Nuri

Nuri Dragoj
Rreziku i shkombtarizimit
Autor: Nuri Dragoj Titulli i librit: Rreziku i shkombtarizimit Redaktor shkencor: Prof. dr. Muharrem Dezhgiu Recenzent: Kujtim Mateli Korrektore letrare: Meliha Balla ISBN:
VEPR E MUAR ARTI DHE ATDHETARIZMI

E nisa me kureshtje, pastaj me knaqsi t veant, librin m t ri t publicistit, tanim t njohur, Nuri Dragoj. Nj vepr e shkurtr, me densitet t fuqishm mendimi, publicistik dhe kronik, letrsi dhe dram, me vitalitet brenda saj. Jugu i Atdheut buz gremins, si multietnike, ku e kan uar politikant e zyrtart e pasdiktaturs, nuk l mdyshje pr ta par si rastsi. Vepra pohon mendimin e bukur t publicistit Vangjel Kora, se pr Shqiprin sot, m shum se kurr, sht kaq e domosdoshme shprehja, ata q flen duhen zgjuar; ata q mungojn duhen krijuar. 20 vjet prkalim (tranzicion), mesa duket sht koh e planizuar pr rraskapitje dhe shprbrje t vendit, n strategjin q Ramiz Alia u la porosi t botuar bijve t vet: Humbm nj betej por jo luftn. Analistt vijn rreth e rrotull pr shpjegimin e gjendjes, duke mos u nisur te burimi - diktatori Alia - elsi i drams kombtare, q pr 20 vjet i ka zn frymn demokracis dhe Shqipris. Dhe kt, njerzit, t cilve u dhimbset Atdheu, nuk mund ta kalojn m n heshtje. Nuri Dragoj, unik e dinjitoz n shkrime, e sheh kthjellt n sy kt t vrtet tronditse dhe pasojat i shtron si paralajmrim,
Nuri Dragoj
para se t jet von. Edhe pse e ngarkuar me pesh t rnd mendimi, rrjedhja e pastr e frazs t merr prdore lirshm gjer n fund t leximit. N vepr, autori udhton npr kt mjedis shoqror, ekonomik e shpirtror t shqiptarve sot, duke dhn gjykimin e tij t mpreht e t dhimbshm, me prgjegjsin e ndrgjegjshme t artistit dhe shqiptarit. sht po ashtu, gjykim i guximshm, si e dshmon dhe n vepr, kur grekoman t fsheht, q tanim lvrijn brenda Shqipris si n vendin e vet, i japin krcnime mafiozsh n celular, ke ftes pr morg n varret bosh t Kosins! (t vdekurve u hapin varret e u vjedhin eshtrat; t gjallve u tregojn gropat e hapura, ku do t zvendsojn t vdekurit e tyre)! N vend t bots ndodh gjma, q n demokraci, atdhetart t vriten m leht n Tiran se n Beograd e Athin! Publicisti atdhetar e i kulturuar ecn megjithat me gjykimin, se t vdekur jemi m t fort se t gjallt. (Do t t vrasin, Petro - i tha me dashuri Themistokli Grmenji, Petro Ninit. E ai, iu prgjegj: Sa m shum t na vrasin, aq m shum do t shtohemi. Martirt i ngjajn barit, q i kositur, mbin m vrullshm, n mos sot, nesr. Vepra e re e Nuriut, duke dhn ngjarje dite t prjetuara nga autori, pohon ndershmrisht at q duhet t ndjejn t gjith: E ndjeja veten fajtor q skisha mundur t bja m shum kundr shkombtarizimit t shqiptarve (t kujton ngjashm gjykimin e Sollzhenitsinit: Skam faj pr ata q u burgosn nga diktatura, por kam faj q nuk bra dot gj pr ta). N udhtimet e tij, si atdhetar e publicist n t njejtn koh, Nuri Dragoj, thekson dramn e veant e m t mpreht: n Shqiprin e Jugut, shqiptar n mas, duke u ln t braktisur nga qeverit e tyre, nga fatkeq kthehen n fajtor, duke ndrruar kombsin. E kjo nisi, jo rastsisht, me ligjin komunist t toks, miratuar dhe nga demokracia, ku shqiptarve u merret prona e trashgueshme, u pritet rrnja fillestare, q i lidh me Atdheun. 3000 vjet histori shiten pr 300 euro - prmend me pikllim autori. Njzet mij familje marrin pension nga Athina, pr t braktisur kombin e tyre, si asnjher kshtu n histori. N Greqi, 180 mij shqiptar jan kthyer (statistika ulrin nga flett e librit
si nga gryka e humners). Vepra prmend, se 1106 shqiptarve, mbledhur n stadium, si nnshtetas t tjetrsuar, Ministri i Brendshm Prokopis, u thot me z andarti modern: Tani bashkohuni me ne, n rrugn e demokracis(!) (racizmin bizantin e mbshtjellin me vello europiane, edhe pse dgjohen zra zyrtar pr daljen turpshm t Greqis nga eurozona)! Konsulli grek n Kor vazhdon: Me regjistrimin e ri nis beteja pr Vorio-Epirin. Kryetari i Omonias, L. Karamelo, plotson qetsisht: Kjo betej nuk mbaron me regjistrimin e popullsis grekee kto t drejta duhet t vihen n funksion n t gjitha zonat e Shqipris, q prfaqsojn Vorio-Epirin. V. Dule prforcon Greqia ia ka borxh Kors helenizimin e plot t saj. Para zrash t till, me agresion t hapur, shteti shqiptar vazhdon t hesht. Pr m keq, ndryshon Ligjin e Gjendjes Civile, q lehtson shkombtarizimin. Nj ligj, si e quan autori, gjemb n vertebrat e juridiksionit, me hemoragji t pakrahasueshme gjkund. E pas ksaj - befas mbin formulari Pollo, pa u ndjer se nga lindi (megjithse dihet: qeveria shqiptare - shtatzna; Athina - mamia). Nuk iu pre rruga paralajmrimit t Nolit, se rnia ekonomike sjell rnien morale, e rnia morale sjell rnien kombtare. Kjo, si thot autori, ndodhi me harmonizimin e djallzis greke, me prgjumjen e partive tona pr varfrimin e shqiptarve, duke i ln me trast lypsi n sup. E n shkolla tkurret edukimi kombtar e vihet edukata seksuale; ka fest dhe pr ballokumet e nuk ka pr Lidhjen e Prizrenit, ironizon autori! Me veprn e tij t muar, Nuri Dragoj, t on n pikat m t ndjeshme e m shqetsuese t ksaj drame n Shqipri. Buz gremine, alarmi sht m i fuqishm e m i besueshm, dhe shqiptart, aty kujtohen si nga zgjimi i nj ndrre t pabesueshme, ulur frikshm mbi krye t tyre. E ka dhn me gjykim profeti, dijetari gjerman Fallmerajer: Shqiptari sht popull fanatik i liris. Popull me vullnet t fort, por me gjykim t shkurtr, pasi pushtimet e njpasnjshme nuk i kan ln koh t mendohet gjat. Ka menduar vetm pr astin, pr pak buk n trast (mesa duket n kt hall ka lindur fjalurta: M mir nj vez sot se nj pul mot). Sidoqoft, pr t, 50 vite komunizm, kan qen m dmtues
Nuri Dragoj
se 500 vjet sundim osman. Osmanizmi i shtypi kryesisht nga jasht, duke u ln aty ktu dhe vetqeverisje t lir zakonore, kurse komunizmi i shkrmoqi nga brenda, duke u futur gjer n gjirin e tij farn e shprbrjes, prmes lufts s klasave. Njeriu i ri gatuar nga komunizmi, sht njeriu q sot tregton kombin e vet pr nj cop buk. Vetm n Kor, thot autori, mbi 1500 vet pranojn kthimin n grek. Epidemia po hapet n at shkall, sa konsulli grek n Gjirokastr, me mend ca m shum se t tjert, Rizopullos, kshillon q greqizimi t mos teprohet, pasi do na turpronte si sajim i pabesueshm! Dram e komedi bashk mbi njeriun shqiptar, ku qeveritart e partiakt jan kthyer n kamarier t politiks athinjote brenda Shqipris. sht e natyrshme, instikti i vetmbrojtjes kombtare, nj dit do t zgjohej. E sot, ajo shfaqet n formn e Lvizjes Kuqezi pr tr hapsirat kombtare, ndoshta si shptimtarja kombtare e Shqipris (por kjo sht tem m vete). Kjo lnd e prekshme, hedhur me talent n librin e ri nga autori, kjo frym dashurie, shqetsuar pr vendin, prshkon si drithrim do faqe t veprs. Prball saj, e gjat rrfimit t vet, ai pohon me dinjitet t besueshm pr figurn tanim t njohur t tij: armikut dhe ers tregoi gjoksin! M tej citon bukur e me vend vargjet e poetit t mbl Deradian t Bregdetit, Lefter ips: Ne skemi ndr t madhe/ por aq sa hap krah shqiponja/: Shqiprin natyrale/ - katr vilajetet tona. E till, vepra ka brenda vetes kmbann e alarmit pr t mbrojtur atdheun. Aty, publicistika dhe letrsia, jan bashkuar, si bashkohen bakri i fort me kallajin e but, duke dhn bronzin me tingull t veant kmbane. Zri i saj sht i fuqishm, kur n trsi, qeverit me deputet e president, njeri pas tjetrit, kan shkuar shum prpara n lshimet tragjike ndaj Athins. Nse mendohet se kt z sot pak e dgjojn, nj shkrimtar thot se zrat asgj nuk i dgjon m shum se shkrettira. Ato, ajo i ruan t shumfishuara pr nesr. sht e dhimbshme dhe e uditshme: n nj gjendje t till Akademia e Shkencave, q si kudo te fqinjt, duhej t qe n ball t shqetsimit kombtar, prjashto autor t rrall e t veant,
bn gjum bizanti sipr kolltukve. Intelektualt e Athins, pr ricoptim t Shqipris, bjn librin, Epiri-4000 vjet helenizm e qytetrim grek, kurse intelektualt shqiptar vrapojn e hartojn libr pr mbrojtjen e nj Piramide (mund t ket vlern e vet, por ka dika m t rndsishme prpara saj). Vepra ka dhe nj vler tjetr origjinale. Prshkrimet e udhs plot mbresa t autorit, me gjykimet e pjekura t tij mbi to, ndrthuren me ngjarje q jan tregime m vete. T mbetet e paharrueshme ngjarja si tregim dantesk, dal nga Ferri i tij: Prmetari nga Kosina nuk ka lek ti blej fmijs librat e shkolls, dhe merr eshtrat e gjyshit e t gjyshes n trast pr tua shitur priftrinjve grek, si skelete ushtarsh pr varrezat e tyre n Shqipri! Ata e mashtruan, ia uln pazarin ngaq gjyshja qe grua e gjyshi qe i shkurtr pr nj ushtarak!! I piklluar n varfri e pa njeri, i mbeti trasta me eshtrat e prindrve n duar, pa ditur far ti bnte. Shpirtrat e vdekur t Gogolit, n trastn e nj prmetari (ia thash ngjarjen mikut tim avokat n Gjenev, e ai i hutuar, tha se me ngjarje t tilla, n Shqipri pritet ardhja e nj Shekspiri). N vazhdimsi dramash t sotme shfaqet rrfimi pr takimin te lokali Taivan, me bosin e errt misterioz: autori kshillohet me krcnim, q ta lr mnjan atdhetarizmin, t shoh shtpin e tije i hidhet nj grusht parash prpara, si hije mafiozsh n terr, n qendr t kryeqytetit! Takimi me Hilmiun (tragjedi e komedi bashk): Nj regjistrim shkombtarizimi secili m vete, 8 vet me 8 nna, nuk dihet me sa etr, e do duhen 8 gjyqe pr tu vn n vnd e vrteta!..Kolonjari, q n Kopshtin Zoologjik t Austris, papagallit i msonte t fliste shqip!..8 trandafilt nga familja Drenicase pr mikpritjen e vitit 1999, t familjes shqiptareVjedhsi i varreve n Boboshtic, dhe pikat e shiut q bien mbi to, si pika loti Shqiprie. Gur t rinj me shkronja greke, futur nn dh, si dshmi t nesrme, se ktu sht Greqi (shteti hesht, ndrsa shqiptarve, ndoshta kushedi sa gjak do tu duhet pr ti shkulur nesr - thot dhimbshm autori). Tregim m vete lexohet biseda n nj dasmn e autorit, me prfaqsuesin e konsullats grekeBiseda me diplomatin francez, ku skicohet si nga larg n koh, qndrimi nga disa prfaqsues nga Europa, q
Nuri Dragoj
pr Shqiprin, merak t par skan drejtsin por qetsin!..Njohim atdhetarin q bn 11 vjet burg, pasi ndronte bashkimin me Kosovn, e m pas, me dor t prer shkon me UK-n!..amja e moshuar buz vdekjes, niset t puth pr t fundit her pragun e shtpis n amri, dhe e kthejn si t rrezikshme pr Bashkimin Europian!! 70 vjeari nga Boboshtica, N. Thomai, rrfen se ne jemi ortodoks shqiptar. Vritet diku nj ushtar grek e na e varrosin ktu pr sherr?!..Mirditasi M. Nika gnjehet, kthehet nga halli n grek, dhe kthehet n shtpi arkivolUshtaraku dinjitoz P. Zaimi ndjen dhembje zmre, pasi i dhemb Shqipria, n pazar shitjeje t ujrave detare!.. N kt ndrthurje motivesh e stilesh, vepra n natyrn e qllimin e saj t kujton esset e Volterit. Mendimi i fuqishm shoqrohet nga nj ndjenj e holl njerzore. Edhe pse me pesh drame mbi vete, fraza e rrjedhshme, t shpie gjer n fund t leximit. Nuri Dragoj sht autor i ksaj merite, q me siguri do mirpritet nga lexuesi i interesuar.
N VEND T HYRJES
I gjith planeti ishte n trazim. Nj pjes e universit gjendej n luft, ndrsa n zona t tjera kishte protesta publike, her t dhunshme dhe her paqsore. N t dyja rastet - pa llogaritur trmetet, vullkanet, tsunamet dhe epidemit - prtej parullave politike, trazirat shfaqnin dy aspekte thelbsore t krizs botrore, q kishin t bnin me vshtirsit ekonomike dhe traumn e identitetit. N rastin e ekonomis, kriza kishte gjetur hallkat m t ndjeshme t organizimit shoqror, si ishin bankat, ndrsa n rastin e identitetit, njerzimi kishte gjetur si rrug shptimi, luftn. T gjitha kto ngjarje, kishin br, q n rrugt e Londrs, t mbulohej me indiferentizm ekzekutimi i nj pllumbi, pendt e bardha e t prgjakura t t cilit apelonin pr paqe. At dit, ai ndodhej n folen e vet, t thjesht, kur befas e kishin sulmuar skiftert, hijenat, sorrat dhe grabitqart e tjer, pr tua ln vendin gjat orve t errsirs, lakuriqve t nats. Pendt e tij, lkundeshin nga era, n mes t xhades, si pendule t bardha q ndanin kohn n mes. Por, njerzit kalonin atje indiferent, duke menduar secili pr problemet personale t shtpis s vet. Sepse t gjith jetonin n nj epok t vshtir, n epokn ku po shqyheshin dhe coptoheshin kombet dhe popujt. T pafajshmit dhe t dobtit,
Agim Shehu
10
Nuri Dragoj
11
masakroheshin nga shtetet fqinje, ndrkoh q kombet e mdha, n vend q ti ndihmonin, prkundrazi, kpusnin ndonj cop pr vete, ose krkonin shprblimin e tyre pr manipulimin, apo heshtjen. Pr t gjitha gabimet historike dhe ngjarjet q kishin ndodhur m par, tani kishte ardhur ora e s vrtets dhe e shpagimit. Ksisoj, shum shtete multietnike ishin shprbr nga aliazhet artificiale dhe kombet kishin dal si republika m vete. Sidoqoft, pendt e pllumbit t bardh kishin mbetur atje, n fasadn londineze, ku asnj muzeum apo katalog historie, nuk mund t prshkruante dot gjmn dhe sidomos pasojat e saj. Ndrsa Shqipria, n vigjiljen e shek. XXI, ndodhej ende n udhkryqet e memories ndrkombtare, pa asnj zgjidhje zyrtare. Ajo nuk kishte asgj pr t ndar. Prkundrazi, pas triumfit t pavarsis n Kosov, kombi yn kishte prpara sfidn e ribashkimit. Kshtu q, at dit, kur po i jepja dorn e fundit librit, Eshtra q akuzojn, nuk m hiqeshin nga mendja, fjalt e ish -Presidentit Klinton, n Prishtin, kur tha: Luftn e fituam, tani duhet t fitojm paqen. Aty m dilnin prpara faqet e nj libri, q lidhet me fatet e ktij kombi, Paqja e prgjakshme. Dhe vetvetiu mendova, se n shekullin e integrimit, kt betej, duhet ta fitojm me do mim, n mnyr q nesr, t mos na skuqet faqja para fmijve dhe niprve tan.
NJ VAJZ KRKON EPIRIN N LONDR

N Angli ndodhesha tranzit, n nj guid turistike 6 ditore. Pasi vizitova disa muzeume, brenda nj harku kohor t shkurtr, m n fund, u futa pr t par bibliotekn kryesore. Kryeqyteti londinez, i cili prvese ruante n kushte komforte arkivin e historis botrore, kish prodhuar gjithashtu nj pjes t madhe t kryeveprave letrare dhe historike. Duke par me kujdes skedart, n krkim t autorve q kishin shkruar pr historin e Ballkanit, papritur vura re se pran meje u afruan dy gra, t cilat gjithashtu nisn t krkonin n kompjuter katalogt e enciklopedive t historis ballkanike. Njra prej tyre fliste nj anglishte t al. E kuptova menjher se ishin t huaja, ndrkoh q kjo ide mu prforcua, kur m e vjetra n mosh, fiksoi dy tri her shikimin e saj mbi mua. Un gjithashtu ktheva kokn drejt saj, por ngjyra e theksuar e flokve bionde nuk m kujtonte thuajse asgj. Sidoqoft, nuk zgjati shum dhe ajo m thirri n emr. Un u befasova nga kjo surpriz, por ajo u prezantua menjher kush ishte dhe m solli n kujtes kohn kur kishim qen nxns t shkolls 7-vjeare. Mjaftoi vetm sa t m thoshte mbiemrin, sepse emri mu kujtua n moment. Ishte Natasha. - Skemi ln vend pa t krkuar n Tiran dhe t gjejm n Londr, - tha ajo me gzim. Pastaj, m prezantoi me vajzn e vet,
12
Nuri Dragoj
13
e cila foli anglisht, ndofta ngaq fjalt e nns s saj, me z t lart n shqip, trhoqn vmendjen e dy tre t pranishmve. Pastaj u skuq n fytyr dhe vijoi bisedn shqip, si e zn n faj. Gjja e par q i propozojn shqiptart njri-tjetrit pasi takohen, n nj vend t huaj apo vendin e tyre, sht kafeja. U ulm n klubin m t afrt dhe biseduam pr shokt dhe shoqet e klass, shumicn e t cilve as un dhe as ajo nuk i kishim takuar, por emrat dhe disa episode q lidheshin me ta i mbanim mend q t dy. Pastaj, biseda kaloi tek e bija, e cila quhej Ana. - Ana studion pr Histori n Athin dhe sht e shklqyer n msime tha e jma. E bija pohoi me kok, me nj lvizje t kujdesshme t saj dhe m sqaroi se ishte n periudhn e mbrojtjes s diploms. - Tema e diploms sime sht Vorio - Epiri. sht nj tem jo e leht pr tu trajtuar dhe m duhet ta mbyll me sukses gjithka tha ajo. - Prandaj t kemi krkuar n Tiran. Mbase ke mundsi ta ndihmosh me disa sugjerime pr autor shqiptar ose t huaj, q kan shkruar mbi kt shtje ndrhyri Natasha dhe shtoi Meq ti je marr me studime n fushn e historis, ke shkruar edhe pr Vorio Epirin, ke informacion t mjaftueshm pr literaturn rreth ksaj teme. Vajza e saj bukuroshe pohoi me kok dhe sapo u b gati t fliste e ma e ndrpreu prsri, duke thn: Mbrojtjen e diploms s vajzs do ta festojm n familje. Dshirojm t kemi t ftuar edhe ty. Natyrisht me ver dhe raki Prmeti. - Dakord. Do t prpiqem t t ndihmoj por me nj kusht thash un. - Cili sht kushti? pyeti Natasha si me habi. - Kushti sht, q vern dhe rakin ta sjell un nga Dshnica ia preva me shaka dhe ato qeshn t dyja. Menjher, pas kafes un dhe Natasha dolm n verand dhe ndezm nga nj cigare, ndrkoh q Ana tha se nuk e pinte kurr n sy t nns s vet. Megjithat, ajo erdhi me ne. Porositi nj lng frutash, t cilin e thithte fare ngadal, me an t pipzs. - far literature ke mundur t shfletosh deri tani? e pyeta un duke hyr direkt n profesion.
- N fakt, un kam udhheqs t diploms, pedagog t fakultetit n Athin, por ata jan disi t pakomunikueshm dhe shkmbimet m tepr i bjm nprmjet internetit. M kan sugjeruar nj sr studiuesish grek, t cilt i kam gjetur thuajse t gjith. Por gjat ktyre pushimeve dua t prmbledh n nj kapitull t veant edhe studiuesit shqiptar e europian, t cilt po i gjej me vshtirsi. far m rekomandoni ju? - pyeti ajo. Un i shkrova nj list me autor shqiptar q kan shkruar pr Vorio Epirin duke filluar nga Mithat Frashri, Faik Konica, Aristidh Kolia e deri te Pllumb Xhufi, Beqir Meta, Kristo Frashri, Abdi Baleta, Hasan Ceka, Eqerem abej, Mexhit Kokolari. M tej i rendita dhe shum autor t huaj si Straboni, Polibi, Tuqiditi, A. Boue, E. Spencer, C. Becker, Pouquevill, J. Hahn, M. Brun, N. G. L. Hammond, Ch. Brouchneri, C.V. Lajbnic, P. Kretschmer, H. Frwmmer, J.G.Von Hahn, P.R. Franke, U. M. Leake, E. Isambert, J.G. Herdez, J.E. Tunman, Franc Bop, T. Momsen, M. Reiter, J.F. Falmerajer, T. Mommsen etj. - Nse do t kesh vshtirsi pr ti gjetur, disa prej tyre i kam n shtpi dhe mund t ti jap pr nj periudh kohe ti studiosh - i thash un. M falenderuan pr gatishmrin time dhe pastaj biseda kaloi vetvetiu te termi Epiri. - Studiuesit grek thon se i gjith territori i Epirit sht tok helene tha vajza, duke prmendur disa nga argumentet greke n lidhje me kt prfundim. Ndrsa un do t thosha prer se Epiri sht populluar nga epirott, t cilt dihet mir q kan qen fis ilir, q shtrihej me banim n trojet n jug t Vjoss deri n Gjirin e Ambrakis.1 Ajo prmendi edhe emrin e Pirros s Epirit, i cili sipas tyre sht emr grek - tha Ana. - Pirrua sht nj prfaqsues i Ilirve, i cili njihet mir edhe nga historiant grek, pr betejat q ka zhvilluar me romakt dhe helent sqarova un. Ai arriti t sundonte pr nj koh, jo vetm mbi tr Epirin, por edhe mbi nj pjes t madhe t Maqedonis
1
Fjalor i Gjuhs s Sotme Shqipe, botim i Akademis s Shkencave, instituti i Gjuhs dhe Letrsis, Toena, Tiran 2002, f. 304
14
Nuri Dragoj
15
dhe t Tesalis n Lindje, si dhe mbi krahinn greke t Akarnanis, n Jug.2 Madje, disa her n histori, problemet e tij jan br objekt debatesh, si ishte rasti i fitores s tij ndaj maqedonasve, n vitin 295 p.e.s.*, duke fituar t drejtn e shpalljes mbret i tyre. Ndrsa rasti i dyt, sht ai i vitit 280 p.e.s, kur n krye t nj ushtrie t madhe t prbr kryesisht nga kontingjente molossh, thesprotsh dhe kaonsh, Pirroja u nis pr n Itali, duke pasur me vete dhe 200 elefant. Me ushtrin romake u ndesh pran Herakles. Ktu Pirroja korri nj fitore, e cila ia ngriti lart autoritetin mbretit epirot dhe n ann e tij kaluan tani dhe fiset italike, kundrshtare t Roms, si edhe pjesa m e madhe e qyteteve greke t Italis s Jugut. Por Pirroja kishte lakmi dhe krkonte t zgjeronte influencn e vet, gj e cila e dmtoi. Nj tjetr betej u zhvillua pran Askulit, ku Pirroja arriti ti thyente pr t dytn her romakt, t cilt nuk mundn ti bnin ball mjeshtris s Pirros dhe aq m pak sulmit t trbuar t elefantve, t cilt solln panik n ushtrin romake. Pirroja fitoi edhe ksaj radhe, por kjo fitore i kushtoi humbje t mdha. Pr kt shkak, ka ardhur deri n ditt tona shprehja, si fitore e Pirros.3 Por historia e Epirit fillon shum koh m par, pikrisht n trojet ilire. Pr kto zhvillime historike kan shkruar shum historian t huaj dhe vendas vijova un, duke i prmendur disa prej tyre. - Po tha ajo, - e cila dukej mjaft e prgatitur n fushn e historis. Pr Pirron kam lexuar shum. Grekt duan ta tjetrsojn por un e kam verifikuar figurn e tij nga shum burime. Kshtu kam msuar se Antigonea, qytet antik q ndodhet prball Gjirokastrs, sht themeluar nga Pirrua. Dhe ktij qyteti, ai i vuri emrin e gruas s tij, Antigonea. Ajo ishte njra prej vajzave t Bereniks, gjat jets bashkshortore me Filipin, para se t martohej me Ptolemeun.4 Pirrua ka qen nj mbret shum i pasur. Sipas historianve antik, Ambrakia apo Arta e sotme, ka qen
2
kryeqyteti i Pirros. Ajo ishte e stolisur me 1015 shtatore*. Plini tregon se shtatoret e famshme t nnt muzeve i grabitn romakt n Ambraki, n kryeqytetin e Pirro Mollosit5. -Esht e vrtet - shtova un. Ajo ve shtatoreve t shumta t saj, qe e pajisur edhe me dy teatro. Ishte nga qytetet m t bukur t asaj kohe, por t gjitha kto u grabitn nga gjeneralt romak, gjat vitit 186 p.e.s. Por vajza m ndrpreu, duke vijuar t tregonte se vrtet dinte shum dhe shtoi Sipas studiuesit t njohur Von Han, Pirrua i Epirit ishte i fisit Mollos, pra ilir. Plutarku n veprn e tij Vita, pohon se ai, n nj betej kundr Demetrios Poliorkitis, n vitin 287 p.e.s., mbante nj helmet me nj tuf pendsh dhe me dy brir cjapi. Maqedonasit menjher kaluan n ann e tij, pasi e njohn si mbretin e tyre t drejtprdrejt e t vrtet. N monedhat e Tarentit q u pren nga ky qytet pr Pirron, gjat fushats s tij kundr Roms, n vitet 280-275 p.e.s., dalin si shenja t mbretit Ajakid, nj maj shtize, vettima e Zeusit t Dodons dhe helmeta me brir. Nj helmet e till sht simbol monedhash edhe i uzurpatorit Trifon, q, n vitin 142-139 p.e.s., n Siri, duke kujtuar prejardhjen e tij mbretrore maqedone, u ngrit kundr selekuidve. - Po i thash un t gjitha kto mund t msohen leht nga brezi i sotm duke grmuar krahas librave edhe n internet. Si shkruan Faik Konica, me fjaln Epir**, fillimisht grekt nnkuptonin do vend kontinental prball ishujve. N kt kuptim, Homeri e quan Akarnanin - Epir. T njjtn gj bn m von Tukididi. Emri Epir, ndeshet pr t parn her te shkrimtari grek i fund shek. VI p.e.s., Hekateu i Mitilens, kur thot se Oriku sht liman i Epirit, dhe pak m von edhe te Pindari, q e prshkruan Epirin me hapsira kodrash t shklqyeshme, ... q fillojn nga Dodona e deri n brigjet e Jonit.6
Po aty. Historia e Popullit Shqiptar, Vll. I, f. 87 * Skulptur q paraqet trupin e nj njeriu a t nj kafshe. ** Nga burime t shum autorve, vends dhe t huaj rezulton, se emri Epir, fillimisht ka pasur kuptim gjeografik dhe jo etnik. Me emrin Epir, autort e lasht n fillim e kan quajtur nj territor t gjer, i cili m von u ngushtua rreth krahinave prball Korkyrs dhe ishujve prqark. (Shpjegimi vijon n faqen 16)
6 5
Faik Drini. Edmond Dulja, Fjalor Enciklopedik Shqiptar, botim i Akademis s Shkencave t Shqipris, Kristalina KH, Tiran 2008, f.606 3 Historia e Popullit Shqiptar, Vll. I, botim i Akademis s Shkencave, instituti i Gjuhs dhe Letrsis, Toena, Tiran 2002 f. 100 * para ers s re 4 Mexhit Kokolari, Nuk mbulohet dielli me shosh, Bashkimi i shqiptarve nr. 6, fq. 4, dt. 15 shtator 1993, Tiran
16
Nuri Dragoj
17
Ndrsa vajza, e cila me sa duket kishte lexuar gjithka vijoi: - Pr periudhn e antikitetit t Gjirokastrs, hedhin drit t mjaftueshme edhe grmimet arkeologjike, q u kryen n kalan e Gjirokastrs, n vern e vitit 1983. Grmimet n territorin e brendshm t kalas ishin t frytshme, sepse u prfitua nj lnd arkeologjike q i takon shek. IV ose III p.e.s. Kjo afirmon plotsisht emrtimin e hershm t ksaj qyteze-kshtjell, me emrin Pirrokastra, sepse pikrisht gjat ksaj kohe ka jetuar mbreti Pirro. - Ti ditke plot gjra ndrhyra un por ka edhe shum burime nga studiues t tjer, t cilt do ti msosh m von. Pr temn mjaftojn dhe kta autor q folm, pasi citimi i gjith autorve sht i pamundur. - Kam shum kureshtje ti shfletoj argumentet e tyre, pasi dshiroj t paraqes nj tem sa m t plot - m tha vajza, ndrkoh q Natasha, e cila kishte mbetur disi jasht biseds son, shtoi: - Ana lexon dhe kupton shum mir anglishten, italishten, frngjishten dhe greqishten. - Kjo do ta ndihmoj shum, megjithse jo pak dokumente gjenden t shkruara n latinishten e vjetr - shtova un. Pastaj, me Natashn biseduam pr vitet e jets pas shkolls 7vjeare. Un i tregova prbrjen e familjes sime dhe ajo m tha se ishte martuar me nj diplomat shqiptar, me t cilin ishte divorcuar
(Shpjegimi vijon nga faqja 15)
pas 20 vitesh martes. Aktualisht bashkjetonte me nj biznesmen rus. - Jetojm n kushte t mira dhe do mngjes falenderoj Zotin pr fatin q m dhuroi n jet tha ajo. Pas pak u ndam dhe lam nj takim n Tiran, t dieln e tret t muajit shkurt, pr t biseduar m hollsisht rreth materialeve q nevojiteshin pr diplomn e Ans.
N shek. V-t p.e.s., ky emr prfshiu t gjitha fiset e brendshme, duke u br nj emr i prbashkt pr krahinat, q formonin n kto brigje nj trsi gjeografike, etnike e politike. Enciklopedia shqiptare e konsideron si krahin dhe nj nga shtetet e Iliris s Jugut, q shtrihej nga malet Akrokeraune dhe rrjedha e mesme e Vjoss n Veri, deri n Gjirin e Ambrakis n Jug dhe nga malet e Pindit n Lindje, deri n brigjet e detit Jon, n Perndim. Vetm nga fundi i shek. VI p.e.s., ai u shndrrua n nj emr t prvem gjeografik, ndrsa n gjysmn e dyt t shek. IV p.e.s., mori dhe kuptim t prcaktuar politik. Epiri banohej nga shum fise, ndr t cilt m kryesort ishin: Tesprott, Kaont dhe Molost. Me gjith disa veori t jets kulturore e politike, kto fise ishin etnikisht t nj trungu me Ilirt, me t cilt i lidhte, gjat gjith periudhave t historis s tyre, nj fond i gjer dhe i prbashkt traditash, q ndryshonin nga ato t Greqis antike.(Fjalor i Enciklopedis Shqiptare, z i prgatitur nga F. Drini, E. Dulja, f.605)
Emri Epir, u prvetsua jo vetm nga gjeograft, historiant e shkrimtart antik, por edhe nga vet banort, t cilt e prdorn kt shpesh her edhe n dokumentet e tyre t shkruara, n mbishkrime e monedha. Pra n gjuhn shqipe, fjala Epir, sht sinonim i fjals sipr, pr t treguar banort q jetonin n ann tjetr t bregut, ku grekt shkonin pr tregti ose q punonin me banort e ksaj krahine. Emri Epir sht prdorur n koht e vjetra pr t quajtur Toskrin dhe Gegrin ose m sakt Shqiprin. Dihet se me emrin Epir n kohn e Perandoris s Lindjes u prgjithsua Shqipria. Toskria u quajt Epiri i Vjetr+ dhe Gegria u quajt Epiri i Ri++. Ndrsa m 1635 fjaln latine Epirus shqiptart e kan prkthyer Arbni dhe fjaln Epirote n shqipen e asaj kohe Iarbenesce (Iarbenesh) Emri Epir n gjuhn shqipe sht rjedhim i emrit latin Epirus. N gjuhn greke, emri sht EPEIROS, i cili shqiptohet Ipiros. amt, vendit t tyre i thon IPERI, vendi i ipeve (ipe=shqipe). N Kruj, vendi i shqipeve thuhet SHQIPERI. N Kelmend, vendi i shqypeve thuhet Shqypni. Emrin e zogut IPE e gjejm sot edhe te greket: gjipas, te italiant gipetto dhe francezt gipaette. At e gjejm edhe te egjiptiant e vjetr, tek emri i nj perndie me trup njeriu dhe kok ipe, shqipe. Emri i ksaj perndie sht IPIS. Emri ipe i zogut, krkuar n gjuht e quajtura indoeuropiane, jep t kuptojm se ai vjen nga cilsit fluturuese t zogut, nga se ai fluturon m iper, m hiper, m sipr, m supra, m uber, m upra, etj, nga zogjt e tjer. Shpjegimi i emrit IPIROS me greqishten sht m afr IPE OROS, pra Malet e Ipeve, njsoj si te amt Iperi dhe te krutant Shqipri, se sa ashtu si deri m sot thuhet, kontinent. Pr m tepr, q nga antikiteti deri m sot, vende malore si Kaukazi dhe Spanja e sotme jan quajtur dhe quhen IBERI.(Marr nga interneti nn sigln: ilirmati@yahoo.com) + Provinc e krijuar n fund t shek. III, si pjes e prefekturs s Ilirikut, me reformn administrative dhe ushtarake t Dioklecianit. Prfshinte krahinat n Jug t lumit Vjos deri n Gjirin e Ambrakis. Qeverisej nga nj hegjemon dhe kishte si qendr Nikopolin. (Fjalori Enciklopedik Shqiptar, f. 607) ++ Epiri i Ri (Epirus Nova) sht krijuar n t njjtn koh si dhe Epiri i Vjetr (Epirus Vetus). Prfshinte krahinat e Shqipris s sotme Qendrore e Jugore nga lumi Mat deri te lumi Vjos. Qevesisej nga nj konsull dhe kishte si qendr Dyrrahun. (F. Drini, Fjalori Enciklopedik Shqiptar, f. 606-607)
18
Nuri Dragoj
19
N BARIKADN E REZISTENCS
T shtunn e tret t qershorit 2006, i kisha dhn fund punimit t librit tim, Eshtra q akuzojn, ku renditeshin fakte t reja, q ishin zbuluar rishtas, pr mashtrimin gjigant t Kosins* dhe po e drgoja pr botim. Disa pjes i kisha br publike n shtypin e dits, pa ditur ende, se vite m von, e njjta gj do t prsritej edhe n Boboshtic. At moment, n celularin tim mbrriti nj mesazh. Sapo pash fjalt e para t tekstit t shkruar, gjja e par q mendova ishte dhimbja njerzore, pr at q ma kishte drguar. Nuk ishte ndonj
* N Kosin t Prmetit, fshat q shtrihet n ann e djatht t rrjedhjes s Vjoss, ku ndodhet Kisha e Shn Mris, q daton shek. XIV, n 6 mujorin e par t vitit 2006, njerz pa identitet, duke angazhuar me pages disa banor t Kosins, shkuln eshtra t banorve vendas, vdekur dekada m par, n vend t eshtrave t ushtarve grek, rn n luftn italo-greke n vitin 1940-1941. N fakt, nga ekspertiza u provua, se kto ishin eshtra t burrave, grave dhe fmijve shqiptar, t atij fshati. Ky veprim bhej pr t mbushur arkat e vendosura n Manastirin e Klcyrs, t sapo ndrtuar, ku do t preheshin eshtrat e ushtarve grek.
njoftim i zakonshm aktivitetesh, as ndonj lajmrim q lidhej me njerz a miq t afrm, pr mir a pr keq qoft. Ishte thjesht, nj paralajmrim pr vrasje. Teksti i plot ishte ky: Hiq dor, nse nuk dshiron t fusim t gjall n varret e boshatisura t Kosins! Ndofta, koincidenca e materialit mbi t cilin po shkruaja ose thjesht dobsia njerzore, prball do krcnimi pr vrasje, m detyroi ta lexoja dy her mesazhin, prpara se ta fshija. Tanim, kto ishin br t zakonshme. Q kur kisha botuar shnimet e para pr mashtrimin e planit grek, n lidhje me hartn e Vorio - Epirit, q po rrethohej me varreza ushtarsh helen, ku preheshin eshtrat e strgjyshrve tan, ky krcnim m ishte prsritur disa her, n forma e mnyra t ndryshme. Dhe gjat asaj periudhe, m qlloi q n celularin tim, m shum se sa njoftime pr martesa, apo gzime lindjesh e dasmash, t m mbrrinin alucinacione t tilla absurde, q n kumtin e tyre drgonin nj ftes pr n morg. I mbyllur n dhomn e puns, larg miqve dhe kolegve q m mbshtesnin pr iniciativn time, ndonjher, e ndjeja veten t vetmuar dhe gati t pafuqishm, pr t luftuar regjimentin e atyre njerzve t paguar, q krkonin me do kusht nj ricoptim t ri t Shqipris. Tashm, llogoret e andartve grek, apo nacionalistve serb, ishin zvendsuar me tryeza diplomatsh. Pavarsisht nga forma e ndrtimit t fjalimeve, krkohej gjithmon e njjta gj: shprpjestimi i shqiptarve dhe krijimi i nj realiteti t rrem, pr t mundsuar ndrrn e vjetr t Megali Ides. N takime dhe debate, dgjohej shpesh shprehja, se n kt histori nuk ka dor shteti grek, me t cilin kemi marrdhnie t shklqyera. M tej dgjoje, se kto pun t kqija, bhen nga qarqe t caktuara nacionaliste, apo se jan veprime t paprgjegjshme q bhen nga privatt, n krkim t eshtrave t njerzve t tyre t dashur, e kshtu me radh. Mirpo, e vrteta nuk ka qn kshtu. Ne kemi pasur t drejt, kur, pr zhvarrimet n Prmet, kemi br prgjegjse edhe qeverin greke, krahas asaj shqiptare.
20
Nuri Dragoj Pa koment
21
Misterin e ndrtimit t varrezave greke n vendin ton e zbardhin prfundimisht kabllogramat e Wikileaks, t cils i referohet gazeta Shqip, m 6 shtator 2011. Kabllograma e ambasads Amerikane n Tiran, drguar Departamentit t Shtetit Amerikan, me kod 06TIRANA662, 21 qershor 2006, raporton mbi incidentin e krijuar me zhvarrimet ilegale t zhvilluara n fshatin Kosin t Prmetit. Zyrtart e ambasads s SHBA-s n Shqipri, kan intervistuar At Andon Merdanin, drejtor t Marrdhnieve me Jasht n Kishn Ortodokse Autoqefale t Shqipris. Sipas ktij dokumenti, ai ka pohuar se, pavarsisht mungess s nj marrveshjeje formale, ndrtimi i nj mauzoleumi, me kapacitet prej 630 varresh, prfundoi s ndrtuari vitin e kaluar (2005), n territorin e nj manastiri ortodoks n Prmet. Nj mauzoleum i dyt, i ngjashm me t, sht aktualisht n ndrtim, n Kor (v. 2006). Por ajo q ka m shum rndsi, qndron n faktin q, Merdani konfirmoi, se ndrtimi i mauzoleumeve sht financuar nga qeveria e Greqis dhe qe zbatuar nn drejtimin e Kishs Ortodokse Shqiptare, - vijon m tej kabllogrami, i firmosur nga ambasadorja Marcie B. Ries. Merdani ka thn gjithashtu, se kreu i Kishs Autoqefale, kryepeshkopi Anastasios Janullatos, vizitoi Kryeministrin grek, Karamanlis, n Athin, n nj takim ku u diskutua edhe shtja e varrezave. Nj dit m von, kisha lejoi policin dhe prokurorin shqiptare, t hynin n kishn ku mbaheshin prkohsisht eshtrat, me qllim q ktyre t fundit tu kryhej autopsia. Nj kabllogram tjetr amerikane, hedh drit mbi procesin e vshtir t negocimit t krkess greke pr varreza lufte n territorin shqiptar, nj negocim, q Athina, duket se e fitoi prmes shantazhit. Kabllograma, 08TIRANA745, raporton edhe lidhur me sqarimet e dhna nga diplomati shqiptar, Islam Lauka, drejtor i Drejtoris pr Marrdhniet Rajonale, i cili sht shprehur: Ambasadori i Greqis, i ka thn ministrit t Jashtm Basha, se n rast se qeveria e Shqipris nuk bie dakord me kushtet e Athins
pr varrezat ushtarake, ather Parlamenti i Greqis nuk do ta ratifikoj kurr Marrveshjen e Stabilizimit dhe Asocimit. N kt dokument, thuhet m tej, q Ai i tha gjithashtu Bashs, se n t njjtn dit q Shqipria nnshkruan marrveshjen pr varrezat, Parlamenti i Greqis do t ratifikoj MSA-n. Duke lexuar kt kabllogram, ku msohet se Kisha Ortodokse Shqiptare, angazhohet n veprime antishqiptare, nuk sht e vshtir t kuptosh, se autoqefalia e saj sht shuar. N at ast, mu kujtua nj thnie e Nolit: Hapni syt kur bisedoni apo lidheni me grekt, se ata jan pasardhsit e Odiseut dhe ruani me heroizm Kishn tuaj, se nj dit, papritur e pa kujtuar, do tu shkas nga dora dhe skini pr ta marr kurr. Rrnjt e kishs greke jan si t ararit, q prhapin kudo vetm helm. Dyshime dhe fakte Gjat kohve t fundit, presioni grek ishte reflektuar edhe n bisedimet dypalshe pr kufijt ujor, si edhe n traumn fatale dhe t pakrahasueshme, pr shkombtarizimin e shqiptarve. Dhe, ndrsa tentativa e par djallzore kishte marr nj prgjigje korale, nga opinioni shqiptar dhe Gjykata Kushtetuese, prkundrazi, djallzia e dyt kishte filluar t trokllinte n formn e nj epidemie. Vet shqiptart, t detyruar nga krcnimi i uris, ose, n kmbim t nj jetese m t qet, kishin nisur t vraponin drejt gjykatave, pr t ndrruar kombsin. Dhe n disa raste, lukunia e gjyqtarve, avokatve apo noterve, kishin manipuluar dokumentet e ktyre hallexhinjve, duke u rrjepur edhe qindarkat e fundit, n kmbim t shkombtarizimit. Kjo kish ndodhur edhe nga falsifikimet e shumta npr gjendjet civile. Bazuar n shpejtsin e prhapjes s ksaj t keqeje, ku do vit ndrronin kombsin qindra shqiptar, pr nj periudh 20 vjeare, nj pjes e konsiderueshme e popullsis mund t greqizohej. Pikrisht, ppara ksaj gjme, e ndjeja veten fajtor, q nuk kisha mundur t bja m shum pr kombin tim si publicist, biograf, intelektual, apo si qytetar i thjesht, i ktij vendi.
22
Nuri Dragoj
23
Megjithse, gjat asaj periudhe, s bashku me drejtuesit e tjer t shoqats Fan Noli, kishim organizuar disa aksione kombtare, pr t ndalur kt hemoragji, prsri, zrat tan ishin br pjes e humners. Sepse virusi i rrezikut t shkombtarizimit, ishte mbuluar me frazeologjizma juridik, me propozime parlamentare dhe vendime shtetrore, ku n regjistrimin e popullsis krkohej deklarimi i etnis dhe fes. Ky amalgam ishte prgatitur prej vitesh nga kontributi i pozits dhe opozits, por personalisht un nuk hyja tek rradht e militantve t bindur ndaj do vendimi, dhe as tek njerzit q dyshonin tek do ligj apo projektligj parlamentar ose tek do vendim shtetror. Dhe as tek njerzit q rrinin gjith ditn duke shar politikant, pr shkak t fatkeqsive t tyre personale apo shoqrore. N thelb, kam synuar t mos shaj errsirn, por t ndez nj kandil, pr t shtuar nj projeksion drite. Gjat asaj periudhe kisha menduar gjithmon, se ligji, apo vendimi i qeveris pr regjistrimin e banorve dhe pronave t shqiptarve, n thelb prbnte nj iniciativ progresiste. Qeveria, duket se ka menduar, q n nj vend t lir, gjithkush mund t deklaroj lirisht edhe kombsin. Por, sipas meje, ky vendim kishte disa defekte, me t cilat mund t spekullohej. Dhe pasojat e ktij spekullimi, do t rndonin m tej brez pas brezi tek trupi i plagosur i kombit ton, i cili periodikisht, npr shekuj, kishte marr goditje t rnda. Kt rradh, rreziku i shkombtarizimit, vinte pikrisht nga disa paragraf ligjor q kushtzonin formulart e regjistrimit. Madje, praktikisht dhe institucionet shtetrore nuk kan qen n gjendje t administrojn t dhnat zyrtare. N nj vjetar statistikor ndrkombtar, t vitit 1998, bazuar n t dhnat e Institutit t Statistikave (INSTAT) thuhet, se n Shqipri jan rreth 70 pr qind mysliman, 20 prqind ortodoks dhe 10 pr qind katolik.7 I njjti vjetar, n vitin 2009, na jep 84.4 pr qind mysliman,
8.7 pr qind ortodoks, katolik 6.2 pr qind dhe t tjer 0.7 pr qind.8 N aspektin e nj regjistrimi t popullsis, pr t pasur t dhna t sakta, nuk do t kishte asgj t keqe, nse pas ktij regjistrimi me vetdeklarim etnik e fetar, nuk do t fshiheshin qllime t mbrashta antishqiptare t fqinjve. Prandaj, mjekimi i plags s hapur, nga spekullimet dhe konfuzioni juridik, duhej t fillonte pikrisht nga organizmat ligjor, nga korrigjimet e ligjeve parlamentare e vendimeve qeveritare apo nga gjykatat. Ndrkaq, pas vendimit shtetror pr regjistrimin e popullats, zrat antishqiptar brenda dhe sidomos jasht vendit ton ishin shtuar, ndrsa deklaratat zyrtare t grekve n lidhje me Vorio Epirin, ishin trefishuar. Kshtu, filozoft grek, historiant, konsujt, etj, n bashkpunim t hapur apo t fsheht, me qarqet e tjera t dyshimta antishqiptare, dukej sikur ishin rizgjuar nga letargjia, dhe pasi kishin zhveshur dorezat diplomatike, po nxitonin pr t lshuar pjesn e akumuluar t helmit shovinist, mbi realitetin ballkanik, duke prmendur gjithmon e m shum ndrrn e tyre t vjetr pr Vorio Epirin. Gjat ksaj ofensive, politika shqiptare kishte heshtur, ndofta pr t respektuar paqen diplomatike, por aty ktu, zra t vetmuar intelektualsh kishin reaguar. Midis intelektualve shqiptar, q prononcoheshin n media, shquheshin Sabri Godo, Pllumb Xhufi, Beqir Meta, Sabit Brokaj, Abdi Baleta, At Nikoll Marku, e t tjer. Por reagimi i shqiptarve kishte qen spontan dhe i paorganizuar, ndrsa sulmet greke ishin pjes e nj strategjie t sponsorizuar nga qarqe t caktuara helene. Sidoqoft, gjat atyre ditve, nnkryetari i Kshillit t Lart t Drejtsis (KLD), Kreshnik Spahiu, i kishte dhn nj prgjigje t fort Nikolas Geixh, i cili vazhdonte t mbillte iden e Megali Ides, sipas s cils, Vorio - Epiri sht grek. Midis t tjerave, Spahiu i kishte kujtuar greko-amerikanit, se do t ishte mir ti harronte kto ndrra dhe t mos jetonte me halucinacione.
8
Calendario Atlante de Agostini. Instituto Geografiko de Agostini, Italia (Novara) 1998, f. 122.
Calendario Atlante de Agostini. Ins-tituto Geografiko de Agostini, Italia (Novara) 2009, f. 272)
24
Nuri Dragoj
25
At pasdite u informova pr iniciativn e nnkryetarit t KLDs, pr krijimin e nj lvizjeje mbarkombtare, q synonte korrigjimin e gabimeve historike t shekullit t kaluar, por edhe frenimin e synimeve djallzore moderne t kohs son. Pr kt shkak, ftess s tij pr bashkpunim, q mu b nprmjet telefonit, iu prgjigja pozitivisht. Sepse, n kt mnyr, i gjith aksioni politik merrte nj kuptim t ri, n formatimin e dizekuilibreve t tranzicionit traumatik. Duke studiuar konfuzionin juridik pr kt problem, e kuptova se shtja e rigjenerimit t plags kombtare krkonte m shum se sa nj mjekim vertebrash ligjor. Aty, nevojitej nj baipas i vrtet.
TAKIMI I S DIELS
Takimin me Natashn dhe Ann e kishim ln pran Biblioteks Kombtare n Tiran. Ndofta si rezultat i faktit q biseda jon e par kishte nisur n Londr, pikrisht n nj biblotek. Apo, sepse biseda jon do t zhvillohej rreth mistereve q fshiheshin brenda Biblioteks son Kombtare. Megjithse e prisja me emocion nj takim t till, m erdhi keq, q nuk kisha shum koh n dispozicion t tij, pasi ishim nisur pr nj rrug t gjat. Madje, djalin e madh e lash t m priste n makin. Prandaj, sapo i dham dorn njri - tjetrit, hym direkt n tem. E pyeta se far materialesh kishte gjetur, nga ato q i kisha shnuar n list. Kam gjetur librin e historianit Beqir Meta, Kristo Frashrit, Abdi Balets, Hasan Ceks, Eqerem abejt, Pllumb Xhufit, Mexhit Kokalarit, ndrsa nj libr i Mithat Frashrit, m duket se lejohet vetm pr n sall, kshtu q kam nisur studimin e pikave kryesore t nj libri tjetr me 600 faqe tha ajo duke m prmendur pamundsin e gjetjes s disa librave me autor studiues ballkanik e europian. - Si t duken? e pyeta un. - Jan m t besueshm dhe m t argumentuar se librat grek, ku shum gjra nuk mund t shpjegohen dot tha ajo. Pastaj shtoi, se aktualisht, ngri i studimeve t deritanishme ishte krijimi i Epirit dhe enigma e banorve q e kan populluar at n shekuj.
26
Nuri Dragoj
27
Nga ato q kam lexuar n libra dhe internet, mund t citoj se Epiri sht toka klasike e nj populli tepr t lasht. Prej kohsh n Gadishullin Ballkanik endeshin pellazgt t mbuluar me nj vel misteri. Mitologjia thot se ata ishin njerzit e par. Bile helent, t cilt n mnyr t padiskutueshme i konsideronin pellazgt m t vjetr se veten, pr ta prdornin nj epitet t pashlyeshm, proselinoi (parahansor), pra m t vjetr se vet Hna. Kjo figur e skajshme sht tepr elokuente pr lashtsin e popullit ton. Pra, kemi t bjm me nj popull dominues, ndaj dhe ilirt morn pjes n proceset themelore shoqrore e kulturore, n ngjarjet kryesore politike, q prshkruan botn antike t Mesdheut. Ajo ndaloi pak dhe hapi fletoren e shnimeve duke shtuar: t gjitha kto i kam lexuar kto dit. Dhe nisi t lexonte nga fletorja e saj duke thn: Pr t nnshtruar trojet ilire, Roms iu desh t harxhonte gati gjysmn e kohs, me an t s cils krijoi tr perandorin e saj t prbotshme. Gjat kohs q Ana lexonte shenimet n fletore, un shihja orn her pas here. Ajo, me sa duket, e kuptoi padurimin tim dhe m pyeti: Mos vall nuk keni koh t mjaftueshme pr t m dgjuar? -Po, i thash, m duhet t iki. Por, nse keni dika t shkruar, ma jep ta lexoj gjat pasdites. Dhe kshtu bm. Ajo m dha nj bllok fletsh t printuara nga kompjuteri dhe un u ngrita, duke i krkuar falje pr nxitimin. Lam nj takim tjetr javn e ardhshme, duke i shpjeguar, se t shtunave mund t gjeja ndonj or t lir pr t biseduar, ngaq ditt e tjera i kisha shum t ngarkuara me pun. Natasha mu lut ti kushtoja pak m tepr koh takimit me vajzn e saj, pasi dita e mbrojtjes s diploms po afronte. - Kam edhe dy muaj koh tha Ana dhe un u zura ngusht, ngaq e dija se gjat asaj periudhe, do t isha shum i zn me problemet e mia t puns dhe doktoraturn. Kur u ktheva n makin, i thash djalit q t merrte timonin. Vet u ula n sediljen e pasme, ku nisa t lexoj shnimet e saj, t grumbulluara nga burime t ndryshme, gjat asaj jave t lodhshme. N kto shnime,
shkruhej midis t tjerave: Me emrin Epir, n antikitet quheshin krahinat n veriperndim t Greqis, q shtriheshin prej lumit Vjosa e deri te krahinat veriore t Helads s vjetr.9 Straboni, pr kt shtje, prmend Homerin, i cili me fjaln Epir nnkuptonte vendet prball ishujve, duke prfshir Leukadn. M von, banort e Korkyrs dhe t ishujve prreth, me emrin Epeiros, quanin tokat prkundrejt ishujve, q shtriheshin gjat bregut t detit Jon, t banuar nga fiset kaone e thesprote. Ndrsa n historin ton thuhet, se n periudhn antike, treva nga malet e Llogaras dhe t Kudhsit me rrjedhjen e mesme t Vjoss n Veri dhe deri n Gjirin e Ambrakis dhe kufijt e Etolis n Jug, q nga malet e Pindit n Lindje e deri n brigjet e detit Jon n Perndim, prbjn nj njsi gjeografike-politike m vete, t formuar historikisht dhe t njohur me emrin Epir, nga greqishtja e vjetr Apeiros, q do t thot ster, tok.10 Natyrisht, kufijt e Epirit jan zvogluar dhe zgjeruar sipas rrethanave, fitoreve dhe humbjeve t palve ndrluftuese. Ka gjeograf, t para dy mij vjetve, q me Epir quanin krahinat q ndodheshin nga Gjiri i Ambrakis n bregun e djatht t Vjoss dhe i shtynin kufijt e ktij shteti deri n Skraparin e Mallakastrn e sotme, duke prfshir edhe qytetin e Apollonis. T dhnat q jepen pr Epirin, nuk bazohen thjesht n krkime arkeologjike, por sidomos n pohimet e Tukididit. Mendimet kan qen sa t ndryshme, aq edhe kontradiktore.
10
Perputhje onomastike iliro-epirote, n Studime Historike nr. 2, 1965, fq. 85 Historia e Popullit Shqiptar, Vll. I, 2002 f. 87
28
Nuri Dragoj
29
ETHET E SHKOMBTARIZIMIT
N Shqipri prej kohsh sht ndjer nevoja e nxjerrjes s nj ligji rigoroz pr regjistrimin e popullsis dhe banesave. Kishin kaluar dekada nga regjistrimi i fundit dhe gjat ksaj periudhe kishim pasur eksode t shumta, ndryshime demografike t llojeve t ndryshme, duke prfshir ktu rritjen e numrit t popullsis shqiptare. Madje, duhet pranuar se regjistrimi i blegtoris (gjs s gjall), kishte koh q ishte kryer me perfeksion. Pra, pr t aplikuar regjistrimin e popullsis shqiptare kishte ardhur momenti i duhur, por ligji i gjendjes civile, q favorizonte ndrrimin e kombsis kishte defekte shum t rnda t formulimit, e sidomos t prmbajtjes. Hartuesit e ktij ligji, ishin prpjekur t riprodhonin ekstraktin e nxjerr nga modelet e disa ligjeve t ktij lloji n vendet europiane, por natyrisht duke e prshtatuar at me realitetin shqiptar. Dhe tinzia e qllimit nuk fshihej tek fenomeni, por tek paramendimi pr ti dhn hapsira t pakufishme manipulimit me kombsin. Disa deputet t Kuvendit t Shqipris e kishin propozuar at dhe t tjert e kishin miratuar, pa u thelluar, apo me mendimin m duhet mua, ata e din m mir. Ndofta disa t tjer kan menduar, se n epokn e integrimit europian dhe pjesmarrjes s Shqipris n NATO, rreziku i shkombtarizimit sfumohej krejtsisht. Dhe m tej akoma, shumica e deputetve, as
nuk e kan lexuar dhe as nuk kan dashur ta din se far shkruhet n t, por ata thjesht kan ngritur kartonin jeshil duke zbatuar urdhrin e grupit parlamentar. Por, pas publikimit t prmbajtjes s ktij ligji, pothuajse i gjith populli ishte kundr. Kjo ndodhi sidomos kur efektet e manipulimit u ndjen menjher. U pa qart, kur nxitimi i disa shqiptarve pr t nderuar kombsin u shfaq npr gjykata dhe npr gjendjet civile t vendit, si nj virus epidemik. Megjithat, gjendeshin edhe disa individ e shoqata q e kishin pranuar. Kshtu, s bashku me prfaqsuesit e minoritetit grek, q ishin pro ktij regjistrimi, rreth dats 9 nntor 2010, me an t nj deklarate, pranonin formularin e regjistrimit edhe arumunt. Tani u mbetej shqiptarve shekullor t thoshin fjaln e tyre. N deklaratn e arumunve thuhej se, shoqata Arumunt e Shqipris, m e vjetra e shoqatave q prfaqsojn arumunt n vendin ton, sht deklaruar pro formularit pr regjistrimin e popullsis, t publikuar nga Instituti i Statistikave.11 Por shifrat zyrtare q vinin nga Kshilli i Lart i Drejtsis, tregonin nj dukuri t frikshme, t prhapur s teprmi gjat kohve t fundit. N kto statistika thuhej se jan mbi 3.800 qytetar t Shqipris, n zonat jugore, q e kan ndrruar kombsin, nga shqiptare n greke dhe mbi 150 t tjer n zonat e Veriut, n serbo - malazeze. Mijra e mijra t tjer kan ndrruar gjith gjeneralitetet n zyrat e gjendjes civile, kundrejt nj pagese nn dor, duke dmtuar regjistrat themeltar. Gjithashtu, shifrat e Ministris s Brendshme Greke, parajmronin katastrofn. Sipas statistikave t ksaj ministrie, rreth 180.000 shqiptar me banim n Greqi, mendohet t jen tjetrsuar n kombsi. Kjo shifr bhet e ditur edhe nga IOM (International Organization for Migration). N muajin nntor 2009, kjo organizat publikon nj raport lidhur me numrin e emigrantve, ku thuhet: Nj vlersim i prafrt i emigrantve shqiptar jasht vendit, m 2001, bazuar n statistikat e shteteve kryesore pritse, shkon deri n 675. 000. N 2007, ky numr u rrit n 935. 000 ose me 39 %. Sipas Shrbimit Statistikor
11
Gazeta Standard 10. 11. 2010
30
Nuri Dragoj
31
Kombtar Grek, masa e emigrantve shqiptar u rrit midis viteve 2001 dhe 2006, nga 438.000 n 482.000. Megjithat, (Triandafyllidou, Maroufof and Nikolava, t cituar nga Ministria e Brendshme e Greqis) vlersoi se totali n 2008, prfshin dhe 185.000 emigrant me origjin greke, t cilt mbajn shtetsi shqiptare.12 Fenomeni po merrte prmasa t paparashikueshme. Shum njerz prdornin si komardare gjykatn, ndrsa disa t tjer, i binin fare shkurt, duke br manipulime n zyrat e gjendjes civile. Para ktij rreziku, disa intelektual kishin dhn alarmin, ndrsa KLD propozoi q t ngrihen komisione t posame nga shteti, pr t kontrolluar regjistrat e gjendjes civile, me qllim q t evidentohen ndryshime e paligjshme t bra n to dhe t vihen para ligjit shkaktart. Shfaqja masive e ksaj dukurie dhe prkimi n koh me afrimin e regjistrimit t popullsis, nxiti dhe nnkryetarin e ktij institucioni, t ndrmarr n fillim t muajit mars 2011, nj inspektim 6 mujor n gjykatat e shkalls s par, t cilat miratojn ose hedhin posht krkesat pr ndryshim t kombsis. Dhe, ashtu si pritej, n shum raste t ndrrimit t kombsis, u zbuluan edhe raste konkrete t falsifikimit. Burimet zyrtare nga KLD, m 15 mars 2011, pohonin se, gjat dy javve t para t ktij muaji, nga inspektimi i Kshillit t Lart t Drejtsis, jan gjetur disa dhjetra raste, ku ndryshimi i kombsis sht kryer me dokumente t falsifikuara. Vetm n Gjykatn e Leskovikut, 72 qytetar rezultojn ta ken ndrruar kombsin, nga shqiptare n greke, me dokumenta t falsifikuara. Ndrsa shum t tjer, regjistronin kombsin e fmijs sipas dshirs. Debati pr kt shtje nuk sht i ri. Disa jurist me fam botrore, kombsin ia atribuojn atsis. Fmija merr kombsin e t atit. Ka prej tyre, q kombsin e lidhin me mjedisin kulturor e social ku rritet fmija. Sipas juristit shqiptar t s drejts
12
ndrkombtare, Abdi Baleta, t lindurit nga prindr me kombsi t ndryshme n Shqipri, (si kudo) do ti prkasin n radh t par asaj shoqrie, atij grupi etnik e kombtar, kulturn e t cilit kan marr, n mjedisin e t cilit jan rritur, gjuhn e t cilit kan si gjuh t vrtet komunikimi. Nj fmij i lindur nga prindr grek e shqiptar, do t anoj natyrshm m shum nga prkatsia greke, kur rritet n mjedis e kultur greke dhe m shum nga kombsia shqiptare, kur rritet n mjedis e kultur shqiptare.13 Po n kt libr, Baleta sqaron, se prcaktimi i kombsis sht n radh t par shtje me interes publik, nj e mir shoqrore, shtetrore e kombtare dhe nuk mund t tjetrsohet aq leht. Prkatsia kombtare nuk sht vler pasurore shpirtrore, q mund t disponohet me testament, apo me amanet, me dhurim apo me shitje nga dy prindr, ashtu sikurse jeta e fmijs, kur lind, nuk sht m pron e prindrve, e disponueshme lirisht, q kta t bjn far t duan me t.14 N kt mnyr, kishte ardhur momenti i shqiptarve t vrtet dhe koha nuk priste. Regjistrimi i popullsis ishte ln q t fillonte m 2 prill 2011. Duhej vepruar shpejt e me efikasitet pr t ndalur nj rrezik real. Keqtrajtimi juridik Diferenca e Ligjit t Gjendjes Civile, nr. 8950, dt. 10.10.2002, me at t vitit 2009, qndron pikrisht, te fakti i fjals kombsi. Fjala kombsi, n ligjin e vitit 2002, nuk prmendet. Kreu II, Neni 8. Prbrsit dhe veorit e gjendjes civile t shtetasve. 1. Prbrsit e gjendjes civile jan emri e mbiemri, numri i identitetit, datlindja, vendlindja, vendbanimi, seksi, raportet e atsis e mmsis, vdekja, shpallja i/e zhdukur dhe fakte t tjera t parashikuara nga ligji. N miratimin e Ligjit t ri pr Gjendjen Civile, m 11 maj 2009, n nenin 8 t tij, pika 1, thuhet: Prbrsit e gjendjes civile
13 14
IOM, International Organization for Migration, Nndor 2009. Labyour Migration Patterns, Policies and Mirgration Propensity in the Balkans. Marek Kupiszeski, Anna Kicinger, Dorota Kupiszeska, Frederik Hendrik Flinterman. The Central Europian Forum for Migration and Population Research
Abdi Baleta, Jo plebishitit Venizellist, Prishtin 2011, f.37-38. Po aty, f. 35
32
Nuri Dragoj
33
jan emri e mbiemri, numri i identitetit, datlindja, vendlindja, vendbanimi, seksi, kombsia, raportet e atsis e mmsis, vdekja, shpallja i/e zhdukur dhe fakte t tjera t parashikuara nga ligji. Pra sht shtuar fjala kombsia, n raport me Ligjin e vitit 2002. Ky ndryshim i padukshm kishte shkaktuar nj tronditje t madhe pr shoqrin shqiptare, brenda nj periudhe t shkurtr. Ai ishte nj gjmb i ri, q kishte hyr pa zhurm n vertebrat e juridiksionit, por hemoragjia q pritej prej tij, ishte e pakrahasueshme. Prtej fasads T gjitha kto i kisha shnuar me kujdes n librin tim Shqiptart dhe grekt, ku n nj kapitull t veant, kisha hedhur n mnyr telegrafike dhe shkurt, datat dhe ort kur kishin ndodhur incidentet, qysh nga viti 1844, e deri n ditt tona. Madje, kto trauma q kishin si baz vijn zyrtare t Greqis, ishin kaq t shumta, saq m ishte dashur, q n librin tim, pr shkak t vendit q zinin, t mos i rendisja t plota. Kur mbarova librin, m erdhi keq, q dy vendet m t vjetr t kontinentit, t cilt patn bashkjetuar prej m shum se tre mij vjetsh n territoret fqinje, kishin prjetuar kaq shum prplasje, sa n arkivn e kujtess ishte fiksuar nj doz urrejtje pr krimet, q kishin gjithmon efekte prapavepruese. E gjitha kjo ishte pr faj t oreksit t Greqis zyrtare, e cila e kishte par Shqiprin si nj kafshat, q n do moment i kishte mbetur n gryk. Sepse ato ngjarje me t vrtet frymzoheshin nga udhheqsit shpirtror shovinist, me nj prapavij politike, por pasojat binin mbi njerzit e thjesht. Megjithat, pasi pata mbaruar librin, kishin ndodhur incidente t reja. N Boboshtic ishte ideuar nj masakr e re me varret e shqiptarve, ndrsa n Himar, tabelat e rrugve ishin vendosur n greqisht. Ndrkaq, konsulli grek, Theodhorios Ikonomus, kishte deklaruar n Kor, se luftimet e vitit 1940, vazhdojn edhe sot, por tani kemi m shum mundsi pr fitore. Gjithashtu, incidente t reja ishin shnuar edhe n det, apo n
hapsirat e biznesit. Thuajse n t gjitha rastet, kto incidente ishin shoqruar nga heshtja e Tirans zyrtare dhe nga kundrprgjigjet e njerzve t thjesht t bazs. Kshtu, drejtues t pushtetit lokal t Kors, kishin mbyllur syt ndaj atyre q organizuan nj ceremoni mbi memorialin e ushtarve grek, ndrtuar mbi varret e shqiptarve. Drejtoria e rrugve kishte hequr n zonn e Sarands dhe Himars tabelat treguese n gjuhn shqipe, duke i zvendsuar ato me tabela n greqisht. Ndrkaq, n universin grek, dilnin deklarata kundrthnse dhe bheshin veprime provokative. Kshtu, konsulli Ikonomus, pas gabimeve diplomatike, u thirr n Athin. Disa dit u fol edhe pr shkarkimin e tij. Por m von, ai u rikthye sikur t mos kishte ndodhur asgj dhe kjo tregonte, se n vijn zyrtare helenike, kishte triumfuar ndrgjegja shoviniste mbi paqen rajonale. Pr hir t s vrtets, duhet thn se ambasadori grek, u thirr n Ministrin e Jashtme t Shqipris dhe pas nj bisede t shkurtr, kjo ministri doli me deklaratn, sipas s cils, opinioni i konsullit grek nuk shprehte qndrimin zyrtar t Greqis. Ndrkaq, e keqja prparonte do dit. Si reagim ndaj paprgjegjshmris s Ikonomusit, rrjeti i organizatave shqiptare, ku marrin pjes shoqata nga Shqipria, Kosova, Maqedonia, Mali i Zi, Lugina e Preshevs dhe bashksia ame, n bashkpunim me disa t rinj nga grupimi Tifozat Kuq e zi, zhvilluan nj protest paqsore prpara selis s Kuvendit t Shqipris, kundr regjistrimit t popullsis mbi baza etnike dhe fetare. Midis organizatave, ishin edhe prfaqsues t lvizjes Vetvendosje!, Lvizja Zgjohu! nga Shkupi, Lvizja ohu, nga Prishtina, Lvizja Mjaft!, Klubi Kombtar Shqiptar, Shoqata amria, etj. Prfaqsuesit e shoqatave u shprehn se, ky regjistrim popullsie nuk u shrben aspak interesave kombtare dhe se ai gjen mbshtetje vetm te qarqet antikombtare, t cilat kan 20 vjet q synojn shtrembrimin dhe rritjen artificiale t kombsive t tjera n Shqipri.
34
Nuri Dragoj Shqetsim intelektual
35
N takimin me Spahiun biseduam pr aksionin e madh politikosocial pr ti thn, ndal shkombtarizimit. Me pak fjal, Spahiu m sqaroi shkurt, konfuzionin e juridiksionit shqiptar n lidhje me regjistrimin e popullsis. Midis t tjerave, aty u njoha konkretisht me rrethanat e miratimit t Ligjit nr. 8950, 10. 10. 2002, Pr Gjendjen Civile, i cili ishte nj ligj q ka shfuqizuar legjislacionin e trashguar nga periudha e mparshme, dhe konkretisht, ligjin nr. 8950, dt. 20. 02. 1979, Pr regjistrimin e Akteve t gjendjes civile. Ky ligj nuk prfshinte n prbrsit e gjendjes civile termin kombsi dhe ndiqte linjn q ishte mbajtur deri n at koh n lidhje me prcaktimin e elementeve prbrs t gjendjes civile. Ndrsa, 5 muaj pas miratimit t ktij ligji, me nismn e nj grupi deputetsh, miratohet nga Kuvendi, Ligji me nr. 9029, dt. 13. 03. 2003, pr disa shtesa n ligjin nr. 8950, dt. 10. 10. 2002, Pr Gjendjen Civile, me an t t cilit kombsia bhet element prbrs i gjendjes civile dhe shtohet nj nen, i cili flet pr mnyrn e regjistrimit t kombsis dhe t drejtn pr ndryshimin e saj, neni 37/1, i njjt ky me nenin 58 t ligjit aktual. Faktikisht, gjat shkrimit t librave t mi, i kisha kaluar npr duar t gjitha procedurat dhe aktet ligjore dhe e kisha kuptuar fort mir, se t gjitha kto ndryshime n Ligjin e Gjenjdjes Civile, t vitit 2009, ishin br n mnyr t heshtur, pa publicitet dhe pa i rn n sy opinionit publik, aq m pak, pa marr miratimin e tij, n lidhje me kt shtje. Ishte fjala pr futjen e kriterit t kombsis, si shtes, pr gjendjen civile. Dhe ktu qndronte thembra e Akilit, apo pjesa e djallzis. Edhe pse kt shtje e kisha trajtuar n librin tim t fundit, gjat ktij takimi e kuptova se plaga ishte m e thell se sa kaq. Sepse, pas interesave t disa qarqeve greke, fshihej dora e fsheht e ligsis. Dhe gangrena mund t prparonte dita dits.
KONSULLI GREK, THIRRJE ANTISHQIPTARE

