywatelskiej
113
Udzia w yciu lokalnej spoecznoci Wanym elementem procesu nauczania powinno by wczanie uczniw w ycie lokalnej spoecznoci, poprzez obserwacje i badania rnych aspektw jej funkcjonowania, a take dziaania uczniw na jej rzecz. Wiedza o spoeczestwie uczy rozpoznawania i rozwizywania problemw w bliszym i dalszym otoczeniu, zachca do wasnej aktywnoci oraz do wspierania konstruktywnych dziaa innych ludzi. Uczniowie poznaj w praktyce procedury demokratyczne moliwe do zastosowania w najbliszym otoczeniu klasie, szkole, osiedlu i wsplnocie lokalnej. Wszystkie te dziaania buduj poczucie wasnej wartoci i sprawczoci. Nard i patriotyzm Wiedza o spoeczestwie ksztatuje nowoczesny patriotyzm. To patriotyzm otwarty, bo powizany z szacunkiem dla innych narodw i tradycji oraz obywatelski, bo oparty nie na kryterium krwi i ziemi, lecz na poczuciu przynalenoci do narodu rozumianego jako wsplnota obywateli. Patriotyzm taki obejmuje rne wymiary wizi: od spoecznoci lokalnej, poprzez regionaln, narodow i europejsk a do globalnej. Uczniowie zastanawiaj si, jak wsplne dzieje, kultura, tradycja i jzyk buduj poczucie tosamoci narodowej. Zwracaj uwag na wielonarodowe tradycje naszego kraju i dowiaduj si, jak wyglda ycie mniejszoci narodowych i etnicznych we wspczesnej Polsce. Wiedza o spoeczestwie wzmacnia postawy patriotyczne, a zarazem uczy dostrzega przejawy ksenofobii, nacjonalizmu oraz szowinizmu i przeciwstawia si takim zachowaniom i wypowiedziom. Prawo, prawa czowieka i przeciwdziaanie dyskryminacji Przedmiot oswaja uczniw z zasadami i przepisami, uczy szacunku dla pastwa prawa oraz stosowania si do jego wymogw. Suy temu praktyczna edukacja prawna, zdobywanie umiejtnoci wyszukiwania i rozumienia przepisw oraz podstawowych procedur w urzdach, sdach i innych instytucjach ycia publicznego. Uczniowie poznaj tradycj mylenia o prawach czowieka i wspczesne ich rozumienie, a take midzynarodowe i krajowe regulacje w tej dziedzinie. Przedmiot przygotowuje do dostrzegania przejaww amania praw czowieka, niesprawiedliwoci i rnych form dyskryminacji oraz przeciwstawiania si im na miar swoich moliwoci. Polska, Europa i wiat Wiedza o spoeczestwie pomaga zrozumie zjawiska i zmiany, jakie zachodz w polskim spoeczestwie, Europie i wiecie, w tym problemy zwizane ze spjnoci spoeczn (wykluczenie, bieda, nierwno szans) i procesami globalizacyjnymi. Wskazane jest prezentowanie poszczeglnych zagadnie z uwzgldnieniem wzajemnych wspzalenoci midzy rnymi krajami, regionami i zjawiskami (w tym take z perspektywy zrwnowaonego rozwoju), a rwnoczenie ukazywanie wpywu zachowa i decyzji pojedynczych obywateli na losy szerszych spoecznoci, a nawet caego wiata.
114
Dodatkowo, na poziomie gimnazjalnym tradycyjnie w zakres nauczania wczana jest take edukacja ekonomiczna i podstawy przedsibiorczoci. W nowej podstawie programowej z wiedzy o spoeczestwie wyczono natomiast przygotowanie do ycia w rodzinie, ktre nauczane bdzie jako osobny przedmiot.
W podstawie programowej wiedzy o spoeczestwie wyrniono sze wymaga oglnych, z ktrych pi powtarza si w coraz bardziej rozwinitej formie na kolejnych etapach ksztacenia. Wymaganie szste si zmienia i jest zwizane ze specyk nauczania na danym etapie. Etap III I. Wykorzystanie i tworzenie informacji Ucze znajduje i wykorzystuje informacje na temat ycia publicznego; wyraa wasne zdanie w wybranych sprawach publicznych i uzasadnia je; jest otwarty na odmienne pogldy. Ucze znajduje i wykorzystuje informacje na temat sposobu, w jaki prawo reguluje ycie obywateli; wyraa wasne zdanie w wybranych sprawach na rnych forach publicznych i uzasadnia je; jest otwarty na odmienne pogldy; gromadzi i wykorzystuje informacje potrzebne do zaplanowania dalszej nauki i kariery zawodowej. Ucze znajduje i wykorzystuje informacje na temat ycia publicznego, krytycznie je analizuje, samodzielnie wyciga wnioski; wyraa i uzasadnia wasne zdanie w wybranych sprawach w formie ustnej i pisemnej na rnych forach publicznych; przedstawia i uzasadnia pogldy odmienne od wasnych.
Wymagania oglne i szczegowe
IV P
IV R
Etap III IV P IV R
II. Rozpoznawanie i rozwizywanie problemw Ucze rozpoznaje problemy najbliszego otoczenia i szuka ich rozwiza. Ucze rozpoznaje prawne aspekty codziennych problemw yciowych i szuka ich rozwizania. Ucze rozpoznaje problemy w skali lokalnej, krajowej, europejskiej i globalnej oraz szuka ich rozwizania; rozumie zoono problemw spoecznych i politycznych; dostrzega perspektywy rnych uczestnikw ycia publicznego.
115
Etap III IV P
III. Wspdziaanie w sprawach publicznych Ucze wsppracuje z innymi planuje, dzieli si zadaniami i wywizuje si z nich. Ucze wsppracuje z innymi planuje, dzieli si zadaniami i wywizuje si z nich; sprawnie korzysta z procedur i moliwoci, jakie stwarzaj obywatelom instytucje ycia publicznego; zna i stosuje zasady samoorganizacji i samopomocy. Ucze wsppracuje z innymi planuje, dzieli si zadaniami i wywizuje si z nich; sprawnie korzysta z procedur i moliwoci, jakie stwarzaj obywatelom instytucje ycia publicznego; zna i stosuje zasady samoorganizacji i samopomocy.
IV R
Etap III
IV. Znajomo zasad i procedur demokracji Ucze rozumie demokratyczne zasady i procedury i stosuje je w yciu szkoy oraz innych spoecznoci; rozpoznaje przypadki amania norm demokratycznych i ocenia ich konsekwencje; wyjania znaczenie indywidualnej i zbiorowej aktywnoci obywateli. Ucze wyjania znaczenie prawa dla funkcjonowania demokratycznego pastwa i rozpoznaje przypadki jego amania. Ucze wyjania demokratyczne zasady i procedury oraz stosuje je w codziennym yciu; charakteryzuje demokracj na tle innych ustrojw, ocenia dziaanie instytucji demokratycznych w Polsce i na wiecie; ocenia rol stowarzysze i organizacji obywatelskich oraz rnych form aktywnoci obywateli w funkcjonowaniu wspczesnej demokracji.
IV P IV R
Etap III
V. Znajomo podstaw ustroju Rzeczypospolitej Polskiej Ucze opisuje sposb dziaania wadz publicznych i innych instytucji; wykorzystuje swoj wiedz o zasadach demokracji i ustroju Polski do interpretacji i oceny wydarze ycia publicznego. Ucze opisuje sposb i zakres dziaania organw wadzy sdowniczej oraz organw cigania w Rzeczypospolitej Polskiej.
IV P
116
IV R
Ucze opisuje sposb dziaania wadz publicznych i innych podmiotw ycia publicznego; wykorzystuje swoj wiedz o zasadach demokracji i ustroju Polski do interpretacji i oceny wydarze w yciu spoecznym i politycznym; przedstawia prawa i obowizki obywatela RP; rozumie znaczenie prawa i praw czowieka w codziennym yciu obywatela oraz rozpoznaje przypadki ich amania.
Etap III
VI. Wymaganie oglne, odmienne dla rnych etapw nauczania VI. Rozumienie zasad gospodarki rynkowej Ucze rozumie procesy gospodarcze oraz zasady racjonalnego gospodarowania w yciu codziennym; analizuje moliwoci dalszej nauki i kariery zawodowej.
IV P
VI. Znajomo praw czowieka i sposobw ich ochrony Ucze wyjania podstawowe prawa czowieka, rozpoznaje przypadki ich naruszania i wie, jak mona je chroni.
IV R
VI. Dostrzeganie wspzalenoci we wspczesnym wiecie Ucze przedstawia zwizki midzy swoim yciem a sytuacj spoecznoci lokalnej, sytuacj Polski, Europy i wiata; wyjania zoono zjawisk spoecznych, politycznych, ekonomicznych i kulturowych; uwzgldnia perspektyw globaln w interpretacji tych zjawisk.
Wymagania oglne I, II, i III zawieraj rwnoczenie wskazwki dotyczce form pracy z uczniami (patrz np. wymaganie oglne II w odniesieniu do III etapu edukacyjnego: Ucze rozpoznaje problemy najbliszego otoczenia i szuka ich rozwiza.). Takie zapisy nie ograniczaj w adnym stopniu autonomii nauczyciela w procesie dydaktycznym, chodzi jedynie o to, by przyjty sposb nauczania i dobr treci odpowiada wymaganiom oglnym i szczegowym zawartym w podstawie. Wymagania oglne nadaj kierunek procesowi nauczania, a szczegowe precyzuj wiadomoci i umiejtnoci, ktre ucze powinien opanowa na danym etapie. Sposb formuowania wymaga wskazuje, e nie chodzi tu o bierne przyswojenie pewnego zestawu informacji, ale o umiejtno funkcjonalnego ich wykorzystania do opisu i analizy ycia publicznego, do rozwizywania wybranych problemw oraz obywatelskiego dziaania w rnych formach dostpnych dla uczniw.
Wymagania szczegowe
117
Wymagania szczegowe obejmuj: w ramach kursu podstawowego (etap III oraz etap IV zakres podstawowy): 118 wymaga szczegowych ujtych w 31 moduw, czyli pogrupowanych merytorycznie wizek wymaga, w gimnazjum oraz 39 wymaga ujtych w 6 moduw w I klasie szkoy ponadgimnazjalnej; w ramach kursu rozszerzonego (IV etap zakres rozszerzony) 226 wymaga ujtych w 45 moduw (z wyczeniem gospodarki i przedsibiorczoci). Moduy, czyli zestawy wymaga szczegowych przypisa mona do piciu wikszych obszarw merytorycznych: ycie w spoeczestwie (w tym nard i patriotyzm): 9 moduw w gimnazjum i w I klasie szkoy ponadgimnazjalnej oraz 14 moduw w zakresie rozszerzonym w szkole ponadgimnazjalnej, ycie publiczne i instytucje polityczne na poziomie lokalnym i krajowym: odpowiednio 9 i 14 moduw, prawo i prawa czowieka: odpowiednio 6 i 10 moduw, wybrane zagadnienia oglnowiatowe Polska, Europa, wiat: odpowiednio 5 i 7 moduw, gospodarka i przedsibiorczo: 8 moduw w gimnazjum.
Wymagania oglne a szczegowe
Wzajemne relacje midzy wymaganiami oglnymi a szczegowymi ilustruj przykady: A) III etap edukacyjny Wymaganie oglne II: Rozpoznawanie i rozwizywanie problemw. Ucze rozpoznaje problemy najbliszego otoczenia i szuka ich rozwiza. Wymaganie szczegowe: 5. 5) ucze opracowuje indywidualnie lub w zespole projekt uczniowski dotyczcy rozwizania jednego z problemw spoecznoci szkolnej lub lokalnej i w miar moliwoci go realizuje (np. jako wolontariusz). B) IV etap edukacyjny zakres podstawowy: Wymaganie oglne VI: Znajomo praw czowieka i sposobw ich ochrony; ucze wyjania podstawowe prawa czowieka, rozpoznaje przypadki ich naruszania i wie, jak mona je chroni. Wymaganie szczegowe: 5.2) Ucze wymienia podstawowe prawa i wolnoci czowieka; wyjania, co oznacza, e s one powszechne, przyrodzone i niezbywalne; 6.6) znajduje informacje o naruszaniu praw czowieka w wybranej dziedzinie (np. prawa kobiet, prawa dziecka, wolno wyznania, prawo do edukacji, prawa humanitarne) i projektuje dziaania, ktre temu mog zaradzi; 6.4) przedstawia na przykadach dziaania podejmowane przez ludzi i organizacje pozarzdowe bronice praw czowieka; w miar swoich moliwoci wcza si w wybrane dziaania (np. podpisuje apel, prowadzi zbirk darw).
118
C) IV etap edukacyjny zakres rozszerzony: Wymaganie oglne IV: Ucze wyjania demokratyczne zasady i procedury oraz stosuje je w codziennym yciu; charakteryzuje demokracj na tle innych ustrojw, ocenia dziaanie instytucji demokratycznych w Polsce i na wiecie; ocenia rol stowarzysze i organizacji obywatelskich i rnych form aktywnoci obywateli w funkcjonowaniu wspczesnej demokracji itd. Wymaganie szczegowe: 15.1) Ucze opisuje wartoci bdce fundamentem wspczesnej demokracji; podaje rne sposoby rozumienia wolnoci, rwnoci i sprawiedliwoci; 15.7) rozpoznaje przejawy amania zasad i procedur demokratycznych w yciu publicznym w pastwie, spoecznoci lokalnej i yciu szkoy; 12.5) uzasadnia znaczenie swobody zrzeszania si dla jakoci ycia publicznego itd. Zapis wymaga szczegowych sugeruje pewn kolejno ich omawiania, ale jej nie rozstrzyga. Podstaw programow wiedzy o spoeczestwie na poszczeglnych etapach mona realizowa wedug kadej autorskiej koncepcji pod warunkiem, e bdzie spjna, logicznie uzasadniona i zostan w niej uwzgldnione wszystkie wymagania oglne i szczegowe. Szkoa i nauczyciel mog dostosowa rozkad materiau i sposb nauczania do potrzeb konkretnych oddziaw, moliwoci organizacyjnych i bazy dydaktycznej szkoy. Naley tu wzi pod uwag m.in.: kalendarz roku szkolnego, liczb uczniw w oddziaach, liczb uczniw ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, moliwo blokowania zaj, wyposaenie szkoy w sprzt multimedialny, dostp do Internetu, moliwo organizowania zaj poza szko (np. wizyty uczniw w urzdzie gminy lub lokalnych mediach). Ze wzgldu na charakter przedmiotu oraz liczb godzin do dyspozycji na etapie III oraz IV etapie edukacyjnym (zakres podstawowy) nie jest wskazany nadmierny nacisk na przekazywanie i egzekwowanie faktogracznych informacji; nauczyciel powinien natomiast skupi si na rozwijaniu kompetencji obywatelskich i spoecznych, zawartych w wymaganiach oglnych. Z kolei dua liczba godzin na nauczanie w zakresie rozszerzonym na etapie IV umoliwia znaczne zwikszenie w stosunku do obowizujcej do tej pory podstawy programowej zakresu merytorycznego nauczanych treci i ksztaconych umiejtnoci. Od uczniw wymaga si tu nie tylko przyswojenia wiadomoci i kompetencji obywatelskich, ale te krytycznego i reeksyjnego podejcia do omawianych zagadnie oraz dostrzegania i rozumienia ich zoonoci. Nauczyciele i twrcy materiaw edukacyjnych na dany etap nauczania powinni zapozna si z ca podstaw programow wiedzy o spoeczestwie (take na wczeniejszych i pniejszych etapach). Uatwi to zachowanie cigoci nauczania i przygotowanie uczniw do egzaminw zewntrznych. Egzamin gimnazjalny odwouje si bowiem do wymaga z etapu III, za maturalny obejmuje wymagania z etapu III oraz IV, zarwno z zakresu podstawowego, jak i rozszerzonego.
119
III i IV etap edukacyjny uwagi o realizacji wymaga
Na kadym etapie ksztacenia podstawa programowa stawia przed uczniem podobne wymagania oglne, ale zawsze rozumiane s one i opisane w sposb dostosowany do wieku ucznia, jego moliwoci uczenia si i coraz dojrzalszego postrzegania ycia w spoeczestwie. Dojrzao ta wynika nie tylko z oglnego rozwoju ucznia, ale te ze stopniowego wchodzenia w zinstytucjonalizowany wiat spoeczny. III etap edukacyjny Celem III etapu jest dostarczenie uczniom wiedzy o podstawowych prawidowociach, reguach i instytucjach ycia publicznego oraz wyksztacenie w nich umiejtnoci obywatelskich i postaw, niezbdnych do poruszania si w przestrzeni publicznej, waciwej dla ich wieku. Bardziej ni szczegowych wiadomoci faktogracznych o yciu spoecznym i politycznym ucze potrzebuje oglnej mapy ycia publicznego oraz umiejtnoci jej krytycznego czytania. Poniewa i tak cz wiedzy zdobytej w gimnazjum przez dany rocznik moe ulec dezaktualizacji na skutek zmiany przepisw prawa bd przemian spoecznych, na tym etapie istotne jest przede wszystkim, by ucze zainteresowa si yciem publicznym, pozna jzyk, ktry pomoe mu go rozumie i by w stanie na bieco szuka informacji na ten temat. Istotne jest rwnie stawianie przed uczniem takich zada, by uczy si wsppracy z innymi w rzeczywistym dziaaniu spoecznym oraz sprawnego funkcjonowania w sytuacjach publicznych (np. umiejtno prowadzenia dyskusji, zebrania, zorganizowania klasowego gosowania czy szkolnych wyborw). Dlatego na tym etapie szczeglnie rekomendowana jest metoda zespoowego projektu uczniowskiego okoo 20% treci i umiejtnoci uczniowie powinni przyswaja t wanie drog (patrz niej uwagi o projekcie edukacyjnym). Specycznym dla tego etapu nauczania wymaganiem oglnym jest przygotowanie ucznia do korzystania z moliwoci, jakie stwarza gospodarka rynkowa, w tym do planowania wasnej kariery zawodowej. Obszerny blok zagadnie ekonomicznych ma dostarczy wiedzy potrzebnej do rozumienia podstawowych zjawisk ekonomicznych, do racjonalnego gospodarowania wasnymi zasobami, a praktyczne wiczenia suy powinny rozwijaniu postawy przedsibiorczoci. Szczegowe wymagania na III etapie nauczania dziel si na cztery bloki: czowiek w spoeczestwie, instytucje pastwowe i samorzdowe, Polska w Europie i wiecie, podstawy gospodarki i przedsibiorczoci (na IV etapie nauczania to odrbny przedmiot). IV etap edukacyjny zakres podstawowy, klasa I szkoy ponadgimnazjalnej Wikszo uczniw wszyscy, ktrzy nie podejm nauki przedmiotu w zakresie rozszerzonym wanie na tym poziomie zakoczy wyodrbnion w przedmiot, usystematyzowan edukacj obywatelsk. Pniej pewne jej istotne elementy znajd si jeszcze w przedmiocie historia i spoeczestwo. Zgodnie z celami tego etapu nauczania ucze ma gwnie rozumie wiat
120
spoeczny w sposb pragmatyczny: zna jego reguy, by wiedzie, jak si zachowa i jak dziaa. Z tego wzgldu znalazy si tu treci i umiejtnoci najbardziej przydatne w codziennym yciu zarwno przed, jak i po osigniciu penoletnioci. Ten rok nauczania wiedzy o spoeczestwie zdominowany jest przez praktyczn edukacj prawn i to jej podporzdkowane s szczegowe cele. Uczniowie maj nauczy si obcowa z prawem, dowiedzie, czego ono od nich wymaga i jak mog z niego korzysta w rnych sytuacjach yciowych. Powinni take oswoi si z jzykiem urzdowym, aby rozumie dotyczce ich dokumenty i umie sporzdza pisma urzdowe. Przyswajanie funkcjonalnej wiedzy o instytucjach publicznych i zasadach ich dziaania ma da uczniom umiejtno skutecznego poruszania si w nich z zachowaniem kryterium legalnoci. Przygotuje to ich take do samoorganizacji i wsppracy w kontaktach z urzdami, sdami, policj, pracodawcami i innymi instytucjami ycia publicznego. Od ucznia wymaga si, by samodzielnie gromadzi informacje istotne dla dalszej nauki i przyszej pracy zawodowej. Wiedza o spoeczestwie na tym etapie buduje wraliwo na amanie praw czowieka i gotowo angaowania si w ich obron. Zakada si wrcz, e ucze powinien podj w miar swoich moliwoci jakie dziaanie na rzecz praw i wolnoci (np. podpisa list protestacyjny czy zaangaowa si w aktywno organizacji humanitarnej). Szczegowe wymagania dla zakresu podstawowego IV etapu nauczania dotycz funkcjonowania instytucji publicznych, systemu prawa i sdownictwa, bezpieczestwa oraz edukacji i pracy, a take praw czowieka, rozpoznawania przypadkw ich naruszania oraz sposobw ich ochrony. IV etap edukacyjny zakres rozszerzony Wymagania oglne ksztacenia w zakresie rozszerzonym stanowi rozwinicie wymaga z III etapu edukacyjnego (gimnazjum) i zakresu podstawowego IV etapu edukacyjnego (I klasa szkoy ponadgimnazjalnej). Oglne wymagania dla tego etapu ksztacenia realizowane s w znacznie szerszym kontekcie ni na etapach III i IV podstawowym. Wszystkie zagadnienia o charakterze spoecznym, politycznym i prawnym omawiane s wic w sposb pogbiony, ukierunkowany przez wymagania szczegowe o wyszym ni dotd stopniu zoonoci. Ma to suy przygotowaniu ucznia do egzaminu maturalnego na takim poziomie, by by postrzegany przez wysze uczelnie jako dobry kandydat na studia z zakresu nauk spoecznych, prawnych i na innych kierunkach, gdzie wymagany bdzie egzamin maturalny z wiedzy o spoeczestwie. W stosunku do poprzedniej podstawy programowej znacznie rozbudowany zosta blok zagadnie z socjologii oraz stosunkw midzynarodowych. Nauczanie na IV rozszerzonym etapie znacznie przesuwa wic take spoeczny widnokrg ucznia, wczajc treci odlege od osobistych dowiadcze wikszoci modych ludzi s to spoeczne, ekonomiczne i kulturowe problemy
121
wspczesnej Europy i wiata, a take najwaniejsze spory wiatopogldowe w obrbie kultury zachodniej. Mocno zaakcentowany zosta reeksyjny stosunek do wiata spoecznego; ucze powinien go nie tylko rozumie, ale te poddawa ocenie omawiane zjawiska i umie uzasadni swoje sdy. W znacznie wikszym stopniu ni na poprzednich etapach ksztacenia uczniowie powinni korzysta z materiaw spoza podrcznika. Musz umie do nich samodzielnie dotrze, oceni ich warto i stosownie do niej je wykorzysta. Take umiejtno wsppracy z innymi w sprawach publicznych powinna znale wyraz w dziaaniach wyranie wykraczajcych poza mury szkoy. Rwnoczenie, zakada si, e ze wzgldu na presj egzaminacyjn, co najmniej 10% treci i umiejtnoci (a nie 20%, jak w gimnazjum) powinno by nauczanych w formie projektu uczniowskiego. Rozszerzony zakres IV etapu edukacyjnego obejmuje podobne bloki treciowe jak etap III i IV (zakres podstawowy) cznie (ale nie ma podstaw przedsibiorczoci i gospodarki, ktre nauczane s w ramach przedmiotu obowizkowego podstawy przedsibiorczoci i przedmiotu uzupeniajcego ekonomia w praktyce). Treci te oraz zwizane z nimi umiejtnoci opisano przez wiksz liczb pogbionych wymaga szczegowych. Wrd nich znalazy si take zagadnienia zupenie nowe, jak np. wspczesne spory wiatopogldowe, modele ustrojowe pastw demokratycznych, systemy globalnego bezpieczestwa i wsppracy.
Metody nauczania
Przedstawione wyej oglne i szczegowe cele nauczania wiedzy o spoeczestwie wymagaj odpowiedniego sposobu pracy z uczniami. Nie da si skutecznie ksztatowa obywatelskich umiejtnoci i postaw, korzystajc wycznie z tradycyjnych metod, takich jak wykad, lektura podrcznika i odrabianie wicze. Edukacja obywatelska powinna by szko demokracji musi przekracza model jednostronnej transmisji wiedzy na rzecz ksztacenia zorientowanego na uczestnictwo i dialog. Nauczyciel jest w tym procesie przewodnikiem i porednikiem. Takie ksztacenie nastawione na uczestnictwo polega m.in. na: systematycznym odnoszeniu omawianego materiau do dowiadcze i obserwacji uczniw, zachcanie do dzielenia si nimi, krytycznym podejciu do omawianych treci i wykorzystywanych rde, odwoywaniu si do rnych punktw widzenia i wskazywaniu argumentw za i przeciw w rozwizywaniu problemw ycia publicznego, korzystaniu z metod aktywizujcych uczniw: rozwizywania problemw, analizy przypadku, debaty i dyskusji, odgrywania rl, burzy mzgw, pracy w parach i grupach i in.,
122
organizowaniu samodzielnej indywidualnej i zespoowej pracy uczniw oraz publicznej prezentacji jej wynikw, poprzez wykorzystanie metody zespoowego projektu uczniowskiego. Nauczyciele maj swobod w doborze metod dydaktycznych, z wyjtkiem przygotowania uczniw do speniania tych wymaga szczegowych, ktre sugeruj ju pewn form pracy na lekcji. Tak dzieje si m.in. w nastpujcych przypadkach: III etap nauczania: 5.5); 6.3); 13.2); 17.5); 17.6); 18.3); 26.3); 30.3) IV etap zakres podstawowy: 1.6); 2.8); 3.3); 5.5); 6.6) IV etap zakres rozszerzony: 12.7); 33.1); 35.3); 37.5); 45.5) Jednak nawet w przypadku tych wymaga margines swobody nauczyciela pozostaje duy. Na przykad wymaganie 17.5) z etapu III edukacyjnego (pisze podanie, krtki list w sprawie publicznej i wypenia prosty druk urzdowy) mona zrealizowa na rne sposoby: uczniowie mog wiczy pisanie ich na jednych zajciach bd kad z trzech form (podanie, list, druk) uywa na innej lekcji z cyklu zaj o wsplnocie lokalnej i jej wadzach. Jeszcze inny wariant to poczenie wiczenia tych umiejtnoci z realizacj projektu uczniowskiego, ktry polega na opracowaniu rozwizania jednego z problemw spoecznoci szkolnej lub lokalnej (wymaganie szczegowe 5.5). To umoliwia prac nad dwoma wymaganiami rwnoczenie.
Podczas zaj ucze powinien odnosi si do realnych problemw ycia publicznego, bra udzia w debatach, uczestniczy w gosowaniach oraz podejmowa dziaania spoeczne. Korzystajc z analizy rzeczywistych wydarze i zjawisk, uczniowie najlepiej rozwijaj umiejtno poszukiwania informacji, krytycznego mylenia, dyskutowania i dziaania na rzecz wartoci i spraw, ktre uwaaj za wane. Ucz si formuowa wnioski i sdy na podstawie zdobytych informacji, interpretowa wypowiedzi i zachowania aktorw ycia publicznego, w tym take idee i opinie odmienne od wasnych. Szczeglnie na III etapie nauczania jest wskazane wykorzystywanie w nauczaniu obserwacji przez uczniw ycia otaczajcej ich spoecznoci lokalnej i naturalnego zainteresowania i zaangaowania w popraw jakoci ycia swojej rodziny, ssiadw, koleanek i kolegw, mieszkacw swojej maej ojczyzny. Na lekcjach uczniowie powinni rozwaa take problemy kontrowersyjne, a nie tylko takie, co do ktrych panuje powszechna zgoda. Przy kontrowersyjnych tematach nauczyciel musi zadba o to, by uczniowie przestrzegali regu demokratycznej debaty, a take, by podjli prb zrozumienia innych ni
Prawdziwe problemy, debaty, gosowania i dziaania
123
wasny punktw widzenia na dan spraw. Chodzi te o to, by byli w stanie zestawi ze sob rne stanowiska, podway, a nawet podda krytyce to, co zobacz, usysz i przeczytaj. Uczniowie powinni mie take moliwo prezentowania swego stanowiska na forum publicznym w klasie, szkole, w ramach wsplnoty lokalnej (wobec przedstawicieli organw wadzy i instytucji publicznych), a take wobec szerszego grona odbiorcw, np. w Internecie. Warto tworzy sytuacje, w ktrych modzi ludzie mog przekonywa innych (take dorosych, w tym urzdnikw publicznych) do dziaa, ktre sami uwaaj za suszne. Ma to sens zwaszcza w sytuacji, gdy mog podj dziaania i mie swj udzia w rozwizaniu wybranego problemu lub zmianie jakiej szkodliwej praktyki w szkole, w osiedlu czy w gminie. Szczeglnie cennym elementem edukacji obywatelskiej na wszystkich poziomach jest uczestnictwo w wyborach. Okres wyborw powszechnych (samorzdowych, parlamentarnych, prezydenckich, do parlamentu UE) i kampanii wyborczych powinien by wykorzystywany do edukacji o kompetencjach odpowiednich instytucji, znaczenia aktu wyborczego i frekwencji wyborczej. Wan szko demokracji s take wybory do klasowych lub szkolnych instytucji samorzdu uczniowskiego. Uczniowie powinni take mie moliwo gosowania w sprawach dotyczcych ycia ich klasy i szkoy (czy jecha na wycieczk, czy nie), a take po odpowiednim wprowadzeniu i nawietleniu problemu w sprawach lokalnych (np. temat aktualnej debaty w radzie gminy), oglnopolskich (gorcy temat debaty publicznej), europejskich (np. kwestia rozwaana w Parlamencie Europejskim) i oglnowiatowych (np. kontrowersja na forum ONZ). Sam sposb gosowania jawny przez podniesienie rk lub tajny przez wrzucanie gosw do urny musi by dostosowany do przedmiotu gosowania i wagi sprawy. Skoro edukacja obywatelska ma przygotowywa do udziau w yciu publicznym, uczniowie powinni ju w ramach zaj i w trakcie realizacji projektw edukacyjnych planowa i podejmowa rzeczywiste dziaania. Mog to by inicjatywy w klasie i szkole (np. zaoenie gazetki szkolnej), jak i przedsiwzicia wykraczajce poza ramy szkoy, zwizane z yciem spoecznoci lokalnej (uporzdkowanie miejskiego parku, zaoenie dyskusyjnego klubu lmowego), czy szerszych spoecznoci (udzia w kampanii na rzecz wysokiej frekwencji w wyborach lub w sprawie globalnego ocieplenia). Modzi ludzie ucz si przy tym wsppracy, planowania wasnego dziaania i odpowiedzialnego wywizywania si z indywidualnych i zespoowych zada. Dowiaduj si take, jak w praktyce podejmuje si decyzje dotyczce szerszych spoecznoci, jakie przepisy prawne reguluj dan dziedzin ycia, ucz si promowania swoich inicjatyw i szukania sojusznikw. Mog to by zarwno samodzielne inicjatywy uczniw, jak i przedsiwzicia, do ktrych zachci uczniw nauczyciel; dziaania jednorazowe (szkolna kampania informacyjna na temat praw ucznia) lub projekty dusze, trwajce kil-
124
ka tygodni lub miesicy (wolontariat na rzecz bezdomnych zwierzt). Szkoa powinna stworzy takie moliwoci, by kady ucze cho raz do roku wzi udzia w spoecznym dziaaniu.
Ze wzgldu na cele przedmiotu wiedza i spoeczestwo, na III etapie edukacyjnym okoo 20% treci nauczania okrelonych w podstawie programowej tego przedmiotu powinno by realizowanych w formie uczniowskiego projektu edukacyjnego, a na IV etapie edukacyjnym co najmniej 10%. Uczniowski projekt edukacyjny powinien mie charakter zespoowy, cho poszczeglne zadania mog by wykonywane indywidualnie. Wskazane jest, by kady ucze uczestniczy w co najmniej jednym projekcie w kadym roku nauczania przedmiotu. Realizujc projekt, ucze: zdobywa wiedz i umiejtnoci zwizane z przedmiotem projektu; wybiera problem lub dziaanie, zgodnie ze swoimi zainteresowaniami i zaoonymi celami projektu; poszukuje sposobw zbadania i rozwizania problemu oraz skutecznego przeprowadzenia zaoonego w projekcie dziaania; organizuje wasn prac i wsppracuje z innymi uczestnikami projektu; wytrwale i w przemylany sposb dy do realizacji zamierzonego celu; przygotowuje i przeprowadza publiczn prezentacj efektw projektu (np. na forum klasy, szkoy, gminy). Etapy realizacji uczniowskiego projektu edukacyjnego oraz zadania nauczyciela: wprowadzenie: nauczyciel przekazuje podstawy wiedzy na temat wybranego zagadnienia i pomaga uczniom zdoby umiejtnoci umoliwiajce przeprowadzenie projektu; wybr problemu i formy dziaania: nauczyciel przedstawia moliwe tematy projektw lub pomaga uczniom w zaproponowaniu wasnego tematu; zaplanowanie pracy nad projektem i prezentacji kocowej: nauczyciel pomaga w stworzeniu planu dziaa i podziau zada, w wyborze formy prezentacji kocowej, podaje kryteria oceniania; realizacja zaplanowanych dziaa: nauczyciel konsultuje i akceptuje realizacj kolejnych etapw zadania; publiczna prezentacja efektw: nauczyciel stwarza moliwo publicznej prezentacji efektw projektu oraz ocenia go. Tam, gdzie jest to uzasadnione merytorycznie, uczniowie powinni by zachcani do projektw interdyscyplinarnych, wychodzcych poza ramy wiedzy o spoeczestwie, ktre mog by prowadzone we wsppracy z nauczycielem historii, jzyka polskiego, geograi, a nawet biologii czy matematyki.
Edukacyjny projekt uczniowski
125
Technologie informacyjno-komunikacyjne w nauczaniu wiedzy o spoeczestwie
W nauczaniu wiedzy o spoeczestwie szczegln rol moe odegra zastosowanie technologii informacyjno-komunikacyjnych. Korzystanie z Internetu umoliwia uczniom i nauczycielom szybki dostp do informacji o yciu publicznym, uregulowa prawnych, wzorw drukw i pism urzdowych, materiaw rdowych, wiadomoci o aktualnych wydarzeniach w Polsce i na wiecie, a take prac publicystycznych i naukowych poszerzajcych wiedz ucznia. Internet to miejsce otwartej debaty analizy i komentowania wydarze, dziaa i decyzji dotyczcych ycia publicznego. To take narzdzie rzeczywistego dziaania obywatelskiego (np. wysyania listw w obronie przeladowanych), szukania sojusznikw wasnych inicjatyw, a nawet gosowania. Dlatego nauczyciel powinien zachca uczniw do uczestnictwa w spoecznociach i dyskusjach internetowych. Sie moe sta si naturalnym rodowiskiem dla skutecznej i atrakcyjnej dla modych ludzi edukacji obywatelskiej, oczywicie pod warunkiem, e uczniowie zostan przygotowani do krytycznej oceny wartoci stron i wiarygodnoci dostpnych rde oraz wiadomi zasad prawnych i etycznych zwizanych z korzystaniem z Internetu. Uczniowie nie musz przy tym pozosta biernymi odbiorcami tych przekazw powinni take by zachcani do samodzielnego tworzenia wasnych tekstw, prezentacji multimedialnych, lmw, nagra i innych wypowiedzi oraz zamieszczania ich w Internecie (np. w formie blogu, w serwisie spoecznociowym, na stronie szkoy czy organizacji pozarzdowej). Podstawowe aplikacje komputerowe, takie jak edytory tekstu, arkusze kalkulacyjne, bazy danych czy narzdzia do tworzenia prezentacji multimedialnych, czyni prac z uczniami bardziej skuteczn, atrakcyjn i uatwiaj prezentacj jej efektw.
Ocenianie uczniw
Ocena suy klasykowaniu uczniw, ale take peni rol informacyjn i motywacyjn, dziki czemu moe wesprze proces nauczania. Ocenianie na wiedzy o spoeczestwie musi pozostawa w zgodzie z wewntrzszkolnym systemem oceniania, jego zasadami i priorytetami. Ocena dotyczy wiedzy ucznia, jego obywatelskich umiejtnoci, uczestnictwa w zajciach, a nawet pozalekcyjnej aktywnoci (np. w realizacji uczniowskich projektw). To od nauczyciela zaley, w jakim stopniu bdzie uwzgldnia poszczeglne elementy w ostatecznej ocenie. Zadaniem nauczyciela jest tworzy warunki, w ktrych uczniowie bd rozwijali postawy odpowiedzialnoci, zaangaowania czy otwartoci. Nauczyciel powinien jednak unika oceniania uczniw za wyraane postawy i przekonania uczniowie nie mog by oceniani za swoje pogldy polityczne czy orientacj ideow. Nauczyciel nie moe jednak tolerowa wypowiedzi i zachowa sprzecznych ze standardami praw czowieka, np. rasistowskich lub
126
antysemickich. Musi jasno komunikowa wartoci towarzyszce wychowaniu obywatelskiemu takie jak wolno, sprawiedliwo, rwno, prawa czowieka, szacunek dla prawa, solidarno, tolerancja, patriotyzm. Ze wzgldu na rekomendowane powyej metody pracy z uczniami, konieczne staje si zwrcenie szczeglnej uwagi na sposb oceniania rnych form aktywnoci ucznia na lekcjach wypowiedzi pisemnych i ustnych, udziau w dyskusji czy socjodramie, ich zaangaowania w projekty indywidualne i zespoowe itp. Poniewa dla skutecznoci nauczania wany jest nie tylko stopie, jaki ostatecznie uzyska ucze, ale take sam proces oceniania, przed przystpieniem do wykonania zadania uczniowie powinni zna kryteria oceny i wiedzie, jakie warunki ma spenia ich praca i na co konkretnie nauczyciel bdzie zwraca szczegln uwag. Dodatkowo konstruowanie kryteriw oceny wsplne z uczniami moe by elementem wspierajcym proces nauczania. W nauczaniu wiedzy o spoeczestwie, zarwno w gimnazjum, jak i w szkoach ponadgimnazjalnych, szczeglnie adekwatne jest uzupenianie oceny sumujcej, czyli wyraonej stopniem i podsumowujcej prace uczniw na koniec nauczania tematu lub dziau ocen ksztatujc. Ocena ksztatujca powinna dawa uczniowi konkretn informacj zwrotn: co zrobi dobrze, co powinien poprawi, w jaki sposb ma to zrobi i jak dalej ma si rozwija. Taki sposb oceniania pomaga uczniowi si uczy i lepiej zrozumie, co naprawd kryje si za wymaganiami szczegowymi.
PODSTAWA PROGRAMOWA PRZEDMIOTU PODSTAWY PRZEDSIBIORCZOCI

IV etap edukacyjny tylko zakres podstawowy
Cele ksztacenia I. Komunikacja i podejmowanie decyzji. Ucze wykorzystuje formy komunikacji werbalnej i niewerbalnej; podejmuje wymagania decyzje i ocenia ich skutki, zarwno pozytywne, jak i negatywne. oglne
II. Gospodarka i przedsibiorstwo. Ucze wyjania zasady funkcjonowania przedsibiorstwa i sporzdza prosty biznesplan; charakteryzuje mechanizmy funkcjonowania gospodarki i instytucji rynkowych oraz rol pastwa w gospodarce; analizuje aktualne zmiany i tendencje w gospodarce wiata i Polski; rozrnia i porwnuje formy inwestowania i wynikajce z nich ryzyko. III. Planowanie i kariera zawodowa. Ucze opisuje mocne strony swojej osobowoci; analizuje dostpno rynku pracy w odniesieniu do wasnych kompetencji i planw zawodowych. IV. Zasady etyczne. Ucze wyjania zasady etyczne w biznesie i w relacjach pracownik-pracodawca, potra oceni zachowania pod wzgldem etycznym.
1. Czowiek przedsibiorczy. Ucze: 1) przedstawia cechy, jakimi charakteryzuje si osoba przedsibiorcza; 2) rozpoznaje zachowania asertywne, ulege i agresywne; odnosi je do cech osoby przedsibiorczej; 3) rozpoznaje mocne i sabe strony wasnej osobowoci; odnosi je do cech osoby przedsibiorczej; 4) charakteryzuje swoje role spoeczne i typowe dla nich zachowania; 5) zna korzyci wynikajce z planowania wasnych dziaa i inwestowania w siebie; 6) analizuje przebieg kariery zawodowej osoby, ktra zgodnie z zasadami etyki odniosa sukces w yciu zawodowym; 7) podejmuje racjonalne decyzje, opierajc si na posiadanych informacjach, i ocenia skutki wasnych dziaa; 8) stosuje rne formy komunikacji werbalnej i niewerbalnej w celu autoprezentacji oraz prezentacji wasnego stanowiska; 9) przedstawia drog, jak dochodzi si wasnych praw w roli czonka zespou, pracownika, konsumenta;
128
10) zna prawa konsumenta oraz wymienia instytucje stojce na ich stray; przedstawia zasady skadania reklamacji w przypadku niezgodnoci towaru z umow; 11) odczytuje informacje zawarte w reklamach, odrniajc je od elementw perswazyjnych; wskazuje pozytywne i negatywne przykady wpywu reklamy na konsumentw. 2. Rynek cechy i funkcje. Ucze: 1) charakteryzuje spoeczne i ekonomiczne cele gospodarowania, odwoujc si do przykadw z rnych dziedzin; 2) rozrnia czynniki wytwrcze (praca, przedsibiorczo, kapita, ziemia i informacja) i wyjania ich znaczenie w rnych dziedzinach gospodarki; 3) wymienia podstawowe cechy, funkcje i rodzaje rynkw; 4) wyjania okrny obieg pienidza w gospodarce rynkowej; 5) omawia transformacj gospodarki Polski po 1989 r.; 6) charakteryzuje czynniki wpywajce na popyt i poda; 7) wyznacza punkt rwnowagi rynkowej na prostych przykadach. 3. Instytucje rynkowe. Ucze: 1) rozrnia formy i funkcje pienidza; 2) wyjania rol, jak w gospodarce peni instytucje rynkowe: bank centralny, banki komercyjne, gieda papierw wartociowych, fundusze inwestycyjne, rmy ubezpieczeniowe, fundusze emerytalne; 3) oblicza procent od kredytu i lokaty bankowej, ocenia moliwo spaty zacignitego kredytu przy okrelonym dochodzie; 4) wyjania mechanizm funkcjonowania giedy papierw wartociowych na przykadzie Giedy Papierw Wartociowych w Warszawie; 5) wskazuje rnic midzy rnymi rodzajami papierw wartociowych; 6) wymienia podstawowe wskaniki giedowe i wyjania ich wag w podejmowaniu decyzji dotyczcych inwestowania na giedzie; 7) rozrnia formy inwestowania kapitau i dostrzega zrnicowanie stopnia ryzyka w zalenoci od rodzaju inwestycji oraz okresu inwestowania; 8) oblicza przewidywany zysk z przykadowej inwestycji kapitaowej w krtkim i dugim okresie; 9) charakteryzuje system emerytalny w Polsce i wskazuje zwizek pomidzy swoj przysz aktywnoci zawodow, a wysokoci emerytury; 10) analizuje oferty bankw, funduszy inwestycyjnych, rm ubezpieczeniowych i funduszy emerytalnych.
129
PODSTAWA PROGRAMOWA PODSTAWY PRZEDSIBIORCZOCI LICEUM
4. Pastwo, gospodarka. Ucze: 1) wymienia i charakteryzuje ekonomiczne funkcje pastwa; 2) opisuje podstawowe mierniki wzrostu gospodarczego; 3) przedstawia przyczyny i narzdzia oddziaywania pastwa na gospodark; 4) wymienia rda dochodw i rodzaje wydatkw pastwa; 5) wyjania wpyw decytu budetowego i dugu publicznego na gospodark; 6) charakteryzuje narzdzia polityki pieninej; 7) identykuje rodzaje inacji w zalenoci od przyczyn jej powstania oraz stopy inacji; 8) wyjania wpyw kursu waluty na gospodark i handel zagraniczny; 9) charakteryzuje zjawiska recesji i dobrej koniunktury w gospodarce; 10) wyszukuje informacje o aktualnych tendencjach i zmianach w gospodarce wiata i Polski; 11) wskazuje najwiksze centra nansowe i gospodarcze na wiecie; 12) ocenia wpyw globalizacji na gospodark wiata i Polski oraz podaje przykady oddziaywania globalizacji na poziom ycia i model konsumpcji. 5. Przedsibiorstwo. Ucze: 1) charakteryzuje otoczenie, w ktrym dziaa przedsibiorstwo; 2) omawia cele dziaania przedsibiorstwa oraz sposoby ich realizacji; 3) sporzdza projekt wasnego przedsibiorstwa oparty na biznesplanie; 4) rozrnia podstawowe formy prawno-organizacyjne przedsibiorstwa; 5) opisuje procedury i wymagania zwizane z zakadaniem przedsibiorstwa; 6) omawia zasady pracy zespoowej i wyjania, na czym polegaj role lidera i wykonawcy; omawia cechy dobrego kierownika zespou; 7) identykuje i analizuje konikty w zespole i proponuje metody ich rozwizania, szczeglnie w drodze negocjacji; 8) omawia etapy realizacji projektu oraz planuje dziaania zmierzajce do jego realizacji; 9) charakteryzuje zachowania etyczne i nieetyczne w biznesie krajowym i midzynarodowym; 10) charakteryzuje czynniki wpywajce na sukces i niepowodzenie przedsibiorstwa. 6. Rynek pracy. Ucze: 1) omawia mierniki i skutki bezrobocia dla gospodarki oraz sposoby walki z bezrobociem;
130
2) wyjania motywy aktywnoci zawodowej czowieka; 3) analizuje wasne moliwoci znalezienia pracy na rynku lokalnym, regionalnym, krajowym i europejskim; 4) wyszukuje oferty pracy, uwzgldniajc wasne moliwoci i predyspozycje; 5) rozrnia sposoby zatrudnienia pracownika i interpretuje podstawowe przepisy Kodeksu pracy, w tym obowizki i uprawnienia pracownika i pracodawcy; 6) sporzdza dokumenty aplikacyjne dotyczce konkretnej oferty pracy; 7) przygotowuje si do rozmowy kwalikacyjnej i uczestniczy w niej w warunkach symulowanych; 8) charakteryzuje rne formy wynagrodze i oblicza swoje wynagrodzenie brutto i netto; wypenia deklaracj podatkow PIT, opierajc si na przykadowych danych; 9) rozrnia zachowania etyczne i nieetyczne w roli pracodawcy i pracownika; wyjania zjawisko mobbingu w miejscu pracy oraz przedstawia sposoby przeciwdziaania.
PODSTAWA PROGRAMOWA PRZEDMIOTU EKONOMIA W PRAKTYCE