Konsulli grek n Kor, Theodhoris Ikonomus, me rastin e 20 vjetorit t degs s Omonias, duhet unifikuar n kt qytet, u shpreh: Grek t Kors! Mos u trembni nga regjistrimi i popullsis. Ju duhet t shpallni origjinn tuaj reale dhe t gjith ata q jan me dyshim dhe q kan frik, duhet t pyesin veten e tyre, dhe me siguri, q do ta kuptojn se jan grek.15 Gjithashtu, ai u bnte thirrje vllehve t Kors, q t regjistrohen si grek. Prse i duhen konsullit tr kta grek artificial n Kor? Kjo ishte nj deklarat q u b nj t diel, pak koh para regjistrimit t popullsis. Gjithka e orkestruar si jo m mir. Ndrkaq, kryetari i Omonias pr Korn, Ligoraq Karamelo, po n kt takim pohoi: Kjo betej nuk mbaron me regjistrimin e popullsis greke. Ju e dini se ekzistojn t drejta t minoriteteve, por kto t drejta duhet t vihen n funksion n t gjitha zonat e Shqipris, t cilat prfaqsojn Vorio - Epirin. Ndrsa dy deputet grek, t pranishm n kt takim, Mihalis Pandulas i Janins dhe Stathis Theodhoris i Follorins, u kan ln banorve
15
Gazeta shqiptare, Tiran, 6 shkurt 2011
36
Nuri Dragoj
37
korar detyrn kombtare, sipas s cils ata duhet t deklarojn kombsin greke, gjat regjistrimit t tyre n Kor.16 Deputeti Vangjel Dule, ka shprehur shqetsimin, q Greqia nuk ka br sa duhet. Greqia, akoma nuk ia ka kthyer borxhet Kors, pr helenizimin e saj, ashtu si helenizimi n bot, kur sht i bashkuar, bn gjra t mdha dhe nuk ka asgj q mund ta ndal dhe ta pengoj. Me fjal t tjera, ai u thot banorve t Kors, t vazhdojn n rrugn e helenizimit t qytetit t kulturs s lasht. Juve, shum shpejt do tu dalin pengesa, t cilat duhet ti prballoni me frymn q ju thash dhe pengesa e par do t jet, regjistrimi i popullsis, ku prfshihet feja, gjuha dhe kombi.17
PRGJIGJE PR PROVOKIMET
Nnkryetari i Kshillit t Lart t Drejtsis, Kreshnik Spahiu, n datn 7 shkurt 2011, kishte paralajmruar para Gjykats s rrethit t Kors, rrezikun q i kanoset ndryshimit artificial t numrit t pakicave greke n Shqipri, me an t vendimit t gjykatave. Sipas tij, ka nj tendenc t fort pr ndryshimin e kombsis... Rastet jan dramatike, se ndryshohet trungu i familjes, duke u shumfishuar kshtu n mijra dhe shkaktuar ndryshim artificial t pakicave n Shqipri.18 M tej, ai theksoi, se jo vetm n Kor, q jan m shum se 192 vendime t tilla, por shum m tepr ka n Gjirokastr e Sarand. Ndonse premtoi se do t ngrihej nj grup inspektimi, pr t verifikuar do shtje q lidhet me ndrrimin e kombsis, vshtir se do t ndryshoj gj, pasi nj veprim t till e favorizojn vet ligjet shqiptare. Pr numrin dy t KLD-s, ndryshimi i kombsis mund t bhet vetm me vendim gjykate dhe jo si pasoj e nj pazari politik apo pazari financiar. Askush nuk mund t imponoj krkesat dhe zgjidhjen e kombsis. Ajo nuk zgjidhet e ndryshohet lirisht dhe sipas dshirs, por vetm me nj vendim t forms s prer, bazuar n arsye objektive. Regjistrat e gjendjes civile jan t sakt dhe askush
16 17
Po aty Po aty
18
Gazeta Koha Jon, Tiran, 8 shkurt 2011
38
Nuri Dragoj
39
nuk mund t ndryshoj kombsin n baz t nj interesi material, pa e vrtetuar gjykataVetm n Kor ka pasur 192 krkesa. Ky sht nj numr i madh dhe mund t rrezikoj, q n mnyr artificiale, t hap probleme serioze. Ndryshimi i kombsis, i pabazuar n ligj, por sipas interesit, cenon integritetin e vendit, nnvizoi ai.19 Pak dit m pas, zyrtar t lart t ktij institucioni pohuan, se deri tani, kan ndrruar kombsin nga shqiptare n greke, mbi 4.000 persona dhe 10.000 t tjer t presin vendimin e gjykatave. Dhe kjo shifer, n fund te muajit qershor 2011, kalonte 15.000 vet.
NDRHYRJE N PUNT E BRENDSHME

Drejtori i Institutit t Historis, Akademiku Beqir Meta, m 9 shkurt 2011, tha pr ATSH, se deklaratat e konsullit grek n Kor, pr regjistrimin e popullsis shqiptare n baz t etnis e prkatsis fetare, jan ndrhyrje flagrante n punt e brendshme t shtetit shqiptar. Ato jan vijim i politiks s vjetr greke pr helenizimin e zons jugore t Shqipris. Kto deklarata, q nuk mbshteten mbi asnj t vrtet, duhet t vn n alarm strukturat shtetrore shqiptare, t cilat duhet tu thon ndal fushatave pr helenizimin e Jugut t vendit. Ndrsa, personat q i deklarojn ato, duhet t shpallen non grata nnvizoi Meta. Sipas tij, deklarime t tilla, jan me nj impakt t rrezikshm pr integritetin territorial t vendit dhe pr unitetin ton t brendshm kombtar. Deklaratat e konsullit Ikonomu nuk kan asnj t vrtet, pasi prbrja shqiptare e Kors dhe e zonave jugore t vendit, sht vrtetuar nga ndrkombtart si nga Komisioni Hetimor i Lidhjes s Kombeve, q n vitin 1923, prfundoi numri nj i Insitutit t Historis.
19
Gazeta Shqip, Tiran, 8 shkurt 2011.
40
Nuri Dragoj
41
TUBIMI I PAR
Bashkbisedimi i par, ku isha i pranishm si pjesmarrs, sht ai i dats 23 shkurt 2011, n Muzeun Historik Kombtar. Dhjetra shoqata jo qeveritare, me at Labria n krye, lexuan nj deklarat, t ciln ua drguan krerve t shtetit shqiptar. Ishte nj bashkbisedim, ku zotronte serioziteti. Nj konsultim, ku njerzit kishin ardhur mbi bazn e vullnetit t tyre, me dshir dhe pa asnj lloj detyrimi. Ajo q t bnte prshtypje ishte entuziazmi, duartrokitjet e forta q ndrprisnin shpesh fjaln e Kreshnik Spahiut, Pllumb Xhufit, Sabri Godos, Aleksandr ips e t tjerve. Gjat ktij takimi, nnkryetari i KLD-s, doli hapur kundr ktij regjistrimi. Madje, ftoi n debat publik drejtuesit politik t minoritetit grek n Shqipri. Midis t tjerave, ai tha: Kundrshtohet regjistrimi i popullsis, por kjo nuk vjen n kundrshtim me t drejtat e pakicave etnike n Shqipri, prkundrazi, u shrben atyre. Kjo praktik q krkohet t ndiqet, jo vetm q vjen n kundrshtim me legjislacionin shqiptar, por regjistrimi me vetdeklarim sht n kundrshtim t hapur me konventat europiane. N Shqipri sht br gjithka informale por nuk duhet t tolerojm, q n kt Shqipri informale, t lulzoj edhe tregu i zi i ndryshimit t kombsive, theksoi Spahiu. M tej foln edhe intelektualt e njohur t vendit ton, ku
trhoqn vmendjen pr rrezikun e ktij formulari. Kshtu, politikani Sabri Godo tha se, formulari i qeveris pr regjistrimin e popullsis nuk mund t pranohet, pasi me an t tij mund t realizohet ndryshimi i kombsis n pak minuta. Shkenca tregon, se kodi gjenetik i njeriut ndryshon pas 6 mij vjetsh. Pra, shkencrisht u dashkan 6 mij vjet t ndrrohet kodi gjenetik i njeriut, ndrsa me formularin q na v para qeveria, kombsia ndrrohet n 2 minuta u shpreh Godo. Ndrsa, prof. Pllumb Xhufi, akuzoi krert e politiks t lidhur ngusht me interesat ekonomike greke. Fqinjt punojn me program t qart pr marrjen e Jugut t Shqipris me metoda paqsore, duke realizuar nj pas nj objektivat e tyre. Duket se interesat tona varen nga nj pensionist grek, i njohur me emrin Nikollaq Gaxojanis apo Nikolas Geixh, q sht mik i disa pushtetarve shqiptar. Kjo sht pr t vn duart n kok, deklaroi Xhufi. Ndrsa Aleksandr ipa, kryetar i Unionit t Gazetarve Shqiptar, n kt takim u shpreh: Himara sht Shqipri dhe nuk ka asnj lidhje me Greqin. Kt gj e pranon vet historia, toponimet, vendbanimi historik, kngt, legjendat apo gjithka tjetr. M tej, ai prmendi vargje t babait t tij, poetit popullor e kombtar Lefter ipa, i cili njihet e respektohet nga shqiptart e t gjitha trevave. ipn e duartrokitn. Ishte nj duartrokitje e nxeht, q ulej dhe ngrihej rishtazi brenda disa minutave. Por e gjitha i prkiste Lefter ips. Un dija prmendsh shum nga vargjet e tij. Dija gjithashtu faktin, se Lefter ipa, nuk e ka ulur kurr flamurin shqiptar, q mban ngritur mbi atin e shtpis, por edhe mbi tjegullat e shpirtit t tij t madh e t talentuar.
42
Nuri Dragoj
43
DY REAGIME N GREQISHT
Kundrshtimi ka qn i menjhershm. Organizata Omonia, deklaroi, se do t marr iniciativn pr t br vet nj regjistrim t minoritetit grek. T njjtn gj pohoi dhe kreu i Partis Mega, Kristaq Kio, i cili tha, se do t ndrmerret nj aksion politik pr identifikimin e gjith minoritarve grek n Shqipri. M tej pohoi se, rezultati do ti paraqitet Kshillit t Europs. Prafrsisht, n t njjtn periudh, konsulli grek i Gjirokastrs, Joanis Rizopulos, bri nj deklarat blofi, duke u prpjekur t hutonte audicionin publik dhe t shmangte vmendjen e qytetarve nga ky sensibilizim. Duke par dyndjen e madhe t qytetarve shqiptar drejt gjykatave apo duke par falsifikimet e shumta t gjendjeve civile, n lidhje me ndryshimin fiktiv t kombsis, konsulli u drgoi nj letr autoriteteve shqiptare, me t ciln u krkonte t verifikonin spekullimet e gjykatave dhe falsifikimet e gjendjeve civile. N psikologji, lidhur me radioskopin ndaj kriminalistiks, kjo faz quhet frika e fajtorit ndaj teprimit me detajet e krimit, n rrethana cilsuese, kundrejt viktims. Pra, grekt vun re, se skema e tyre pr t ndrruar identitetin e shqiptarve, n kmbim t lehtsirave t tjera, jo vetm q pati funksionuar, por ajo kishte filluar t tejkalohej. Ky teprim, mund ta diskreditonte vet
platformn n syt e ndrkombtarve, duke e br at t pavlefshme. N kt rast, shrbimi i kamarierve t politiks shqiptare, por edhe gatishmria e shum njerzve t thjesht, apo njerzve n nevoj, pr t ndrruar kombsin, po e diskreditonte haptazi oreksin helen. Ndofta krahasimi nuk vlen shum, por sht gati njlloj, sikur dikush t porosis n restorant nj pjat sup dhe kamarieri ti sjell nj tenxhere. Duket se synimi apo porosia e grekve, kishte qen, q numri i minoritarve t kapte shifrn 300-400 mij vetve, duke e plotsuar m s miri oreksin e tyre. Kt shifr e kan thn shpesh n deklarata zyrtare e takime ndrkombtare, pasi ajo ka qn pjes e nj platforme pr gjith qeverit e dy shekujve t fundit. Por, dyndja e shqiptarve, pr t vjel prfitimet e ktij fenomeni, pat qen alarmante pr vet Greqin, dhe njkohsisht, shifrat q do t dilnin prej ksaj dyndjeje, do t konsideroheshin t pabesueshme. Nga ana tjetr, kjo dyndje u jepte grekve komoditetin, q jo vetm t ekzekutonin krimin, por edhe t hiqeshin si fisnik t racs, duke mos krkuar, gjoja, tejkalime t s drejts. Natyrisht, kjo situat sht e vshtir pr shoqrin shqiptare, pr shtetin shqiptar, e sidomos pr kombin dhe ardhmrin e tij, pasi presionet helene ndrthuren shpesh me interesat e njerzve n nevoj, ku nj vend t rndsishm zn emigrantt. Ata, n vendin fqinj, konsideroheshin si njerz t dors s dyt, pa t drejta t barabarta, pa siguracione dhe pr t njjtn pun me grekt, marrin vetm nj t tretn e pags s tyre. Prandaj, pr ta, susta e emergjencs ishte marrja e nnshtetsis greke, dhe madje, ndrrimi i kombsis. Ndrsa pr shqiptart ktu, urdhri i ndrrimit t kombsi vinte nga mungesa e alternativave brenda vendit dhe shpesh nga nevoja pr buk. Por, n rastin e konsullit t Gjirokastrs, kemi t bjm me nj ndrhyrje nga pala greke, e cila synon t kontrolloj numrin e personave q ndrrojn kombsin. Letra e kreut t konsullats n Gjirokastr, ku ai shpreh shqetsimin e tij pr revanshin q ka marr ndrrimi i emrave dhe kombsis n Shqipri, ishte nj kmban paralajmrimi edhe pr
44
Nuri Dragoj
45
krert e politiks shqiptare, t cilt, me servilizmin e shrbimit t tyre, po diskreditonin planin e fsheht dhe makabr t shovinistve grek. Me an t ksaj letre, ai i krkonte prefektit t qarkut dhe autoriteteve shqiptare, t ndikojn pran zyrave t gjendjes civile, q t kufizohet numri i personave q ndrrojn emrat dhe kombsin. Kjo letr e diktuar nga Athina, tregonte qart se edhe vet grekt po trembeshin nga ekzagjerimi, dhe se ata, nuk dshironin t kaloj shifra e planifikuar, pasi e dinin mir, q do t bheshin qesharak dhe t pabesueshm para opinionit ndrkombtar. Ligji, gjyqi dhe gjyqtart Ndryshimi i kombsis, n do rast, bhet me vendim gjyqsor. Por, sipas disa juristve, vet ligji l hapsira pr abuzime nga gjyqsori, kur thot se ndryshimi i kombsis bhet n rastet e prcaktuara n kt ligj, vetm me vendim gjyqsor, duke u thirrur n do rast, si pal n proces, shrbimi i gjendjes civile, edhe n rastet kur, sipas ktij neni, kombsia ka qen caktuar prkohsisht ose kur sht br nj gabim material. Sipas nj raporti t Ministris s Drejtsis, vendimet e padrejta gjyqsore pr ndrrimin e kombsis, nuk u prkasin vetm rretheve kufitare, por jan shtrir edhe m tej. Gjykata e Tirans ka ndryshuar padrejtsisht kombsin, nga shqiptare n greke, pr 79 persona. Ajo ka pranuar krkesat pr ndryshim kombsie jasht rasteve t parashikuara nga Ligji Nr. 9029, dt. 13. 03. 2003, ku prcaktohet: Kombsia nuk mund t ndryshohet, prve rasteve, kur sipas ligjit vrtetohet pasaktsia e kombsis s prindrve ose kur ka nj vendim gjyqsor t forms s prer, pr ndryshimin e atsis ose mmsis.20
KLUBI KOMBTAR SHQIPTAR KA PARALAJMRUAR

Gati pes vite m par, Klubi Kombtar Shqiptar, i drgoi nj letr-peticion kreut t shtetit, n t ciln trhiqet vmendja pr kt rregullim t madh q sht br nga zyrat e gjendjes civile, lidhur me ndrrimin e emrave. N kt letr shkruhej: Me ndjeshmri t lart ndaj gjithkaje q ka t bj me interesat kombtare, kemi prcjell me shqetsim, zhvillimet q kan pasur nismn e qeveris greke, pr dhnien e dokumentit t homogjenit personave me shtetsi t huaj, por me kombsi greke. Nisur nga mediat greke, kt vit do t aplikojn disa qindra mijra persona, pr t marr dokumentin e homogjenit. Duke pasur parasysh mnyrn e trajtimit t emigrantve; kushtet e jetess dhe pasigurin e prhershme q shoqron ata n vite; mungesn e vullnetit t qeveris greke pr legalizimin e qndrimit dhe punsimit t tyre; prpjekjet helenizuese t provuara me ndrrimin e shtrnguar t besimit dhe emrave, si dhe interesave nacionaliste greke, pr greqizimin e shqiptarve, me qllim ngritjen e pretendimit pr nj numr t madh t minoritetit grek n Shqipri, shprehim shqetsimin ton n adres t institucioneve t shtetit shqiptar; pr t nxitur marrjen e masave q do t mbronin nga abuzimi qytetart shqiptar, rezident n Shqipri, q mund t josheshin nga prfitimet dhe lehtsirat e mbajtjes s dokumentit
20
Gazeta Shqiptare, Tiran, 25 mars 2009
46
Nuri Dragoj
47
t homogjenit. Flitet se nj numr i konsiderueshm qytetarsh, prpiqen q nprmjet korruptimit t zyrtarve t gjendjeve civile, t sigurojn ertifikata me kombsi t ndryshuar nga shqiptare, n greke. Po kshtu, nj numr i madh gjyqesh-fakti, po konfirmojn ndrrimin e kombsis. Madje, sipas informacioneve, n rrethet juglindore si Kor, Gjirokastr etj., po zhvillohen gjyqe edhe nga shtetas rezident n rrethet e tjera t Shqipris, far shton dyshimet pr nj veprim t mbshtetur prej individsh dhe qarqesh t caktuara. N kto kushte, ju drejtohemi Ju Shklqesi, q me autoritetin q dispononi, t merrni masa pr t parandaluar praktikat e shumta t ndrrimit artificial t kombsis, nga shtetas shqiptar. Mendojm se bhet i domosdoshm kontrolli i veprimtaris s zyrave dhe zyrtarve t gjendjes civile, q kan lshuar dokumente me kombsi greke ose pr ndrrim kombsie. Numri i rasteve dhe zyrat q i kan lshuar, mund t msohet me lehtsi edhe nga zyrat konsullore t Ministris s Jashtme, nga ku kto ertifikata marrin konfirmimin. Gjithsesi, organet shtetrore i kan t gjitha mundsit pr t br evidentimin e sakt t ksaj dukurie. Ministria e Drejtsis dhe Kshilli i Lart i Drejtsis, mund t nisin inspektimin e gjyqeve q jan kryer gjat muajve t fundit, dhe po kryhen n vazhdimsi, me objekt gjykimi: ndrrimin e kombsis. Zbulimi dhe ndshkimi i rasteve t abuzimit, me ndrrimin e kombsis, do t mbronte interesat kombtare, dinjitetin e qytetarve shqiptar, si dhe do t shrbente pr t pastruar administratn dhe gjyqsorin nga individ t paprgjegjshm dhe t korruptuar. Ne gjykojm, se autoriteteve greke, u duhet br e qart, q praktikat e trajtimit t diferencuar mbi bazn e kritereve nacionale e fetare, jan praktika antidemokratike, q bien ndesh me dokumentet ndrkombtare mbi t drejtat e njeriut, si dhe me vet parimet e vlerat mbi t cilat ngrihet Bashkimi Europian, ku Greqia bn pjes21
21
VENDET E BASHKIMIT EUROPIAN NUK E DIN T VRTETN

Athina zyrtare ka prdorur metoda t ndryshme, pr t promovuar dhe motivuar ndryshimin e identitetit t shqiptarve n grek, pr mijra emigrant q banojn n Greqi. Vetm gjat nj ceremonie t organizuar m 29 shkurt 2008, n stadiumin e sporteve Athin, iu dha nnshtetsia greke 1.106 shqiptarve. N kt ceremoni mori pjes dhe ministri i Brendshm, Prokopis Pavlopulos, i cili u ka dorzuar dhe pasaportat greke shtetasve shqiptar. Ai, midis t tjerave tha se, pr vite me radh, shteti yn ka qen borxhli ndaj jush, por sot po kthejm nj borxh t madh. Tani merrni fuqit, bashkohuni me ne pr t ecur t gjith bashk, n rrugn drejt s ardhmes demokratike t Greqis, duke mos harruar historin e kombit ton. Zoti qoft me ne!.22 Evenimente t tilla kan ndodhur shpesh dhe n mnyra t ndryshme ceremoniale. Kjo sht br pr t trhequr vmendjen e ndrkombtarve. Ndrkoh, ky kontigjent krkohet t prfitoj dhe kombsin greke dhe t ndikoj pr t trhequr pas vetes sa m shum shqiptar, duke prfituar nga vetdeklarimi i regjistrimit.
22
Nuri Dragoj, Shqiptart dhe grekt-realitete historike, Weso, Tiran 2009, f. 464-465
Gazeta Shqiptare, 25 mars 2009
48
Nuri Dragoj
49
Po a e njohin si duhet kt shtje vendet e BE-s? Kjo pyetje krkon prgjigje t sakt. Ka politikan q thon, se Europa dhe Amerika, e din gjendjen, dhe se ata, do ta zgjidhin problemin n koh. T tjer jan t mendimit, se informacioni i tyre sht i pamjaftueshm, dhe ka t ngjar, q t jen informuar n favor t interesave greke, pasi fqinjt kan ditur t propagandojn dhe t krkojn edhe at q su takon. Nuk mungojn dhe ata q kmbngulin, se shtja shqiptare mund t zgjidhet me ndihmn e t mdhenjve, por n radh t par krkohet vullneti i vet shqiptarve, i politikanve q e prfaqsojn kt popull t shumvuajtur. Sipas profesor P. Xhufit, vendet e BE-s do t tronditeshin, po t msonin faktin, q Greqia shkel n mnyr permanente dhe brutale, t drejtat e njeriut, kur i detyron emigrantt shqiptar t ndrrojn fen, t ndrrojn emrin, n mnyr q t ken ndonj shkak pr tu legalizuar n Greqi. Mendoj se do skandalizoheshin, n qoft se do t msonin, nga qeveria shqiptare dhe jo nga shtypi, q Athina pretendon t ket nj numr t paimagjinueshm minoritarsh n Shqipri. Ata shkojn te numri 400 mij, si e kan thn zyrtar t lart t Athins, n nj koh q t gjitha regjistrimet dhe faktet flasin pr nj prezenc shum m t reduktuar, rreth 60 mij. Madje, n ditt tona ky numr sht edhe m i vogl.23
ORGANIZIMI TE SKY TOWER

Ashtu si ushtaraku i gatishmris, q pas dhnies s alarmit e di pozicionin e tij n llogoren e frontit, edhe un, t nesrmen e asaj dite, organizova takimin e krerve t disa shoqatave dhe individve, q e duan shtjen kombtare, n nj bashkbisedim, tek ndrtesa q sht mbiquajtur, Kulla Vodafon. Ndofta, sht e teprt ta them ktu, por kjo lvizje patriotike filloi me zemra t mbushura nga vetmohimi, ndonse nuk kishim asnj financim. Madje, as pr t paguar salln ku do t mblidheshim. Dihet se deti, ku rrzohen shpesh iniciativat e mdha, jan financat. Zemrat e mbushura nga frymzimi i kan xhepat e zbrazura. Por, kjo u zgjidh nga Ladi Kosta, nj djal patriot e idealist. Ai na dha fjaln se salln e mbledhjeve do ta kishim n dispozicion kur t na nevojitej. Dhe kshtu, takimi u la n orn 10.00, ku erdhn m shum njerz se sa kishim parashikuar. Madje, kishin ardhur edhe ata drejtues, t cilt nj dit m par, gjat njoftimit me telefon, m kishin shprehur ndonj paqartsi. Duke m krkuar falje pr hezitimin momental, ata zun vend bashk me kolegt e tjer, q mezi kishin pritur rastin e nj bashkbisedimi pr shtjen kombtare. Midis t pranishmve ishin: prfaqsues t ushtarakve t liruar, ku ndihmes t madhe dhan koloneli n lirim Pllumb Zaimi, Kadri Muka, Novruz Sako, gjeneral Aliko Laze, Petrit
23
N. Dragoj, Shqiptart dhe grekt..., f. 467
50
Nuri Dragoj
51
Belliu, prof. Prparim Laze, Spasse Thanasi, Xhevdet Shehu, djemt e A. K, Endrit Shabani, Gert Peshkpia etj. Kur po zinim vendet tona n presidium, duke par kt pjesmarrje, un mendova se t gjith ata, t njohurit apo t panjohurit e mi, nuk erdhn aty rastsisht pas nj ftese me telefon. Por, ata kishin qen aty prapa ports, prej vitesh e dekadash, duke pritur kt ast. Ajo zile telefoni q i ftonte, u ishte dukur si nj kmban q e prisnin prej kohsh. Ishte nj kmban bashkimi. Gjat ktij bashkbisedimi, n fjaln time hyrse un shpjegova alarmin q trumbetonte koha dhe domosdoshmrin e kundrprgjigjes emergjente, pr t shmangur katastrofn. Midis t tjerave, thash se, vetdeklarimi i detyruar i kombsis dhe i besimit fetar, si element prbrs t gjendjes civile t shtetasve, si dhe praktika e ndjekur me ndryshimin e kombsis, jan n kundrshtim t hapur me praktikat demokratike, t aplikuara deri sot, n Shqipri dhe n shum vende t qytetruara, ku duam t integrohemi. Nuk prputhen as me krkesat e Konvents Kuadr t Kshillit t Europs, pr Mbrojtjen e Minoriteteve, ku vihet n dukje se prkatsia kombtare e nj individi bazohet vetm mbi t dhna objektive dhe jo mbi vetdeklarime subjektive Pastaj, ia dhash fjaln zotit Spahiu, i cili, prve t tjerave, shtjelloi n mnyr juridike traumn q na kanosej si komb. N kt takim, foln intelektual t nderuar e drejtues t shoqatave, midis t cilve, ushtarakt n lirim, gjenerali Aliko Laze, koleneli Pllumb Zaimi e Irfan Lulo, pedagogu Lirim Muho nga Fieri etj. N fund, mikrofonin e morn edhe t pranishm t tjer, q shprehn gadishmrin e tyre pr mbshtetjen e lvizjes s inicuar nga AK. Si rezultat i ktij konsultimi, doli si domosdoshmri mbledhja e nj forumi m t zgjeruar, ku t prfshiheshin edhe figura intelektualsh, shkrimtarsh e politikansh, sipas ndjeshmris q ata reflektonin ndaj gjms s shkombtarizimit. Takimin e radhs e lam pas disa ditsh, tek hotel Tirana International.
MOTRAT BINJAKE ME DY KOMBSI

Te hotel Tirana International arrita pak m hert dhe u ula pr t pir nj kafe. Meq isha me shpin nga banaku, kur ktheva kokn pr t thirrur kamarierin, vura re se dikush po m shikonte me vrejtje. Ishte nj burr q pat kaluar t pesdhjetat. N tavolin ndodhej dhe nj bashkmoshatar i tij, me mustaqe t krehura bukur, fytyr okollat, q i hidhte syt sa andej ktej. N fillim mu duk si nj qytetar i njohur grek. Madje, po kujtohesha se ku mund ta kisha par, por kujtesa nuk ma sillte t qart kt imazh. Dika m erdhi ndrmend, n mnyr t turbullt dhe u kujtova se, n vitin 1993, kur pr arsye ekonomike kisha emigruar n Kallamat t Greqis, isha ndeshur pikrisht me kt njeri. Ndofta n momentin, kur policia na kishte kapur, edhe pse ishim me dokumente, dhe na kishte mbyllur n dhomn e izolimit. Ishim 52 vet n nj qeli t vogl, ku mezi merrnim frym. Ky ishte pikrisht nj punonjs i policis s rajonit t Kallamats, i cili pasi dgjoi se brenda po bhej zhurm, hapi dritaren e vogl t qelis dhe n mnyr brutale tha n greqisht: Allvanos, kace kala!(Shqiptar, rrini urt!). Ne i krkuam t na nxirrnin q andej, sepse po na merrej fryma. Madje disave u ra t fikt. I tham policit t na sillte ndonj got uj, por ai u prgjigj: Nuk ju gjen gj, jeni rac e keqe!. Kjo
52
Nuri Dragoj
53
ishte nj fyerje e rnd, por ne nuk mund t thoshim asgj, sepse n ato momente t vshtira, fati na kishte fyer edhe m rnd, duke na detyruar t shkonim n rrugt e kurbetit. Kishim udhtuar n baz t rregullave, me viz t ambasads greke. Kishte prej nesh q pat hyr n shtetin fqinj n kmb, nga malet, pasi viza 3 mujore nuk mund t merrej pa, t paktn, 100 mij dhrahmi. Disa prej nesh policia i mori gjat kohs q punonim n parcelat e fermerve grek, t tjer n shesh a rrug n pritje t ndonj afendikoi pr pun, dhe na nisn drejt rajonit t policis. Ishim mbuluar nga djerst dhe nuk flisnim dot as me njritjetrin. Nj nga emigrantt e burgosur n kt dhom - qeli, nuk po duronte dot m dhe nisi ti gjuante ports me shkelma, por askush nuk prgjigjej nga jasht. Pastaj, dy polic e hapn portn dhe n syt tan e goditn me grushta t riun, q krkonte t dilte. Pastaj, e shtrin pr tok dhe e goditn me shkelma n trup e kok. E gjakosn dhe njri prej nesh grisi kmishn, pr ti lidhur plagt q i rridhnin gjak. Pas gjysm ore, kur disave prej nesh u kishte rn t fikt, ai q i thoshin punonjs i policis, hapi dern dhe na tha: Do t dalin vetm ata q jan vorioepirot! Ju t tjert do kalbeni n burg. Njri prej nesh pohoi, se ishte vrtet vorioepirot. E pyetn pr emrin, mbiemrin, krahinn ku kishte lindur dhe i krkuan pasaportn. Dhe pasi u bindn, e nxorrn jasht. Pas gjysm ore, pyetn prsri: A ka ndonj vorioepirot tjetr? Kt radh u ngritn shum duar. N kmbim t liris, ata ishin detyruar t hiqeshin si t till. Mjaft prej tyre e kishin ndrruar emrin e mbiemrin n Shqipri dhe kishin marr pasaporta me emrin e ri. T tjer ishin me pasaportat e tyre, ku shnohej emri mysliman apo katolik. I nxorrn me radh dhe i morn n pyetje. Por, kur u krkuan pasaportat, disa prej nesh nuk ua dhan, sepse ishin shqiptar dhe jo minoritar grek, apo vorioepirot, si i quanin ata. Kjo identifikohej leht nga emri, mbiemri dhe t dhnat e tjera t letrnjoftimit. Kshtu q i kthyen prsri n qeli, duke i goditur me shkelma. Kto po sillja ndr mend, atje n lokal, kur kamarieri m solli kafen. Ai qndroi nj ast n kmb dhe m tha: E ke t paguar nga ai zotria atje, duke br me shenj nga personi q ishte ulur
pran burrit q m ngjasonte me policin grek. Mu duk sikur lshoi nj buzqeshje t shtir. Mu neverit vetja. N ast doja t kthehesha nga tryeza e tia hidhja kafen n fytyr. Por u prmbajta pr shkak t faktit, se n at tryez ndodhej edhe nj vajz. Ishte nj bionde e bukur me flokt kaurrela. Prve ksaj, n nj lokal t till luksoz, askush nuk do t ma falte nj skandal t till. M mundonte dhe mendimi se mbase ngjasonte me dik. Isha me kurriz dhe n kohn kur tjetri priste t ktheja kokn pr ta falenderuar, un menjher futa dorn n xhep pr t paguar kafen, me dshirn pr t ikur pa e pir at filxhan. Por dikush m preku tek supet. Ishte personi q ishte ulur me t. - O Nuri, pse nuk m flet? Akoma m mban mri pr provimin e latinishtes? - m tha. E pash me kujdes dhe u kujtova, q ai ishte nj student i viteve t Fakultetit, moshatari im. Kishim qen bashk n nj bank, kur dham provimin e latinishtes. I vetmi provim q u b me shkrim. Nexhmedini, t cilit ne i thoshim Nexhi, nuk ishte prgatitur mir dhe m pyeste pr do gj, duke m ln pa zhvilluar tezn e provimit. Detyrohesha ti prgjigjesha pyetjes s tij, pasi nuk m linte t qet. Pedagogu, vuri re q un komunikoja me t dhe m nxori jasht nga provimi, duke m quajtur fajtor. Dil jasht, - tha ashpr profesori, - nuk merret provimi me kopjo. Nexhi mori not t mir, ndrsa un u detyrova ta jap provimin n vjesht. U mrzita me t dhe pr ca koh mbajtm mri. Kishin kaluar mbi 30 vjet q nuk ishim par dhe kjo histori ishte harruar. Bashk me historin, un kisha harruar edhe fytyrn e shokut, i cili ishte burrruar, shndoshur shum dhe tjetrsuar. - M fal Nexhi, i thash nuk t njoha fare, ndrsa shoku yt i tavolins me ngjason me nj grek. Ai qeshi me t madhe, duke m thn: sht Bardhi, vllai im. Ka ardhur dje nga Australia, pas 15 vitesh larguar. Vura re se n tavolinn e tyre, u ul edhe nj bionde tjetr. Ishin rreth t dyzetave, gati t njjta, si dy pika uji. - Eja n tryezn ton t t njoh dhe me gruan time t re, tha shoku i shkolls.
54
Nuri Dragoj
55
Un u ngrita dhe shkova pas tij. Ai m prezantoi me t vllan, pastaj u kthye nga vajzat. - Kjo sht gruaja ime. sht greke shtoi pas pak. Ndrkoh, un i kisha dhn dorn asaj dhe u drejtova nga tjetra. - Ndrsa kjo sht motra e saj binjake, por shqiptare - vijoi Nexhi, duke buzqeshur. - E uditshme - i thash dhe u bra kureshtar. Si qndron kjo pun kshtu? Si mund t jen dy motra binjake, me dy kombsi t ndryshme? Njra prej tyre, shqiptarja, m tregoi pa t keq. - Motra ime e ka ndrruar kombsin. Ka mundur t gjej nj dokument t sajuar me an t gjendjes civile. Ndrsa un, nuk kam nevoj ta ndrroj kombsin. Ose m mir t them, nuk m ka shkuar n mend nj gj e till. Prindrit i kam shqiptar dhe pr kt jam krenare. - Mos vall motra jote ka lindur me baba tjetr? bra shaka un, pavarsisht nga fakti se ato ishin dy binjake dhe kishin lindur n nj dit, madje n nj or. Pastaj, u drejtova nga grekja duke e pyetur: - Kseris Elenika? - Dhen ksero kala elenika, - tha ajo buzagas dhe shtoi. - Di vetm ca fjal, por do t msoj shpejt. - Asnj fjal nuk di, - ndrhyri Nexhi. - M shum di un, pasi kam qen 4 vjet emigrant n Patra, sesa kjo q pretendon t jet greke. Grekja buzqeshi por nuk foli. - Isha e detyruar ta ndrroja kombsin, pasi po mbush 45 vje dhe n Shqipri nuk prfitoj pension vjetrsie n pun shtoi grekja. Kam shum vite pa pun e pa siguracione. - Dukeni m e re komplimentova un. Ajo u knaq dhe lshoi nj buzqeshje t mbl, duke vijuar. Kshtu kemi racn. Ngjajm nga babi. Un u ula dhe pr nj ast ra heshtja. Por Nexhi e mori shum shpejt n dor situatn dhe u tha dy biondeve pr mua: Ky sht kurnac. N provimin e latinishtes nuk m linte t kopjoja, kursente dhe fjalt dhe pr kt u penalizua. Profesori e nxorri jasht. Duket se profesori e ndjente nevojn e
solidaritetit, jo si ky frikacak. E pa q sm ndihmonte dhe e nxorri jasht tha ai dhe qeshte me t madhe. - Ti mos u kurse ia priti kunata ndihmoje, tregoju solidar. Nexhi e kapi shakan e saj dhe mu drejtua: Nse do t m kopjosh mua n jet, t t kthej dhe shprblimin pr shqetsimin q t krijova me latinishten, mund t lidh me kunatn time, me kusht q ta marrsh pr grua. Por, duhet t lsh pak mjekr dhe mustaqe, si puna ime, q t dukesh si filozof grek i antikitetit! - Faleminderit i thash, por nse l mjekr, un dukem si i burgosur. Mbi t gjitha jam i martuar dhe me fmij. - Ju myslimant merrni nga 6 gra, tha kunata, pr t vazhduar shakan e saj. - Ndrsa ne grekt lejohemi nga kisha vetm 3 her t vem kuror para priftit ndrhyri e motra dhe t gjith qeshm. Pas pak un pash orn dhe u ngrita. - U knaqa shum q u takuam - i thash Nexhit, duke i dhn dorn. - Mirupafshim, shtoi tjetri. Nesr do t nisemi pr n Greqi. Ndoshta do t takohemi ndonj dit tjetr, - shtoi pas pak ai. Mbase nga tetori. U prqafova me Nexhin, u dhash dorn dhe t tjerve dhe dola. Kur shkova n sall pr t filluar mbledhjen, m mbeti n mend rasti i uditshm i dy motrave binjake, me dy kombsi t ndryshme.
56
Nuri Dragoj
57
TE HOTEL TIRANA INTERNATIONAL

Takimi i dats 5 mars 2011, te Hotel Tirana, ishte n kohn e duhur. Aty morn pjes qindra vet. Ishte ftuar edhe themeluesi i partis republikane, Sabri Godo, i cili shprehu gatishmrin e tij pr t kontribuar n nj aksion t prmasave mbarkombtare. N kt takim, un thash, se Shqipria duhet t msoj nga Zvicra, e cila pr gjrat madhore pyet popullin e vet. Populli di m shum se cilido zyrtar, sado i ditur qoft ai. Ndaj mendoj, se hapi i par q do t marrim, sht trheqja e mendimit qytetar, me an t nj peticioni t madh, i cili pasi t arrij numrin e nevojshm, do tu drejtohet institucioneve t larta t vendit, Parlamentit t Shqipris, Presidentit, Kryeministrit, Kryetares s Kuvendit, Gjykats Kushtetuese, Bashkimit Europian, pr dijeni Trupit Diplomatik t akredituar n Tiran. Me an t ktij peticioni do t krkohet anulimi i Ligjit t Gjendjes Civile, i cili favorizon ndrrimin e kombsis nga shqiptare n t huaj, kryesisht greke, si dhe mosaplikimin e ktij formulari pr regjistrimin e popullsis, ku krkohet deklarimi i etnis dhe fes. T gjith jemi njohur me faktin q ka evidentuar Kshilli i Lart i Drejtsis, sipas t cilit, gjykatat shqiptare kan pranuar nj numr t lart krkesash pr ndrrimin e kombsis s shtetasve shqiptar. Vetm n Gjykatn e Faktit t Gjirokastrs, jan rreth
1600 raste t ndrrimit t kombsis, ndrkoh q edhe n gjykatat e tjera t rretheve jugore, ky numr sht shum i lart. Evidentimi i ktyre rasteve, ka nxjerr n pah nevojn e krkess pr rishikimin e Ligjit pr Gjendjen Civile, i miratuar n Shqipri pak vite m par. Gjat atij takimi, Kreshnik Spahiu, prve t tjerave, parashtroi t gjitha pengesat politike, rrugt e kaprcimit t tyre si dhe alternativat e mundshme ligjore, me t cilat mund t na kundrviheshin, si edhe zgjidhjet tona, pr do rast e situat q mund t na paraqitej. Nga ana e tij, Sabri Godo, duke vn gishtin mbi plag, theksoi se kjo hemorragji e rnd kishte n themelin e vet dinakrin, ndrkoh q ajo shfrytzonte varfrin dhe skamjen e shqiptarve. Ata q e kan ndrruar kombsin e kan br kt nga varfria, pr t prfituar 300 euro n muaj tha Godo. M tej vijoi, duke shtuar me nj shaka t dhimbshme edhe frazn: Ka rrezik q, edhe mua, po t m jepnin 300 euro, mund ta bja kt gabim. Megjithat, duke folur pr iniciativn e re pr mbledhjen e 20 mij firmave, Godo u shpreh: Edhe ne, nj grup intelektualsh, po bjm nje letr kundr ktij regjistrimi. Por, nse ju do ta realizoni me sukses kt aksion kombtar, athere do t hyni n histori si shptimtart e ktij coptimi t ri t Shqipris. Midis t tjerve, gjat takimit, foln dhe personalitete t jets politike e sociale, t cilt theksuan se duhej vepruar shpejt, pr t fituar kohn e humbur dhe pr t organizuar minn me sahat, q i kishin vn kombit ton n shekullin e ri, me an t teoremave false t integrimit global. Aksioni pr firmat u mor prsipr nga nj grup intelektualsh, t cilit iu bashkangjitn vullnetarisht qindra aktivist e dashamirs t kauzs s saj.
58
Nuri Dragoj
59
TAKIMI I TRET ME ANN

Me Ann u takova srish t dieln. Fillimisht i dhash materialet me shnimet e saj, duke e prgzuar pr vullnetin e treguar. Kt radh, Ana kishte ardhur vetm. Natasha nuk ndodhej n Tiran, pasi kishte ikur pr nj udhtim turistik me t shoqin n Franc. Ndrsa Ana, dukej se gjat asaj jave, kishte shfletuar shum. Syt i kishte t buhavitur nga lodhja. - M duhet ta mbaroj shpejt tha pasi muajin tjetr do merrem me przgjedhjen prfundimtare t materialit. Pastaj nisi t m tregonte burimet q kishte lexuar, duke hyr direkt n tem me fletoren tjetr t shnimeve prpara: Nj fush tjetr, q na ndihmon pr t gjykuar mbi problemin e prkatsis etnike t epirotve sht edhe onomastika. Kt shtje, e ka trajtuar arkeologu shqiptar Hasan Ceka, i cili ka arritur n prfundimin se epirott ishin t nj etnosi me ilirt. T tjer autor, si Nilson, pohojn se nga mbishkrimet e zbuluara n Dodon, rezultojn mbi 50 emra me origjin ilire, n teatrin e Butrintit jan gjetur 40 emra ilir. Pas pak ajo e ndrpreu leximin duke m thn: mos u mrzitt nga kto gjra? - Jo, i thash, por me sa duket shnimet e tua do ti marr prsri me vete dhe do ti lexoj kur t jem i qet.
-Natyrisht, - tha ajo nuk mund t rrim gjith ditn duke lexuar historin. Dhe m zgjati prsri shnimet e saj. Aty ke dhe emrin tim ilir, - shtoi ajo duke qeshur. Pas ksaj biseduam nj cop her pr angazhimet turistike t Natashs dhe m n fund u ndam. Kur vajta pasdite n shtpi, u qetsova pak dhe nisa t lexoj shnimet e Ans, ku shkruhej: Shpesh grekt, n prpjekjet e tyre pr shuarjen e kombit shqiptar, luajn me faktin e prdorimit t gjuhs greke n shkrim. Dihet q deri n shek. III p.e.s., shkrimi bhej n greqisht dhe m von n latinisht. Si popujt e tjer, jo grek, t Ballkanit edhe ilirt, kan prdorur n mbishkrimet e monedhat e tyre shkronja t gjuhs greke e latine. N qoft se sot, mbi gjith truallin e ilirve ndeshim vetm mbishkrime greke e latine, kjo nuk do t thot se ilirt u helenizuan dhe m von u romanizuan. Prkundrazi, provohet ekzistenca e tyre si nj komb i veant. Straboni i trajton nj pjes t epirotve si dy gjuhsh (biling), duke nnkuptuar n kt mnyr se epirott flisnin si ilirishten, ashtu edhe greqishten.24 Epiri mori formn e shtetit me krijimin e nj organizmi shtetror t gjer, q mori emrin Lidhja e Molosve, e cila prfshinte edhe popullsi t tjera epirote, nn hegjemonin e fisit q i jepte emrin bashksis. Kjo prbn fazn e par t krijimit t shtetit federativ t Epirit.25 Dhe tashm dihet mir q molost ishin ilir. Por nuk duhet harruar q Epiri ka kaluar tri faza. Me zgjerimin e lidhjes dhe futjen e saj nn ndikimin maqedon, prfshirjen n t t Tesprotve, n kohn e sundimit t Aleksandrit Molos, oi n krijimin e nj forme t re shtetrore, me karakter federativ dhe prmbajtje kushtetuese, ku gjith pjesmarrsit kishin t drejta t barabarta. Ajo u quajt Aleanca e Epirotve.26
24
MalteBrun, Precis de la geographie universale, 1810-1829, Paris 1833 Fjalori Enciklopedik Shqiptar, f. 606. 26 Po aty
25
60
Nuri Dragoj
61
Ndrsa etapa e tret e konsolidimit t shtetit ilir, i takon kohs s qeverisjes s Pirros. Popullimi i Epirit nga shqiptart n mijvjear provohet me monedhat e prera n mesin e shek. II p.e.s., n mbishkrimet e disa varreve t zbuluara n Durrs, n Tesali, Maqedoni e gjetk. Karakteristik ilir, mund t konsiderojm emrin Annia, i cili haset n disa forma si Annai, Annaius etj. N mbishkrimet e Dodons dhe n Dalmati e hasim Anna. Jan t shumt autort q kt emr e konsiderojn ilir. T till konsiderojn dhe emrin Genth, zbuluar n mbishkrimet e teatrit t Butrintit.27 Genth, sht br emr mjaft i njohur edhe pr faktin se kshtu sht quajtur mbreti ilir i Adrianve. Ai gjendet i gdhendur edhe n monedhn q e ka prer ai vet.28 Autor t tjer jan t mendimit se ky emr sht gjetur dhe n vende t tjera, madje dhe n gurt e varreve dhe n monedhat e Dyrrahit.29 Sipas nj materiali shkencor pr Epirin, t hedhur n internet, tregohet se si gjeografi danez, Malte Brun, autor i njrs nga veprat gjeografike m me autoritet t shek. XIX, q prfundoi s botuari pas vdekjes s tij, n analizn e vet mbi gjeografin e Strabonit thot: Etolia dhe Akarnania konsideroheshin nga grekt gjysmbarbar. Prsa i prket Epirit, t gjith autort grek t lashtsis e prjashtojn nga Greqia. Ai sht prshkruar nga Straboni me Ilirin dhe Maqedonin. Fiset kryesore t tij ishin Kaonia, Thesprotia, Molosia. Straboni dhe Plutarku pohojn, se epirott flasin nj gjuh t veant dhe kjo gjuh sht e njjt me at maqedonase. Me sa duket, gjuha shqipe rrjedh prej saj.30 Edhe Pukvili, kur flet pr Akarnanin dhe Etolin, thekson
se: ... kto vende quheshin Shqipri dhe banort e saj quheshin shqiptar.31 Ch. Brouchneri, gjeograf i mbretit t Anglis, n librin e tij Fjalor gjeografik, Venedik, 1770, shkruan: Shqipria sht nj provinc e Turqis Evropiane, q kufizohet n Veri me Bosnjn dhe Dalmacin, n Jug me Livadhjan, n Lindje me Thesalin dhe Maqedonin. Po ashtu, historiani Teodor Momsen, n veprn e tij monumentale, Historia e Roms s Lasht, i quan ... trimat epirot, shqiptar t lashtsis.
SHTYHET AFATI I REGJISTRIMIT

M dat 28 shkurt 2011, Ministri i Inovacionit dhe Teknologjis, Genc Pollo, deklaroi se regjistrimi i popullsis do t shtyhet pr n muajin tetor, ose nntor t ktij viti, pa sqaruar nse deklarimi etnik dhe fetar do t hiqej apo jo nga formulari. Ai deklaroi se: Ne nuk jemi pr shtyrje t afatit, por pr regjistrim t popullsis, sa m par t jet e mundur, Ndofta kjo shtyrje e afatit kohor t regjistrimit t popullsis, erdhi edhe pr shkak t zgjedhjeve lokale t Shqipris, n mnyr q politikant ti jepnin koh vetes pr t vepruar. Zhvillimet e mvonshme vrtetuan se ishte pikrisht, kshtu.
Peticioni Peticioni, mbi at letr t formatit A3, me 1200 fjal t hedhura mbi t dhe me 648 grma t shkruara n gjuhn e Naim Frashrit dhe Petro Nini Luarasit, krkonte vmendjen e politiks. Mbi at
31
27
Selim Islami, Premjet monetare t Shkodrs, Lisit dhe Genthit, n Studime Historike nr. 3, viti 1966 fq. 20 28 Hasan Ceka, Elementi ilir n qytetet Dyrrahium dhe Apollonia, Buletini i Shkencave Shoqrore, nr. 3 dhe 4, Viti 1959 f. 136 29 Vangjel Toi, Mbishkrime e relieve nga nekropoli i Dyrrahit, n Buletini i Shkencave Shoqrore, Nr. 2, viti 1962, f.. 129 30 M. Brun, Precis de la geographie universale...
Pouqueville, Udhtime n More, n Konstandinopoj, n Shqipri dhe n vende tjera t Perandoris Osmane gjat viteve 1798, 1799-1800 dhe 1801, Paris, 1805 (marr nga interneti)
62
Nuri Dragoj
63
peticion qndronin zemrat e miliona shqiptarve, me nj shigjet ngulur brenda tyre nga historia, e cila pikonte gjak n do or t dits. Deri ather, bota kishte njohur ciklone e tsuname, ndrsa Shqipria trmete t prbindshme e prmbysje diktaturash, por at shigjet t krimit ndrkombtar nuk e kishte shkulur dot. Breza t tr njerzor dhe njerz t moshave e profesioneve t ndryshme, kishin jetuar me tronditjen e ksaj shigjete t ngulur, e n fund kishin vdekur me pengun e pamundsis pr t lehtsuar sadopak dhimbjen e kombit q gulonte, qysh nga viti 1913. Por, n kt or t universit ton, Shqipris po prpiqeshin ti ngulnin pas shpine edhe nj shpat pabesie, pikrisht disa nga niprit e qarqeve greke, duke i vn n gjum politikant shqiptar, pikrisht me nj dhurat q ndryshonte nga njri deputet tek tjetri. N thelb, do dhurat q kishin marr nga grekt, n kmbim t ligjit t kombsis, mbante brenda Kalin e ri t Trojs. Pr kt arsye, nprmjet ktij peticioni si dhe krkesave drejtuar Gjykats Kushtetuese, ne krkonim anulimin e Ligjit t Gjendjes Civile, q favorizon ndrrimin e kombsis dhe shpalljen si t paligjshm t formularit t regjistrimit me vetdeklarim etnie dhe feje. Ligji i Gjendjes Civile, q krkohet t anulohet, favorizon ndrrimin e kombsis nga shqiptare n t huaj, kryesisht greke. Ndrsa, mosaplikimi i ktij formulari pr regjistrimin e popullsis, ku krkohet deklarimi i etnis dhe fes, synon t pengoj shtimin n mnyr artificiale t numrit t minoritarve. Qllimi i ktij peticioni ishte i thjesht: pasi t arriheshin 20 mij firma, ai do tu drejtohej institucioneve t larta t vendit, Kuvendit t Shqipris, Presidentit, Kryeministrit, mbase dhe disa institucioneve ndrkombtare.
TET FMIJ, 8 NNA T NDRYSHME

Kriza greke kishte detyruar shum emigrant shqiptar, q t mendonin pr kthimin n atdhe. Natyrisht, pasi kishin br nj far ekonomie, nprmjet puns s ndershme. Njrin prej tyre, Hilmiun, t cilin e kam pasur shok t shkolls s mesme, e takova nj dit te nj nga rrugicat e Bllokut. Po krkonte ndonj lokal me qira, ose pr ta bler me lek n dor. - Dua t kthehem dhe t punoj ktu, bashk me vllezrit m tha, duke m krkuar q ti bja ndonj rekomandim. E dija q ata ishin 8 fmij dhe t gjith kishin emigruar n Greqi. Un i dhash disa mendime, aq sa dija pr at zon. Por e kshillova t mos ngutej. Ta studionte me kujdes terrenin. Gjat shoqrimit q po i bja, duke shetitur n kmb, vura re se ai kishte nj lloj dyshimi dhe trazimi. Dhe kur u ulm pr t pir kafe, m tregoi. - Ktu e kemi problem edhe me dokumentet, sepse ne, t gjith si fmij, motra dhe vllezr, kemi ndrruar emrat dhe mbiemrat. - Po mbiemrat prse i keni ndrruar? e pyeta, megjithse e dija q grekt nuk toleronin asnj grm, q mund t linte dyshime pr fen myslimane. - Jo vetm aq shtoi ai por ne kemi ndrruar edhe emrin e nns, ndonj dhe t babait, secili sipas rastit dhe specifiks s vet.
64
Nuri Dragoj
65
- Si kini mundur t ndrroni edhe emrat e prindrve? - Jemi 8 fmij t nj gjaku, me nj nn dhe nj baba. Por n dokumente figurojm me 8 nna t ndryshme e nuk di sa baballar. - Si ka mundsi? u udita un. - Secili ka punuar me kokn e vet, pr t zgjidhur hallet e momentit. Tani na duhet t bjm t tet gjyqe. Mbase na duhet t paguajm dhe nj ant me lek, pr t ndrtuar prsri familjen ton natyrale. Por problemi m i madh sht me fmijt tan shtoi ai. Un nuk fola, ndrsa ai ndezi nj cigare. Zgjati paketn nga un. Edhe pse nuk e pi, e mora cigaren dhe e vura n buz. - M mir t mos kishim ikur fare. Do kishim punuar ktej si t gjith shokt e tjer, por t paktn nuk do t tallej njeri me identitetin e familjes son. - Kjo u ndodhi shum njerzve e qetsova un, - ishte nj traum e rnd familjare e kombtare. Ai tundi kokn, por dukej se e kishte mendjen diku tjetr. - E di far m ndodhi, kur mu aksidentua vllai i madh, n Australi? - m pyeti ai. - Jo thash un. N fakt nuk e dija q vllai i madh, i qe aksidentuar dhe as nuk e dija q ai kish shkuar n Australi. - Petriti, q atje i thoshin Petro, shkoi nga Greqia n Australi, pr nj pun t pronarit t vet. Por atje, bri nj aksident automobilistik. Dhe u shtrua n koma. Ndrsa ne nuk na linin t shkonim, se nuk figuronim gjkundi, si vllezrit e tij. - Si sht tani vllai? - e pyeta un. - Gjall shtoi ai ecn npr rrug me nj karroc invalidsh. Kur thirri kamarierin q t paguanim, tha dhe fjalin e fundit - Babai yn natyral quhej Patriot, ndrsa, n dokumente, babai im quhet Pavllo. Kurse, emrat e nnave, dikush e ka vn Maria, tjetri Katerina, motra Anastasi e kshtu me radh. Duan t vijn djemt n Shqipri. Njeri sht mjek kirurg, tjetri stomatolog. Ata m kan baba, po me emrin grek, Thanas. Hajde tani t merrem me gjyqe. Ndaj them q kjo sht pr t qeshur dhe pr t qar prfundoi ai.
PRPLASJA N KOR
Kalendari shnonte datn 18 mars 2011. N Kor binte shi. Bora kishte mbaruar dhe mbetjet e saj dukeshin vetm n majat e kodrave, si flamuj t bardh, q krkonin armpushim. Por ne kishim ardhur pr luft. Pikrisht pr tu shpallur luft kuedrave, q manipulonin historin dhe atyre q bekonin shkombtarizimin. Aty - ktu, n fshatin Boboshtic, dukeshin ende gropa t hapura varrezash, ku toks shqiptare i kishin shkulur padrejtsisht trupat e paraardhsve tan. Dhe pikat e shiut ngjanin si lott e njerzve t thjesht, t cilt nuk kishin asnj mundsi pr t ndaluar t keqen. Ndrsa, ulrima e tyre e brendshme gjmonte nga qielli n form bubullimash. I gjith ky dekor i lagur ngjante si prolog i prplasjes. Por ne, pikrisht pr at kishim udhtuar me qindra kilometra, n mnyr q rrken e shirave ta shndrronim n nj dezinfektues ndaj s keqes. N kt mnyr, n Kor, prve prkrahjes s madhe q pati firmosja e peticionit, ne realizuam nj takim t frytshm me qindra qytetar, ku n panel kishim njerz t njohur si, Ylber Merdani, aktoren Zamira Kita etj. Takimi bhej n mjediset e Teatrit Andon Zako ajupi. Kjo panoram mikpritse ndodhi gjat dits, por natn, hijet e shrbtorve t helenizimit t Shqipris, t cilt kishin ardhur me urgjenc me trenat e Mesjets,
66
Nuri Dragoj
67
shfrytzuan errsirn dhe shiun, duke grisur posterat e AK. Natyrisht, ne i kishim parashikuar t gjitha kundrveprimet, prandaj t nesrmen i rivendosm prsri ato. Ne punonim ditn, ndrsa grekomant natn. Ne krkonim tu hapnim syt njerzve, ndrsa ata krkonin t hapnin gropa t tjera n memorien e historis son. Ne krkonim t mbyllnim plagt e kombit, ata krkonin t hapnin varre pr t zhvarrosur civilt dhe pr t varrosur t vrtetn.
GRABITSI I VARREZAVE
Duke ecur me nj jurist nga Kora, pran Teatrit Andon Zako ajupi, pikrisht, prball nj shtylle, ku ishte afishuar nj nekrologji, ai qndroi n mnyr t befasishme. - far ke?- i thash. - Ky sht Fehmiu, m tha ai - djali i nj mikut tim korar, i cili deri n moshn 34 vje, gjysmn e jets e ka kaluar n qytet dhe gjysmn tjetr, n burg. - far ka ktu t uditshme? - e pyeta un. - Historia e tij sht shum e ngatruar dhe e shmtuar, sepse n vitin 1980, kur ishte 17 vje, e kishin kapur duke grabitur varrin e gruas s nj zyrtari t lart t Kors, s cils, prve unazs, i kishte marr edhe 2 dhmb prej floriri, q ia kishte shkulur me pinca. Pr kt grabitje e arrestuan dhe nj jav m von e nxorrn n gjyq, duke e dnuar me 13 vjet. N at koh un isha sekretar i gjyqit. Por n vitin 1990, n kuadrin e disa amnistive t njpasnjshme, duke par dhe qndrimin e tij t mir n burg, m n fund e kishin liruar. Pikrisht, t nesrmen e dits s lirimit, ai erdhi n Tiran dhe dy dit m von vodhi n varrezat e Sharrs, dy persona t sapovarrosur, t cilt i kishin varret pran njri tjetrit. N munges t dhmbve prej floriri ai u kishte marr vetm unazat. Njerit prej tyre i kishte marr edhe varsen e floririt. Dikush
68
Nuri Dragoj
69
e mori vesh gjmn, dhe t pasnesrmen fmijt e t ndjerit u vun n krkim t grabitsit, duke hapur ngado fjal se do ta vrisnin n vend. Kshtu, pes dit m von, u hap lajmi q Fehmiu ishte arratisur. Q athere nuk e kam par m prfundoi juristi. Ksisoj, 21 vjet m von, ata u takuan, prball nj nekrologjie tek teatri i Kors. Fehmiu kishte veshur nj kostum t firms Arkani dhe n qaf mbante dy - tri zinxhir prej floriri. - Akoma nuk ke hequr dor nga t vdekurit? - e pyeti direkt juristi. - Dikush vjedh t vdekurit dhe dikush rrjep t gjallt - ia ktheu Fehmiu, duke na ftuar pr nj kafe. Un pash nga juristi. Si duket, pr shkak t lidhjeve q kishte pasur dikur me baban e tij, ai pranoi. Ndofta edhe nga kureshtja q kishte pr t msuar se kishte ndodhur me t n kto 20 vjet. Ose thjesht pr t m prezantuar mua nj njeri, i cili, atij i dukej interesant. - Kam ardhur pr t takuar motrn. Ka qen e smur tha Fehmiu, pasi u rehatuam n nj nga kafenet aty pran. Pas pak shtoi: Do t qndroj vetm 20 dit. Pasi porositm kafen, shoqruar me nj shishe uj pa gaz, juristi e pyeti pr historin e tij dhe ai filloi. -Jetoj n Norvegji. Deri tani kam ndrruar 11 shtete, me 11 emra dhe pasaporta t ndryshme. Kshtu kam shetitur gjith Europn, duke prfshir edhe Amerikn, Argjentinn e Kanadan. Vetm n Kin nuk kam shkuar, sepse nuk ka varreza, ngaq t vdekurit i djegin shtoi pas pak, duke qeshur. - Si i ke siguruar tr kto pasaporta t huaja? e pyeti juristi. - Me para n dor shtoi ai. do pasaport e blej 1. 000 dollar. Jan kryesisht pasaportat e njerzve q kan vdekur, por mua m duhen momentalisht, vetm pr tia treguar policis, kur qllon q m ndalojn. - A t kan kuptuar ndonjher q mashtron? - ndrhyra un. - Deri tani kan dyshuar 11 her dhe kjo sht pasaporta e 12 q mbaj n xhep - tha ai, sikur fliste pr nj ngjarje rutin, duke m treguar nj letrnjoftimi norvegjeze, s cils i kishte montuar foton e vet t derdhur si n origjinal. - Si ke mundur t hedhsh foton n kt mnyr? - pyeta me habi.
- Shkenca e falsifikimit ka avancuar shum por dhe tenkika e zbulimit nuk qndron pas tha grabitsi i varreve qetsisht. - Dhe far ndodh kur t kapin? e pyeta srish. - M kthejn mbrapsht dhe m shoqrojn me polic deri n Rinas. Pastaj, t nesrmen, un nisem me skaf drejt Italis. Dhe gjithka fillon nga e para. - Me se ke jetuar gjith kto vite? - i tha juristi, t shoh q mbahesh mir. Tjetri, pshertiu dhe njkohsisht qeshi. - Do t them t vrtetn shtoi pas pak, duke par diku n kndin e djatht t lokalit. N Shqipri u burgosa q n moshn 17 - vjeare dhe nuk pata koh t msoja ndonj zanat. Ti ishe sekretar gjyqi n at koh dhe e di mir, se dnimi im ishte m i rnd se duhej. - Prkundrazi - ndrhyri juristi, dnimi ishte m i leht, sepse Kodi Penal parashikonte deri n 20 vjet burg. - Nejse buzqeshi leht Fehmiu, - gjat 10 viteve t burgut msova 3 gjuht kryesore t bots. Kshtu q komunikoj lirshm kudo q shkoj. - far zanati msove jasht shtetit? e pyeta. Ai afroi fytyrn akoma m pran dhe tha: Vjedh t vdekurit! - Akoma me kto pun merresh, mor hajvan? - u udit juristi. - Dua t ha buk tha tjetri. sht koh krize. Hapsirat n t gjith botn po ngushtohen. - Po si i vjedh? u bra kureshtar un. - I hap varret, pes gjasht dit pas varrimit, kur vmendja e familjarve sht m e vogl. Bashkpunoj me nj iraken dhe pasurin e ndajm bashk. Me sa duket, un e shpreha udin, apo interesimin tim n mnyr t hapur. Ai e ndjeu nj gj t till dhe e pa t udhs t m jepte edhe m shum sqarime pr profesionin e tij. - Nuk bj ndonj krim t madh shtoi pas pak. Kam lexuar n nj roman t Dikensit, n anglisht, se nj hajdut varrezash, gjat gjykimit t tij, tha: Un vjedh t vdekurit dhe jo t gjallt. Floririn e groposur ua kthej juve, q ta prdorni n botn e t gjallve. Dhe kjo sht e vrtet. Edhe un, nuk po vras njeri. Vetm po marr floririn e groposur, pr ta risjell tek bota e siprme.
70
Nuri Dragoj
71
- Prandaj ke tre varse floriri n qaf - e ngacmoi juristi. Ai uli pak kokn, aq sa e lejonte qafa e tij e trash dhe duke i prekur varset e floririt, vazhdoi. - Kt e kam marr n nj varrez luksoze n Suedi. Kt tjetrn, n varrin e nj zonje. Me siguri kan qen me emr. Ndrsa kt varsen e trash ia mora nj pronari australian, q kishte nj ferm lopsh, ku un u punsova pr rreth dy muaj. Jetonte i vetm dhe thoshin se nuk kishte pasardhs. Aty vuajta vrtet, se ai ishte varrosur me sy hapur. Ose kishte marr kt pamje pas varrimit, nuk mund ta shpjegoj dot, se si kishte ndodhur. Por m dukej, sikur me ato sy po m shihte se po bja. Prandaj, nj dor ia vura tek syt, q t mos m shihte dhe tjetrn e prdora pr ti hequr varsen. - Po kostumin kujt ia ke zhvatur e pyeti prap juristi, i cili dukej i bindur, se ai edhe orapet i kishte t vjedhura. - Ma ka dhuruar nj stilist n Adelajde t Spanjs. I shkreti vrau veten dy muaj m pas, pasi zbuloi se e shoqja e tradhtonte me nj futbollist. - Guxon q ta quash pun kt q po bn? shtova i hutuar. - Po tha natyrshm ai. sht nj lloj pune, si gjith punt e tjera n t zez. Dhe nse puna t ecn, siguron jetn m lehtsisht. Por ka riskun brenda. Kt mos harro. Madje, n Perndim sht e pamundur t veprosh npr qytete, sepse varrezat jan t ruajtura me elektronik. Kshtu q, e kam m t leht t veproj npr periferi dhe fshatra. - N Shqipri e ke ushtruar m kt profesion? ndrhyri juristi. - Natyrisht. I kam shetitur t gjitha varrezat e Shqipris, por ktu fitimi sht i pakt. Gjat periudhs s fundit kam hapur thuajse shumicn e varreve t vjetr n disa fshatra, ku dyshoja se familjet e tyre kan prdorur floririn si zbukurim pr grat, por kam gjetur shum pak. Ndrsa, n zonn e Boboshtics dhe Kosins, shumica e varreve jan bosh, sepse eshtrat jan shitur pr varrezat e ushtarve grek. - Po n qytete, si t shkon biznesi? - e pyeta me nj far bezdie, t ciln grabitsi i varreve e kapi menjher.
- Tani sht br shum e vshtir, sepse pran zonave t varrezave ka popullime njerzish, q kan ndrtuar shtpit e tyre. Jan vetm disa qytete, ku mund t bj dika shtoi pas pak. - E kuptoj more djal, se ti je biri i djallit dhe jo i Thanasit! i tha juristi. Fehmiu qeshi dhe buzqeshja e tij m bindi akoma m shum, se atij nuk i bnte m prshtypje asgj. - Tani kam marr edhe diplomn e Fakultetit Juridik, n nj shkoll private tha duke nxjerr nga xhepi nj diplom, pra, mund t quhem, hajdut me universitet shtoi pas pak, duke lshuar nj buzqeshje t shtir. - Prap ke ndrmend t vazhdosh me kt pun t pist? - e pyeta - Po - shtoi ai. Njeriu nuk ndryshon kurr, pavarsisht nga transformimet. Dhe vijoi: Mos u ankoni pr mua, sepse un vjedh vetm florinj, ndrsa juve q tregoheni kaq zotrinj, po ju vjedhin eshtrat e gjyshrve npr varreza dhe nuk po bni z. Sepse kini frik nga grekt tha Fehmiu dhe iu drejtua juristit: Ti q je dhe jurist, prse nuk e hap gojn pr kto krime. - Nuk t duroj dot m - i thash prer dhe u bra gati t ngrihesha. Isha br shum nervoz. Pagova kafet dhe u bra gati t dal. Kur po ndaheshim, juristi i tha: - Shko dhe puno, mos u merr m me kto mashtrime! Por ai, duke i prekur varsen n qaf, ia ktheu, ndonse duke qeshur: Paske nj flori t shtrenjt n qaf. Kur t vdessh, do t vij t derdh dy pika lot pr ty. - Do m qash ditn dhe do m grabissh natn i tha juristi, mjer familja q t ka. Po me kt mendje q ke, sbesoj ta kesh t gjat. - Mos m paragjyko tha tjetri, vetm ngaq hapa nj varr dhe vodha nj varse u dnova 13 vjet burg. Ndrsa sot, po na vjedhin jo varse e unaza, por edhe eshtrat e t vdekurve, po i shesin si eshtra t ushtarve grek pr nj cop buk dhe ju nuk po thoni gj. - Ik - i thash, ngaq nuk po e duroja dot m shporru tutje! Dhe u largova vet i pari, ndrsa ndjeva se juristi m erdhi pas.
72
Nuri Dragoj
73
- M vjen keq q vitin e kaluar nuk shkova dot n varrimin e Thanasit, babait t tij. Vdiq nga tumori n pankreas. Ishte nj njeri i nderuar tha juristi. - Nse tumori krijohet nga brenga, patjetr i sht krijuar nga dshprimi pr t birin thash un dhe ika m tutje, duke par me trishtim se si ngjyra e kostumit t tij, rrezatonte n bulevardin e Kors, ku askush nuk e dinte se ai zotri hijernd e me ant n dor, mund t vidhte dhe natn e sotme ndonj t vdekur.
N BOBOSHTICN E TRAUMATIZUAR
Sapo gjeta kohn e duhur, pr t verifikuar lajmet q vinin nga Boboshtica, u nisa menjher pr atje. Pikrisht, n vendlindjen e Viktor Eftimiut, i cili prve shum veprave t tjera, i kishte dhuruar dramaturgjis europiane kryeveprn e tij, Njeriu q pa vdekjen me sy. Sapo pash varrezat e hapura t Boboshtics, eshtrat e disa varreve t fshatarve, q duhej t spostoheshin pr shkak t betonizimit t memorialit grek, ndjeva nj trishtim t frikshm. Aty pran ishte vendosur nj kryq i madh, n shenj prkujtimi pr ushtart grek t rn n luft. Ather mendova, se po t ishte gjall Viktor Eftimiu, do t shkruante patjetr nj dram tragjikomike, q mund t titullohej: Njeriu q pa purgatorin me sy. Ishte nj gjendje tmerri dhe konfuzioni, ku fshatart prve halleve t prditshme t mbijetess s t gjallve, shqetsoheshin edhe pr eshtrat e t vdekurve, t cilat do nat mund t grabiteshin. Disa varre ishin hapur gjat nats dhe grat kishin vn kujen, ndrsa burrat interesoheshin n komun dhe n polici, pr mungesn e eshtrave t gjyshrve t tyre. Me sa duket, ata ndesheshin me ngritjen e supeve t zyrtarve. Po na grabisin edhe eshtrat e t parve. Po na i trazojn t vdekurit edhe npr varre, thoshte gruaja me emrin Elpiniqi Manko. Rreth e qark disa
74
Nuri Dragoj
75
gazetar, po mbanin shnimet prkatse, ndrsa ajo tregonte se, n kt varrez nuk ka grek, por kjo po shfrytzohet pr interesa t pals greke dhe Omonias. Sipas saj, kjo bhej pr t tjetrsuar historin e varrezave t fshatit, duke i konsideruar banort e dikurshm, si shtetas grek. Midis t tjerve, nj burr tha: Ne ram dakort, q t nxirrnim viza pr t dal jasht shtetit dhe pr t par qytetet greke, por jo pr t na nxjerr t vdekurit nga varret dhe pr ti rivarrosur ata n varrezat greke. Nina aprazi, 62 vjee, msuese pensioniste, thoshte se fshati sht nj trev shqiptare, e pastr dhe e kulluar. Ve banorve autokton, n t jetojn vlleh, t cilt edhe pse nuk e din origjinn e tyre, shtiren m grek se vet grekt - tha aprazi. Nuk e harroj at dit. Ishte aktivisti i Omonia-s, Stavri Zuko, aktualisht n Amerik, q vendosi kryqin e turpit, - shprehet Sotiraqi. Pr t, kreu aktual i Omonias-s n Kor, Naum Disho, sht hileqar. Ai hoqi dy gur nga varret e vjetra dhe vuri dy gur me mbishkrime greke, pr t krijuar iden se jan ushtart grek, q kan rn ktu. N varrezat e vjetra ndodhen disa gur t zinj, disa t bardh. Kta t fundit jan vendosur kto dit. Lvizin leht me dor dhe jan me mbishkrime greke - vijon Sotiraqi. Ceremonia e memorialit N vend t prishjes s memorialit grek, ndodhi dika e papritur. Disa dit m von u b ceremonia e inagurimit t varrezave t reja t ushtarve grek. Ishte nj parodi n greqisht, q u zhvillua me rastin e fests s lirimit t Greqis dhe u organizua nga Konsullata e Prgjithshme Greke e Kors, n bashkpunim me organizatn Omonia t po ktij qyteti. N kt fest morn pjes vlleh, antar t organizats Omonia t Kors, Drenovs dhe Boboshtics, si dhe rreth pesdhjet persona t ardhur nga Greqia me nj autobus. Natyrisht, nuk mungoi edhe kreu i Konsullats Greke t Kors, Teodoros Ikonomos Kamarinos. Ceremonia pran memorialit grek, filloi nj or me vones, pr shkak t mos mbrritjes n kohn e duhur t autobusit me
grek t ardhur nga Greqia. Pasi u mbajt mesha n gjuhn greke nga nj prift i Mitropolis s Kors, u b vendosja e kurorave me lule. Kuror me lule vendosi konsulli i prgjithshm i Konsullats Greke t Kors, Teodoros Ikonomos dhe me radh Naum Disho, kryetar i Omonia-s t Kors, prfaqsues nga Omonia Drenov dhe Boboshtic, si dhe nga disa organizata greke, ardhur nga shteti fqinj. M pas, nxns t shkolls greke Omiros, knduan kng greke. Dhe kshtu ceremonia prfundoi. Pas prfundimit t saj takojm banorin e Boboshtics, q tentuan ta przn. Ai quhej Nesti Thomai, pensionist 71 vjear, banor autokton i fshatit Boboshtic. Kur e pyetm, pse deshn ta przinin, ai u prgjigj: M krcnuan sepse kam qen dhe jam kundr vendosjes s memorialit grek mbi varret e gjyshrve tan. Boboshtica sht ortodokse, por nuk sht greke. Un aty kam varrin e gjyshes, t dajs dhe tezeve. Un nuk dua t hyjn aty grekt dhe vlleht dhe ti shkelin me kmb. Aty nuk ka asnj varr grek. Varret jan shqiptare dhe sht br krim, q disa prej tyre u prishn. Prindrit tan e kan varrosur nj ushtar t vrar n mal, n luftn italogreke. M tej, Helpi Mano, banore e fshatit, tregon se n Boboshtic kan qen 37 familje autoktone, por pas lirimit, aty u vendosn 270 familje vllehe dhe fshati u b me 300 shtpi. Tani shumica kan ikur n emigracion dhe fshati ka mbetur me 100 shtpi, nga t cilat 25 autoktone dhe 70 vllehe. Por edhe nga kto familje, t rinjt kan ikur n emigracion. Kan mbetur t moshuarit dhe 15 fmij, prej t cilve 5 ndjekin shkolln shqipe t fshatit dhe rreth 10 fmij shkolln greke Omiros n Kor.
76
Nuri Dragoj
77
n shenj nderimi pr t rnt n luft. Por banort vendas e kan bojkotuar ceremonin dhe m von dikush ka djegur kurorat. Prefekti i Kors, Andrea Mano, sht nj nga zyrtart shtetror t pranishm n mbledhjen e Omonia-s, ku konsulli grek e ka quajtur Korn, Greqi. I kontaktuar nga gazeta Shekulli, Mano pohoi se bhej fjal pr nj takim pr 70-vjetorin e lirimit t Greqis nga fashizmi. Ai pranoi q ka qn n takim, i ulur n podium, por tha se nuk e ka dgjuar kt pjes, pasi sht folur greqisht. Un dgjova prfaqsuesin e Omonia-s, por nuk dgjova fjaln e konsullit grek. Ai foli greqisht dhe un nuk e kuptova- deklaroi Mano.
KONSULLI GREK FLET PRART