IV etap edukacyjny przedmiot uzupeniajcy
Cele ksztacenia Nabycie umiejtnoci przeprowadzenia kompletnej realizacji przedsiwzi wymagania cia: od pomysu, przez przygotowanie planu, wdroenie go, a do analizy efektw. oglne
Treci nauczania 1. Planowanie przedsiwzicia uczniowskiego o charakterze ekonomicznym. Ucze: wymagania 1) wymienia zasady planowania i wyjania korzyci wynikajce z planoszczegowe
wania dziaa; 2) charakteryzuje skutecznego menadera; 3) dokonuje wyboru formy przedsiwzicia uczniowskiego; 4) okrela etapy realizacji przedsiwzicia i dzieli je na zadania czstkowe; 5) prognozuje efekty nansowe oraz pozanansowe przedsiwzicia z uwzgldnieniem kosztw i przychodw. 2. Analiza rynku. Ucze: 1) opisuje rynek, na ktrym dziaa przyjte przez uczniw przedsiwzicie uczniowskie; 2) zbiera informacje o rynku i wyjania rzdzce nim mechanizmy; 3) prezentuje zebrane informacje o rynku; 4) analizuje zagroenia i moliwoci realizacji przedsiwzicia o charakterze ekonomicznym na podstawie zebranych informacji o rynku; 5) projektuje i stosuje etyczne dziaania marketingowe. 3. Organizacja przedsiwzicia. Ucze: 1) stosuje zasady organizacji pracy indywidualnej i zespoowej; 2) przyjmuje role lidera lub wykonawcy; 3) charakteryzuje cechy dobrego lidera grupy; 4) przydziela lub przyjmuje zadania do realizacji; 5) wsppracuje w zespole realizujcym przedsiwzicie; 6) wymienia sposoby rozwizywania koniktw w grupie; 7) projektuje kodeks etyczny obowizujcy w grupie.
132
4.
Ocena efektw dziaa. Ucze: 1) przyjmuje form prezentacji efektw przedsiwzicia; 2) wymienia efekty pracy; 3) analizuje mocne i sabe strony przeprowadzonego przedsiwzicia uczniowskiego; 4) ocenia moliwoci realizacji przedsiwzicia o podobnym charakterze na gruncie realnej gospodarki rynkowej.

Przedmiot ekonomia w praktyce stanowi przedmiot uzupeniajcy, bdcy kontynuacj przedmiotu podstawy przedsibiorczoci. Uczniw, ktrzy go wybior, wprowadza w realia funkcjonowania gospodarki, przygotowujc ich do wejcia na rynek pracy. Przedmiot ma na celu wykorzystanie wiedzy uczniw dotyczcej zagadnie ekonomicznych w praktycznych dziaaniach podejmowanych w szkole i poza szko. Uczniowie mog prowadzi np. rm uczniowsk, bra udzia w symulacyjnych grach ekonomicznych (rwnie z wykorzystaniem technologii informatycznych), przeprowadza analiz wybranego rynku lub podejmowa inne projekty o charakterze ekonomicznym. Zalecan metod pracy jest projekt, gdy metoda ta sprzyja wszechstronnemu rozwojowi osobowoci ucznia. Naley stworzy uczniowi sytuacje, w ktrych samodzielnie podejmuje decyzje dotyczce rodzaju i zakresu przedsiwzi o charakterze ekonomicznym. Nauczyciel powinien ukierunkowywa jego dziaania, np. prezentujc ofert instytucji i organizacji ekonomicznych skierowan do szk. Praktyczne podejcie do zagadnie ekonomicznych umoliwia uczniowi samodzielne zdobywanie wiedzy i nabywanie umiejtnoci sprzyjajcych postawom przedsibiorczym. Ponadto uczy ono wsppracy i wspdziaania, integrujc zespoy uczniowskie.
134
KOMENTARZ DO PODSTAWY PROGRAMOWEJ PRZEDMIOTU EKONOMIA W PRAKTYCE

Jarosaw Korba
1.
Koncepcja podstawy programowej ekonomii w praktyce
Ekonomia w praktyce jest nowym przedmiotem ujtym w podstawie programowej. Jednak treci zapisane w wymaganiach szczegowych tego przedmiotu byy dotychczas realizowane w polskich szkoach w ramach zaj dodatkowych lub przedmiotu podstawy przedsibiorczoci. Ekonomia w praktyce ma za zadanie wprowadzi uczniw w realia funkcjonowania gospodarki, przygotowujc ich tym samym do wejcia na rynek pracy. Gwnym celem tego przedmiotu jest samodzielne przygotowanie przez uczniw przedsiwzicia o charakterze ekonomicznym od pomysu, przez przygotowanie planu, wdroenie go, a do analizy efektw. Wszystkie wymienione dziaania powinny by realizowane w formie pracy zespoowej. 2. Miejsce przedmiotu ekonomia w praktyce w realiach szkoy
I. Oglne uwagi o realizacji podstawy programowej ekonomii w praktyce
Szkoa ma obowizek przygotowa uczniw do podejmowania przemylanych decyzji poprzez umoliwianie im samodzielnego wyboru czci zaj edukacyjnych. Na IV etapie edukacyjnym, obok zaj artystycznych, ucze moe wybra przedmiot ekonomia w praktyce. Moe on by realizowany jako wstp lub kontynuacja obowizkowego przedmiotu podstawy przedsibiorczoci, jego realizacja moe by rwnie prowadzona rwnolegle z tym przedmiotem. Ekonomia w praktyce jako wstp do podstaw przedsibiorczoci Uczniowie kontynuujcy nauk w szkole ponadgimnazjalnej posiadaj podstawow wiedz na temat zasad funkcjonowania gospodarki, ktr nabyli na zajciach wiedzy o spoeczestwie na poziomie gimnazjum. Jest to wystarczajca podstawa, aby mogli oni podj realizacj przedsiwzicia o charakterze ekonomicznym w ramach przedmiotu ekonomia w praktyce. Natomiast umiejtnoci i dowiadczenia wynikajce z realizacji przedsiwzi w ramach przedmiotu ekonomia w praktyce mog sta si doskonaym materiaem do analizy w ramach obowizkowego przedmiotu podstawy przedsibiorczoci. Ekonomia w praktyce realizowana rwnolegle z podstawami przedsibiorczoci Realizacja rwnolega tych dwch przedmiotw moe da bardzo dobre efekty ksztacenia. Ucze zdobywajc wiedz teoretyczn i praktyczn w ramach przedmiotu podstawy przedsibiorczoci moe rwnolegle wykorzystywa j w konkretnym dziaaniu. W takim wypadku wskazane byoby, aby obydwa
135
przedmioty byy realizowane przez jednego nauczyciela. Umoliwi to lepsz korelacj midzy tymi przedmiotami. Poniewa ekonomia w praktyce jest przedmiotem uzupeniajcym, moliwe jest, e nie wszyscy uczniowie realizujcy podstawy przedsibiorczoci wybior realizacj ekonomii w praktyce. Nie stanowi to adnej przeszkody w tym, aby umiejtnoci praktyczne nabywane na zajciach ekonomii w praktyce byy analizowane w caym zespole klasowym realizujcym podstawy przedsibiorczoci. Mog sta si one inspiracj dla innych uczniw do podjcia inicjatyw ekonomicznych w dorosym yciu zawodowym. Ekonomia w praktyce realizowana jako kontynuacja podstaw przedsibiorczoci Realizacja ekonomii w praktyce jako kontynuacji podstaw przedsibiorczoci umoliwia zastosowanie zdobytej wiedzy i przewiczenia umiejtnoci w praktycznym dziaaniu realizacji przedsiwzicia o charakterze ekonomicznym. Takie umiejscowienie tego przedmiotu jest rwnie jak najbardziej naturalne. 3. Rola nauczyciela w realizacji przedmiotu i metody jego realizacji
Nauczyciel uczcy podstaw przedsibiorczoci powinien swoj postaw i wiedz zachci uczniw do wyboru przedmiotu ekonomia w praktyce. Moe on rwnie zaprezentowa efekty przedsiwzi z lat poprzednich na forum szkoy. Nauczyciel stwarza sytuacje, w ktrych uczniowie mog samodzielnie podejmowa decyzje dotyczce rodzaju i zakresu przedsiwzi o charakterze ekonomicznym. Nauczyciel ukierunkowuje dziaania uczniw, prezentujc na przykad ofert instytucji i organizacji ekonomicznych skierowan do szk. Uczniowie w ramach przedmiotu ekonomia w praktyce mog na przykad.: prowadzi rm uczniowsk, bra udzia w symulacyjnych grach ekonomicznych (rwnie z wykorzystaniem technologii informatycznych), przeprowadza analiz wybranego rynku (np. lokalnego rynku pracy). Najwaniejszym zadaniem nauczyciela jest dostarczenie uczniom penej informacji na temat moliwych dziaa, jakie mog podj w ramach tego przedmiotu. Nauczyciel powinien pozostawi uczniom decyzj co do charakteru podejmowanego przez nich przedsiwzicia. Powinien natomiast kontrolowa i ocenia postpy uczniw w trakcie realizacji wybranego przedsiwzicia. Niezmiernie wan rol nauczyciela jest zadbanie o to, aby wszelkie prowadzone przez uczniw dziaania byy zgodne z obowizujcymi przepisami prawa. Zalecan metod pracy jest projekt, gdy metoda ta sprzyja wszechstronnemu rozwojowi osobowoci ucznia. Zespoowy charakter przedsiwzicia uczy wsppracy i wspdziaania, integrujc zespoy uczniowskie. Takie umiejtnoci s bardzo przydatne w dorosym yciu zawodowym i sprzyjaj postawom przedsibiorczym.
136
Planowanie przedsiwzicia uczniowskiego o charakterze ekonomicznym Uczniowie przystpujcy do wyboru formy przedsiwzicia uczniowskiego powinni pozna zasady planowania oraz pozna korzyci wynikajce z dobrego planowania. Ten etap przygotowania przedsiwzicia bdzie warunkowa jego efekty i dlatego jest bardzo wany. Nauka zasad planowania wie si z okreleniem etapw realizacji przedsiwzicia oraz wyborem lidera (osoby odpowiedzialnej) za jego caociow realizacj oraz przydzia zada dla wszystkich czonkw zespou uczniowskiego. Uczniowie powinni prognozowa rwnie efekty nansowe swoich dziaa, wykorzystujc wiedz nabyt w gimnazjum w trakcie realizacji zagadnie ekonomicznych na lekcjach wiedzy o spoeczestwie lub w szkole ponadgimnazjalnej na lekcjach podstaw przedsibiorczoci. Analiza rynku i organizacja przedsiwzicia Przeprowadzenie analizy rynku jest uzalenione od wyboru formy realizacji przedsiwzicia uczniowskiego. Dobre planowanie wymaga poznania rynku, na jakim bdzie realizowane przedsiwzicie uczniowskie. W przypadku prowadzenia rmy uczniowskiej najczciej bdzie to rynek spoecznoci szkolnej lub najbliszy rynek lokalny. Uczniowie mog przeprowadzi analiz tego rynku, przeprowadzajc badania ankietowe i dokonujc analizy zebranych informacji. Wymaga to konstrukcji ankiet i opracowania narzdzi przydatnych do ich analizy. Moliwe jest wykorzystanie technologii informatycznych (arkusze kalkulacyjne itp.). Uczniowie powinni rwnie zgodnie z zasadami etycznymi zaprojektowa dziaania marketingowe promujce ich produkt. Na rynku znajduje si wiele rnych gier symulacyjnych o charakterze ekonomicznym. Uczniowie chtnie bior w nich udzia. S to rnego rodzaje gry strategiczne symulujce gied papierw wartociowych itp. Nauczyciel powinien przedstawi uczniom ofert kilku dostpnych gier symulacyjnych moliwych do realizacji w ramach zaj, a uczniowie samodzielnie powinni dokona wyboru jednej z nich. Bardzo wanym efektem gry jest doprowadzenie do analizy wynikw, tak aby uczniowie poznali przyczyny swoich sukcesw lub niepowodze wikszo gier ma opracowane narzdzia suce do takiej analizy. Wana jest tu rola nauczyciela, ktry przez cay czas nadzoruje dziaania uczniw. Analiza wybranego rynku moe by rwnie zagadnieniem realizowanym w ramach ekonomii w praktyce. Najlepszym, cho nie jedynym moliwym do realizacji zadaniem, jest analiza lokalnego rynku pracy. Uczniowie zbieraj informacje w urzdach pracy i przeprowadzaj ich szczegow analiz. Umoliwia im to podjcie odpowiedzialnej decyzji, co do wyboru przyszego kierunku ksztacenia i cieki kariery zawodowej. Moliwa jest rwnie inna forma realizacji zaj z ekonomii w praktyce. Wane, aby zajcia te ksztatoway umiejtnoci zapisane w podstawie programowej
II. Szczegowe uwagi o realizacji podstawy programowej ekonomii w praktyce
137
i byy prowadzone w formie zaj zespoowych z zachowaniem i ksztatowaniem u uczniw postaw etycznych. Ocena efektw dziaa Zakoczeniem realizacji przedmiotu jest zaprezentowanie na forum szkoy lub spoecznoci lokalnej osigni uczniowskich wynikajcych z realizowanego przedsiwzicia. Uczniowie powinni przedstawi mocne i sabe strony swoich dziaa oraz zaprezentowa efekty swojej pracy, odnoszc je do realiw gospodarki rynkowej.
PODSTAWA PROGRAMOWA PRZEDMIOTU FILOZOFIA