Reagojn intelektualt Sikur t mos ishin konsujt, ather, popujt mund t ishin m t gzuar. Kt e mendova shpejt e shpejt, pa i njohur mir detajet e funksionimit t marrdhnieve ndrshtetrore apo ingranazhet e universit diplomatik. Madje, ky mendim m erdhi n mend nga deklaratat e shpeshta e t prartura, t konsullit grek, i cili m 5 shkurt 2011, tha: Kora sht Greqi, qytetart e saj jan liruar nga ushtart grek 70 vjet m par.31/1 Kjo ishte deklarata e br nga konsulli grek n qytetin e Kors, n prani t zyrtarve t shtetit shqiptar, t cilt nuk kan br asnj reagim ndaj tij. Ata kan qndruar t ulur n vendet e tyre duke miratuar n heshtje kto deklarata provokuese nga ana e zyrtarit grek. N Kishn e Shn Mris, at Jani Trebicka ka mbajtur nj mesh n gjuhn greke. Ndrkoh, mysafirt nga Greqia, t ardhur me autobus, kan shprehur dhmbshuri, kur kan par varrezn, pr t ciln u kan thn se sht greke. Ata kan shkelur pa frik n vendin ku ishin eshtrat, pasi nuk ishin n dijeni t ktij fakti. Thjesht kan ardhur si turist n vendin ku ata e din, se sht varreza e ushtarve grek. Natyrisht, kan qen shum t interesuar pr kryqet dhe varret. N memorialin q kujton ushtart grek jan vendosur kurora me lule dhe sht mbajtur nj minut heshtje
31/1 Gazeta Shqiptare, Tiran, 6 shkurt 2011
At dit kan reaguar me ashprsi disa nga intelektualt dhe historiant shqiptar, duke thn se ktu ka dor edhe kisha shqiptare, ndrkoh q shteti yn mban prgjegjsin e heshtjes dhe mosveprimit. Kshtu, historiani i njohur, Pllumb Xhufi, u shpreh se shteti shqiptar duhet t reagoj, ndrsa nnvizon se dhunuesit e varreve dnohen mbi baz t Kodit Penal t Republiks s Shqipris. Xhufi theksoi, se skandali sht i njjt me at t fshatit Kosin n Prmet. Kjo q ka ndodhur s fundmi n Boboshtic, sht nj tentativ e dshpruar pr ti dhn identitet t paqen vijs imagjinare t Vorio-Epirit. Historia sht shum m e komplikuar nga sa shfaqet, pasi n t kan ndrhyr dhe klerikt e kishs n Shqipri, por dhe heshtja e shtetit ton sht pr tu par. Dua t theksoj se, ka nj shkelje t Kodit Penal t Republiks s Shqipris pr prdhosjen e varreve. Ky sht nj krim shum i rnd, q duhet ndshkuar me ligj, krim q ndshkohej po rnd q n kohn e Athins s lasht, ligj q grekt e njohin shum mir dhe nuk duhet ta anashkalojn, kur bhet fjal pr eshtrat e shqiptarve, theksoi Xhufi, duke krkuar nga Prokuroria t nis menjher hetimet pr t zbardhur ngjarjen, q ai e quan kriminale dhe t mbetur pa autor. Ato dit edhe Sabri Godo, Sabit Brokaj etj., dhan mendime mjaft t menura n shtypin e prditshm shqiptar, n lidhje me kto lloj ceremonish tragjikomike.
78
Nuri Dragoj
79
dhe se, nuk kan pasur dijeni pr ekzistencn e varrezs. Punimet pr t betonizuar nj pjes t varrezave t vjetra t fshatit t Boboshtics, jan kryer me parat e kreut t organizats Omonia pr Korn. Dshmitart e thirrur nga mbrojtja pohuan se punimet u sponsorizuan nga kreu i organizats Omonia pr Korn, Naum Disho. Elenica Kotelli dhe Maria Male, kan dhn detaje lidhur me financimin pr punimet e kryera n varrezat e vjetra t fshatit Boboshtic. Sipas tyre, pas nj mbledhjeje t br nga kryesia e Omonias, pr pastrimin e varreve dhe rregullimin e tyre n fshatin Boboshtic, u vendos q kto punime t kryhen me shpejtsi, me rastin e fests greke t 28 tetorit.
PROKURORIA N VEPRIM
M n fund, Prokuroria ka nisur hetimet. N nj seanc gjyqsore, jan thirrur nnt dshmitar, pr t pohuar rreth skandalit t varrezave t fshatit Boboshtic t Kors. Dy dshmitart kryesor t akuzs, Sotir Koo, roje n kishn e Shn Mris dhe Ilia Kuneshka, nj nga banort q i jan dhunuar varret e t afrmve, kan deklaruar se nga punimet dhe grmimet mbi varrez, kan dal eshtrat dhe mbetjet kockore t t vdekurve. Dshmitart kan thn gjat procesit gjyqsor, se punimet jan kryer nga dega e organizats minoritare Omonia me ndihmn e puntorit, Alqi Koroveshi. Ata nuk kan pasur asnj leje dhe disa her jan konfliktuar me banort. Sotir Koo, roje dhe mirmbajts i kishs s Shn Mris, ka thn se, pasi kan nisur punimet, ai nuk i ka lejuar puntort t veprojn, pr faktin se po dmtoheshin varret. Madje, sipas tij, sht krkuar q punimet t bhen vetm me lejen e priftit. Si ka deklaruar dshmitari, nga ana e kreut t Omonias, Naum Disho, i sht thn se, sht marr leje pr t br punimet. N nj seanc tjetr kan qen t pranishm t tre t akuzuarit, Naum Disho, kreu i degs s Omonias pr Korn dhe dy puntort, Alqi Koroveshi dhe Luan Zae, t cilt pavarsisht nga dshmit, nuk kan pranuar se gjat punimeve kan par eshtra
Pretenca Prokuroria e rrethit t Korcs ka dhn m n fund pretencn, n lidhje me dhunimin e varreve n Boboshtic, ku ishin n hetim, kreu i Omonia-s n Korc dhe dy puntor. N baz t ktij hetimi, akuza ka krkuar 2 vjet burg pr kreun e Omonia-s, Naum Disho dhe nga nj vit burg, pr puntort Alqi Koroveshi e Luan Zae. Vendimi i Prokuroris sht kundrshtuar nga puntort, t cilt kan deklaruar gjat seancs gjyqsore, se krkojn drejtsi nga gjykata, pasi sipas tyre, ata ishin thjesht puntor, q merrnin urdhra. Seanca e radhs u mbajt m 9 qershor dhe vendosi q kreu i Omonia-s, t dnohej me 1 vit burg, ndrsa, dy t tjert u faln. N Boboshticn natyrale Drejtsia dha verdiktin, por trauma vazhdon. N Boboshtic, ku ndodhet shtpia e shkatrruar e Viktor Eftimiut, mund t vizitoni plot gjra t bukura, por aty mund t dgjoni edhe shum histori t trishtueshme. Aty ndodhen dhe kisha t hershme, si kisha e Shn Mris, kisha e Shn Joan Pagzorit , kisha e Shn Dhimitrit. Vetm ato kan mbetur, nga 13 kisha dhe 3 manastire ortodokse, q kishte ky fshat. Fshati ka shum mana, pem shekullore e raki cilsore, dal prej ktij fruti t mrekullushm, tradit q ruhet ktu e mijra vjet. N Boboshtic mund t gjeni
80
Nuri Dragoj
81
restorante t tipit tavern, me gatime t freskta e tradicionale, q jan n nivel m t lart se guzhina greke. Natyra sht e mrekullueshme dhe n do stin, fshati merr nj bukuri t veant. Por, aty presin t rizgjohen me mijra histori tragjike, q jan groposur nn varrezat e gjyshrve dhe strgjyshrve tan. Aty ndodhet edhe nj memorial tragjikomik, q na kujton komedit e Viktor Eftimiut: memoriali grek i ushtarve inekzistent.
KRYETART E GJYKATAVE, KRKES N KUSHTETUESE

Disa institucione gjykatash kishin filluar t kundrprgjigjeshin. Pati reagime n Sarand, Shkodr e Prmet. Ndryshimi n mas, q po i bhej kombsis shqiptare, n at greke edhe nga qytetart e Prmetit, sht br shkak, q Gjykata e Prmetit, ti drejtonte nj krkes Gjykats Kushtetuese, pr anulimin e Ligjit pr Gjendjen Civile. Kreu i Gjykats s Prmetit, duke argumentuar se 500 qytetar nga ky qytet kan ndryshuar kombsin shqiptare n at greke, dhe duke vn n dukje fluksin e krkesave n rritje pr ndryshim kombsie, ka krkuar me urgjenc anulimin e Ligjit pr Gjendjen Civile, q lejon lehtsisht kto ndryshime, t pabazuara n prova objektive. Kjo gjykat thekson, se aktualisht, ka pezulluar krkesat pr marrjen e kombsis greke deri n nj vendim t Gjykats Kushtetuese. Krkesa e Gjykats s Prmetit pason at t Sarands. M 15 shkurt, gjyqtari i rrethit Sarand, oi pr intepretim n Gjykatn Kushtetuese Ligjin pr Gjendjen civile, ku prdoret termi kombsi. Kryetari i ksaj gjykate, Alltun ela, i krkon Gjykats Kushtetuese, shpalljen t papajtueshm me nenet 19 dhe 20, t Kushtetuts s Republiks s Shqipris, t termit kombsia, t
82
Nuri Dragoj
83
prcaktuara n Ligjin nr. 10129, dt. 11.5.2009, pr Gjendjen Civile. Deri n fund t muajit mars 2011, sipas t dhnave zyrtare, numri i shqiptarve q kan ndrruar kombsin me vendime gjykate, kap shifrn 15 mij vet.
PROTOKOLLI I KORFUZIT N DASMN E KUSHRIRS

M ftuan pr drek n dasmn e vajzs s kushririt tim, e cila martohej me nj qytetar grek apo m qart, minoritar i zons s Dropullit. T dy punonin dhe jetonin n Greqi. Ishin t ftuar shum njerz, nga Gjirokastra dhe nga zonat minoritare, madje kishte edhe t ardhur nga Greqia. Por ishin dhe dy prfaqsues t Konsullats Greke n Gjirokastr, apo njri zyrtar i saj dhe tjetri mik i tij. Erdhn pr shkak t miqsis q ata kishin me familjen e djalit. Madje, posarisht pr kt drek ishte e ftuar edhe nj kngtare nga Janina. Ndrsa ne vinim nga Prmeti. Deri n gjysmn e vet, darka shkoi shum mir. Muzik, kng e valle deri n ort e vona t pasdits. Aty kuptova edhe njher, se bashkjetesa midis shqiptarve e minoritarve grek, kishte shkuar mjaft mir. Nj tjetr kushri imi ka marr nj vajz nga fshatrat e Delvins, q pretendojn se jan minoritar grek, por q sillen m shqiptar se shqiptart. Madje edhe folklori, kngt apo vallet e t dy popujve kan nuanca ngjashmrie. Aty kuptova se shum kng greke ishin huazuar nga Shqipria dhe anasjelltas, shum kng shqiptare ishin prkthyer nga greqishtja. M bri prshtypje sidomos knga shqiptare nga zonat e Kors q kishte kt tekst: T rash nga pas, moj t rash nga pas, rrugs kur shkoje
84
Nuri Dragoj
85
pr n gjimnaz/ t rash nga pas por ti m ike, rrugs kur shkoje pr n Pedagogjike. Kjo kng kndohej edhe n greqisht por me tekst t ndryshuar. Teksti fillonte pak a shum kshtu: Ti me qi tas, ti me qi tas, dhen ime psari na mafas/. N shqip ky tekst prkthehet pak a shum me kto fjal: Pse m shikon, pse m shikon, nuk jam peshk q t m hash. Kshtu, t ndezur nga muzika e vera, u ngrita edhe un n disa valle tradicionale pr t krcyer, sidomos, kur filloi vallja e Napolonit dhe kur dhndri me nusen patn nj vallzim t gjat e spektakolar. Gjat asaj mbrmjeje, vura re se vshtrimi im u kryqzua dy tri her me njrin nga prfaqsuesit e Konsullats, t cilin pata iden se e kisha hasur diku. Mbase rrugve t Tirans. Ishte pikrisht duke u ekzekutuar nj valle prmetare, kur dikush preu kordonin e formacionit ton t vallzimit dhe hyri midis meje dhe dhndrit. Pas dy sekondash, vura re se ishte pikrisht ai, prfaqsuesi i Konsullats, i cili kishte ardhur pak n qejf nga pija. Nisi t kndonte kngn prmetare, duke i lshuar fjalt n theksin grek. M bri shenj edhe mua t kndoja s bashku me t tjert. Pas dy minutash vallja mbaroi dhe ai nuk ma lshoi dorn. U afruam pran dikujt q shrbente si kamarier n kmb dhe mori nj got, pastaj m ftoi edhe mua t merrja nj got. Pr t mos ia kthyer e mora gotn n dor dhe t dy bm urimin tradicional pr lumturin e iftit. Dukej q ishte nga rrethinat e Janins, n mos ishte nga treva e Dropullit, pasi njihte shum nga zakonet shqiptare. Dinte shqip dhe kishte njohuri t mjaftueshme, gj q reflektohej lehtsisht gjat biseds. - Dasm e bukur tha pas pak dhe pr udi fjalt n shqip i thoshte mjaft sakt. - Shum e bukur - pohova dhe un. Ndrkoh q vura re se orkestra kishte ln mnjan veglat e muziks, pr t br ndonj pushim t vogl ose pr t ngrn dika. - Si po shkoni me mbledhjen e firmave? - m pyeti ai direkt, pa prdorur asnj kortezi diplomatike. Si duket, m kishte njohur prej tubimeve publike ose nga skedimet e ndryshme, q ata bjn pr individ t veant.
- Mir thash un, megjithse nuk m plqeu, q ai hapte kt bised, n nj dasm t till, ku t dy ishim t ftuar dhe si t till, duhet t respektonim rregullat e nj dasme. - far synimi kini me ato firma? Apo doni ti lini minoritart pa e marr pensionin grek? m pyeti prap ai. - Jo - i thash un - synojm q t mbrojm identitetin ton, n mnyr q grekt t quhen grek dhe shqiptart, shqiptar. - Pse doni ta pengoni regjistrimin e popullats, tani q Parlamenti juaj, sht gati pr miratim? - Duam q regjistrimi t bhet sipas parametrave bashkkohor dhe pa tendenca inferioriteti thash un, duke kuptuar se ai m kishte ftuar pr nj bised t gjat. - Me ju shqiptart sht vshtir t bisedohet, sepse at q firmosni ditn, e anulloni gjat nats tha ai. - Jo - ia ktheva un ne duam q marrveshjet t bhen pa presione dhe pa prekur interesat kombtare. - Po marrveshjen e ujrave prse e anuluat? - vijoi ai. - Sepse ishte e paligjshme - vijova un, - E anuloi Gjykata Kushtetuese. - Vrtet, kujton se e kini anuluar? - pyeti ai duke picritur syt e tij, t vegjl, q shklqenin nn llamburitjen e drits s fort, duke shtuar vrtet, besoni se mund t mos e bni regjistrimin e popullsis, kur pr kt ka vendosur Brukseli? - Fatet e popullit shqiptar nuk varen nga Brukseli, por nga Tirana. Brukseli nuk mund t nprkmb interesat e nj populli t tr. Regjistrimin e popullsis me vetdeklarim etnik dhe fetar e kundrshton shumica e popullsis. Besoj se e kundrshtojn dhe shum minoritar. - E di e di, kjo histori ka filluar qysh n Protokollin e Korfuzit. Vet ju e firmost me t drejt, por pastaj e shpallt t papranueshm. E kuptova q nuk ishte i pir, por vetm shtirej si i till. - Jo - i thash, Protokollin e Korfuzit e firmosi nj i huaj, n emr t shqiptarve. Ai ishte holandez dhe quhej Gjeneral Tomsoni. Ishte drguar nga ndrkombtart, pr t formuar xhandarmrin shqiptare, nn qeverisjen e Princ Vidit. Pastaj, dihet q ky traktat,
86
Nuri Dragoj
87
u firmos nn trysnin e Komisionit Ndrkombtar. Mos harroni se ju, n at koh vazhdonit t shkelnit vendimin e Komisionit t Kufijve, q u prcaktua n Protokollin e Venecies, duke shkelur armpushimin dhe mbajtur arbitrarisht forcat ushtarake n trojet tona, n Jug t Shqipris. Ndrsa, Protokolli i Korfuzit ishte nj lajthitje e qllimshme ndrkombtarsh, i cili u ideua nga qarqet greke. - Aty ka firmosur edhe nj prfaqsues i shtetit shqiptar shtoi ai - Kt mund ta bnte vetm nj i huaj q nuk i dhimbset Shqipria, ose nj me t meta mendore. - Kshtu thoni ju, pr t gjith ata q firmosin pro marrveshjeve me Greqin. Ose i nxirrni t shitur, ose t mndur. Po ata q firmosin peticionin tuaj, far jan? - Ata jan mbi 80 pr qind e popullsis dhe kan t drejt t quhen zot t fateve t tyre. Deri tani peticionin e kan firmosur rreth 200 mij vet dhe gjithka sht ende n proces i thash prer un. - Nuk e kuptoj, pse nuk i lini njerzit t marrin nj racion buke m shum dhe nj thel m tepr. Diku aty pran nesh, nj dasmor po villte. Dukej, se kishte pir shum. Dy t tjer po e mbanin. - Ajo thel, pr t ciln ju bni fjal, sht e helmuar vijova un, - dhe Ballkani do ta vjell tr jetn. Pas ksaj, duket se biseds son i kishte ardhur fundi. Pasi lam gotat n tavolin, t dy u nism n drejtime t ndryshme.
MUNGESA N TAKIMIN ME ANN

At t shtun isha n dasm, por t dieln, pr shkak t obligimeve familjare nuk munda t shkoj n takimin me Ann. Madje e kisha harruar fare at takim, pr shkak t nj problemi, kur papritur m ra telefoni. Ishte zri i Ans. - Un po ju pres tha ajo. - M fal - i thash por nuk mund t vij dot. M ka dal nj pun e paparashikuar. - Po t doni mund tju pres edhe pak - tha ajo sepse kisha shum gjra t rndsishme pr tu treguar pr Epirin. - Nuk mundem - i thash - dhe m vjen keq. Ndofta mund t takohemi t dieln tjetr! - Jo, tha ajo, nesr do t nisem dhe koha nuk m pret. Por sidoqoft, doja tju falenderoja pr ndihmn tuaj. Ishte e vlefshme. Tani thuajse kam mbaruar pun dhe do t nisem. Ju falenderoj edhe njher. - Asgj - i thash dhe shtova: Do t drgoj dhe un nj material, bashk me referencat. T uroj t marrsh notn maksimale, ashtu si ke marr deri tani! Dhe t gjesh nj bashkshort t mir pr jetn tnde prfundova bisedn un. - E kam gjetur tha ajo menjher - esht nj shok i kursit, nga Athina.
88
Nuri Dragoj
89
- Shum mir, - ia ktheva un. - Kujtova se do t m qortoje tha ajo me nj z t ult. - Prse tju qortoj? Vetm dashuria nuk qortohet. Madje, kur t bsh dasmn ose fejesn, do t vij edhe un. - Pa dyshim shtoi Ana edhe un dshroj q ti t njihesh me t. sht njeri i mir, nga nj familje me tradita. Kur t vij n Tiran pr darkn e diploms, do ta marr edhe at. Atje do t jesh patjetr edhe ti. Sa pr kureshtje, quhet Niko prfundoi ajo. M erdhi keq q m doli nga mendja ai takim, por isha i sigurt se ajo ndodhej n rrug t mbar. Pr kt arsye, t nesrmen, sapo shkova n shtpi, i drgova me adresn e e-mailit nj material prmbledhs dhe ndihms pr studimet ndaj Vorio-Epirit. Pak minuta m von, prgjigjja e saj erdhi me dy fjal: shum faleminderit. N kt material prfshihej nj pjes e debatit pr Vorio-Epirin. Debati mbi Epirin Gjith ky debat i ka rrnjt te pretendimi grek pr Vorio Epirin, term ky i sajuar prej tyre. Bhet fjal pr Jugun e Shqipris s vrtet, at q quhet Epir, t cilin grekt e ndajn n dy pjes: Epiri i Jugut dhe Epiri i Veriut. T tjer autor e emrtojn Epiri i Vjetr dhe Epiri i Ri. Dhe s fundi, termin Epiri i Ri e kan zvendsuar me termin Vorio - Epiri. T dy epiret apo tr Epiri, historikisht ka qn populluar kryesisht nga shqiptar. N t vrtet, shqiptart, q njihen historikisht pasardhs t ilirve, dhe grekt, vijues t helenve t lasht, banojn n fqinjsi me njri-tjetrin n mijravjear. Kufijt midis vendbanimeve t tyre, nuk kan qen asnjher t ndar, n kuptimin e prkatsis etnike. Kjo ka ndodhur, pr shkak se, n m shum se 2000 vjet, nuk ka pasur shtete t ndar me kufij, por si grekt dhe shqiptart, kan qn nn strehn e perandorive shumkombshe, si Perandoria Romake, Bizantine dhe s fundi ajo Osmane. Ato nuk vendosnin kufizime n lvizjen e banorve, por i linin t lir ata, n krkim t vendbanimeve t reja.
Epiri, emrtim ky i br nga grekt, apo amria, si e quajm ne shqiptart, ka qn i banuar, krahas shqiptarve, q kan br shumicn drrmuese, edhe nga grekt. Duke qen se perandorit, nuk i shihnin banort t ndar sipas etnive, por si burim t ardhurash fiskale, trajtimi i grekve dhe shqiptarve, nn pushtimin e ktyre perandorive, ka qen i njjt dhe nuk ka pasur asnjher konflikte midis tyre. N shek. e XIX, kur Perandoria Osmane ishte drejt rnies, u zgjuan ndjenjat nacionaliste dhe dshira pr krijimin e shteteve sipas etnive. Pikrisht n kt koh, nisi dhe lakmia pr zgjerimin e territoreve, ku qarqet nacionaliste greke planizuan aneksimin e Epirit dhe m tej, viset e Shqipris s Jugut. Termi Vorio - Epir, ka hyr gjat Luftrave Ballkanike, 19121914, kur Greqia shfaqi synime t pastra pr aneksimin e trojeve shqiptare. Pasi morn gjysmn e Epirit, me an t vendimit t Konferencs s Londrs, ata i hodhn syt n pjesn veriore t tij. Pretendimet e tyre pr Jugun e Shqipris kan qen t vazhdueshme dhe jan intensifikuar n 20 vitet e fundit, por me nj ndryshim: Nse deri n vitin 1944, krkonin ta merrnin me dhun, me luft e rrug t tjera, tani duan ta realizojn at me metoda bashkkohore. S pari, duke quajtur grek gjith ortodokst shqiptar. Pikrisht, pr kt shkak, duhet t ndalemi pak n kt shtje, pr t qartsuar disi lexuesin. N promemorien, q qeveria greke i drgoi Konferencs s Ambasadorve, n janar 1913, mbi kufijt e Epirit, bazohej n dokumentet e Perandoris Turke, e cila i regjistronte njerzit n baz t besimit, islam apo t krishter. T krishtert, n Jug t Shqipris, Bullgari e gjetk, ata i quanin grek. Dy dekadat e fundit t shek. XIX, bullgart e morn situatn n dor dhe i mbylln t gjitha shkollat greke, n nj koh q shqiptart nuk mundn ta bnin dot nj gj t till, pr shkak t qndrimit t ashpr t Perandoris, e cila favorizonte Patriarkann. Pra, duke renditur t dhna pr kazan e Kors, Starovs, Kolonjs, Prmetit, Tepelens, Himars, Delvins, Gjirokastrs, me 201.876 banor, dokumenti grek provon se vetm 29.274 banor flasin greqisht. N fakt, jo t gjith kta jan grek n
90
Nuri Dragoj
91
gjenez. Natyrisht, japin dhe nj tjetr shifr, ku prfshijn gjith ortodokst shqiptar si grek shqipfols. Nse pr grekt, Epiri sht territor ku shtrihen rrethet e Kors, Prmetit, Tepelens, Gjirokastrs dhe Sarands, pr shum autor t huaj e shqiptar, Epiri prbn gjith territorin n Jug t Shqipris, deri n kepin e Prevezs dhe gjirin e Arts. Pra, ai kufizohet me Greqin nga malet e Pindit dhe gjiri i Ambrakis. Gjat kohs s Perandoris Turke, i gjith ky rajon sht njohur si Shqipri. Dhe kjo nuk pranohet nga nj e dy autor t shekujve t fundit, por qysh nga antikiteti. Popullsin jo greke, Tuqididi e cilsonte si barbare. T njjtn gj kan pohuar Herodoti, Straboni, Plutarku etj. Gjeografi francez, Malte-Brun, shkruan: Epiri, t cilin t gjith autort grek e prjashtojn nga Greqia, sht prshkruar ashtu si dhe Iliria dhe Maqedonia nga Straboni. Kantonet e tij kryesore kan qen n Kaoni, Thesproti dhe Molos. Straboni dhe Plutarku na tregojn se epirott flisnin nj gjuh t veant.32 Vshtir t gjesh ndonj autor serioz, t mos pohoj, q Janina ka qen kryeqendra e shqiptarve. Madje, gjat kohs s pushtimit turk, m e shumta e Greqis ishte populluar nga shqiptar. Turqit, gjat luftimeve, jan detyruar t prballen me princa shqiptar dhe jo me grek. Teodore Spandugino Cantacuscino, shkruan se, Perandori Cantasuzene zgjodhi n Janin nj njeri nga shtpia Spata dhe e bri nndhespot dhe guvernator s bashku me nj Musak Topia, nga t cilt, njri qndroi n Janin, q ishte kryeqyteti i mbretris s Shqipris.33 T njjtn gj provon dhe nj tjetr dokument, drguar nga peshkopi i Antivarit, m 1703, ku shkruhet: Shqipriae vn nn zgjedh nga turqit, e kufizuar me Maqedonin dhe Epirin, si dhe me nj pjes t mir t skajit t Dalmacis, z sot gjith at pjes bregdetare q ndodhet ndrmjet Postroviit, kufiri i fundit i Republiks Venete dhe gjirit Ambrakis,
32
i quajtur liqeni Arta, duke prfshir emrin Shqipri, jo vetm qytetin Tivari dhe Ulqini, pran Dalmacis, por edhe gjith Epirin, q shtrihet nga Vlora deri n Arta, si dhe pjesa m e madhe e Maqedonis.34 Kristo Frashri v n dukje se mbi pesdhjet autor grek, romak e bizantin, q zen n goj Epirin dhe banort e tij, shprehen qart se ai popullohej nga ilirt. Prokopi i Cezares sht i vetmi autor q i cilson epirott helen. Kjo ndodh pr faktin se Prokopi i Cezares nuk flet pr viset e brendshme t Epirit, por pr viset bregdetare, ku dikur kishin lulzuar koloni helene. Por n nj tjetr vepr t tij, Mbi ndrtimet, nprmjet lists s emrave t kalave q perandori Justinian (527-565) ndrtoi dhe rindrtoi n kohn e tij n Epirin e Vjetr dhe n Epirin e Ri, Prokopi i Cezares na jep nj material t muar, i cili ndrion qoft edhe trthorazi, identitetin jo grek t dy provincave epirote. Nuk sht e vshtir t shihet se ndr 37 emrat e kalave n Epirin eVjetr dhe 58 kalave n Epirin e Ri, q ekzistonin n shek. VI, numri i toponimive me origjin helene dhe me origjin romake sht tepr i pakt, n krahasim me toponimet jo greke dhe jo romake, t cilat supozohet se jan vendse, pra ilire ose parailire.35 Historiant grek bazohen n toponime t ndryshme, q nuk jan gj tjetr vese prkthime nga ilirishtja n greqisht. Nj i till sht dhe emri i qytetit t Ballshit, n rrethin e Mallakastrs. Historiani grek, E. Chrysos, na e sjell emrin e Ballshit me Bylis. Kristo Frashri, argumenton se emri Bylis vlersohet si nj toponim tipik ilir, me rrnj fjaln ball, n kuptimin e kryes. Sllavt e emrtuan Ballshin, Gllavinic (nga Gllav: Krye), kurse n nj burim mesjetar grek Kefalini (nga Qefali: Krye). Pra, n t dyja rastet, kemi nj prkthim n sllavisht dhe n greqisht t toponimit ilir Bylis (=ball, krye).36 Mesa duket historiani grek Chrysos nuk do ta njoh toponimin ilire. Kjo duket qart kur ai flet pr selin peshkopale Euria (m von Shn Donati dhe n ditt tona
34 35
M. Brun, Historia e Gjeografis, kapitulli V. Cituar nga Frashri, Mithat, Popullsia e Epirit, Sofie 1915, prkthim shqip nga Aleko Gjergo, Tiran 1998. 33 M. Frashri, Popullsia e Epirit, frngjisht, Sofje 1915. M. Frashri, shtja e Epirit, f. 30.
M. Frashri, Popullsia e Epirit, vepwr e cituar, f. 32 Kristo Frashri, Gazeta Shqiptare, Tiran 21gusht 2011 36 Po aty, 22 gusht 2011
92
Nuri Dragoj
93
Paramithia). Autori n fjal, l t kuptohet se emri i qytetit i takon greqishtes. Sipas nj legjende, shkruan ai, Donati, peshkopi i par i Eures, t cilin kisha e ka shpallur shenjtor (Shn Donati), vrau nj dragua n vendin e quajtur Chamaigephyrai dhe aty shprtheu nj burim uji pr qytetin e tij. Chrysos shkruan se, Euroia mund t prkthehet rrjedh e bollshme. Duket, shkruan prof. Frashri, se ai nuk e ka vn re, q n toponimin ilire, e cila sht shum e hershme, ka kuptimin q ai prkthen, Euroia - Uroia - Uj-roia Uj i rrjedhshm - Uj i bollshm. Si rrjedhim, toponimia l t kuptohet se banort e Euroia-s, gjat Antikitetit t von, kan qen ilir, pra paraardhsit e shqiptarve.37 Mari Ameli, e njohur dhe si baronesha Godin, ka udhtuar npr Shqipri e Greqi, ka par me syt e vet shum ngjarje. N nj artikull t saj, ajo shkruan: Qysh para shkatrrimit t Turqis europiane, sht punuar prej Athins, sa me mjeshtri aq edhe energjikisht, n drejtimin pr t br helenizimin e Shqipris s Jugut. Pr kt propagand, ka qen e favorshme dhe rrethana, se Shqipria e Jugut sht n pjesn m t madhe e besimit ortodoks edhe pse me prjashtim t fare pak tregtarve t imigruar, ajo etnikisht ka qn krejtsisht shqiptare.38 Amelie, ka folur me shum shqiptar e grek. Ajo ka vn re, se shqiptart kan qn t pranishm kudo. Madje, n shum zona, dominonte t folurit shqip. Nga pikpamja e kombsis, - shkruan m tej ajo - krahas me krahinat e tjera t Greqis, sht p.sh. edhe Attika, aq tepr e mbushur me shqiptar, saq edhe sot akoma, n rrethin e Athins, sidomos ndr fshatra, flitet shqip, sadoq qeveria greke sht duke u munduar qysh prej tetdhjet vjetve, me an t klerit dhe t shkollave, q t eliminoj shqipen n favor t greqishtes.39 Baronesha Godin shpreh keqardhjen lidhur me prarjet e vna re, pasoj e dhuns shumvjeare mbi njerzit q banonin n mijvjear kto treva. Duke qn se, n Shqipri, nuk lejohej gjuha
37 38
shqipe, hapeshin vetm shkolla t huaja, mungonte liria, dhe, pjesmarrja n jetn shoqrore ishte e kufizuar. Pr pasoj, shum shqiptar ortodoks pranuan t afroheshin me Greqin, e cila u krijonte lehtsira. Megjithat, numri i shqiptarve ortodoks me tendenca grekofile, ishte ende i paprfillshm. Por, presioni grek mbi Fuqit e Mdha ishte i madh dhe doli fitimtar, duke shkaktuar humbje t mdha n dm t Shqipris, pasi rrmbeu prej saj siprfaqe t konsiderueshme territori. Baronesha Godin, thekson: Tepr e vajtueshme pr Shqiprin nga do pikpamje ishte humbja e amris, d.m.th. e territorit midis Butrintos dhe Prevezs, e cila etnikisht sht me shumic shqiptare, q nga pikpamja e gjuhs q flet, shquhet bile edhe pr nj dialekt t theksuar shqiptar dhe prej nj poezie kombtare t lulzuar.40 Gjat viteve 1913-1915, forcat greke armatosn, vran dhe przun popullsin myslimane shqiptare, duke gjetur mbshtetje edhe te disa partizan ortodoks shqiptar, ndonse shum patriot ortodoks, dezertuan nga radht e grekve dhe mbajtn ann e vllezrve t tyre mysliman. Por forcat greke przun nga vendbanimet e tyre, mbi 70 mij banor mysliman, t cilt u dyndn n zonn e Mallakastrs dhe Vlors, ndrsa shtpit dhe pasuria u grabit dhe u dogj nga andartt grek. Baronesha n fjal tregon, se n at koh, Delvina nga 21 mij banor, kishte vetm 6 mij grek, Himara nga 11 banor, nj mij shiheshin si grek (flisnin greqisht - N.D.), Gjirokastra me 30 mij banor, 6 mij cilsoheshin grek, Tepelena me 32 mij banor, Prmeti me 36 mij, Leskoviku me 25 mij dhe Kolonja me 25 mij, nuk kishin asnj grek.41 Ngado q shkova, thot m tej ajo, duke i pyetur ortodoksit: A jeni ju grek?, mora prgjigjen: Ne jemi shqiptar ortodoks. sht e natyrshme, q nn krbain grek, ka mundsi q pr arsye oportune, t ket dhe deklarata ndryshe.42 Baronesha shpreh habin, se si sht e mundur, q jan helenizuar disa shqiptar ortodoks n Gjirokastr, n saj t
40
Po aty AIH. A. IV. 183. Marie Amelie, Baronesha von Godin, shtja epirote. Botuar n revistn Osteuropaische Zukunft, (E ardhmja e Europs Lindore) Viti I. Nr. 12, qershor 1916, f. 2 39 Po aty, f. 2
AIH. A.IV.183. M. Amelie, Baronesha von Godin, shtja epirote. f. 4 Po aty, f. 7 42 Po aty f. 8
41
94
Nuri Dragoj
95
trysnis s madhe t shkollave dhe puns sistematike, me t gjitha mjetet, q bn Greqia. Sipas saj, 40 vjet m par, n Gjirokastr, nuk gjendej asnj person q t fliste greqisht. N Kor, puna sht m ndryshe. Para 20 vjetsh, aty u hap nj shkoll shqipe prej misionarve amerikan, e cila ndodhej nn mbrojtjen e kosullatave dhe pr kt arsye, Porta e Lart, nuk guxoi ta prekte.Kshtu q, ortodoksit e Kors, jo vetm q nuk u helenizuan, por, t pushtuar nga nj atdhetari e zjarrt, bnin pjes n prkrahsit m t zellshm t Lvizjes Kombtare Shqiptare.43
PERSONALITETET FIRMOSIN: JO REGJISTRIMIT!

N nj moment, u erdhi radha figurave m t shquara nga qarqet e akademikve, ku bnin pjes ish president, ish kryeministra e ish ministra, dijetar e drejtues t Akademis s Shkencave t Shqipris, shkrimtar e poet, shkenctar e ushtarak. Dhe kshtu, ata q firmosn peticionin e drejtuar krerve t shtetit, ishin plot 52 vet. Takimi me ta u b kok m kok, ku secili shprehu knaqsin e madhe pr kt iniciativ. N peticion shkruhej: Ne t nnshkruarit, mbshtesim dhe nxisim regjistrimin e ri t popullsis, si faktor me rndsi pr nj qeverisje m t mir dhe mbarvajtje shoqrore. Njherazi shfaqim shqetsimin ton lidhur me regjistrimin e popullsis mbi baza etnike dhe fetare, q prek t drejtat themelore t njeriut, interesat tona kombtare dhe bie ndesh me Kushtetutn. Shprehja e prkatsive etnike dhe fetare, mbshtetur edhe me Kartn e Kopenhagenit, jan shtje t individit. Neni 20 i Kushtetuts s Shqipris u jep t drejtn pakicave kombtare t shprehin lirisht, pa u ndalur dhe as detyruar, prkatsin e tyre etnike, kulturore, fetare e gjuhsore. Kuptohet qart se e drejta e pakicave pr t shprehur prkatsin e tyre nuk sht detyrim pr ta. Aq m pak mund t jet nj detyrim pr t gjith qytetart e Shqipris. Elemente te till regjistrimi nuk
43
AIH. A.IV.183. Marie Amelie, vepr e cituar, f. 9
96
Nuri Dragoj
Rreziku i shkombtarizimit 29. Bashkim Resuli 30. Fedhon Meksi 31. Isuf Kalo 32. Sabit Brokaj 33. Pandeli ina 34. Anesti Kondili 35. Spiro Qirko 36. Nestor Tereska 37. Hysen Heta 38. Sulejman Kodra 39. Pal Xhumari 40. Kozara Kati 41. Elsa Ballauri 42. Maks Haxhia 43. Pirro Misha 44. Remzi Lani 45. Albert Rakipi 46. Bashkim Kyyku 47. Milva Ikonomi 48. Valentina Duka 49. Fatmira Rama 50. Mihal Tase 51. Jovan Basho 52. Ilir Bibolli.
97
ekzistojn n asnj nga 27 vendet antare n komunitetin evropian, ku aspirojm t antarsohemi. Nuk shohim asnj dobi nga regjistrimi etnik dhe fetar. Ne jemi nj vend pa konflikte etnike dhe fetare. Pakicat minoritare gzojn t drejta t plota, t parashikuara nga standardet m t larta europiane. Shqipria nuk sht nj shtet i lindur rishtas. Raportet e saj me minoritetin jan aq t vjetra sa edhe vet historia e shtetit shqiptar, q i ka njohur minoritetet me krijimin e Lidhjes s Kombeve. Ne dallohemi pr harmonin e shklqyer t besimeve fetare. Shqipria sht shtet laik. Kurse vetdeklarimi i popullsis, n kushtet e sotme, sht haptas kundr identitetit ton. Ligji pr Gjendjen Civile, i hartuar n kt frym duhet shfuqizuar sa m par. Ne u bjm thirrje gjith intelektualve, shoqatave, fondacioneve pa dallim, shqiptarve jasht atdheut, t bashkohen me an t deklarimeve n masmedia, n prkrahje t ktij peticioni. Ne shprehim gatishmrin pr pjesmarrje n do debat publik, mbi kt shtje me rndsi t veant, me synimin pr t arritur nj proces regjistrimi sa m t mir e transparent. Lista e nnshkruesve t peticionit: 1. Alfred Moisiu 2. Rexhep Mejdani 3. Kristo Frashri 4. Dritro Agolli 5. Sabri Godo 6. Gudar Beqiraj 7. Besnik Mustafaj 8. Kreshnik Spahiu 9. Teodor Lao 10. Luan Omari 11. Arben Puto 12. Pllumb Xhufi 13. Besnik Aliaj 14. Marenglen Spiro 15. Astrit Veliu 16. Marenglen Gjonaj 17. Apollon Bae 18. Zhani Ciko 19. Edit Mihali 20. Tinka Kurti 21. Margarita Xhepa 22. Mirush Kabashi 23. Sali Shijaku 24. Ali Oseku 25. Naxhi Bakalli 26. Vilson Kilica 27. Ylli Popa 28. Mentor Petrela
98
Nuri Dragoj
99
gjermane Doie Vele, se e kundrshton kt formular. Jam nj prej kundrshtarve t nj regjistrimi t till, pasi bie ndesh me Konventn Kuadr t Kshillit t Europs t vitit 1998 pr mbrojtjen e Minoriteteve, ku prcaktohet qart se kombsia nuk mund t mbshtetet n nj vetdeklarim subjektiv t personit t interesuar, por duhet t shoqrohet me elemente objektiv, q kan t bjn me identitetin e personit, pra me t dhnat e regjistrave themeltar t zyrave t gjendjes civile ka nnvizuar prof. Pllumb Xhufi.
ALFRED MOISIU: FORMULARI SHKEL KUSHTETUTN

M datn 9 mars 2011, ish Presidenti Alfred Moisiu, e ka quajtur t gabuar ligjin dhe procedurn e formularit t regjistrimit sipas kombsis, duke thn se, Kushtetuta shqiptare nuk e njeh kombsin, por ka t shkruar n t, vetm shtetsin. Dhe me t drejt lindin pyetjet: Nga ka dal ky formular? Si sht hartuar ai? Po sipas tij, debati merr shkas nga defektet q ka Ligji pr Gjendjen Civile dhe ai i regjistrimit t popullsis. Ligji jon mbi Gjendjen Civile, aq m tepr ai i regjistrimit t popullsis, ka defekte q bien ndesh edhe me Kushtetutn, por n mnyr t veant me interesat e popullit shqiptar, me interesat e kombit shqiptar. Un nuk e di si jan br kto, me qllim apo pa qllim, me dije apo pa dije, por fakti sht q kto t vrteta qndrojn dhe duhen rregulluar. Ka ardhur koha q shteti yn, qeveria jon, ta shohin m me seriozitet kt shtje. sht nj problem q cenon shqiptarin, cenon nderin e tij dhe e v at n kushte t pabarabarta me t tjert - prfundoi Moisiu. Xhufi: Ligj kundr Kushtetuts Historiani Pllumb Xhufi, i cili ka qen i pranishm n tubimet tona, gjat atyre ditve u shpreh pr programin shqip t radios
Takimi i Fierit N datn 22 mars, ne kishim planifikuar n Fier, takimin ton t radhs, brenda salls s Teatrit Bylis. Por, q n fillim e kuptuam se kishim br nj gabim t madh, pasi salla u mbush shpejt, ndrkoh q jasht ders, qndronte vargu i gjat i njerzve, t cilt nuk kishin mundur t zinin vende, ndofta, pr shkak t mosmbrritjes n koh. Gjithka tjetr n organizimin e ktij takimi ishte perfekt, por gjat dy orve t diskutimit ton, mendja na mbeti te njerzit e shumt q qndronin n radh, deri jasht ders, pr t firmosur peticionin. Mbase, arkitektt e Fierit kishin gabuar n parametrat e tyre, ose kto salla nuk ishin parashikuar pr mbledhje t ksaj natyre. Por shpejt u bindm, se shtja nuk kishte t bnte me ndonj planifikim t gabuar t kapacitetit t salls, e cila merrte 500 vet. Lumi i njerzve lidhej edhe me punn e mir t br nga drejtuesit fierak, Sulejman Abazi, Syti Brahimllari, Lirim Muhaj, Qamil Bregu, Koo Boova, Maks Zarka, si dhe kryetart e shoqatave pjesmarrse. Tek Xhamia e Dine Hoxhs Besimtart e xhamis s Dine Hoxhs u treguan shum bujar dhe mikprits me ne. Ditn e premte, pas faljes, ishin me qindra mysliman, q firmosn peticionin te Rruga e Kavajs, duke dshmuar se besnikria ndaj Zotit dhe dashuria ndaj Atdheut, jan dy gjra q nuk mund t shkputen kurr nga njra - tjetra. Gjat
100
Nuri Dragoj
Rreziku i shkombtarizimit N Pogradec, jo pr pushime
101
ktij evenimenti, nj ndihmes t madhe dhan dhe dy personalitete t besimit mysliman, si imami i xhamis, Ahmed Kalaja dhe kryetari i Unionit Studentor Mysliman, Ilir Ademi. Goli i Lorik Canajt Mjeshtri i madh i futbollit, q arriti majat m t larta t profesionalizmit n kt sport botror, Lorik Canaj, pasi ka luajtur me sukses pr ngjyrat e 6 skuadrave europiane, dshmoi se ngjyra kuqezi ishte dashuria e tij e jets. N kt mnyr, m 25 mars 2011, ai firmosi peticionin e AK, n prani t Kreshnik Spahiut dhe prfaqsuesve t tjer t ksaj lvizjeje, si Gerti Peshkpia e Endrit Shabani. Duke hedhur kt firm pr kombin e tij, ai realizoi golin m t bukur t jets dhe dshmoi edhe nj her se n dejet e tij, rrjedh i pastr, gjaku i gjyshrve dhe prindrve, q e kishin mkuar qysh t vogl, me dashurin pr vendin e shqiponjave. Mrekullia e ksaj mbrmjeje, mbrriti kulminacionin e vet, kur mjeshtri Lorik Canaj, iu drejtua tifozeris shqiptare me fjalt: Nuk ndrrohet kombsia dhe nuk shitet Shqipria!. Peticioni n kishn e Lait N kish, njeriu shkon pr t lar mkatet, pr tu falur ose pr tu lutur mbi fatin e tij t ardhshm, pr nj shndet m t mir pr vete, fmijt a t dashur t tjer. Ndrsa ne shkuam q t luteshim pr Shqiprin, pr fatin e saj t coptuar dhe pr t treguar, se besojm tek forca njerzore e ktij vendi. Ne shkuam atje, m 5 prill 2011, pr t treguar se Shqipria etnike, s shpejti do t jet e bashkuar dhe se ky sht vullneti toksor i njerzve t saj, ashtu si i ka bekuar Zoti, qysh n krijimin e kufijve, prpara dyndjes s barbarve q e coptuan at, n Kongresin e Berlinit e m tej. Gjat qndrimit n kt kish, peticionit ton iu bashkuan qindra besimtar katolik. Kisha e Shn Ndout sht e njohur pr nj frekuentim t jashtzakonshm nga mijra besimtar.
Mijra qytetar dynden drejt Pogradecit pr t kaluar pushimet. Por ne, banor t uditshm t ktij universi, kemi ardhur pr t firmosur nj peticion. Kalendari shnon datn 30 mars 2011. Gati gjysma e banorve t qytetit kan ardhur aty pr t na mbshtetur. Duke na uruar pr iniciativn, ata shprehen se punt e nisura duhet t ohen m tej. Pra ne kemi n duar nj peticion, ndrsa ata kan n mendje m shum se kaq. Dhe kt e shprehin lirshm. sht fjala pr bashkimin e trojeve tona. Sipas tyre, nuk duhet t tolerohet nj veprim i till. Pr kt duhet t sensibilizohen e t thon fjaln e tyre gjith shqiptart, pasi nj regjistrim mbi baza fetare e etnike, jo vetm shkel Kushtetutn, por riskon interesat kombtare. Ndrkoh, na erdhi nj lajm se tashm peticioni ka mundur t mbledh mbi 15 mij firma. Por ishim t vendosur t vazhdonim edhe m tej.
102
Nuri Dragoj
103
NJMBDHJET VJET BURG PR KOSOVN

Para se t nisesha pr n Kosov, kur po pija kafe tek bar Kalaja, n Durrs, me majorin Kadri Muka, n tryezn ton u ul, pa na marr leje, nj i moshuar. - Un kam br 11 vjet burg tha ai se kam krkuar n vitin 1979, bashkimin me Kosovn. U dnova pse thash, ata jan vllezrit tan. - Po - i thash, gjat sistemit monist kan ndodhur shum krime t tilla. Por ai vazhdoi ta tregonte deri n fund historin e burgosjes s tij. - Athere m torturuan dhe m burgosn vetm se kam thn q kosovart jetojn m mir se shqiptart. Shumica e tyre kan makina, ndrsa npr fshatra i punojn tokat me traktor, t cilt i kan t tyret. Titua i ka br t qarkullojn lirisht npr bot e t tjera shprehje t ktij lloji. Un heshta. - Pr kt kam br 6 muaj hetuesi dhe 11 vjet burg. Kam kaluar dy ishemi t lehta cerebrale dhe nj parainfrakt dhe kam marr si shprblim tuberkulozin dhe shkatrrimin e familjes vijoi m tej ai.
- Kjo sht nj lvizje mbarkombtare pr t korigjuar historin thash un, duke mos dashur ti ngacmoja plagt e s kaluars. - Dhe tani, kur ju dgjoj juve, q flisni lirshm pr bashkimin, m duket sikur kam jetuar n epokn e gabuar dhe ju kam zili q lindt m von. - Ti mund t bashkohesh me lvizjen ton i tha Kadriu sepse e ke nisur prpjekjen tnde, 32 vjet para nesh. - Po the tjetri por juve sot ju duartrokasin ngado q shkoni. Ndrsa mua dje, kur zija n goj nj shtje t till, m pshtynin n fytyr. M shetisnin me autoburgun e Tirans npr qendrat e puns s asaj kohe. E shikoni kt mostr? - u thoshin polict puntorve ose fshatarve, kur m onin para tyre si shembull i keq Ky sht armik i popullit, prandaj pshtyjeni n fytyr. Kishte nga njrzit q afroheshin e m pshtynin me neveri. T tjer ulnin syt pr tok. M vinte keq pr at denatyrim njerzor, ndrkoh q mendoja se do t vinte nj dit, kur ata do t zgjoheshin nga letargjia dhe do t mendonin njlloj si un. - Dhe dita erdhi thash un. - Dakord, por mua askush nuk m ka krkuar falje pr poshtrimin. Madje as parat e burgut nuk i kam marr t plota vijoi ai. - Do ti marrsh patjetr i tha Kadriu por tani pije nj kafe dhe qetsohu. - Nuk i dua fare ato para, nse shteti nuk e ndjen kt borxh ndaj nesh, - tha njeriu i burgut dhe ndezi nj cigare. Pastaj afroi edhe m shum karrigen pran tryezs son. - M falni - shtoi, - por nuk erdha pr kt. Kjo ishte sa pr hyrje. - Ska gj - i tha Kadriu fol lirshm. Ktu je midis miqve. At ast ai nxorri nga xhepi i xhakets nj fletore dhe e la mbi tryez. - Kur isha n burg, kam menduar do dit, se si mund t realizohej plani i bashkimit ton kombtar shtoi pas pak dhe kur dola nga burgu hartova nj platform t bashkimit, t ciln e kam ktu.
104
Nuri Dragoj
105
Dhe hapi fletoren. Pastaj, foli pr rrugt e mundshme, q sipas tij ekzistonin pr bashkimin natyral t trojeve shqiptare, ku prfshihej krijimi i nj akademie t prbashkt shkencash, i nj abetareje, federat t prbashkt futbolli, nj festivali mbarkombtar, nj lidhje shkrimtarsh e kshtu me radh. Pasi foli nj cop her, ngriti kokn dhe shtoi: - M falni, se tani kto gjra jan t tejkaluara nga koha dhe ju padyshim q i dini edhe vet, por un i kam ideuar qysh n vitin 1979. Kafeja po ftohej dhe ai e mori filxhanin me dorn e majt, duke na uruar mbarsi n punn ton. Aty vum re, se dorn e djatht e kishte disi t prthyer, brenda mngs, ndrsa pllmba nuk i dukej fare. - far ke nga dora? e pyeti Kadriu. - E kam nj kujtim t dhimbshm tha tjetri - Nga burgu? e pyeti prap Kadriu. - Jo, nga lufta e Kosovs sqaroi ai. - Keni qen n luft? - Po. N vitin 1998 un shkova n Kaanik dhe u bashkova me UK-n. Athere isha 57 vje dhe ndjeja se kisha ende energji, pr t kryer misionin e jets sime ndaj kombit. U plagosa gjat nj beteje, ndrsa dy nga shokt e mi u vran tha ai, dhe pas pak shtoi - lufta e UK-s ishte gjeneratori kryesor, q i vuri n lvizje ndrkombtart. Pa at luft t lavdishme, kombi yn do t vonohej edhe 100 vjet t tjera, ndrsa Kosova do t mbetej e pushtuar nga Milloshevii e pasardhsit e tij. Ne ulm kokat dhe nuk folm. Ajo q thoshte njeriu me dor t prer ishte e vrtet. Pak m von, at e mori dikush n telefon dhe u ngrit me ngut. - Po iki tha, duke u ngritur. Ndofta kam dal jasht kohe por ky ishte fati im. - Jo - i thash je tamam n kohn e duhur. - Do t jem gjithmon me miqt e mi n krahun tuaj. T gjith duhet t bjn detyrn, secili n frontin e vet tha duke na prshndetur dhe u largua me nj buzqeshje t mbl. - Ka t drejt, shum njerz e kan sakrifikuar jetn e tyre, pr
alternativn e bashkimit kombtar tha Kadriu. - Nuk i msuam as emrin thash un, duke par siluetn e tij, q largohej prtej fasads. Pastaj, me Kadriun folm gjat pr gjithprfshirjen e ish ushtarakve, n misionin ton historik, e cila po prqafohej pr dit e m shum, nga t gjitha shtresat e shoqris.
106
Nuri Dragoj
107
N DURRS, TEK AMFITEATRI

Amfiteatri i Durrsit, sht nj pasaport e sigurt, q dshmon pr do shqiptar, se kombi yn ka nj mosh antike, q i kalon tre mijvjeart. Asnj shqiptar nuk ka nevoj pr pasaport biometrike, pr t dshmuar se i prket njrit prej kombeve m t vjetr t njerzimit. Asnj shqiptar, nuk ka nevoj pr t grmuar n arkivat e bibliotekave, pr t vrtetuar identitetin e vet tre mijvjear. Mjafton ky amfiteatr i thjesht dhe i ruajtur me kujdes, nga pasardhsit e ilirve, pr t rrfyer n mnyr t pakundrshtueshme, se tradita e qytetrimit ton, i kaprcen 30 shekuj. Dhe pikrisht, ktu, n mozaikt e memories historike, ne organizuam nj takim pr t firmosur memorandumin e identitetit t vet. Simbolika e zhvillimit t ktij tubimi, n nj nga amfiteatrot m t mom t kontinentit, mbuluar me nj flamur gjigand, shtrir n shkallt e tij, ishte e para n historin e lvizjeve qytetare. Data shnonte 1 maj 2011. Pr kt arsye, ftuam atje me qindra intelektual, akademik, jurist, historian, artist t njohur dhe njerz t profesioneve t ndryshme t ktij qyteti. Gjat ktij takimi, zoti Spahiu u shpreh se, tre mij vjet histori nuk mund t ndrrohen me 300 euro. Duke iu referuar shifrave, ai bri t ditur se, aktualisht, n Shqipri, jan rreth 19.500 familje, q marrin pension grek. Ndaj inkurajoi drejtuesit e AK, q ta vazhdojn
nismn e tyre, pavarsisht situats politike, duke u shprehur se, pr her t par n kto 20 vjet, ka ardhur nj moment ku shteti sht shum m i rndsishm se pushteti. Ndrsa, prof. Pllumb Xhufi, n mbshtetje t nisms, kundr regjistrimit etnik dhe fetar, solli argumente dhe fakte n mbshtetje t shtjes. Ai theksoi se n Shqipri jan 19. 500 familje ose rreth 20 000 qytetar shqiptar, t moshs mbi 65 vje, q marrin pensione nga shteti grek. Ndrkoh poeti Agim Doi, vuri n dukje se ne duhet t ruajm monumentet tan, por monumenti m i madh q kemi, sht qenia shqiptar. Gjithashtu, aktori i humorit, Besart Kallaku, mbajti nj ligjrat prekse n mbshtetje t nisms patriotike. Dhe ai, q na kishte br gjithmon pr t qeshur, at dit na bri q t mendohemi m thell. Pr t vijuar me Mjeshtrin e Madh t skens, aktorin Mirush Kabashi, i cili vlersoi kt nism qytetare. Kabashi emocionoi t pranishmit duke recituar disa vargje t famshme t Naim Frashrit.
108
Nuri Dragoj
109
PENDESA E KAPROLLIT
N marsin e vitit 1980, nj kushriri im, bari i njohur n ato an, kishte kapur nj sorkadhe t vogl, n pyllin e fshatit. N fakt, lakun e kishte ngritur pr dhelpra ose ujqrit tinzar, por aty gjeti sorkadhen e pafajshme dhe paqsore. Kishte rn pre e ktij kurthi pak minuta m par. Pasi e nxorri nga laku, e mjekoi dhe e ushqeu, derisa sorkadhja u rrit dhe u b me nj trup t madh e t bukur. Dhe nj dit e dorzoi n Kopshtin Zoologjik t Tirans, n mnyr q hijeshin e saj ta shijonin t gjith fmijt dhe vizitort e tjer t kryeqytetit dhe gjith Shqipris. Kjo ngjarje mu kujtua at dit, kur n pyllin e Gjoboarit, mbi fshatin Goric t Prmetit, pash me syt e mi, se si egrsirat e pyllit masakruan nj kaproll. Ishte nj pamje e tmerrshme, q nuk do t m hiqet nga mendja. Nj kaproll me brir t bukur, ishte duke kaluar n shpatin e Hijes, posht vendit t njohur me emrin Gjoboar. Ishte nj parad madhshtore e natyrs, ku n vend t muziks s sallave, dgjohej simfonia e zogjve t shumllojshm. Papritur, atij i preu rrugn nj akall dhe kaprolli i mbytur nga ankthi nisi t vraponte. Por diku u pengua midis drurve dhe akalli e arriti. Pastaj, e shqeu me dhmb dhe e vuri nn thundrat e tij, pa u merakosur aspak nga prgjakja dhe prplitjet e kafshs s
rrall. N kt moment, nga gmushat, u dgjua nj zhurm dhe akalli ia mbathi vrapit. At ast, kaprolli i prgjakur, tentoi t ngrihej n kmb, ndofta pr tu zvarritur drejt strofulls s vet. Pikrisht, n at sekond, dy ujqr t mdhenj i doln prpara dhe e prplasn edhe nj her prtok. akalli qndronte i fshehur diku, duke u prtypur, ndrsa ujqrit e ndan me dhmb dhe filluan ti shqyenin nj e nga nj gjymtyrt. Dhe sikur dikush tu kishte dhn sinjal, n at vend u suln edhe ujqr t tjer, duke guluar nga knaqsia q u kishte dhn shansi i gjetjes, s nj preje t urt e t pambrojtur. Por edhe ujqrit i trembeshin njri-tjetrit. I vshtroja nga kodra e Rrips s Toles, mes ankthit pr gjmn q gjeti kaprollin por dhe friks, n at prag mbremjeje shkurti. Dhe kur gjithka ishte kthyer n kasaphan, papritur u dgjua oshtima e fort, e pushks s nj gjahtari. Ai shtiu katr pes her n drejtim t ujqrve, por lukunia e tyre u zhduk prapa gmushave, duke trhequr zvarr, copat e mbetura t kaprollit. Gjahtari shtiu edhe disa her t tjera, derisa gulimat ujqrore u shuan, prtej fasads s prgjakur natyrore. Ksisoj, gjahtari u afrua dhe filloi t mblidhte brirt e bukur dhe n fund, ca copa lkure, ndofta pr tua dhn peshqesh grave t fshatit ose pr tua shitur zonjave t qytetit, si trofe gjuetie. N kt mnyr, t gjith doln t fituar nga pjest q rrmbyen, ndrkoh, q atje n mes t rrugs, mbetn shenjat e gjakut. Dhe shum vite m von, kalova prsri atje, ku dimrat kishin derdhur tonelata shiu e breshri, ndrsa pranverat kishin derdhur rrezet diellore. Por mua m dukej gjithmon, se as dimrat e as pranverat, nuk e pastronin dhe nuk e zhduknin dot at gjak t pafajshm, t kasaphans. Dhe instiktivisht, mendova se ndofta, kaprolli n astet e fundit ishte penduar q i kish besuar asaj rruge. Ndrsa, ujqrit, akejt dhe gjahtart, n t gjith botn, ndrronin vazhdimisht okazione t tilla, pr t ndrkryer orekset e tyre, apo pr t zbukuruar peliet dhe kapelet e zonjushave t kryeqyteteve. Pikrisht, atje, n pyllin e largt dhe t afrt njkohsisht, mu kujtua fati i Shqipris. Pr her t par gjat moshs madhore, vura duart tek syt dhe qava. Madje, rnkova. Prpara m dilnin sharlatant e kryeqyteteve europiane, me spata n dor, akejt,
110
Nuri Dragoj
111
ujqrit dhe gjahtart e kohve moderne, t cilt me ifte dhe thika npr duar, i kishin shkulur Shqipris brinjt e trupit t saj. Dhe askush nuk kish kundrshtuar. Pasi kishin qepur letrat dhe protokollet e tyre, pr ndarjen e vendit t shqipeve, t gjith bashk, ose grupe-grupe, njlloj si lukunit ujqrore, i ishin vrsulur Shqipris, duke e prgjakur dhe coptuar, n disa pjes e territore t ndryshme. Kjo kishte ndodhur para 100 vjetsh. Gjat nj shekulli Shqipria vetm kishte rnkuar nga dhimbjet. Ndrkaq, ndrkombtart ishin afruar pr ndihm, duke dashur ti mjekojn ndonj plag, apo ti ndalojn ndonj hemoragji periferike, pa dashur ta kuptojn ndonjher, se shrimi i vrtet mund t vinte vetm nse trupit i bashkoheshin pjest e coptuara.
NJ TAKIM I RRALL
Ishte pasditja e dats 21 mars 2011. Sapo dola nga nj takim, n Prmet, ku kisha shkuar pr nj problem shoqror nj prej miqve m tha, se pak m tej Pallatit t Kulturs Naim Frashri, ulur pran nj stoli mes lulishtes, po m priste dikush. Kur u afrova, vura re se ishte nj plak i vjetr, i cili sapo m pa, nuk luajti fare nga vendi, por duke lvizur bastunin e tij prej thane, m tregoi nj vend ku t ulesha aty pran. - Un jam 98 vje, - m tha ai, - ndofta edhe njqind shtoi pas pak. Menjher sapo i pash duart q i dridheshin s bashku me bastunin, e ftova t uleshim n ndonj kafe pr t biseduar m mir. Por ai me an t shkopit prej thane, m tregoi prsri nj karroc invalidsh, q kishte aty pran, pr t m thn se nuk lvizte dot aq kollaj nga vendi. Ndrsa ftess pr ndonj kafe iu prgjigj: - Un pi vetm nj kafe n dit dhe at e pi n mngjes hert. Vuaj nga tensioni shtoi pas pak, - megjithse mbahem mir pr moshn q kam. Menjher, pas ksaj, pr t krijuar nj mjedis miqsor, un i zgjata paketn e cigareve, t ciln e mbaja m shum pr shok e miq, por ai refuzoi, duke thn rnd: E ndez vetm nga duhani i ibukut tim.
112
Nuri Dragoj
113
Un heshta. Pas dy refuzimeve, u ndjeva disi n siklet, por pa e humbur dshirn pr t folur me t, e pyeta: - kemi ndonj gj t re ktej? - Nga, ktej? Un nuk jam q kndej, por vij nga matan atij malit atje, - tha ai dhe tregoi me shkop drejtimin ku ndodhej vendbanimi i vet. Pas atij mali, jan edhe shum male t tjer, para se t shfaqet deti. Jetoj n Firence shtoi pas pak. Un nuk fola dhe ai vazhdoi. -Kam ardhur ktu q t vdes n vendin tim. Po qndroj n Durrs. Sot m solli mbesa dhe tregoi me shkop nj makin t marks Fiat, me ngjyr t kuqe, q priste n rrug. Brenda saj ishte ulur nj vajz e bukur, q fliste vazhdimisht n telefon. Ai di grmonte me shkop n knd t stolit dhe befas ngriti kokn, duke m vshtruar n form hetimi. I thash t m sillte nj her n Shqipri, pasi nuk doja t mbyllja syt, pa e par edhe nj her kt vend t bukur, por t shumvuajtur. - Mir ke br, - ia ktheva, - Po ti do t rrosh edhe 100 vite t tjera, sepse ata q e duan Shqiprin, jetojn gjat. -Ashtu qoft! Djali i nj mikut tim, q banon ktu, m foli pr ju. M tregoi dhe at librin q ke br pr lidhjet me grekun e m tha se ishe ktu, ndaj dola t takoja shtoi plaku. - Faleminderit! Po prse doje t m takoje thash duke e humbur dalngadal dshirn pr t folur, ngaq kisha ln dy shok n pritje. - Sepse kam gjetur nj thesar floriri dhe nuk di kujt tia jap tha ai, ndofta pr t m rikthyer n bised. - Jepja mbess tnde dhe niprve -ia preva un, duke kuptuar qesndin e tij, por duke mos e kuptuar se ku e kishte hallin. - Un jam njri nga niprit e oxhakut t Mehmet Konics m tha pas pak, sikur t m paralajmronte, se tani duhet ti linim shakat dhe pas pak shtoi: E njeh, ti, Mehmet Konicn? - Po - iu prgjigja. E njoh pr bmat dhe burrrin e tij. Ka qen antar i delegacionit ton n Konferencn e Ambasadorve t Londrs. - Un kam lindur at koh, kur u b Konferenca e Londrs
vijoi ai dhe shtoi: Mehmet Konica u ndodh atje, ku u b therja e madhe e Shqipris son. At dit ishte data 22 mars. Dhe sot sht data 21 mars, tha mendueshm dhe vazhdoi. Mora vesh pr at q po bni dhe erdha t them, se coptimi q filloi nga Londra, nuk mund t ndreqet nga Prmeti. -Dakord - i thash, e rndsishme sht q t ndreqet. Secili duhet t jap kontributin e vet, sipas mundsis. - N radh t par, duhet t rregulloni punt ktu brenda. T gjeni gjuhn e t vendosni paqen midis shqiptarve. Po bt kt, gjithka mund t arrini. T prar, nuk u respekton askush. Fliste dhe shikimin e kishte tretur, prtej Gurit t Qytetit. Ndenji pak n mendime dhe shtoi me zrin e tij kumbues: - At dit, kur linda un, Mehmet Konica ndodhej n zyrn e Eduard Greit. I krkoi takim dhe ai e priti, por kur hyri Mehmeti, Grei po qndronte me shpin nga hyrja e zyrs. Pr nj cop her ai e ndaloi rrfimin e tij dhe ngriti syt nga un, pr t kuptuar, nse po e ndiqja me vmendje dhe pastaj vazhdoi: Mehmeti e thirri dy her, me emr dhe mbiemr, por ministri i Jashtm inglez, i mbante syt nga muri. Pasi e thiri pr her t tret, Grei iu prgjigj: Fol, far krkon? - N Shqipri kemi gjetur nj minier t madhe floriri. Jan zbuluar dhe rezerva t mdha nafte, por nuk dim kujt tia japim, kujt tia besojm i tha Mehmeti. Ather, Eduard Grei, u kthye nga ai dhe e pyeti: Pr far thesari e keni fjaln? N at moment, Mehmeti i pa syt. Ishin ca sy zhbirues si t ujkut, me pamjen q marrin pasi rrafshon vathn e bagtive. Mehmeti nuk i harroi kurr ata sy dhe kur isha i vogl, m ka folur mbi 100 her pr kt takim. - far ndodhi m tej? e pyeta un, megjithse nga historia kisha msuar thuajse gjithka pr traumn ton kombtare, q u vulos n Konferencn e Londrs. - Pastaj, Konica i par i tha, se kjo marrveshje q u b n konferenc, duhej t prishej. Ju po shkatrroni fatin e nj populli, duke e futur at n nj kasaphan t prjetsheme, - kishin qn fjalt e tij.
114
Nuri Dragoj
115
Por ministri inglez, ngriti duart lart, hapur pak m shum se gjersia e kraharorit dhe iu prgjigj: Nuk kam, far t bj, ky sht vendim i konferencs. Esht mendimi i ambasadorve. Bhet pr t shptuar Shqiprin nga uria dhe nga trazirat e pushtimeve. Mehmeti ia ktheu: -Ju po e shptoni nga uria dhe po e therrni n 4 pjes, duke e ln q ti rrjedh gjak n 7 breza. Po e shptoni nga pushtimet dhe po e ani n mes, pr ta mbajtur t pushtuar pr 300 vjet. Pas ksaj, Grei pa orn dhe iu drejtua gjyshit: Takimi mbaroi, duhet t largoheni. sht koh dreke. Dhe urdhroi rojet ta nxirrnin jasht. Ndrsa, Mehmeti i tha: Keni ende oreks pr t ngrn edhe pasi e keni shqyer Shqiprin me gjith kocka? Pastaj hyn rojet dhe ai doli jasht, pr t mos e takuar dot m kurr. Pr nj cop her plaku nuk foli, vetm ndezi shkrepsen dhe afroi ibukun. - E di - i thash - Ishte nj ngjarje e tmershme. - Gjma ndodhi n Londr dhe do rregullim duhet t filloj q andej, e jo ktej prsriti plaku. Pastaj, m vshtroi thell n sy dhe shtoi - Ata nuk t ndihmojn kurr, nse nuk u thua me forc, se ne jemi gjall, nse nuk u troket aq fort, sa tu gricsh nervat. Papritur vuri buzn n gaz. Pun dreqi tha, - Ata skan as nerva! - Gjithsecili bn, aq sa mundet - ia prita un dhe pasi u qetsua disi, e pyeta njkohsisht pr iniciativn ton. - sht shum e turpshme, q shqiptart t ndrrojn kombsin, me vullnetin e tyre, pr nj cop buk. Ndaj ju thash, t gjeni gjuhn midis njri-tjetrit n radh t par. Po gjett gjuhn, do t kini m shum buk, m shum gjell e m shum para. Dhe nse i kini kto, t tjert u nderojn m shum. Pas ksaj, ju pret beteja e madhe e bashkimit. Qeshi dhe m ra shpatullave. Kur po bheshim gati t ngriheshim, un krkova ta ndihmoja, pr ta hipur n karrocn e tij t invalidit, por plaku nuk pranoi. Ndrkoh, mbesa e tij hapi dern e makins dhe u afrua. Kur po ndaheshim, vura re se nga syt e tij rrshqiti nj pik lot.
- Mua ma lan amanet gjyshrit por un nuk e ova dot n vend amanetin e tyre. Po ua l kt amanet niprve t mi, prfundoi ai dhe u ndam. Kur po ikja, pash se si mbesa po e sistemonte n karroc, t ciln e afroi m pas tek makina. Prita derisa ajo, me ndihmn e nj djali e futi brenda dhe pastaj ika me dhimbjen, se at plak q po e takoja pr her t par, nuk do ta shihja m n jet. Dhe kjo m dhembi. Por nuk do ta harroja kurr. Gjat kthimit U ndava prej plakut, por mendja m rrinte te biseda me t. Kisha lexuar nga profesor Bedri Pejani, pr nj takim t Mehmet Konics me Eduard Grein, i cili prputhej me tregimin e 99 vjearit. Sipas B. Pejanit, Eduard Grei, Ministri i Jashtm i Mbretris Britanike dhe Kryetar i Konferencs s Ambasadorve t Fuqive t Mdha pr Ballkanin, kishte caktuar vetm 15 minuta koh, pr takimin me prfaqsuesin shqiptar, Mehmet Konicn. Mbi tryezn e tij, qe shtrir harta e madhe e Ballkanit dhe Ministri e dinte fare mir, se Shqipria e dobt, ishte e humbura e madhe. Kishte pak vullnet pr t diskutuar me nj shqiptar edhe pse ndrmjets t takimit ishin disa miq t prbashkt, aristokrat t vjetr, q kishin ruajtur gjithmon lidhje me Orientin e largt. Me fytyr nga dritarja, Grei nuk denjoi t kthehej, kur ambasadori shqiptar hyri n sall. I krkoi atij, vetm t fliste, duke ndenjur gjithmon me shpin dhe duke ndjekur levizjet n rrug. Nj njohs i vjetr i Londrs dhe mik i disa prej lordve t fuqishm n vend, Konica, nuk prmendi asgj pr kufijt. Me nj z t shtruar, i tregoi Ministrit q qndronte me kurriz, se n Shqipri ishte zbuluar nj minier e pasur floriri dhe se qeveria shqiptare e Ismail Qemalit, krkonte q Mbretria Britanike t merrte koncesionin e saj. Grei u kthye dhe me mjaft delikates e ftoi t uleshin s bashku n tavolin. Nj minut m von, me po aq eleganc, Mehmet Konica, i shpjegoi se kjo nuk ishte aspak e vrtet, porse ai kishte dashur t shihte, se si do t ndryshonin interesat e Britanis n nj rast t till. Askush nuk e ka prshkruar m tej bisedn e tyre, por nj gj
116
Nuri Dragoj
117
sht e qart. Grei i ka pranuar Konics se Shqipria do t dilte m e humbura n kt histori, sepse kjo ishte nj shtje interesash. Interesa nga ato q prcaktonin politikn afatgjat t Fuqive t Mdha dhe balancat midis tyre. N fakt, ata biseduan gjat dhe Mehmet Konica, vllai i Faik Konics, nuk foli m kurr pr kt bised. Ai e prmendi vetm vite m von, m 1949, n Firence, ndrsa kishte filluar ti diktonte kujtimet e tij nj gazetari italian. Vdekja ia la kujtimet prgjysm dhe libri nuk u publikua kurr. Sipas Pejanit, familja e tij mori nj kopje pr kujtim dhe dorshkrimi ndodhet sot n Siri, ku gjenden edhe trashgimtart e tjer. Ndofta, Mehmeti ishte shkputur nga trungu familjar dhe qndronte n Firence. Ose, kishte pasur ndonj itinerar tjetr, ku pavarsisht nga axhendat, pa dyshim, destinacioni i tij i fundit pati qen Shqipria.
KONFERENCA E LONDRS
N kt konferenc u shkel hapur parimi etnik, mbi t cilin ishin krijuar shtetet kombtare europiane dhe parimi i vetvendosjes s popujve, q konsiderohej i pandashm prej tij. Gjithka sht br sipas interesave t fqinjve tan, mbshtetur secili prej tyre nga fuqi t mdha. Para vendimit t konferencs, u paraqitn disa projekte e harta, n t cilat hiqeshin vija e diagonale rreth nj coptimi sa m t madh t trojeve shqiptare. M n fund, kufijt u vendosn n pika t tilla, q i rrmbenin vendit ton pjest m pjellore. N t gjitha pikat kufitare, si Qafa e Muriqanit, Hani i Hotit, Qafa e Morins, Qaf Shtama, Kapshtica, Qafa e Kakavijs, Qaf Bota etj., n pjest q jan marr nga fqinjt, syri t sheh fusha pjellore e pyje t lulzuar, ndrsa n ann ton shkmbinj t thepisur, ku dhe shkurret rriten rrall. M posht po japim projektet e paraqitura pr coptimin e trojeve tona. Projekti serb Projekti serbo-malazez e krkonte kufirin verior t Shqipris n lumin Mat, kufirin lindor, n Drin dhe Liqenin e Ohrit, duke pasur t drejtn e daljes n Detin Adriatik. Mali i Zi t merrte Ultsirn e Shkodrs me gjith Liqenin, Hotin, Grudn, Tuzin, Gucin, Plavn, Rugovn, Pejn dhe Gjakovn me rrethinat e saj. N janar 1913, ata ia paraqesin hartn e kufirit ministrit t Jashtm
118
Nuri Dragoj
119
Anglez, Eduard Grei. T njjtin dokument ua shprndajn dhe ambasadorve t tjer. Ky projekt mbshtetej fort nga rust dhe nuk merrte parasysh interesat jetsore t shqiptarve, po krkonte prvetsimin e territoreve q ishin t banuara, pothuaj trsisht me popullsi shqiptare.44 Projekti grek Ky projekt krkonte pjes t Vilajetit t Janins, amrin n trsi dhe pjes t Shqipris Jugore, t cilat ishin territore t banuara trsisht nga shqiptar, duke prjashtuar ndonj enklav t vogl greke. Krkesa e tyre prfshinte tr bregdetin jugor shqiptar, duke u shprehur se dhe Himara duhet ti jepet Greqis. Argumenti sht se Himara ekonomikisht sht e varur nga Korfuzi, pr shkak t tregtis me t. Sipas projektit grek, Janina dhe Gjirokastra duhet ti jepeshin Greqis, pasi jan vijim i territorit grek dhe garantojn kufijt e saj n pjesn veriore.45 Projekti shqiptar Qeveria e Prkohshme e Vlors i drgoi Konferencs nj memorandum, n t ciln mbronte interesat territoriale t Shqipris dhe hidhte posht shpifjet q bheshin ndaj popullit shqiptar. Ajo u bnte t ditur krerve t Konferencs s Ambasadorve, se populli shqiptar prbn grupimin m etnik, m kompakt dhe m homogjen t Gadishullit t Ballkanit. Prejardhja dhe gjuha e popullit ton, zakonet dhe karakteri i tij dallojn plotsisht nga racat q jan fqinje me t dhe i japin atij individualitet t veant, n saj t t cilit ka ditur ti bj ball asimilimit. Shqiptart nuk kan hequr dor kurr nga e drejta e pavarsis, sepse vetm ajo ka mundsi t zhduk n t ardhmen t gjitha pengesat q rrjedhin nga ndikimet prapanike dhe ato t
44
huaja. Populli shqiptar krkon kufijt e tij q jan t natyrshm dhe q imponohen si nga kushtet etnike, ashtu dhe nga e drejta e tij, si banues i par i Ballkanit.46 Projekti rus I caktonte kufijt midis Shqipris e Serbis, Malit t Zi e Greqis, duke ln n favor t Shqipris vetm shkrepa e male. Ve pjesve q ka marr aktualisht, Malit t Zi, i jepej dhe ultsira e Shkodrs. Serbia vinte deri n vijn e Drinit dhe dilte n Adriatik. Greqia merrte Pogradecin, Korn, Delvinn, Sarandn, duke futur brenda Ersekn, Prmetin, Tepelenn e Himarn. Ambasadori rus kmbngulte q Shkodra, edhe pse sht 80 km larg Malit t Zi, ti jepet atij, pasi ata nuk kan toka pr tu ushqyer. Gjakova duhet ti kaloj Serbis, pasi aty afr sht Manastiri i Deanit. amria, Konica, Preveza, Arta, Janina, Kora, Kosturi, Saranda etj., duhet ti jepeshin Greqis, pasi garantojn mbrojtjen e saj nga Veriu. Pra, ky projekt, linte jasht Shqipris Shkodrn dhe gjith trevn veriore deri n kufirin me Malin e Zi dhe n Jug, Korn, Delvinn, Sarandn e gjith amrin.47 Projekti Austro-Hungarez Projekti Austro-Hungarez e kalonte kufirin prej Gryks s Buns, n vijn kufitare malazezo-turke, n fund t Plavs e Gucis, mbi Pej, Gjakov e Prizren, duke i ln ato brenda Shqipris, dhe gjithashtu prfshinte Dibrn dhe Ohrin, dhe n Jug, Janinn e rrethinat e saj t populluara kryesisht nga shqiptart. Prfaqsuesi i ksaj monarkie, kmbnguli, q Shqipris nuk duhej ti shkputej asnj krahin thjesht shqiptare, ndonse e dinte q ishte e vshtir t ruheshin kufij t till, pr shkak se fqinjt konsideroheshin si fitues t lufts kundr Perandoris Turke.48
46 47
Arben Puto, Pavarsia shqiptare dhe diplomacia e Fuqive t Mdha (19121914), f. 84 45 A. Puto, shtja shqiptare n aktet ndrkombtare t periudhs s imperializmit, Memorandum i qeveris greke, Vell. II, f. 195
Po aty, Memorandum i Qeveris s Prkohshme t Vlors, f. 219 - 222 Historia e Popullit Shqiptar, Vll. III, f. 23 48 Po aty, f. 22
120
Nuri Dragoj
121
SHQIPTART, QINDRA TELEGRAME DREJT EDUARD GREJ-it