IV etap edukacyjny tylko zakres rozszerzony
I. Odbir wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji.
Ucze rozpoznaje i rozumie problemy (pytania) lozoczne; rozumie lozoczne rozwizania tych problemw i wspierajce je argumenty; rozumie argumenty wysuwane przeciwko poszczeglnym tezom; odrnia tezy od zaoe i argumentw. II. Tworzenie wypowiedzi. Ucze formuuje podstawowe pytania (problemy) oraz tezy lozoczne, prawidowo rekonstruuje poznane argumenty; porwnuje rne rozwizania tego samego problemu; jasno prezentuje wasne stanowisko w dyskusji, popiera je rzeteln argumentacj oraz przykadami; prawidowo posuguje si pojciami lozocznymi; stosuje argumentacj lozoczn do rozpatrywania problemw ycia codziennego i spoecznego. III. Analiza i interpretacja tekstw lozocznych. Filozoczna analiza i interpretacja tekstw pozalozocznych. Ucze rekonstruuje problemy (pytania) zawarte w tekcie lozocznym lub takie, na ktre tekst stanowi odpowied; rekonstruuje tezy i argumenty zawarte w tekcie; w analizie tekstu prawidowo posuguje si pojciami lozocznymi; rekonstruuje problemy, tezy i argumenty lozoczne zawarte w tekstach kultury.
I. Filozoa staroytna i redniowieczna 1. Klasyczna koncepcja lozoi. Ucze: 1) wyrnia podstawowe dyscypliny lozoczne, ktre wywodz si z lozoi klasycznej: ontologi, epistemologi, logik, etyk, lozo polityki i estetyk; 2) umieszcza formuowane pytania i problemy lozoczne w obrbie waciwej dla nich dyscypliny. 2. Problematyka ontologiczna w lozoi staroytnej. Ucze: 1) rekonstruuje i porwnuje rne rozwizania problemu tosamoci i zmiennoci bytu, rekonstruuje wspierajce je argumenty (prazasada u joskich lozofw przyrody, koncepcja liczby jako zasady Wszechwiata u Pitagorasa, logos i zmienno u Heraklita, niezmienny byt Parmenidesa, atomizm Demokryta, wieczne idee Platona, hylemorzm oraz teoria aktu i monoci Arystotelesa); 2) ilustruje funkcjonowanie poszczeglnych koncepcji na przykadach wybranych zjawisk;
139
PODSTAWA PROGRAMOWA FILOZOFIA LICEUM
3) wyjania zwizek midzy pojciami ontologii staroytnej a pojciami naukowymi (np. pojcie atomu), na wybranym przykadzie; 4) przeprowadza analiz i interpretacj co najmniej jednego z nastpujcych tekstw: a) Platon, Pastwo (alegoria jaskini), b) Arystoteles, Metazyka (fragment). 3. Problematyka epistemologiczna w lozoi staroytnej. Ucze: 1) rekonstruuje i porwnuje gwne stanowiska w sporze o rda poznania i kryteria prawdy, rekonstruuje wspierajce je argumenty (spr Sokratesa z sostami o obiektywno i relatywno prawdy, aprioryzm Platona i teoria anamnezy, arystotelesowskie poczenie empiryzmu z racjonalistycznym ideaem wiedzy, arystotelesowskie sformuowanie klasycznej denicji prawdy); 2) rekonstruuje argumenty staroytnych sceptykw przeciwko moliwoci poznania prawdy (zwaszcza ze wzgldnoci postrzee i regresu w dowodzeniu) i kontrargumenty ich przeciwnikw; 3) przeprowadza analiz i interpretacj co najmniej jednego z nastpujcych tekstw: a) Platon, Menon (fragment), b) Sekstus Empiryk, Zarysy Pirroskie (fragment). 4. Problematyka etyczna w lozoi staroytnej. Ucze: 1) rekonstruuje tezy i argumenty w sporze midzy obiektywizmem a relatywizmem etycznym (spr Sokratesa z sostami); 2) rekonstruuje i porwnuje klasyczne stanowiska etyczne, rekonstruuje wspierajce je argumenty (intelektualizm etyczny Sokratesa, etyka cnt Arystotelesa, hedonizm Epikura, etyka stoicka); 3) prezentuje i porwnuje lozoczne koncepcje mioci, przyjani i rozwoju osobowego (platoska koncepcja mioci, arystotelesowska koncepcja celw i typw przyjani); 4) prezentuje i porwnuje wskazania moralne religijnych autorytetw wiata staroytnego (Mojesz: wskazania Dekalogu, Bhagavadghita: wskazania hinduizmu, Budda: cztery szlachetne prawdy i zasada ahinsy, Lao-Tsy: wskazania taoizmu, Jezus z Nazaretu: wskazania ewangeliczne); 5) formuuje rozwizania przykadowych dylematw moralnych, odwoujce si do poznanych koncepcji i poj; 6) przeprowadza analiz i interpretacj co najmniej jednego z nastpujcych tekstw: a) Platon, Obrona Sokratesa, b) Platon, Uczta (fragment), c) Arystoteles, Etyka nikomachejska (fragment),
140
d) Epikur, List do Menoikeusa (fragment), e) Epiktet, Diatryby (fragment). 5. Problematyka z zakresu lozoi polityki w lozoi staroytnej. Ucze: 1) przedstawia platosk krytyk form ustrojowych i jego wizj idealnego pastwa; 2) prezentuje klasykacj i ocen form ustrojowych przeprowadzon przez Arystotelesa; 3) analizuje historyczne bd aktualne wydarzenia polityczne, odwoujc si do poznanych koncepcji i poj; 4) przeprowadza analiz i interpretacj co najmniej jednego z nastpujcych tekstw: a) Platon, Pastwo (fragment), b) Arystoteles, Polityka (fragment). 6. Problematyka estetyczna w lozoi staroytnej. Ucze: 1) rekonstruuje i porwnuje klasyczne koncepcje pikna: pitagorejsk (harmonia elementw), sostyczn (to, co wywouje zadowolenie zmysw), platosk (pikno jako obiektywna, prosta jako), zestawia wspierajce te koncepcje argumenty; 2) rekonstruuje klasyczne koncepcje sztuki (umiejtno wykonywania dziea wedug regu, naladownictwo natury, tworzenie w natchnieniu); 3) rekonstruuje arystotelesowsk klasykacj rodzajw i gatunkw literackich i rozwaa jej aktualno; 4) potra wskaza zwizki estetyki staroytnej z pniejsz kultur europejsk. 7. Wybrane zagadnienia zwizane z recepcj myli antycznej. Ucze: 1) przedstawia zwizek lozoi w. Augustyna z platonizmem i neoplatonizmem, prezentujc rnice midzy nimi wynikajce z chrzecijaskiego charakteru myli augustyskiej (rnica midzy emanacj a stworzeniem z niczego, rnica midzy anamnez i iluminacj, kwestia za i aski); 2) prezentuje rol wsppracy midzykulturowej (z myl arabsk i ydowsk) w ksztatowaniu si myli dojrzaego redniowiecza (Awicenna, Majmonides); 3) przedstawia zwizek lozoi w. Tomasza z arystotelizmem, prezentujc rnice midzy nimi wynikajce z chrzecijaskiego charakteru myli tomistycznej (problem stworzenia i wiecznoci wiata, rozrnienie istoty i istnienia, idea powszechnej hierarchicznoci bytu, pojcie prawa naturalnego); 4) przeprowadza analiz i interpretacj co najmniej jednego z nastpujcych tekstw: a) w. Augustyn, Wyznania (fragment), b) w. Tomasz, Suma teologii (fragment).
141
8. Wybrane zagadnienia i kontrowersje lozoczne w myli chrzecijaskiego redniowiecza. Ucze: 1) prezentuje zagadnienie wiary i rozumu; rekonstruuje i porwnuje podstawowe rozwizania tego zagadnienia, rekonstruuje wspierajce je argumenty (deistyczna postawa credo quia absurdum, postawa credo ut intelligam, tomistyczne rozdzielenie lozoi i teologii); 2) prezentuje i porwnuje najwaniejsze dowody na istnienie Boga (dowd w. Anzelma z Proslogionu, wybrane z piciu drg w. Tomasza); rekonstruuje przykadowe argumenty przeciwko nim; 3) prezentuje spr o uniwersalia, rekonstruuje i porwnuje zasadnicze stanowiska w tej kontrowersji, rekonstruuje wspierajce je argumenty (nominalizm, realizm pojciowy, umiarkowany realizm pojciowy, konceptualizm); 4) przeprowadza analiz i interpretacj co najmniej jednego z nastpujcych tekstw: a) w. Anzelm, Proslogion (fragment), b) w. Tomasz, Suma teologii (fragment). II. Filozoa nowoytna 1. Problematyka epistemologiczna w lozoi XVII i XVIII w. Ucze: 1) prezentuje zwizek midzy siedemnastowieczn rewolucj naukow a lozo (koncepcja indukcji i eksperymentu u F. Bacona, metoda intuicyjno-dedukcyjna u R. Descartesa, koncepcja absolutnej przestrzeni i czasu u I. Newtona); 2) rekonstruuje i porwnuje epistemologiczne stanowiska racjonalistw, rekonstruuje wspierajce je argumenty (sceptycyzm metodyczny R. Descartesa, idea lozoi more geometrico u B. Spinozy, G. Leibniza zasada racji dostatecznej); 3) rekonstruuje i porwnuje epistemologiczne stanowiska empirystw, rekonstruuje wspierajce je argumenty (J. Lockea koncepcja tabula rasa, radykalizacja empiryzmu u G. Berkeleya, empiryzm D. Humea i jego sceptyczne konsekwencje); 4) przedstawia epistemologi I. Kanta jako rozwizanie sporu empiryzmu z racjonalizmem (objania pojcia zjawiska i rzeczy samej w sobie, form naocznoci przestrzeni i czasu, kategorii intelektu przyczyny i substancji); 5) przeprowadza analiz i interpretacj co najmniej jednego z nastpujcych tekstw: a) R. Descartes, Rozprawa o metodzie (fragment), b) J. Locke, Rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego (fragment), c) D. Hume, Badania dotyczce rozumu ludzkiego (fragment), d) I. Kant, Prolegomena (fragment).
142
2. Problematyka ontologiczna w lozoi XVII i XVIII w. Ucze: 1) rekonstruuje i porwnuje wybrane stanowiska ontologiczne, rekonstruuje wspierajce je argumenty (dualizm r. Descartesa, monizm B. Spinozy, naturalizm T. Hobbesa, spirytualizm G. Berkeleya); 2) prezentuje problem stosunku ciaa i umysu, rekonstruuje i porwnuje jego rne rozwizania, rekonstruuje wspierajce je argumenty (dualizm psychozyczny R. Descartesa, teoria podwjnego aspektu B. Spinozy, D. Humea krytyka idei jani, naturalizm J. La Mettrieego); 3) rekonstruuje i porwnuje tezy teizmu, deizmu, ateizmu oraz agnostycyzmu; 4) przeprowadza analiz i interpretacj co najmniej jednego z nastpujcych tekstw: a) R. Descartes, Medytacje o pierwszej lozoi (fragment), b) B. Spinoza, Etyka (fragment), c) G. Berkeley, Traktat o zasadach poznania (fragment). 3. Problematyka z zakresu lozoi polityki we wczesnej i dojrzaej lozoi nowoytnej przed rewolucj francusk. Ucze: 1) prezentuje i porwnuje zasadnicze koncepcje renesansowej lozoi polityki, rekonstruuje wspierajce je argumenty (realizm polityczny i republikanizm N. Machiavelliego, T. Morusa wizja pastwa idealnego); 2) rekonstruuje i porwnuje stanowiska gwnych teoretykw umowy spoecznej, rekonstruuje wspierajce je argumenty (T. Hobbes, J. Locke, J.-J. Rousseau); 3) prezentuje owieceniowe idee demokracji i praw jednostki oraz wspierajce je argumenty (Monteskiusza idea trjpodziau wadzy jako zabezpieczenia przed tyrani, idee tolerancji i wolnoci obywatelskich w ujciu J. Lockea i Woltera); 4) analizuje historyczne bd aktualne wydarzenia polityczne, odwoujc si do wybranych koncepcji i poj; 5) przeprowadza analiz i interpretacj co najmniej jednego z nastpujcych tekstw: a) N. Machiavelli, Ksi (fragment), b) T. Hobbes, Lewiatan (fragment), c) J. Locke, Drugi traktat o rzdzie (fragment), d) J-J. Rousseau, Umowa spoeczna (fragment), e) Wolter, Traktat o tolerancji (fragment). 4. Problematyka etyczna w lozoi nowoytnej. Ucze: 1) rekonstruuje i porwnuje koncepcje moralnej oceny czynw, rekonstruuje wspierajce je argumenty (etyka D. Humea, kantowska etyka obowizku, utylitaryzm J. S. Milla);
143
2) formuuje rozwizania przykadowych dylematw moralnych, odwoujce si do poznanych stanowisk etycznych; 3) przeprowadza analiz i interpretacj co najmniej jednego z nastpujcych tekstw: a) I. Kant, Uzasadnienie metazyki moralnoci (fragment), b) J. S. Mill, Utylitaryzm (fragment). 5. Problematyka nowoytnej lozoi dziejw i lozoi polityki po rewolucji francuskiej. Ucze: 1) rekonstruuje i porwnuje argumenty wspierajce tez o istnieniu sensu i logiki dziejw oraz argumenty wysuwane przeciwko tej tezie; 2) rekonstruuje i porwnuje koncepcje historiozoczne, rekonstruuje wspierajce je argumenty (owieceniowo-pozytywistyczna wizja postpu, heglowska lozoa dziejw jako postpu samowiedzy Ducha, marksowski materializm historyczny koncepcja zwizku midzy baz a nadbudow oraz prymatu czynnikw ekonomicznych); 3) rekonstruuje i porwnuje (midzy sob oraz z ide umowy spoecznej) koncepcje w porewolucyjnej lozoi polityki, rekonstruuje wspierajce je argumenty (liberalizm J. S. Milla i jego zwizek z utylitaryzmem i indywidualizmem, komunizm K. Marksa i jego zwizek z teori walki klas i koncepcj alienacji pracy, konserwatyzm E. Burkea i jego zwizek z ide tradycji); 4) analizuje historyczne bd aktualne wydarzenia polityczne, odwoujc si do poznanych koncepcji i poj; 5) przeprowadza analiz i interpretacj co najmniej jednego z nastpujcych tekstw: a) Georg W.F. Hegel, Wykady z lozoi dziejw (fragment), b) K. Marks, Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej (wstp), c) J. S. Mill, O wolnoci (fragment). 6. Problematyka lozoi czowieka w lozoi nowoytnej. Ucze: 1) rekonstruuje i porwnuje wybrane koncepcje czowieka w lozoi nowoytnej (B. Pascala wizja kondycji ludzkiej, A. Schopenhauera lozoa woli ycia, S. Kierkegaarda lozoa egzystencji, F. Nietzschego lozoa woli mocy); 2) interpretuje przykadowe zjawiska historyczne, zjawiska zaczerpnite z ycia codziennego bd teksty kultury, odwoujc si do poznanych koncepcji; 3) przeprowadza analiz i interpretacj co najmniej jednego z nastpujcych tekstw: a) B. Pascal, Myli (fragment), b) A. Schopenhauer, wiat jako wola i przedstawienie (fragment),
144
c) S. Kierkegaard, Boja i drenie (fragment), d) F. Nietzsche, Tako rzecze Zaratustra (fragment), e) F. Nietzsche, Z genealogii moralnoci (fragment). III. Filozoa wspczesna 1. Problematyka epistemologiczna i problematyka z zakresu lozoi nauki w myli XX w. Ucze: 1) rekonstruuje i porwnuje wybrane stanowiska w dwudziestowiecznej epistemologii, rekonstruuje wspierajce je argumenty (pragmatyzm W. Jamesa i jego zwizek z koncepcj czowieka jako aktora a nie widza, intuicjonizm H. Bergsona i przeciwstawienie go owieceniowej wizji postpu naukowo-technicznego, metoda fenomenologiczna E. Husserla i R. Ingardena i jej zwizek ze sceptycyzmem metodycznym Kartezjusza, neopozytywizm i jego zwizek z owieceniow wizj postpu naukowo-technicznego); 2) rekonstruuje i porwnuje gwne stanowiska w dwudziestowiecznej lozoi nauk przyrodniczych (werykacjonizm Koa Wiedeskiego, falsykacjonizm K. R. Poppera, teoria paradygmatw T. Kuhna); 3) rekonstruuje i porwnuje rne koncepcje prawdy, rekonstruuje wspierajce je argumenty (koncepcja realistyczna, epistemiczna, pragmatyczna); 4) objania metod analityczn w lozoi (na przykadach koncepcji izomorzmu struktury jzyka i wiata we wczesnej lozoi L. Wittgensteina, koncepcji lozoi jako analizy jzyka nauki w lozoi Koa Wiedeskiego, analizy pojcia sprawiedliwoci u J. Rawlsa); 5) rekonstruuje W. Diltheya koncepcj rozumienia i koncepcj rnicy midzy naukami przyrodniczymi i naukami humanistycznymi; rekonstruuje wspierajce je argumenty; 6) przeprowadza analiz i interpretacj co najmniej jednego z nastpujcych tekstw: a) W. James, Pragmatyzm (fragment), b) M. Schlick, Nowa lozoa dowiadczenia (fragment), c) L. Wittgenstein, Traktat logiczno-lozoczny (fragment). 2. Problematyka lozoi czowieka w myli XX w. Ucze: 1) rekonstruuje i porwnuje wybrane dwudziestowieczne koncepcje czowieka, rekonstruuje wspierajce je argumenty (freudowski model psychiki i funkcji kultury; egzystencjalistyczna koncepcja czowieka J.-P. Sartre, A. Camus zwizki midzy wolnoci, samotnoci i odpowiedzialnoci; personalistyczna koncepcja czowieka E. Mounier, K. Wojtya i jej przeciwstawienie indywidualizmowi i kolekty-
145
wizmowi; koncepcja czowieka w lozoi dialogu M. Buber, E. Lvinas; ponowoczesna koncepcja przygodnoci i autokreacji R. Rorty); 2) potra wskaza etyczne konsekwencje poznanych stanowisk; 3) przedstawia zagadnienie rozwoju osobowego w kontekcie stanowiska wybranego z powyszych; 4) formuuje rozwizania przykadowych dylematw moralnych, odwoujce si do poznanych koncepcji i poj; 5) analizuje rne formy wizi midzyludzkich: mio, przyja (E. Fromm, M. Scheler, K. Wojtya) i porwnuje wspczesne koncepcje tych wizi z koncepcjami staroytnymi; 6) interpretuje przykadowe zjawiska historyczne, zjawiska zaczerpnite z ycia codziennego bd teksty kultury, odwoujc si do poznanych koncepcji; 7) przeprowadza analiz i interpretacj co najmniej jednego z nastpujcych tekstw: a) J.-P. Sartre, Egzystencjalizm jest humanizmem (fragment), b) A. Camus, Mit Syzyfa (fragment), c) E. Mounier, Co to jest personalizm? (fragment), d) M. Buber, Ja i Ty (fragment), e) K. Wojtya, Mio i odpowiedzialno (fragment), f) R. Rorty, Przygodno, ironia, solidarno (fragment). 3. Problematyka lozoi polityki i lozoi spoecznej w myli XX w. Ucze: 1) rekonstruuje i porwnuje dwudziestowieczne stanowiska w lozoi polityki (midzy sob oraz z ich nowoytnymi poprzednikami), rekonstruuje wspierajce je argumenty (liberalizm proceduralny J. Rawls; konserwatyzm M. Oakeshott; nowa lewica H. Marcuse); 2) analizuje najwaniejsze aktualne wydarzenia i problemy spoeczno-polityczne, odwoujc si do poznanych koncepcji i poj; 3) ukazuje zesp zagadnie zwizanych z narodzinami spoeczestwa masowego; zjawiska alienacji i ucieczki przed wolnoci (J. Ortega y Gasset, E. Fromm); 4) wyjania rnic midzy reeksj lozoczn a ideologi; 5) wyjania pojcia spoeczestwa otwartego i zamknitego (K. R. Popper); 6) przeprowadza analiz i interpretacj co najmniej jednego z nastpujcych tekstw: a) J. Ortega y Gasset, Bunt mas (fragment), b) E. Fromm, Ucieczka od wolnoci (fragment), c) K. R. Popper, Spoeczestwo otwarte i jego wrogowie (fragment).
146
IV. Umiejtnoci logiczne Ucze: 1. w poprawny sposb wykonuje operacje deniowania, podziau logicznego (klasykacji) oraz typologii; 2. stosuje metod zerojedynkow do rozstrzygania prostych schematw rachunku zda (np. (p q) q p); 3. odrnia przesanki i wniosek w rozumowaniu i potra wskaza przesank, ktra nie jest wyraona wprost; 4. odrnia rozumowania dedukcyjne od niededukcyjnych (niezawodne od zawodnych), uzasadnienia epistemiczne od pragmatycznych; 5. odrnia waciwe i niewaciwe odpowiedzi na pytania; 6. objania i wykrywa niektre typy bdw logicznych wystpujce w rozumowaniach niesformalizowanych, jak: ekwiwokacja, regres w nieskoczono, bdne koo, przesunicie kategorialne, non sequitur; 7. unika bdw kategorialnych, np. nie myli wzgldnoci z relatywizmem, dowiadczenia z empiryzmem; 8. prawidowo stosuje pojcia lozoczne i nie myli ich z rwno- lub blisko brzmicymi innymi pojciami lozocznymi i potocznymi (np. pojcia idei, idealizmu, materii, materializmu, alienacji); 9. odrnia tezy od ich zaoe (na przykad zaoenia stanowisk politycznych od ich tez); nie myli znaczenia wyrae X zakada, e i X gosi/ twierdzi, e . V. Umiejtnoci w zakresie analizy i interpretacji tekstw lozocznych Ucze: 1. rekonstruuje zawarte w tekcie problemy, tezy i argumenty; 2. odrnia zawarte w tekcie informacje od opinii, tezy od hipotez, argumenty od kontrargumentw, przesanki (zaoenia) od wnioskw; 3. identykuje problematyk tekstu i reprezentowany w nim kierunek lozoczny; 4. umieszcza tekst w kontekcie historycznym: identykuje epok oraz lozoczny i kulturowy kontekst jego powstania i oddziaywania; 5. zestawia pogldy autora z innymi wedug kryterium kontynuacji, modykacji lub przeciwstawienia; 6. formuuje tekst polemiczny do tekstu wyjciowego; 7. wskazuje przykady tekstw kultury (dzie literackich, lmw, tekstw publicystycznych, naukowych, religijnych itp.), w ktrych dostrzega problematyk rozpatrywanego tekstu lozocznego.
147