Mijra ortodoks shqiptar drgojn qindra telegrame pr Konferencn e Londrs dhe kryesisht kryetarit t saj, ministrit t Jashtm Anglez, Eduard Grej. Ata besonin te ky politikan, pasi ishin njohur me deklaratn e tij, ku thuhej: Qllimi yn n kt luft sht q t lirojm njerzimin. Pas lufts, do komb do t gzoj lirin e vet. Si kombet e mdha, ashtu dhe ato t vogla, do t gzojn lirin kombtare.49 Mithat Frashri, nj pjes t tyre, i ka br publike n broshurn e tij, Popullsia e Epirit, botuar n Sofje 1915. Ja disa prej tyre: M 22 dhjetor 1912, mijra shqiptar m banim n Rumani, krkojn realizimin e shtetit shqiptar me kufij t prcaktuar drejtt mos realizohen pretendimet e shteteve ballkanike, q synojn territoret tona. Nj numr i madh qytetarsh korar, i shkruajn Grejit, kundr pretendimeve t padrejta t Greqis pr t aneksuar Korn, e cila sht e mirfillt shqiptare. Gjuha dhe zakonet jan shqiptare. Atje ndodhen shkolla shqiptare dhe tipografi q prodhojn gazeta n gjuhn ton.
49
Gazeta Besa Shqiptare, nr. 36, dt. 01.04. 1915
M 13 prill 1913, jan 131 korar, q i shkrujn srish Grejit, ku luten q Konferenca e Ambasadorve t marr n konsiderat protestat tona kundr veprimeve t grekve, q me terror dhunojn ndrgjegjen kombtare dhe ndjenjat e vllezrve tan. M 13 shtator 1913, kolonit shqiptare t Rumanis, i shkruajn Kabinetit t Gjasht Fuqive, pr krimet e tmerrshme ndaj popullit shqiptar prej forcave ushtarake t fqinjit jugor dhe n emr t humanizmit dhe t qytetrimit t bj sht e mundur pr ti dhn fund ksaj gjendjeje t patolerueshme. Delegat t Kors, mbledhur n nj komision n Vlor, n nj telegram drguar E. Grej, firmosur nga Stavri Karoli, midis t tjerash shkruajn: Ndrmjet 150.000 banorve, mysliman dhe t krishter, t sanxhakut t Kors, nuk ka asnj grek t vetm, dhe me gjith propagandn shkollore dhe ekleziastike t br me kaq mundim nga patriarkati grek, kta banor kan ruajtur gjithmon ndrgjegjen e tyre kombtare shqiptare. Patriot shqiptar nga gjith besimet fetare dhe nga tr pjest e Shqipris, i shkruajn Grejit m 17 nntor 1912, pas nj mitingu nga Bostoni, se shpresojn q Anglia nuk do t mbshtes planet e Ballkanit pr plakitjen dhe ndarjen e Shqipris, duke parandaluar n kt mnyr gjakderdhjen e kryengritjes s ardhshme shqiptare kundr pushtuesve dinak. M 2 shkurt 1913, Kristo Kirka, firmos nj tjetr telegram drejtuar Grejit, n emr t shqiptarve t Vllazris s Kors Arsimi, se mijra kristian nga Kora protestuan kundr masakrimit t burrave dhe grave n Kor dhe rrethinat e saj nga ushtart grek..Kora dhe rrethinat duhet t prfshihen brenda kufijve t Shqipris autonome... M 6 mars 1913, mbi njmij kristian e muhamedan t Bideford-it, ish banues t Kors dhe Janins, filluan protestat e tyre kundr barbarive t kryera mbi popullatn shqiptare, ndaj burrave, grave e fmijve. Tet dit m von, shqiptar nga Kora, Prmeti, Leskoviku, Gjirokastra, me banim n Lynu-Peapody, Mass, i shkruajn Konferencs s Ambasadorve, q katr krahinat e Shkodrs, Kosovs, Manastirit dhe Janins, t prfshihen n kufijt e
122
Nuri Dragoj
123
Shqipris s pavarur, pr hir t paqsimit dhe parandalimit t gjakderdhjes s mtejshme. Qindra shqiptar me banim n Atlantik Siti e Nju Jork, m 8 prill 1913, n nj telegram t firmosur nga A. Anastasiadhi, i krkojn Konferencs s Londrs q, Janina, Kora, Kosova dhe Shkodra, t prfshihen n kufijt e Shqipris s pavarur. Tridhjetmij shqiptar n SHBA, m 2 maj 1913, i thon Konferencs, se protestojn kundr propozimit t gnjeshtrt grek pr fiksimin e kufijve jugor me plebishit, pr at, q kjo vot, nuk do t shpreh vullnetin e lir t shqiptarve, por vullnetin grek, t ndikuar mbi shqiptart me ann e bajonetave.se nuk do t ket kurr paqe n Ballkan, nqoftse ne, do t na hiqet toka q na prket pr mbi pes mij vjet. Ndrkoh, forcat ushtarake greke bashk me urdhrin e dhn, q t flitej vetm greqisht dhe shqiptart q nuk din t flasin gjuhn greke, t mbyllen brenda dhe t mos dalin n rrug, drgoheshin telegrame drejt Londrs, n emr t popullit, ku thuhej se nuk sht hequr ende dor nga synimi i urryer pr t na ln n mshirn e nj populli grabitsish barbar, nj populli t zhveshur nga do ndjenj qytetrimi dhe t paaft pr tu qytetruar.50 Duke u njohur me veprime t tilla tinzare, dyzetmij shqiptar, antar t Shoqris Federative Vatra, shumica t krishter, krkojn njohjen e Shqipris etnike dhe t mos merren n konsiderat disa telegrame drguar nga Jugu i Shqipris, pasi ato jan br nn presionin e grekve.51
SHQIPRIA PAS KONFERENCS S LONDRS

Coptimi i trojeve shqiptare i kputi n mes ndrrat e patriotve. Ska padrejtsi m t madhe t thuhet, se Kosova dhe amria, ndahen prej Shqipris dhe sjan shqiptare,52 kur dihet q ky komb ka qn n kto troje, n nj koh kur, shum shtete europiane, nuk ekzistonin n kt hart. Prlindja e Shqipris do ta shprehte m thell kt dhimbje: Shqipria pa Kosov e amri, sht si njeriu q i kan prer krah e kmb, e, megjithat i qesh pak buza, se mund t shptoj jetn, po i qesh me dhimbje pa fund, kur e sheh veten kaq t shmtuar.53 Derisa Konferenca e Londrs merrte vendime t disfavorshme pr Shqiprin dhe luante me fatin e vendit t shqiponjave, brenda shtetit shqiptar gjendja ishte tragjike. Qeveris s Ismail Qemalit n Vlor, i kishte mbetur nj e katrta e vendit, kurse m shum se tri t katrtat e territorit ishin pushtuar prej ushtrive armike, t cilat nuk donin t trhiqeshin edhe mbas caktimit t kufijve t shtetit shqiptar prej Konferencs s Londrs.
50
AIH. Arkivi Politik i Vjens pr Shqiprin, HHSTA, AA,A, d. 23-40, dok. nr. 3963. Telegram i vorioepirotve pr t mbetur nn Greqi. Gjirokastr, 18.08.1913. 51 M. Frashri, Popullsia e Epirit...
52 53
Gazeta Prlindja e Shqipris, nr. 5, Vlor, 1913 Po aty. Cit. nga Hasan Minga, amria vshtrim hiistorik, Tiran, 2006, f. 93
124
Nuri Dragoj
125
Shkodra, n Veri dhe Janina n Jug, q ishin t mbrojtura nga ushtrit turke dhe nga disa vullnetar shqiptar, i qndruan rrethimit t serbo-malazezve dhe t grekve pr disa muaj me radh. Janina u dorzua me 6 mars 1913, duke u mundsuar forcave greke ta pushtojn tr amrin, Gjirokastrn, Prmetin, Klcyrn dhe Tepelenn, duke vrar e plakitur popullsin myslimane shqiptare. Ndrsa Shkodra i qndroi heroikisht rrethimit serbomalazez, deri me 23 prill 1913. N at koh, Esat pash Toptani, i cili ishte agjent i Serbis, Malit t Zi dhe Greqis, tradhtisht ia lshoi Shkodrn, Malit t Zi. Esat Toptani mundi t strehohej n Durrs, ku vendosi qendrn e tij dhe formoi nj pushtet t vetin. Me ket rast, n at cop Shqipri q kishte mbetur pas Konferncs s Londrs, u formuan dy pushtete kundrshtare: njeri n Vlor, me qeverin e Ismail Qemalit dhe tjetri n Durrs, me qeverin e Esat Toptanit, rreth s cils ishin mbledhur tradhtart dhe aventuriert e do ngjyre. Esat Toptani gzonte mbrojtjn e serbo-malazezve dhe t t gjith armiqve t Shqipris. Matsit e kufijve Pas Kongresit t Berlinit dhe sidomos pas Konferencs s Londrs, mbrritn ndrkombtart. Ishin zbatuesit e marrveshjes s Londrs. Ca njerz q flisnin pak, t veshur me mushama, q paguheshin me paund britanik, prve ryshfeteve nga dinart jugosllav apo dhrahmit greke, pr punn q bnin. Thon se hanin gjith ditn misra t zier, q i mbanin npr antat e buks. Ndrsa t dielave blinin edhe ndonj qingj. Ata masnin kufijt e rinj t Shqipris, duke vendosur nga nj shenj guri, n pikat prcaktuese, t cilat dukeshin shpesh si gur varrezash, ku po mbulonin territoret e toks s Arbrit. Bashk me ta punonte edhe nj shqiptar, i cili paguhej pes her m pak se ata. Dhe duke i ndihmuar komisionert n vendosjen e ktyre gurve, ai kthente shpesh syt nga Perndimi, duke pyetur qiellin: Sa gjak do t derdhet vall pr t lvizur kta gur?
DASHURIA PRBALL RACIZMIT

Nj nipi im nga Prmeti, q studionte n Danimark pr Elektronik (Rrymat e dobta), kishte rn n dashuri me nj vajz nga Patra e Greqis. Dashuria e tyre ishte br publike dhe gjith auditori e shihte me zili lidhjen pasionante, ku nga rrymat e dobta t elektroniks, te dy t rinjt ishte prodhuar nj energji gjigante. Vajza kishte rn dakort, q ata t jetonin n Prmet. Po t donte djali, q t jetonin n Tiran, ajo nuk kundrshtonte. Mund t rrinin dhe aty ku bnin shkolln, nse do tu krijoheshin kushtet. Pasioni i moshs rinore i oi n bashkjetes dhe nj dit shpalln fejesn midis tyre. T dy bn lajmrimet prkatse. Njri n Prmet e tjetra n Patra. Nna e djalit, kushrira ime, Dshira, u ngrit nga Prmeti dhe shkoi atje me nj bakllava t madhe, q e kishte prgatitur vet, ndrsa i ati i vajzs, erdhi nj dit m von. Gjithka u prgatit n prmasat e nj feste. Pas mbrritjes s babait t saj, papritur emocioni u prmbys, duke u kthyer n dshprim. I jati i vajzs nuk pranoi q e bija t martohej me nj shqiptar. Merr nj djal fardo, po deshe edhe zezak, por jo nj allvanos, i kishte thn ai, prer, duke refuzuar t takonte dhndrrin. Pas shum debatesh me t bijn, nipi im e ndaloi vjehrrin e vet nj mngjes, kur po zbriste nga ashensori i hotelit dhe ia tha prer: - Ne duhemi dhe un, o marr vajzn tnde ose nuk e dua jetn!
126
Nuri Dragoj
127
- As mos e o npr mend, ia priti greku - bota sht e madhe dhe un nuk e rrita vajzn time, q t martohet me nj shqiptar. Djali e kishte informuar at, se n Prmet, ata kishin nj shtpi t mir dhe se gjithka do t shkonte mbar, por tjetri nuk lkundej n vendimin e tij. - Un kam 20 shqiptar si puna jote, q punojn n furrat e mia t gatimit t buks, si hyzmeqar, dhe asnjerit prej tyre nuk i kam dhn ndonjher dorn kishte shtuar ai. Ather, djali i nxitur nga dashuria pr greken, iu afrua pran fytyrs dhe e pyeti: - More zotri, far ke ti ndaj meje q nuk pranon? - Nuk e kam me ty, por me vendin tnd u prgjigj greku, duke br nj hap pas, pr t larguar fytyrn. - Po me vendin tim, far ke? far t keqe t ka br vendi im? Ai sht nj vend, si gjith vendet e tjera, madje m i bukur se shum prej vendeve q kam par i tha djaloshi, i cili me zor, po e mbante dshprimin. Tonet e tyre u acaruan aq shum, saq prreth filluan t mblidhen njerz. - Do t lajmroj policin tha greku, por shpejt u hutua, kur djali ia priti, aty pr aty: As q dua tia di fare, as pr ty, as pr policin. Drama e tyre u agravua aq shum, sa greku bri gati valixhen e largimit t vajzs nga fakulteti, ndrsa djali, thuajse e kishte gati planin shqiptar t rrmbimit t nuses. Dhe n mesnat, s bashku me vajzn, u nisn drejt Norvegjis. Por i jati, i cili e kishte nuhatur prgatitjen e s bijs, njoftoi policin dhe ifti u kap n aeroport. Pas izolimit disa orsh n polici, djalin e liruan. Greku mori vajzn e tij dhe u nis po at dit drejt Patras, duke shkatrruar kshtu nj dashuri n zenithin e vet. Kushrirs sime t shkret, i mbeti tepsia e bakllavas n dor, ende e pafilluar. T nesrmen kronikat e disa gazetave shkruanin: Romeua shqiptar ndahet nga Zhulieta greke. Kur e mora vesh, u mrzita pr shkak t dshprimit t nipit tim, megjithse isha i sigurt, q ai do t gjente nj m t mir, brenda vendit apo jasht tij. Por m shum u mrzita pr konceptet mesjetare t racizmit grek ndaj shqiptarve.
KISHA MISTERIOZE BRENDA PALLATIT T KULTURS

Brenda Pallatit t Kulturs Naim Frashri Prmet, po konstruktohet nj Kal Troje. Kt radh, Kali nuk sht prej druri, por prej betoni dhe brenda tij, nuk ndodhet Menelau, por nj prift. i veshur me uniformn fetare, duke folur vazhdimisht n celular me Qendrn e tij Ortodokse n Tiran, ai po tenton t orientoj urbanistikn, arkitekturn dhe identitetin e Prmetit, duke ndrtuar nj kish. Ndryshe nga t gjitha konstruksionet e bots, kjo kish po ndrtohet brenda Pallatit. Punimet bhen kryesisht gjat nats. Sipas skenarit, s shpejti Pallati do t prishet dhe n qendr t qytetit do t shfaqet misteri i nj kulti fetar. Pr kt masakr, un, s bashku me qindra e mijra intelektual e qytetar t Prmetit, kisha protestuar me dhjetra her, npr forume t ndryshme mediatike apo publike, por zgjidhja dukej e munguar. Prgjigjja q vinte nga instancat prkatse nuk ishte kundrshimi, ndaj krkess son, por m keq akoma: ishte shurdhria. Prandaj, m datn 7 maj 2011, AK shprehu indinjatn e lart pr veprimet e fshehta dhe t kundraligjshme q po kryhen brenda Pallatit t Kulturs Naim Frashri n Prmet, me qllim dmtimin dhe tjetrsimin e tij, n nj koh q ka nj sr vendimesh
128
Nuri Dragoj
129
t gjyqsorit shqiptar, t cilt nuk lejojn kt gj. Ka dit q po grmohet nga brenda godins pr ta rrzuar at, punime t cilat kryhen nn kujdesin e priftit t Kishs Ortodokse Shqiptare n Prmet. Grmimi po bhet pa leje dhe organet e pushtetit vendor nuk reagojn ose jan br pjes e ktij skandali. Po veprohet njlloj si me varrezat e Kosins. Ka t dhna t plota dhe t dokumentuara se grmimi bhet natn dhe dheu nxirret nga brenda godins me karroca dore duke u hedhur direkt mbi makina. Sipas dokumenteve, Pallati i Kulturs Naim Frashri, sht ngritur nga shteti shqiptar, me Vendimin Nr. 69, dat 11.08.1960, t ish Komitetit Ekzekutiv t KP t rrethit Prmet, duke zn vetm 4.2 % t truallit t ish kishs Shn Mria e Pazarit. Pallati u prurua m 28 nntor 1962, Ditn e Madhe t Flamurit, me rastin e 50 vjetorit t Shpalljes s Pavarsis s Shqipris. N trazirat e vitit 1997, prfaqsues t kishs ortodokse shfaqn pretendimin pr t marr pronsin e vet mbi Pallatin e Kulturs Naim Frashri, i cili ishte n pronsi t Bashkis s qytetit Prmet. Ajo nuk pranoi t tjetrsohej ky institucion kulturor, pr t cilin ishin investuar miliona nga djersa e qytetarve. M n fund, palt ran dakord, q zgjidhja e ktij konflikti t bhej nga organet e drejtsis. Sipas historianit Kastriot Bezati, konflikti filloi m 25 shtator 1997 dhe prfundoi m 5 maj 2004. T gjitha shkallt e gjyqsorit, Gjykata e Shkalls s Par Gjirokastr me Vendimin Nr. 484, dt. 10 korrik 2001, Gjykata e Apelit Gjirokastr me Vendimin Nr.122, dt. 21 mars 2002, Gjykata e Lart me Vendimin Nr. 1640, dt. 14 tetor 2003 dhe Gjykata Kushtetuese me Vendimin Nr. 66, dt. 5 maj 2004, vendosn q Pallati i Kulturs Naim Frashri, ti shrbej kulturs s atij qyteti, pra t mos i kaloj kishs ortodokse. Kryepeshkopi Anastas Janullatos, - shpjegon Bezati - para fillimit t gjykimit, ra dakord q pr kt shtje t veprohej sipas vendimit t gjyqsorit dhe autorizoi pr ndjekjen e shtjes n t gjitha shkallt, z. Orfea Beci dhe Av. Anastas Duro. Por, pas vendimit t gjykatave n t gjitha shkallt, ai nuk pranoi t largonte njerzit e tij q kan zaptuar Pallatin e Kulturs. Madje ka krkuar hapur t sfidoj vendimin e Gjykats Kushtetuese t Republiks
s Shqipris, duke krkuar q t bhet patjetr kisha n vend t tij. Nuk sht fjala se Janullatos nuk gjen dot vend tjetr pr t ndrtuar kish n Prmet, ku aktualisht jan tre t tilla, por krkon medoemos t shkatrroj Pallatin e Kulturs Naim Frashri. T largoj bustin e Naimit, ktij burri t madh pr kombin shqiptar, i cili sht arkitekti i gjuhs shqipe, profeti yn. Duhet t harrohet emri i Naim Frashrit, pasi dihet q shuarja e kujtess historike ndihmon n shuarjen e kombit. shtja sht: A do t pranojn vall qytetart e Prmetit, t dbojn nga sheshi kryesor i qytetit Naim Frashrin, gjigantin e gjuhs son, pr ta zvendsuar at, me nj prift anonim, i cili ende nuk e ka msuar mir alfabetin shqip? Shkrimtari Agim Shehu, thot se nuk mund t lsh n heshtje dhunimin q i bhet sot Naimit, duke e kurorzuar dhunshm nga Pallati i Kulturs, pr ta kthyer n kish t Janullatosit! Aq m keq, e drejta e Naim Frashrit sht dhn zyrtarisht nga tr shkallt gjyqsore, miratuar dhe nga intelektualt m t nderuar t krahins. Vendimi nuk zbatohet, pasi, mesa duket, Janullatosi helen, sot, sht me fuqi m t madhe edhe se Jakomoni fashist, dje. M tepr se mburrjen n ekran, apostujt kombtar Frashri do t plqenin ruajtjen shqiptare t ballit t tyre, ruajtjen e faqes fisnike shqiptare t qytetit t tyre t dashur. N Prmet, shihet zbuluar dyfytyrsia e uditshme: thuhet zyrtarisht me t tra borit, q duhen zbatuar rreptsisht vendimet e gjykats, se ato jan t paprekshme, se jan parime t demokracis euro-atlantike, pushtete t ndara e t tjera Rasti Prmeti, i miratuar ligjrisht nga tr hallkat e drejtsis, uditrisht shkelet pa dhn asnj prgjigje, duke pohuar se pushteti i kishs greke n Shqipri, sht mbi tr pushtetet!54
54
Agim Shehu, Gazeta Republika, 9 gusht 2011
130
Nuri Dragoj
131
N VARRIMIN E PAL DOD NDREKS

M njoftuan se kishte vdekur Pali, njri prej miqve t mi t mir dhe intelektual me vler pr shoqrin. Ishte me origjin nga Mirdita. Kishte vdekur gjat nj aksidenti rrugor n Athin. Trupin e tij e patn sjell pr ta varrosur n vendlindje. Ai kishte punuar si inxhinier elektrik n disa nga hidrocentralet e Shqipris. Por pr vete pati mbetur i varfr. - Rroga sht e vogl dhe nuk m del pr t ushqyer 4 fmijt e mi m pati thn n takimin e fundit, q kishim pasur para 5 vjetsh, ndaj, detyrohem t shkoj t punoj jasht. M erdhi keq pr fatin e tij. At ast mu kujtua zhurma mediatike q bhej pr ikjen e trurit. Por asnj mas konkrete nuk dukej pr ndaljen e ksaj hemorragjie. - Pse bre kaq shum fmij? i thash me shaka, ngaq sdija ti thosha tjetr. - Kam br pak m korrigjoi ai dhe shtoi: tre vllezrit e mi kan nga 6-7 fmij, ndrsa motra e vogl ka tet. Vetm un e prish traditn familjare shtoi pas pak. Ai quhej Pal Ndreka. Emrin e sakt e kishte Pal Dod Llesh Gjin Ndreka. Dhe shpesh, n lidhje me emrin, m tregonte nj anekdod. Kuptimi i saj ishte ky: Kur nj njeri i krahins s tij
vajti si mysafir tek nj shok n Tiran, i zoti i shtpis i kishte thn gruas: sot bj ndonj gj t mir pr dark se do t sjell nj mik t largt. Dhe kur shkuan pr dark, i zoti i shtpis i kishte thn bashkshortes: Erdha s bashku me Ndrec Mark Gjon Nik Pal Zefin. E shoqja ia kishte pritur me dshprim: Un kam prgatitur darkn pr nj mysafir dhe jo pr gjasht. Natyrisht, kishin qeshur sa ishin gajasur. Nj dit, ai m njoftoi se kishte ardhur nga Athina, pr t ndrruar emrin dhe mbiemrin. - N Greqi, ne shqiptarve nuk na kan me sy t mir. Grekt paguhen 3-4 her m shum se un, pr t njjtn pun, prandaj deyrohem t ndrroj mbiemrin n gjendjen civile. Emrin e ri e kishte vn Mihal Nika. Kur shkova n familjen e tij, pr t marr pjes n ceremonin mortore, trupi ishte duke ardhur. Vllezrit e vet, prve dhimbjes q shkakton vdekja, ishin ndeshur edhe me problemin e identitetit. - N gjendjen civile ekziston me emrin Mihal Nika, ndrsa n lajmrimin e ndrrimit t jets duhet t shkruajm Pal Dod Ndreka m than ata. Problemi ishte, se ky emr, nuk figuronte n listat e gjendjes civile. Pr pasoj, shtoheshin disa procedura e telashe pr t realizuar varrimin. -Vllai ka marr pasaport t re me emrin Mihal Nika tha njri prej vllezrve, ndrsa motra midis dness, ia preu: Ah, ajo pasaport e mallkuar q i mori jetn! Problemi tjetr ishte emri, q do t skalitej mbi varrin e tij dhe m tej akoma, duhej korrigjuar atsia tek pasaportat e fmijve. Pr kt arsye shkuam n Bashki dhe biseduam me punonjsin e gjendjes civile. Por shtja ishte m e thell nga sa mendohej. Pr momentin mund t bhej dika, q ai t varrosej me fardo emri q t dshronin familjart. Telashi kryesor mbetej tek pasaportat e fmijve, n lidhje me atsin. Pr kt nevojitej nj gjyq formal, ku pas vdekjes t ndryshohej emri dhe mbiemri i viktims, ose t shnohej sikur ky gjyq ishte br disa dit para vdekjes. Por t gjitha kto kushtonin miliona lek, sepse duhej rindryshuar edhe pasaporta e gruas s tij.
132
Nuri Dragoj
133
- Eh, mor Pal, sa pun na ka hapur ajo pasaporta greke tha njri prej vllezrve, ndrkoh q ne po flisnim me nj notere pr gjetjen e rrugs m t prshtatshme. M n fund, vum dika n vij, duke ln gjyqin pr ta zhvilluar pas disa ditsh. T afrmit vendosn, q lajmrimet e vdekjes, ti bnim me emrin e tij t vrtet, Pal Dod Ndreka. Po kshtu edhe procedurat e varrimit dhe emrin e tij n mermerin e varrit. At dit, duke hedhur nj grusht dh mbi arkivolin e groposur t tij, un derdha lot pr Palin dhe pr fatin e keq q u ra shqiptarve, gjat jets s tyre t vshtir. Fat ky q i ndoqi ata edhe pas vdekjes.
FALENDERIMI I NATASHS
Pr shkak t dendsis s ngjarjeve, pr nj moment gati e kisha harruar shoqen time t fmijris, Natashn, kur befas nj dit ajo erdhi n mjediset e puns sime, s bashku me bashkshortin e vet rus, q quhej Aljosha. - Ky sht burri im, biznesmen nga Moska tha ajo me krenari. - Ju t dy m kujtoni filmin rus Aljosha me Natashn i thash un pr humor dhe ata qeshn. Pastaj u ulm pr t pir nj kafe. - Erdha t falenderoj pr ndihmn q i dhe vajzs sime tha Natasha, ndrsa Aljosha nxorri nga anta e tij nj lap-top. - sht nj dhurat pr ju vijoi Natasha keni shpenzuar kohn tuaj pr t ndihmuar Ann shtoi ajo. - Absolutisht jo i thash. Gjithka e kam br me dshir dhe m vjen shum keq q nuk munda ta ndihmoj m tepr. Por koha ime ka qen e kufizuar, prandaj ju krkoj ndjes. - Do ta marrsh patjetr, - tha Natasha n form urdhri. - Nuk e marr, - ia ktheva, pasi po e mora do t prishim miqsin. shtja merr karakter tregtar, ti m ndihmove, un t shprbleva dhe u lam. U erdhi keq q e refuzova lap-topin, pr arsye se kishin ardhur pikrisht pr kt gj. - Javn tjetr ajo ka mbrojtjen e diploms dhe ne na mbetet t
134
Nuri Dragoj
135
mendojm dika tjetr pr t falenderuar m tha Natasha, duke shtuar ndofta ndonj dark me ver e raki Dshnice. - Do t vij me gjith qejf. Rndsi ka rezultati pozitiv i Ans thash un dhe i pyeta nse kishin folur n telefon me t. - Po tha Natasha folm dje dhe ajo na tha se ende nuk kishte komunikuar dot me profesort e saj. Megjithse Ana ua ka drguar materialin me e-mail, prsri ata jan shprehur, se nuk kan pasur koh ta lexojn, por jan gati ta firmosin diplomn, duke e ditur se Ana sht shum e zonja n kt fush. - M vjen mir i thash un, duke e shtyr edhe pak m tutje lap-topin. - Ather do t shihemi shum shpejt tha Aljosha n rusisht. Ana i prktheu prpikmrisht fjalt e tij. Do t pim edhe vodk ruse shtoi pas pak. - Natyrisht i thash un dhe pastaj u ndam, duke pritur javn tjetr, pr nj dark emocionuese, ku sipas premtimit t Ans, do t ishte i pranishm edhe i fejuari i saj, Nikua.
TAKIMI ME GAZETART
N datn 21 prill 2011, zhvilluam nj takim me gazetart. Prsri tek foleza jon e ngroht dhe besnike, kulla e Vodafonit. Gjat ktij takimi, krkuam ndihmn e kolegve tan pr sqarimin e opinionit publik, lidhur me ngrin juridik t regjistrimit t popullsis dhe falsifikimeve q bheshin n gjendjen civile. Rolin kryesor n kt takim e luajti Aleksandr ipa, nj nga figurat m t spikatura t gazetaris shqiptare. Ai foli pr zhvillimet aktuale dhe pr nevojn e bashkimit t kontributeve ndaj shtjes kombtare. Analisti i njohur, Andrea Stefani, e shihte t udhs, q AK t vijonte n rrugn e vet duke ndihmuar n parandalimin e ksaj gjme dhe si prher, ai e prkrahu lvizjen progresiste, duke br sugjerimet e tij, pr gjetjen e argumentave dhe sensibilizimin e opinionit publik vendas apo ndrkombtar. Ndrsa gazetarja e njohur, drejtuese e nj medieje prestigjoze, Anila Basha, n at takim e solli m t prekshm rrezikun grek, pasi sapo ishte kthyer nga nj takim n Greqi, me npuns t lart, ku ishte befasur me punn dhe kujdesin q ata bnin, pr t realizuar qllimin e tyre, ndaj shtetit fqinj. Sipas saj, qeveria greke n Athin nuk ka asnj dijeni, pr shqetsimin ton, sepse, askush prej zyrtarve tan nuk u ka shfaqur ndonjher ankesa pr kt dukuri.
136
Nuri Dragoj
Rreziku i shkombtarizimit ips, ku ai shkruante:
137
N takim foli edhe Kreshnik Spahiu, i cili trajtoi gjersisht rreziqet e asimilimit dhe rrugt q duheshin ndjekur pr t drguar zrin ton n Parlamentin Shqiptar, nprmjet hapsirave ligjore dhe peticionit t nnshkruar me mbi 20 mij firma. N fund t ktij takimi, duke i falenderuar t gjith me radh pr pjesmarrjen e tyre, u ndala pran kryeredaktorit t gazets Shqip, Aleksandr ipa. Duke e falenderuar ngrohtsisht, pr bashkpunimin ton, i shpreha knaqsin e veant pr menaxhimin q i bri ktij takimi. Nuk mbaj mend, nse ia thash saktsisht, q pa kontributin e tij, ai takim nuk do t kishte arritur at rezultat, por kjo kuptohej. N thelb, un mendoj se ipa, sht nj figur e kompletuar intelektuale, q gjendet gjithmon, n shumicn e tryezave, ku vihej gishti mbi plag pr shtjen kombtare. Ishte i pranishm, madje shpesh iniciator ose promotor i ktyre diskutimeve. Ndoshta shum njerz nuk e kuptonin saktsisht, se nga buronte ajo energji e brendshme, pr t uar prpara zgjidhjen e problemit kombtar. Por, un e kuptoja fare mir. Prve prirjeve t dukshme patriotike dhe intelektuale, ai zotronte nj talent krijues pr t br pr vete bashkbiseduesit, n lidhje me argumentet q prdorte. Gjetjet dhe figuracionet e fjalive t tij impononin heshtje solemne n sall. Ligjrata e ips ishte gjithmon e ndrkryer. At dit, ndrsa e falenderoja pr pjesmarrjen dhe rolin e tij n organizimin e tryezs son t prbashkt, n mendjen time, n ato aste bluaja katr vargjet lapidar t poetit popullor, Lefter ips, i cili pr shtjen kombtare kishte shkruar: Ne skemi ndrr t madhe/ por aq sa hap kraht shqiponja/ Shqiprin natyrale/ Katr vilajetet tona... Duke uar npr mend kto katr vargje, mendova se do referat teorik, nuk barazohet dot me kto 17 fjal t gjeniut popullor, i cili me madhshtin e filozofis s tij, kishte mkuar edhe t birin. Vargjet e Lefter ips, i kisha lexuar me qindra her dhe shumicn e tyre, ashtu si shum njerz t tjer, i dija thuajse prmendsh. Kshtu, kur u ulm t pinim kafen e zakonshme, pas takimit, un nuk e vura re kamarierin q u afrua t merrte porosin, sepse po sillja npr mend ritmin e kngs s dhjet t Lefter
Nese un vrtet pr Vlorn / Zemrshkoqur shkruaj, plakem, / M besoni, pr Kosovn / Dhe t vritem do t ngjallem. / Dhe n varr i br balt / Po qe se thrret Liria, / Pr t gjallt ngrihem prap, / T kndoj kngt e mia. / Sepse knga qenka shpirti / Shpirt i bukur prmbi pen, / Gjaku sht shqiptarizmi / Q n zemr ka folen, / Kur ti shoh burrat e Vlors / N Dean e n Drenic, / Do ti flas me z Europs: / Pa shih bijt e Shqiptaris / Se jemi t etur / Merak na ka mbetur / Me buz t qeshur / T mbyllet ky shekull. / Dilni ta presim Lirin! Kshtu, at dit, thuajse humba n mes t kujtimeve t poezive brilante t poetit t Bregut, kur papritur, nga kjo gjendje m nxori nj z miqsor, q m tha: Pije kafen, se tu ftoh. Ishte, gazetari ipa, t cilin kam krenari ta quaj mik. M kishte premtuar nj takim me Lefter ipn, por duket se punt e shumta nuk na kishin ln deri tani, q t realizoja nj nga dshirat e mia.
138
Nuri Dragoj
139
NJ POLEMIK N RRUG
Nj dit, kur po kaloja para pallateve Agimi, m ndali n rrug nj qytetar. Si duket, ngaq kishte ndjekur aktivitetet tona n televizor, m njohu dhe m pyeti. - far doni ju t Aleancs Kuq e Zi? Mos doni q ne t vdesim pr buk? Un nuk e kuptova qart dhe ai vazhdoi sqarimin e tij. - Babai im merr pension grek, ndonse sht nga Kolonja. Nna sht me origjin nga Prmeti, por prej 50 vjetsh jeton n Tiran. Ajo merr pension shqiptar prej 12 mij leksh. Ka punuar gjith jetn n tezgjah dhe sht robtuar me 3 turne. Pensioni nuk i del as pr t paguar dritat, ujin, telefonin apo taksat e tjera. far krkoni, se nuk po ju marr vesh? Mos doni q t na hiqni edhe at kafshat t gojs q merr babai im? - Ne nuk jemi kundr atyre q kan kombsin natyrale greke thash un - jemi kundr rasteve, kur pr hir t 300 eurove, manipulohet kombsia dhe prejardhja. Besoj se babai juaj nuk ka falsifikuar dokumentet. - Kush e ka fajin q shqiptart ndrrojn kombsin? m ripyeti ai. - Ligji dhe gjykatat, iu prgjigja un, por edhe individt, q pranojn t shkombtarizohen pr at pension. Kjo sht nj
strategji e tr e qarqeve t caktuara, q synojn shkombtarizimin gradual t shqiptarve. sht strategji tre shekullore. Dhe n kt rast, qoft edhe nga halli, disa individ bien n kurthin e planit helen iu prgjigja ngadal. - far duhet t bjn sipas teje, t vdesin pr buk? vazhdoi ai. - Mendoj se duhen gjetur rrug t tjera, pa prekur identitetin e kombit, pa u nprkmbur vijova un. - Ku ti gjejn ato rrug, kur shumica e njerzve jan t papun vazhdoi polemikn ai. - Ka vrtet shum probleme financiare, q lidhen me punsimin, por gjrat duhen zgjidhur pa mohuar prejardhjen shtova un. - far thua, more zotri? Sipas teje, duhet t vdesim pr buk dhe na rroft identiteti, krenaria. Dhe m tej vazhdoi: Njerzit po shesin eshtrat e gjyshrve t tyre dhe a e di prse i shesin? - Jo i thash un, pr ti ln radh sqarimit t tij t mtejshm. - Pr nj cop buk u prgjigj ai dhe n sy fsheu pikimin e nj loti. Pastaj vijoi: A e di ti, se pr sa lek i kam shitur kockat e gjyshrve t mi n Kosin? - Jo i thash prap un. - Vetm pr t bler librat dhe antn e shkolls pr vajzn q e kam n gjimnaz. - Ti ndofta do t pendohesh ndonj dit pr kt gj, - ia ktheva, disi i habitur por dhe i fyer si shqiptar. - Un jam penduar q tani, por mi jep ti ato lek, ti rimarr ato eshtra e ti rivarros si njeri n varret e fshatarve t Kosins. - Tani ato nuk i merr as me 500 mij euro. Por duhet ta dish, q askujt nuk i lejohet t bj pazare me eshtrat e t parve insistova un. - Nuk kam br pazar, por bleva librat e vajzs, se do shkonte n shkoll. Jam me shkoll t lart, e cila m ka dal e teprt. Ku t mbytesha. Jemi shtat vet e rrojm me pensionin grek t babait tha ai mendueshm. - Sa fitove me shitjen e eshtrave t gjyshrve? - pyeta un.
140
Nuri Dragoj
141
- Mos m ngacmo te plaga. Edhe aty m ndodhi nj ngatrres e madhe tha ai, duke krkuar n xhep paketn e cigareve. - far ngatrrese? - N fillim ata q mblidhnin eshtrat m premtuan 300 euro pr secilin. Pastaj, kur un ua ova, filluan nga pretendimet. - far pretendimesh? - M than se mimi pr gjyshen do t ulet, pr arsye se ato jan eshtra grash, ndrsa ata kishin krkuar vetm eshtra burrash, pr ti vendosur n varrezat e ushtarve grek. Ndrsa pr gjyshin nxorn alibin, se gjatsia e eshtrave ishte shum e shkurtr. N fakt, gjyshi kishte nj shtat t shkurtr rreth 1.62 metra, gj q e kemi trashguar edhe ne. Jemi si race t shkurtr. Prandaj edhe pr t, mimi do t ulej, sepse rekrutimi grek nuk i pranonte ushtart posht gjatsis 1.65 m. Dhe kjo, n rast t ndonj kontrolli nga lart, mund ti rrezikonte ata pr n burg. Sigurisht, e gjetn kt si shkak, pr t ulur mimin apo pr ti mbajtur lekt e tjera pr vete, nj zot e di. Mua m dhan 20 mij lek pr do skelet. Gati sa nuk m ra t fikt. Mbeta me thesin bosh n dor dhe m erdhi keq pr gjyshrit e mi t mjer, t cilve ua kisha punuar pabesisht, n at mnyr. Por nuk kisha t bja. Doja t kthehesha. At nat binte shi dhe un i kisha premtuar fshatarit q e zhvarrosi, se do ti jepja shprblimin, pr do pal eshtra q nxorri mbi tok. Fshatari qndronte n kmb, n pritje t hakut t puns. Nse do t kthehesha pr ti varrosur prsri, ai donte po aq t tjera, si hak pune. Nuk kisha asnj lek me vete. Madje, as pr t paguar autobusin e kthimit pr n Tiran. Kshtu q pranova. - Kjo qenka m e rnd nga e mendova un i thash dhe m erdhi keq pr t. Pastaj u prezantuam m mir. Ai m tha se quhej Foto Papa. - Kam marr emrin e gjyshit, sepse n ant tona, ky ishte nj zakon i vjetr dhe i pandryshueshm m tha ai. E ftova pr kafe, por ai nuk pranoi. Dhe m n fund i thash: - Tani kemi nj takim me intelektualt. Hajde edhe ti. - far intelektuali jam un, q nuk kam buk pr dark? tha si me habi. Mbeta me kt cop golf e pallto t vjetr. Aty vijn njerz t kollarisur, me kostume t reja. Ndoshta nuk i din hallet
tona t vrteta, ose nuk kan fuqi t ndryshojn gj dhe merren me biseda tavolinash. - Ne do t prpiqemi t ndryshojm dika - i thash prandaj, i jemi futur ktij aksioni. - far do t ndryshoni, ju? ma priti ai. Me kt zhurm q po bni e vetmja gj q mund t realizoni sht q ti hiqni pensionin babait tim. Por nuk keni t drejt prfundoi. Dhe iku.
142
Nuri Dragoj
143
N Fakultetin Ekonomik Shumica e studentve, preferojn t fitojn t drejtn e studimeve n Fakultetin Ekonomik, sepse shkencat ekzakte jan gjithmon n preferencn e do kohe. Aty hyjn e dalin student pr t br llogarit e lndve ekzakte ose t notave. Por edhe ne, si student t prjetshm q msojm do dit llogarit dhe borxhet e palikuiduara t t tjerve ndaj kombit ton, shkuam at t shtun, m 9 prill 2011, tek ky fakultet, pr t marr mbshtetjen e tyre. Dhe ashtu ndodhi. Gjat atij takimi, nj nga gazetart pyeti nnkryetarin e KLDs, n lidhje me deklaratn e Ministrit t Jashtm grek, Dhimitris Droutsas, i cili pati thn se, nuk duhet t njihet vendimi i Gjykats Kushtetuese t Shqipris pr marrveshjen e ujrave. Dhe ai iu prgjigj: Shqipria sht shtet sovran dhe ligjor, respekton Kushtetutn, vendimet e Gjykats Kushtetuese, si dhe marrveshjet ndrkombtare t detyrueshme pr tu zbatuar. Nuk ekziston asnj marrveshje n kuptimin ligjor, midis Shqipris dhe Greqis pr ndarjen e kufijve detar, jo vetm sipas t drejts ton, por edhe n t drejtn ndrkombtare. Ne vlersojm se n frymn e vendimit t Gjykats Kushtetuese, marrveshja, e cila u lidh 2 vjet m par, midis Republiks s Shqipris dhe asaj Greke, nuk ishte realizuar n respektim t parimeve t ligjit themeltar, nn autoritetin e institucioneve kushtetuese dhe ishte trsisht jasht standardeve t s drejts ndrkombtare. Aktualisht, me kt vendim t Gjykats Kushtetuese, e cila e ka vlersuar si nj marrveshje t papajtueshme me Kushtetutn dhe t drejtn ndrkombtare, nuk ka vend pr t folur pr nj marrveshje n fuqi, e cila juridikisht nuk ekziston. Ne krkojm, q Greqia, si nj vend antar i Bashkimit Europian, t respektoj sovranitetin e shtetit shqiptar, parimet e shtetit ligjor e s drejts ndrkombtare dhe t mos lejohen t bhen deklarata, t cilat cenojn rendin juridik dhe shtetin ligjor shqiptar. Ne jemi pr nj marrveshje t ujrave dhe pr prcaktim t kufirit detar, por duke respektuar t
TAKIMI ME INTELEKTUALT
T gjitha partit, shoqatat dhe aleancat e sapokrijuara, pr t realizuar programet e tyre, synojn t fitojn mbshtetjen nga elita kombtare. Kt radh ndodhi e kundrta. Ishin vet intelektualt, q, duke krkuar nj forum t besueshm ku t shpreheshin, gjetn ngrohtsin dhe mbshtetjen ton. Pra, t dy palt gjetn plotsimin e njri-tjetrit. Pa kushte, pa interesa, me vullnet t lir. Vijn pr t qetsuar ndrgjegjet e tyre. Ne, natyrisht, q e kishim planifikuar nj takim t till, por kjo ndodhi m shpejt se e kishim planifikuar. Takimi kaloi n formn e nj bashkbisedimi, ku nprmjet mikrofonit lvizs, secili shprehte pikpamjet e tij. Qysh prej ditve t para t aksionit ton, pr shkak t pjesmarrjes s gjer nga gjith shtresat e shoqris, ne konstatuam se problemi kryesor nuk qndronte tek mbledhja e 20 mij firmave. Ajo ishte puna m e leht. shtja ishte te gjetja e rrugve pr rimkmbjen e kombit ton. Gjat ktij takimi u rrahn plot mendime, u dhan alternativa t dobishme, ku thelbi i shtjes qndronte n sensibilizimin e politikanve shqiptar t gjith trevave, dhe pastaj, mbase n mbajtjen e nj referendumi mbarkombtar pr sanksionimin e bashkimit t trojeve tona, nn nj qeverisje t vetme ose nprmjet disa ekipeve politike q do t merrnin n dor fatin e menaxhimit, t sfidave q paraqiteshin.
144
Nuri Dragoj
Rreziku i shkombtarizimit N Beratin antik
145
drejtn ndrkombtare, parimin EQUITE, parimet e shtetit ligjor, rekomandimet e Gjykats Kushtetuese dhe nj proedur ku t respektohen pavarsia dhe kompetencat e organeve kushtetuese. N formim diskutoi dhe prof. Hysamedin Feraj, i cili shpjegoi sipas s drejts ndrkombtare, pse sht i gabuar ky regjistrim. Pleurat Rexhepi e Uran Butka, paraqitn shkurtimisht mendimin e tyre lidhur me avantazhet e ksaj lvizjeje dhe qllimet e mbrapshta q fshihen pas ktij regjistrimi t popullsis, ndrsa un shpjegova shkaqet, pse politika shqiptare ka mbrritur deri n kt pik. Mbreti Leka i Par hedh firmn e 20 mijt N datn 16 prill 2011, nnkryetari i KLD-s, Kreshnik Spahiu, un, juristi Pirro Samara, shkuam te shtpia e Mbretit Leka i Par, i cili me firmn e vet n peticion, plotsoi shifrn e 20 mij nnshkrimeve. Ajo firm nuk ishte vettim, si thuhej n librat e Realizmit Socialist, pr firmat e udhheqsve t dikurshm, por ishte nj kontribut simbolik q i prkiste t ardhmes. Firma e prfaqsuesit t Familjes Mbretrore, nuk mund t mungonte kurrsesi n at koleksion gjigant shkronjash, q krkonin m shum kujdes pr shndetin e kombit shqiptar. Gjat fjals s tij me kt rast, Mbreti Leka i Par, vlersoi iniciativn e ndrmarr nga nnkryetari i Kshillit t Lart t Drejtsis, duke e konsideruar kt nism, t guximshme, por t drejt. M tej, Leka i Par tha: shtja e regjistrimit, i prket interesit kombtar dhe smund t cenohet, pr asnj arsye, nga interesa t ngushta. At dit u plotsua numri i 20 mij firmave, por ne vendosm ta vazhdonim aksionin ton gjithprfshirs, n mnyr q Brukseli, kur t shprehet zyrtarisht pr kt lloj regjistrimi, t ket parasysh, q ai kundrshtohet nga pjesa m e madhe e popullit shqiptar.
Sapo hym n Berat, m 23 prill 2011, e kuptuam se, ktu nuk kishte nevoj pr fjal. Identiteti i qytetit i kalon dymij e pesqind vjett. Vjetrsia e moshs s tij t imponon vetvetiu krenarin dhe respektin ndaj historis. Nga gjrat q t vijn ndrmend menjher, sapo hyn n Berat, jan gjetjet arkeologjike t rrnojave, q datojn para Krishtit. sht fakt, q Kalaja e ktij qyteti, sht goditur me qindra her nga sulmet e furishme me shigjeta, heshta, shpata dhe deri te gjylet e topave t pushtuesve. Nga ato gjmime, pjes t veanta t mureve jan plasaritur, ndonj gur ka rn prtok, por Kalaja ka qndruar. Kjo ka ndodhur pr t dshmuar pas mijra vjetve, identitetin e rezistencs s natyrs son t paasimilueshme. Duke shkuar aty, njeriu pyet vetvetiu: si mund ta shkatrrojn vall kt identitet, ca konsuj qesharak, q bashk me ilain e smundjes s astms, mbajn me vete planin e asimilimit t shqiptarve? N qytetin antik t Beratit, i cili sht ndrtuar midis dy maleve, duke i rezistuar kshtu qindra rrebesheve shekullor, shkuam pr nj ndeshje me t keqen. Pr kt arsye, ndeshja e futbollit Tomorri-Lushnja, sht ndrprer pr pak minuta, si nj form proteste kundr regjistrimit t popullsis mbi baza etnike. Futbollistt e dy skuadrave kan firmosur peticionin n stadium, duke i thn jo formularit t vetdeklarimit t kombsis dhe fes.
146
Nuri Dragoj
147
FQINJI IM, GREK

Nusja e nj fqinjit tim, me t cilin kam pasur marrdhnie shoqrore, kur banoja te Parku, kishte disa dit q kishte ardhur nga Athina. Pr shkak t impenjimeve q kisha, nuk pata rast pr ta takuar. Me fqinjin pinim shpesh kafe familjarisht, por tani, pr shkak t emigrimit t tij 14 vjear, bnim vetm telefonata, t cilat sa vinin e rralloheshin. Kishim mbi dy vjet pa folur n telefon. Pas prshndetjeve t para, e pyeta pr fmijt, t cilt kishin ikur n moshn 2 dhe 5 vjeare. - Jan shum mir m tha ajo. Djali sht n vitin e fundit t shkolls s mesme, ndrsa vajza mbaron tetvjearen, si i thoni ju ktu, se atje quhet ndryshe. T dy jan nxns t shklqyer vijoi m tej, por kemi dhe nj problem. - far problemi? - e pyeta. - Fmijt nuk din shqip. Djali di pak, por vajza i ka harruar dhe ato pak fjal q dinte. Ne, u prpoqm ti msojm, por tani ajo histori u harrua. Sidoqoft, jemi rregulluar mir. U pajism me dokumente t rregullta. Ekonomia nuk na mungon. Vjehrra merr pension, si greke. Me nj fjal, jemi mir. - Si e merr pensionin grek, apo, ka ndrruar kombsin? pyeta un. - Po. At problem e kemi mbyllur t gjith, q prej tre vjetsh.
- Si mundt t ndrroni kombsin, kur ju nuk kini asnj lidhje me shtetin fqinj? - Mbase grek nuk jemi, por sipas nj dokumenti, kemi lidhje gjaku, shtoi ajo duke qeshur. Dhe vijoi: Shfrytzuam nj shkres, q na bri pun me t vrtet. - far shkrese? - Gjat Lufts s Dyt Botrore, n Operacionin e Qershorit 1944, gjyshin e kapi gjermani dhe e mori rob. Gjermant q i morn rob kaluan nga Kora, e prfunduan n Selanik. Qndruan n nj kamp, rreth dy muaj dhe pas ksaj, u nisn pr n kampet e prqendrimit n Gjermani. Kur u nisn nga Selaniku, n dokumente u shkruan si qytetar grek. Me t till dokument edhe u kthyen. Me an t tij e zgjidhm shtjen n gjykat, por na morn nj qese me lek. Ishim katr vet, un, burri, vjehrri dhe vjehrra. Ndrsa, pr fmijt ishte m e leht t integroheshin. M erdhi keq pr kt zgjidhje por skisha far ti thosha asaj gruaje, me t ciln kishim jetuar n nj pallat pr 7 vite rresht. Aq m tepr, q ajo vet, kt zgjidhje e konsideronte si nj fat ideal. - Po Naimi si duket? e pyeta. - Nashua m korigjoi ajo, emrin e tij e ndrruam bashk me kombsin. Po kshtu edhe emrat e prindrve t tij, ndrsa un jam n rregull. Ktu e kisha Rina, atje m thrresin Irini. Ndrsa, kunatit tim,Tekiut, i thon Teli (Aristotel). - Po Tekiu, prse e ndrroi emrin? e pyeta kot. Madje, u pendova, sepse e dija prgjigjen e saj. - E ndrroi q t hante buk. Gjersa bm ndrrimin, patm nj thes me ngatrresa. Atje, nuk t pranonte njeri n pun, po qe se je me emr mysliman. Kurse, ktu n Tiran, e lan rrugve. Ti e di se far hoqi burri im. E lan 4 vjet pa pun dhe mbaheshim me pensionin prej 100 mij leksh t prindrve t tij. I blinim fletoret e fmijve duke lypur borxh tek komshinjt. Ti e mban mend, apo jo? - m pyeti ngultazi srish. - Po- i thash un me nj z t dobt, por ajo vazhdoi: - I rroft universiteti dhe doktoratura q ka mbrojtur, sepse ktu nuk e morn n pun as si shofer. N dikastere zun vendet
148
Nuri Dragoj
149
m t mira militantt e partive. Madje, disa prej atyre ishin me diploma false. Kurse atje, punon t paktn n nj fabrik dhe merr katr her m shum se t kishte nj pun ktu. Pas pak, nga fytyra e saj u zhduk nervozizmi dhe u drejtua nga un: - Po ti, pse rri ktu? Pse nuk vjen andej? Un nuk fola. - Nashua nuk t heq nga goja dhe po t duash, ai t ndihmon pr dokumentet. T ndihmon se ka nj mik t fort n zyrat qendrore t gjendjes civile. Vetm, se duhet t paguash ca para ryshfet. Ti e di si bhen punt n gjykatat shqiptare. Sa pr shtpi, mos u bj merak. T gjejm ne menjher shtpi dhe me qira shum m lir se vlera e tregut. Kemi nj plak t vjetr, aty afr, q krkon njerz pr hyzmet (shrbim). - Po pr emrin - i thash - si tia bj? Un quhem, Nuri! - Do ta ndryshosh, ske bn. Atje, do quhesh Niko. Mjafton, q pa emr nuk t ln. - Ju si do t bni, a do t ktheheni ndonjher? pyeta, si pa kuptim. - Pr tu kthyer, ne mund t kthehemi q nesr. Puna sht me fmijt, q duan ti vazhdojn shkollat atje. shtja sht se ktu ka vetm rrmuj dhe politik. Duket sikur asnjeri nuk jeton pr veten e tij. Sikur t gjith e kan mendjen tek votat, zgjedhjet vendore apo politike. Me nj fjal, m duket sikur ktu t gjith jan mendur prfundoi ajo. Nuk kisha far ti thosha. Vshtirsit e tyre financiare, kur jetonin ktu, i dija mir. T dy kishin mbaruar universitetin dhe pas vitit 90-t, kishin mbetur her me pun sezonale, her pa pun. Doja tu bja thirrje t ktheheshin, por ky kthim, mund t merrte pr ta prmasat e nj traume familjare. Prandaj u ndam, duke br reciprokisht t fala pr pjestart e tjer t familjes. Duke u larguar, u ndjeva disi i shokuar dhe e kuptova se plaga jon e prbashkt, ishte m e thell nga mendohej. Ajo nuk kishte t bnte vetm me ligjin e Parlamentit ton, pr shtjen e regjistrimit, apo vetm me gjykatat shqiptare, por edhe me sakrificn e shqiptarve pr t mbijetuar. Ndrsa po kaloja i vetm
pran Rrugs s Ambasadave, mu kujtua dyndja e 5 mij t rinjve n vitin 1990, q hipn mbi muret e ktyre godinave misterioze, n krkim t nj jete m t mir. Brenda godinave gjallonin jet nga gjaku i shteteve q sakatuan trupin e ktij kombi martir. Pastaj, vettimthi m erdhi n mend dyndja e t rinjve npr anijet e rrezikut, q krkonin nj liman qetsie pr t jetuar t lir. Por edhe tani, kur liria politike ishte e garantuar, prsri, problemet financiare dhe dilema e papunsis, i detyronte njerzit t iknin, duke ndrruar emrat e tyre dhe ndonjher edhe kombsin.
150
Nuri Dragoj
151
NJ NJOFTIM NGA ROMA

Nj lajm i papritur, m bri t ndrroj destinacionin e punve t prditshme dhe t nisem drejt Roms. M njoftuan, se nj shoku im, po jetonte ort e fundit t jets, pr shkak t nj aksidenti automobilistik. M par, kto njoftime bheshin me telegram, por tani mjaftonte nj mesazh n telefon. Kishte mbi 10 vjet q jetonte n Itali familjarisht, madje, ishin br bashk m shum se 6 familje nga i njjti fis, duke trhequr njri-tjetrin. Qen stabilizuar pr bukuri n nj provinc rreth 20 km larg Roms. Ai, ishte njeri i gjendur dhe ndjeja detyrim, pr tiu ndodhur pran. Edhe pr shkak t nj pengu t vjetr, q m kishte mbetur nga nj rast i ngjashm, vendosa t shkoj. Pengu kishte lidhje me nj mikun tim t afrt, me banim n Selanik. Katr vite m par, m 10 maj 2007, m njoftuan me telefon, se ai ndodhej n gjendje t rnd shndetsore. Shkova n ambasadn greke, por nuk m dhan viz. Nj i njohur m bri me dije se shteti helen m kishte shpallur person non grata. N thelb, kjo ishte nj censur mesjetare, por krejtsisht e mundshme pr fqinjin jugor, ku shqiptart nuk mund t punsohen normalisht, nse nuk ndrrojn identitetin. Ndrsa mua m kishin ndaluar t drejtn e vizs, qysh n ambasad dhe pr kt arsye, udhtimi im u b i pamundur. Nuk shkova dot pr ti dhn lamtumirn, atij njeriu t mir, q m kishte mbajtur pr dore kur
isha i vogl, duke m msuar si t ecja npr kalldrmet e fshatit. Por kt munges t pafalshme, e kisha br pr arsye diplomatike. Kshtu q drejt Roms fluturova qysh t nesrmen. Miku im i vjetr, gjat takimit prej disa minutash, n paradhomn e reanimacionit, nuk m njohu. I vura dorn n ball, e prkdhela n faqe, por nuk ndjeu asgj. I rrethuar nga tubacionet e oksigjenit, ai jetonte ditn e fundit t jets. Dhe n dark, ndrroi jet. N ceremonin e varrimit morn pjes shum shqiptar, me t cilt bisedova n lidhje me identitetin. Thuajse, t gjith kishin mbetur me kombsi shqiptare dhe nj pjes e tyre, kishin marr shtetsin italiane, por pa e ndrruar aspak kombsin. Kjo m gzoi dhe kur u fola pr iniciativn ton t mbledhjes s firmave, ata m mbshtetn. Pr fat t keq, me vete nuk kisha marr asnj formular t peticionit ton, kshtu q firmat e tyre, i ruajta n bllokun tim personal, n formn e kujtimeve. Aty, shnova emrat, Zeni Avdiasi, Pranvera Mali, Gzim Lamllari, Ardian Lai, Ata, m shpjeguan se kishin ikur nga Shqipria, pr arsye t ngutshme ekonomike, por asnjeri nuk e kishte uar ndrmend ndrrimin e kombsis.
152
Nuri Dragoj
153
N DITN E DSHMORVE
Nse ndoknd, do ta gnjej mendja ndonj dit, q t mashtroj inkoshiencn e shqiptarve, pr tu ndrruar atyre identitetin, n kmbim t 300 eurove, t jet i sigurt, se do t gnjej veten. Mundet, q kto qarqe antishqiptare, t arrijn t mashtrojn politikan t veant, pr t ndryshuar ligjet e gjendjes civile a regjistrimit t popullsis. Kjo mund t ndodh, diku nga fundi i muajit dhjetor, apo n fillimet e janarit, kur nett jan t gjata e t mbytyra me rrebeshe dhe kur ditt e shkurtra mbulohen nga mjegullat stinore. do individ, apo grup individsh, q do t tentoj t cenoj identitetin ton, qoft edhe n kulmin e triumfit t planit t tij mafioz, duhet ta dij mir, se pas dimrit vjen nj pranver dhe papritur tek porta e kalendarve troket data 5 Maj. Ather, mafia ndrkombtare nuk mund t ket m triumfe, sepse kjo sht Dita e Dshmorve. Gjja e par, q duhet t bjn kusart e kombsis ton, pr t realizuar qllimin e tyre shovinist, si thot nj personalitet i letrave, duhet t ngren nga balta e t rivrasin t rnt. Sepse, koleksioni i plagve t tyre, q pikon akoma gjak, nuk do t lejoj kurrsesi anijet me slogane moderne, por t projektuara n Mesjet, q t bjn matrapazllqet e dokumentacioneve t ndrrimit t kombsis, n detin e amaneteve. Pr kt arsye, data 5 Maj, sht
busulla dhe periskopi yn, pr t matur drejtimet dhe gravitetin e dallgve. Heronjt dhe dshmort tan jan nn tok, q ne t jetonim t lir. do shqiptar e di fare mir, se amanetin e t parve nuk e tret as dheu. Ndrkoh q shkelja e amanetit, sipas kodit zakonor, prbn tradhti t pafalshme ndaj t parve t tu. Pr kt arsye, me rastin e 5 Majit, Aleanca Kuq e Zi e prkujtoi heroizmin e t parve tan, n nj mnyr t ndryshme. Duke u dhuruar n mnyr simbolike flamurin kombtar pr do familje t dshmorve. Natyrisht, nuk ishte e mundur t shkonim tek t gjitha familjet, por atje ku shkuam, e ndjem fare mir, se do t thot t vdessh pr interesat e kombit, pr t liruar tokn tnde t pushtuar. N kto familje, e ndjem akoma edhe m qart, se do t thot q pas lufte, t tradhtosh idealin e dshmorve, duke firmosur ligje antishqiptare. Njra prej tyre, ishte familja e Musa Fratarit, i cili ka hyr n histori, pr heroizmin e tij n luftn e Spanjs, ku s bashku me brigadat internacionaliste, firmosi mbi tokn spanjolle edhe me gjakun e shqiptarve. Nprmjet Musait dhe shokve t tij, historia njohu aty, edhe trimrin e shqiptarve, t cilt dshmuan se liria ishte m e shenjt se jeta. Kjo familje, e cila ka ruajtur traditat m t mira t mikpritjes dhe besnikris, na tregoi dika m shum pr Musa Fratarin dhe pr t gjith shokt e tij, n luftn e Spanjs. Sepse, sakrifica pr kombin ka nj mim, por ka edhe nj vlersim. mimi sht jeta e dhuruar dhe vlersimi sht nderimi, q i mbulon pasardhsit brez pas brezi. Familja Fratari, ashtu si qindra familje dshmorsh, shprehn mbshtetjen e tyre pr aksionin e ndrmarr n lidhje me mbledhjen e firmave t peticionit. Duke e firmosur kt peticion, ata e ndjenin edhe vet, se po bheshin pjestar aktiv t nj beteje, q e kishte filluar Musa Fratari n Spanj, duke kryer kshtu betimin e tyre familjar e fisnor, se do ti qndronin besnik rrugs s heronjve, pr ruajtjen e kufijve toksor dhe identitetit t shqiptarve. Nipi i tij, Zigur Kame, duke hedhur firmn, u shpreh: Duke firmosur kt peticion, un plotsoj edhe amanetin e xhaxhait tim,
154
Nuri Dragoj
155
Musa Fratarit, pr ta par Shqiprin, ashtu si e ndrruan heronjt dhe dshmort tan. Ndrsa, nipi tjetr, regjisori Gzim Kame, tha: Ndihem i emocionuar, se kjo sht nj nga firmat m t rndsishme t jets sime. Prandaj, do t jem n mbshtetje t ksaj ndrre, derisa t kem frymn.
ME GJENERAL SHPTIM SPAHIUN

Nj dit po bisedoja me gjeneral Shptim Spahiun, n lidhje me progresionin e rritjes s personave q kan ndrruar kombsin, dhe, t atyre q presin n radh me dosje n dor, pr t br konvertimin fals. - Jan 200 mij shqiptar me banim n Greqi, pa llogaritur ktu dhjetra - mijra t tjer, q e kan kryer ndrrimin nprmjet gjendjes civile n Shqipri i thash un. - Po tha gjenerali, i cili dukej mjaft i informuar pr situatn. Zotronte nj kultur t gjer dhe kishte nj mnyr t foluri, q t bnte pr vete. Nga ana tjetr, duke qen me origjin nga treva e Frashrit, reflektonte nj sensibilitet t veant pr problemin kombtar. Pr kt arsye, un kisha gjithmon dshir q t bisedoja e ta dgjoja me vmendje, pr gjrat q thoshte. Dhe ai vazhdoi: Vese duhet t kesh parasysh nj gj: ata, nj dit do t kthehen. Por edhe n mos u kthefshin pr t jetuar ktu, pr arsye t ndryshme ekonomike ose pr shkak t integrimit t fmijve n realitetin grek, prsri, nuk do ta mohojn asnjher atdheun e tyre. Patjetr, nj dit do t kthehen, pr t jetuar ose pr t vdekur ktu, sepse e din fare mir do t thot t vdessh n dheun e huaj. Ndrsa, fmijt, sapo t rriten dhe t njihen me identitetin e
156
Nuri Dragoj
157
tyre, do t ndjejn krenari pr Shqiprin. Mos harro vargjet e rilindasve q thon: Ku m duket balta, m e mbl se mjalta, n Shqipri, ose Shqipri quhet toka, ku m ka rn koka, e shum t tjera. - Dakort - i thash un, por tani disa nga kto vargje po ndryshken. Lexova nj dit, n nj gazet, se vargjet, Shqipri quhet toka, ku m ka rn koka, ishin shkruar ndryshe, nga nj poet modern. - Si ishin shkruar? - Shqipri, quhet nj cop toke, q m bn me dhimbje koke, - perifrazova un. - Dakord, por ato jan parodi tha gjenerali, dhe parodit e kan jetn nj muaj ose nj vit. Ndrsa fryma e rilindasve tan sht kthyer n nj filozofi kombtare dhe organike. Kombin tnd nuk mund ta mohosh dot kurr, as me ertifikata dhe as me justifikime teorike. Edhe sikur t arrish ta bsh kt gj, pr disa vite, prsri, malli pr t nuk shuhet. Atdheu t del natn n ndrr ose t vjen n mngjes, n formn e therjes n zemr. Dhe ti nuk mendon dot pr asgj tjetr, vese pr tu kthyer tek vendi yt, ku t presin kujtimet e fmijris, apo lulet e munguara mbi varrin e nns, t cilin prej vitesh e kan mbuluar barishtet. Nuk ka njeri n bot, q ta prball kt trysni drithruese, ushtruar nga malli pr vendin tnd! - Po - i thash un, ke t drejt. Por, aktualisht, situata jon sht e vshtir, sepse pas ertifikatave, Greqia synon t realizoj planin e Megali Ides. - Ato plane do t zn merimanga n sirtart e arkivave, por sidoqoft, rreziku i asimilimit nuk duhet nnvleftsuar shtoi gjenerali. Si nj gjeneral i zoti, ai e dinte mir se n kuadrin e integrimit t Shqipris n NATO, rreziku i invazionit ushtarak ndaj vendit ton ishte i pamundur, por si erudit, nuk e nvlersonte aspak alarmin e asimilimit t pjesshm. - Nuk ka se si shpjegohet ndryshe oreksi i qarqeve greke, me presionin q ushtrojn pr ndryshimin e kombsis s shqiptarve i thash un.
- Me sa jam informuar, nga Frashri nuk ka asnj ndrhyri ai, duke mbrojtur, jo pa krenari, pjesn e origjins s vet. Pastaj shtoi: Kt e them me siguri, pa lexuar statistikat tuaja. Sepse, n Frashr, bashk me qumshtin e mngjesit, nnat i mkonin fmijt e tyre edhe me vjershn e Naimit, Ti Shqipri m jep nder, m jep emrin shqiptar. Doja ta dgjoja akoma at njeri, q reflektonte mirsi dhe rigjallronte shpresn. Por ashtu si t gjitha bisedat interesante, kur ti dshron t rrish m tepr, papritur njrit prej bashkbiseduesve i bie zilja e celularit dhe diku t thrrasin. Kshtu ndodhi edhe me bisedn ton dhe ne u ngritm.
158
Nuri Dragoj
159
LOTT E ANS
Mezi po prisja telefonatn e Natashs pr darkn e premtuar me familjen e saj, kur papritur, t premten n mesdit, m mori Ana. Un ndodhesha n mbledhje dhe n dy zilet e para nuk ia hapa telefonin, megjithse mezi prisja lajmin e gzueshm t diploms s saj. Vendosa ta marr menjher pas mbledhejs. Por ishte padyshim nj thirrje urgjente, sepse ajo insistoi tri her rresht, sikur t m lutej ti hapja telefonin. Dhe ashtu bra. Por, n vend t zrit t saj t gzuar, dgjova ngashrimin. Dukej se po qante, sepse zri i dobt kushtzohej trsisht nga lott. - Ana, far ke? e pyeta me padurim. - M rrzuan tha ajo, Sapo e lexoi materialin njri nga konsulentt, m mbyti me fjal fyese dhe menjher njoftoi profesorin tjetr, i cili m foli akoma edhe m ashpr. Diploma ime mbaroi shtoi ajo gati duke rnkuar. - Si sht e mundur? u habita un. - Kshtu ka ndodhur n t vrtet - tha ajo, duke pritur ndonj rrugdalje nga un ata m rrzuan dhe un mbarova. - M vjen shum keq por mos u mrzit, sepse ti veprove n baz t ligjeve shkencore q krkon historiografia e kohs i thash un, sa pr ta qetsuar disi, i bindur n shkakun e rrzimit.
- Gjendem shum keq dhe e gjith puna ime shkoi kot tha ajo. Mu dogj e ardhmja pr jetn. - Po Nikua thot? guxova ta pyes un. - sht tepr i dshpruar, ndrsa familja e tij gjendet e tronditur tha ajo. - Prse sht tronditur familja e tij? - pyeta srish un. - Sepse ata jan njerz me emr n Athin dhe nuk u vjen mir nga kjo q ndodhi. - far thon ata? - e ripyeta. - Nuk e di, kan tre dit q nuk m marrin n telefon shtoi Ana. - Po Nikua? far qndrimi po mban ai? - sht i nervozuar me mua dhe variantin e par t diploms ma grisi me inat. Kjo i tronditi shum edhe marrdhniet e mia me t tha Ana. - far ke ndrmend t bsh? - e pyeta shpejt e shpejt. - Nuk e di, tha vajza ju far m kshilloni? - Un them t qetsohesh njher dhe pastaj flasim. Dhe shtova: T marr pas nj ore. Gjat zhvillimit t mbledhjes e deri n fund t saj, nuk e kisha mendjen m aty. Ndjehesha shum i shqetsuar pr fatin e Ans, e cila ndodhej n kulmin e dshprimit. Pas pak m mori edhe Natasha, por un nuk e hapa telefonin. Nuk dija si ta shmangia dshprimin e saj. Pas mbledhjes mora Ann, pr t msuar m shum rreth asaj q kishte ndodhur me temn e diploms. - M akuzuan pr nacionalizm shqiptaromadh dhe mashtrim me temn tha vajza, e cila n at moment dukej pak m e qet. Pastaj shtoi: Arrita ta shtyj dy muaj dorzimin e diploms, pr t formuluar nj kndvshtrim tjetr. Udhheqsit e diploms m premtuan se kt rradh do m ndihmonin drejtprdrejt dhe kjo m qetsoi pak shtoi Ana. - T lutem - i thash, m mbaj n korent, se edhe un jam shum i shqetsuar pr ty. M duket sikur shkak i dshtimit jam un. Vetm ki parasysh nj gj: ti ke vepruar si nj profesioniste e vrtet, duke zbatuar ligjin themeltar t historiografis. Prandaj ndrgjegjen duhet ta kesh t qet.
160
Nuri Dragoj
161
Ajo lshoi nj jo t paqart. Zri i saj vazhdonte t ishte i dobt dhe mezi arrita ta dgjoj, kur m tha, ditn e mir. Kjo m shqetsoi pa mas dhe e kuptova qart se pengesa e diploms kt rradh ishte nj penges e qart politike dhe kombtare. Pedagogt grek, kurrsesi nuk i kishin pranuar tezat e studiuesve ndrkombtar e shqiptar pr Epirin, apo Vorio Epirin. Sepse n kokat e tyre daraviteshin fantazmat shekullore t Megali Ides. Kjo kishte vn n rrezik perspektivn e nj studenteje t shklqyer. Natyrisht, u acarova me mendsin mesjetare t pedagogjis greke, por e kuptoja se gjendesha prball nj realiteti, q kushtzonte shum gjra. M vinte mir q ajo kishte arritur ta shtynte paraqitjen e diploms, por tani e tutje e mendoja edhe vet se far katrahure mund t ndodhte me punimet e asaj diplome. Dhe kjo m dshproi pa mas. At mbrmje, kur shkova n shtpi, u hodha nj sy punimeve t diploms s saj, q kishin rrzuar pedagogt grek. Aty lexova midis t tjerave disa nga tezat historike dhe u binda se kt t vrtet historike, grekt e indoktrinuar nuk mund ta pranonin kurrsesi.
SONDAZHI I PRMBYSUR
Numri prej 20 mij firmash ishte plotsuar me koh, por misioni vazhdonte. Kshtu, n datn 19 maj 2011, u publikua sondazhi i Media Group Monitor, mbi perceptimin e opinionit publik, pr procesin e regjistrimit t popullsis, mbi bazn e vetdeklarimit etnik. Nga t dhnat rezultoi se qytetart nuk ishin t informuar si duhet pr pasojat negative t ktij regjistrimi. Megjithat, shumica e t intervistuarve, ishin kundr tij. Vetm 32 pr qind u shprehn pro ksaj prfshirjeje n pyetsorin e paraqitur nga komisioni prkats. Pra, raportet kishin ndryshuar ndjeshm dhe madje, ishin prmbysur dukshm. Nj vit m par, rreth 56 pr qind e t intervistuarve shpreheshin pro prfshirjes s pyetjes pr kombsin. Natyrisht, fushata kishte ndikuar shum, por n radh t par, kjo fushat kishte shrbyer si nj drit, pr t par n ann e prapme t tunelit. Duke ndriuar errsirn, njerzit e kishin kuptuar humnern q u kanosej, nga ajo fraz e shkruar dhunshm, n Ligjin e Gjendjes Civile pr kombsin dhe regjistrimin e popullsis me vetdeklarim. Ky sondazh na shrbeu edhe ne, pr t par veten ton n pasqyr dhe pr ta kuptuar, se ishim n rrug t mbar. Por edhe pr t identifikuar disa nga defektet e metods s puns, t cilat duheshin prsosur akoma m shum.
162
Nuri Dragoj
163
N kt takim me mbi 400 pjesmarrs, foln Myslim Pashaj, Iris Luarasi, Gerti Peshkpia, Aleksandr ipa, Uran Butka etj. Diskutantt ishin t mendimit se prqindja e qytetarve q jan kundr ktij regjistrimi, sht shum m e madhe. Problemet q doln prej tij M 19 maj 2011, sondazhi mbaroi, por problemet q doln prej tij, shprehnin njkohsisht optimizm dhe nxitje pr ti shkuar deri n fund, shrimit t ksaj plage kombtare. T intervistuarit n shumic shprehen kundr vetdeklarimit t kombsis dhe besimit fetar n procesin e regjistrimit t popullsis; Opinioni kundr sht m i konsoliduar pr shtjen e vetdeklarimit t besimit fetar; Opinioni kundr sht m prezent n Jug t Shqipris, aty ku fenomeni i vetdeklarimit paraqitet m krcnueshm; Opinioni kundr sht m i pranishm ndr t intervistuarit me nivelin m t lart arsimor, grup i cili sht m i vetdijsuar pr t drejtat individuale dhe mbrojtjen e tyre; Fushata e zhvilluar nga Aleanca Kuq e Zi n vitin 2010 2011, ka ndikuar n vetdijsimin e popullsis pr problemet q bart procesi i vetdeklarimit t kombsis dhe besimit fetar, si dhe konsiderohet si arsyeja kryesore q oi n shtyrjen e procesit.
TAKIMI I DYT ME FOTO PAPN

Nj burr i shkurtr, po ecte ngjitur parmakut t Urs s Lans dhe mua mu duk, sikur nga asti n ast do t hidhej posht, n rrjedhat e zhurmshme t saj, trbuar dhe nga shirat e majit, q kishin fryr shtratin prej betoni. Ishte i parruar dhe thuajse e kishte lshuar veten krejtsisht. Kjo ecje e shkujdesur e tij, m trhoqi vmendjen dhe papritur e kuptova se kt njeri e njihja. Ishte pikrisht Foto Papa, t cilin e mbaja mend, qysh prej takimit kur m kishte treguar, se si i kishte shitur eshtrat e gjyshrve t tij pr 40 mij lek. Ai nuk m pa. N fillim mendova t kaloja, pa i rn n sy, por lkundja e pakontrolluar e trupit t tij m kalli frikn dhe papritur e ndalova. - far ke - i thash - mos je i smur? - M mir t kisha vdekur - tha ai, pa shfaqur asnj interes ndaj meje. N fillim mendova mos kishte pir, por kur e pash se kishte disa dit i palar, e kuptova se dika m e rnd duhet ti kishte ndodhur. - far ka ngjar? e pyeta srish, duke e ndaluar n vend. - Xhaxhai dhe halla kan ardhur nga Amerika dhe po krkojn eshtrat e prindrve t tyre. Kan porositur nj varr madhshtor n Prmet dhe deri tani, kan harxhuar mbi 6 mij euro. Por, kur hapn varrin ekzistues, q ishte bosh dhe i grmuar, jan skandalizuar dhe kan shkuar n polici.
164
Nuri Dragoj
165
- Si do t bsh tani? - As un nuk e di. Her bhem gati t hidhem nga ura, her mendoj ti dal prpara ndonj makine tha ai pa m par n sy dhe u shkput prej meje. Un e ndoqa nga pas. - Prit, i thash, - kjo pun mund t rregullohet. - Nuk ka si rregullohet. Jam gati t shes shtpin, q kjo pun t ndreqet, por nuk ka m asnj rrug. Ata njerzit q ishin athere n kish, si sekser, nuk gjenden m, sepse nuk ishin vendas. Punonin me emra fals. Askush nuk i njeh dhe un nuk di ku t prplas kokn. Oh, i ziu un, i ziu! rnkoi, pas pak. - Ndonj zgjidhje edhe mund t ket kmbngula prsri, megjithse e shihja q problemi ishte ndrlikuar keq. - Vetm n qoft se i hap natn t gjitha varret e ushtarve grek. Vetm kshtu mund ti gjej, se un i njoh eshtrat e tyre. Por kjo sht e pamundur. - far ke ndrmend t bsh? - Po t m fusin n burg, do m shptojn. Dhe bjn mir, t mos m nxjerrin m asnjher nga biruca shtoi me dshprim ai. - Po xhaxhai me halln, far thon? - Ata kan ardhur pr t uar n vend amanetin e prindrve t tyre dhe jan br si t lajthitur. Punn e kam shum keq tha tjetri duke mi ngulur syt, sikur donte t m thoshte: Po ti far dreqin ke q ngatrrohesh n kt mesele? - Prit - i thash un, mos u ngut. Po sikur tu tregosh t vrtetn? Ai m pa pr nj sekond n sy dhe bri m tutje, duke thn: M mir t hidhem n Lan, se tu dal prpara. Un e frenova prsri, por ai ma preu shkurt: Prse m ndalon, kur nuk m ndihmon dot? - far ndihme do? e pyeta - Dua t gjej eshtrat e gjyshrve t mi, me do mnyr dhe do mim. H, m ndihmon dot? - Duhet t prpiqemi - i thash, pr ti dhn pak koh vetes, q t gjeja ndonj argument edhe pse e dija q nj gj e till ishte e vshtir. - E shikon? Askush nuk m ndihmon dot vijoi ai, duke m
par pr her t dyt n sy. Tani fjalt q thoshte ishin n prag t vajit. Kur fliste, dukej sikur po qante. fardo q ti thosha un, nuk kishte m asnj vler pr t. - M jep numrin e telefonit t xhaxhait tend, - i thash - se do t flas vet me t. - Po - belbzoi ai do flassh, por vetm pasi t vras veten un. Dhe iku rrmbimthi, duke mu shkputur nga duart. Silueta e tij npr shi, mu duk si nj kalors i plagosur i nats, q vinte i raskapitur nga beteja, pr ti shprndar njerzis mandatn e efekteve prapavepruese t asaj q kishte ndodhur.
166
Nuri Dragoj
167
NJ LAJM, PARA HARTS S SHQIPRIS

Lajmin e arrestimit t kriminelit Mlladi e msova nga nj stacion televiziv. Ndrpren programin pr t dhn njoftimin e prangosjes s tij. N at ast ndodhesha para harts s Shqipris s shek. XIX, ku po nxirrja disa t dhna mbi coptimin dhe prgjakjen e trojeve shqiptare nga barbarit shekullore t t huajve. Pr universin shqiptar, por edhe pr opinionin prparimtar n mbar globin, ky ishte nj lajm i gzueshm. Ai njihej si nj nga kanibalt modern, i cili n fund t shek. XX, ushqehej me mish njeriu. Krimet q kishte br n Kosov, duke pushkatuar burrat e pafajshm, duke therur me bajont foshnjat dhe duke prdhunuar grat, nuk kishin t krahasuar as me prbindshat e bots shtazore. Npr bot, lajmi pr arrestimin e tij u dha njkohsisht me njoftimin se ai vuante nga kanceri. Dhe megjithse babai im m kishte msuar nj proverb, ku thuhej se mosha dhe smundja nuk shahen, prsri, un mendova se natyra dhe Zoti kishin fiksuar ndshkimin mbi t, pr ato krime lufte q kishte br. I cilsuar si diktatori i fundit i Ballkanit, ai, s bashku me mostrn tjetr, Sllobodan Miloshevi, kishin hartuar planin e deportimit dhe dbimit t kosovarve nga trojet e tyre, duke vrar e masakruar njerzit e thjesht, gjat operacionit famkeq. Ky njeri mbante
prgjegjsi t plot pr masakrn e Srebenics, ku u pushkatuan qindra vet, pr vrasjet e Bujanit, pr terrorin n Prishtin, pr kanibalizmin ushtarak t Deanit dhe pr qindra e mijra akte t tjera kriminale. Kto mendova n ato aste, kur isha duke par hartn e Shqipris, tkurrjet dhe deformimet q i kishin br gjat shekujve kriminelt e ktij kallpi. Por, natyrisht, ai nuk ishte mostra e par dhe e vetme e ktij lloji, q tentonte t vinte dor mbi hartn e Shqipris, mbi popullsin e saj dhe mbi trojet shqiptare t Kosovs. Historia e barbaris ndaj kombit ton ka nisur shum m par se sa hordhit turke ti vrsuleshin Ballkanit Perndimor. Por fisi i kriminelve nuk u paksua as m von. Prkundrazi. Her hordhit e pushtuesve t rinj dhe her turmat e diplomatve ndrkombtar, i ishin vrsulur harts dhe trojeve shqiptare, njlloj si lukunia e egrsirave, kur i vrsulen nj kaprolli pr ti shqyer trupin, secili sa m shum q t mundet. Dhe pr kt arsye, harta e Shqipris, mpiksej e zvoglohej pas do ofensive ushtarake, e cila bekohej m von nga marrveshjet diplomatike. Askush nuk mendonte pr Shqiprin, q rnkonte e vuante mizorin e barbarve, por gjithka justifikohej me frazeologjira ambasadorsh. Kshtu, Shqipria kishte filluar t zvoglohej dalngadal, duke pritur orn e shptimit nga bijt e saj. Para Mbledhjes s Berlinit, n vitin 1878, pra, n fund t shekullit XIX, Shqipria kishte nj siprfaqe me rreth 114.728 km2. Nga viti 1820, kur fitoi pavarsin Greqia dhe deri n vitin 1878, kur Kongresi i Berlinit u dha pavarsin nga Perandoria Turke, Serbis dhe Malit t Zi, Shqipris iu morn 5 mij km2. Kjo ndodhi sepse Kongresi i Berlinit (13 qershor - 13 korrik 1878), u mbajt, pikrisht pr t balancuar interesat e ortodoksis, duke e shndrruar Shqiprin etnike, n gjah t Rusis. Gjasht Fuqit e Mdha, q vendosn pr fatin e Shqipris, Rusia, Anglia, Franca, Gjermania, Austro-Hungaria dhe Italia, nuk i dgjuan thirrjet e Lidhjes Shqiptare t Prizrenit, duke mos i njohur t drejtat e kombit shqiptar. Vendimi i tyre ishte Traktati i varrimit t Shqipris. Pr kt shkak, kryesuesi i Kongresit t Berlinit,
168
Nuri Dragoj
169
Bismarku, fitoi epitetin -kasapi i kombit shqiptar. Sipas t dhnave t verifikuara mir, Mali i Zi u rrit me rreth 4.683 km2, Serbia me rreth 10.500 km2. sht fjala pr pushtimin dhe aneksimin e pjess absolute t Sanxhakut, t Nishit, t Vilajetit t Kosovs, i cili kishte 10.972 km2. Ndrkaq, Greqia u zgjerua me rreth 9.275 km2. Sipas Traktatit t Kongresit t Berlinit, nga njsia etnokulturore dhe gjeopolitike e Shqipris, u shkputn rreth 24.458 km2.55 N fund t shek. XIX dhe n fillim t shek. XX, Shqipria etnike zinte nj siprfaqe prej 90 mij km2 dhe kishte 2. 697.960 banor. Ajo prbhej nga 4 vilajete: Vilajeti i Kosovs, me 32.900 km2; Vilajeti i Shkodrs, me 10.970 km2; Vilajeti i Manastirit, me 28.500 km2; Vilajeti i Janins, me 17.900 km2. Fatkeqsisht, pr t ardhmen e kombit shqiptar dhe t paqes n Ballkan, Konferenca e Ambasadorve (dhjetor 1912 - gusht 1913), nuk e mori parasysh aktin e Shpalljes s Pavarsis s Shqipris dhe nuk i prfilli kriteret etnike, ekonomike dhe gjeostrategjike pr vendosjen e kufijve t saj. Serbia, n baz t nj politike t till, e shtoi siprfaqen e territorit t vet me 39.000 km2, nga e cila 34.000 km2 tok shqiptare me 1.090.000 banor, ose 55 pr qind t banorve t saj. Mali i Zi u zgjerua me 7000 km2 dhe mori 260.000 banor, duke dyfishuar popullsin e vet. Greqia u zmadhua n territor me 51.000 km2, nga e cila 10.700 km2 tok shqiptare, me rreth 425.000 banor. Duke filluar nga viti 1821, kan mbetur jasht kufijve t diktuar, mbi 1.624.000 shqiptar.56 Konferenca e Ambasadorve, t Fuqive t Mdha t Europs dhe Rusia, m 29 korrik 1913, aprovoi projektin austro-hungarez pr Principatn e Shqipris, duke i ln Shqipris 28.760 km2, me rreth 800 mij banor ose nj t katrtn e territorit dhe popullsis. Kshtu, nga katr vilajetet e Shqipris, deri n fund t vitit 1912, Londra shkputi prej trupit t kombit shqiptar, n favor t Greqis, Serbis dhe Malit t Zi, 61.510 km2 dhe mbi 1.8
55
milion banor, me shumic absolute shqiptare.57 N total, duke filluar nga Kongresi i Berlinit, i vitit 1878, deri n Konferencn e Ambasadorve 1913, Shqipris i jan shkputur rreth 85.000 km2. Gjat Luftrave Ballkanike (1911-1913) dhe Lufts s Par Botrore (1914-1918) sllavt przun me dhun mbi 500 mij shqiptare, 800 lokalitete u zhdukn me themel dhe u vran rreth 350 mij t tjer.58 N Lidhjen Shqiptare t Prizrenit, popullsia shqiptare n trojet etnike llogaritej n 2. 300. 000 banor. Ndrsa Konferenca e Paqes n Paris, m 1920, informohej se brenda kufijve t Shqipris Londineze ishin 883.000 shqiptar, n nj koh q n vitin 1912, pas Shpalljes s Pavarsis, numroheshin 1. 779. 929 banor.59 N vitin 1919, Greqia largoi nga trojet e tyre, n Kostur e Follorin, mbi 35 mij shqiptar dhe 180 mij t tjer iu nnshtruan dhuns asimiluese. Nga vet zyrtart grek, n fillim t shek. XX, pranohej t kishte brenda kufirit t tyre rreth 300 mij shqiptar. N m pak se 20 vjet, Greqia zhduku ose asimiloi m shum se 400 mij shqiptar mysliman dhe ortodoks. Vrasjet dhe krimet mbi shqiptart kan qn t pashembullta. Sipas t dhnave t Abdyl Frashrit dhe Mehmet bej Vrionit, m 1879, Shqipria etnike kishte 2. 300. 000 banor, trsisht shqiptar; n vitin 1920, 1.779.929 banor, ose 520 mij banor m pak. Dhe m tej akoma. Nikolla Ivanaj, duke br fjal pr vitin 1912, sipas Komitetit t Shqipris, thot se popullsia ishte rreth 3 milion banor. Po t konsiderohet e sakt nj shifr e till, do t thot q nga Luftrat Ballkanike deri n vitin 1920, rezulton t jen zhdukur m shum se 1.2 milion shqiptar.60
Pirraku, Muhamet, Kultura kombtare shqiptare deri n Lidhjen e Prizrenit, Prishtin 1979, f. 37. H. Bajrami, L. Rushiti, M. Pirraku, Letr pr shtjen e Kosovs drejtuar institucioneve m t larta ndrkombtare, 30 nntor 2007. 56 Po aty, Gazeta Republika, 26 dhjetor 2007
57 58
Po aty M. Pirraku, Ripushtimi jugosllav i Kosovs 1945, Prishtin 1992, f. 13 59 Po aty 60 Po aty
170
Nuri Dragoj
171
SHQIPTART, POPULLSI M E MADHE SE GREKT E SERBT

Para Kongresit t Berlinit, pikrisht n kohn kur sht mbajtur Lidhja Shqiptare e Prizrenit, Shqipria kishte nj territor dhe nj popullsi m t madhe se ajo e serbve dhe grekve. N vitin 1878, aty banonin mbi 1. 700. 000 banor. Nj fakt i till, pranohet nga shum autor e studiues t huaj. Studiuesi austriak Han, n veprn Studime shqiptare, botuar m 1853, si dhe anglezi Spenser, n veprn Udhprshkrime nga Turqia Europiane, botuar po n kt vit, konstatojn se n Ballkan, n nj trev t njsishme jetojn rreth 1.6 milion shqiptar.61 Studiuesi austro - hungarez, C. Saks, n veprn e tij, Harta etnografike e Turqis europiane, botuar n vitin 1877, pohon se n Ballkan jetojn rreth 1.9 milion shqiptar.62 Ndrsa Pashko Vasa, nj nga ideologt e shquar t Rilindjes son Kombtare, pjestar i grupit osman q merrej me reformat, v n dukje se numri i shqiptarve kap shifrn mbi 2 milion banor, prej t cilve
61
1 milion mysliman, 750 mij ortodoks dhe 250 mij katolik.63 Shifra t prafrta japin dhe studiues prosllav. Atasheu ushtarak rus n Beograd, koloneli Beker, n veprn e tij Shqipria dhe shqiptart, botuar n vitin 1880, pohon se shqiptart jan rreth 1.850.000 banor.64 Ka autor q japin shifra m t larta, ashtu si t tjer q i zvoglojn ato. Por shumica e autorve pranojn se n kohn e Krizs Lindore (vitet 1870-1880), shqiptart e vendosur n trev etnikisht t pastr dhe t njhsishme n Ballkanin Perndimor, prbnin rreth 1.700.000 banor. Pas Kongresit t Berlinit, ku kufijt e fqinjve u zgjeruan, n shtetin grek jetonin 1.400.000 banor dhe siprfaqe 51.300 km2. N Serbi, 1.600.000 banor, n 54.800 km2 dhe n Malin e Zi, 190.000 banor. Pra, si shihet, n prag t Krizs Lindore, shqiptart ishin nj popullsi m e madhe se ajo e fqinjve, ose n kufij t prafrt me to. Por, ndrsa fqinjt ndoqn politikn e zgjerimit t trojeve t tyre me dhun, mbshtetur nga shtete t t njjtit besim fetar, shqiptart krkonin paqe e mirkuptim, t ciln nuk e gjetn kurr. Pas ngushtimit t territorit t shqiptarve, pak e nga pak, n fund t shek. XIX, shqiptart shtriheshin n sanxhakun e Prishtins, Prizrenit, Dibrs, Shkupit, Manastirit, Ohrit, Beratit, Gjirokastrs, Prevezs dhe Shkodrs, ku jan popullsi e vetme, ose e dominuar mbi 97 prqind nga shqiptar. Vetm n sanxhakt e Nishit dhe Novi Pazarit shqiptart nuk jan shumic. Studiuesit i vendosin shqiptart n Veri deri n Nish, Leskovc dhe Vranj; n Lindje deri n Kumanov, Prlep dhe Manastir; n Jug deri n Konic, Janin dhe Prevez.65 Por, pavarsisht nga coptimet barbare, sahati i shqiptarve ishte kurdisur dhe ora erdhi. Kur forcat militare serbe vazhdonin dhunn mbi popullsin civile shqiptare n Kosov, u dgjua zri i Presidentit t madhrishm amerikan, Bill Klinton dhe
63
J. G. Han, Albanesische Studim, Jena 1853, f.10. Rexhep Qose, shtja shqiptare, historia dhe politika, Toena; 1998, f. 23 62 E. Spencer, Travels in European Turkey II, London 1853, f.104. R. Qose, shtja shqiptare... f. 23
Wasa Effendi, La verite sur lAlbanie et les Albanais. Etude historique et critique. Paris 1879, f. 71-72. R. Qose, shtja shqiptare, f. 24 64 Becker, C, LAlbanie et les Albanais, Paris, 1880. R. Qose, po aty, f. 24 65 Boue, Ammi, La Turquie d Europe, II Paris 1840, f. 13-14. J. G. Han Albanesische Studim, Jena 1853, f.9. Qose, R, po aty, f. 27
172
Nuri Dragoj
173
kryeministrit anglez Toni Bler, t cilt kishin vendosur pr t goditur t keqen, brenda strofulls s Beogradit, ku po thurreshin do dit e m shum rrjetat e merimangave tinzare, sipas udhzimeve t Milosheviit. Pas ksaj, Kosova fitoi pavarsin, ndrsa Miloshevii vdiq n qelit e Hags, si nj njeri i burgosur. Shqiptart e Maqedonis kishin prparuar dukshm n qndrimet e tyre pr bashkimin kombtar. N Tiran, ndonse nuk flitej zyrtarisht pr bashkimin e trojeve, nuk mendohej gj tjetr, vese pr kt gj: Shqipria duhet t bashkohej. Rrug tjetr, nuk kishte. Dhe kshtu, padrejtsin e vendimit t britanikut Grej, e kishte korrigjuar rreth 90 vjet m von nj britanik tjetr, por kt radh nj burr i nderuar shteti, q quhej Toni Bler. Ndrsa, Presidentt amerikan, Klinton, Bush e Obama, u kishin rikthyer shqiptarve buzqeshjen, duke i br q t ndrronin ribashkimin e trojeve t prgjakura q prtej historis.
DY PROSTITUTA N AEROPORT
T hnn duhej t isha n nj seminar n Beograd, ndrsa t mrkurn kisha promovimin e dy librave t mi n Prishtin. Pr kt arsye vendosa t nisem me avionin e mesdits, pr t asistuar n seminarin dy ditor, q fillonte n orn 17 t s hns. Pasditen e s marts do t nisesha drejt Prishtins. N aeroportin e Rinasit, vura re t kalonin dy prostituta, gjysm t zhveshura, q shoqroheshin nga nj djal rreth t tridhjetave. Pran tyre ishte dhe nj zyrtar, q i shoqronte pr t kaluar rrjetin policor. N aeroplan rastisi ti kishim vendet afr. Un ndenja me djalin q i shoqronte dhe vajzat qndruan bashk. - i ke kto? - pyeta djalin. sht mall fitimi. I solla nga Firencia pr forcat e NATO-s tha ai pa mbajtur asnj rezerv. - Njra prej tyre qenka e mir thash un me shaka. - Pr 200 dollar natn, ta l n dor sapo t mbrrijm - tha ai me nj ton t sigurt. - Kaq e kan mimin? - e ripyeta, pa e fshehur ironin. - Jo tha ai, - mimi varion n varsi t kombsis s klientit. Psh. nj amerikan, australian apo anglez, e ka mimin m t lart, 400 apo 500 euro nata. Ndrsa italiant disi m t ult, 300 euro. Pastaj vijn ballkanasit, q nuk paguajn m shum se 200 euro pr nj nat, prjashto raste t veanta.
174
Nuri Dragoj
175
- Po pr shqiptart bni ndonj ulje? - Shqiptart nuk i afrojm fare sqaroi tutori i vajzave, - se ata, jo vetm q nuk paguajn por edhe i rrahin vajzat. Ka prej tyre q u grabisin edhe parat e kulets. Nuk mungojn dhe ata q bjn sikur bien n dashuri dhe mi marrin vajzat pr ti punuar vet n zona t tjera. Prandaj shqiptart, jo - tha ai, duke tundur gishtin mohues. Vajzat, q si duket e ndjen se po flisnim pr to, u kthyen me shikim drejt nesh. Tutori ua bri me dor, duke u thn: rrini t qeta, ky sht shqiptar. Dhe q nga ai ast, ato e humbn interesin. - Kt bionden ma rrmbeu nj her nj shijaks vijoi djali madje bri edhe dokumente martesore false me t. - Po ti far bre? - i thash -Vajta dhe e gjeta n Franc vijoi ai. E kishte nxjerr n rrugn Viktor Hygo, pr t prostituar. Por nuk kishte shum klient. - Po kombsin, e pyeta, si e kini ndryshuar? - N Shqipri kjo sht puna m e leht m sqaroi ai, - pr 1000 dollar un t jap ty edhe pasaport meksikane. Natyrisht, nga ato q dalin te rruga e Kavajs, shtoi pas pak sepse zyrtart krkojn pak m tepr. Pastaj, mos harro nj gj, vllai im: prostitutat i ndrrojn partnert dhe kombsin, njlloj si peshqirt e plazhit. - A je i martuar? e pyeta - Ku t l puna t martohesh, plako - tha si me qesndi ai. Kisha br nj fejes me nj ekonomiste n Tiran. Ishte nj lavire, q shkonte me shoferin e drejtorit t vet. Kshtu q u detyrova ta braktis dhe ia mbatha prgjithmon prfundoi ai, ndrkoh q stuardesat njoftonin mbrritjen. Duke zbritur shkallt e avionit, mu kujtuan edhe njher fjalt e tutorit: Prostitutat i ndrrojn partnert dhe kombsit, njlloj si peshqirt e plazhit. Ktheva edhe njher kokn nga dritarja e avionit, duke menduar se prostitutave t globit mund tu tolerohet do gj, kurse njerzit e tjer, e sidomos intelektualt, kan prgjegjsin e tyre para kombit dhe ardhmris.
MBI VARRIN E BEKIM FEHMIUT

Ora pr seminarin e Beogradit, nuk pati trokitur. Kisha ende shum koh n dispozicion. Ndaj, vendosa t shkoj n varrezat e qytetit, pr t vn nj tuf me lule mbi varrin e aktorit Bekim Fehmiu. N pamjen e par, kjo tuf lulesh dukej sikur nuk i shtonte asgj mozaikut t ktij relievi, t mbushur me kurora shumngjyrshe. Por n thelbin e vet, tufa ime e luleve mbartte brenda nj mesazh t veant. Lulet vendosa ti blija n dyqanin e nj qytetari shkodran, q ka ngritur biznesin e tij n Beograd, shum koh m par. Quhet Sadedin Bajraktari. sht nj lulishtar i vjetr, i cili pr shkak t sistemit, sht arratisur nga Shqipria n vitin 1968 dhe pasi bri disa muaj burg n Jugosllavi, qndroi aty. U martua dhe ndrtoi familje. E kisha takuar disa vite m par n Shkodr, bashk me nj mikun ton, t cilin ai e kishte pasur komshi dhe q pr shkak t arratisjes s tij, miku yn, Sknderi, kishte hequr t zit e ullirit. E gjykonin pse nuk kishte raportuar, pasi sipas Sigurimit t Shtetit, duhet t kishte pasur dijeni, pasi e kishte komshi dhe shkmbenin vizita me njri - tjetrin. Kur vajta pr t bler lulet, dhe sidomos kur i thash se do ti oja tek Bekim Fehmiu, tregtari shkodran nuk pranoi asnj lek. Madje m shoqroi me makinn e tij deri n varreza. Kur mbritm
176
Nuri Dragoj
177
atje, pam se n at kopsht prjetsie ekzistonte nj paqe solemne dhe universale, e ngjashme me t gjitha varrezat e bots, ku t vdekurit flen n gjumin e prjetshm, ndrsa t gjallt meditojn. Fotografia e Bekim Fehmiut ishte veshur me nj pjat porcelani dhe metali. Ai dukej madhshtor. Ashtu si kishte qen gjat gjith jets s tij. - Bekim Fehmiut i kemi borxh mirnjohjen, se ai mbeti nj shqiptar i vrtet dhe nuk e ndrroi kurr kombsin m tha shkodrani i moshuar, duke ndezur llulln e tij, q mesa duket, e kishte trashguar si zakon nga gjyshrit n Shqipri. - Po - i thash. - Prandaj kam ardhur ktu, q ta nderoj kujtimin e tij. - Gjat xhirimit t filmit Uliksi, pronart i than q t ndrronte kombsin, n kmbim t dyfishimit t rrogs. Madje iu lutn, t paktn t ndrronte mbiemrin, por ai nuk pranoi, duke u thn: Mbiemri im, sht emri i gjyshit tim dhe un nuk mund t shkel prejardhjen time pr 10 milion lireta - vijoi rrfimin ai. - E di ndrhyra un. Producentt dhe siprmarrsit e tij kishin hallin e titrave t filmit, ku sipas tyre, emri i nj shqiptari mund tu ulte pazarin e veprs. Bekimi, kur e pa se ata po ngulmonin fort, u b gati ta linte filmin prgjysm e t ikte, pavarsisht nga kontrata e majme q kishin nnshkruar. Plaku pohoi me kok dhe nj ast qndruam n heshtje t dy. Pastaj, ai kputi dy - tri barishte q prpiqeshin t ngjiteshin mbi mermer, fshiu me nj shami fotografin prej porcelani dhe e prkdheli me dor. - Ai mbeti nj shqiptar i vrtet, nj shembull pr t gjith ne thash un dhe aty pr aty mu kujtua Aleksandr Moisiu. Edhe ai kishte mbetur deri n fund nj shembull i shqiptarizmit. Aq e vrtet ishte kjo, saq bashkshortja e tij, Johana Tervin, i kishte krkuar disa her t vizitonin Shqiprin, pr t par se si nga ky vend, kishin dal talente t till, si Aleksandri. - Po - u prgjigj plaku, sikur ti pikaste mendimet e mia. Dhe pasi u mendua pak, vazhdoi: Edhe un nuk e kam ndrruar kombsin dhe nuk kam ndrmend ta ndrroj, ndrsa fmijve t mi u kam msuar gjuhn shqipe, megjithse kjo gj nuk shihet me
sy t mir, ktu n Beograd. Mbaj mbiemrin Bajraktari. E urreja sistemin komunist dhe Enver Hoxhn, se u solln me ashprsi dhe vran djemurin e mendjes, por Shqiprin e doja dhe e dua me shpirt. Nuk e tradhtova kurr - prfundoi shitsi i luleve. Pastaj t dy pam orn dhe ikm. Kur hipm n makin, ai m tha: - Ne jemi dhe mbetemi shqiptar brez pas brezi, kudo q t jetojm. Pr nj ast, dikush i doli prpara dhe ai frenoi. Pastaj nisi t m tregonte nj ngjarje, q i kishte br prshtypje. - E di se far kam ndeshur n Australi? - m pyeti pas pak dhe duke u prgjigjur vet vazhdoi: N kopshtin zoologjik punonte nj shqiptar, q ishte si kujdestar kryesor pr papagajt e shumt. Astrit e quanin. Ishte kolonjar. Kishte detyr q ti msonte papagajt t flisnin sa m shum fjal anglisht, meq vizitort kryesor ishin anglez dhe amerikan. Ndrsa ai, n vend q tu msonte fjal anglisht, u msonte fjal shqip. Kur shkova un, sapo e mori vesh se isha shqiptar, m tregoi disa nga papagajt q thoshin fjal shqip, si p.sh; hajde ktu, faleminderit, etj. Thoshin dhe anglisht: Mirseerdht, un jam shqiptar. Turistt gajaseshin s qeshuri. Por, pronarve kjo gj nuk u plqente dhe i thoshin shpesh, se pavionin e papagajve e kishte kthyer n pavion vetm pr vizitor shqiptar. Por ai, as q e ante kokn. - far kombsie mbante n Australi? e pyeta un. - Padyshim, shqiptare vazhdoi plaku. - At e njihnin t gjith vizitort, se shpesh u thoshte: Un jam shqiptar dhe vij nga parajsa e globit. Nuk jam malok Australie. T gjith e donin, se e kishte shpirtin xhevahir. Pas pak, as un, as ai nuk folm. Vetm kur arritm para dyqanit t luleve, m pyeti: - Do pim nj kafe? Un pash orn. - Me gjith qejf, por m duhet t iki iu prgjigja dhe aty u ndam.
178
Nuri Dragoj * * *
179
Kur po ecja m kmb drejt aeroportit, pash diku nj fytyr t njohur q shiste qofte dhe hamburger. Qndrova pr nj ast dhe befas u kujtova se shitsi serb, para disa vitesh, pikrisht n vitin 2004, kishte marr nj dyqan me qira n Tiran. Tregtonte prball Piramids, shishqebap, qofte dhe birra t ftohta. Mbaj mend, se ai kishte shum klient n Tiran, ndonse marrdhniet midis dy vendeve tona ishin disi t acaruara. Madje, nj dit e kisha intervistuar pr gazetn, duke e pyetur se si ndihej n Shqipri. Dhe ai m pat thn: Gjat bombardimeve t NATO-s, un shisja qofte n Beograd, ndrsa n kohn e paqes, bra t njjtn gj n Tiran. Dhe askush prej klientve nuk m paragjykon. Ishte rikthyer srish n Beograd dhe vijonte biznesin e vet. Me sa duket edhe atij dika iu kujtua, sepse po m shihte me vrejtje. Un i fola i pari dhe ai i ra ballit, sikur t zgjohej nga nj prgjumje. - Hajde - m tha - pije nj birr. - Vetm nj dhall t ftoht - i thash un dhe ai doli nga banaku duke ndenjur n tryezn time. N at koh, n ekranin e televizorit t lokalit, nj funksionar i lart serb fliste pr ndarjen e re t Kosovs. N nj tryez aty pran, ishin dy rus, q po hanin dika t leht, t mbshtjell n formn e hamburgerit. Kur qeveritari serb, prmendi pr her t dyt rindarjen e Kosovs, njeri prej tyre, tha prmes ekstazs: pravilno! (E drejt). Un ngrita kokn dhe i pash n sy. - E padrejt, si prher thash n frngjisht. Pr nj ast shikimet tona u kryqzuan dhe kjo zgjati aq shum, sa njeri prej tyre, duke u prtypur, m tha n rusisht: Shto eto takoje? (thoni kshtu?). Un iu prgjigja n shqip: Mos hani hudhra, se ju vjen goja er. Ata natyrisht, nuk kuptuan gj dhe buzqeshn, si me zor, ndrsa un prshndeta shitsin dhe ika drejt avionit pr n Prishtin.
N PRISHTIN KISHTE VRANSIRA

N Prishtin ishte koh e vrant, me nj qiell q paralajmronte shiun. Aty pash me syt e mi dshirn e ndezur t vllezrve tan, pr tu bashkuar sa m par n nj shtet t prbashkt dhe unik. Kisha dy muaj, q nga Instituti Albanologjik i Prishtins, pata marr nj ftes pr promovimin e dy librave t mi, Shqiptart dhe grekt dhe Trebeshina nj jet para gjyqit, pr t ciln ishte caktuar data 24 prill. Nisma ishte marr nga prof. dr. Muhamet Pirraku, i cili ua kishte rekomanduar librat edhe shokve t vet. Pasi i patn lexuar, qen n nj mendje dhe kolegt e tij, profesort Hysen Matoshi, Lulzim Laji, Xheladin Shala, Shyqyri Galica etj. Dhe kjo prbnte nj emocion shum t madh pr mua. Shkrimtari i njohur, Ibrahim Kadriu, erdhi te Hotel Grandi dhe krkonte t m takonte, megjithse fizikisht nuk njiheshim. U takuam dhe u prqafuam si dy vllezr. Po kshtu edhe me poetin Agim Vinca dhe m von me Drejtorin e Institutit, Hysen Matoshi, e plot t tjer. Gjat biseds me profesort dhe akademikt, folm pr luftn dhe pr paqen. Pr coptimin e Shqipris dhe pr bashkimin e saj. Gjat diskutimit shkencor t librave, nga studiuesit e msiprm, u than fjal t mira, por pas analizave, te syt e tyre lexoja pyetjen: Po m tej, far do t bjm? M erdhi keq, q kisha marr vetm
180
Nuri Dragoj
181
100 libra, sepse ato u mbaruan menjher, ngaq etja e tyre ishte e madhe pr t msuar historin ton t prbashkt, sipas kndvshtrimit t njrit prej vllezrve t tyre. Pas fjalve tepr t ngrohta t simpoziumit, e ndjem t gjith se kishim nevoj t flisnim akoma, pr hallet tona t prbashkta dhe sidomos, pr problemin ton kryesor t ribashkimit, i cili kishte 100 vjet q i linte pa gjum historiant, intelektualt dhe gjith patriott e ndershm shqiptar, n kufijt e katr shteteve. Prandaj kto biseda i bnim dhe ribnim me profesort Hysen Matoshin, Lulzim Laji, Muhamet Pirraku, Xheladin Shala, Shyqyri Galica, e shum t tjer. Prgjigjja ishte nj dhe e vetme: Shqiptart duhej t bashkoheshin brenda nj shteti unik me nj identitet dhe flamur. Ashtu si kishte qen dikur. Natyrisht, m par duhet t njihet shteti i Kosovs; t jet njohur plotsisht pavarsia e saj; t shprehet dshira e shqiptarve kudo q jan, dhe m n fund, mbase do t nevojitej mbajtja e nj konference tjetr n Londr, e cila, si e kishte emrtuar studiuesi Koo Danaj, mund t quhej Londra 2. Por prpara ksaj, duheshin bashkuar shpirtrisht t gjith shqiptart e Shqipris. M tej, t ndihen vrtet afr dhe ta duan njri tjetrin gjith shqiptart e Gadishullit Ballkanik, apo edhe ata emigrant, t shprndar n t gjith botn. Kjo, natyrisht, ishte nj pun e vshtir, sepse politikat partiake nuk prfaqsonin asnj alternativ bashkimi n projektet e tyre afatmesme dhe afatgjata. Qllimi i vetm i politikanve ishte pushteti.
TET TRNDAFILA PR ROLAND HYSN

N kthim, kalova nga Komuna e Deanit. Doja t bisedoja me nj mikun tim, t paktn t pinim nj kafe kalimthi, pasi koha ishte e kufizuar. Aty takova nj grua, q mbahej mir, megjithse kishte rritur 8 fmij. Quhej Nije Nita. Burri i saj, Sherifi, para genocidit t vitit 1999, kishte emigruar n Gjermani dhe hyrja pr n Kosov, gjat genocidit, n at koh tmerri, ishte e ndaluar. Ndrsa familja e tij, bashk me qindra e mijra familje t tjera kosovare, u dbua nga Deani me dhun prej ushtris serbe dhe gruaja mbajti nj barr t rnd, pr kujdesin ndaj fmijve. Por, n Tiran, ajo gjeti nj vatr t ngroht pr fmijt e saj, duke realizuar mbijetesn e tyre n nj epok lufte. Sapo mori vesh se vija nga Tirana, m pyeti: - E njeh biznesmenin Roland Hysa? - Po, - iu prgjigja, jemi t dy prmetar. Dhe ajo nxori nga zemra e saj fjalt e mbla, mirnjohjen m t madhe pr Rolandin, duke m treguar pr fisnikrin e tij, prball drams kosovare. - Nuk di ku ti gjej fjalt m t ngrohta e m t dashura pr t falnderuar familjen e tij, - tha ajo midis prlotjes dhe m tregoi me ngashrim mikpritjen q kishte gjetur n Tiran, te familja Hysa. I numronte pjestart e familjes me radh.
182
Nuri Dragoj
183
- I kam para sysh n do koh - thoshte ajo. Dhe vijoi: ata kan ardhur dhe ne u kemi vajtur n Tiran, por mbresat nuk shlyhen leht. Pastaj shkoi n oborrin e saj dhe kputi 8 trndafila, duke br shpejt e shpejt nj buqet t madhe. U afrua duke m thn: Tet trndafilat, jan tet fmijt e mi, q duan t falnderojn Roland Hysn dhe sidomos prindrit e tij, Enverin dhe Zymbylen. T lutem, jepua kt tuf trndafilash pjestarve t familjes s nderuar Hysa, n shenj t mirnjohjes son. Ne nuk e harrojm mirsin e tyre, n vitin e mbrapsht 1999, i cili qe njkohsisht dhe vit shpresdhns pr Kosovn. Nuk e harron at mikpritje tr Kosova. Un i mora n dor, megjithse e dija q, n Kosov, do t rrija disa dit dhe ato mund t prisheshin apo vyshkeshin. Por, sidoqoft, asaj nuk mund tia ktheja at buqet falnderimi, sepse e konsiderova si detyr q tia kryeja porosin. Biznesmenin Roland Hysa e njihja mir. Origjina e tij ka lidhje t thella me atdhetarizmin, q grshetohet me prpjekjet e patriotve shqiptar, pr t ringritur kombin ton. Por aty, n Dean, duke mbajtur n dor at tuf lulesh, mu duk se e njoha edhe m mir. Nuk dija asgj rreth bmave t tij, n ndihm t njerzve n nevoj. Dy vite m par, shkova ta takoja te qendra e puns, te fabrika e miellit Tirana. Nj miku im, m kshilloi, q ti dhuroja Rolandit librin Shqiptart dhe grekt - realitete historike. sht djal patriot, - tha miku im, i do njerzit q punojn pr kombin. Ka shum aste, kur jeta njerzore rrjedh n mnyr monotone. Globi rrotullohet dhe njerzit ecin rrugs n drejtime t ndryshme, pa e njohur njri-tjetrin. Hyjn e dalin npr zyra, presin autobusin e prditshm tek tabela e stacionit, shesin apo blejn mallra pr biznesin e prditshm. T tjer dalin tek Ushtari i panjohur, pr t krkuar pun. Shpesh, takohen diku n kryqzim, i thon njritjetrit, mirmngjesi, ose, ditn e mir dhe vazhdojn rutinn e pandryshueshme t jets. Por ka momente t veanta, drithruese n jetn e nj kombi, kur projeksioni njerzor shprfaqet me gjith rezonancn e tij.
N Ballkan, pr ne shqiptart, kjo ka ndodhur disa her, por me tri pika kulminante, n formn e genocidit, kur popullsia shqiptare u dbua me dhun nga trojet e veta prej grekve dhe serbve. Ishte koha kur gijotina e diktatorve t Gadishullit ton, vuri n prov rezistencn dhe durimin e kombit m t vjetr t Ballkanit. Prznia e shqiptarve nga trojet e tyre n Kosov e amri, kishte filluar qysh n vitin 1880, por ajo u thellua pas vitit 1912, kur shqiptart shpalln pavarsin. Pikrisht, ather, trojet tona u pushtuan me dhun dhe qindra-mijra shqiptar u detyruan t linin vendin e tyre, nn nj terror t pashembullt. N ato vite, gjyshi i Rolandit, s bashku me vllan e tij, Myslimin, kishin emigruar n Amerik, ku me kontributin e tyre, ndihmuan patriott shqiptar dhe personalisht Fan Nolin e Faik Konicn, pr themelimin dhe mbarvajtjen e gazets Dielli. N vitet e Lufts s Dyt Botrore, grekt i cilsuan amt si bashkpuntor t fashizmit dhe nazizmit, i vran dhe i przun me dhun nga trojet e veta. E njjta gj ndodhi edhe me shqiptart e Kosovs. Nn programin serb t shkombtarizimit t tyre, n dekadn e par t pas lufts, u detyruan t linin trojet shumshekullore dhe t niseshin drejt Turqis, rreth 600 mij shqiptar. N kohn kur ndodhi trauma e genocidit am, Rolandi ende nuk kishte lindur. Madje, babai i tij, Enver Hysa, ishte 12 vje. N at koh, sapo ishte mallur me nnn e tij, Selvien, e cila pas lufts, u kthye e torturuar nga burgu i siguris s lart t Patrs, ku mbahej e lidhur me zinxhir, dhe e akuzuar si antigreke. Ndrsa, babai i Enverit dhe gjyshi i Rolandit, Adem Hysa, kishte vdekur n burgun e Gjirokastrs, nga torturat e kapitenve grek dhe ishte varrosur n Dunavat. Kjo ngjarje e rnd familjare, t ciln Rolandi e msoi gjat fmijris, ndikoi m von n formimin e shpirtit patriotik t tij. Dhe, si nj mbarts besnik kujtimesh, ai e mori n kurriz koleksionin e plagve t familjes s vet, n stacionin e do moshe, duke u mkuar me dashurin e pakufishme pr kombin e shumvuajtur. Rasti i tret, ishin bajraktart serb. T udhhequr nga dogma
184
Nuri Dragoj
185
e nj njeriu t mendur, q quhej Sllobodan, ata vran pa mshir mijra kosovar me banim shumshekullor n trojet e veta dhe dbuan dhunshm qindra-mijra t tjer, vitin e fundit t shek. XX. Statusi mendor i Milosheviit kishte plasaritje t dendura, por pr nj far kohe, ajo u b zotruese npr presidiumet e Beogradit. Ather, Rolandi kishte mbrritur n nj mosh t pjekur dhe me ingranazhet e ndrgjegjes, kuptonte fare mir se si lviznin valvulat e zhvillimeve ballkanike, ku pikrisht, nj mostr si Miloshevii, nxiti barbarin serbe kundr shqiptarve. N kohn e ardhjes s kosovarve, Rolandi njihej si nj biznesmen i suksesshm, i ndershm, e me zemr t madhe, q merrej me prpunimin dhe tregtimin e miellit. Kshtu, n vitin 1999, ai ndihmoi shum familje kosovare, pr strehim e ushqim, por edhe shum familje shqiptarsh q kishin strehuar kosovar npr shtpit e tyre. Ndrsa, n vatrn e tij familjare kishte strehuar nj familje nga Deani me tet fmij. Ksaj familjeje, prve buks, miellit, drekave apo darkave, t shtruara me t gjitha t mirat e mundshme, ai u riktheu edhe besimin tek jeta. N kt mnyr, Rolandi dhe shum t tjer, u bn promotor t solidaritetit t madh historik me vllezrit tan kosovar, duke nderuar kshtu kombin ton, prpara provs s madhe t rezistencs. N familjen nga Deani, djali i madh, Petriti, donte t shkonte n luft, por e ma krkonte q ai ti jepte drejtim familjes. Ather, motra e tij, Zoja, bashk me dy shoqe t veta, rrmbyen armt dhe u rreshtuan n radht e UK-s, deri n lirimin e plot t Kosovs, duke treguar heroizm dhe fisnikri. Nga artileria dhe mitrolozt serb, dy her sht ndodhur n tagenten fatale t jetsotit. Gjithashtu, gjat asaj kohe, Rolandi ka ndihmuar sistematikisht edhe 21 familje shqiptare q strehuan kosovar, por q kishin nevoj ekonomike pr ta uar deri n fund misionin e solidaritetit t tyre. Ndrsa, n ditt e rikthimit t kosovarve drejt trojeve t veta, Rolandi i shoqroi ata me 7 kamion t mdhenj, ngarkuar me miell. Ajo autokolon kamionsh, q nuk sht shnuar n asnj
nga protokollet e Kryqit t Kuq, pa dyshim sht fiksuar n mendjen e do kosovari. Sepse ajo autokolon, kishte brenda saj, bashk me miellin edhe nderin apo sigurin e shqiptarve, pr t dal faqebardh ndaj gjms kriminale serbe, n fundin e shek. XX. Ky nuk ishte rasti i vetm, n gatishmrin e tij pr t ndihmuar t tjert. Pas genocidit serb, ndonse Miloshevii vdiq n qeli, si nj kriminel i shekullit XXI, Shqiprin e prisnin sfida t tjera natyrore, ku Veriu i vendit ton u prmbyt prej motit t keq. Dhe njeriu fisnik mbetet i till n dit t mira e t kqija. Rolandi, i edukuar me postulatin armikut dhe ers tregoji gjoksin, nuk i ktheu shpinn ksaj fatkeqsie natyrore, por drgoi atje, mbi 10 kamion t ngarkuar me miell, duke br n kt mnyr, t mos ndihej aspak vshtirsia pr tu ushqyer, sidomos n komunat prreth Shkodrs. Dhe prej nnave shkodrane, ato dit, ai mori bekimin e zemrave q thoshin: O bir, rrofsh sa mali i Taraboshit! Dhe jo vetm kaq. Kur ndodhi tragjedia e Grdecit, ai dha 1.000 thas miell, 4.000 pako me ushqime, 3 ton patate, e shum ndihma t tjera. Gjithashtu, fmijt jetim q msojn anglisht e kompjuter, ndjejn nga afr ndihmn e ktij njeriu t thjesht. Dhjet kg miell merr secili n tre muaj. Ndrsa, tre ton miell shprndan do vit pr fmijt e policve t vrar. Ai vazhdon t ndihmoj fermert me far gruri t zgjedhur dhe t smurt talasemik, shoqatn Nn Tereza, n misionin e vet fisnik, e shum t tjer. Ndaj, ai sht preludi i kujtess s madhe t brezave, q nuk do ta harrojn kurr njeriun, q u gjend pr ndihm n ort m t vshtira t brengs s tyre. Natyrisht, n Tiran, Prishtin, Shkodr apo gjetk, emri i tij nuk sht shnuar n asnj prej protokolleve shtetrore, ku dhjetra politikan e biznesmen, nxituan t ven emrat e tyre, gjoja si shptimtar apo bamirs t popullsis n nevoj. sht njeri q tronditet thellsisht, ndaj padrejtsive ose fyerjeve q i bjn kombit shqiptar, falangat e mbeturinave shoviniste greke apo serbe. Kshtu, n ditt e marshimeve ceremoniale t ushtarakve
186
Nuri Dragoj
187
grek, n Athin, Rolandi u prek dhe u trondit shum, kur dgjoi batalionin e ushtarve helen, q thrriste si nj pavijon i mendur, parullat: Me zorrt e shqiptarve do t bjm lidhse kpucsh. At dit, ai organizoi nj tubim proteste para ambasads greke, n Tiran, duke i dhn kshtu nj prgjigje barbaris shoviniste. Kartoteka e krimit duhet patjetr q t ket nj rezistenc, n mnyr q t mos prparoj m tej, n diagnozn e psikiatris aluinante dhe barbare. N kt mnyr, ai ka punuar vazhdimisht, pr mbarvajtjen e shtjes son kombtare. Dhe ndryshe nga shum t tjer, q njlloj si n tregimin, Tregtari i flamujve, e vun shtjen kombtare, n funksion t biznesit t tyre, prkundrazi, ai e vuri biznesin e tij, n funksion t shtjes kombtare, duke ln gjithmon t hapur dern e fabriks s tij, t miellit, pr alarmet emergjente t bashkkombsve. Nj dit, kur Rolandi u njoh me platformn ton, n lidhje me qllimin final pr bashkimin e trevave shqiptare, e prqafoi kt platform, duke theksuar, se n fillim, duhet realizuar bashkimi shpirtror i shqiptarve, kudo jan dhe pastaj t rikrijohet Shqipria natyrale, ashtu si na e kan ln strgjyshrit tan, prej gjasht mij vjetsh. T gjith shqiptart kan detyrimin t kontribuojn pr misionin e bashkimit, duke br gjithka q munden, pr t ngjitur n piedestalin e vet fisnikrin e identitetit ton kombtar,shprehet ai. Ndrsa, gruaja kosovare, Nija, n ann tjetr t kufirit t imponuar, kur dgjoi fjaln bashkim, pyeti: Pr far bashkimi flisni ju? Ne, tashm, jemi bashkuar. Ai sht i vetdijshm, se bashkimi i gjymtyrve t kombit sht nj mision i vshtir, q krkon menuri, koh, durim dhe trimri. Por, mbi t gjitha, ky bashkim krkon sakrifica dhe ngrohtsi njerzore, pr t kaluar fazn e par dhe m t rndsishme, q ai e quan bashkim shpirtror. Dhe ne, q kemi kaluar aq shum dimra luftrash, me armiqt e jashtm, tani duhet t sfidojm urrejtjet tona paradoksale ndaj njeri-tjetrit, t cilat i ka mbjell politika me an t kulturs s pamjaftueshme q reflekton. N nj far mnyre, kjo sht lufta me ndrgjegjen ton, pr t flakur bajraktarizmin, krahinarizmin, agresivitetin apo nnvleftsimin ndaj kolegve, shokve apo vllezrve tan. Dhe
kjo luft sht tepr e vshtir, sepse ktu pleksen prejardhjet, fet, politikat, konceptet dhe formimet individuale t secilit prej nesh. Megjithat, shpreh optimizmin se, s shpejti, edhe kjo betej e shqiptarve do t prfundoj me triumfin e arsyes, sepse t gjithve na drgon nj mesazh t prbashkt, identiteti i t parve tan. Shqipria vazhdon t lngoj e coptuar n katr pjes dhe ne nuk mund t rrim duarkryq,- shprehet ai, duke nnkuptuar ribashkimin e kombit, brenda parametrave t integrimit europian. Pr kto arsye, n Tiran, Shkodr, Prishtin e kudo tjetr, gjendet nj piedestal pr vlersimin e bmave t njerzve t mir, ku ka vendin e vet edhe ai. Ky piedestal sht kujtesa kombtare dhe popullore, sepse ngado, ndrgjegjja e njerzve n nevoj, sht shndrruar n nj pasqyr, q i rikthen atij vlersimin e kontributeve n formn e mirnjohjes. Prandaj, at dit, atje n Dean, duke mbajtur n dor at buqet lulesh, un mendova se mirnjohja nuk mund t gjej dot nj element tjetr identifikues, m domethns se sa trndafilat.
188
Nuri Dragoj
189
dhe gjakatar, q e kishin pasur mendjen vetm tek plakitjet dhe grindjet. Thuhej se njri nga hartuesit e ktij teksti kishte dhn dorheqjen. Dhe kjo nuk i kish plqyer Gruevskit, i cili prej kohsh e dinte mir, se shkputja e shqiptarve tanim ishte nj realitet. Mund t quhej vetm shtje kohe. Ndrsa n shtpin e Gonxhe Bojaxhiut, do shqiptar ndihej krenar pr faktin se kombi i tij, i kishte falur universit nj shenjtore t madhe. Bekimi i Nn Terezs i nxiste t gjith, pr t uar deri n fund drejtsin historike, me mjete paqsore dhe demokratike.
N SHKUP BINTE SHI

Vizita ime e shkurtr n Shkup konsistoi n disa takime me intelektual shqiptar t Maqedonis. Takova dhe ndonj nga krert e partive politike. Kishte prej tyre q bnin pjes n qeverin e kryeministrit Gruevski. T tjert i prkisnin opozits. N Shkup binte shi. Asnj prej politikanve nuk m foli pr bashkimin, ndonse un dy-tri her u thash se e ardhmja jon sht rizgjimi i identitetit t t parve. Disa e shikonin si nj opsion teorik. Mjaft intelektual besonin n nj gj t till, por e shihnin t largt. Njerzit e thjesht, mendonin se mund t jet nj realitet i shpejt. Por ata shtonin: Ne duhet t ecim. Ta krkojm bashkimin. Bota le ta diskutoj, t ziej debate dhe kur t binden n kt domosdoshmri, le t japin miratimin. Nuk kemi rrug tjetr, vese t bashkohemi t gjith, thoshin ata. Njeriu q ishte bindur m shpejt se t tjert, pr alternativn natyrale t bashkimit t shqiptarve, ishte vet Gruevski. Ai, madje, dukej sikur po realizonte nj platform tinzare, pr ti armiqsuar edhe m shum shqiptart e Maqedonis me pjestart e tjer t shtetit multietnik. Pr t shptuar at q mund t shptohej. Ai kish filluar t merrte masa me koh pr shkputjen e shqiptarve nga Maqedonia. Madje, npr shkollat fillore dhe pikrisht n librat e historis s klass s gjasht, sapo kish dal nj tekst i ri q e fyente prejardhjen e shqiptarve, duke i quajtur ilirt, (fisin e lasht t ilirve, paraardhsit e shqiptarve), si nj popull t kriminalizuar
Vettima n Malin e Zi Kur u kthyem, rruga na oi drejt Malit t Zi. Atje ishte nj koh jashtzakonisht e keqe, me bubullima dhe vettima t forta. Un mendova n moment, se kur n Kosov ka vransira e n Shkup bie shi, ather, patjetr n Ulqin do t ket vettima. Dhe ndofta n Tiran tani bie breshr, thash me vete, duke menduar se vshtirsit e motit, nuk ishin asgj prpara vshtirsive politike, juridike e sociale, q duheshin zgjidhur. Aty pr aty mendova, se ka m shum se 100 vjet, q shirat e dimrave nuk po e pastrojn dot plagn ton shekullore t coptimit. N Malin e Zi, pushtetart ishin vazhdimisht t akuzuar prej ndrkombtarve pr korrupsionin galopant. Megjithat nuk reflektoheshin grindje t ashpra politike. Ky mirkuptim i partive, ishte nj shenj e mir pr klimn dimrore, n prag t pranvers s bashkimit. Dhe un pyeta veten: Sa dimra t tjer dhe sa pranvera duhet t kalojn vall, pr t realizuar bashkimin ton kombtar? Bisedat me intelektual pr mundsit reale t bashkimit t trojeve tona, ishin t natyrave t ndryshme. Edhe bindjet e tyre ndryshonin. Ndonj e shihte si shtje t dits, t tjer si hap t nxituar. Nuk mungonin dhe ata q mjaftoheshin me nj bashkim shpirtror t shqiptarve. Shumica e bashkbiseduesve e donin njhsimin e trojeve, por diskutonin mbi kohn, kur? Dhe t gjith s bashku e dinim se nevojitej edhe shum koh akoma, pr t realizuar kt ndrr. M t vendosurit besonin se do gj varej nga vullneti yn pr t vendosur paqe midis shqiptarve dhe pr tu qytetruar m shum n marrdhnie me njri - tjetrin dhe ndrkombtart.
190
Nuri Dragoj
191
qllime t mbrapshta. Duke marr gjysmn e trupit ton, Tadi nuk bn fjal pr Serbi t madhe, por duke marr ne pjes nga trupi yn, bhemi Shqipri e madhe. Pas ksaj deklarate, kan qen dy zyrtar t lart t qeveris serbe, q publikuan deklaratat e tyre, n mbshtetje t Tadi-it.
REAGIME DHE KUNDR REAGIME

Presidenti Tadi, bri nj provokim t ri ndaj trojeve shqiptare ose m sakt ndaj Kosovs. Pr kt arsye, m 26 maj 2011, AK reagoi ndaj ksaj deklarate t Pesidentit serb, Boris Tadi. N nj konferenc pr shtyp n Beograd, ai pohoi arrestimin e ishgjeneralit serb Ratko Mlladi, t shpallur n krkim prej vitesh nga Gjykata e Hags, pr krime lufte dhe gjenocid gjat lufts n Bosnj. Pas ksaj fjalie, Tadi i bri thirrje Kshillit t Sigurimit t nis hetim t pavarur pr trafikun e organeve n Kosov, sipas raportit t Dik Martit. Pas deklarats s tij, reagimi i intelektualve shqiptar, n Tiran, Prishtin, Shkup apo Ulqin ishte i menjhershm. T gjith e dnuan provokimin tinzar t Tadiit, i cili krkonte t zgjonte fantazmat e s kaluars. Ndrsa AK, reagoi fuqishm duke thn se, ky kapitull i luftrave ballkanike, nuk mund t pastroj emrin serb n kt mnyr, pr t qen pjes e Bashkimit Europian. Serbia ka shkaktuar me mijra viktima dhe kurrsesi nuk mund t vendoset shenja e barazis mes viktimave dhe kriminelve t lufts. Dorzimi i nj krimineli, nuk sht fundi i prgjegjsis. Gjithashtu, n kt deklarat i bhej apel Presidentit Tadi, t`u krkoj falje shqiptarve. Apeli i tij pr rindarjen e Kosovs sht nj pazar i pist. Termi i prdorur prej tij Shqipri e madhe, ka
192
Nuri Dragoj
193
ERTIFIKATAT E REJA
Kriza po e mbyste Greqin, dhe protestat vazhdonin. Papandreu ndodhej n prag t dorheqjes, ndonse ndihej qart, se ai vet nuk dshironte t largohej. Megjithat, m 27 maj 2011, Athina zyrtare deklaroi se nuk i njeh ertifikatat shqiptare, pa pasur t shnuar kombsin. Reagimi grek kt rradh e kishte inatin me Tirann zyrtare. Sepse duke filluar nga data 23 maj 2011, Ministria e Brendshme e Shqipris kishte aplikuar ertifikata t reja, n t ciln nuk publikohet elementi i kombsis, duke prezantuar vetm shtetsin. Ashtu si e ka tr bota. Ky format, i cili ka filluar t trokas n dyert e konsullats greke, n datn 26 dhe 27 maj, ka sjell kaos dhe kureshtje nga qytetar t zons s minoritetit. Dhjetra persona q kan dashur t rinovojn dokumentet, apo t vulosin ato, jan kthyer mbrapsht, nga konsullata greke, duke mos pranuar t kryejn asnj veprim. Shoqata Omonia sht nxituar t shprehet, se ndrrimi i ertifikatave sht nj veprim tendencioz. Heqja e kombsis sht nj shkelje e hapur e t drejts s minoritarve. Personave q nuk u sht shrbyer n dogann greke, u sht thn se ertifikatat e reja nuk njihen nga Ministria e Jashtme Greke. Nj dit m von, pikrisht m 28 maj 2011, Vangjel Dule, kreu i PPDNJ-s, ka deklaruar nga Gjirokastra, se vendimi i qeverise pr hedhjen n treg t ertifikatave, ku mungon zri kombsi, sht mohim i t drejtave t minoritetit.
Pr kt arsye, m 28 maj 2011, me an t nj deklarate, ne, reaguam ashpr pr problemin e ertifikatave. N kt deklarat, midis t tjerave thuhej se: Krkesa e shoqats Omonia, q kombsia t shnohet n ertifikat sht n kundrshtim t plot me ligjin dhe standardet europiane. Nuk ekziston asnj referenc ligjore pr kt element dhe asnj vend i Europs nuk e shnon kombsin n ertifikat. Shqipria u garanton do t drejt kushtetuese minoriteteve dhe barazin para ligjit t gjith qytetarve, pr ka konsiderohet si modeli m i mir europian. Prandaj, u bjm thirrje minoritarve grek n vend dhe sidomos institucioneve q ata prfaqsojn, t mos cenojn respektimin e ligjit, pasi falsifikimet e kombsis dhe rritjet mbi baza artificiale t numrit t minoritetit grek n Shqipri, mund t konsiderohet genocid statistikor.
194
Nuri Dragoj
195
MOS NA PRISHNI ME FQINJT

N koktejin e organizuar nga ambasada franceze, takova at dit njrin prej diplomatve t lart t Ministris s Jashtme, i cili koh m par kishte kryer pr disa muaj detyrn e zv.ministrit. Sa m pa, mu afrua duke m thn: Ata lart, nuk i kan me sy t mir veprimet tuaja, q mendoni se keni marr n dor flamurin e nacionalizmit. - Kush jan ata lart? e pyeta. - Hyqymeti - prdori ai nj fjal turqisht, duke shtuar edhe Parlamenti, sigurisht. - Ku e di ti? vazhdova bisedn duke trokitur gotn e vers me t. - Ministria e Jashtme i di t gjitha shtoi ai dhe vijoi: Ti e di q un nuk jam aq i parndsishm pr kt dikaster, prderisa para ca kohsh emri im u prfol pr postin e ministrit t jashtm. - Nse do t bheshe ti ministr i jashtm, ather kishte rrezik q Shqiprin tia shisje Malit t Zi, n kmbim t bananeve e ngacmova un me shaka, ngaq e dija se bashkortaku i tij merrej me tregtimin e bananeve, me vendet fqinje. - Un do ta bashkoja Shqiprin me Amerikn, por at doni ta shisni ju, me ato aleancat q krkoni t bni tha ai. - Pr far aleancash e kini fjaln? pyeta un.
- Ja, me ato tollumbacet q hidhni andej ktej pr bashkim t trojeve me Kosovn, apo me shqiptart e Maqedonis vijoi hidhur ai. - t keqe ka, nse do bashkoheshim nj dit? - Ka shum t kqija. Kjo pr momentin nuk i intereson as Europs dhe as NATO-s. - Ku e di ti? e pyeta prsri un. - Si nuk e di kam 20 vjet q nuk m ka lvizur dot njeri nga Ministria e Jashtme dhe gjat ktyre viteve kam punuar edhe si ambasador n shum vende europiane. - Po pr Shqiprin si do t ishte ky bashkim? - vijova un. - Nuk sht momenti shtoi diplomati duke m thn ne duhet t tregojm se dim t bjm shtet dhe duhet t menaxhojm njerzit q kemi brenda kufijve toksor. As Shqipria, as Kosova dhe as Maqedonia, nuk po ia mbushin mendjen europianve se din t bjn shtet. Ti e ke par vet si kan shkuar punt. - Natyrisht, kur nj komb ndodhet i coptuar n katr pjes, nuk ka si t bhet shtet. Nuk e lejon presioni i fqinjve, q na kan zhvatur pjes t trupit e krkojn q plagt t mos mbyllen kurr, por t kullojn gjak n shekuj. Atyre u intereson t mos bhemi dhe t nxisin pastabilitetin. Nj cop her midis nesh ra heshtja dhe un nuk dija far ti thosha. Njher doja ti tregoja vullnetin e gjith shqiptarve n katr shtetet ballkanike, pr tu bashkuar n nj shtet t vetm, por ai, padyshim q kt vullnet e dinte mir, prderisa kishte punuar pr shum koh edhe si ambasador. Duke m par me bisht t syrit, sikur t krkonte nj moment t volitshm, ai mu afrua edhe m pran dhe m tha: - Ndrsa, pr ato shtjet me Greqin mos u merrni shum. Mos na prishni me fqinjt. - Pse? - pyeta me habi. Mos vall t duket i drejt ligji pr regjistrimin e popullsis shqiptare me vetdeklarim etnik e fetar? Apo t shkon pr shtat Ligji i Gjendjes Civile, q brenda nj kohe t shkurtr ka shkombtarizuar mijra vet? - Leri kto parulla dhe mos harro se Greqia ka nj ndikim t fort n BE. Ata t bjn gjmn. A nuk e ke par se sa t
196
Nuri Dragoj
197
kujdesshm jan qeveritart tan n komunikim me grekt? Prandaj, ndalojini ose rrallojini pak ato takimet tuaja shtoi ai. - Ne nuk krkojm t cenojm asknd. As nuk po themi t bashkojm trojet e coptuara, sot. Por nuk ka arsye prse t mos e diskutojm edhe kt shtje. Shtetet mund t ndrtojn marrdhnie reciproke dhe t sillen mir me njri tjetrin, vetm nse vendosin dialog partnersh, pa cenuar interesat e njrit - tjetrit. Konflikti sht pjes prbrse e natyrs njerzore dhe dukuri e brendshme e sistemit ndrkombtar, ku sundon mosbesimi dhe arroganca. Ekuilibri i forcave krijohet dhe ruhet n varsi t forcs dhe vullnetit t aktorve, ka thn dikur Kisinger. Nse nuk je aktor, nuk t ka njeri n refen*. Pikrisht, ky mosbesim dhe kjo siguri krkon q aktort t jen t kujdesshm, t ruajn interesat e vendit t tyre, t shoqrive q ata prfaqsojn. Jo njri t bj si t doj dhe tjetri vetm t nnshtrohet n funksion t interesave t tij. - Mir, mir, por mos harro se ne jemi t vegjl. Jemi t dobt dhe nuk mund t matemi me fqinjt. - Ti do t thuash q t heshtim para ksaj masakre q ngjan me nj pushtim t ri, por tanim, nj pushtim q realizohet me an t regjistrave t gjendjes civile? - Nuk ka asnj masakr dhe asnj rrezik pushtimi. Tani ne jemi antar t NATO-s, me kufij shtetror t garantuar. Grekve mund tu bjm disa lshime, n kmbim t ndihms q na kan dhn e po na japin gjat tranzicionit demokratik. Marrdhniet midis shteteve jan njlloj si midis njerzve. Nuk ka gj pa interes nnvizoi ai. Dhe pas nj minute, ai lshoi batutn e fundit, pr t ciln me sa duket ishte afruar q n fillim pran meje. Kt e bri me nxitim, prpara se t hapte celularin, i cili po i binte vazhdimisht. -Nqoftse ke ndonj ndikim te shokt e tjer hiqni dor sa nuk sht von nga kjo aventur populiste. -Un jam nj nga ata. Ndikohemi nga njri - tjetri vetm pr gjra q mund ti bjn mir shndetit t kombit shqiptar.
* nuk t prfill, nuk t ka n hesap, nuk t llogarit kush
Ai ngriti telefonin dhe u mat t ikte, por un e kapa nga xhaketa, q t merrte prgjigjen. Pasi mbaroi bisedn telefonike, e pyeta: Prse t heqim dor? Kujt vall i kemi shkelur n kallo? - Shqipris, - tha ai me nj ton zyrtar, q prdoret zakonisht n presidiume mbledhjesh, - me metodat tuaja, ju po pengoni integrimin e vendit dhe marrveshjet ndrshtetrore, si sht kufiri detar, ndrtimi i varrezave, hapja e shkollave greke dhe regjistrimi i popullsis. Nga t gjitha kto, ne nuk na vjen asnj e keqe, madje fitojm shum si shtet prfundoi zyrtari i ministris. - Po njerzit e thjesht dhe Shqipria, sa humbasin prball ktij pazari ballkanik ia ktheva un, por atij i ra prsri zilja e telefonit dhe iku m tutje. Kur e pash prap pas 5 minutash, mes moris s t ftuarve, as un, as ai, nuk donim ti afroheshim m, njri-tjetrit. Si duket bravat e ndryshkura t shtetit dhe t historis kishin filluar t aktivizoheshin.
198
Nuri Dragoj
199
PRSRI NJ T DIEL ME ANN

Ishte dit e diel dhe pikrisht n orn kur takohesha me Ann, mu kujtua historia e saj dhe vendosa ta marr n telefon. Kt rradh, zri i saj nuk ishte m miqsor. Ishte thjesht nj timbr indiferent, prej fajtori, q nuk dshiron t jap shum sqarime, pr shkak t vrasjes s ndrgjegjes ose pr bashkfajsi n krim. - Si je Ana? e pyeta un! - Mir tha ajo pa shtuar asgj tjetr nga pas. - far ke kshtu? - e ripyeta. - Asgj - tha ajo prsri ftoht. - Si po shkon puna me diplomn? vijova m tej. - Po e mbaroj tha ajo. - N mnyr po e mbaron? - Ashtu si mbarojn t gjitha gjrat pr t mbijetuar tha prer Ana kam br disa ndryshime thelbsore, thuajse e kam nisur nga e para! - Si e ke nisur? e pyeta srish un pa fshehur nj far padurimi. -Po ja sqaroi Ana kam shkruar se Vorio Epiri sht tok greke dhe ajo prfshin trojet deri n Berat dhe m tej akoma, deri n lumin Shkumbin. Kaq t mjafton besoj, m tej e kupton vet vazhdimin! - Prse e bre kt? thash i paknaqur nga zgjedhja e saj,
sepse e dija q profesionalisht ajo kishte nj rrug tjetr m dinjitoze, pr t ballafaquar studimet historike dhe duke krkuar nj komision t posam me profesor dhe ekspert ballkanik, apo europian. - Mos u udit fare ma preu ajo kt e lexova edhe n disa libra q qarkullojn n Shqipri, npr shkollat greke, t cilat financohen nga shteti shqiptar. Pra, n kto shkolla msohet se Epiri grek, apo Vorio - Epiri, vazhdon deri n brigjet e Shkumbinit. - Po ti, e beson kt mashtrim historik? - e pyeta. Nga skaji tjetr ajo lshoi nj pshertim. - Ah, nse do t prgjigjesha me fjalt e Artur Milerit, do t thosha se e shkrova me dor dhe e mallkova me zemr. Por nuk kisha rrug tjetr! Vese t dbohesha fare nga Greqia. - Si e kan pritur konsulentt kt shpjegim e pyeta prsri. - Shum mir, madje ata ma rekomanduan. M dhan edhe librat e shkollave greke, q qarkullojn n Shqipri. Kto dit do ta firmos dhe s shpejti do ta paraqes. Ndrsa shtyrjen e variantit t par e justifikova nprmjet nj raporti mjeksor. - Po si kshtu? vijova pyetjet un fare pa kuptim. Si mund t mbushsh nj mbrojtje diplome me gnjeshtra. - T gjith gnjejn pr t mbijetuar tha ajo dhe tani t lutem m ler t qet, mos ma ngacmo m tej ndrgjegjen time t vrar. E mbylla n ast telefonin, pa i thn as mirupafshim dhe m erdhi keq pr t. Edhe pr veten. Edhe pr fatin e mijra shqiptarve, q detyrohen t tjetrsohen pr t mbijetuar, n kt koh t vshtir agresionesh ideologjike dhe etnike. Por nuk dija far t bja m shum.
200
Nuri Dragoj
201
SERBT RIKRKOJN NDARJEN E KOSOVS