Prezentacja wymaga ujta zostaa w podstawie programowej w porzdku historyczno-problemowym. Nie oznacza to jednak, e zalecane jest nauczenie historii lozoi. Historyczno-problemowe ujcie treci nauczania ma jedynie uatwi nauczycielowi zarwno nawizanie do kontekstu historycznego i kulturowego przy prezentacji okrelonych idei lozocznych, jak i zestawianie okrelonych pogldw lozocznych z innymi w ramach tej samej dyscypliny lozocznej (epistemologii, ontologii, etyki, lozoi czowieka czy lozoi polityki). Nauczyciel moe realizowa podstaw programow zarwno prezentujc problematyk lozoczn w porzdku historycznym: lozoa staroytna i redniowieczna, lozoa nowoytna i lozoa wspczesna, jak te problemowo, prezentujc kolejno problematyk poszczeglnych dyscyplin lozocznych od staroytnoci po wspczesno. Podstawa programowa zostawia w tej kwestii pen swobod nauczycielom. Nauczyciel powinien dy przede wszystkim do ukazania lozoi jako toczcego si od setek lat dialogu na temat waciwego rozumienia wiata, samego siebie, relacji midzyludzkich, na temat metod i granic dostpnego poznania. Ucze powinien zosta zachcony do wczenia si w ten dialog poprzez formuowanie wasnych pogldw w okrelonych kwestiach, wysuwanie argumentw i kontrargumentw, dowodzenie swoich racji. Nauczyciel powinien wic szuka okazji do wicze w stosowaniu przez uczniw poznanych tez i argumentw lozocznych, do rozwizywania samodzielnie wybranych, aktualnych problemw. Mog to by dyskusje o problemach spoecznych, politycznych, a take o problemach z ycia szkolnego i o problemach indywidualnych uczniw. Inspiracj do prowadzenia tego typu dyskusji moe by literatura, teatr, lm, publicystyka prasowa i telewizyjna, a take biece wydarzenia publiczne i szkolne. Nauczyciel powinien przy tym nawizywa do wiedzy uczniw zdobytej podczas innych zaj. Wane jednak, by zwraca uwag na specyk wypowiedzi lozocznej oraz wskazywa na rnice midzy lozo a religi, nauk, sztuk i ideologi. Omawianie argumentw lozocznych powinno by okazj do ksztacenia umiejtnoci logicznych. W tym celu naley starannie oddziela od siebie tezy, argumenty i zaoenia (w tym milczce zaoenia) przyjte na uytek argumentacji. Ponadto naley zwraca uwag na rnice midzy argumentami rzeczowymi i logicznymi a chwytami erystycznymi i tropami retorycznymi. Nauczyciel powinien zwraca uwag na bdy kategorialne, frazeologiczne i logiczne popeniane przez uczniw. Uczc krytycznego i rzetelnego mylenia, a przeciwdziaajc tworzeniu si u uczniw postaw dogmatycznych, nauczyciel powinien podkrela, e rozwizania problemw lozocznych nie s ostateczne, e doskonal si w wyniku dyskusji. Powinien w tym celu wskazywa na rozwj historyczny okrelonych stanowisk lozocznych, zwaszcza na rozwj pod wpywem krytyki ze strony stanowisk odmiennych.
148
PODSTAWA PROGRAMOWA EDUKACJI WCZESNOSZKOLNEJ W ZAKRESIE ETYKI

I etap edukacyjny: klasy IIII
Etyka. Przyblianie dzieciom wanych wartoci etycznych na podstawie bani, bajek i opowiada, a take obserwacji ycia codziennego. Ucze koczcy klas I: 1) przestrzega regu obowizujcych w spoecznoci dziecicej (wsppracuje w zabawach i w sytuacjach zadaniowych) oraz w wiecie dorosych (grzecznie zwraca si do innych, ustpuje osobom starszym miejsca w autobusie, podaje upuszczony przedmiot itp.); 2) wie, e nie mona dy do zaspokojenia swoich pragnie kosztem innych; nie niszczy otoczenia; 3) zdaje sobie spraw z tego, jak wana jest prawdomwno, stara si przeciwstawia kamstwu i obmowie; 4) wie, e nie wolno zabiera cudzej wasnoci bez pozwolenia, pamita o oddawaniu poyczonych rzeczy i nie niszczy ich; 5) niesie pomoc potrzebujcym, take w sytuacjach codziennych; 6) wie, e ludzie yj w rnych warunkach i dlatego nie naley chwali si bogactwem ani nie naley dokucza dzieciom, ktre wychowuj si w trudniejszych warunkach. Etyka. Ucze koczcy klas III: 1) rozumie, e ludzie maj rwne prawa, niezalenie od tego, gdzie si urodzili, jak wygldaj, jak religi wyznaj, jaki maj status materialny; okazuje szacunek osobom starszym; 2) zastanawia si nad tym, na co ma wpyw, na czym mu zaley, do czego moe dy nie krzywdzc innych; stara si nie pomoc potrzebujcym; 3) wie, na czym polega prawdomwno i jak wana jest odwaga przeciwstawiania si kamstwu i obmowie; potra z tej perspektywy ocenia zachowania bohaterw bani, opowiada, legend, komiksw; 4) wie, e nie mona zabiera cudzej wasnoci i stara si tego przestrzega; wie, e naley naprawi wyrzdzon szkod; dostrzega, kiedy postaci z bani, opowiada, legend, komiksw nie przestrzegaj reguy nie kradnij; 5) starannie dobiera przyjaci i pielgnuje przyjanie w miar swoich moliwoci; 6) wie, e jest czci przyrody, chroni j i szanuje; nie niszczy swojego otoczenia
Treci nauczania klasa I szkoy podstawowej
Treci nauczania wymagania szczegowe na koniec klasy III szkoy podstawowej
149
TRECI NAUCZANIA Z ZAKRESU ETYKI W KLASACH IIII

Etyka. Ze wzgldu na specyk dziecicego rozumowania, w trakcie zaj z etyki zaleca si analiz zachowania postaci literackich (z bani, bajek, opowiada itp.), lmowych i telewizyjnych. Uniknie si wwczas kopotw wychowawczych wynikajcych z nadmiernej, nieuzasadnionej i pochopnej nieraz krytyki wydarze z udziaem rwienikw.
PODSTAWA PROGRAMOWA PRZEDMIOTU ETYKA

I. II. Ksztatowanie reeksyjnej postawy wobec czowieka, jego natury, powinnoci moralnych oraz wobec rnych sytuacji yciowych. Rozpoznawanie swoich obowizkw wobec najbliszego otoczenia, rodziny i szkoy.
III. Przygotowanie do rozpoznawania podstawowych wartoci i dokonywania waciwej ich hierarchizacji. IV. Dostrzeganie rnorodnoci postaw i zachowa ludzi. V. Wyraanie opinii i wartociowanie zjawisk spoecznych na poziomie spoecznoci szkolnej i spoecznoci lokalnej.
1. Poznawanie siebie, dostrzeganie cech indywidualnych wasnych i najbliszych osb. czyn i konsekwencji.
Treci nauczania wymagania 2. Wyjanianie prawdziwego znaczenia wasnych zachowa oraz ich przyszczegowe
3. Czowiek jako osoba; godno czowieka. 4. Przyjmowanie odpowiedzialnoci za siebie. 5. Prawa i obowizki, zasady i reguy postpowania, w tym take w ruchu drogowym. 6. Uczestnictwo w grupie, porozumiewanie si z innymi. 7. Wolno i jej rne rozumienie, autorytety i wzory osobowe. 8. Praca i jej warto dla czowieka.
9. Uzasadnianie opinii, wydawanie sdw, kryteria ocen, midzy innymi w odniesieniu do zjawisk spoecznych na poziomie maej grupy, spoecznoci szkolnej i spoecznoci lokalnej.
151
PODSTAWA PROGRAMOWA ETYKA KLASY IVVI

Zajcia z etyki maj charakter wychowawczy. W ramach tych zaj powinien by prowadzony pogbiony dialog wychowawczy na temat moralnego wymiaru ludzkiego dziaania, odnoszony do otaczajcej uczniw rzeczywistoci. Do zada szkoy naley w szczeglnoci: 1) wspieranie uczniw w poszukiwaniu wartoci; 2) ukazywanie uczniom koniecznoci doskonalenia samego siebie; 3) ukazywanie sensu praw i obowizkw, zasad i regu, nakazw i zakazw obowizujcych w rnych sytuacjach spoecznych: w grupie rwieniczej, w szkole, w rodzinie, w spoecznoci lokalnej; 4) uczenie szacunku dla siebie i innych. W przypadku niewielkiej liczby uczniw wybierajcych etyk, zalecane s rozwizania organizacyjne umoliwiajce prowadzenie zaj w grupach rnowiekowych, czcych uczniw z caego II etapu edukacyjnego. W takim przypadku treci nauczania powinny by podzielone na trzy moduy, nadajce si do realizowania w dowolnej kolejnoci, bez uszczerbku dla zrealizowania caoci. Takie rozwizanie pozwala organizacyjnie skonstruowa ofert w kadej szkole, nawet wtedy, gdy liczba uczniw wybierajcych etyk jest niewielka. W przypadku wikszej liczby uczniw wybierajcych etyk, szkoa moe realizowa zajcia z etyki w grupach czcych uczniw np. tylko z jednego rocznika.
152

III etap edukacyjny
I. II. Ksztatowanie reeksyjnej postawy wobec czowieka, jego natury, powinnoci moralnych oraz wobec rnych sytuacji yciowych. Rozpoznawanie podstawowych wartoci i dokonywanie waciwej ich hierarchizacji; dokonywanie wyboru wartoci i tworzenie ich hierarchii.
III. Poznanie specycznych norm i wartoci lecych u podstaw dziaalnoci publicznej w szkole (samorzd uczniowski), spoecznoci lokalnej i pastwie demokratycznym; rozpoznawanie sytuacji naruszajcych te normy i wartoci (np. korupcja); podejmowanie dziaa zgodnych z tymi normami i wartociami w grupie rwieniczej i szkole. IV. Podjcie odpowiedzialnoci za siebie i innych oraz za dokonywane wybory moralne; rozstrzyganie wtpliwoci i problemw moralnych zgodnie z przyjt hierarchi wartoci i dobrem wsplnym. V. Stosowanie zasad harmonijnego wspistnienia i wspdziaania ze rodowiskiem spoecznym i przyrodniczym.
1. Czowiek jako osoba; natura i godno czowieka. 2. Rola i znaczenie sumienia w ocenie moralnej i dla wewntrznego rozwoju czowieka. 3. Samowychowanie jako droga rozwoju. 4. Gwne problemy wspczesnej etyki. 5. Czowiek wobec wartoci; czowiek wobec cierpienia i mierci. 6. Moralno a religia, wiedza i polityka. 7. Wskazania moralne w religii chrzecijaskiej. Normy spoeczne wynikajce z nauki spoecznej Kocioa. 8. Wskazania moralne w innych religiach wiata. 9. Normy i wartoci demokratyczne lece u podstaw aktywnoci spoecznej na poziomie maej grupy, szkoy, spoecznoci lokalnej. 10. Moralne aspekty stosunku czowieka do wiata przyrody. 11. Praca i jej warto dla czowieka, znaczenie etyki zawodowej.
153
PODSTAWA PROGRAMOWA ETYKA GIMNAZJUM

Zajcia z etyki maj charakter wychowawczy. W ramach tych zaj powinien by prowadzony pogbiony dialog wychowawczy na temat moralnego wymiaru ludzkiego dziaania odnoszony do otaczajcej uczniw rzeczywistoci. Na III etapie edukacyjnym, do zada szkoy naley w szczeglnoci: 1) uwiadamianie wanych problemw moralnych i sposobw ich rozwizywania; 2) ukazywanie znaczenia zasad moralnych dla rozwoju osobistego czowieka, ksztatowania si relacji midzy ludmi oraz ycia spoecznego, gospodarczego i politycznego; 3) uatwianie nawizywania wizi z wasn rodzin, pastwem oraz jego kultur, umoliwiajcych rzeczywiste otwieranie si na rnorodno kultur w otaczajcym wiecie; 4) umoliwienie rozwijania umiejtnoci prezentacji wasnego stanowiska w dialogu z innymi i demokratycznego wspdecydowania.