Deklarata e presidentit Tadi, me gjith dozn e hipokrizis, nuk mund t realizohet kurr. Synimi i tyre sht ndarja e Kosovs, nj ricoptim i dyt i trojeve tona, midis Shqipris dhe Serbis. Kjo, natyrisht, sht nj krkes utopike dhe nuk mund t zbatohet kurr n praktik. Asnj politikan shqiptar nuk ka mandat, q t ulet n bisedime me serbt pr kt problem. Kushdo q do ta bj kt hap, do t quhet brenda sekonds tradhtar i kombit t vet. Kt deklarat, Tadi e bri n nj intervist pr gazetn gjermane Frankfuter Algemajne Cajtung, m 2 qershor 2011, duke theksuar: Shqipria e madhe mund t jet pjes e nj zgjidhje praktike m t gjer, dhe serbt mund ta pranojn at. Nga ana tjetr, edhe zvendskryeministri serb, Ivica Dai, deklaroi n revistn e prjavshme Nin, po m 2 qershor, se ndarja e Kosovs mes Serbis dhe Shqipris, sht i vetmi opsion realist. Kshtu, n fillim t qershorit, n tramvajet e Beogradit u rishfaqn pasagjert e Kongresit t Londrs, duke folur prsri pr rindarje t reja t trojeve shqiptare. Konkretisht, t dy zyrtart e lart serb, hodhn shashkn e radhs, duke propozuar bisedime me paln shqiptare pr ndarjen e Kosovs. Ashtu si pritej, kjo
shashk shprndau prreth nj provokim tymi dhe mjegulle, duke frymzuar ujqrit e rinj, t krcisnin dhmbt, ngaq parandjenin ern e gjakut. T njjtin propozim Miloshevii e kishte br disa vite m par pr ndarjen e Bosnjes. Pra, ishte nj skem e njohur barbarie, me formula t reja, t ashtuquajtura bashkkohore. Pr vite t tra, oreksi shtazor i grabitqarve nuk e kishte ngopur dot barbarin e vet. Tani, kur gjrat dukeshin se do t qetsoheshin, ishte pikrisht nj president dhe nj zvendskryeministr serb, q u jepnin sinjale kasapve t Beogradit, pr t mprehur spatat. Ora e pushtuesve kishte ikur prgjithmon dhe kjo deklarat tregonte, se zyrtart serb, e kishin kurdisur sahatin e ri t integrimit me akordet e Mesjets. Natyrisht, kjo kaloi pa u vn re nga diplomacia zyrtare e Shqipris dhe pa ndonj reagim t fort nga qeveria e dobt e Kosovs. E para, preferoi heshtjen, pr t mos ngjallur debate dhe e dyta ndjehej ende e dobt, pr nj kundrprgjigje t ashpr e t merituar ndaj zvendskryeministrit serb. Kjo ndodhi pak a shum n t njjtn dit kur krimineli serb Mlladi, po udhtonte n autoburg, drejt Hags. Me kt veprim, dukej se zyrtart serb msonin historin n dark dhe e harronin at n mngjes. Pasi ngriheshin nga gjumi, ku kishin par n ndrr egrsirat, ata n mngjes ndrronin hartn e tyre, m t madhe, se u kishte rn pr pjes nga paraardhsit. Por nj fjal e urt thot se, Kush fle me qen, gdhihet me pleshta. Dhe me sa duket pr serbt e pandryshueshm, nevojitet nj pasqyr pr t par m mir deformacionet e synimeve dhe ndrrave.
202
Nuri Dragoj
203
TELEFONI IM I FIKUR
Pr t respektuar audicionin dhe veten, gjat kohs q zhvillohej mbledhja n Sky Tower, telefonin e kisha t fikur. Kur po zbrisja nga shkallt, para se t nisesha drejt makins, gjja e par q bra ishte hapja e telefonit. Dhe menjher, n celularin tim, sinjali elektronik m informoi pr mbrritjen e disa mesazheve. Katr prej tyre ishin prej disa miqve t mi, q na uronin pr aktivitetin, ndrsa dy t tjer vinin nga i njjti numr. I lexova me kujdes dhe n t dyja mesazhet shkruhej e njjta fjali: Pas mbledhjes duhet t takohemi. Ishte nj numr krejt i panjohur dhe nga fjalt e tjera shoqruese kuptohej gegrishtja e qart dhe e shkruar pa gabime ortografike, t cilat jan t natyrshme n mesazhet telefonike. Por sapo ndala hapat, pr t menduar se duhet t bja, dikush m foli n emr, duke m thn: - Kam ardhur pr nj pun n Tiran dhe sapo msova pr takimin tuaj, erdha me nj frym. Pastaj u prezantua edhe vet. - Jam Arbr Krasniqi nga Prizreni. Isha n sall dhe u dgjova me vmendje. Ju lumt! - Kam shum miq n Prizren dhe shkoj shpesh pr ti takuar, i thash un. Pastaj e pyeta se n pjes t Prizrenit, banonte. - Shtpia ime e vrtet sht pran ndrtess s Lidhjes s
Prizrenit. Strgjyshrit dhe gjyshrit e mi kan qen kushrinj t par me t zott e shtpis dhe ne vazhdojm ta ruajm lidhjen e gjakut me pasardhsit e tyre. Pra, n nj far mnyre, kjo shtpi sht edhe e imja. Por tani kjo ndrtes sht kthyer n muze dhe u prket gjith shqiptarve. - Faleminderit q erdhe, i thash, por m vjen shum keq, q nuk e more fjaln n takimin ton. - Ska gj - tha ai kisha nevoj t dgjoja, se far thuhet prej ksaj lvizjeje t re. Sot erdha rastsisht. Do t kemi raste t tjera. Pasi m njohu nj cop her me gjendjen aktuale t familjes s tij, biseda shkoi prsri n plagn e hapur t coptimit t Shqipris. - Ata bn shum plane dhe takime prpara se t ndanin Shqiprin n katr pes pjes, - filloi ai bisedn shtruar, ndaj edhe ne, duhet t mos lodhemi s biseduari pr t realizuar bashkimin, rreth nj trupi t vetm. N radh t par, bashkimin ton n mendime, pr tiu kthyer puns dhe brjes s vendit, aty ku jemi, dhe m tej pr nj ribashkim t mundshm. - Pr kt duhet t mobilizohemi t gjith, i thash un sepse situata sht shum e vshtir - Sigurisht ma preu fjaln ai - por gjithsecili bn aq sa mundet. Ndrsa elitat e kombit realizojn diferencn, pr t kryer misionin e plot shtoi m tej dhe vazhdoi: Fisi yn hapi portat e shtpis pr Lidhjen e Prizrenit dhe pr kt iniciativ, u persekutua barbarisht n 120 vjet. Natyrisht, her hapur, her fshehtazi. - Keni t drejt. Fisi juaj ka vuajtur shum ndrhyra un. - M shum ka vuajtur kombi shqiptar. Ka vuajtur Kosova dhe shqiptart e Maqedonis apo t Malit t Zi, t cilt kurdoher jan ndjer si jetim n mes t Europs shtoi prizrenasi me syt t mbrthyer diku. - far po ndodh tani me familjen tuaj? e pyeta. - Ajo q po ndodh me t gjitha familjet e shqiptarve tha ai. Ne presim t bhet Shqipria, ndonse e shohim, se tani pr tani kjo ndrr duket e largt. Por duhet ti dalim zot vetes. Ka prej shteteve t mdha q do t na ndihmojn. Ndokush, do t prpiqet
204
Nuri Dragoj
205
q edhe t na sabotoj. Ashtu si ndodhi me Lidhjen e Prizrenit, kur Turqia krkoi ta prdorte pr interesat e veta, por nuk mundi. Kongresi i Berlinit, q u mbajt tre dit m von, e zyrtarizoi coptimin e trojeve tona. Dhe m von, Mbledhja e Ambasadorve n Londr vulosi gjithka tha me dshprim ai. - Vetm pr nj far kohe e ndrpreva un. - E di - tha djaloshi nga pjesa tjetr e Shqipris dhe instiktivisht pa orn. Koha e coptimit mbaroi. Ka mbrritur ora e brjes. Por duhet t veprojm pa humbur asnj minut shtoi pas pak.
MEGALI IDEA DHE NAERTANIA

Para Lidhjes s Prizrenit, Greqia dhe Serbia, bn nj plan t prbashkt pr coptimin e trojeve shqiptare. Ato prpunuan platformn e tyre politike, mbi bazn e s cils do t realizonin dhe aneksimin e tyre. Me Shpalljen e Pavarsis, Greqia i kushtoi rndsi t madhe prgatitjes s kushteve pr pushtimin e Epirit dhe helenizimin e popullsis shqiptare.66 Pr kt u morn masa t shumta, duke filluar nga represioni i shtetit ndaj banorve jo grek, d.m.th. shqiptar, heqja e shkollave n gjuhn e kombit t tyre, dhunimi i t drejtave dhe nderit t shqiptarve dhe nj sr masash t tjera, q detyronin banort t braktisnin me dhimbje trojet e tyre. Duke vepruar n kt mnyr ndaj shqiptarve, grekt harruan faktin, se pikrisht arvanitt jan krijuesit e Greqis s re.67 Kryeministri grek, Janis Koletis, n vitin 1844, shpalli programin e tij t quajtur Megali Idea*, i cili synonte t krijonte
66
Mehmet AliVrioni, Abdyl Frashri, Memorandum drejtuar kontit Andrassy, Vjen, 29.05.1879, PA XVI/72, Leka, mars 1940 67 Aristidh Kolia, Arvanitasit dhe prejardhja e grekve, vshtrim historik, politik, gjuhsor, Tiran 2002, f.217 * Platform politike e qarqeve shoveniste greke, q synonte, duke filluar prej fundit t shek. XVIII, krijimin e nj shteti t madh grek, n kufijt e Perandoris
206
Nuri Dragoj
207
nj shtet t madh helen, sipas t cilit, Shqipria e Jugut deri n Shkumbin, do t prfshihej brenda kufijve t Greqis. Kjo ide e tij gjente mbshtetje te Patrikana Ortodokse e Stambollit, sipas parimit t sajuar grek: Ortodoksit e Shqipris jan grek. T njjtn gj bn dhe serbt. Po n kt vit, Ilia Garashanini, shpalli projektin serb Naertania**, objektiv i t cilit ishte kthimi i principats s vogl serbe n shtet t madh, duke i konsideruar serbe, t gjitha tokat mbi lumin Shkumbin. Ajo u mbajt e fsheht pr nj koh t gjat. Natyrisht, dihej nga nj grup i caktuar njerzish, t cilt punonin pr zbatimin e saj. Ajo u b publike m 1906. Naertania ishte nj krijim i qarqeve borgjeze dhe nacionaliste, krkes e faktorit t brendshm ekonomik e social, me qllim zgjerimin e trojeve serbe n dm t kombsive t tjera. Prznia e shqiptarve nga trojet e veta, n baz t Naertanias, ishte caktimi i tatimeve t mdha, mos hapja e shkollave shqipe, rrahjet e shumta nga xhandarmria serbe, arrestimet, burgimet dhe vrasjet pa kriter68. Mbi bazn e saj, gati nj shekull m pas, ubrillovii e avancoi programin. Ai shtoi kritere t reja pr
shkombtarizimin, duke forcuar masat represive t shtetit, me mosnjohjen e tapive t vjetra, shqiptart t prjashtohen nga shrbimet shtetrore, vetqeverisse, fetare e tj. Sipas tij shqiptart jan t ndjeshm n f dhe n kt drejtim duhen prekur mir, si sht shkatrrimi i varreve, detyrimi q femrat ti drgojn n shkoll s bashku me serb, ndalimi q t mos ken liri martese si dhe keqtrajtimi i her pas hershm i klerikve.69
Bizantine, ku do t prfshiheshin edhe troje t banuara nga popullsi t tjera ballkanike (shqiptar, maqedonas, bullgar etj)....Gjat shek. XIX dhe n fillim t shek. XX, prej saj u frymzuan qarqet drejtuese t Athins, n marrdhniet ndrkombtare, duke mbajtur qndrim agresiv ndaj popujve fqinj t Ballkanit. Ata synonin t prfshinin n shtetin grek nj pjes t mir t tokave shqiptare. N fillim t shekullit XX, ata u prpoqn ta realizonin kt program nprmjet t ashtuquajturit Vorio Epir, q synonte aneksimin e krahinave t Kors dhe Gjirokastrs. (Fjalori Enciklopedik Shqiptar, f. 687) ** Platform e politiks s jashtme serbe, q u prpunua, pas konsolidimit t pozitave t saj politike n shtetin serb, nga I. Garashanini, n fillim ministr i Punve t Brendshme, m pas ministr i Punve t Jashtme dhe Kryeministr i Serbis. N t propagandohej ideja e shtetit t madh serb, sipas s cils, shteti i ri serb, duhej t ishte trashgimtar i drejtprdrejt i Perandoris mesjetare t Stefan Dushanit. N t parashikohej aneksimi i trojeve shqiptare t Vilajetit t Kosovs dhe t gjith Shqipris s Veriut dhe Shqipris s Mesme. (Fjalori Enciklopedik Shqiptar, f. 741) 68 Hakif Bajrami, Naertania, Prishtin 2004, f. 104
69
Po aty
208
Nuri Dragoj
209
RUST PRGATISIN SHUARJEN E KOMBIT SHQIPTAR

Pjetr Romanovi ishte themelues i panortodoksizmit rus dhe edukoi popullin e vet me etjen pr pushtim kolonish. Ky car rus, m 1710, hartoi testamentin e tij prej 14 pikash, ku parashikohej rruga q do t ndiqej pr zgjerimin e Rusis nprmjet pushtimeve dhe zotrimin e Europs prej saj. Synimet e tij ishin pr t nxitur Austro-Hungarin t godiste Turqin dhe ata s fundi t zotronin Konstandinopojn dhe pas ksaj, banort e Europs do t jen skllevrit e ardhshm t Rusis s madhe, t Pjetrit t Madh. Kt virus, Pjetri ia prcolli careshs Katerina II (1729-1796), t ciln Volteri e ka quajtur Semiramizi i Veriut. Katerina e kishte br zakon, q t mos u jepte fruta miqve pas dreks, duke u justifikuar me shprehjen cinike: M falni, por jam e hidhruar. Ju nuk do t hani fruta t mira derisa un do t mund t kaloj pushimet stinore n Konstandinopoj. M 4 korrik 1780, Jozefi i Dyt i shkruante Maria Terezs nga Shn Petersburgu, duke br fjal pr Katerinn, e cila kishte si projekt rimkmbjen e Perandoris s Lindjes, q kjo caresh e ngroh dhe e ringroh pr ta elur prher n shpirtin e saj. Ajo, n do ast, shfaq zgjidhje pr ndarjen e Turqis.70
70
Pr ne ka interes qndrimi i saj malinj ndaj trojeve shqiptare. M 30 maj 1780, Katerina II u takua me Jozefin e II, n Mogiliev, ku diskutuan pr ndarjen midis tyre t pjess m t mir t tokave t pushtuara, duke rimkmbur republikat e vjetra greke. Rimkmbja e republikave t vjetra greke, q u nnshkrua midis Jozefit II dhe Katerins II, i jepte fund pavarsis s ardhshme t Shqipris, t ciln e merrte prgjithmon Greqia. M gjith kt pakt, Jozefi II, Perandor i Austris, i shkruante Katerins pak koh m pas, se nuk mund t zbatoheshin marrveshje t tilla pa plqimin e Francs. Kjo e fundit, me gjith dashurin e madhe q kishte ndaj Rusis, i trembej marrjes s Konstandinopojs prej saj. Pr sa i prket krijimit t nj mbretrie t re dhe t trashgueshme t Dakis me nj princ t fes greke (ortodokse) n krye, dhe, s fundi, vendosjes si sovran dhe perandor t Perandoris Greke n Stamboll, un jam i mendimit, se mund t vendosim pr kt, vetm nse ngjarjet e lufts shkojn mir. Por, pr kto lshime, Austria krkonte nj pjes t Serbis, Bosnjn, Hercegovinn, Malin e Zi, prfshi gjirin e Drinit etj. T dyja perandorit e reja, e Dakis dhe e Greqis, t angazhohen q t mos u vn kurr pengesa ose taksa t fardoshme anijeve t mia.71 Ndrsa nj diplomat francez, do t shkruante se, Franca nuk dshiron t shkatrrohet Perandoria Osmane, sepse zgjerimi i pamatur i Rusis alarmon t gjitha Fuqit e Europs. Prsri Katerina II, kmbngul n t vetn dhe m 4 janar 1788, i shkruan Jozefit II, se t dy sovrant, i Dakis dhe i Greqis, nuk do tu vinin asnj penges e taks anijeve tregtare t subjekteve t madhris suaj perandorake.72 Lufta pr marrjen e Konstandinopojs ishte dshir edhe e fuqive t tjera, ndaj dhe marrja e tij vshtirsohej m tej. Napoleon Bonoparti, bnte t ditur n at koh, se ishte dshira pr t marr Stambollin ajo q nuk lejonte coptimin e Turqis. Ky kryeqytet ishte vshtirsia e pakaprcyeshme, pengesa q na dilte
71
Arneth Josef II und Katherina von Russland, ien, 1869, Nr. 558, fq. 263. Sh. Delvina, Republika, 22 maj 2010
72
Sorel, A, Evropa dhe revolucioni, f. 451. Sh. Delvina, Republika, 22 maj 2010 Po aty
210
Nuri Dragoj
211
vazhdimisht prpara ai q do t zotroj Konstandinopojn do t qeveris botn,73 - nnvizonte francezi i famshm n at koh. M 1807, Aleksandri I i Rusis braktisi Korfuzin dhe Kotorin, q ishin zotrime ruse qysh nga viti 1799-1806, duke ia dhn Francs, e cila lidhi n at koh aleanc t ngusht me Rusin. Ai, sipas Napoleonit, ishte nj grek i Perandoris Bizantine, nip i careshs Katerina II dhe pretendonte t bhej perandor i ardhshm i Lindjes.74 Me krijimin e shteteve t Dakis dhe t Greqis, Katerina II fshinte nj her e prgjithmon popullin shqiptar dhe eliminonte kshtu historin e tij, trojet etnike, qenien kombtare, duke e ln at n prehr t asimilimit t fqinjve t tij grabitqar serbo-sllavogrek. Me ardhjen n fuqi t Nikolls I, n Rusi, iu dha pavarsia Greqis dhe kjo u motivua nga Cari si mbrojtje ndaj ortodoksis. Por edhe sepse Nikolla I, kishte nj lidhje respekti t ndrsjellt me kreun e grekve, Jan Kapodistrian (1776-1831), i cili kishte qen ish-sekretar i Shtetit t Rusis pr Lindjen m 1815 dhe president i Greqis qysh m 1827. M 18 mars 1828, ish-diplomati rus, Kapodistria, i krkon car Nikolls t rishoh hartn e Ballkanit. Sipas projektit t tij, nga pes shtetet e ardhshme, tre prej tyre duhej t ishin n thelb shtete greke, gj q do ti siguronte Greqis hegjemonin n Konfederatn Ballkanike. Nga pes mbretrit n Konstandinopoj, vetm njra do ti prkiste sllavve t Gadishullit Ballkanik.75 Me projektin pr krijimin e Mbretris s Epirit, ku prfshihej Shqipria, Kapodistria jo vetm q i prcaktonte vendit ton nj perspektiv greqizimi t plot, por i dhuronte Serbis qytetet: Tivar, Ulqin, Shkodr, s bashku me t gjitha rrethinat; gjithashtu i jepeshin prgjithmon Serbis: Gjakova, Peja, Mitrovica, Prishtina, Novipazari, Gjilani, Tetova etj. Q t gjitha kto, thot
Kapodistria, duhet t bhen thelbsisht greke, duke siguruar kshtu hegjemonin e helenizmit. Prpjekjet pr dbimin e shqiptarve nuk rreshtn asnjher. N vitin 1877, marrdhniet midis Rusis dhe Turqis ishin ashprsuar. Rust i shpalln luft Turqis dhe forcat e saj prparuan shpejt. Turqia u gjunjzua dhe u detyrua t nnshkruaj paqen e Edrenes, m 31 janar 1878. N 3 mars, nnshkroi Traktatin e Paqes s Shn Stefanit, ku u detyrua ti bnte shum lshime Rusis, si fituese e lufts. Ky Traktat ka qen shum i ashpr pr shqiptart, pasi nuk e zinte n goj fare si kombsi m vete. Krahinat shqiptare t Kors, Pogradecit, Strugs, Dibrs, Gostivarit, Tetovs, Shkupit, Kaanikut dhe t Kumanovs, i jepeshin Bullgaris. Serbia merrte pjesn veriore t Kosovs, deri n afrsi t Mitrovics. Mali i Zi do t merrte Ulqinin, Krajn, Anamalin, Hotin, Grudn, Kelmendin, Plavn, Gucin dhe Rugovn. Pjesa tjetr e Shqipris do t mbetej nn sundimin osman. Si rrjedhoj, trojet shqiptare do t ndaheshin ndrmjet katr shteteve t huaja: Perandoris Osmane, Bullgaris, Serbis dhe Malit t Zi.
73 74
Po aty Sherif Delvina, Republika, 22 maj 2010 75 Po aty
212
Nuri Dragoj
213
LIDHJA SHQIPTARE E PRIZRENIT

Ndalimi i zbatimit t Traktatit t Shn Stefanit deri n mbajtjen e Kongresit t Berlinit, u dha koh patriotve shqiptar pr tu organizuar m mir. U hodh ideja pr krijimin e nj lidhje t prgjithshme kombtare, ku t bnin pjes gjith shqiptart, pa dallim krahine, feje e gjendje shoqrore. Kishte vshtirsi n gjetjen e nj gjuhe t prbashkt, pasi vepronin dy rryma: radikalt e krkonin pavarsin me luft, ndrsa t moderuarit shpresonin ta fitonin at me plqimin e Sulltanit. Patriott shqiptar, me brtham t fuqishme Komitetin e Stambollit, krkuan q Porta e Lart t lejonte formimin e lidhjes shqiptare, por ajo nuk pranoi. Madje u prpoq ta manipulonte. Megjithat, thirrja e Kuvendit t Prizrenit dhe organizimi i tij iu besua nj komisioni, shumica e antarve t t cilit ishin nga Prizreni dhe Gjakova. Ky komision kryesohej nga burra q kishin dhn kontribut t madh pr shtjen kombtare, si Ymer Prizreni, Ahmet Koronica etj. Punimet u hapn m 10 qershor 1878. Ende nuk kishin mbrritur gjith delegatt, pr shkak t pengesave q u nxirrnin autoritetet osmane. Kuvendin e Prgjithshm t Prizrenit e drejtoi Iljaz Pash Dibra, lufttar i shquar n mbrojtjen e interesave shqiptare. Ky kuvend politik mori emrin Lidhja e Prizrenit. M 10 qershor 1878, u vendos q ti bhej me dije
Kongresit t Berlinit, i cili do t fillonte punimet tre dit m von, t mos i jepte asnj pllmb tok nga atdheu i shqiptarve, n dobi t ndonj shteti t huaj, prndryshe shqiptart do t luftonin deri te njeriu i fundit. Kuvendi vendosi gjithashtu q Lidhja e Prizrenit t organizonte forcat e saj t armatosura, t pavarura nga Porta e Lart. Nuk bhej fjal pr ndonj ushtri t rregullt, por pr forca t armatosura vullnetare, q do t prdoreshin pr t mbrojtur vendin nga rreziku i coptimit. Aty u krkua shpallja e nj bese t prgjithshme, ku gjith shqiptart t pajtoheshin, duke ndrprer gjakmarrjet dhe mrit q kishin ndrmjet tyre, deri sa t kalonte rreziku i jashtm pr atdheun. Pastaj u zgjodhn organet e saj t larta. Delegatt patriot krkuan q Lidhja t ishte nj organizat me karakter kombtar, e cila do t luftonte jo vetm kundr rrezikut t coptimit, por edhe pr t siguruar t drejtat kombtare pr Shqiprin. Ndonj nga delegatt, me prirje turkomane, q ishin ftuar n Kuvend, krkuan q Lidhja t kthehej n nj organizat islamike ballkanike dhe t kundrshtonte, si coptimin e viseve shqiptare, ashtu edhe aneksimin e Bosnjs e t Hercegovins nga Austro-Hungaria, pra ti shrbente interesave t Ports s Lart, gj q nuk u miratua nga patriott shqiptare. M 1 korrik 1878, mblidhet Kuvendi i Prgjithshm, i cili m 2 korrik miratoi Kanunin e Ri, ku thuhej: Lidhja Shqiptare, e formuar n Prizren, do t luftonte pr t drejtat kombtare t Shqipris dhe se veprimtarin e saj do ta shtrinte vetm n trojet shqiptare.
214
Nuri Dragoj
215
KONGRESI I BERLINIT VENDOS COPTIMIN E SHQIPRIS

Ende pa u thar boja mbi dokumentet e Lidhjes s Prizrenit dhe pikrisht tri dit pas themelimit t saj, m 13 qershor 1878, filloi punimet Kongresi i Berlinit. Kjo tregoi se pushtuesit (por edhe mbshtetsit e tyre) nuk donin t humbnin koh. Ata prjetonin ekstazn e ndarjes s tokave shqiptare dhe pr kt arsye ishin vazhdimisht n tension. Prej kohsh, kasapt kishin mprehur thikat dhe diplomatt e pranishm, t ulur n tavolinat e mbledhjes, u ngjanin t ftuarve, q mezi presin therjen e dashit pr t knaqur oreksin e tyre. Natyrisht, disi t friksuar pr krimin q po bnin, sepse gjithsecili e dinte q kockat e asaj thertoreje mund ti mbeteshin n gryk. Pr kt arsye, delegacionin q drgoi Lidhja e Prizrenit, me nismn e vet, nuk pranuan t fliste n Kongres. Lvizja shqiptare kishte ngacmuar disi krert e fuqive t mdha, por presioni grek ishte i jashtzakonshm. Ndonse Bismarku e shihte me dyshim pranin e nj shteti shqiptar, pa gjuh t shkruar, krkoi q t mos cenohen trojet shqiptare n favor t Greqis. Pas ksaj deklarate t Bismarkut, ministri i Jashtm Grek, Kumunderos, m 5 mars 1881, i krkonte mbretris gjermane t ndihmoj grekt, q Janina mos t prfshihet n
kurfar autonomie t mundshme shqiptare, pasi rrezikohet qenia greke.76 Ky ministr e dinte mir, q po krkohej ajo q nuk u takonte. E dinte q territori nga Kakavija n Mor, ishte i banuar trsisht nga shqiptar, por ai duhet t punonte pr zbatimin e projektit t helenizimit t trojeve shqiptare. Kumunderos thekson, se, ndonse kan kaluar pes dekada t shtetit t pavarur grek, nj pjes e madhe e popullsis n Mor, q sht shum kompakte etnikisht, nuk heq dor nga qensia shqiptare...77 Ministrin e shqetson e vrteta, pasi edhe n Athin, si n Mor, mbi 70. 000 shqiptar flasin vetm gjuhn shqipe, pa ditur asnj fjal greqisht.78 Pas nj muaj punimesh t Kongresit dhe pas nj lufte t ashpr diplomatike, pavarsisht nga e vrteta, krkesat shqiptare nuk u morn n konsiderat dhe m 13 korrik 1878, u nnshkrua Traktati i Berlinit. Serbis iu dhan krahinat e Pirotit, Trenit, Vranjs dhe t Nishit. Malit t Zi i jepeshin krahinat e Tivarit, Podgorics, Plavs, Gucis, Rugovs dhe t Kolashinit. Kongresi mori n shqyrtim edhe krkesat e Greqis, q nuk kishte marr pjes n luft kundr Perandoris Osmane dhe vendosi q kufiri i ri n Thesali dhe n Shqiprin e Poshtme, t caktohej nga nj komision turko-grek. Si vij kufiri rekomandohej vija q formonin lumenjt Kalamas dhe Selemvria, duke i dhn kshtu Greqis, prve tokave greke q i takonin, edhe trevn shqiptare t amris.
76
Le minoranze etniche e linguistiche, Vll. I, Palermo, 1989, f. 185, cit. nga Hasan Minga, amria vshtrim historik, Tiran, 2006 f. 41 77 Po aty 78 Po aty
216
Nuri Dragoj
217
INTENSIFIKOHET HAPJA E SHKOLLAVE T HUAJA

Gara pr hapjen e shkollave t huaja ishte e frikshme. Turqia kishte zgjedhur trevat myslimane pr t hapur shkolla vetm n gjuhn turke. Serbt bnin t njjtn gj n Veri. Latint po ashtu. Kisha ortodokse greke tregohej m e vmendshme dhe duhet pranuar q ishte m e organizuar. N vitin 1885, vetm n Vilajetin e Janins ishin 700 shkolla fillore pr t krishtert dhe n tetor 1889, numri i tyre arriti n 800. Objektivi grek ishte q t zgjohej dhe t forcohej ndjenja dhe ndrgjegja kombtare greke, q m von ajo t frymzohej me idet e helenizmit.79 Atdhetart i shqetsonte ndalimi i hapjes s shkollave shqipe, pr shkak t ndikimit negativ t perandorive dhe presionit t ushtruar qllimisht prej fqinjve, t cilt kishin synimet e tyre ekspansioniste. Ndaj n gazetn Bashkimi i kombit, nr. 8, Manastir 29.10.1909, shkruhet se kjo penges e madhe q vijon ende ndaj shkollave shqipe, e ka burimin te liria e madhe q i dha despotizimi
propagands s huaj n Shqipri, q u rrnjos aq thell dhe nuk e l t marr frym.80 Rolin m t madh n kt shtje e kan luajtur priftrinjt grek, t cilt edhe gjat predikimit u thoshin besimtarve se Jezu Krishti ka folur greqisht dhe jo shqip dhe se pikrisht pr kt arsye, nse ata dshirojn t jen t krishter t mir, duhet t heqin dor nga lvrimi i gjuhs s tyre dhe t vrapojn n shkollat greke81 Megjithat, patriott nuk hiqnin dor nga msimi i gjuhs kombtare. Tahir Mete Mazreku, n nj telegram q i drgonte Klubit t Janins, shkruante: Kombi shqiptar pr prparimin e msimin e gjuhs s vet, ka pr t dhn gjithka, po t jet nevoja edhe jetn.82 Ndrsa prfaqsues t klubit t Filatit, t cilt bn nj mori protestash, i shkruanin Ports s Lart, se edhe at gjak q na ka mbetur, do ta derdhim pr abc-n me shkronja latine.83 Qndrimi burrror i shqiptarve e acaroi politikn greke dhe pr t frenuar megallomanin shqiptare n Epirin e Jugut, qeveria e Athins dha porosi t aktivizohen eta andartsh, t cilat komandoheshin direkt nga qendra, pr t mnjanuar pengesat q i dilnin ides kombtare greke dhe t kryheshin edhe ekzekutime brenda n qytetin e Janins e gjetk.84
79
AIH. Arkivi politik i Vjens pr Shqiprin, Vj-39-1, Raporti i Piterit drejtuar kontit Von Kolnoky-Vjen, Janin, 28.10.1889
80 7,7. AIH. Ark. Vjens. 18 4 500, V. 1908, cit. nga H. Minga, amria... f. 48-49 81 Po aty 82 Gazeta, Zgjimi i Shqipris, Janin, 28. 02. 1910 83 Aurel Plasari, Vija e Teodosit rishfaqet, Tiran 1992, f. 23 84 H. Minga, amria..., f. 64
218
Nuri Dragoj
219
KOMBI SHQIPTAR NUK ASIMILOHET KURR

Faik Konica i shkruan kryeministrit anglez Gledston m 1897
M 1897, n numrin 2 t gazets Albania, botohen pjes t letrs q Faik Konica i drgon kryeministrit anglez, Gledston. Midis t tjerave lexojm: Kam nderin q ju drejtohem me an t nj letre, t ciln po ua drgoj, s bashku me nj kopje t Revists Albania. Duke vepruar n kt mnyr, besoj se po kryej nj detyr. N t vrtet un mendoj se sht me vend, q zrat e njerzve t mdhenj, si i juaji, jehona e t cilve sht e prbotshme, t ngrihen nga gjiri i njerzimit pr mbrojtjen e popujve t shtypur. sht e udhs q kto zra t mos mashtrohen pr shkak t shpirtmadhsis s tyre q i karakterizon dhe t mos harrojm nj popull duke i dhn prparsi tjetrit, sidomos kur besojn se mbrojn t shtypurit, pasi nuk bjn gj tjetr vese mbrojn shtypsit... Kush e njeh historin e Greqis s kohs s re, e di mir se ky vend ia detyron ekzistencn dhe fuqin e vet, vetm shqiptarve. Ndrsa grekt, t mirat na i shprblejn kshtu, duke nxitur fanatizmin turk kundr nesh, duke i organizuar e vn n veprim bandat e klerikve dhe t spiunve pr t na prar, duke u prpjekur t bindin opinionin publik europian, se ne nuk ekzistojm si komb dhe se jemi nj band vrassish dhe kusarsh. Sipas tyre, ska komb
shqiptar. Mbi t gjitha, pr ta prhapur kt gnjeshtr, grekt bjn mos q tia dalin synimit t tyre fare leht: qysh nga viti 1877 Shqipria gjendet n nj kryengritje pothuajse t pandrprer kundr zgjedhs turke, nj kryengritje e till duket sheshit, jo prmes dnglave si t grekve, po me an t fakteve, domethn, me refuzimin pr kryerjen e shrbimit ushtarak n ushtrin turke, me mospranimin e pagimit t taksave, me refuzimin pr dorzimin e armve. Mirpo, agjencit dhe korrespondentt e gazetave t shteteve t huaja n Greqi dhe Turqi, t mbajtur me para t grekve, ndonse jan t shtrnguar tu bjn jehon ktyre kryengritjeve t herpashershme dhe shum t rndsishme, ruhen q t thon se ato ndodhin n Shqipri. Kshtu, her thon se ato zhvillohen n Epir, Kret, Maqedoni dhe her n vilajetin e Kosovs. Gjithmon shmangin fjaln Shqipri, sepse ndjekin kt politik dredharake, q ndryshe i thon konspiracion i heshtjes..... Shqiptart prbjn nj grup t madh shoqror, tendencat e tyre individuale nuk prkojn me ato t grupeve fqinje. Teorikisht, ka mundsi q ky komb t vdes, por sht jasht do mundsie q ky komb t asimilohet nga nj popull tjetr. Ky komb do t lirohet dhe do t jetoj. Do t ket pak telashe pr tu liruar nga turqit. Pr sa u prket fuqive t mdha q do t mund t kishin pretendime mbi Shqiprin, ato neutralizojn njra-tjetrn. N t vrtet, Austria nuk do ta duroj protektoratin italian n Shqipri, sepse ky do t sillte zhdukjen e plot t forcs s makins s saj n kto anra, e cila do t ndodhej kshtu e mbyllur si n nj liqen t vrtet. Italia nuk do ta lejonte prparsin e nj pushtimi austriak t Shqipris, sepse ai pushtim pr Italin do t kishte t njjtn vler me bllokimin e brigjeve t saj lindore. Ne kemi frik vetm nga grekt, meq ata kan nj arm vetjake, dinakrin. Duhet t kihet parasysh se dinakria e tyre sht tepr e madhe, ajo sht e pamatshme nga madhsia, sepse me ann e saj ia kan dal mban jo vetm t mashtrojn, por edhe t sigurojn simpatin e njerzve m t mdhenj q i nderon universi.85
85
Sh. Delvina, Gazeta Republika, 21 maj 2010
220
Nuri Dragoj
221
LIDHJA E PRIZRENIT - FEST KOMBTARE

Gjat nj takimi n muajin qershor 2011, Aleanca Kuq e Zi i propozoi qeveris shqiptare n Tiran dhe asaj n Prishtin, t shpallin ditn e Lidhjes s Prizrenit si fest kombtare. Ne kemi shum festa kombtare, deri dhe te dita e ballokumeve, por nuk mund t lihet n harres nj dit kaq e madhe, u shpreh Kreshnik Spahiu. Sipas tij, Lidhja e Prizrenit ishte afirmimi i par politik i nj shteti t ardhshm shqiptar. M 10 qershor 1878, u hodhn themelet e nj programi mbarkombtar pr krijimin e shtetit t ardhshm shqiptar dhe ne duhet ta prkujtojm at si e meriton, pasi prbn platformn e par t nj sistemi politik shtetror. Ndrsa studiuesi Uran Butka foli pr rrethanat e mbajtjes s ktij kuvendi t madh dhe rndsin e tij historike. N takim foln dhe Ago Nezha, kryetar i shoqats Labria, Ibrahim Gashi, studiues, Gerti Peshkpia, Blerta Balili, Flora Dervishi, Flamur Dalipi etj. Duke mbyllur takimin, mendova se historia e bashkimit t trojeve shqiptare nuk fillonte ktu e as nuk mbaronte ktu. Ajo kish nisur me prpjekjet e patriotve shqiptar qysh n ditt e coptimit t trojeve tona. Letrat e shumta dhe memorandumet e drguara me post, n
adres t Mbledhjes s Londrs, nuk mund t numroheshin. Por shum prej tyre, pr shkak t vshtirsive telegrafike e postare, nuk kishin mbrritur kurr n kryeqytetin britanik. Ndrsa nj pjes nuk ishin lexuar, e madje, as nuk ishin protokolluar n arshivat e Londrs. Ato ruhen vetm n memorien e kombit ton, sepse disa prej ktyre letrave, n vend t firms dhe vuls ishin firmosur me gjakun e patriotve tan, t cilt, refleksi njerzor i kishte uar n fushat e betejave, prball hordhive t pabarabarta n numr, t pushtuesve. Shum shqiptar kishin vdekur si heronj, e shum t tjer, duke mbrojtur devizn e rezistencs, kishin rn n shkrepat e maleve, t mbuluar nga anonimati. T mbuluar me dh apo me nj gur tek koka. Gjith jetn ata kishin lvizur mbi kalldrmet e gurve dhe pastaj n rnien e tyre u kishin vn nga nj gur, si shenj pr varrin. Kshtu, midis ktyre gurve, do shqiptar q e prjetonte tragjikisht coptimin e Shqipris, kishte ln nj amanet pr bashkimin. Ksisoj, AK nuk mund t mblidhte gurt e panumrt, por mblodhi amanetet, pr ti uar deri n fund mesazhet e tyre. Gjithashtu n prvjetorin e Lidhjes s Madhe, pikrisht t shtunn e 10 qershorit 2011, krert e AK-s shkuan n Prizren pr t festuar prvjetorin e Lidhjes, ku nprmjet nj takimi vllazror, shprndan mesazhe drite n t gjitha trojet shqiptare. N kt takim ishin edhe personalitete t shumta t Akademis kosovare, si dhe figura t shquara nga intelektualt shqiptar t Maqedonis.
222
Nuri Dragoj
223
SHKUPI KA 100 VJET Q PRET

Gjat gjith ksaj periudhe, duke punuar do dit pr bashkimin shpirtror t shqiptarve, shumica prej nesh kishte pasur vizita ose takime personale me vllezrit tan, n Shkup apo viset e tjera shqiptare t Maqedonis. Kishim realizuar bashkbisedime pr plagn kombtare. Kishim shkuar nga Tirana n Prishtin, apo n Shkup, n mnyr t natyrshme. Mdonse hija e shtetit bnte t vetn, n ecjen ton ne ndiheshim si n Shqipri, si lviz njeriu brenda shtpis s vet, nga dhoma n guzhin. Ngado e ndjenim se Shqipria ishte shtpia jon natyrale dhe e prbashkt. Prve t tjerave, me Shkupin na lidhte kujtimi i shenjt i nns son t madhe, Gonxhe Bojaxhiu, e cila njihet n t gjith botn si Nn Tereza. Ditn e shtun, dt. 25 qershor 2011, u zhvillua takimi i par zyrtar, n vendlindjen e saj. Tek Qendra Teatrore pr Fmij, n arshin e Vjetr, prisnin me qindra vet. Dukej sikur dekori i arshis s vjetr, n heshtjen e saj solemne, kishte njqind vjet q priste drgatn e maratonomakve q do t kumtonin mesazhin e historis pr bashkimin shpirtror t vllezrve t nj gjaku, e m tej, edhe bashkimin natyral t trojeve tona. Diskutimin e drejtoi Sefer Tahiri, zvends kryeredaktor i gazets Lajm. Pastaj fjaln e mori Spahiu, i cili qysh n fjalit e para e ngriti
sheshin n kmb. Pasi bri nj prezantim t shkurtr t historis s Shkupit dhe t shqiptarve, q kan jetuar aty n shekuj, ai prmendi menjher emrin e krenaris son kombtare, Anjeze Gonxhe Bojaxhiun apo Nn Tereza. U cituan pjes nga fjalimi i saj, gjat ceremonis ku iu dorzua mimi Nobel: Kam lindur n Shkup, jam shkolluar n Londr, jetoj n Kalkut, dhe punoj pr t gjith njerzit n Bot. Atdheu im sht nj vend i vogl, me emrin Shqipri. Duke marr si shembull patriotizmin e saj t heshtur dhe t prulur, Spahiu foli pr platformn kombtare t Aleancs Kuq e Zi. M pas foln akademik e intelektual nga t gjith trevat shqiptare. Ndr problemet m shqetsuese, q u ngritn n kt takim, ishte spastrimi etnik q po ndodhte n disa nga fshatrat shqiptare n Maqedoni, duke u dhn dhe nj shembull konkret, ulja e numrit t nxnsve q hyjn n klas t par, vit pas viti. Mbyllja e shkollave shqip ishte rrjedhoj e ksaj logjike asimiluese. Dhjetra aktivist, q udhtuan nga shum qytete t Shqipris, Kosovs e Maqedonis, gjetn prkrahje masive nga t pranishmit n sall, t cilt u bn pjes e lvizjes s tyre. Pas takimit, aktivistt ecn prmes shetitores, drejt Sheshit Sknderbej, duke krijuar nj koreografi kuqezi dhe duke marr urimet e shum kalimtarve. Ata prshndesnin me dor, n nj mnyr t till q dukej sikur thoshin: Vllezr! Pse u vonuat, ne kemi nj shekull q po ju presim. Dhe n fund, nj fotografi e rastit me t gjith pjesmarrsit do t nnshkruante fundin e ktij aktiviteti
224
Nuri Dragoj
225
mbshtetjen e plot ndaj aksionit ton. N kuadr t peticionit, kundr regjistrimit n baza etnike dhe fetare, Spahiu sht ndalur edhe n Nju Jork. Shum emigrant shqiptar, q jetojn e punojn n metropolin amerikan, n takimet me aktivistt kuqezi kan firmosur peticionin. Gjithashtu, ata kan zhvilluar nj takim me nnkryetarin e KLD-s, i cili ka theksuar se interesat e 10 milion shqiptarve jan prioritare. Gjithashtu, t gjith prfaqsuesit e AK, n seminare, takime apo forumet ndrkombtare ku merrnin pjes, jepnin kontributin e tyre t vyer pr sensibilizimin e ktij problemi madhor.
SENSIBILIZIM N T GJITH BOTN

N t gjitha takimet ku shkonim, kishte brohoritje dhe flamuj. Shpesh, ndonj prej t pranishmve krkonte edhe debat t hapur, pr ndonj paqartsi, por n prgjithsi, sipas testimeve, 80 pr qind e popullsis mendonte njlloj si ne. Firmat e mbledhura e kishin kaluar numrin 50 mij. Por tani, q sipas deklarats s ministrit Pollo, data e regjistrimit ishte shtyr, ne vendosm t mblidhnim 10 fishin e numrit t firmave q krkonte Parlamenti. Kjo nuk bhej pr sfid ndaj politiks, por pr t testuar edhe vet forcn ton. Prve takimeve brenda kufijve t Shqipris, organizuam konsulta edhe me emigrantt, q jetonin jasht atdheut. Kshtu, Spahiu, organizoi disa audicione t gjera n Kosov, Maqedoni dhe me shqiptart e Ameriks. Ngado shqetsimi ishte i njjt. T gjith krkonin me do kusht, q t ruhej identiteti kombtar, kundrejt do mimi q mund t paguanim, natyrisht, duke llogaritur mir raportin kosto-prfitim, n interes t ktij populli t shumvuajtur. N Milano t Italis, m 15 maj 2011, u mblodhn mijra shqiptar, n mbshtetje t Aleancs. Ata krkuan anulimin e ligjit pr regjistrimin. Gjat ktij takimi, 2. 000 vet firmosn peticionin dhe shum t tjer, q nuk mundn t vinin, drguan njoftimin e tyre me e-mail, apo me mesazhe telefonike, duke deklaruar
Brukseli shpreh habi Inesa Hila, njra nga aktivistet e Aleancs Kuq e Zi, gjat nj takimi t organizuar n Bruksel, ku mori pjes, si prfaqsuese e shoqris civile, shtroi disa probleme t realitetit shqiptar. Sipas saj, shum nga vendimet e qeveris jan rrzuar m von nga Gjykata Kushtetuese. N kt referim ajo tregoi edhe mashtrimin gjigant q po bhej me Ligjin e Gjendjes Civile, n favor t ides s regjistrimit t popullsis sipas etnis dhe fes. Ajo parashtroi gjithashtu, manipulimin q po bhej me ndryshimet e kombsis, n zyrat e gjendjes civile dhe gjykatat shqiptare, t cilat prfitonin nga defektet juridike. Foli edhe pr iniciativn intelektuale t Aleancs, pr t ndalur kt hemorragji t re t shqiptarve. T pranishmit n sall shprehn habin e tyre, se si mund t ndodhnin akoma kto shkelje flagrante t t drejtave t njeriut, n nj vend q synon t integrohet n BE. Ata prkrahn gjithashtu iniciativn e AK dhe shprehn solidaritetin e tyre pr luftn pa kompromis ndaj ksaj epidemie shkatrruese.
226
Nuri Dragoj
227
NJ KAL TROJE N UJRAT E DETIT JON

Historia e bashkjetess fqinjsore midis popullit shqiptar dhe atij grek, sht e mbushur me elemente t mirkuptimit dhe emblemat paqsore t respektit t ndrsjellt. Por historia e marrdhnieve shtetrore, ka pasur gjithmon nj Kal Troje n mes. Kjo histori sht e mbushur me provokime greke dhe presione cinike, pr t shfrytzuar tranzicionin e vshtir t shtetit shqiptar, n kmbim t prfitimeve helene. Rasti i fundit sht shfaqur n detin Jon, ku grekt kan miratuar programin e krkimit t nafts. Kjo sht nj hile e radhs, sepse me kt rast, nprmjet tratativave nntoksore, ata do t thithin edhe arin e zi, t pjess s shqiptarve. Pr kt arsye, m 11 qershor 2011, pas lajmit t dhn nga agjensia e lajmeve VOA, ne reaguam, duke i br apel institucioneve shqiptare q t reagojn pr kt rast. Ato e kan pr detyr t mbrojn integritetin territorial t Shqipris. AK shprehu qndrimin kundr krkimeve pr naft dhe gaz n detin Jon, pa prcaktuar m par kufijt detar mes Shqipris dhe Greqis. Prfaqsues t saj krkuan, q institucionet shqiptare, t hetojn kto krkime q shteti grek krkon t bj dhe t garantoj q, i gjith ky proces, t jet transparent. N radht e shum intelektualve ekziston shqetsimi, q kto krkime mund t zhvillohen edhe n ujrat shqiptare, duke cenuar kshtu sovranitetin kombtar. Kto krkime bhen n nj det, q sht ende i pandar midis dy shteteve, shqiptare dhe greke. Marrveshja e 9 prillit 2009, midis dy ministrave t jashtm, u hodh posht nga Gjykata Kushtetuese, n prill 2010. Nga ana e tij, Sabit Brokaj u shpreh se: Grekt prfitojn nga nj politik e prunjur e pals shqiptare.
ARTISTI, VLADIMIR STAMO

Ditn e mart, 13 shtator 2011, para se ta oja librin n shtyp, i telefonova piktorit Vladimir Stamo, i cili sht njri prej protagonistve aktiv t shtjes kombtare, pr t'u konsultuar lidhur me deklarimet e fundit t ministrit t jashtm grek, pr kufirin detar. Por, biseda rrodhi aq natyrshm dhe ngroht, saq nuk u kujtova dot pr t folur mbi kto probleme. - Ne, vrtet kemi dhn nj kontribut t vlefshm pr shtjen kombtare, por kaq nuk mjafton - m tha ai menjher pas takimit dhe s bashku u ulm pr t pir nj kafe. Duhet t jemi m t organizuar, m pak fjalime dhe m shum veprime. Vladimir Stamo, sht nj piktor i njohur. I ati i tij, Foto Stamo, prvese nj piktor i shklqyer, njihet edhe pr gadishmrin e tij t vetsakrifikimit, n vitet e lufts lirimtare, kur bheshin m pak mbledhje dhe krcisnin m shum mitroloza e topa. Ather, Foto Stamo, ishte renditur prsri n krahun e njerzve t thjesht, duke stigmatizuar diktaturn e re q po montohej n vendin ton. Dhe at sst mendova, se ndofta Vladimir Stamo, talentin e pikturs dhe patriotizmin ndaj atdheut, prve t tjerave, i kishte trashgim edhe nga rrnja familjare. - Duhet t jemi m aktiv. T mos presim prej zyrtarve, sepse
228
Nuri Dragoj
229
disa prej tyre mund t ken glltitur ndonj lug orb t prishur, t ciln do ta vjellin gjith jetn. P - Po - i thash - sht e vrtet, por puna jon ka qen efektive dhe idealizmi yn nuk mund t blihet. - Dgjo ktu - m ndrpreu Vladimiri - kur isha ca koh n Greqi, takova nj serb. Ai kishte jetuar n Pej dhe dinte pak shqip. "Ju shqiptart, - m thai ai - jeni m t mir se ne, serbt, dhe shum her m t mir se grekt. Ne kemi njqind t kqija dhe ju keni njqind t mira. Kt e pranoj, dukshm. Por ju keni vetm nj t keqe, q ne nuk e kemi. - Cila sht kjo ekeqe? - pyeta serbin! - Ne nuk e shesim Serbin pr pes lek, as pr dy milion euro, ashtu si bni ju me Shqiprin. - Kush e ka shitur Shqiprin? - e pyeta un me inat! - Them fjaln "shitje" n t gjitha aspektet. Jo vetm n aspektin e territoreve kufitare. Por, sidomos t fyerjeve dhe fjalve jo t mira pr njerzit dhe vendin tuaj, n biseda e takime me t huaj - tha ai. Dhe Vladimiri vazhdoi: "Un natyrisht q ju prgjigja ashpr serbit, por n vetevete, u preka edhe vet nga kjo thnie e tij, e cila, sipas meje, mbante brenda nj grimc t s vrtets. - Kt t keqe duhet ta heqim nga vetja, - vazhdoi Vladimiri kjo u pa dhe me kabllogramet e Ambasads Amerikane. Pra, ne nuk duhet t shajm njerzit tan, atdheun ton para t huajve, pr interesa meskine e t astit. - Sidoqoft - i thash un - shumica drrmuese e shqiptarve e duan dhe adhurojn kombin e tyre deri n lartsin m supreme, por mos harro se prjashtime mund t ket. Qoft tek zyrtart, apo tek njerzit e thjesht, por kjo ka ardhur si zgjidhje momentale pr vshtirsit ekonmike q po kaprcejm. Dhe athere, ai m tregoi pr jetn e tij dhe pr fatin e artistit n Shqipri. - Un kam 20 vjet q nuk marr nonj rrog n shtet dhe familja ime e prbr nga katr vet, jetojm vetm me rrogn e thjesht t gruas, e cila bn detyrn e nderuar t msueses. Pra, kuptohet se n kt situat kemi kaluar edhe dit me vshtirsi ekonomike,
por asnjher nuk na ka shkuar n mendje t ndryshojm identitetin e prkatsis son kombtare pr t rregulluar kushtet ekonomike. N ast un mendova se sa t neveritshm mund t'u ishin dukur t huajve, ata lloj zyrtarsh, q shanin e fyenin kombin ton, pr t fituar ndonj priviligj pr veten e tyre. - Ke t drejt - i thash - por momentalisht ne jemi n frontin e duhur duke mbrojtur kt gj. - Prve ksaj - shtoi Vladimiri - mos harro se t gjith ne jemi disi t krcnuar pr punn q po bjm. Ti e di fare mir, se, pasi nxorre librin "Shqiptart dhe grekt", pate shum krcnime. Mos harro se ato krcnime ty, t bheshin n gjuhn shqipe dhe jo n greqisht apo serbisht. Pra, qarqet e shitur tek grekt filluan t lviznin kur ti vure gishtin n plag. Dhe natyrisht, ndihesh i rrezikuar edhe sot - vuri n dukje ai. -Po - i thash un - besoj se ky kontribut do t'i vlej shtjes son kombtare. Dhe pr kt ndihemi t gjith krenar. Kshtu u mbyll biseda e asaj paraditeje, me artistin dhe patriotin e njohur Vladimir Stamo, i cili ishte nga ata njerz q i bnin nder do mjedisi ku ndodhej.
230
Nuri Dragoj
231
ME KOLONELIN PLLUMB ZAIMI

Po bisedoja me kolonelin n rezerv, Pllumb Zaimi. Sapo ishim informuar pr projektin e grekve n detin Jon, lidhur me krkimin e nafts. Na revoltonte heshtja e zyrtarve shqiptar. Duket se vazhdonin t bnin marrveshje t fshehta me qeverin dhe qarqet e dyshimta greke, apo nuk guxonin tu prgjigjeshin. Ndrkoh q AK, po prgatiste reagimin kundrshtues. Pllumb Zaimi tentoi t merrte n telefon Shefin e Shtabit t Prgjithshm t Ushtris Shqiptare. - Kjo sht tradhti kombtare dhe populli nuk mund ta lejoj tha koloneli. Un u prpoqa ta qetsoja, por at nuk e mbante vendi. - Asnj patriot i ndershm, nuk mund t hesht n kt moment tha ai, duke nnvizuar se e njihte mir at zon, gjat kohs kur kishte qen n shrbimin ushtarak aktiv. - Ky sht pushtim i ri vazhdoi me t drejt koloneli, i cili tha, se pas krkimeve nnujore t nafts, ata do t rikrkojn detin dhe m pas tokn. - Kto do ti bjn me marifetet e tyre t fshehta, duke br pazare me politikant tan tha Zaimi ashtu si kan br gjat gjith historis. Edhe un isha i zemruar me heshtjen e politikanve tan, t
cilt bnin sikur nuk e kuptonin faktin, se po t gjendej naft nn det, grekt do t shfrytzonin edhe pjesn e shqiptarve. Prandaj, kjo gj nuk duhej lejuar. - Nse do t ndodh kjo, athere un s bashku me shum shok ish-ushtarak, do t bjm roje nat e dit, pr t mbrojtur trojet tona vijoi ai. - Nuk do t shkoj puna deri aty i thash un. Papritur, atij dika i therri n kraharor dhe vuri dorn tek zemra. - Nuk kam qen mir me shndet koht e fundit tha - por kjo nuk do t m pengoj q t rifilloj shrbimin ushtarak vullnetar n kt mosh. - Qetsohu - prsrita gjrat do t zgjidhen. Ne kemi shtet, nuk mbrohet vendi si para 100 vitesh me komit. - Si nuk na lan njher kta grekt, q t jetojm t qet n tokn ton. Njher nisn avazin e Vorio-Epirit, pastaj t varrezave, m pas pazaret pr detin, loja me ertifikatat e kombsis dhe tani projekti nnujor tha me zemrim ai. Dhe shtoi: A m beson, kur t them, se ne, ish-ushtarakve, na dhemb do cop toke e Shqipris, njlloj si zemra jon? - E besoj. Kjo ndodh me do shqiptar t ndershm e patriot. - Le q skan faj grekt. Fajin na e kan njerzit tan. E kan drejt turqit, q kur nuk shkojn mir punt, ushtarakt marrin n dor fatet e vendit. Ne jemi betuar dhe betimi ka vler gjith jetn, ushtarak aktiv apo n rezerv. M thot mendja ndonjher, q t mobilizoj civilt dhe ish ushtarakt. T marr ish - ushtarakt e Batalionit t Sigurimit, ata t mbrojtjes s Kufirit, Batalionin e Xhenjos, gardistt dhe ish oficert e Flots Luftarake t Karaborunit. T mbrojm detin. Dhe po t duan le t m arrestojn. - Rri i qet dhe kthjellohu, pasi m duket se po thua gjra t pamenduara. - O po kshtu duhet. Le t m nxjerrin n gjyq publik, po deshn le t m pushkatojn. - Neni i pushkatimit ka koh q sht hequr i thash, pr ta kthyer bisedn n shaka. - Kjo sht luft tha Zaimi. Dhe nj ushtarak, n luft, ka vetm dy rrug: ose vritet ose gradohet. Lufta nuk pranon dnime
232
Nuri Dragoj
233
t ndrmjetme me 6 muaj burg ose me nj muaj pun t detyruar pr pastrimin e Lans, si jan dnuar disa nga kta spurdhjakt e politiks son, kur kan vjedhur milionat e tenderave. - Po i thash kjo sht luft. Nj luft pr mbrojtjen e identitetit ton. Por lufta sht e gjat dhe ne duhet t veprojm me durim, n rrug diplomatike, sepse vetm kshtu mund t fitojm. Ai vuri prap dorn tek zemra, ku duket se dika i dhembi prsri. Pas pak u ngritm. Dhe un mendova: E far mund ti dhemb tjetr, nj ish - ushtaraku, m shum se sa coptimi i Shqipris.
NJ PLAK AME, NPR SHI

Kthehesha nga Dardha e Kors, npr nj shi pranvere t stuhishm. Pak para se t hyja n sheshin e qytetit, rrugn ma preu befas nj plak e vjetr n mosh, por relativisht e mbajtur mir. Ishte pa adr dhe me sa duket nuk e kishte llogaritur mir kohn. Me gjith frenimin tim, ajo kaloi para makins n t qindat e sekonds, por m tej u rrzua. Un hapa krahun i shqetsuar dhe dola nga makina. Isha br dyll n fytyr. Pr fat ajo ishte rrzuar pran daljes s rrugs, por nuk kishte psuar gj. - far pate moj nn? - i thash i tronditur, pr rrezikun e aksidentit, por edhe disi i gzuar q ajo ishte gjall. Plaka nuk foli, vetm m zgjati dorn, n mnyr q ta ndihmoja t ngrihej. Vura re se ajo mbante nj shami t bardh n kok, ndrsa nga dora i pat rrshqitur nj pasaport, q kishte mbetur e hapur n mes t shiut. Pasi e ngrita plakn, i mora pasaportn dhe qesen q mbante n dor dhe e hipa n makin. Gjat rrugs e pyeta ku do shkonte dhe ajo m tha se do vinte n Tiran. Duke e par n pasqyr, fytyra e saj mu duk e tronditur dhe pr ta qetsuar i thash: Ishte faji im, se po flisja n celular dhe nuk e llogarita kohn. T krkoj ndjes, nn. - Jo, mor bir, jo. Ti ske faj. Un ta preva rrugn papritur. Po
234
Nuri Dragoj
235
flisja me t vdekurit dhe me sa duket, ai m thirri nga bota tjetr. M mir t m kishe shtypur. E kalova kt moment, duke ndezur magnetofonin, me nj muzik popullore, me mendimin se do ti plqente dhe nns. - Mbylle - tha ajo, n form urdhri nuk dua t dgjoj aheng! - Nga t kemi? e pyeta pr t justifikuar gricjen q i shkaktoi manjetofoni, por dhe disi i gzuar q ajo nuk kishte psuar asgj nga ajo tronditje e frikshme. - Nga Filati u prgjigj nna. - Si nga Filati? - sht kjo pyetje prej axhamiu.* Po t them q jam nga Filati. - Mir, po prse ke dal npr shi? - e ripyeta. - Mbase ishte ora q t kisha ikur n botn e prtejme tha ajo mes rnkimit. U nisa pr t shkuar n Filat, bashk me nipin q m ka ardhur nga Kanadaja. Doja ta shihja edhe nj her truallin e grmadhat ku jam rritur. Ti shihja para se t ndrroja jet, por sqe e thn. Sapo m pan pasaportn n dogann e Kapshtics, m kthyen mbrapsht. Nuk m lan. Ndrsa nipi kaloi. Ai ka lindur n Tiran, por tani jeton n Kanada. - Prse do shkoje n Filat? - e pyeta me habi. - Kam varrin e burrit, n pragun e shtpis - vijoi tregimin qet - qet ajo. Ma vran grekt n vitin 1944, kur po fuste bagtin n katua. E goditn me 11 plumba, ndrsa djalin e fsheha n qilar. Ishte dy vje. Po ta gjenin, do t ma vrisnin edhe at. Fat q qe n gjum dhe nuk qau vazhdoi ajo. - Po pse ke dal npr shi? - e pyeta srish, duke u uditur q at nuk e shoqronte, t paktn, i biri. - Ka 6 muaj q burri m del n ndrr, ndrsa djali ka 8 vjet q sht refugjat n Kanada. Pardje erdhi nipi, djali i djalit dhe sot u nism pr n amrin ton. Por mua m kthyen vijoi sqarimin ajo. Pastaj vazhdoi: Q athere, nuk kam fjetur asnj nat e qet. Edhe kur u vendosm n Sarand, m dukej sikur binte porta dhe grekt krkonin t m vrisnin djalin. Prandaj, i dhash leje q t ikte n Kanada.
* Kalamau; fmije
- Si ka ndodhur e vrteta? e pyeta prap un, duke i dhn makins m me ngadal, ndofta nga trauma q psova ose pr ti dhn koh plaks pr t treguar shtruar t vrtetn e asaj nate. - Ata shqyen portn dhe sapo pan burrin tim, e goditn me 11 plumba. Pastaj u futn n shtpi dhe krkuan meshkujt e tjer, pr ti ekzekutuar. Un e fsheha menjher djalin n qilar, para se ata t hynin brenda. Qlluan edhe mbi djepin e tij, q ishte mbi nj minder. E bn shosh me plumba. - Po pastaj, far ndodhi? vazhdova un. - Pastaj, m than se duhet t largohesha brenda nats. Kur ata ikn, un nxora djalin dhe e lidha kopanec. Hapa nj grop prpara shtpis dhe futa burrin tim. do veprim e bja n heshtje, sepse mund t na dgjonin ushtart e tjer q vinin mbrapa. E qava me lot dhe mora rrugn drejt Konispolit. At nat rruga ishte plot me gra t veja dhe fmij q do t rriteshin jetim, pa baballar, sepse urrejtja e grekut i kishte shfarosur t gjith. Kur dolm n kodr, shihnim t piklluar si digjeshin npr flak shum shtpi t amve. Digjej dhe shtpia jon. Dukej qart pasi ishte disi e veuar nga t tjerat. At rrug e kemi lar me lot gjat gjith nats. Mijra burra e djem u pushkatuan, pa pasur asnj faj. Dhe ne na lan t shkreta. Ndrsa, tani nuk na ln q t shkojm as npr shtpit tona. Po shyqyr, q nipin e lan. I miri nns, donte t kthehej pr hatrin tim, por un e urdhrova: Ik, shih vendlindjen e gjyshit! I dhash porosi atij q t interesohet pr eshtrat e gjyshit t vet dhe t shoh me syt e tij, se si na e kthyen shtpin n varrez. - Prse tentove t kalosh nga Kapshtica dhe jo nga Kakavija? - Kam marr vesh se andej nga Kakavija nuk i lejojn amt t kalojn dogann. Mendova, mbase kaloja ktej dhe gjeja ndonj taksi pr n Filat. Por, sqe e thn. - Po tani far do t bsh? pyeta srish. - Do ti lutem Zotit q t mos vdes derisa t kthehet nipi nga Filati. Dhe pastaj, t rroj derisa t kem mundsi t shkoj edhe vet, pr t puthur pragun e shtpis ku jam ngjizur e rritur, pr t qar mbi varrin e burrit tim, t cilin e varrosa me rrobat e trupit prfundoi ajo.
236
Nuri Dragoj Grekt bllokojn gjyqtarin shqiptar
237
Greqia po tronditej nga kriza dhe protestat e qytetarve t Athins. Papandreu ishte gati t dorhiqej. Por, politika zyrtare greke nuk zbrapsej nga dashakeqsia pr shqiptart. Kt her skandali ka prfshir nj gjyqtar dhe dy pjestar t familjes s tij. Sknder Damini, gjyqtar i Fierit, udhtonte me babain dhe bashkshorten pr n Greqi. Por, n pikn e kalimit kufitar n Kakavij, ai sht konsideruar person i rrezikshm dhe nuk sht lejuar t kaloj traun e dogans. Fakti u denoncua nga Kreshnik Spahiu, n nj konferenc t posame shtypi, n prani edhe t gjyqtarit Damini. Spahiu konfirmoi edhe arsyen e ktij refuzimi, q sipas tij, sht vendlindja e babait t gjyqtarit, Damin Damini, n Mazrek t amris. Gjyqtari Sknder Damini sht ndaluar nga autoritetet policore greke pr t hyr n territorin grek. I drejtohem autoriteteve greke dhe ministris s Jashtme Greke, pr t dhn sqarime pr kt incident t rnd. Nga ana tjetr, Komisionit Europian n Bruksel do ti adresohet nj raport i hollsishm, ku t prshkruhet do rast diskriminimi apo qndrimi racial ndaj shqiptarve. Ende mohohen t drejtat e shum qytetarve shqiptar n mnyr selektive, duke shkelur t gjitha rregullat e lvizjes s lir drejt shtetit grek- deklaroi Spahiu. Ai e konsideroi skandalin e radhs, kt rast t paprecedent, q sipas tij i bhet nj autoriteti shqiptar. N cilsin e detyrs q mban, ai do ti drejtohet edhe Komisionit Evropian, pr at q e konsideroi, si qndrim diskriminues t autoriteteve shtetrore greke ndaj shqiptarve. Pr kt skandal ka reaguar edhe Shoqata Atdhetare amria, Klubi i Patriotve t Rinj, etj., ndrkoh q PDIU, ka pohuar, se kt shtje do ta oj n Strazburg.
MAFIA BALLKANIKE N VEPRIM

Ishte e diel. Si dit pushimi kisha vendosur t zgjohesha m von se zakonisht. Por, rreth ors 6 t mngjesit, m erdhi nj mesazh telefonik. Ishte nj numr i panjohur. Dikush m shkruante se donte t takohej me mua, por pr shkak t kohs s kufizuar q kishte, m tha se po m priste tek Taivani, brenda nj ore. Pra, n orn shtat. U vesha menjher dhe dola. I rash prsri atij numri, pr t konfirmuar takimin. Nga ana tjetr, dgjova nj z burri q m tha shkurt: Po t pres n salln e katit t dyt dhe e mbylli telefonin. Un mbeta si i ngrir, nga ky urdhr i verbr, por nuk bra tjetr, vese u nisa pr atje. Sapo u ula n tavolin, mu afrua nj mesoburr, rreth t dyzetave, duke m thn: - Ulu, far do t pish? - Makiato i thash si me indiferenc, ndonse nuk isha aspak i qet. Pastaj e pyeta me z t but - Ju m mort n telefon? - Po, un t mora tha ai me nj vetsiguri, - desha t takoja dhe t t them t mos na ash shum trapin. Ishte nj fytyr e par, por nuk mund t sillja n kujtes asgj rreth tij. - Prse sht fjala e pyeta me nj far droje. - A e di ti sa mall hyn do dit n Shqipri dhe sa del ktej drejt Greqis, Malit t Zi, apo Maqedonis e Serbis?
238
Nuri Dragoj
239
- Jo i thash, un di q importojm shum. - Me ato mbahen mijra familje n Shqipri, kurse ti do t hash buk me ato budallallqet e kuqezinjve. - Pr far lloj malli bhet fjal? - pyeta srish pa ditur pse. Mbase, sa pr t thn dika. - Kjo nuk ka rndsi pr ty - tha tjetri. Pr nj ast, i ra zilja e telefonit dhe u ngrit si me ngut n kmb, duke shqiptuar disa fjal n serbisht. Foli tepr shkurt. Pastaj komunikoi n greqisht me nj tjetr person aty pran, nj burr i shkurtr zeshkan, pa flok, q thoshte pa pushim ne, ne dhe qeshte me t madhe. Dhe u kthye prap n bised me mua. - Dgjo edhe njher: Dikujt i keni shkelur n kallo, ti dhe ata larot e tjer me t cilt shoqrohesh. Sigurisht, ti mbase e bn pa dashje dhe nga budallallku. Por, nse do t vazhdoni me kta artikuj e libra acarues, me kto trimrit tuaja, ndonj dit do t hash kokn tnde. - far t bj sipas teje? - e pyeta un. - T rrish urt dhe t mos merresh m me grekt. As me bizneset e serbve, me Porto Romanon apo me ertifikatat e kombsis. Ske pun as me varret e Boboshtics dhe as me vilat e bregdetit. Shkruaj ndonj libr q ti shrbej marrdhnieve t shklqyera q kemi me Greqin. Ti e di, q atje punojn e jetojn gjysma e shqiptarve. P.sh., nuk do t ishte keq sikur t hidhnim iden pr ndonj federate shqiptaro-greke. Vetm kshtu shptojm ne. Apo jo? Dihet q sjemi t zot t qeverisim. Dhe nxori nj shuk leksh, i mblodhi me nj kartpecet dhe i la para meje n tavolin. Veprimin e bri fare hapur. Un i shtyva para tij dhe u ngrita n kmb. Dridhesha i tri. Por ai m tha: Merri, mos i lr aty! Kto jan paradhnie, pr librin q duhet t shkruash! - far libri? - e pyeta kot. - At q t thash. Un u ktheva n drejtim t shkallve. Ai mori lekt, i futi n xhep dhe mu afrua, duke m thn: Mos harro se ndonjher, mund t ndodhesh rastsisht atje ku nuk duhet dhe mund t hash ndonj penallti kot s koti. Megjithat, do t takohemi prsri. Kur dolm te dera, dy badigard t tij u uan n kmb. Ndrsa
n tryezn afr ders, po e prisnin dy tregtar maqedonas dhe nj grek. Para se t ndaheshim, ai pa njher nga dy tre drejtime dhe u kthye nga un. - Besoj se e more t qart mesazhin ton? - Kush jeni ju? - e ripyeta. - Ne jemi ata q ju mbajm ju dhe tr Ballkanin me buk shtoi dhe iku. Dy t tjert i vajtn nga prapa, deri sa u futn n nj makin me targa t huaja. Ishte nj fuoristrad e blinduar gjermane. Ndrsa, tre tregtart ballkanas hipn n makinn e dyt, q gjithashtu ishte me targa t huaja. Un ika nga krahu tjetr, m kmb, duke e kuptuar se e keqja kishte prparuar m tepr se e mendoja un. Ishin vet disa segmente t mbshtetura nga politika, q organizonin trafiqet e zeza ndrkombtare. Kur makina e tyre u nis duke xhiruar gomat fort, mua mu kujtua nj grabitje n magazinn e televizorve, kur hajdutt qllonin me arm automatike dhe roja plak, i ndiqte ata me nj shkop n dor. N kt mnyr, krimi ballkanik, ishte i organizuar mjaft mir, ndrsa politikant e rajonit, gjendeshin krejtsisht t prar.
240
Nuri Dragoj
241
KASAPT E DININ Q KISHIN KRYER KRIM

Kasapt q orientuan coptimin e kombit ton, kur u uln pr t ngrn darkn e asaj mbrmjeje, u ngopn me mish qingji t pjekur. E dinin dhe sa shum gjak do t derdhej m von, n fushat e Shqipris, pr t ndrequr at q u prish atje. Ndrsa, darktart e ftuar, ishin t ndrgjegjshm se ajo meny do tu mbetej prjet n gryk. Por hera - hers, kishte edhe shfaqje t vrasjes s ndrgjegjes ose triumfit t arsyes. M e pakta, pranim t s vrtets. Kshtu, padrejtsit e bra ndaj shqiptarve, i kan pasur t qarta n do koh, si ata q bn coptimin, ashtu edhe ata q prfituan. Komiteti Qendror i Partis Komuniste Jugosllave (KQPKJ), n nj letr q i drgon KQPKSH-s*, m 2 dhjetor 1943, shkruan: E pra, do komb ka t drejt pr vetvendosje, duke prfshir ktu edhe shkputjen. E dyta, ne nuk i prkrahim t gjitha lvizjet kombtare, por vetm ato, q n vepr, jan kundr imperializmit. Kjo, domethn, se shqiptart n Kosov e Metohi, kan t drejt t vendosin vet pr fatin e tyre, kur t duan dhe si t duan.86
Branko Horvat, Kosovsko pitanje, Globus, Zagreb 1988, f. 56. R. Qose, shtja shqiptare..., f. 188. * Komiteti Qendror i Partis Komuniste t Shqipris
86
Gjithashtu, pas lufts, komunistt jugosllav u kishin thn komunistve shqiptar: Nqoftse revolucioni fiton n Jugosllavi, por jo edhe n Shqipri, ather shqiptart do t mbesin n Jugosllavi, por n qoft se revolucioni fiton edhe n Shqipri, ather shtja shqiptare do t zgjidhet me vetvendosje. Meqnse shumica e Kosovs jan shqiptar, sigurisht, Kosova do t bashkohet me Shqiprin87. Ndrsa, Sreten Zhujovii, nj nga komunistt m t vjetr serb, nnvizonte n at koh: N qoft se Shqipria do t organizohej n baz t njjtave parime si edhe ne, nuk do t kishim asgj kundr, q shqiptart tan, t shkputen dhe ti takojn asaj.88 Nga 31 dhjetori 1943, deri 2 janar 1944, zhvilloi punimet n Bujan t Malsis s Gjakovs, Konferenca e Kshillit Antifashist Jugosllav, ku nga 61 delegat t caktuar, 44 ishin shqiptar t Kosovs, 7 serb, 10 delegat t Ushtris Nacional lirimtare t Shqipris. Aty u krijua KNL* i Kosovs dhe Rrafshit t Dukagjinit. N t thuhet: Kosova e Rrafshi i Dukagjinit, sht nj krahin e banuar me shumic nga populli shqiptar, i cili si gjithmon, ashtu edhe sot, dshiron me u bashku me Shqiprin. Prandaj e ndjejm pr detyr me tregue rrugn e drejt, q duhet me ndjek populli shqiptar, pr t realizue aspiratat e veta. se rruga e vetme e bashkimit sht lufta e prbashkt me popujt e tjer t Jugosllavis, kundr okupatorit nazist. Kjo sht e vetmja rrug me fitue lirin, n t ciln, t gjith popujt, pra edhe populli shqiptar, do t ken mundsi me vetvendos mbi fatin dhe t drejtn e vetvendosjes deri n shkputje...89 Lidhur me krkesat e Konferencs s Bujanit, pr tu bashkuar me Shqiprin, sipas historianes ruse, Smirnova, ato ishin konkluzion logjik, ku prfaqsues t shqiptarve dhe t pakicave serbe e malazeze, q jetonin n Kosov, shpreheshin pr bashkimin
87 88
Po aty, f.188 Po aty, f. 189 89 Horvat, Branko, Kosovsko..., f. 56. R. Qose, shtja shqiptare..., f. 189. * Kshilli Nacional lirimtar
242
Nuri Dragoj
243
e Kosovs me Shqiprin, duke realizuar kshtu aspiratat e kosovarve.90 E njjta gj u vrejt dhe n Jug t vendit. Kur Perandoria Turke ishte n trheqje dhe Shqipria n prag ta Shpalljes s Pavarsis, kryeministri grek Venizellos, i shkruante komandantit t ushtris s vet n zonn e Arts, q, t sulmoj ushtrin turke n zonn e Epirit dhe t spastroj kt krahin helenike.91 Venizellos nuk mjaftohej me kaq, por krkonte q ushtria greke, t pushtoj sa m par Himarn dhe t ngrej atje flamurin grek.92 Ishte koha kur qe vendosur nj armpushim, t cilin Venizellos krkonte ta shfrytzonte n favorin e vet. Ai sqaronte, se kjo sht e nevojshme, pr tu br e njohur veprimtaria jon, se sht zgjeruar deri n pikn veriore t rivendikimeve tona, pr ta publikuar at me an t shtypit.93 Pas ktij urdhri u b e qart gjithka. Forcat greke, me gjith rezistencn e hasur nga shqiptart e amris, me dredhi, vrasje e terror, mundn q m 6 mars 1913, t pushtojn Janinn, duke trumbetuar para konsujve t huaj, se Greqia ka ardhur n Epir, q t sjell qytetrimin dhe lirin.94 Se far qytetrimi solln grekt u pa hap pas hapi. U dogjn qindra shtpi, u grabitn qindra mijra krer bagti dhe u vran mijra shqiptar, q nuk pranonin t quheshin helen. Prfaqsuesit e amris, n nj telegram q i drgonin Ismail Qemalit, shkruanin se grekt q kan pushtuar trojet e tyre, dhunojn nderin e grave, therin fmijt n sy t prindrve, ka se kan br as barbart e mesjets.Nga kto poshtrime nuk shptojn as t krishtert, q deklarojn se jan t kombsis shqiptare, vepra q spajtohen me parimet e qytetrimit. 95
90
TITO I PREMTOI ENVER HOXHS

Biseda midis Titos dhe Enver Hoxhs pr Kosovn, n Beograd, ka ndjekur disa shkall. Tito ka qn i ndrgjegjshm se, Kosova dhe viset e tjera t banuara nga shqiptart, i prkasin Shqipris, dhe se ato do tua kthejm, por jo tash, se aktualisht reaksioni serbomadh nuk do ta pranonte nj gj t till.96 Kreu i Federats Jugosllave, i ka pranuar Enverit, shtjen Kosova, por ka shprehur mendimin mbi nevojn e krijimit t nj federate ballkanike, pasi sipas tij, brenda Federats Ballkanike, shtja e bashkimit t Kosovs me Shqiprin sht m e leht.97 Jugosllavt krkonin q t kthenin Shqiprin n Republik t shtat t Jugosllavis. Madje, n shum pika, kishin rn dakord midis palve. Sipas kujtimeve t M. Gjilasit, t dy qeverit kishin rn dakord n parim, q Shqipria ti bashkohej Jugosllavis, gj q do t zgjidhte dhe problemin e pakics shqiptare n Jugosllavi, domethn t Kosovs.98 N prill t vitit 1947, Eduard Kardeli, ishte pr nj vizit n Mosk, n krye t delegacionit jugosllav dhe sipas kujtimeve t
96 97
Shaqir Vukaj, Rusia dhe Kosova..., f. 596 Venizellos, E, urdhr nr. 231, dt. 19.10. 1912, drejtuar Sapunxhaqisit, komandant i ushtris greke. Hasan Minga, amria..., f. 70 92 Po aty 93 Po aty 94 AIH. Dosja 23-40, dok. Nr. 3980, dt. 14.03.1913 95 AQSH. Fondi 71, d. 2, dok. Nr. 85-53, fl. 12-13
91
AQSH, Fondi 14, Dosja, Vizita e delegacionit shqiptar n Jugosllavi, 1946 Enver Hoxha, Titistt, Tiran 1981, f. 260 98 Sh. Vukaj, Rusia dhe Kosova..., f. 90
244
Nuri Dragoj
245
ambasadorit jugosllav n Mosk, V. Popovi, ai i ka pohuar Stalinit se, n nj t ardhme jo t largt, kto territore, Kosov dhe Metohi, do tia kthejm Shqipris.99 N t njjtin takim, kur Stalini ka pyetur pr origjinn e shqiptarve, Kardeli i sht prgjigjur, se ata jan pasardhs t ilirve. Ndrsa S. Simi, pjestar i delegacionit jugosllav, ka shtuar se ka t dhna, q thon, se shqiptart jan populli m i vjetr n Gadishullin Ballkanik. Disa fjal t tyre vrtetojn, se gjuha shqipe sht m e vjetr se greqishtja. Fjala e tyre Afrodita sht huazuar nga gjuha shqipe. N gjuhn greke ajo nuk ka asnj kuptim.100 Madje, vet kreu i ish Republiks Federative t Jugosllavis, n nj takim me Hrushovin, ka thn: N Jugosllavi jetojn m shum shqiptar se n Shqipri. Pak koh m par, Josif Broz Tito, n nj takim me E. Hoxhn, ka deklaruar: Kjo krahin e banuar n shumicn e saj nga shqiptar, pa diskutim, n kohn e vet, do t bashkohet me Shqiprin.101 Ata i njihnin mir prmasat e krimit, jo vetm mbi prdhunimet, shpronsimet, burgosjet dhe vrasjet, por edhe prpjekjet pr t shuar do gjurm shqiptare, deri te emrat e vendeve, kodrave dhe fushave. Shkrimtari, etnografi dhe diplomati serb me prejardhje nga gjaku shqiptar, Branisllav Nushiq, m 1902, shkruante: Sllavt, vendeve t kolonizuara ua ndrruan fizionomin, duke prmbys ose zvendsuar me emra t rinj t vendeve, lumenjve dhe kodrave. Ndrsa historiani serb, Konstantin Jireek, m 1952, ka shkruar: modifikimi (ndrrimi) i emrave antik sht kryer ose sipas rregullave t njohura gjuhsore, ose ashtu q emrit t vjetr i sht vu kuptimi sipas tingllimit t ngjashm t fjals sllave. N kt rast shkon bukur shprehja e Robert Orben-it: T huajt gjithmon kan sjell probleme n Ballkan. Nse nuk besoni, pyetni shqiptart! Pa u zgjatur me raste t tjera, duke katapultuar n histori, mund
99
t prmendim deklaratn e fundit t zv.kryeministrit serb, i cili tha: Harrojeni Kosovn multietnike, sepse nuk ka asnj dyshim, q ajo do ti bashkohet Shqipris s madhe. Me kt rast, ai rikrkoi ndarjen e Kosovs, sepse dihet q akrepi, edhe pasi e ke mbajtur mbi shpin pr shum koh, e ka zakon q t ngul nj thumb helmues, n kohn kur e lshon. Megjithat, gjat ktij shekulli, do studiues, politikan, filozof, apo njeri i thjesht, e ka pasur t qart, se do t vinte nj dit, kur shqiptart e Kosovs, Maqedonis dhe Malit t Zi, do t krkonin bashkim me tokn am. Dhe rasti ka ardhur. Brezit ton i takon detyra dhe fati i madh, q t oj n vend amanetet e prgjakura t t parve tan, duke thn: Bac, u kry.
Po aty, f. 92. Citohet sipas gazets Borba t Beogradit, 12-13 gusht 1989 Po aty, f. 93 101 Sh. Vukaj, Rusia dhe Kosova..., f. 596
100
246
Nuri Dragoj
247
TADI ZGJON FANTAZMAT

Pa hyr n studime analitike pr udhheqsit e Serbis n 70 vitet e fundit, mund t themi se Titua kishte nj superioritet intelektual ndaj gjith pasardhsve t tij, n kolltukun e drejtuesit t shtetit. Sepse Titua, pati kurajn ta pranonte gjithmon, q Kosova ishte pjes e Shqipris, ndrsa Tadi, arriti deri aty sa t deklaronte se pr aq koh sa do t jem un president, pavarsia e Kosovs nuk do t njihet. Natyrisht, ky reagim i tij, vazhdonte t mbante gjall fantazmat e prgjumura t nacional shovinizmit serb, q vazhdonin t krijonin tensione n Mitrovic. Dhe vrtet gjendja n Veriun e Kosovs ishte mjaft problematike. Madje, edhe bisedimet midis dy ministrave t jashtm, t Serbis e Kosovs, nuk po shkonin mbar. Nga ana tjetr, lshimi i deklaratave nga krer t shtetit serb, n vend q t ndikonin pr t lehtsuar situatn, prkundrazi, e rndonin m keq at. Natyrisht, ndrkombtart ishin vazhdimisht n krye t detyrave t tyre, pr montimin e paqes s rajonit. Gjat ktyre ditve, pikrisht n nj forum gazetarsh ballkanik, duke diskutuar me editorin e nj gazete t rndsishme t Ljubjans, un shpreha kundrshtimet e mia t hapura pr deklaratn e presidentit Tadi. Dhe ai mu prgjigj me qetsi: Tadi i bn kto deklarata pr t fituar vota brenda Serbis. Tu
tregoj nacionalistve t smur, se nuk jam un ai q krkon ta lr Kosovn, por jan ndrkombtart q kan vendosur kshtu. N fakt, t gjith e dim, q Kosovn e kan humbur me koh. - Dakort - i thash - por kjo deklarat, mban t ngritur tensionin n Mitrovic, ndrkoh q kemi nevoj pr mirkuptim. Tadi, duke kmbngulur n t vetn, aq m tepr kur sht i bindur q ska t drejt, nuk po bn rolin e diplomatit bashkkohor prball ndrkombtarve. - Jo shtoi ai n fakt, Tadi i trembet Berishs. Ishte hera e par q e dgjoja kt fraz, prandaj e pyeta m tej: - Prse i trembet, kur Berisha nuk i ka shkelur asnjher parametrat e komunikimit pajtues me partnert e vet n rajon? Ai ka respektuar vazhdimisht klauzolat paqsore, duke mos u br kurr nxits konflikti midis palve. Madje, edhe n rastet kur na kan shkelur keq n kmb. - Pikrisht, ktu sht puna tha editori slloven Tadi e ka t qart se Berisha nuk ka ndrmend t lshoj asnj deklarat antidiplomatike, por ai e di akoma m mir, se Berisha nuk ka ndrmend t lshoj asnj centimetr tok nga territori i Kosovs. - T njjtn gj besoj dhe un, por nuk duhet harruar ana tjetr e shtjes. Ndonse, si patriot e nacionalist bashkkohor, Berisha nuk do ti toleronte tendencat e vjetra t ballkanizmave, pr humbjen e do pllmbe toke t trojeve shqiptare, prsri, duhet pranuar, se ka qn shum i matur, madje m i trhequr se sa duhet. Nj gj e till mbase ka br, q t ngren kok nacionalist agresiv t vendeve fqinj. Kjo shihet nga t gjith. Por n kt rast, duhet t pranojm, q ai ka dhe t drejtn me vete. Ndrsa Tadi, mbetet njeri i deklaratave, kur e di mir se nuk sht n gjendje t organizoj asnj formacion luftimi apo strategji pr rimarjen e Kosovs. Prandaj krkon t qetsoj ndrgjegjet e trazuara t nacionalistve serb, duke hedhur n treg deklarata gjoja trimrie. - Ndrsa Berisha nuk flet, ai vepron shtoi gazetari slloven. - N kuptim? - i thash un. - Berisha nuk krkon armikun, por rezultatin. Dhe kt rezultat
248
Nuri Dragoj
249
e ka arritur mjaft mir deri tani. N rastet kur zhvillimet ballkanike kan rrezikuar kufijt e Shqipris apo t Kosovs, Berisha nuk ka toleruar asgj. Ka sakrifikuar pushtetin e tij n shrbim t shtetit shqiptar. Faktet e vitit 1994- 1995, kur ai sulmoi hapur politikn mesjetare greke, pr vrasjen e oficerve dhe ushtarve shqiptar n pikn kufitare t Peshkpis, si edhe arrestimi i minoritarve, n kundrshtim me udhzimet e ndrkombtarve, tregojn hapur se Berishs nuk i bhet von pr pushtetin, por pr shtetin. Dhe n kt drejtim ka reflektuar doza ndershmrie, prandaj sht m i besueshm se udhheqsit hipokrit t Beogradit, t cilt kan ardhur dhe kan ikur vetm duke ln njolla turpi, si ishte rasti i Milosheviit. Un e di se t mohosh nj pron, q ke 100 vjet q e zotron, edhe pse mund t mos jet jotja, nuk sht e leht. Por Tadi duhet ta bj kt nnvizoi ai. - Si ka mundsi t jesh kaq i informuar? - Kam 17 vjet q punoj si analist politik, tha ai duke qeshur. N t vrtet, m erdhi mir q nj editor slloven, fliste realisht pr kryeministrin tim, t cilin ne vazhdimisht e kishim sulmuar n gazeta pr kufijt ujor me Greqin, apo pr problemin e regjistrimit t popullsis. Ishte e vrtet, se n momente kye, Berisha ishte shfaqur i vendosur pr mbrojtjen e kufijve tan, por n nj forum gazetarsh, nuk e prisja q t huajt, ti kishin kuptuar me detaje prioritetet e tij. Prandaj u zbuta shum nga ky qndrim dhe i thash: Edhe Tadi, ka merit t padiskutueshme pr montimin e paqes n rajon. Tensioni Serbi - Kosov ka ardhur duke rn edhe n saj t politiks s tij, ndonse hapat duhet t hidheshin pak m shpejt. Arrestimi i kriminelve t lufts dhe drgimi i tyre n Hag, vrteton faktin se Tadi sht i vendosur n gjetjen e rrugve t mirkuptimit. Sidoqoft, t gjith udhheqsit historik dhe aktual t Ballkanit, kan mjaft mangsi, prderisa kemi ecur kaq ngadal drejt dyerve t Bashkimit Europian. - Natyrisht - tha ai n Ballkan ende nuk sht shfaqur nj lider i llojit t Xhon Kenedit, q t reflektoj shembullin e tij t mbarvajtjes, por emergjencat krkojn reflektime nga t gjith. - Patjetr ia ktheva un, duke i kujtuar faktin, se gjat ksaj
vere n Shqipri kishin mbrritur shum turist nga Serbia - N vendin ton nuk ka asnj paragjykim pr serbt. Mbaj mend, se nj tregtar serb, gjat vitit 2004 2005, hapi dyqanin e tij n qendr t Tirans dhe kishte klient deri n mesnat. Asnjher nuk sht ndjer i paragjykuar n kryeqytetin ton. - Kjo ndodh edhe me serbt ndaj jush, prandaj shum prej tyre kan ardhur si turist n Shqipri tha ai - por plagt historike krkojn ende koh q t rikuperohen. Vese kam iden, se serbt ushqejn opinionin, se shqiptart e Shqipris, jan m t komunikueshm, m qytetar, se ata t Kosovs. - Un do t thosha t kundrtn - replikova. Ata jan m t mir, por serbt momentalisht jan t verbuar nga sfida dhe nuk jan t qet pr t gjykuar. Ai heshti. Heshta dhe un. U duk qart se biseds i kishte ardhur fundi, ndaj u ndam. Edhe un edhe ai, ikm n drejtime t ndryshme.
250
Nuri Dragoj
251
MOSKA, URREJTJE PATALOGJIKE NDAJ SHQIPTARVE

Shum autor rus, krkojn ta paraqesin Kosovn si nj territor t banuar nga shqiptart, pas ardhjes s Perandoris Turke, gj q nuk ka asnj baz shkencore. Ata e bjn nj gj t till n mnyr t ndrgjegjshme, sepse ndihmojn popullin vlla ortodoks serb. Edhe n konfliktin e lindur pas viteve 1990, rust bjn fajtor shqiptart, duke i konsideruar ata bandit, kriminel, separatist etj. Vetm pas masakrs s Reakut, filloi t mbahet qndrim i dnueshm pr krimet ndaj njerzimit. Rusia ishte kundr ndrhyrjes s NATO-s n Kosov. Ajo bri mjaft tentativa pr ndalimin e bombardimeve, duke paralajmruar e krcnuar me shprehjen, se, n kt territor kan nisur dy luftra botrore. Natyrisht, qeveria ruse ka qn dhe sht e ndrgjegjshme, se politika e saj nuk bazohej n faktor historik, por vetm n preferenca dhe interesa t ngushta. Para shpalljes s pavarsis s Kosovs, qindra politikan, historian, analist e gazetar t thjesht rus, u ran kmbanave n gjith udhkryqet e kontinentit. Jepnin alarmin se pavarsia e Kosovs do t destabilizonte rajonin. Sipas politiks ruse, do t shkaktohej nj reaksion zinxhir, q mund t shkallmonte themelet e Europs. Madje, do t kishte pasoja n mbar botn. Tani, q disa intelektual shqiptar, kan shtruar shtjen e
ribashkimit t trojeve etnike, si nj t drejt ndrkombtare t popujve pr vetvendosje dhe stabilitetin e rajonit, prsri politika ruse lshon tymnaja t papara, pas t cilave dgjohen zrat e kukuvajkave t Kremlinit. Duket se rust kan mbetur t fyer, pasi SHBA, nuk u mori dorn pr bombardimet mbi Serbi. Mbase edhe pr faktin, se nuk u destabilizua as Ballkani dhe as Europa. Vetm politika ruse mund ti shoh me rrezik aspiratat e popujve pr ndrtimin e nj shteti kombtar, me nj stem dhe nj flamur t vetin. Moska krkon, q dhe Mali i Zi e Maqedonia, t mbajn t njjtin qndrim me t, pasi shqiptart jan fajtor, jan vrass dhe kan przn serbt me dhun nga Kosova. Por, Presidenti i Malit t Zi, Gjukanovi, m 30 prill 2001, n nj koment t tij, n kanalin televiziv rus RTR, u shpreh: Marrdhniet me shqiptart i kemi t shklqyera. Shqiptart jan popull luajal, me t cilt merremi vesh shum mir. Ata jan t inkuadruar n jet njlloj si malazezt. Prej tyre nuk kemi patur dhe nuk do t kemi probleme, sepse n Malin e Zi, ata e ndjejn veten shum mir. Malazezt kan ditur t ndrtojn marrdhnie me ta ashtu si duhet dhe jo si disa, q nuk u japin vendin dhe t drejtat q u takojn.102 Pavarsisht se shumica e autorve rus kan fyer periodikisht popullin shqiptar, nuk mungojn dhe autor, q jan prpjekur t thon t vrtetn. Shefi i katedrs s Marrdhnieve Ndrkombtare n Akademin Diplomatike t Mosks, Prof. Dr. A. Zadohin, ka shkruar: Duhet pranuar, se qndrimi i Rusis ndaj shtjes shqiptare, ka qn tepr proserb.103 Duke analizuar situatn n Ballkan, historiania Nina Smirnova, kritikon historiografin ruse, pasi shum autor t saj, praktikisht nuk marrin parasysh paln shqiptare, interesat dhe pikpamjen e vet popullsis shqiptare t Kosovs, mendimet e tyre pr at q ndodh aty.104 Nse disa autor rus krkojn t thon, se Kosova sht populluar me shqiptar
102
Sh. Vukaj, Rusia dhe Kosova..., f. 571 A. G. Zadohin, A. J. Nizovski, Fuia e barotit e Europs. Lufta Ballkanike n shekullin XX. Mosk, 2000, f. 385. Cituar nga Sh. Vukaj, Rusia dhe Kosova, f. 590 104 Kosova, aspekte ndrkombtare t krizs, Mosk 1999, f. 79. Cituar nga Sh. Vukaj, Rusia dhe Kosova...
103
252
Nuri Dragoj
253
shekullin e fundit t Perandoris Osmane, apo t tjer q shtojn, se shqiptart jan sjell n kt krahin nga Tito, pas Lufts s Dyt Botrore, Smirnova provon shkencrisht t kundrtn: Kosova pr her t par ka hyr n prbrje t Jugosllavis pas luftrave ballkanike, 1912-1913.105 N vitin 1913, kur Kosova iu aneksua Serbis, n gjith territorin e saj, popullsia ishte autoktone shqiptare. Pas ksaj kohe, Serbia ndrtoi programin e shkombtarizimit t shqiptarve dhe futjen n kto territore t popullsis serbe. Kryetari i Komisionit Agrar Jugosllav, X. Kristi, prgjegjs pr kolonizimin e Kosovs, me knaqsi vinte n dukje se, n disa rajone t Veriut t Kosovs, prbrja etnike ka ndryshuar dhe se tani kemi popullsi serbe, edhe atje, ku n vitin 1913, nuk ka pasur asnj serb.106 Por, nse deri n vitin 1998, n mediat ruse nuk bhej fjal pr shkputje t Kosovs, m 13 mars 1999, Njezavisimaja Gazeta shkruante, se pr Kosovn jan tre variante t mundshme: 1. Kosova i bashkohet Shqipris. 2. Kosova bhet shtet i pavarur, i kontrolluar nga Shqipria dhe pas pak kohe, do t kaloj nn drejtimin e plot t Tirans. 3. Kosova ndahet n pjesn serbe (m e vogla) dhe shqiptare (m e madhja).107 T tjer autor rus bjn fajtore Europn, q coptoi Shqiprin n vitin 1913, duke krijuar probleme t tilla, t cilat nuk mundn t sheshohen pr asnj ast, gjat shek. XX dhe fillim shek. XXI. Nina Smirnova, shkruante pr t sqaruar opinionin ndrkombtar, n Komsomolskaja Pravda, t dats 15 nntor 1991: Europa, si fajtore pr coptimin e kombit shqiptar n vitin 1913, tani duhet t shlyej fajin e vet dhe t mbshtes t drejtn.108 Sipas saj, nuk jan serbt ata q keqtrajtohen nga shqiptart, por sht populli shqiptar dy milionsh n Kosov, q jeton n kushtet e Aparteidit.109
105 106
Ajo hedh posht shpifjet q bhen n shtypin rus, se gjoja Kosova sht populluar von nga shqiptart, duke argumentuar se serbt kan uar aty dhjetra e mijra serb nga krahina e Bosnjs dhe sipas planeve t hartuara, deri n fund t vitit, parashikohet t ohen rreth 150 mij serb.110 Madje, kjo historiane objektive dhe analiste e sakt, shton se, shtja shqiptare, si pjes integrale e krizs s sotme ballkanike, nuk do t hiqet nga rendi i dits dhe pret zgjidhjen e vet. Ndrsa kancelari gjerman, Helmut Kol, sht shprehur se, ajo q po ngjet n Kosov, sht turp i Europs. Dbimi i popullsis shqiptare t Kosovs nga atdheu i tyre historik, pr nga egrsia, sht i paprecedent n historin moderne t Europs.111
Sh. Vukaj, Rusia dhe Kosova..., f. 536 Rrnjt historike t konfliktit kosovar, f. 2. Cituar nga Shaqir Vukaj, Rusia dhe Kosova... 107 Vukaj, Sh, Rusia dhe Kosova..., f. 281 108 Po aty f. 598. 109 Po aty
110 111
Novje Vremja, nr. 37, 1996 Novoje Vremja, Nr. 15, dt. 25 prill 1999, Cit. nga Sh. Vukaj, Rusia dhe Kosova..., f. 601
254
Nuri Dragoj
255
NATASHA DHE ALJOSHA

Shoqja ime e fmijris, Natasha, erdhi prsri me bashkshortin e saj rus, Aljoshn. Dukeshin t gzuar. - Erdhm t ftojm pr darkn e diploms s Ans m tha Natasha ashtu si t kishim premtuar shtoi pas pak. Me sa duket, i kisha hedhur nj vshtrim hetues, sepse ajo m sqaroi: - Ana mori not maksimale, ashtu si e meritonte niveli i saj. - N rregull iu prgjigja, - por un nuk kam asnj merit pr kt gj. Madje, ajo mbrojtje diplome nuk m duket fitore, por nj gabim i rnd i Ans! - Leri kto patriotizma tha Natasha mos na fut prap npr siklete t tjera, por eja n dark tek ne. - M vjen keq, por nuk kam koh i thash. Kt t diel jam i zn. - Mjaft m me kto gjra, se nuk t shkojn shtoi ajo krkesn kt rradh ta bj nga ana e Aljoshs. - Nuk mundem - i thash dhe vazhdoj t mendoj se ajo diplom ishte nj gabim. Ana kishte shansin t bhej nj shembull i profesionalizmit t fushs s saj, nse do t ngulmonte n variantin e par. Edhe sikur ta ngelnin n klas, ajo do t kthehej n nj model stoicizmi ndaj s vrtets historike.
-Ashtu? pyeti Natasha e revoltuar po prse vall e krkoni kt sakrific nga vajza ime e pambrojtur? Prse nuk bheni ju vet nj model stoicizmi, duke djegur veten me benzin para ambasadave t huaja? Mbase kshtu mund t ktheheni n nj shembull pozitiv pr t tjert. - Nuk sht puna te benzina dhe te vetsakrifikimi, por te profesionalizmi shkencor i thash un. Historia nuk sht histori, po nuk paraqiti t vrtetn. - Ashtu? tha ajo e nervozuar po athere prse nuk ngriheni ju kundr shkollave greke, ku historia msohet s prapthi dhe ku Vorio Epiri quhet tok greke, madje deri n brigjet e Shkumbinit? Prse nuk ngriheni kundr bizneseve greke, q kan bllokuar tregun shqiptar, apo kundr shkeljeve t hapura n kufijt toksor e detar? Prse nuk ngriheni kundr fenomenit t ndrrimit t emrave? Kundr genocidit q tregohet n pikat e kalimit kufitar, ku asnj am nuk lejohet t shkel n Greqi? Ku mund t kalojn vetm pak mysliman, t tjert kthehen me arsye nga m banalet, madje u grisin dhe pasaportn. Prse nuk i bni t gjitha kto, por krkoni sakrifica nga vajza ime? - M vjen keq - i thash - nuk sht koha t bjm debat. Aq m tepr prpara Aljoshs. Flasim nj dit tjetr. - Bashk nuk do t flasim asnjher nse nuk vjen n banket tha ajo dhe shtoi Dhe nuk do t hyj kurr n biblioteka, n Londr apo Tiran, ku mund t takoj njerz me komplekse. Sepse problemet q na hape mund t na shkatrronin fare fatin e vajzs son. Prandaj, komunikimi yn mbyllet ktu. - Ditn e mir i thash un dhe Aljosha u prpoq t m prshndeste, por Natasha e mori me vete duke e trhequr. Dhe nuk u pam m.
256
Nuri Dragoj
257
LAJMI I FUNDIT: REGJISTRIMI N TETOR

M datn 20 qershor, pikrisht ather kur ne prisnim trheqjen e politiks zyrtare nga ligji pr regjistrimin e popullsis, ndodhi dika e kundrt. At dit, thuajse gjith gazetat kryesore t vendit, botonin n faqen e par, deklaratn e ministrit Genc Pollo, i cili njoftonte se procesi i regjistrimi t popullsis, do t fillonte n muajin tetor. Ky regjistrim do t bhej sipas ligjit aktual, n baz t vetdeklarimit t etnis dhe fes. Si nntitull, ishte zgjedhur fjalia e ligjrats s tij, se kush gnjen pr t dhnat personale, ndshkohet. Gjja e par q kuptohej nga ky reagim zyrtar, ishte fakti, se qeveria ndodhej n pozit t vshtir dhe ndofta prball presioneve shum t mdha ndrkombtare, ku, padyshim, rolin kryesor e luante reaksioni helen. Deklarata e Pollos erdhi disa jav pas reagimit t zyrtarve grek, pr mosnjohjen e ertifikatave t reja, ku sipas udhzimit t ri t Ministris s Brendshme, kombsia nuk shnohej m n kt dokument. Deklarata erdhi gjithashtu, disa dit pas letrs s ashpr t Kryepeshkopit Janullatos, n adres t Kryeministrit Berisha, lidhur me ndalimin e filmit Ballkan Pazar, t regjisorit Edmond Budina. N kt letr, Janullatos kishte treguar ndjeshmrin e tij
t lart, duke reaguar ndaj nj vepre kinematografike, e cila vinte gishtin n plag. Reagonte kryepeshkopi, i cili nuk kishte thn asnj fjal kur zhvarroseshin civilt n emr t ushtarve grek. Prkundrazi, ishte revoltuar nga subjekti i nj filmi artistik. Nga ana tjetr, Athina zyrtare vazhdonte shantazhet e njohura, n lidhje me ndikimin e saj n BE, n nj koh kur mazhoranca prballej me pretendimet e opozits pr problemet e lindura me zgjedhjet lokale. N kt mnyr, t githa kto presione ndaj shtetit shqiptar, prbnin nj shkall vshtirsie t lart pr t mundsuar pavarsin e vendimarrjeve t qeveris. Kto presione ishin nj pjes e shkaqeve t nxitimit t ministrit Pollo, pr t deklaruar, se regjistrimi i popullsis do t niste n tetor. Madje, pa i ndryshuar asnj presje ligjit ekzistues, i cili ishte denoncuar, si nj ligj antikombtar, n radh t par nga dhjetra mijra shqiptar. Kjo deklarat e Pollos, ishte nj ngushllim pr politikn greke, e cila nga ana e vet, po shkrmoqej dita dits nga protestat e qytetarve t Athins. Por, ky ngushllim pr grekt, prkundrazi, tregonte pr ne shqiptart, se prpjekjet pr t ndalur tentativat e brendshme t shkombtarizimit, do t vijonin gjat. Rreziku qndron te vet ne, pasi si shprehet prof. Puto, gjat ktyre 20 vjetve, pala shqiptare sht gjendur n pozita inferioriteti kundrejt politiks greke. N fakt, asnj qeveri shqiptare, n kto 20 vjett e fundit, cilado qoft ngjyra e saj, nuk ka treguar as aftsin dhe as vendosmrin pr tu rezistuar presioneve t pareshtura greke. Tashm, qeveria shqiptare ka vendosur t bj nj regjistrim t ri t popullsis, pasi kan kaluar shum vite nga regjistrimi i fundit. Sigurisht, gjrat kan ndryshuar, kan ardhur dhe kan ikur, breza t rinj vijn n jet, ka rritje dhe rnie nga nj zon n tjetrn.112 Ndrsa prof. Kristo Frashri sht i mendimit, se nuk jan shqiptart nacionalist t rrezikshm, por grekt, q kan pretendime territoriale. Sa her q n Shqipri thuhet ndonj fjal,
112
Arben Puto, Gazeta Shqiptare, 24 korrik 2011. Intervist dhn gazetarit Bardhyl Berberi
258
Nuri Dragoj
259
n favor t interesave kombtare dhe qortohen veprimet nacionaliste e shoviniste greke, Athina jep alarmin, pr zgjimin e nj nacionalizmi t rrezikshm shqiptar.113 E vrteta sht krejt ndryshe. Jan grekt ata, q me dredhi dhe mashtrime, krkojn do dit e m shum, t bjn t vetn gjysmn e Shqipris Londineze. Dhe kjo praktik nuk sht e re. Si shkruan prof. Frashri, nga bota klasike greke, kultura bizantine prvetsoi vetm poemn e Homerit, mbi luftn e Trojs. Poema homerike, u b n nj far shkalle, Ungjilli i dyt pedagogjik, i cili u msonte brezave grek, se at q nuk mund ta fitonin me trimri, mund ta realizonin nprmjet Kalit t Trojs, me dredhi. Dredhin, si komponent t identitetit grek, e ka prjetsuar q n shekullin I p.e.s. poeti i madh romak, Virgjili, n poemn e tij t pavdekshme Eneida (II, 49) me vargun, me t cilin prifti trojan, Laokont, i porosiste bashkqytetart e tij, t mos e pranonin si dhurat kalin grek: Timeo danaos et dona ferentes (Trembem nga greku, edhe kur t jep dhurat).114
DEKLARATA E POLLOS
Kt deklarat, ministri Genc Pollo e bri n datn 20 qershor 2011. Ai e mbshteti argumentin e tij n tre pika kryesore, pr t justifikuar gjunjzimin shtetror para presioneve helene. Duke e cituar n ligjrat t drejt, Pollo tha: S pari, ne nuk po bjm asgj t re n historin e shtetit shqiptar (edhe po t ishte kshtu nuk sht e qortueshme n vetvete, por, n rastin ton, thjesht nuk sht e till). Ju kujtoj se n periudhn midis Dy Luftrave Botrore, n vitin 1923 dhe n vitin 1930, jan kryer dy censuset* e para, t cilt kan mbledhur t dhna pr kto shtje (prej asaj kohe i kemi ato prqindje pr minoritetet etnike e komunitetet fetare, t cilat kan mbetur po ato dhe q citohen rndom n publicistik). Edhe nn regjimin komunist, kjo praktik vazhdoi (duke iu prshtatur mohimit t fes e ateizmit t imponuar q nga viti 1967) deri n regjistrimin e 89-s, kur n krye t partis s vetme dhe t shtetit njkohsisht, ishte Ramiz Alia.
113
Kristo Frashri, Gazeta shqiptare, 7 gusht 2011 114 Po aty
* Vjen nga fjala cens regjistrimi q i bhej do pes vjet pasuris s qytetarve n Romn e lasht pr ti ndar kta n kategori, sipas t cilave paguheshin taksat.
260
Nuri Dragoj
261
S dyti, t gjitha vendet e Europs, vende ish-komuniste q tashm jan antar ose ende aspirant t Bashkimit Europian, kan realizuar censuse t tilla, madje mes tyre edhe vende me pakica jo t vogla e me relata jo rrall problematike si Rumania, Bullgaria e shtetet e ish-Jugosllavis. Nj shembull i freskt: Mali i Zi e nisi kt proces pak muaj m par, pas nj polemike pothuajse shkatrruese, ku u prplasn jo vetm politikant e Podgorics me ambasadorin e Beogradit, por edhe Kisha Malazeze me at Serbe, secila me pretendimet e shifrat e tyre, pr natyrn etnike t banorve t vendit fqinj; por shteti malazez e realizoi censusin me kto pyetje brenda. Edhe vende t Europs Perndimore censojn popullsin me t tilla pyetje (n ndonj rast t veant edhe me pyetje pr racn), por pr vendet ish-komuniste, me sa kemi par, ka qen krkes specifike e Brukselit, q ta bjn kt. Ktu nuk ka pse bn prjashtim Shqipria. Kush ka lexuar progresraportin e 2009-s pr Shqiprin, t Komisionit Europian, mund ti kujtohet pika 2.2 n faqen 17-t, ku shnohet se N Shqipri vazhdon t mos ket t dhna t sakta mbi minoritetet. Censusi i ardhshm i popullsis, duke respektuar standardet ndrkombtare t mbrojtjes s t dhnave personale, do t jet vendimtare pr t adresuar kt shtje. Personalisht nuk jam partizan i qasjes, le ta bjm kt se na e krkon bota. Por kriteret, krkesat e kushtet e BE-s, prvese jan detyrim kontraktual i Republiks (MSA sht n thelb nj traktat dypalsh), n trsi prputhen edhe me nevojat zhvillimore t vendit ton. I shnoj kto fakte pr t theksuar se kush e ka vrtet pr zemr integrimin e Shqipris n BE, duhet t konsideroj far thuhet n radht m lart. S treti, lidhur me ata q kan kundrshtuar me shum pasion trion e pyetjeve, do t thosha se pr nj pjes t tyre kam respekt, pasi moj q jan intelektualisht t ndershm dhe n gjykimin e tyre motivohen nga droja, se mos vetdeklarimi, si metod standarde e aplikuar pr censimin n Shqipri, do t sjell sot shifra t mpakura pr shqiptart dhe nesr pretendime ndaj tyre e probleme pr ta. Un nuk besoj se kjo do t ndodh. Ndonse levantint e s shkuars mund t jen edhe fenomen i s tashmes, nuk ka asnj arsye pr t besuar se shqiptart e vitit 2011, do t
rrfejn t dhna identitare t ndryshme nga ato t gjyshrve t tyre 80-90 viteve m par. Faza e demoralizimit kolektiv akut, t akumuluar n fund t regjimit komunist e t shprthyer n vitet e para t tranzicionit, sht prfundimisht e arkivuar. Emblema e saj, anijet e mbushura deri n maj t direkut me mas njerzore, luhatet midis kujtimeve t dhimbshme e prodhimeve kinematografike. Sot, shqiptart udhtojn pa viza prmes kufijve q dikur ishin moll e ndaluar, pr t ciln rojet e m pas natyra e rrethanat, merrnin jet njerzish guximtar e t dshpruar. Sot, shqiptart kategorizohen nga Banka Botrore, si vend me t ardhura t mesme e t larta (upper middle income country), ndrkoh q dhjet vjet m par ishim tri shkall m posht, tok me m t varfrit e Planetit n kategorin t ardhura t ulta (low income country). Kto ishin tre pikat themelore t intervists s Pollos, t cilat prpiqen t fshehin faktin, se politika shqiptare i ka ngritur duart para presioneve djallzore t fqinjve tan, duke harruar se 100 vjet m par, ishin pikrisht lehtsirat dhe marrveshjet e ktij lloji, me serbt e grekt, q e uan Shqiprin drejt kasaphans s Londrs, n vitin 1913. Zoti Pollo thot, pse t mos i lm shqiptart t shprehen lirshm, por nuk sqaron se far t shprehin, kur jan shqiptar. Dihet q shum prej shqiptarve kan arsye ekonomike, jan t mbrthyer fort n vendin fqinj, pasi kan shkuar duke ndrruar dhe emrat. Dhe kt nuk e kan br me dshir, por t shtrnguar nga nevoja ekonomike. Politikant tan e din shum mir kt, por nuk kan guxuar kurr t thon nj fjal, kundr ktij presioni mesjetar t shtetit fqinj. Grekt ndrtojn varreza pr ushtart e tyre, rn n luft dhe e kan mbytur me kryqe tr Jugun e Shqipris. Un e pyes: Prse nuk kan punuar kta funksionar t lart t shtetit, pr tu ngritur edhe varrezat pr amt e vrar n tokn e tyre gjat Lufts s Dyt Botrore? Prse nuk dnojn qndrimin arrogant t shtetit fqinj, q ndalojn pa asnj arsye hyrjen pr n Greqi t amve t ndershm, duke lejuar t kalojn traun, vetm ata q vihen n shrbim t shtetit fqinj. Nuk kemi prse t mohojm apo harrojm
262
Nuri Dragoj
263
faktin, q edhe midis shqiptarve gjenden njerz, q u plqejn parat greke. Jan t shiturit te greku ata q morn jetn e Naum Veqilharxhit, Papa Kristo Negovanit, Petro Nini Luarasit, At Stath Melanit dhe shum t tjerve. Edhe sot ka jo pak t till.
AT MNGJES VERE
Intervistn e Pollos e lexova n bregdet. Pikrisht, n konturet e parajss toksore, ku natyra dhe Zoti kan skalitur mrekullin, por, ku dora e politiks ka piketuar dyshimin. Sepse, n fillim dhelpria grek do ti shfrytzoj deklaratat dhe lshimet e politiks son, me shtimin e tabelave n greqisht, pastaj me oreksin helen pr ti asimiluar. Kur grekt krkojn regjistrimin etnik, n thelb, ata e kan mendjen te Vorio - Epiri. At mngjes ndodhesha midis peshkatarve t Sarands, t cilt e kuptonin m mir se t tjert, se sa e shenjt ishte do pjes e detit, pr ekonomin e familjeve t tyre. Ata e dinin gjithashtu se lehtsirat q po jepte qeveria jon pr grekt, n lidhje me regjistrimin, do t ndikonin, padyshim, n shtimin e oreksit helen pr t gllabruar dika m tepr. Po flisnim pikrisht pr projektet tinzare n krkimet nntoksore t detit Jon, kur njra nga rrjetat e tyre zbrazi n bashin e anijes gjallesat e kapura t asaj dite. Midis peshqve t shumt dhe ndonj oktapodi, gjja e par q vura re n at trofe peshkimi, ishin gaforret e ndryshme, q kishin rn rastsisht n kurthin e rrjetave. Sapo u zbrazn n tok, ato filluan t ecin secila n drejtime t ndryshme, me at t ecurn karakteristike t gaforres, duke shkuar shtrembr, pa ditur se ku iknin. Ky lloj t ecuri, n at mnyr t shmtuar e t shtrembr, m kujtoi at ast ecjen e
264
Nuri Dragoj
265
politiks shqiptare, (t majt e t djatht), e cila jo vetm q shkon dita dits mbrapa, por shmanget edhe anash, duke humbur shum koh me konfuzionin e vet. Pas pak astesh u nisa drejt Tirans, pr tu konsultuar me kolegt, n lidhje me reagimin q do t bnim ndaj ksaj rruge t shtrembr, ku po rishkelte politika shqiptare. Me sa duket, shtyrja e afatit t regjistrimit ishte br pr t fituar koh, si edhe pr t mos hapur polemika publike para zgjedhjeve t 8 majit. Kjo, natyrisht q kishte hapur oreksin e fqinjve. At dit, anullova drekn e planifikuar me peshkatart e Sarands, sepse befas n Tiran kishte trokitur rreziku nga ndonj sulm i mundshm q buronte nga peshkaqent e huaj, t cilt ishin rishfaqur n Korfuz.
REAGIMI
Deklarata e ministrit Pollo, hasi n kundrshtimet e mijra shqiptarve, t cilt kishin menduar, se kjo periudh tubimesh, kishte qen e mjaftueshme pr shtetin, q t stabilizonte qndrimin e saj ndaj ligjit t regjistrimit t popullsis. Natyrisht, pr hir t s vrtets, duhet thn se kishte edhe prej atyre njerzve q ishin indiferent ndaj ktij regjistrimi, madje, nuk mungonin edhe disa t tjer q ishin pro. Nga ana tjetr, AK reagoi ashpr nprmjet nj deklarate, ku bri t ditur, se do t drgonte n Kuvend, peticionin e firmosur nga mbi 20 mij vet. N kt deklarat, thuhej ndr t tjera, se po ndrmerrej nj vendim i till, n nj koh kur elita e intelektualve shqiptar ka nnshkruar peticionin kundr regjistrimit etnik dhe fetar. T gjitha komunitetet fetare jan shprehur kundr ktij lloj regjistrimi, pr shkak se ai mund t prish bashkjetesn fetare. Ky lloj regjistrimi, mbi baza vetdeklarimi, jasht kritereve objektive, nuk aplikohet nga vendet antare t Bashkimit Evropian, prfshi dhe Greqin, e cila kmbngul q kjo praktik t zbatohet te ne. Madje, Greqia i ka mohuar minoritetet, ndrsa pr Shqiprin krkon t rris numrin e minoritarve grek artificialsiht, nn presionin e varfris s shqiptarve, por edhe t mungess s nj shteti autoritar.
266
Nuri Dragoj
267
Dihet tashm q ky regjistrim ka dshtuar pjesrisht, kudo ku jetojn shqiptart, n Kosov, Mal t Zi, Maqedoni dhe ku akademikt m n z, nga t gjith trevat shqiptare, jan shprehur dhe kan argumentuar pasojat dhe rreziqet pr identitetin ton kombtar. Publikimi i ktij regjistrimi ka br q gjith shqiptart q jetojn n emigracion dhe jan pjes e diaspors, t jen t shqetsuar pr kt proces. Kjo nuk shkon edhe pr faktin, se Gjykata Kushtetuese, ka n gjykim krkesat e gjykatave Sarand, Prmet dhe Shkodr, pr shfuqizimin e ligjit Pr Gjendjen Civile, mbi dispozitat q vijn n kundrshtim t hapur me Kushtetutn pr ndrrimin e kombsis. Pra jemi duke pritur vendimin e ksaj gjykate.
PETICIONI ME MBI 20 MIJ FIRMA N PARLAMENT

M 22 qershor 2011, n zyrat e Kuvendit t Shqipris, dorzohet peticioni i nnshkruar nga dhjetra - mijra qytetar shqiptar, si mnyra e vetme demokratike pr t frenuar nj proces, i cili sht imponuar nga jasht dhe ka rrezik t destabilizoj t ardhmen politike t Shqipris. Mirpo, ai nuk sht planifikuar pr tu futur n axhendn e Kuvendit, kur vrapohet me shpejtsi pr t pranuar nj tjetr draft t qeveris. N baz t normave protokollare t Kuvendit t Shqiprsi, prfaqsuesit e AK, shkuan pr t paraqitur projektligjin e tyre, ku krkohen t bhen disa shtesa mbi ligjin, Pr regjistrimin e popullsis dhe t banesave. Natyrisht, momenti i drgimit t ktij relacioni nuk ishte shum i prshtatshm pr Parlamentin Shqiptar, i cili funksiononte vetm me gjysmn e ligjvnsve, ngaq deputett e opozits, vazhdonin stinn e bojkotit. Por n fund t fundit, ky Parlament ka 20 vjet q funksionon si nj organizm me nj veshk t bllokuar, ku maxhoranca mblidhet brenda dhe opozita bojkoton punimet, ndonse jo n masn e viteve t fundit. Prandaj, sido q t ndodh, secili nga deputett e pranishm, ka rastin t tregoj se sa gjak shqiptari i ka mbetur akoma n trup.
268
Nuri Dragoj
269
Dhe n kt mnyr, ekipi i prfaqsuesve t AK, u dha parlamentarve t Shqipris shansin historik, pr tu quajtur nj her t vetme gjat jets s tyre politike, si baballar t vrtet t kombit. Incidenti burokratik q ndodhi n zyrn protokollare shihej jo normal edhe pr disa nga deputett tan, t cilt, ndonse jan shndrruar n njerz pa vesh dhe pa goj, nuk pajtohen me nj indiferenc t till. Ata nuk donin t dgjonin dhe as t flisnin pr relacionin n fjal, pasi kjo gj mund t dobsonte pozitat e tyre brenda grupeve parlamentare ose mund t binte ndesh me parimin e njohur t mbijetess s servilizmit politik. Pas ksaj, Parlamenti i Shqipris do t ndodhet para nj prove t madhe: T marr n konsiderat paralajmrimin fatal t popullit t vet, apo ta kundrshtoj at. Nse do ta pranoj, kjo do t jet nj shenj e mir, q tregon se mendimi qytetar merret n konsiderat dhe shpresa pr ta br Shqiprin nuk do t shuhet. N t kundrt, shpresat veniten dhe fatet e vendit vihen n diskutim.
PRSE KTO NDRYSHIME?

Regjistrimi i popullsis sht nj procedur zyrtare, ku shteti shqiptar, n prputhje me legjislacionin, kryen me shpenzime t taksapaguesve regjistrimin e nj trsie t dhnash, t cilat mund ti nevojiten m pas pr qllime t planifikimit dhe t realizimit t politikave t prgjithshme t zhvillimit. Prandaj, sht e nevojshme, q t justifikohet sipas logjiks juridike dhe asaj ekonomike, prse sht i nevojshm nj regjistrim i till? far t dhnash prfitohen prej tij, t cilat shteti shqiptar nuk mund ti siguroj n nj form tjetr? A justifikohet nj investim kaq i madh dhe i debatuar kaq fort n opinionin publik? Kushtetuta e Shqipris, prcakton qart q n preambul, se shteti shqiptar synon nj shtet t s drejts, t mbshtetur n frymn e tolerancs dhe t bashkjetess fetare. N nenin 10 t saj parashikohet, se n Republikn e Shqipris, nuk ka fe zyrtare dhe se shteti sht asnjans n shtjet e besimit e t ndrgjegjes. Qytetart n Republikn e Shqipris, kan t drejt t shprehin lirisht, pa u ndalur e as detyruar, prkatsin e tyre fetare, etnike dhe kulturore. Por kjo liri e tyre nuk prbn detyrim pr institucionet shtetrore. Nga ana tjetr, prfshirja e ktyre pyetjeve, n nj frym t till, ku m shum se gjysma e popullsis sht shprehur kundr
270
Nuri Dragoj
271
ktij regjistrimi, mund t krijoj nj frym kundrshtie dhe mungese bashkpunimi t qytetarve, pr procesin e regjistrimit n trsi. E mbi t gjitha, ky ligj bie ndesh me nj ligj tjetr: me Ligjin pr Gjendjen Civile, i cili prcakton qart procedurat ligjore, sipas t cilave ndryshohen t dhnat e regjistrit themeltar. N asnj rast, ky ligj, nuk parashikon ndryshimin e regjistrit, bazuar mbi vetdeklarimin. Si do t verifikohet informacioni q bie ndesh me aktet e tjera t gjendjes civile? Me far do ti krahasoj t dhnat q vijn nga regjistrimi? Nse shteti i paska kto t dhna e sisteme krahasimi, ather pse qenka kaq e domosdoshme prfshirja e tyre n formular? Cilat jan pasojat q do t rndojn mbi qytetart q kan deklaruar n kt mnyr? Prandaj, lvizja e re progresiste krkon q t mos lejoj, q me parat e taksapaguesve, t zhvillohet nj proces n dm t Shqipris. Shqiptart kan folur. Tani sht radha e prfaqsuesve tan n Kuvend, t dgjojn vullnetin e sovranit dhe t bjn at pr t ciln i zgjedhim dhe i paguajm: Mbrotjen e interesave t vendit, me syt nga e ardhmja e prbashkt dhe jo nga t ardhurat e tyre. Nj shprehje e njohur n form paralajmrimi thot: Ose fol tani ose hesht prgjithmon.
KOMBSIA NUK SHT SHTJE NDRGJEGJEJE

Kombsia nuk sht dika, q mund ndryshohet sipas dshirs. Nj person sht ose nuk sht i nj kombsie t caktuar. Pra nuk ka rrug t mesme. Por, pr t krijuar amulli n shtjen e kombsis, me qllim q ajo t jet e dyshimt, gjat shekullit t kaluar por edhe sot, qarkullojn lloj - lloj teorish. T gjitha synojn t zhvlersojn kombformimin shqiptar. Sami Farshri, n vitin 1879, shkruante se, gjith ata njerz q gjenden n nj vend, e flasin nj gjuh, edhe kan nj pal zakone e nj far t rrojturi, thuhen nj komb. Ka pasur shum autor, si brenda dhe jasht vendit, q deri n vitet 30, t shek. XX, i kan fryr ers antishqiptare, sipas s cils, kombi yn nuk sht formuar. N t vrtet, zhvillimet q ndodhn n shekullin XIX dhe sidomos n gjysmn e dyt t tij, lvizjet e fuqishme patriotike, shoqrore dhe kulturore, nevoja e bashkimit t t gjith shqiptarve, krijimi i Lidhjes Shqiptare t Prizrenit etj., nuk ishin gj tjetr, vese prpjekje pr t formsuar kombin shqiptar, i cili, m 28 nntor 1912, duhet konsideruar trsisht i formsuar. Lvizja pr lirim mori karakter kombtar, duke prfshir n vetvete fshatar, feudal e ifligar. Nse Rilindja Europiane,
272
Nuri Dragoj
273
krkonte t sillte nj revolucion n art, letrsi e kultur, Rilindja shqiptare, synonte lirimin e atdheut, pavarsimin e tij. E, natyrisht, bashk me kt, solln ndryshime t dukshme edhe n fushn kulturore e letrare. M 1844, Naum Veqilharxhi (emri i vrtet, Naum Panajot Bredhi) hodhi i pari idet rilindase. T njjtn frym prcolln njri pas tjetrit, Thimi Mitko, Zef Jubani, Sami Frashri, Pashko Vasa, Jani Vreto, Jeronim De Rada, Konstandin Kristoforidhi, Naim Frashri, Abdyl Frashri, Zija Prishtina, Koto Hoxhi, Mehmet Ali Vrioni, Petro Nini Luarasi, Shahin Kolonja, Luigj Gurakuqi, Mihal Grameno, Nikolla Nao, Pandeli Sotiri, Anastas Kullurioti, Filip Shiroka, Thoma Avrami, Nui Nai, Andon Zako ajupi, Aleksandr Sotir Drenova (Asdreni), Jorgji Meksi, Dervish Hima, Papa K. Negovani, Shahin Kolonja, Bajo Topulli, Sotir Peci, Jani Vruho, Thanas Tashko, Mihal Grameno, Themistiokli Grmenji, Hil Mosi, Josif Bagrri, Faik Konica etj. N vitin 1847, filloi kryengritja e armatosur pr nj Shqipri me katr vilajete dhe, n t njjtn koh, u formua Komiteti kombtar i kryengritjes. Duke par ecurin e lvizjes kombtare, vm re se deri n vitin 1899, kemi rritjen e ndrgjegjes kombtare dhe t masave organizative pr realizimin e shtjes shqiptare. Ndrsa, me botimin e veprs s Sami Frashrit, Shqipria ka qn, sht dhe do t bhet, u saktsua lufta pr shporrjen e sunduesit t huaj, krijimi i shtetit kombtar dhe vendosja e nj regjimi demokratik republikan. Pikrisht, duke hedhur kto hapa, mbrritm n ditn e pavarsis, kur kombi shqiptar konsiderohet i maturuar. Pra, Shqipria, ka t paktn nj shekull me nj kombformim t qart. Tashm sht provuar shkencrisht, se shqiptart ndryshojn nga grekt dhe sllavt, jo vetm nga gjuha, historia, zakonet, kultura, mnyra e jetess, por edhe n aspektin antropologjik. Kjo do t thot, q kombsin, nuk mund ta prcaktoj nj dshir subjektive e nj individi apo dhe m gjer. Duhet t ndryshohet dhe formsimi i skeletit trupor dhe veanrisht kafks. M. Frashri tregon, se si Virov, i cili ishte nj studiues me emr i antropologjis, kafkat e shqiptarve t vrar apo vdekur
koh m par, i dallonte shum leht nga ato t racave t tjera. Kur m ra n dor kafka e par, mendova mos ishte ndonj rastsi - shkruan Virov. Por pash, se t gjitha kafkat e shqiptarve, jan krejt t ngjashme mes tyre. Jan raca superiore, mbi gjith t tjerat!. Nj tjetr autor, n vitet 1880, shkruan: Banort e vendit q nga Aspoja (lumi Osum- N. D.) deri n Gliqe dhe q prfshin gjith Sulin, jo vetm q jan nj dhe e njjta rac, t krishter dhe mysliman, kan t njjtat zakone e doke dhe kan t njjtn gjuh, por dhe shqiptart e tjer, t shprndar q nga Glyqea deri n Taygjetin, gjat gjith Greqis s lir, sht e njjta rac puro Pelasgjike. Kt mund ta kuptoj leht secili dhe t pranoj, pasi ti krahasoj kta t gjith etnologjikisht, antropologjikisht, konform me njohurit e sotme dhe ti shqyrtoj kta, q kan t njjtat karakteristika natyrore.Tipi pelazgjik, i ekzaminuar nga aspekti i prgjithshm na paraqet shqiptart shtatlart, malsor n shumicn, q kan nevoj pr mushkri t gjera, pr rrjedhim t zhvilluar mir, sipas sistemit t muskujve dhe kockave, q kshtu tu rezistojn mundimeve dhe lodhjeve t jets s maleve, veanrisht t ngjitjes dhe zbritjes. Kafka paraqet anologji t mjaftueshme, midis fytyrs dhe koks, tiparet e fytyrs q nuk formojn knd,hund prej shqiponje n pjesn m t madhe, me ball t rregullt me prirje nga prapa kt e vrteton dhe karakteri i veant, natyror dhe instiktiv, i prbashkt n tr racn n fjal. Jan ambicioz dhe hakmarrs n ekstremitet, kryelart, sedrqar, sherxhinjpo dhe burrror, t zgjuar, gjeneroz, dhe t till vrejm si myslimant dhe t krishtert.115 Kristianizmi grek me ann e fes sht faktori i par. Gjat robris s Greqis, ky kristianizm, jo vetm q ruajti helenizmin por pr rreth ktij mbshtolli dhe lidhi me helenizmin shqiptart
115
AIH, A. IV. 432, SpiridonSokoli, Mbi Epirin dhe Shqiprin sipas referimit t karts gjeografike t zotit de Governati. Parnasos, vepr periodike e prmuajshme, Vol. 7, Athin, 1883. Nga prkthimi i pjeshm i veprs n shqip, prej Sarandi Loshi, f.27- 28
274
Nuri Dragoj
275
dhe kucovlleht veanrisht. Prej shekujsh, mesha, dhe gjith ceremonit e tjera fetare bhen n gjuhn greke n tr Kaonin dhe dy t tretat e Kaonis, q prqafuan islamin, ruajtn pr gjuh t shkruar greqishten.116
PYETJA TINZARE PR VETDEKLARIMIN E FES

Branko Merxhani na ka ln nj thnie kuptimplote: Nj komb ekziston vetm ather kur fillon t shqetsohet pr fatin e tij! Prandaj dhe shqetsimi yn besoj se konsiderohet jetik. Qysh nga lashtsia, n Ballkan, ka qarkulluar legjenda, apo e vrteta e historis s nj prifti nga Athina, q u thoshte besimtarve fjalt: Bni si them un, por mos bni si bj un. Rasti i Athins, na kujtohet pikrisht sot, pasi argumentet q krahasohen kan lidhje me vendin e lindjes s priftit. Zyrtart grek kan urdhruar politikant shqiptar, t ligjrojn formularin e vetdeklarimit t besimit fetar, kur vet Greqia, n regjistrimin e popullsis, gati dy muaj m par, nuk e parashtroi dhe as nuk e prmendi fare kt pyetje. Ligjvnsve tan, u sugjeron dhe bn presion q ta vendosin me do kusht, me prapamendimin tinzar, pr t vrtetuar se n Shqipri, numri i ortodoksve sht shum m i madh. Pr t vijuar m tej, me teorin e tyre, sipas s cils, gjith ortodoksit jan grek apo me ndrgjegje kombtare greke. Pikrisht, n kt rast, na vjen q nga Mesjeta, shembulli i priftit grek, q gati i dhunonte besimtart, me qllim q tu bindeshin urdhrave t tij, kur ai vet vepronte ndryshe nga ato q
116
Po aty, f.32
276
Nuri Dragoj
277
thoshte. N kt mnyr, futja e pyetjes pr deklarimin fetar n regjistrimin e popullsis, shihet si cenim i jets private. Askush nuk ka t drejt t pyes, se cilit besim i prket. N shum vende t zhvilluara, numri i besimtarve, t nj besimi t caktuar, prcaktohet nga regjistrat tatimor. Qytetart - besimtar, jan t regjistruar n komunitetet fetare ku bjn pjes dhe paguajn taksa, japin kontribute pr to. Deklarimi i besimit fetar n formularin e regjistrimit, mund t shkaktoj dhe probleme midis besimeve fetare, pasi situata ekonomike dhe faktor t tjer, kan br q t ndrrohen emra dhe besime n mnyr t dhunshme. Gjithashtu, shum familje shqiptare jan produkt i martesave midis prfaqsuesve t besimeve jo t njjta. Fmijt e tyre, sht e vshtir ti vendossh n kt apo at besim. Ndrkoh, emrat e shqiptarve nuk prputhen domosdoshmrisht me besimin fetar. Ne kemi shum emra, q lidhen me prejardhjen e kombit, si Arbr, Ilir, Genc, Bardhyl, Teuta, emra q lidhen me gjeografin e vendit, ashtu si ka dhe shum emra t huaj, huazuar nga aktor t njohur n kinematografi, kngtar me fam, e t tjer. Nga ana tjetr, deklarimi i fes nxjerr t zbuluar dhe fare t pambrojtur, kategorin e ateistve, t cilt kan t drejtn q t mos besojn n kultet fetare, apo fenomenet q lidhen me fen. Nse ata do t deklarojn n formular se jan ateist, ather, pjes t ndryshme t shoqris mund t tregohen agresiv ndaj tyre, duke reaguar me fyerje, nnmim, apo mosprfillje. Jo m kot, disa shtete prestigjioze, nuk e kan vn pyetjen e vetdeklarimit t fes n formularin e regjistrimit. Prof. Kristo Frashri, thot se, regjistrimi i popullsis, nse bhet pr efekte numerike, si bhet kudo n Europ, sht n rregull. Por, nuk sht n rregull, nse bhet si e krkon Vangjel Dule me shok. Ata harrojn se n Greqi nuk bhet regjistrimi me fe dhe kombsi, sepse ata e kan n statut, q Greqia sht shtet ortodoks, pra shteti i grekve dhe pr m tepr, i grekve t krishter ortodoks, e cila sht feja e tyre zyrtare. Dhe tani, krkojn nga ne t themi, se ky sht grek, sepse sht i krishter. Feja sht nj bindje personale. Mua nuk m pyet njeri kur shkoj t votoj: Pr ciln parti do votosh? Bindjet politike dhe bindjet fetare jan
njlloj.117 Ka qindra vjet, q n Shqipri dhe kudo n Ballkan, njerzit e kan msuar historin e vrtet, apo legjendn e priftit nga Athina, q predikonte fjalt: Bni si them un dhe mos bni si bj un. Ndofta, vetm politikant shqiptar, t zn me nj axhend t ngjeshur takimesh, me zyrtar apo biznesmen t Athins, nuk kan pasur koh t msojn marifetin e priftit nga kryeqyteti i shtetit fqinj.
117
K. Frashri, bised n televizionin, Top Channel, 4 prill 2011
278
Nuri Dragoj
279
TELEFONATA E ANS
Ana m telefonoi prsri. Ishte srish e diel. - E di q je shum i mrzitur me mua, por dua t them nj lajm t mir tha ajo. - far? e pyeta un. - Madje, kam disa lajme t mira shtoi pas pak sepse m njoftuan pr nj vend pune n Athin dhe prve ksaj n tetor do t martohem, ndrkoh q s shpejti do t lind nj vajz.. - Gzohem i thash m vjen mir pr ty. - Dasmn do ta bjm n nj lokal t mir, n qendr t Athins. Do t vish? - m pyeti ajo. - Fatkeqsisht, un jam person non grata dhe nuk m lejojn t kaloj kufirin grek. - Vajzs sime do ti msoj gjuhn ton. vijoi ajo. Madje, do t prpiqem t hap edhe nj shkoll shqipe n Athin. Ndofta nj shkoll modeste, por t rndsishme pr fmijt tan. Prandaj dua ndihmn tnde. - N drejtim? - Dua t m ndihmosh me libra pr nxnsit shtoi ajo. Tani i kam rregulluar t gjitha dhe kjo sht ndrra ime. - Po i thash - kur t kesh nevoj m merr n telefon. Por ndofta familja e Nikos, mund t mos jet dakort.
- Jo tha Ana me Nikon e kam biseduar dhe kemi rn dakort. Fjala sht pr t prfshir fmijt e emigrantve shqiptar, q nuk din gjuhn e prindrve t tyre. Kjo sht dika e ligjshme n t gjith botn dhe puna ime do t jet vullnetare. Familja e tij ka edhe nj sall t madhe, si pron t paluajtshme, e cila ende sht e lir. Dikur shrbente si dyqan, por ky funksion shkoi drejt falimentit, ngaq dilte me humbje. Do t bisedoj vet me baban e Nikos dhe sidomos me nnn e tij, sepse ktu n Greqi, fjaln e fundit e thon grat. Dakort i thash. - Por kam edhe nj plan tjetr shtoi ajo. - far plani? e ripyeta un - Do t bisedoj me nnpunsit e Ministris s Arsimit pr t celebruar nj shkoll shqipe, n baz t parametrave ndrkombtar t t drejtave t njeriut. Besoj se do t pranojn dhe kjo shkoll mund t financohet nga vet qeveria greke. Ashtu, si ndodh n t gjith botn. - Po sikur t mos pranojn? - Kam folur me dik, q m ka dhn fjaln se do t ndrhyj tek ministri i Arsimit. Ktu nuk ka asgj pr t mos pranuar. Tani raportet ballkanike kan ndryshuar shum, n favor t paqes dhe mirkuptimit shtoi ajo. - Mbase, por mendsia e grekve ndofta nuk ka ndryshuar shum i thash dhe n ast u pendova q po e paragjykoja bisedn e saj t ardhshme me zyrtart grek. - Mos paragjyko kot m qortoi ajo. Tani e gjith bota po shkon drejt progresit, duke shkelur mbi fantazmat e s kaluars. - Ndoshta ke t drejt ia ktheva ather un po prgatis drgimin e librave tek ty. - Dgjo tha papritur ajo t lutem mos ma neglizho krkesn. Pr kt porosi do t marr n telefon patjetr deri n datn 2 shator. Jam shum e lumtur pr kt q po bj! Me kaq u ndam. Por propozimi i saj m futi n mendime.
280
Nuri Dragoj
281
E VRTETA MBI MINORITETET

Krijimi i konfuzionit pr minoritetet n Shqipri, ka si qllim t vetm, fshehjen e t vrtets. Kt konfuzion e bjn kryesisht, disa nga ata q e quajn veten pjes t minoriteteve, por edhe ata zyrtar, q prfitojn nga ky kolaps, t cilt bhen qesharak dhe grotesk, n reflektimin e kulturs s tyre t munguar, por jo rrall bhen t padurueshm dhe mjeran. Dikush del n emision televiziv dhe pohon, se n Shqipri jan 8 minoritete; nj tjetr nxjerr 9 t till; nuk mungojn dhe ata q japin prqindje t habitshme. Jo se nuk e din sa jan. Jo se ngatrrojn pa dashje termin pakica etnokulturore me minoritete, por sepse kshtu e kan porosin. Pr kt arsye, na nxjerrin minoritet grek, maqedon, boshnjak, rom, serb, vlleh etj. minoritete t paqena. Cili sht ai shqiptar q nuk e di, se n vendin tone, nuk ka minoritet serb? Kush nuk e ka t qart, q vlleht nuk prbjn askund nj territor kompakt? E njjta gj duhet thn pr boshnjakt e t tjer. Ka nj minoritet grek, t ardhur si emigrant pr nevoja ekonomike n tokat e bejlerve shqiptar, nj pakic malazeze n Shkodr dhe maqedonasish n Presp. Dhe kaq. Por, disa komentatorve, duket se u digjet xhani, nga meraku se shteti qnka n siklet pr t ndrmarr politika rreth tyre, gjoja pr faktin se ky shtet nuk i di t gjitha gjrat mir.
Instituti i Statistikave (INSTAT), i cili ka br nj studim, n bashkpunim m Drejtorin e Minoriteteve n Ministrin e Jashtme, n vitin 2001, thot se minoritart prbjn 1.4 pr qind t 3.069.275 banorve q ka Shqipria, ose 42.892 banor. Dhe konkretisht, minoriteti grek 35.829 banor, maqedonas 4.188, malazez 678, arumun 992 dhe t tjera 1.245. Sipas institucionit t msiprm, n vitin 1989, pakicat greke prbnin 58.758 banor. Rnia e numrit n 35.829 vet, ka t bj me largimin e disa mijra minoritarve n drejtim t Greqis. Minoritart grek jan t vendosur kryesisht n rrethet Gjirokastr, Sarand dhe Delvin, por ka individ t shprndar n rrethet Prmet, Vlor e Tiran, ndrsa n Kor nuk ka asnj minoritar grek. Maqedonasit gjenden kryesisht n rrethin e Kors dhe Devollit, sidomos n Komunn e Liqenasit. Serbo-malazezt jan t vendosur n Komunn e Gruemirs s Malsis s Madhe dhe kryesisht n fshatin Grile (Vrak). Minoriteti etnogjuhsor i arumunve sht asimiluar trsisht. Mendohet t jen rreth 992 vet, t vendosur n zonat rurale t Fierit dhe Vlors, Prmetit, Pogradecit dhe Kolonjs, ndrsa pr romt nuk ka t dhna, pasi pr ta, nuk sht br ndonjher regjistrim i prgjithshm.118 Edhe 80 vjet m par, numri i vllehve t shprndar n Shqipri, ka qen i kufizuar. Pr Konicn, vlleht, t quajtur shpesh kuco-vlleh, pr ti dalluar nga vlleht e Rumanis, prbjn nj grup prej rreth 20 mij personash dhe kan gjuh t afrt me rumanishten.119 P. Nejseku shnon rreth 10 mij vllahofols n Shqipri. Mbshtetur n regjistrimin e popullsis s Shqipris n vitin 1960. Peter Prifti thot se n Shqipri jan 10 mij vlleh ose 0.66 pr qind.120 Vurgu i Delvins, n periudhn antike, bnte pjes n territorin e fisit epirot t kaonve. N Mesjetn e Hershme, fusha e Vurgut ka br pjes n krahinn e Vajonetis. N shek. XIV-XV, kjo
118
Gazeta Shqiptare, 25 mars 2009 F. Konica, Vepra 2, f. 215. 120 Sh. Delvina, Studime Albanalogjike, Tiran 2004/2.
119
282
Nuri Dragoj
283
fush ka qen nn sundimin e feudalve Toko, Zenebishve dhe Arianitve. M 1431, fusha e Vurgut bnte pjes n sanxhakun e Shqipris.121 Pr kt flasin edhe makrotoponimet dhe toponimet e shumta t Vurgut: Buzuk, Pal, Bakallat, uk, Borov, Mali i Kuks, Mali i Lopsit, Liqeni i Ross, Bregu i Kols, Gropa e Fikut, Kneta e Nik Gjonit, Lkurs, Gajdhare, Bradhnesh, etj. Ndrsa shum fshatra t tjer, edhe sot kan emrin e pronarit t tyre, si: Ymer Efendi, Karahaxh, Hajdaraga, Karalibej, aush, Aliko, Vrion, Memushbej, Kasmallabej, etj. Krijimi i ktyre fshatrave kishte lidhje me prhapjen e sistemit t ifligut. Popullsia e Vurgut, deri n fund t shek. XVIII dhe fillim t shek. XIX, ishte kompakte shqiptare.122 Aravantinoi, n vitin 1852, n Kronografin e tij t Epirit, shkruan se gjuha q prdorin fshatart e Vurgut sht shqipja dhe greqishtja. Popullsia e hershme e Vurgut sht shqiptare autoktone.123 Pretendimi se banort e Vurgut jan grek nuk qndron, por ajo pompohet pr dit, me qllim q t fiksohet n mendjen e njerzve, se atje paskan banuar grek. M 18 dhjetor 1992, Omonia botonte fjalimin e Petraq Beratit, kryetar i ksaj organizate pr Sarandn, i cili ndrmjet t tjerave, thot: Maqedonia, si Vorio Epiri, ka qen e do t mbetet Greqi. Po kshtu, n krahinn e Dropullit, sipas defterit osman t Vlors, viti 1520, popullsia e saj sht me emra karakteristik shqiptar. N shum raste, disa elemente t ksaj antroponimie jan t ngjashme me antroponimin e Shqipris Jugore dhe asaj Veriore.124 N nj vjetar statistikor ndrkombtar, botim i vitit 2009, bazuar n t dhna t INSTAT, thuhet se n Shqipri banojn 3. 162. 000 vet, nga t cilt 91.7 pr qind shqiptar, 3.6 pr qind
121
arumun, 2.3 pr qind grek dhe 2.4 pr qind t tjer.125 N INSTAT mohojn t ken drguar t dhna t tilla, por as nuk e kan prgnjeshtruar nj gj t till. Shqipria duhet t ket m shum se 4.5 milion banor, gj q do t saktsohet nga nj regjistrim i sakt i popullsis, duke shmangur vetdeklarimin etnik. Natyrisht, Shqipria nuk mund tu shmanget njohjes s grupeve minoritare, ndr ta minoritetit grek, gj e cila sht e lidhur me nj deklarat t br n Lidhjen e Kombeve m 1920. Dhe si shprehet prof. A. Puto, n Konferencn e Paqes, t vitit 1919, u tha se dshtuan prpjekjet e delegacionit grek pr t marr Vorio - Epirin. Shqipria e Jugut nuk u cungua, por Shqipria garantonte njohjen e minoritetit grek n territorin e saj dhe angazhohej q ta trajtonte, sipas nj statusi t veant, si nj grup q e dallon nga shumica. N t vrtet, t gjitha regjistrimet e popullsis q jan br n t kaluarn e kan prfshir prkatsin etnike. Minoritart e kan shprehur prkatsin etnike greke. Sipas t dhnave t nj botimi t ri, t vitit 2003 (Atlasi Gjeografik i Shqipris ), numri i tyre ishte 66. 000". 126 Shqipria i ka respektuar prher t drejtat e minoritetit, por nuk ka ndodhur kshtu me Greqin. Sipas Traktatit t Sevrs, nnshkruar m 10 gusht 1920, personat q do t largoheshin nga Greqia, kishin t drejtn e ruajtjes s pronsis mbi pasurit e patundshme dhe t marrjes, me vete, t pasuris s tundshme. Por kjo nuk u zbatua asnjher. Minoritetet raciale, gjuhsore dhe fetare, duhet t prfitonin fonde publike prej shtetit, pr qllime arsimore, fetare e mirbrse. Por asnj prej tyre nuk u zbatua.127 Lind pyetja: Prse bhet tr kjo zhurm? Prgjigjen e saj, e ka dhn qart prof. Kristo Frashri, n nj emision n Top Channal, m 4 prill 2011. Sipas tij, minoriteti grek n Shqipri, sht vetm 2 pr qind. Greqia, nuk mund t krkoj krahin autonome, vetm me 2 pr qind t popullsis, n minoritet. Q t
125
Sh. Delvina, Republika, 25 mars 1993. 122 N. Dragoj, Shqiptart dhe grekt realitete historike, Wesso, Tiran 2009, f. 125 123 Po aty 124 Ferit Duka, Shekujt osman n hapsirn shqiptare, Dita 2000 , Tiran 2009
Instituti Gjeografik Agostini, Novara, 2009, f. 272 Gazeta Shqiptare, 24 korrik 2011. Intervist e Prof. Dr. Arben Puto, dhn gazetarit Bardhyl Berberi 127 Beqir Meta, Qndrimet shqiptare dhe greke ndaj minoriteteve midis dy luftrave botrore, revista Universi, Nr. 9, V. 2007, f. 40
126
284
Nuri Dragoj
285
krkosh autonomi, nevojiten shum m tepr. Prandaj, ajo krkon t fabrikoj grek. Ata shqiptar, q bjn si grek, jan parafabrikat. Pra, Greqia krkon t fabrikoj grek, pr t shtuar numrin e minoritetit, n mnyr q t krkoj krahin autonome. N OKB, ka nj parim, q thot se, kur n nj vend, ka nj minoritet me pesh, q formon nj njsi territoriale dhe se ka nj qytet, ai ka t drejt t ket nj regjim autonom. Grekt nuk e kan ket minoritet ktu. Minoriteti grek ktu, sht n Dropull, por jo n Gjirokastr, sht n Vurg, por jo n Sarand. Ata nuk kan qytet. Tani, iu qepn Himars dhe e duan at si qytet. Por, midis Himars dhe Dropullit, sht Labria, Kurveleshi. Pr ta, kjo nuk ka rndsi. Ata duan ta bjn Kurveleshin minoritet. Duan t bjn nj numr t madh minoriteti grek dhe ti thon pastaj OKB-s, na lejoni tani q Shqipria t na jap autonomin provinciale t Shqipris s Jugut, meq sht tok me shumic t popullsis greke. Greqia, synon t dal n Otranto, atje n Karaburun. Ky sht synimi i saj.128 Ka nj sinkronizim t sulmit ndaj kombit shqiptar. Koht e fundit po dgjojm prher e m shpesh, t qarkulloj n treg termi kombi kosovar, apo harta etnike shqiptare, duke shtuar se sht m mir t kemi nj mozaik etnish. Kt flamur e kan marr n dor shqiptaro-vlleh, minoritar grek apo greko-shqiptar, njerz t paguar dhe t tjer q e bjn nga naiviteti. Kjo shashk q hidhet me qllim nga njerz t paditur apo t ven n shrbim t tjerve, sht nj lloj goditje pr Kosovn, Shqiprin dhe t ardhmen e kombit shqiptar. Grupet minoritare q jetojn n Kosov, nuk pajtohen me kt teori, pra q ti prkasin kombit kosovar, pasi nuk kan asgj t prbashkt me kombin shqiptar, etni, histori, kultur, gjuh, gjak, tradita, simbole t prbashkta, elemente thelbsore, t cilat prbjn prkufizimin e nocionit komb. T vjen keq pr kta njerz, q bhen merak dhe prpiqen t sajojn kombin kosovar, pasi kosovart e kan kombin e tyre, at
shqiptar. Ne jemi pr t krijuar shtetin kosovar, ashtu sikurse kan qen t ndar nga njeri - tjetri dy shtete gjermane, deri n momentin e shembjes s Murit t Berlinit, kur edhe u bashkuan. Autort q i prmbahen tezs multietnike dhe pluraliste, sipas fantazis s smur, pr krijimin e nj kombi t ri kosovar, me histori, etni, gjuh, kultur, tradita e zakone t ndryshme nga t tjert, japin ndihmes t madhe n dm t procesit t brjes s kombit shqiptar. Pikrisht kjo kategori sht mbrthyer nga ethet, shkaktuar nga frika se mos bhet Shqipria. Nuk prjashtohet mundsia, q nj komb t ket folur m shum se nj gjuh, si sht rasti i Kosovs. Por kjo nuk do t thot, se ai komb, sht pjes prbrse e kombeve t tjera. Shembuj t till kemi disa, n Zvicr, Itali, Gjermani e gjetk. Kush pretendon se mund t krijohet nj komb Kosovar dhe nj tjetr shqiptar, secili m vete, besoj se e ka gabim. Kto tymnaja hidhen me qllim q t legjitimojn etni t paqena si n Shqipri, ashtu dhe n Kosov.
128
K. Frashri, bised n Top Channal, 4 prill 2011
286
Nuri Dragoj
287
PES SHQIPTAR ME PASAPORTA T NDRYSHME