I. II. Rozwijanie wraliwoci moralnej; umiejtno lepszego poznania siebie i rozwijania wasnej tosamoci. Ksztatowanie rozpoznawania wartoci moralnych oraz zdolnoci odrniania dobra od za; dokonywanie trafnej oceny moralnej podejmowanych dziaa w yciu osobistym, w grupie, szkole, spoecznoci lokalnej; umiejtno dokonywania etycznej analizy i oceny dziaa i decyzji wasnych i innych w wietle wartoci moralnych i tworzenia hierarchii wartoci.
III. Podjcie samokontroli i pracy nad sob; przyjmowanie odpowiedzialnoci za sowa i czyny. IV. Znajomo podstawowych poj i koncepcji etycznych.
Treci nauczania wymagania 2. Oglnolozoczne zaoenia etyki. Kwestie metaetyczne. Etyki religijne szczegowe
1. Etyka a pozostae dyscypliny lozoczne i nauki szczegowe. Moralno, etos, prawo, obyczaje i styl ycia. i wieckie. 3. Teorie i szkoy etyczne. Koncepcje etyczne w nurcie lozoi klasycznej. 4. Czowiek jako osoba i jego dziaanie. Etyczna analiza aktywnoci ludzkiej. Motywy podejmowanych decyzji. 5. Cel i sens ludzkiej egzystencji. Hierarchie celw. Szczcie w yciu ludzkim. Rozwj moralny i duchowy czowieka jako osoby. Rola oddziaywa wychowawczych. 6. Dobro moralne i wartoci moralne. Hierarchia wartoci. Wartoci autoteliczne i instrumentalne. Konikt wartoci. Wartoci wybierane i realizowane. 7. Prawo moralne, imperatyw moralny, w tym prawo naturalne. Dekalog jako podstawa ycia moralnego. Problem relatywizmu moralnego i sposoby jego przezwyciania. Nienaruszalne prawa istoty ludzkiej. 8. Wymiar moralny ycia czowieka. Zdolno rozpoznawania wartoci i powszechne denie do dobra. wiadomo moralna. Rola sumienia w prawidowym rozwoju wewntrznym. Sdy i oceny moralne. Przykady patologii w zakresie wiadomoci moralnej. Problem manipulacji. Obecno dobra i za we wspczesnej kulturze. 9. Sprawnoci moralne. Samowychowanie. 10. Przykady wspczesnych przejaww kryzysu moralnego i dylematw w zakresie wyborw moralnych oraz sposoby ich rozwizywania na gruncie etyki chrzecijaskiej oraz innych koncepcji etycznych.
155
PODSTAWA PROGRAMOWA ETYKA LICEUM
11. Moralne aspekty pracy i rnych dziedzin ycia publicznego. Etyki zawodowe. Przykady kodeksw etycznych. Korupcja jako negatywne zjawisko naruszajce kodeksy etyczne. Zagadnienie wszechstronnego i zrwnowaonego rozwoju. Moralny wymiar stosunku czowieka do wiata przyrody. 12. Etyczny wymiar ycia szkolnego. Umiejtno ycia z innymi i dla innych. Uczciwo. Problem cigania. Wartoci szczeglnie cenione w yciu szkolnym.

Na IV etapie edukacyjnym, do zada szkoy naley w szczeglnoci: 1) uwiadamianie istotnego znaczenia zasad i wartoci moralnych w rozwoju osobowym czowieka, w ksztatowaniu wzajemnych stosunkw midzy ludmi oraz w yciu publicznym; 2) ksztatowanie rozumienia wasnej indywidualnoci i chronienia osobowej tosamoci przed zagubieniem w kulturze masowej; 3) uwiadamianie znaczenia samokontroli i koniecznoci pracy nad sob dla osobowego rozwoju; 4) pomoc w ksztatowaniu wizi z rodzin, ojczyzn i kultur na gruncie przyjmowanych wartoci; 5) pomoc w ksztatowaniu relacji z otoczeniem opartych na waciwej hierarchii wartoci; 6) tworzenie warunkw do reeksji nad przykadami naruszania norm i wartoci demokratycznych w yciu publicznym. W przypadku niewielkiej liczby uczniw wybierajcych etyk, zalecane s rozwizania organizacyjne umoliwiajce prowadzenie zaj w grupach rnowiekowych, czcych uczniw z caego etapu edukacyjnego. W takim przypadku treci nauczania powinny by podzielone na trzy moduy, nadajce si do realizowania w dowolnej kolejnoci, bez uszczerbku dla zrealizowania caoci. Takie rozwizanie pozwala organizacyjnie skonstruowa ofert w kadej szkole, nawet wtedy, gdy liczba uczniw wybierajcych etyk jest niewielka. W przypadku wikszej liczby uczniw wybierajcych etyk szkoa moe realizowa zajcia z etyki w grupach czcych uczniw np. tylko z jednego rocznika.
157
PODSTAWA PROGRAMOWA PRZEDMIOTU WYCHOWANIE DO YCIA W RODZINIE

Cele ksztacenia Ukazywanie wartoci rodziny w yciu osobistym czowieka oraz pomoc w przygotowaniu si do zrozumienia i akceptacji przemian okresu dojrze wymagania wania. oglne Treci nauczania wymagania szczegowe
1. Podstawowe funkcje rodziny z podkreleniem miejsca dziecka w rodzinie. 2. Przekaz wartoci i tradycji w rodzinie, wsplne witowanie, spdzanie wolnego czasu. 3. Wi rodzinna, zwizki uczuciowe i inne relacje w rodzinie; konikty i ich rozwizywanie. 4. Macierzystwo i ojcostwo; podstawowa wiedza dotyczca budowy i funkcjonowania ukadu rozrodczego czowieka. 5. Cia, rozwj podu, pord, przyjcie dziecka jako nowego czonka rodziny. 6. Rnice i podobiestwa midzy chopcami i dziewcztami; identykacja z wasn pci; akceptacja i szacunek dla ciaa. 7. Zmiany zyczne i psychiczne okresu dojrzewania; zrnicowane, indywidualne tempo rozwoju. 8. Higiena okresu dojrzewania. 9. Prawo czowieka do intymnoci i ochrona tego prawa; postawy asertywne. 10. Istota koleestwa i przyjani, wzajemny szacunek, udzielanie sobie pomocy, wsppraca, empatia. 11. Mass media zasady i kryteria wyboru czasopism, ksiek, lmw i programw telewizyjnych. 12. Instytucje dziaajce na rzecz dziecka i rodziny. 13. Odpowiedzialno za wasny rozwj; samowychowanie.
158

III etap edukacyjny
I. Okazywanie szacunku innym ludziom, docenianie ich wysiku i pracy, przyjcie postawy szacunku wobec siebie; wnoszenie pozytywnego wkadu w ycie swojej rodziny. Przyjcie integralnej wizji osoby; wybr i urzeczywistnianie wartoci sucych osobowemu rozwojowi; kierowanie wasnym rozwojem, podejmowanie wysiku samowychowawczego zgodnie z uznawanymi normami i wartociami; poznawanie, analizowanie i wyraanie uczu; rozwizywanie problemw i pokonywanie trudnoci okresu dorastania.
II.
III. Znajomo organizmu ludzkiego i zachodzcych w nim zmian oraz akceptacja wasnej pciowoci; przyjcie integralnej wizji ludzkiej seksualnoci; umiejtno obrony wasnej intymnoci i nietykalnoci seksualnej oraz szacunek dla ciaa innej osoby. IV. Korzystanie ze rodkw przekazu w sposb selektywny, umoliwiajcy obron przed ich destrukcyjnym oddziaywaniem. V. Umiejtno korzystania z systemu poradnictwa dla dzieci i modziey.
1. Rozwj czowieka: faza prenatalna, narodziny, faza niemowlca, wczesnodziecica, przedpokwitaniowa, dojrzewania, modoci, wieku redniego, wieku pnego. ycie jako fundamentalna warto. 2. Budowa prawidowych relacji z rodzicami. Konikt pokole; przyczyny i sposoby rozwizywania koniktw. Odpowiedzialno wszystkich za atmosfer panujc w rodzinie. Rodzina niepena. 3. Rola autorytetw w yciu czowieka. 4. Relacje midzyosobowe i ich znaczenie. Przyja, zakochanie, mio; pierwsze fascynacje, mio platoniczna, mio modziecza, mio dojrzaa. 5. Zachowania asertywne. 6. Podstawowe informacje o rozwoju seksualnym czowieka: tosamo pciowa: kobieco i msko. 7. Dojrzewanie. Rozumienie i akceptacja kryteriw dojrzaoci biologicznej, psychicznej i spoecznej. 8. Problemy i trudnoci okresu dojrzewania (napicia seksualne, masturbacja), sposoby radzenia sobie z nimi, pomoc w rozeznaniu sytuacji wymagajcych porady lekarza lub innych specjalistw. 9. Rnice w rozwoju psychoseksualnym dziewczt i chopcw; postawy i wzajemne oczekiwania.
159
PODSTAWA PROGRAMOWA WYCHOWANIE DO YCIA W RODZINIE GIMNAZJUM
10. Zagroenia okresu dojrzewania: presja seksualna, uzalenienia, pornograa, prostytucja nieletnich. 11. Gwne funkcje pciowoci: wyraanie mioci, budowanie wizi i rodzicielstwo. 12. Inicjacja seksualna; zwizek pomidzy aktywnoci seksualn a mioci i odpowiedzialnoci; dysfunkcje zwizane z przedmiotowym traktowaniem czowieka w dziedzinie seksualnej. Ryzyko zwizane z wczesn inicjacj. 13. Ksztatowanie i akceptacja tosamoci pciowej. Moliwoci pomocy w pokonywaniu trudnoci zwizanych z tosamoci pciow. 14. Podno wspln spraw kobiety i mczyzny. 15. Planowanie rodziny. Metody rozpoznawania podnoci. Antykoncepcja aspekt zdrowotny, psychologiczny i etyczny. 16. Infekcje przenoszone drog pciow. AIDS: drogi przenoszenia zakaenia, prolaktyka, aspekt spoeczny. 17. Wartoci zwizane z seksualnoci czowieka: msko, kobieco, mio, maestwo, rodzicielstwo. Znaczenie odpowiedzialnoci w przeywaniu wasnej pciowoci oraz budowaniu trwaych i szczliwych wizi. 18. Wpyw sposobu spdzania wolnego czasu (w tym korzystania ze rodkw masowego przekazu) na czowieka.
160

I. Pogbianie wiedzy zwizanej z funkcjami rodziny, mioci, przyjani, penieniem rl maeskich i rodzicielskich, seksualnoci czowieka i prokreacj; umiejtno podejmowania odpowiedzialnych decyzji dotyczcych wyboru drogi yciowej, maestwa i rodziny. Rozwijanie umiejtnoci rozwizywania problemw zwizanych z okresem dojrzewania, dorastania i wyborem drogi yciowej; umiejtno wiadomego kreowania wasnej osobowoci.
II.
III. Uzyskanie przez uczniw lepszego rozumienia siebie i najbliszego otoczenia; umiejtno poszukiwania i udzielania odpowiedzi na pytania: Kim jest czowiek? Jakie s jego cele i zadania yciowe? Jaki jest sens ycia? IV. Przyjcie pozytywnej postawy wobec ycia ludzkiego, osb niepenosprawnych i chorych; przygotowanie, na podstawie wiedzy i wyksztaconych umiejtnoci, do poszanowania godnoci ycia ludzkiego i dojrzaego funkcjonowania w rodzinie. V. Znajomo podstawowych zasad postpowania w sferze ludzkiej pciowoci i podnoci; ksztatowanie postaw prozdrowotnych, prospoecznych i prorodzinnych.
1. Tosamo i wielowymiarowo czowieka. Poczucie sensu ycia. 2. Komunikacja interpersonalna, asertywno, techniki negocjacji, empatia. 3. Tolerancja wobec odmiennoci kulturowych, etnicznych, religijnych, seksualnych. 4. Rozwj psychoseksualny czowieka w kolejnych fazach ycia. 5. Dojrzewanie: rozumienie i akceptacja kryteriw dojrzaoci biologicznej, psychicznej i spoecznej. Problemy okresu dojrzewania i sposoby radzenia sobie z nimi. 6. Wartoci i pojcia zwizane z pciowoci czowieka: msko, kobieco, mio, rodzina, rodzicielstwo. Znaczenie odpowiedzialnoci w przeywaniu wasnej pciowoci i budowaniu emocjonalnych wizi. Role kobiet i mczyzn a panujce stereotypy. 7. Inicjacja seksualna, jej uwarunkowania i nastpstwa. Argumenty biomedyczne, psychologiczne i moralne za opnianiem wieku inicjacji seksualnej. 8. Istota seksualnoci czowieka i jej aspekty. Integracja seksualna.
161
PODSTAWA PROGRAMOWA WYCHOWANIE DO YCIA W RODZINIE LICEUM
9. Komplementarno pci wzajemne dopenianie si pci w sferach zycznej, psychicznej, emocjonalnej i spoecznej. Rozumienie, akceptacja i szacunek dla osb pci odmiennej. 10. Istota, rodzaje i etapy rozwoju mioci. Rnice w przeywaniu mioci. 11. Metody rozpoznawania podnoci. 12. Metody i rodki antykoncepcji. Sposoby ich dziaania i zasady doboru. 13. Choroby przenoszone drog pciow i zapobieganie im. AIDS: prolaktyka, aspekt spoeczny i etyczny, chory na AIDS w rodzinie. 14. Trudnoci w osiganiu tosamoci pciowej, moliwoci pomocy. 15. Normy zachowa seksualnych. Przemoc i przestpstwa seksualne; moliwoci zapobiegania, sposoby obrony. Informacja o orodkach pomocy psychologicznej, medycznej i prawnej. 16. Przygotowanie do maestwa. Problemy wiernoci, zaufania i dialogu. 17. Maestwo: jego fazy; trudnoci i konikty oraz sposoby ich rozwizywania; warto maestwa. Macierzystwo i ojcostwo. Przygotowanie do rl rodzicielskich. Adopcja. Bezdzietno. 18. Przebieg i higiena ciy. Rozwj prenatalny dziecka. Szkoa rodzenia, pord i naturalne karmienie. Rola rodzicw w okresie oczekiwania na narodziny dziecka, w czasie porodu i po narodzinach. 19. Funkcje rodziny, ze szczeglnym uwzgldnieniem wychowania dzieci w rodzinie. Znaczenie prawidowych postaw rodzicielskich dla rozwoju dziecka. Samotne rodzicielstwo. 20. Nieplanowana cia; sposoby szukania pomocy w sytuacjach trudnych. 21. Aborcja jako zagroenie dla zdrowia psychicznego i zycznego aspekty: prawny, medyczny i etyczny. 22. Konikty w rodzinie i ich przyczyny. Sposoby rozwizywania koniktw. 23. Przemoc w rodzinie. Wykorzystywanie seksualne. Prolaktyka. Moliwoci uzyskiwania pomocy. 24. Zagroenia ycia spoecznego: alkoholizm, narkomania, agresja, sekty, pornograa. 25. Prawodawstwo dotyczce rodziny. Zawarcie maestwa, separacja, rozwd. Prawa i obowizki maonkw i rodzicw, prawa dziecka. Obowizki pastwa wobec rodziny. 26. Czowiek wobec niepenosprawnoci, staroci, choroby, umierania i mierci, w tym w aspekcie ycia rodzinnego. 27. Poradnictwo modzieowe i rodzinne w Polsce.
162

Na III etapie edukacyjnym, do zada szkoy naley w szczeglnoci: 1) stymulowanie procesu samowychowania; 2) wsppraca z rodzicami w zakresie prawidowych relacji midzy nimi a dzieckiem; 3) pomoc we waciwym przeywaniu okresu dojrzewania; 4) wzmacnianie procesu identykacji z wasn pci; 5) wspieranie rozwoju moralnego i ksztatowania hierarchii wartoci; 6) promowanie integralnej wizji seksualnoci czowieka; ukazanie jednoci pomidzy aktywnoci seksualn a mioci i odpowiedzialnoci; 7) tworzenie klimatu dla koleestwa, przyjani oraz szacunku dla czowieka; 8) pomoc w poszukiwaniu odpowiedzi na podstawowe pytania egzystencjalne; 9) informowanie o moliwociach pomocy system poradnictwa dla dzieci i modziey. Na IV etapie edukacyjnym, do zada szkoy naley w szczeglnoci: 1) wspieranie wychowawczej roli rodziny; integrowanie dziaa szkoy i rodzicw; 2) pomoc w ksztatowaniu pozytywnego stosunku do pciowoci; odniesienie pciowoci do wartoci i poj, takich jak: poszanowanie ycia, mio, maestwo, rodzina, przyja, akceptacja i szacunek w relacjach midzyludzkich; 3) pomoc w osiganiu dojrzaoci psychoseksualnej; 4) uwiadomienie roli rodziny w yciu czowieka; promowanie trwaych zwizkw, ktrych podstaw jest wi emocjonalna, efektywne sposoby komunikowania si, wzajemne zrozumienie; 5) przekazywanie rzetelnej, dostosowanej do poziomu rozwoju ucznia, wiedzy na temat zmian biologicznych, psychicznych i spoecznych w rnych fazach rozwoju czowieka.
163
OPINIE O PODSTAWIE PROGRAMOWEJ

Uchwaa Nr 333/2008 Rady Gwnej Szkolnictwa Wyszego z dnia 16 padziernika 2008 roku w sprawie projektu rozporzdzenia Ministra Edukacji Narodowej w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego i ksztacenia oglnego w poszczeglnych typach szk
Po rozpatrzeniu, na wniosek Ministra Edukacji Narodowej z dnia 24 wrzenia 2008 roku (pismo DPN-MSz/KK-5000-9/08), projektu rozporzdzenia Ministra Edukacji Narodowej w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego i ksztacenia oglnego w poszczeglnych typach szk, Rada Gwna, stosownie do art. 45 ust. 2 pkt 4 ustawy z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyszym (Dz. U. Nr 164 poz. 1365, z pn. zm.), uchwala, co nastpuje. Rada Gwna Szkolnictwa Wyszego z uznaniem przyjmuje starania Ministerstwa Edukacji Narodowej majce na celu uporzdkowanie systemu owiaty, w tym zwaszcza zmian podstawy programowej ksztacenia oglnego w duchu obecnie obowizujcych kanonw. Rada Gwna wspiera dugofalowe zmiany systemowe majce na celu przeniesienie uwagi na efekty ksztacenia, wyduenie ksztacenia oglnego, doprecyzowanie zakresu treci nauczania, indywidualizacj ksztacenia oraz doprecyzowanie opisu wymaga na koniec kadego etapu ksztacenia. Projekt rozporzdzania uwzgldnia zalecenia Parlamentu Europejskiego i Rady Europy z dnia 18 grudnia 2006 roku w sprawie kompetencji kluczowych w procesie uczenia si przez cae ycie (2006/962/WE) i jest wanym elementem wczania naszej edukacji w system edukacji europejskiej. Uchwa otrzymuje Minister Edukacji Narodowej oraz Minister Nauki i Szkolnictwa Wyszego. Przewodniczcy Rady Gwnej Szkolnictwa Wyszego Jerzy Baejewski
164
UWAGI KONFERENCJI REKTORW AKADEMICKICH SZK POLSKICH w sprawie projektu rozporzdzenia okrelajcego podstaw programow wychowania przedszkolnego oraz ksztacenia oglnego w poszczeglnych typach szk
Opracowanie rozporzdzenia Ministra Edukacji Narodowej w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz ksztacenia oglnego w poszczeglnych typach szk byo koniecznoci, ze wzgldu na fakt, e aktualnie obowizujca podstawa nie gwarantuje zadowalajcych efektw ksztacenia. Wedug licznych opinii star podstaw programow naleao zmieni midzy innymi z niej wymienionych powodw: przestaa spenia swoj rol, gdy bya adresowana do zdecydowanie odmiennej populacji uczniw: bya tworzona przy zaoeniu, e do szk koczcych si matur uczszcza okoo 50% rocznika uczniw, natomiast dzi do tego typu szk uczszcza ponad 80% kadego rocznika uczniw; wbrew tradycji czteroletniego cyklu ksztacenia oglnego w polskiej szkole, prbowaa dwukrotnie pomieci peny cykl ksztacenia oglnego w trzyletni okres realizacji: najpierw w gimnazjum, a potem w liceum; jest zbyt encyklopedyczna, z perspektywy atwo dzi dostpnych rde informacji; jest nieprecyzyjna w opisie treci i dlatego wymagaa dodatkowego opisu standardw wymaga egzaminacyjnych, co cznie dao bardzo niejasny i czsto sprzeczny obraz tego, co ma umie ucze. Bardzo pozytywnie oceni naley decyzj, e wymagania opisane s na dwch poziomach: szczegowym i oglnym. Wymagania szczegowe opisuj treci ksztacenia: konkretne wiadomoci oraz umiejtnoci, jakie uczniowie maj opanowa. Wymagania oglne opisuj cele ksztacenia w zakresie danego przedmiotu: s to oglne klasy umiejtnoci, ksztatowane podczas pracy nad wymaganiami szczegowymi. Wielk zalet nowej podstawy programowej jest przedstawienie dla kadego przedmiotu w miejsce mao precyzyjnego opisu tego, czego trzeba uczy, penej listy wymaga, ktre powinien spenia przecitnie zdolny ucze na koniec kadego etapu ksztacenia. Podkreli naley, e proponowana podstawa programowa okrela zestaw postaw, ktre szkoa powinna ksztatowa u uczniw, takich jak: uczciwo,
165
UWAGI KONFERENCJI REKTORW AKADEMICKICH SZK POLSKICH
wiarygodno, odpowiedzialno, wytrwao, poczucie wasnej wartoci, przedsibiorczo, kreatywno, gotowo do pracy zespoowej, kultura osobista. W rozwoju spoecznym bardzo wane jest ksztatowanie postawy obywatelskiej, postawy poszanowania tradycji i kultury wasnego narodu, a take postawy poszanowania dla innych kultur i tradycji. Wdroenie do praktyki opiniowanego rozporzdzenia otworzyoby bardzo wany etap w rozwoju ksztacenia w polskim systemie owiaty i wychowania. Do najwaniejszych decyzji zaliczy naley uznanie: jzyka polskiego, matematyki, jzykw obcych za fundamentalny obszar wiedzy wsplnej dla wszystkich zdajcych matur. Nowa podstawa programowa: przywizuje szczegln uwag do poszerzonego nauczania matematyki. Trzeba jeszcze raz podkreli, e usunicie matematyki z zestawu obowizkowych egzaminw maturalnych spowodowao ogromne szkody w zasobach kapitau intelektualnego Polakw, kadzie rwnie wikszy nacisk na umiejtno wykorzystywania wiedzy do identykowania i rozwizywania problemw, a take formuowania wnioskw opartych na obserwacjach empirycznych dotyczcych przyrody lub spoeczestwa, cieszy fakt, e nowa podstawa programowa przedmiotw eksperymentalnych zostaa uzupeniona o wymagania dowiadczalne, bardzo pozytywnie naley oceni wprowadzenie nauczania pierwszego jzyka obcego od I klasy szkoy podstawowej oraz drugiego jzyka obcego od I klasy gimnazjum. Na szczeglne podkrelenie zasuguje fakt, e nowa podstawa programowa traktuje okres nauki w gimnazjum i liceum cznie, jako spjny programowo obszar ksztacenia. Wszyscy uczniowie przechodz jednakowy, czteroletni kurs ksztacenia ze wszystkich przedmiotw tradycyjnie obecnych w szkole. Jeszcze raz zauway naley, e kady ucze a do matury uczy si jzyka polskiego, jzykw obcych oraz matematyki jako trzech fundamentalnych obszarw wiedzy, w zakresie ktrych bdzie potem zdawa obowizkow cz matury. Kady ucze w cigu ostatnich dwch lat liceum lub trzech lat technikum przechodzi gboki kurs w zakresie trzech wybranych przedmiotw maturalnych. Przedmioty te oferowane s w duym wymiarze godzin. Taki program, dajcy moliwo efektywnego ksztacenia niemal caej populacji na poziomie rednim, jest zbieny z rozwizaniami przyjtymi w wikszoci krajw zachodnich. Przedstawiony model jest dobr drog do uzyskania solidnego przygotowania kandydatw na studia wysze.
166
Oceniajc bardzo pozytywnie ten dokument, naley stwierdzi, e wprowadzenie w ycie projektu rozporzdzenia okrelajcego podstaw programow wychowania przedszkolnego oraz ksztacenia oglnego w poszczeglnych typach szk otworzy nowy etap w polskim systemie ksztacenia owiaty i wychowania. W fazie wdraania i funkcjonowania przyjte rozwizania musz by oceniane i w sposb cigy udoskonalane. Przewodniczcy Komisji Edukacji KRASP prof. dr hab. Tomasz Borecki

Podstawa Programowa Z Komentarzami - Tom 4

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Podstawa Programowa Z Komentarzami - Tom 4

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

O POTRZEBIE REFORMY PROGRAMOWEJ KSZTACENIA OGLNEGO

Dlaczego w polskich szkoach podstawowych, gimnazjach i liceach nastpi zmiany?

Co zatem naley uczyni?

Jak to opisuje nowa podstawa programowa?

Jak tworzy program wychowawczy szkoy?

Jak poprzez ocenianie skutecznie motywowa uczniw?

Jak ma wyglda edukacja uczniw najmodszych?

Jakie nastpi zmiany w organizacji pracy szkoy?

IVSP V SP VI SP Sprawdzian dostosowany do nowej podstawy programowej

IL II L III L Egzamin maturalny dostosowany do nowej podstawy programowej

I ZSZ II ZSZ III ZSZ

Jakie i dlaczego zmiany organizacyjne w edukacji historycznej i obywatelskiej?

CZ WSTPNA PODSTAWY PROGRAMOWEJ DLA SZKOY PODSTAWOWEJ

CZ WSTPNA PODSTAWY PROGRAMOWEJ DLA GIMNAZJUM I LICEUM

III etap edukacyjny

IV etap edukacyjny zakres zakres podstawowy rozszerzony

PODSTAWA PROGRAMOWA EDUKACJI WCZESNOSZKOLNEJ W ZAKRESIE EDUKACJI SPOECZNEJ

PODSTAWA PROGRAMOWA PRZEDMIOTU HISTORIA I SPOECZESTWO

Ucze wsppracuje z innymi planuje, dzieli si zadaniami i wywizuje si z nich.

Treci nauczania wymagania szczegowe

ZALECANE WARUNKI I SPOSB REALIZACJI

PODSTAWA PROGRAMOWA PRZEDMIOTU HISTORIA

Cele ksztacenia wymagania oglne

Treci nauczania wymagania szczegowe

PODSTAWA PROGRAMOWA PRZEDMIOTU HISTORIA

Cele ksztacenia wymagania oglne

Treci nauczania wymagania szczegowe

PODSTAWA PROGRAMOWA PRZEDMIOTU HISTORIA

Cele ksztacenia wymagania oglne

Treci nauczania wymagania szczegowe

PODSTAWA PROGRAMOWA PRZEDMIOTU HISTORIA I SPOECZESTWO

Tematy zaj 1. Europa i wiat

1. Europa i wiat. Ucze:

wyjania przyczyny trwaoci idei uniwersyteckiej;

wyjania stosunek Kocioa do bogactwa i bogacenia si w redniowieczu;

C.9.2. charakteryzuje spory o przyczyny upadku I Rzeczypospolitej; D.9.1

ZALECANE WARUNKI I SPOSB REALIZACJI

KOMENTARZ DO PODSTAWY PROGRAMOWEJ PRZEDMIOTW HISTORIA ORAZ HISTORIA I SPOECZESTWO

I. Oglne uwagi o realizacji podstawy programowej historii i spoeczestwa oraz historii

1. Szkoa podstawowa klasy IVVI (II etap edukacyjny)

II. Szczegowe uwagi o realizacji podstawy programowej

2. Gimnazjum (III etap edukacyjny)

3. Klasa I szkoy ponadgimnazjalnej (IV etap edukacyjny)

4. Zakres rozszerzony historii w szkole koczcej si matur (IV etap edukacyjny)

5. Przedmiot Historia i spoeczestwo. Dziedzictwo epok (IV etap edukacyjny)

Tematy zaj 1. Europa i wiat

Tematy zaj 1. Europa i wiat

PODSTAWA PROGRAMOWA PRZEDMIOTU WIEDZA O SPOECZESTWIE

Cele ksztacenia wymagania oglne

Treci nauczania wymagania szczegowe

PODSTAWA PROGRAMOWA PRZEDMIOTU WIEDZA O SPOECZESTWIE

Cele ksztacenia wymagania oglne

Treci nauczania wymagania szczegowe

PODSTAWA PROGRAMOWA PRZEDMIOTU WIEDZA O SPOECZESTWIE

1. ycie zbiorowe i jego reguy. Ucze:

ZALECANE WARUNKI I SPOSB REALIZACJI

KOMENTARZ DO PODSTAWY PROGRAMOWEJ PRZEDMIOTU WIEDZA O SPOECZESTWIE

Wiedza o spoeczestwie jako edukacja obywatelska

Kierunki edukacji obywatelskiej

Wymagania oglne i szczegowe

Wymagania oglne a szczegowe

III i IV etap edukacyjny uwagi o realizacji wymaga