Zvendskryeredaktorja e gazets Republika, Eglantina Alliaj, gjat vitit t kaluar ishte e angazhuar nga ENEMO, n Kosov, pr vzhgimin e zgjedhjeve t prgjithshme. Pas kthimit, ajo m tregoi nj ngjarje t veant dhe prekse, e cila mund t trondis shtetasit e do vendi apo kombsie. Gjat procesit t vzhgimit t zgjedhjeve n Kosov, mua m caktuan n Pej, - filloi bisedn ajo. Ditn e par ishim strehuar n mnyr t rregullt, sipas gjetjeve rastsore, ndrsa ditn e dyt u vendosm n hotel Gold, sipas grupimeve. N grupin ton, ishim pes vet. Prve meje, n kt grup ishte nj shqiptar nga Maqedonia, me emrin Genci, nj vajz nga Kosova, me emrin Vjosa, nj grua shqiptare, nga Sllovenia, e cila punonte n Mnistrin e Jashtme Sllovene, q quhej Shota dhe nj vajz nga Mali i Zi, me emrin Kristina. T pest ishim shqipfols dhe i takonim t njjtit komb. Na kishte ndar Konferenca e Londrs dhe na bashkoi rastsia n hotel Gold. Paraqitm pasaportat n sportel. Aty shrbente nj burr rreth t pesdhjetave. Ishte me 2 pal syze, q i ndrronte ato sa her q donte t saktsonte m mir ndonj gj. Natyrisht, edhe ai ishte shqiptar. N fillim mori
n dor pasaportn time, shqiptare, dhe shnoi n regjistr detajet q i nevojiteshin. Pastaj, mori n dor pasaportn maqedonase, t Gencit, dhe bri t njjtn gj, duke i shnuar emrin n regjistr. Hern e tret, mori n dor pasaportn kosovare, t vajzs nga Kosova dhe prsriti pr t tretn her ritualin e shnimeve n regjistrin e hotelit. Dhe befas pyeti kosovaren: - Si e kishit emrin ju? - Vjosa, - tha vajza si me habi, e keni t shkruar. Tjetri nuk foli. Radha i erdhi bukuroshes nga Mali i Zi, e cila i dorzoi pasaportn malazeze, duke i folur me nj z t mbl. Sportelisti, n vend q t vijonte hedhjen e shnimeve n regjistr, hoqi syzet dhe vshtroi nga vajza. - Si quhesh? e pyeti dhe po shihte n nj form hetimi. Dukej se po bnte nj veprim jasht natyrs s tij. - Kristina iu prgjigj vajza. Ather sportelisti vuri syzet e tjera dhe i shnoi emrin. Dhe m n fund, radha i erdhi gruas shqiptare nga Sllovenia, e cila i dorzoi pasaportn e saj sllovene. -Po ju si quheni? e pyeti ai, sikur t mos u besonte grmave q shkruheshin n dokumentin e identifikimit. - Shota - iu prgjigj gruaja dhe shtoi jam nga Kaaniku. Sportelisti ndrroi prsri syzet dhe pasi mbaroi regjistrimin, u ua n kmb, dhe, duke na dorzuar pasaportat n dor, tha: - sht hera e par n jetn time, q regjistroj njkohsisht pes shqiptar me pes pasaporta t ndryshme. T pest flisni shqip, por mbani n xhep pes lloje pasaportash. E habitshme! Ne u larguam duke biseduar, ndrsa ai nuk na i ndau syt derisa hipm n ashensor, pr tu ngjitur n katin e katrt. Vajza nga Mali i Zi, tha: E vut re sa shum u trondit sportelisti? Sa mir do t ishte, sikur t kishim t gjith nj dokument identifikimi, pasaportn e identitetit t shqiptarit. T pest kishim t njjtin mendim, - mbylli tregimin Egla.
288
Nuri Dragoj
289
NJ KOMB NJ PASAPORT
Historia e Egls mu kujtua edhe njher ditn e shtun, m 2 korrik 2011, kur ne, mblodhm nj forum me intelektual t shquar nga t gjitha trevat shqiptare, pr t prezantuar nismn m t re t saj: Nj Komb, nj Pasaport. Ankthi i identitetit t shqiptarve n t gjith globin, si edhe habia e sportelistit t Pejs, krkonin nj prgjigje sipas standardeve bashkkohore. Ky aksion i ri popullor synonte realizimin e t drejts pr tu pajisur me nj pasaport shqiptare. sht nj standard q aplikohet n t gjitha vendet e Ballkanit dhe m gjer. Madje sht n prputhje t plot me standardet e krkuara nga autoritetet e BE-s. Prandaj, Spahiu vuri n dukje se ne krkojm votimin me 84 vota, 3/5 e votave n Kuvendin e Shqipris, pr ndryshimin e dispozits ligjore n nenin 9, paragrafin e fundit t ligjit Pr Shtetsin, ku t hiqet kriteri, tre vjet vendbanim n Shqipri, pr tu pajisur me pasaport. M tej, ai u ndal n iniciativn popullore t ndrmarr nga AK, pr t mundsuar ndryshimin e ligjit pr regjistrimin e popullsis mbi baza etnike e fetare dhe vetdeklarim t kombsis. Ndrsa intelektualt Myslym Pashai, Hysamedin Feraj, Bashkim Pitarka, Pandeli Koi e t tjer, u shprehn n mbshtetje t nisms intelektuale e rinore t AK, q vjen nga radht e nj lvizjeje popullore. Kjo lvizje merr aksione konkrete n terren, duke dal
jasht konceptit klasik t OJF-ve e partive politike n vend. Gjat referimeve t tyre, ata krkuan q do person me kombsi shqiptare, kudo q jeton e punon, n Greqi, Maqedoni, Malin e Zi, Kosov, Serbi, t ken t njjtn pasaport shqiptare. sht detyr e shtetit ton, ti pajisi shqiptart kudo ndodhen me pasaport nga shteti am. Ky veprim sht i njjt me at q bjn grekt me homogjent, bullgart me bashkkombasit e tyre n Maqedoni, serbt me qytetart serb me banim n Kosov. Gjat ktij takimi, me interesim t veant u prit edhe diskutimi i aktorit Gazmend Paja, i cili ishte i pranishm n panelin qendror t ktij forumi. Duke u br thirrje strukturave prkatse, ai krkoi shkundjen e burokracis shtetrore dhe vnien e gishtit mbi plag. Nuk mund t presim m. sht koha q t veprojm, - tha ndr t tjera ai.
290
Nuri Dragoj
291
u shpreh se, pr ata q shkelin rregullat e censusit, pr ata q nuk respektojn dispozitat e ligjit dhe pr ata q bjn deklarime t rreme ka gjoba, deri n nj milion lek t vjetra. Por ai harroi, se at pasdite, vet Parlamenti Shqiptar i kishte vn vetes nj gjob t madhe historike, e cila n gjuhn shqipe quhet turp. Ndrkoh, 7 dit m von, kryetari i Grupit Parlamentar t PD-s, Astrit Patozi, deklaroi n Gazetn Shqiptare: Personalisht mendoj, se vendosja e kombsis n pyetsorin e censusit, nuk sjell asnj vler pozitive, madje mund t krijojnte komplikacione trsisht t panevojshme dhe plotsisht t evitueshme.129
PARLAMENTI FIRMOS GJOBN NDAJ VETES

Mbledhja e Parlamentit Shqiptar, n pasditen e 28 qershorit 2011, nj dit para vendimit t Kolegjit Zgjedhor, pr shtjen e zgjedhjeve pr kryebashkiakun e Tirans, na kujtoi 4 vargjet e Nolit, kur thoshte midis t tjerave: Nj mexhlis t ri na eli/ Pandeli Jano Vangjeli/ Me sheqer llokum na veli/ Si kofini pas t vjeli, etj., etj. At dit, deputett e opozits mungonin. Disa prej tyre kishin shkuar n vilat e plazheve, ndrsa t tjer vazhdonin me protestat pr zgjedhjen e kryebashkiakut t Tirans. Deputett e maxhorancs, pas seancs, shkuan pr t ngrn dark n restorante. Pati nga ata q porositn oktapod t pjekur me limon. T tjer, peshk, t shoqruar me sallat greke. At mbrmje, deputett e Parlamentit ishin n fest, ndrsa shoqria shqiptare n zi. Sepse Kuvendi Shqiptar, votoi kalimin me procedur t prshpejtuar t ligjit Pr regjistrimin e popullsis e banesave. Propozimi u miratua me 71 vota. Pr udi, n kt votim nuk mori pjes as kreu i PDIU, Shptim Idrizi. Natyrisht, pasi ishin siguruar m par, se votat e t tjerve mjaftonin pr kalimin e ligjit. N fund t votimit, Ministri i Teknologjis e Inovacionit, Genc Pollo,
129
Gazeta Shqiptare, 5 korrik 2011
292
Nuri Dragoj
293
NJ KAFE ME ENDRI SHABANIN

Me Endri Shabanin takoheshim shpesh, sepse ai ishte nj nga promotort e lvizjes s AK. sht djal me kultur, orator n artikulimin e fjals dhe ka nj arritje t plqyeshme n interpretimin e elementeve t juridiksionit. Duke qen i kompletuar, fjala e tij dgjohej me interes n mjediset tona. At dit, po pinim kafe te Taivani dhe bisedonim pr detyrat e javs. Dikush na njoftoi n telefon, se Kuvendi, nuk e kishte futur n kalendarin mujor shqyrtimin e projektligjit t paraqitur prej nesh, bashk me peticionin. - Ata kan frik t diskutojn pr peticionin ton, sepse i tremben kundrshtimit popullor i thash un. - Po tha Endri por ata kan frik n radh t par nga vetja e tyre, sepse do diskutim kundr platforms son, do tu njollos ndrgjegjen. Dhe nesr, mund t skuqen nga turpi pr at q kan br. Ndrkoh, q askush nga deputett, nuk ndihet i lir q t flas hapur, at q mendon personalisht, pr kt far regjistrimi. Shum prej deputetve t majt e t djatht, jan kundr ktij ligji antikombtar. - Natyrisht, ata jan urdhruar si grup parlamentar t votojn pro ligjit aktual, por sidoqoft, qarqet greke nuk mund t ken ndikim t palimituar n koh, te politikant tan.
- Le t urdhroj kush t doj. do gj do t jet e prkohshme vijoi Endri. Platforma jon sht urdhri q na jep koha dhe kombi. Dhe kundr ktij urdhri, nuk mund t dal askush. Pas Parlamentit, radhn e ka Gjykata Kushtetuese pr tu shprehur, pasi ne do ta ankimojm shtoi ai. - Ndofta mungesa e opozits, gjat votimit t ligjit, ka ndikuar pr keq, por gjithsesi, maxhoranca i ka siguruar 71 vota pr miratim. Pastaj, edhe sikur t mos i kishte siguruar 71 vota, ne e dim se votat e deputetve mund t trafikohen apo t blihen me nga pes mij euro. - sht e vrtet - tha Endri votat e pozits apo opozits, mund t blihen me nga 5 mij euro, por kombi nuk mund t shitet dhe as t blihet me gjith pasurin e bots. Prandaj, kjo shtje nuk mund t kalohet kaq leht nga politika. - Nuk sht vetm shtja e Parlamentit, apo vetm e gjykatave thash un sepse n gjendjet civile sht br nj manipulim i tr, me falsifikimet e kombsis. - Kto jan trauma t prkohshme vijoi Endri por shum shpejt gjrat do t shkojn n vend. - Me far do t merresh pasi t kaloj ky ciklon? e pyeta. - Me profesionin tim, t cilin e kam pasion dhe pr t cilin kam investuar aq shum mu prgjigj ai Po ti? - m pyeti pas pak. - Me historin dhe gazetarin iu prgjigja, pasi ne u ngritm pas alarmit q dha momenti, pr rrezikun e shkombtarizimit dhe jo pr karriera personale, apo prfitime t tjera. Kshtu q, pas zgjidhjes s problemit, secili do t shkoj n profesionin e vet. Por me sa duket, beteja do t vazhdoj gjat. - Natyrisht pohoi Endri tepr gjat. Ne nuk do t lodhemi. Deputett do t ndrrohen. Do t ikin kta e do t vijn t tjer, ndrsa ne do t jemi aty. Pas ktyre fjalve dikush e mori n telefon dhe ne u ngritm t dy, duke kujtuar njri tjetrin, se nesr do t takoheshim n tubimin e Vlors.
294
Nuri Dragoj
295
SEANCA PARLAMENTARE E S ENJTES

T enjten, m 7 qershor 2011, Parlamenti Shqiptar diskutoi prsri n lidhje me regjistrimin. Pollo pranoi se mund t bheshin korrigjime t tjera, duke pasur parasysh n kt rast, disa nga vrejtjet e PDIU-s. Ai nuk e prmendi platformn dhe propozimin e AK, duke ln t kuptohej, se qeveria, ishte e vendosur ti shkonte deri n fund aventurs zyrtare t regjistrimit etnik e fetar. N t njtn dit, AK organizoi nj takim n Vlor, ku t pranishmit mbanin parulla me mbishkrimin, Aleanca Kuq e Zi kundr vendimit bardheblu. Ngjyra e flamurit grek, dukej se ishte prdorur si metafor, pr t treguar se qarqet helene, nuk do t mund t impononin dot mjedisin shqiptar, pr t implementuar interesat shoviniste n legjislacionin ton. Po edhe sikur, nprmjet presioneve, t arrinin t gjunjzonin Parlamentin, prsri, kjo gj nuk do t pranohej asnjher nga njerzit e thjesht, t cilt do ta cilsonin kt akt barbar, si tradhti kombtare.
HIJE DYSHIMI MBI VOTIMIN

Pas votimit n Kuvend, analistt, mediat dhe shikuesit e thjesht u hodhn dyshime pr manipulim. Kjo shtje u takon institucioneve t drejtsis pr t thn fjaln e vet, por mediat bn t ditur se numri i deputetve n sall nuk mjaftonte pr kuorumin e seancs. Por disa nga deputett q ishin n sall, kishin shtypur butonin e atyre q mungonin, duke miratuar n kt mnyr ligjin m t keq n historin e pluralizmit shqiptar, i cili do t kishte pasoja t rnda prapavepruese. AK reagoi duke krkuar zbardhjen e listprezencs s seancs plenare. N deklaratn e tyre, midis t tjerave thuhej: Ne i krkojm Kuvendit t Shqipris, t bj publike list - prezencn e deputetve n Parlament, si dhe listn e votuesve pro ktij projektligji. Miratimi i ligjit t censusit, me 69 vota pro dhe 2 vota abstenim t PDIU, me nj prezenc t paprovuar t 71 deputetve n sall, e bn procedurn dhe procesin e votimit antikushtetues, nse nuk sht respektuar parimi nj deputet nj vot. Vota sht vetjake - prcakton Kushtetuta, n nenin 45/4 t saj, por ndoshta kjo fraz nuk do t thot asgj pr disa nga t zgjedhurit e popullit, deputet t Kuvendit, ata, t cilt jan garant t udhheqjes sipas parimit t shtetit ligjor, ata, t cilve ky popull, u ka deleguar t drejtn pr t br ligje dhe pr tu qeverisur nga
296
Nuri Dragoj
297
ligjet. U tha se shkeljet e Kushtetuts dhe falsifikimet e proedurave t votimit jan kryer n prani t kamerave. Deputeti Lefter Maliqi ka qn jasht Shqipris ditn e votimit. Gzim Shima, po ashtu. Pra, sht kryer nj veprim antikushtetues dhe antidemokratik, duke dhunuar n kt mnyr dhe censusin, pasi vota e deputetit sht vetiake. Nprmjet ksaj deklarate, u shpreh keqardhja q mazhoranca dhe satelitt e saj, nuk i rezistuan dot presionit grek dhe projektit pr nj Shqipri multietnike. Ajo e konsideron t papranueshm bojkotin e opozits n Kuvend, kur bhet fjal pr nj vendim jetik pr fatet e vendit. Po ashtu, denoncojm faktin, se, asnj deputet i majt apo i djatht, nprmjet vots, abstenimit apo bojkotit, nuk patn kurajo t dalin kundr ktij projekti antikushtetues pr Shqiprin. Por tani Shoqria shqiptare ndodhej para faktit t kryer. Rruga e vetme ligjore e demokratike, ishte drgimi i shtjes n Gjykatn Kushtetuese. Dhe ashtu u b. Ankimimi me dokumentacionin e nevojshm u nis n Gjykatn Kushtetuese, e cila vazhdimisht, pati treguar integritetin dhe profesionalizmin e vet, n proceset q kishte shqyrtuar.
DEKRETI I PRESIDENTIT TOPI

Ditn e mrkur, presidenti Topi dekretoi ligjin pr regjistrimin e popullsis, ndrkoh q shum vet shpresonin se ai do ta kthente at n Parlament, pr t br korrigjimet e nevojshme. N kt mnyr, kreu i shtetit, dyfishoi dozn e paknaqsis s shum shqiptarve ndaj ktij ligji, dhe njkohsisht vrau prfundimisht shpresn e qytetarve q besonin ende, se gjrat mund t rregulloheshin nga lart. Pas miratimit t ligjit, ai u nis pr vizit n Bari, e m pas me pushime, ashtu si gjith t tjert, duke ln nga pas lmshin e pazgjidhur t intrigs antikombtare n lidhje me identitetin ton. Koha fizike e mandatit t tij presidencial po mbaronte dhe ky ndofta ishte rasti i fundit, kur Topi mund t tregonte integritetin e institucionit t tij t lart. Por kjo nuk ndodhi dhe porta e mirnjohjes popullore pr mandatin e tij pesvjear u mbyll prfundimisht. Natyrisht, ne nuk do t lodheshim s ndjekuri t gjitha rrugt ligjore, n Gjykatn Kushtetuese, por cilido q t ket qen shkaku i firmosjes s Topit, prsri n vitet e ardhshme, kur gjrat t qetsohen, askush nuk do ta justifikoj mosveprimin e tij prball ksaj gjme. Kjo tregonte, se e keqja n kt vend kishte shkuar m thell se sa dukej. Dhe faktin tjetr t dukshm, se dorzimi i Parlamentit prball presioneve greke,
298
Nuri Dragoj
299
bashkfajsonte institucionin presidencial, pr prgjumjen ndaj rrezikut t identitetit. M pas, Presidenti Topi shkoi n Bari t Italis, pr t falenderuar kryebashkiakun vendas, pr mikpritjen q ky qytet u kishte br shqiptarve n vitin 1991, n stadiumin e vet. Por natyrisht, nuk do tu tregoj kurr, se ai vet, pikrisht n at vit, kishte shkuar si refugjat n Bari, ku bashk me t tjert kishte fjetur n stadiumin e qytetit. N at koh, kampionati i Seris A kishte prfunduar dhe Bari rrezikonte t dilte nga kategoria, ndrsa refugjatt shqiptar rrezikonin t mbeteshin pa atdhe, madje edhe pa buk. Ata kishin ikur nga atdheu i tyre pr shkaqe ekonomikopolitike, por pr hir t s vrtets, ajo q quhet mikpritje e Barit, nuk i kalonte prmasat e nj lmoshe. Madje, mbahet mend, se n stadiumin e Barit ka ndodhur edhe nj incident, ku dy shqiptar jan zn me thika pr nj kokrr moll. Sepse administratort zemrngusht t Barit u jepnin shqiptarve disa ushqime t pamjaftueshme, madje me pikatore. Sherri pr molln, ndodhi pikrisht athere, kur n fushat e Pogradecit apo Peshkopis, mijra kuintal moll kalbeshin npr deg, sepse nuk kishte kush ti vilte. Burrat dhe djemt e ktyre qyteteve kishin ikur refugjat. Natyrisht, pr t gjitha kto ngjarje, Bamir Topi nuk kishte asnj faj, asnj prgjegjsi. Ai, n at koh, megjithse kishte shkuar si gjith njerzit n drgatn e refugjatve, prsri duhet thn se ka reflektuar nj kultur mirkuptimi dhe solidariteti pr t gjith t tjert. Padyshim, korrektsia dhe mirsia e tij ndaj emigrantve t tjer, ishte n stadin m sipror. Por pritja e zyrtarve t Barit, n vitin 1991, nuk meritonte ndonj falenderim t veant. Dhe nuk i afrohej asnjher mikpritjes s shqiptarve n vitin 1943, kur strehuan n shtpit e tyre ushtart italian, q kishin ardhur si pushtues, duke krkuar pas kapitullimit streh dhe pane. Topi e falenderoi kryebashkiakun barez n emr t popullit shqiptar, n kohn kur ai mund t kish br dika m t vlefshme pr shqiptart. Pra, mund t kthente mbrapsht ligjin e regjistrimit, i cili asfiksonte qartazi frymmarrjen e kombit ton. Sidoqoft, njeriu bn at q di dhe gjykohet pr at q bn.
T BJM?
Regjistrimi i popullsis dhe banesave sht i nevojshm. Ai duhet br, pasi i shrben tr shoqris. Por nuk mund t vendoset prkatsia etnike dhe fetare, thjesht me nj deklarat individuale, pa kurrfar kriteri. sht ende hert pr ta br nj gj t till. Po ti referohemi Kushtetuts s Republiks s Shqipris, do t vem re se ajo nuk i ndan shtetasit sipas kombsis. N baz t ktij dokumenti themeltar t shtetit shqiptar, qytetart e ktij vendi jan t barabart para ligjit. N kt barazi, midis tyre nuk ka dallim kombsie, feje, krahine, gjinie dhe ideje. Shqipria mund t realizoj nj regjistrim t till, kur n marrdhnie bilaterale m fqinjin jugor t jet partnere e barabart. Deri tani nuk sht mundsuar nj gj e till. Kjo shtje ka t bj me nocionin e minoritetit, q t trajtohet nga e drejta ndrkombtare si nj kategori m vete, por q shpesh ajo interpretohet sipas interesave djallzore t minoritetit grek. Realisht, e drejta ndrkombtare pr minoritetet, nuk ka asnj prcaktim t qart n kt drejtim. Shqipria i ka respektuar pakicat etnike, kur ka shum vende n Europ, t cilat nuk i njohin minoritetet. sht hedhur nj ide lidhur me kt shtje, sipas s cils, nocioni i minoritetit t lidhet me kriterin subjektiv dhe at objektiv. Por kto kritere duhet t kombinohen mir dhe prparsi t ket kriteri objektiv, ku t analizohen me kujdes prejardhja e individit, lidhjet e tij me vendin q pretendon t ket kombsin, raportet e tij me shoqrin, gjuhn e folur etj.
300
Nuri Dragoj
301
FAR KRKON AMBASADORI I OSBE-s?

Debati lidhur me kt regjistrim, duket se ka ngacmuar edhe Brukselin. Koriert e Athins, kan vrapuar dhe kan mundur t fusin n valle ambasadorin e OSBE-s, Volfarth, i cili zgjodhi Prmetin, pr t br thirrje mbi nevojn e nj regjistrimi t till. Nuk dihet, prse Volfarth zgjodhi Prmetin, pr t br kt prononcim; pr shkak t vendlindjes s ministrit Pollo, q drejton komisionin e regjistrimit t popullsis, apo meq n Prmet, ka nj rast, kur nj prift sfidon Gjykatn Kushtetuese. K mbshtet Volfarth, brjen e shtetit shqiptar apo shthurjen e tij? Ambasadori nuk tha asnj fjal pr ndrrimin e kombsis me vetdeklarim, kur nj praktik e till nuk njihet nga Brukseli. Prof. Eshref Ymeri, shkruan nga SHBA, se heshtja e Brukselit pr regjistrimin e popullsis n Shqipri dshmon, se Bashkimi Europian krkon ta shpall Shqiprin multietnike dhe mbar hapsirat shqiptare si hapsira multietnike, ashtu si e kan shpallur Kosovn vend multietnik, gj q sht nj paradoks i kulluar... Mbase kan si objektiv q Shqiprin ta pranojn n Bashkimin Evropian, pasi kjo t shpallet vend multietnik, me qllimin final, t provojn, se n Europn Juglindore nuk ekziston komb shqiptar,
n troje etnike kompakte shqiptare.130 Prof. Ymeri shpreh frikn, se mos gjyshrit e Europs s sotme, (t cilt n vitin 1913, i mprehn mir thikat dhe i prveshn mngt pr coptimin e trojeve tona etnike), kan ln pas nipr besnik t veprs s tyre antishqiptare. Pra, kt mnyr regjistrimi, t ciln Europa vet nuk e praktikon, prfshir ktu edhe shtetin me emrin Greqi, krkon tia imponoj Shqipris, me t vetmin shkak, se shumica e popullit shqiptar sht e besimit mysliman. Paralajmrimet e shkrimtarit Ismail Kadare, se sot nuk shtrohet m shtja si m par: dbim, shprngulje, spastrim etnik, por t gjitha kto zvendsohen nga nj fjal, q tingllon tepr joshse pr shovinistt ballkanas: deshqiptarizim,131 jan aktuale dhe duhen vlersuar me seriozitet. M tej, prof. Ymeri shkruan se, nuk sht e rastit vizita e ambasadorit Volfarth n Prmet, atje ku u shkatrrua Pallati i Kulturs, q dikur mbante emrin e Naim Frashrit, i cili pr ne sht krenari kombtare. Prishja e atij pallati, sht sulm i hapur i shovinizmit, pr t realizuar deshqiptarizmin. Nuk sht e rastit as vizita e Volfarth n Himar, n kt palc t Labris, t ciln Greqia dhe kisha greke, krkojn ta shpallin zon minoriteti. Prandaj, duhet t vihet n lvizje Gjykata Kushtetuese, t ngrihet n kmb mbar opinioni publik shqiptar, pr mospranimin e ksaj mnyre regjistrimi, pr faktin se jan nxjerr n ankad interesat kombtare t vendit ton,132 - prfundon E. Ymeri. I shqetsuar pr deklaratn e br nga ambasadori i OSBE, sht edhe poeti Agim Shehu, i cili shkruan nga Gjeneva se, pr habi, kundr parimeve t njohura t Europs, t prbashkta pr t gjith e kundr Kushtetuts son, emisari i OSBE-s, si n harmoni me planin e Greqis dhe puthadort e Shqipris, shpall me zrin tanim t dyshimt t tij, q shqiptart ta bjn domosdo kt regjistrim (!), kur kt se bn as Atdheu i tij, as mikesha e tij n Jugun ton. Nuk mjafton heshtja e zyrtarve tan, por na duhet
130
Eshref Ymeri, Tribubashqiptare.com, 5 gusht 2011 Po aty 132 Po aty

131
302
Nuri Dragoj
303
dhe emisari i OSBE-s, q nxjerr kokn e njanshme nga gjiri i qeveris, n mbshtetje t saj! Pa shpjeguar pse sht i domosdoshm e jetik pr shqiptart, kt diversion privat, shkon e bn pikrisht nga Prmeti... Pr shovent fqinj ka rndsi parsore q, s pari, shtpia e idhujve t shqiptarizmit t bhet multietnike. Kshtu, Frashrllinjt, duke mbetur minoritet, vijn duke u holluar e zhvlersuar. Pas ksaj, jo rastsisht, prfaqsuesi i OSBE-s do t shkonte n Himar, vizit e cila prkon me kohn e festimit t nj busti pr t ndjerin A. Guma. Shqiptari i shpallur si grek, vihet n shrbim dhe i vdekur pr t greqizuar Bregdetin, t cilin Lidhja e Kombeve se njohu minoritet. Nse ambasadori do kishte dhe pak kultur t vendit, ku sht drguar pr mnuri, q t qetsoj drejtsisht zonn e nxeht, duhej tu kujtonte histerikve shoven, nj dshmi nga Msuesi i Merituar Janko Pali, poeti e publicisti bashkfshatar qeparotas i t ndjerit Guma, shkruan n kujtimet e tij: N fshatin ton, Mio Leka, krushk me Milajt e Himars, u shfaq kundr, pr pasojat q mund t kishte m von (bashkpunimi me grekt). Po ashtu dhe Nine Guma. Pr t treguar mospajtimin e tij, vuri mbi kok nj qylaf t bardh, si shenj proteste pr greqizimin e vendit, de fakto pushtimin e tij nga greku, q nga Qeparoja e deri n Palas. Si ndodhi, q nipi i tij i aksidentuar rastsisht qnka grek!? Dim q guri alkimik, mund t ndronte materie fizike, si lnd, por jo vez gjenetike, si pjell! Kjo ndodh vetm me regjistrimin grek t shqiptarve, ndihmuar dhe nga misionar t dyshimt Europe, jasht parimeve unike t saj.133
E PAPRITURA E NJ EMISIONI
Natn e s mrkurs, pas nj aktiviteti t lodhshm n pun, duket se kisha harruar televizorin hapur. Kt e konstatova t enjten n mngjes, sepse m doli gjumi nga t brtiturat e nj qytetari, q bashkbisedonte me gazetarin e News 24, Bashkim Hoxha. Dialogohej n lidhje me intervistn e Sabri Godos, ku ky i fundit e kishte cilsuar lvizjen intelektuale pr identitet kombtar, si nj lvizje folkloristsh. Gazetari, Bashkim Hoxha, prpiqej ta qetsonte qytetarin e revoltuar, duke i thn se n demokraci do njeri ka t drejt t shpreh mendimin e tij, por pa e fyer tjetrin. Megjithat, qytetari nuk jepej dhe vazhdonte t shfrynte ndaj Godos, duke e cilsuar at t pandreqshm. -Me t drejt, ky njeri fyen lvizjen ton kombtare pr identitet, vetm pr t qn n krah t zyrtarve t lart? shprehej qytetari. Toni i tij sa vinte e acarohej. Duke frkuar syt nga prgjumja, nuk m erdhi mir pr epitetet e prdorura prej tij ndaj Godos. U dshprova sidomos, kur qytetari arriti deri n fyerjet m ekstreme. Kjo ishte e teprt dhe e palejueshme pr nj dialog publik, aq m tepr n nj emision televiziv aq t ndjekur. Faktikisht, Godo kishte qen nj mbshtetje, apo ndofta nj semafor n simbolin e rezistencs s ksaj lvizjeje, duke marr pjes n disa tubime t rndsishme, ku fjalt e tij
133
Agim Shehu, Republika, 9 gusht 2011
304
Nuri Dragoj
305
ishin shum inkurajuese n lidhje me mbrojtjen e identitetit. Por papritur, Godo, nj nat m par, kishte dhn nj intervist n TV, duke fyer lvizjen qytetare dhe paragjykuar ardhmrin e saj. Kishin kaluar vetm 6 muaj nga fjalimet aq t ngrohta e t goditura t tij n mbshtetje t saj, ku figurat letrare q ai zgjidhte me lehtsi, korrnin duartrokitje t zjarrta nga t pranishmit. Por tani, pas deklaratave t Pollos dhe pas qndrimeve t Kuvendit Shqiptar, Godo kishte shpallur nj agresion kundr ksaj iniciative. Ato dit, un isha duke mbyllur shnimet e ktij libri dhe pr momentin u vura n dilem, se cilin nga qndrimet e tij duhej t nnvizoja n libr. Qndrimin e par mbshtets apo intervistn e tij kundrshtuese. Megjithat, qytetari q bashkbisedonte me Bashkim Hoxhn e trashi zrin dhe e shtoi dozn e fyerjeve ndaj njeriut q ka qen shquar n mbrojtje t interesave kombtare. N at ast, ndrrova stacionin e televizorit, pa e zgjidhur dot prfundimisht dilemn, se n cilin prej dy qndrimeve t kundrta bashkohej sinqeriteti real i Godos.
DOGANAT DHE POLICIA GREKE

Rikthimi i emigrantve shqiptar n Greqi, ishte br problematik, pr shkak t vonesave n doganat greke. Njerzit rrinin me or t tra n rradh, sepse pala greke nuk kishte siguruar kompjuterat apo punonjsit e duhur, pr t prshpejtuar procesin e kalimit t emigrantve. Pr kt shtje, gazetari i njohur Blendi Fevziu, shkroi nj artikull, ku trajtonte raportet e Greqis me Europn dhe mendsit e saj t vjetra ballkanike, gjat ktij procesi t ri integrimi. Ndrkoh, gjat muajit gusht, n Tiran, mbrriti kreu i policis greke. Gjat nj konference shtypi, i pyetur nga gazetart n lidhje me keqtrajtimin e emigrantve shqiptar, apo me grisjen e pasaportave t tyre n dogan, ai dha nj prgjigje shpresdhnse. Kryepolici premtoi, se kjo nuk do t prsritej m me asnj shqiptar, q sht i pajisur me pasaport biometrike. Por, pikrisht ather, kur mendohej se kryepolici grek kishte reflektuar n thelbin e nj autokritike, ndodhi ajo q pritej. Dikush e pyeti pr ndalimin e hyrjes n Greqi t popullsis ame, si edhe pr rastet e prsritura t ktij fenomeni n doganat greke. Por, ai nuk pranoi t prgjigjej, duke thn se nuk kishte ardhur pr kt problem. Kjo tregoi qart, se ligsia greke ndaj popullsis ame nuk mund t sprapsej kaq kollaj. Dhe se shpresat e reflektimit helen
306
Nuri Dragoj
307
ishin ende larg. Nga ana tjetr, presioni i shtetit grek pr procesin e regjistrimit sa vinte e rritej. N format e ktij presioni nuk fshihej aspak oreksi grek pr shtimin e numrit t minoritarve, gjat ktij procesi. Thirrjet e hapura t konsujve grek, q u krkonin ortodoksve t vetdeklaroheshin si helen, ishin n akorde t njjta me brtitjet e disa krerve t minoritetit, pr t hequr nenin e ndshkimit nga ligji i regjistrimit t popullsis, pr ata q gnjenin n lidhje me kombsin. Pra, n nj far mnyre, po prgatitej nj skenar pr t vetdeklaruar gnjeshtrn e kombsis. Prandaj, ata krkonin, q t hiqeshin sanksionet pr mashtruesit. N thelb, atyre u interesojn shifrat subjektive, t pavrteta, q t provonin nj numr t lart t minoritetit grek n Shqipri. Ne prsri kemi toleruar, kur nj aventur e till, n dukje si lodr kalamajsh, ishte shum e rrezikshme pr ardhmrin e identitetit ton kombtar.
PLEBISHITI, TEORI E VJETR

N gjuhsin shqiptare, fjala plebishit, ka nj histori t vjetr n arsenalin e fjalformimit dhe deprtimit t termave t huaj n fjalorin e saj. Ata q sapo nisin t msojn shqip, fjaln plebishit, e ngatrrojn me emrin,plep, ose me foljen, shit. Disa m naiv, e prqasin me prcaktimin, bisht. At e prdorin n raste t ndryshme, thuajse t gjith politikant e bots. N Greqi, kjo fjal ka dendsuar prdorimin e saj, n fjalorin e prditshm t zyrtarve grek, q prej 200 vjetsh. N Athin, njeriu q njihej si prdoruesi m i shpesht i ktij termi, ka qen Venizellosi, nj bajraktar i pushtetit helen, me nj prirje arrogante pr t pushtuar trojet e shqiptarve dhe me nj status t dyshimt mendor. Disa thon, se ai vet ushqehej duke ngrn njerz, ndrsa t tjer hedhin dyshimin, se ai ishte thjesht nj i smur mendor. Por, me sa duket, vala e smundjes mendore t pushtetarve grek kan tradicionalizuar trashgimin, sepse diagnoza m e dukshme e tyre, ka qn fakti q, shihnin shpesh ndrra me sy hapur. Venizellos vuante vazhdimisht nga ethet dhe gjat gjith kariers s tij politike, mund ta ket prmendur me mijra her fjaln plebishit, duke e krkuar at, pr t prcaktuar kombsin e banorve, n Jug t Shqipris. Jo se nuk e njihte realitetin. Ai deklaronte pr revistn Zhurnal, q, sht
308
Nuri Dragoj
309
plotsisht e sakt, se popullsia e Epirit t Veriut sht me origjin shqiptare dhe flet shqip, por at q un dua t konfirmoj, sht se, kjo popullsi u dha lirisht pas helenizmit dhe nuk ka ndrmend t dgjoj pr shkputje nga ai.134 N Konferencn e Paqes, 1919, pr t prligjur krkesn e qeveris greke pr aneksimin e Jugut t Shqipris nga Greqia, E. Venizellos, tha se shqiptart e krishter (ortodoks) t trevave Gjirokastr e Kor, q prbjn gjysmn e banorve t tyre, e ndjenin veten si grek. Megjithse kjo dukej absurde, prsri sht i vrtet fakti, se kt diagnoz atij ia trashguan paraardhsit, q n fillim t shekullit XX, madje shum m par. Kta paraardhs, me prirje t theksuara shoviniste, krkonin vazhdimisht plebishitin, si nj engel shptimi pr t materializuar drgimin e divizioneve t andartve dhe pr t justifikuar krimin, ndaj popullsis s pafajshme shqiptare. Por historia prsritet vazhdimisht dhe duket se tek drejtuesit grek, smundjen e shovinizmit, nuk ka ila q ta shroj. Sepse, pasardhsit e Venizellosit, sot vazhdojn t krkojn t njjtn gj, pa ndryshuar aspak thelbin dhe prmbajtjen, por natyrisht, me nj gjuh disi t moderuar, bazuar gjoja n konventa europiane dhe n kartn e T Drejtave t Njeriut. Ndonse n t gjitha rastet dhe n t gjitha kohrat, skemat e tyre bajate, kan marr prgjigjen e duhur, sipas mnyrs q ata e kan merituar, her me pushk dhe her me pen, prsri ata kan mundur t rrmbejn, jo pak pjes nga trungu shqiptar. Juristi i njohur i s drejts ndrkombtare, Abdi Baleta, n librin e tij Jo plebishitit Venizellist, Prishtin 2011, n faqen 40 dhe 41, shpjegon se nj plebishit t till, qeveria dhe kisha greke e kan krkuar dhe n vitet 1913-1920, sepse synonin t aneksonin edhe m, pjes nga trojet etnike shqiptare Pra kemi t bjm me nj problem t vjetr politik n marrdhniet shqiptaro-greke, me nj krkes t hershme greke pr organizim plebishiti n Shqipri dhe jo me nj regjistrim t ri t popullsis.
134
Zhurnal, 24 shkurt 1919. H. Minga, amria..., f. 120
N vitin 1915, nga kryeqyteti bullgar, Sofja, patrioti Mithat Frashri, n studimin e tij, Popullsia e Epirit, sqaronte saktsisht t gjith mjegullnajn helene mbi kt problem. Ja far shkruante, ai: Edhe 100 vjet m par, grekt kmbngulnin, se kombsia e feja jan nj. Pr ta, nse nj person e ndrronte besimin, nga mysliman n ortodoks, kishte ndrruar dhe raca, pra personi n fjal ishte kthyer n grek. Pr t ushtruar kt presion, grekt jan mbshtetur n konceptin e gabuar t Perandoris Turke, e cila, gjith myslimant i quante Islam, pavarsisht se kujt kombi i prkisnin dhe ortodoksit Rum, ose grek. Njihte, gjithashtu, dhe sllavt e latint. Pr pasoj, gjat sundimit t perandoris, shqiptart ortodoks jan quajtur si grek, pasi gjith ortodoksit e quajtur qafir prej turqve, kaluan nn administrimin shpirtror t Patrikans s Stambollit. Ndaj grekt prdorin shpesh, edhe n literaturn e shkruar, fjalt albanofon helen. Pra shqiptar q flasin shqip, mjafton q ata jan t besimit ortodoks, cilsohen grek. Nj aspekt tjetr, q sht shfrytzuar prej tyre, sht shkolla. Dihet q Perandoria Turke, nuk lejoi hapjen e shkollave shqipe. Ajo lejonte vetm shkolla greke n gjith trevat, ku kishte ortodoks, dhe, shkolla turke, n at q ajo e quante popullsi islame. Kjo bnte, q qytetart t ishin t detyruar t drgonin fmijt n shkollat greke, n t kundrt, prifti u mohonte shrbesat fetare, nuk lejonte pagzimin e fmijve t lindur, t ifteve pr martes dhe shkonte deri aty, sa t mohonte dhe nj cop tok n varreza. E njjta prpjekje bhet edhe sot pr hapjen e shkollave greke, n sa m shum treva shqiptare, pasi ata besojn se, sa m shum greqishtfols t ket n Shqipri, aq m i leht bhet procesi i helenizimit t shqiptarve. Madje, turqit kan luftuar me t njjtn forc, si dhe grekt, pr t shuar shkollat shqipe, me shpresn se Shqipria do t mbetej n varsi t saj. Fillimi i shekullit XX, u duk sikur do t krijonte liri n kt drejtim, por shpejt u kuptua, se xhonturqit, ishin po aq armiqsor me gjuhn e shqiptarve. Patriott tan hapnin shkolla dhe u msonin fmijve t tyre gjuhn shqipe, thuajse n ilegalitet. Shum shkolla shqipe u mbylln me dhunn e pushtetit. Mundi t
310
Nuri Dragoj
311
mbijetonte, disa vite m shum, shkolla e Kors, hapur m 1886, por edhe ajo u mbyll n vitin 1902. Prpjekjet e bra nga shoqatat shqiptare n Konstandinopoj, Bukuresht apo Egjypt, q kryesisht udhhiqeshin nga shqiptar ortodoks, t cilt Greqia i quante helen, ishin shum t mdha. Shum njerz t ditur t ktij kombi u arrestuan, burgosn dhe u vran nga propaganda helene, por prpjekja pr t mbajtur ndezur dshirn pr gjuhn shqipe nuk u shua kurr. Duke qen se ata e dinin, edhe 100 vjet m par, se prania e shkollave greke nuk mund t merrej si kriter kombsie, ofronin argumente t tjera, n favor t ides s tyre, sipas s cils, ndrgjegja kombtare ka prioritet dhe njeriu i prket racs pr t ciln ai deklarohet. Pra, epirott jan grek nga ndjenjat. Sipas tyre, kriteri i kombsis nuk sht as historik, as etnografik, as gjuhsor, por sht ndrgjegja e popullit, dshira e tij pr tu deklaruar i till apo i ktill, sht manifestimi spontan i zemrs dhe i shpirtit.135
PRRALLAT PR EPIRIN
N lidhje me trojet autoktone shqiptare, Greqia ka synuar gjithmon, me an t prralls s Vorio Epirit, q t organizoj lojn politike t trheqjes s litarit, n mnyr q t prfitonte me an t forcs, pr ti shtuar amullis ballkanike, nj padrejtsi t re. Pr kt arsye, pas vringllims s armve, Greqia dhe drejtuesit e saj, kan brtitur me t madhe npr kancelarit e Europs, ndrsa shqiptart kan rnkuar, brenda trojeve t tyre, duke mos pasur shpesh mundsi, pr t folur npr forumet e larta ndrkombtare. Synimi i shqiptarve ishte q t luftonin me do mjet kundr padrejtsis, e cila n shum raste, gjat debatit t kufijve, kishte triumfuar mbi drejtsin dhe mbi arsyen historike. Por, ashtu si thot Brehti, edhe n rastet e triumfit t padrejtsis, kjo nuk do t thoshte se padrejtsia kishte t drejt. Megjithat, n lidhje me pretendimet pr Epirin, apo Vorio - Epirin, dhelpria dhe menduria greke nuk kishin pasur rezultat. Sepse, rnkimet e shqiptarve pr t drejtn e tyre kishin triumfuar mbi t brtiturat arrogante t grekve. N kt rast, kancelarit europiane, t molepsura me gjenezn e krimeve barbare ndaj Shqipris, e kishin refuzuar marrzin helene duke u dhn t drejt shqiptarve. Por tinzia greke, e cila
135
M. Frashri, Popullsia e Epirit, Vep. e cit.
312
Nuri Dragoj
313
gjat shekujve kishte drguar si pushtues, me mijra batalione andartsh, me pushk e spat, m n fund ish bindur se shumica e tyre, kishin prfunduar npr rrugt e Gjirokastrs, Prmetit apo Kors, si humbs t shpartalluar, duke krkuar psomi. Pr kt shkak, ata organizuan divizionin e historianve dhe kalemxhinjve, pr t shkruar tonelata librash historik, ku tani bjn xhiro merimangat. N njrn prej ktyre shkarravinave, e cila sht pagzuar si enciklopedia greke, me emrin Pirsos, tregohet qart prpjekja pr t marr me do kusht Jugun e Shqipris. Duke folur pr kohn n t ciln mbahej Konferenca e Ambasadorve n Londr, 1912-1913, kur luftrat ballkanike ishin prqendruar n shqyerjen e pjesve t trojeve shqiptare, ata tregojn qart manovrat djallzore q bnin, pr t bindur ndrkombtart. Krkesa baz e tyre ishte ndrgjegja kombtare, dhe, ata u piklluan, kur Komisioni i Kufijve, i kushtoi rndsin e duhur gjuhs s folur. Ja far shkruhet n t: Qysh tani i njihej me aprovim Shqipris; nga njra an Kora me tr periferin e saj, dhe, nga ana tjetr, bregdeti deri n Ftela, d.m.th. Himara, Saranda, Butrinti si dhe ishulli i Sazanit.Si kriter i punimeve t tij (Komisioni Ndrkombtar i Kufijve N. D.), caktohej gjuha dhe sht e njohur, se n pjes t caktuara t Epirit t Veriut, sikurse dhe n Hidra e n vet periferin e Athins, grekt flasin shqip (grekt jan albanofon)136. Pra, megjith prartjen e arsyetimit t hartuesve t ksaj enciklopedie, prsri, duket qart, se ata e pranojn, q Greqia ka qn populluar n pjesn m t madhe t saj, nga shqiptar, ndonse atyre, u vn emrin grek albanofon. Dhe padashur ti hapim m tej plagt historike t Ballkanit, mund t themi pa frik: nse ndonj dit do t bhet arkeologjia gjuhsore e Gadishullit, do t rezultoj se n Athin kishte m shum shqiptar dhe shqipfols, se sa greqishtfols. Kjo do t krkoj m tej, rindrtimin anatomik dhe natyral t vet kufijve t Greqis, por natyrisht, askush nuk dshiron q ti hyj tani pr tani zbrthimit t nj enigme kaq t madhe.
136
Prpara Athins, midis dy vendeve tona, qndron misteri i pushtimit t Janins, Arts, Prevezs, Gumenics etj, nga forcat greke, ose dhurimi i tyre nga konferencat e turpshme ndrkombtare. Por tani pr tani, ky rebus nuk mund t zgjidhet dhe ndofta sht mir, q Ballkani t flej mbi legjendat e gnjeshtrta, sepse grmimi i t vrtetave historike, mund ta rikthejn at prsri n nj fui baruti, pr t vn n vendin e duhur logjikn, arsyen, pronn dhe trojet kombtare. Gjithashtu, n kt enciklopedi, duke folur m tej, pr Protokollin e Firences, 17 dhjetor 1913, i cili caktoi kufijt e Ballkanit, thuhet se jo vetm krahina albanofone, sikurse Tepelena, Prmeti, Leskoviku, Kolonja, por dhe grekofone, Gjirokastra, Delvina, liheshin jasht kufijve grek. Epiri coptohej n dy pjes, t cilat ishte e vshtir t rronin pa njra tjetrnPas Janins dhe Arts, Greqia humbiste kryeqytetin historik t Epirit, Gjirokastrn. Pra, n kt enciklopedi, grekt e bjn fakt popullsin e ktyre rretheve greqishtfolse, kur nuk sht aspak e vrtet. Shteti grek, punonte me nj program t qart dhe bnte t pamundurn pr t marr Jugun e Shqipris. Pavarsisht se u njoftuan zyrtarisht pr ndarjen e kufijve, ata nuk knaqeshin me marrjen e pjess shqiptare nga Arta n Kakavij, por krkonin t avanconin m tej, duke br t pamundurn, t bindnin t mdhenjt n favor t tyre. N tetor 1914, Greqia, me plqimin e Fuqive t Mdha, ripushtonte Jugun e Shqipris, pr arsye mbrojtjeje t banorve n Epirin e Veriut. Ky ishte prologu i aneksimit prfundimtar.137 N funksion t ktij objektivi, historiografia greke ka shkruar mijra libra, ku falsifikon hapur historin. T njjtn gj vazhdojn t bjn dhe n ditt e sotme. Pr ta br sa m t besueshme nj gj t till, grekt paguajn dhe historian t huaj, me qllim q t krijohet prshtypja, se kto jan studime serioze t autorve jo grek. Prof. Kristo Frashri, duke folur pr nj botim t Akademis s Shkencave t Athins, me titull: Epirus 4000 years of greek
137
AIH, A-IV-207. Enciklopedia e madhe greke Pirsos, vll. 10, 1, faqe 604, kolona I dhe II, prkthyer nga Niko ane
Po aty
314
Nuri Dragoj
315
histori and civilization (Epiri 4000 vjet histori dhe qytetrim grek), Athin 1997, thot se shohim me keqardhje t thell, q historiografia greke e ditve tona, n vend q t bj hapa prpara drejt objektivizmit, racionalizmit, iluminizmit shkencor, qndron e gozhduar pas dogmatizmit t smur, nacionalizmit t mbrapsht dhe politizimit t skajshm t historis. Kjo dobsi vihet re n trajtimin e t gjitha epokave, periudhave dhe temave t historis s Epirit.138 Pr shkrimin e ksaj vepre, ata kan angazhuar dhe historianin anglez, Nicholas G.L.Hammond, i cili n at koh ka qen profesor n Universitetin e Bristolit, Angli dhe njkohsisht profesor honorar n Universitetin e Janins, Greqi. Ky historian, njihet si filogrek, i vn trsisht n shrbim t nj helenizmi t paqen t Epirit. Qndrimi i tij pr kt shtje sht deklaruar hapur pro grek, saq ka habitur profesort shqiptar, gjat nj vizite q G.L.Hammond ka br n Shqipri, n vitin 1972. Prof. K. Frashri shkruan: ...Nuk e patm t vshtir t bindeshim, se ai nuk e fshihte mosprfilljen ndaj historis shqiptare t s kaluars dhe t s tashmes. Ai krkonte me ngulm, t gjente me do kusht, do thrrmij t kulturs greke n Shqipri dhe nuk pranonte t merrte n konsiderat asnj gjurm kulturore ilire, edhe kur kto objekte qen me shumic. Kur ne i sugjeronim t shihte objektet ilire t ekspozuara n muzet tona, ai prgjigjej: Nuk m interesojn objektet ilire, m interesojn vetm gjurmt helene.139
KRIMET GREKE
Nse masakrat e kryera ndaj shqiptarve, do t shkruheshin ndonj dit npr libra, ather, lexuesit do t shihnin qart, se katalogt e krimeve greke jan me mijra her m t shumta, se sa librat e historianve helen, q tregojn pr prejardhjen e Epirit. Kartotekat e krimit, mbajn brenda monstruozitetin e prerjes s kokave, t vrasjeve tek dera e shtpis, t therjeve me spat, t helmimeve, t mbytjes s foshnjave, t hedhjes s grave n gremin, apo t djegies s fshatrave t tra, duke i zhdukur fare nga hartat e ekzistencs. Asnj fantazi e shfrenuar shkrimtarsh nuk mund t riprodhoj n subjektet e librave, aq shum ligsi, sa kan derdhur bandat e andartve grek, mbi shqiptart e pafajshm. Asnj forum ndrkombtar, as athere dhe as tani, nuk kan mbajtur ndonj minut heshtje pr viktimat e pafajsis, q u ekzekutuan brenda viseve t tyre, vetm pse ishin shqiptar dhe shqipfols. Pr t nderuar kujtimin e kaq shum njerzve, ndofta nuk do t mjaftonte kurr nj minut heshtje. Madje, as nj or, as nj dit dhe as nj shekull. Gjakderdhja q ndodhi ktu kishte prmasat e kataklizms, por askush n Athin, as athere dhe as tani, nuk ka krkuar kurr ndjes pr kto mijra viktima t gijotins greke. Madje, vet prfaqsuesit e ndrkombtarve, jan tmerruar me
138 139
Prof. Kristo Frashri, Gazeta Shqiptare, 7 gusht 2011 Po aty
316
Nuri Dragoj
317
krimet e kryera. Kan par me syt e tyre, se si shqiptart nxirreshin n rrug prej ushtarve grek dhe detyroheshin t flisnin greqisht, n t kundrt vriteshin. Ata q nuk flisnin ose izoloheshin ose urdhroheshin t mbyllnin gojn. Pano Tase, n kujtimet e tij pr vitet 1910-1918, tregon nj episod nga koha, kur n Prmet, erdhi Komisioni Miks. Ja shkruan ai: U prhap fjala se po vjen Epitropia. Ne nuk e dinim, se do t thoshte kjo fjal. Na dhan urdhr, q t visheshim me rroba t mira, t mbanim tufa lule n duar dhe t dilnim buz rrugeN kohn q antart e Epitropis (Komisioni Miks) zbritn nga automobili, u dgjuan zra: erdhi epitropia. Shum nxns nga ata q kisha un n mbikqyrje, zgjatn kokn t shihnin epitropin dhe u prish rreshti. Un u fola: mbani vendin tuaj dhe mos u largoni! Prapa meje qndronte nj korofillak kretas, veshur me t zeza nga koka te kmbt.Kretasi, me t m dgjuar mua q fola shqip, m futi nj pllmb t fort turinjveSyt m nxuarn shkndija, koka m shkoi mnjan dhe mu err bota. Kur u prmenda, ngrita kokn pr t par kush m ra Po fole edhe nj her, do ta pres gjuhn, - m tha ai. N mbledhje, Komisioni ngulte kmb, se popullsia e ksaj treve ishte trsisht shqiptare. Delegati grek thoshte, se sht greke. Ather, antart e Komisionin doln jasht dhe filluan t trokisnin n dyert e shtpive, por kudo q trokitn, pyetja nga brenda ishte: Kush sht? Delegati grek, gati t plciste nga inati. Delegati austriak, mbushi dorn plot me korona dhe i hodhi mes nj grumbull kalamajsh q po luaninAta lan lodrn dhe u turrn mbas koronave, kush t merrte m shum dhe filluan t zihen e shahen n mes tyre. Delegati austriak shihte duke qeshur dhe i tha delegatit grek, ti shpjegonte se far thoshin greqisht kalamajt. Delegati grek donte t justifikohej se ka dhe ca shqiptar, por dielli me shosh nuk mund t zihej.140 Por, kto krime, nuk prshkruhen asgjkundi n enciklopedi. Ato jan arshivuar n kujtesn njerzore dhe qndrojn aty si
140
brenda nj kasaforte, q u transmetohet brezave. Ndrkaq, n enciklopedin greke prshkruhet edhe pushtimi i Jugut t vendit ton, formimi i qeveris s Zografos, Protokolli i Korfuzit etj. T gjitha kto ngjarje t vrteta, ose t pavrteta, mbajn n fund t do fjalie, cilsimin: krim dhe turp. Por duket, se atyre, nuk u bn prshtypje asgj. Duke lexuar vetm kt faqe t enciklopedis helene, kupton leht prpjekjet e mdha q jan br, nprmjet pazareve t pista, n dm t shtjes shqiptare. M posht po citojm t plot prmbajtjen e nj pjese t enciklopedis, ku shkruhet: M 29 korrik 1919, nnshkruhej Marrveshja Tittoni-Venizellos*, me an t s cils, nga njra an, Italia merrte prsipr t prkrahte pretendimet greke mbi Epirin e Veriut dhe, nga ana tjetr, Greqia, dhnien e mandatit mbi Shqiprin Italis. M 9 dhjetor 1919, nj memorandum anglofranko-amerikan, adoptonte ato q prfshiheshin n Marrveshjen Tittoni-Venizellos. Asgj nuk e pengonte m kthimin e Epirit t Veriut nns Greqi dhe m 13 janar 1920, Venizellos i komunikoi Kshillit t Lart t Aleatve, marrveshjen e tij me Tittonin dhe shtja u konsiderua e zgjidhur. U vendos ather, q Greqia, t vepronte n pushtimin e Epirit t Veriut, pas rregullimit t shtjes s Adriatikut, pr t ciln grindeshin Jugosllavia me Italin.141
* Sipas ksaj marrveshjeje, lidhur me diskutimin mbi shtjen shqiptare, Roma merrte prsipr t mbshteste n Konferencn e Paqes krkesat greke pr aneksimin e Kors dhe Gjirokastrs, ndrsa Greqia do t prkrahte mandatin Italian mbi Shqiprin, e cila ishte cunguar teritorialisht, si dhe aneksimin italian t Vlors. Kjo marrveshje do t ishte e vlefshme, edhe nse SHBA do t vazhdonin t krkonin q Kora t mbetej brenda kufijve t shtetit shqiptar dhe pr pasoj Greqia do t mund t merrte vetm trevn e Gjirokastrs. N do rast, Greqia pranonte ti lshohej Italis pr 50 vjet nj pjes t portit t Sarands, duke u zotuar t ruante gjithashtu asnjansin e kanalit t Korfuzit. N kt mnyr grekt zbusnin konfliktin midis Roms dhe Athins pr Jugun e Shqipris dhe shtje t tjera n Azin e Vogl, duke shkuar para Konferencs me mendime t njjta, n favor t ndrrave t tyre dhe n dm t vendit ton. 141 AIH. A- IV - 207. Enciklopedia e madhe greke Pirsos, vll. 10, 1, faqe 604, kolona III, prkthyer nga Niko ane
AIH. A-IV-158. Kujtime nga Pano Tase, Leshic, Prmet, nga viti 1910 n vitin 1918
318
Nuri Dragoj
319
Rilindasit shqiptar, duke ditur ndikimin e fuqishm t kishs, n aspektin e ndrgjegjes kombtare, kmbngulnin, q, si baz e karakterit etnik, t merrej gjuha dhe gjaku i nj populli, sepse vetm ather do t kishim nj tablo t vrtet t prbrjes etnike. Pra, sot, Aleanca Kuq e Zi, nuk ka br asgj tjetr, vese ka risjell npr forume kushtrimin e rilindasve, sepse, prpjekjet greke pr t realizuar vetdeklarimin e identitetit me ligj parlamentar, nuk kan rreshtur. Kto propozime u bn edhe n vitin 1993, me an t deputetit t Omonia-s, Makariadhis. Madje, ligji u hodh pr votim, por u rrzua pr shkak t votimit kundr t deputetve Uran Butka, Abdi Baleta dhe Shefqet Hoxha. M pas, Ligji pr t Drejtat e Njeriut, ku bnte pjes dhe vetdeklarimi i kombsis u miratua, duke zvendsuar termin vetdeklarim, me termin sipas t drejts ndrkombtare. E njjta praktik krkohet t zbatohet edhe me kt regjistrim. Ata duan t vetdeklarohen sa m shum grek, duke kapur shifrn e 400 mij minoritarve. Pastaj, do t nisin procedurat e mtejshme, q burojn nga qllimet tinzare. Mirpo, ky vetdeklarim kundrshtohet nga t gjitha parametrat e arsyes dhe ligjeve universale, ku thuhet, se shprehja e vullnetit t individit, n prcaktimin e kombsis, nuk sht e mjaftueshme. Prof. A. Puto, n intervistn e dhn n Gazeta Shqiptare, 24 korrik 2011, thot se n kushte t caktuara, individi nuk sht i lir t shpreh prkatsin etnike reale. Ai sht i kondicionuar nga rrethanat, prpiqet q ti shptoj varfris, t gjej nj pun, q nuk e gjen n vendin e tij, t hap nj aktivitet, t ndrtoj nj banes, tu siguroj shkolln dhe t ardhmen fmijve. Jan mijra e mijra shqiptar, q vendi i tyre nuk i mban dot dhe ata shkojn n Greqi. Pikrisht, ktu qndron e keqja, q individi detyrohet q t deklaroj nj prkatsi etnike, q realisht nuk e ka. Kjo sht nj mnyr q mund t sjell nj rritje artificiale t numrit t minoritetit. Nj gj nuk duhet t harrohet. Athina ka pretenduar gjithmon nj numr shum m t madh t popullsis minoritare. Delegacioni grek n Konferencn e Paqes, n vitin 1946, e onte numrin n 300-400 mij . Edhe kaq mjafton, pr t kuptuar, se kjo nuk sht nj histori
nacionaliste. sht nj shqetsim i ligjshm, q vet pala shqiptare me regjistrimin e ri, t mos bj asnj lshim, ti rezistoj do presioni, pr t shmangur deformimet e strukturs demografike t shoqris.142
142
Gazeta Shqiptare, 24 korrik 2011. Intervist e prof. dr. Arben Puto, dhn gazetarit Bardhyl Berberi
320
Nuri Dragoj
321
KUSH KUNDRSHTON VETDEKLARIMIN ARRESTOHET

Kjo ndodhi n Vlor, para ndeshjes s kthimit, Flamurtari Buduost. Tifoz vlonjat dhe antar t AK-s, u ndaluan nga policia, se mbanin n dor parrulln, Pro Popullit, kundr Pollos. N Greqin e lasht, sipas Sokratit, kush ishte kundr pushtetit ekzekutohej, ndrsa n Shqiprin moderne, kush sht kundr grekut, arrestohet Pra, n thelb, nuk ishte puna se u prmend emri i Pollos, por urdhri ishte dhn q t ndaloheshin parullat kundr Greqis. Dhe kjo u zbatua m s miri nga policia. Dy personat e arrestuar ishin Vasil Aliaj, 39 vje dhe Nasip Habili, 19 vje. Ky provokim shtetror, prkoi me ditn e themelimit t degs s AK, n Vlor. Por, kjo Aleanc, tregoi edhe njher me menuri dhe durim, se sht e prgatitur pr t gjitha kundrgoditjet e shtetit dhe pr t gjitha vendimet e gjykatave apo prokurorive. Prandaj, me an t nj deklarate, u bri thirrje organeve t drejtsis, t mos bheshin pre e presionit shtetror, q e kishte burimin n protokollet e Athins.
SHTPIA E SHQIPTARIT SHT E MIKUT DHE SHTEGTARIT

Ndofta dikush q lexon shnimet e ktij libri, mund t keqkuptohet midis frazave, duke interpretuar prpjekjet pr identitetin kombtar, si nj tendenc kundr minoritarve grek, apo si nj luft kundr popullit grek, me t cilin jetojm si fqinj, prej m shum se 3 mij vjetsh. Prkundrazi, n kto shnime, nuk ka asgj ndaj minoritarve grek, q jetojn n vendin ton dhe as kundr popullit grek, i cili e ka n tradicionin e vet kulturn e mikpritjes. Sepse, ashtu si priti Shqipria minoritart grek, para rreth 200 vjetsh, ka pritur edhe populli grek emigrantt tan, q shkuan atje pr nevoja ekonomike, pas vitit 1990. Jo m kot, n Ballkan, gjat qindvjearve kan lindur baladat m prekse t mikpritjes dhe rinjohjes, t cilat, gjat gjith epokave, jan krijuar pr shkak t emigracioneve t ndrsjellta. Madje, n Shqipri sht krijuar dhe proverbi i urt, q thot: Shtpia e shqiptarit, sht e mikut dhe shtegtarit. Pr kt arsye, minoriteti grek n Shqipri, meriton nderimin m t madh, gjat periudhave t ndryshme historike, kur plagt e luftrave botrore apo rajonale, i kemi pasur t prbashkta. Por, ktu problemi qndron tek sistemet politike dhe sidomos tek sjelljet tinzare t politikanve grek, t cilat, n shumicn e rasteve, jan ndihmuar nga servilizmi i kastave t politiks shqiptare.
322
Nuri Dragoj
323
Dy krahasime t njjta mjaftojn pr t vrtetuar kt fakt. Kur minoritart grek zbritn n fushat e Dropullit, pr t punuar si argat, Shqipria i pranoi pa asnj lloj paragjykimi apo kushtzimi, duke i pajisur me t gjitha elementet e nevojshme t jetess, deri tek dhurimi i toks, n baz t Ligjit 7501. Ndrsa politika greke, mohoi pronsin e qindra mijra shqiptarve e amve me banim shekullor nga Kakavija n Gjirin e Ambrakis. N ditt tona, kjo politik, vuri si kusht pr emigrantt shqiptar ndryshimin e kombsis dhe etnis fetare, deri tek ndryshimi i emrave. Por, pavarsisht nga kto kushtzime t politikave mesjetare, popujt nuk jan przier asnjher n pazaret e politikave ballkanike dhe ata e kan pranuar njri tjetrin, pa asnj lloj paragjykimi. Intelektualt shqiptar, jan shprehur disa her, se nuk jan kundr marrjes s pensionit q jep qeveria helene pr minoritart grek, t vrtetuar objektivisht si t till. Problemi qndron te mashtrimi q po u bhet shqiptarve, pr t ndrruar kombsin, n kmbim t lehtsirave ekonomike, apo marrjes s pensioneve, duke u konvertuar n grek. Pr zbulimin e ktyre rasteve, pasi kemi qmtuar dokumentet e gjendjeve civile, apo t gjykatave, kemi konstatuar, se shum shqiptar nga Tirana, Shkodra, Durrsi, Gjirokastra, Kora, Saranda, Prmeti e tjer, kan ndryshuar kombsin, duke u br qesharak n syt e t gjithve. Madje, n nj rast t till, nj kryetari bashkie, i kishin ngritur nj kng humoristike, ku thuhej: Tani fati ty t deshi/ se je grek, nga Kurveleshi. Por ndrkaq, duke stigmatizuar rastet e shqiptarve, q ndrrojn kombsin pr nj cop buk, ne nuk shmangim respektin pr minoritetin grek, q ka jetuar dhe punuar n vendin ton, me vshtirsi t barabarta dhe me t drejta t barabarta, si edhe popullsia autoktone shqiptare. Por njkohsisht, nuk pajtohemi me disa prej tyre, q vihen n shrbim t politiks hegjemoniste t Athins, duke sajuar alibi t paqena, n dm t interesave kombtare shqiptare.
N KOSOV, NJ KOMB NJ PASAPORT

Nj tubim tjetr u zhvillua nga AK, n Kosov, m 16 korrik 2011, me preludin, Nj komb, nj pasaport. Gjat ktij takimi, Endrit Shabani, u shpreh se politikant shqiptar, duke patur nj lidhje t dmtuar me elektoratin, nuk e gjejn legjitimitetin e tyre tek vullneti i popullit. Ndaj e krkojn at te mbshtetja e politikanve fqinj, duke br q vendi n kto 20 vite, t mos shkoj drejt zhvillimit, q prcaktojn interesat kombtare, por drejt plotsimit t tekave t vendeve fqinje. Dhe m tej. Nuk e di, se far do t ndodh, nse brezat e ardhshm, do takonin politikant e sotm, sy ndr sy: kan me i puth, a kan me i pshty? Ndrsa, Hasan Saliu, midis t tjerave tha: Maqedonia prej vitesh jep pasaporta pr sllavo - maqedonasit, pavarsisht vendbanimit t tyre dhe kjo nuk ka krijuar aspak problem pr integrimin e saj n Bashkimin Europian. M tej, Bedri Abdullahu, theksoi: Ndihem i lnduar, kur nuk na quajn shqiptar, por kosovar. Un jam kosovar dhe jam shqiptar. Gati n t njjtn linj ishte dhe Ibush Hetemi, q tha se, kjo nism mund t jet vrtet e vonuar, por t mos e vonojm m tepr me qndrimet tona. Ne duhet t ushtrojm presion ndaj politiks, pr ta vn sa m par n jet kt iniciativ. Midis t pranishmve, Sabri Maxhuni, nj prej biznesmenve
324
Nuri Dragoj
325
t njohur, u shpreh: Un kam disa nnshtetsi: turke, suedeze etj., por ende nuk kam shtetsin shqiptare. N Turqi, mbas qndrimit pr 5 vjet, mora pasaportn turke, ndrsa n Shqipri, ku kam shum vite q investoj dhe kam n pronsi shum pasuri t ndryshme, ende nuk kam marr pasaportn shqiptare. Avokat Veton Vula, pasi shprehu knaqsin e vet, q nipi i tij Lorik Cana, i sht bashkuar Aleancs Kuq e Zi, tha se statistikisht 3. 000 shqiptar t Kosovs kan marr koht e fundit pasaporta serbe, vetm pr t prfituar liberalizimin e vizave. Kjo sht e rnd, pasi nuk ka pse, ne shqiptart, t mbajm nj pasaport, mbi t ciln shnohet: Bashkimi mbron Serbin. Diskutimi vijoi me deklarata e debate t ndryshme, q n thelbin e tyre shprehnin krkesn unike pr identifikimin e shqiptarve, nprmjet nj pasaporte t vetme.
DHNIA E SHTETSIS SHQIPTARE SHT LIGJORE

N nj intervist t zhvilluar n radion Europa e Lir, kreu i Ministris s Brendshme t Kosovs, Bajram Rexhepi, u shpreh pr pamundsin e realizimit t ides: Nj komb, nj pasaport. Sipas tij, kjo ndodhte pr shkak se Kosova dhe Shqipria jan dy shtete t pavarura, e sovrane. Pr kt arsye, zvendskryetari i KLD-s, i drgoi atij nj letr publike, ku i parashtronte 10 pika themelore pr realizimin e ksaj iniciative, si hap t par drejt ndrrs 100 - vjeare t bashkimit kombtar. N kt letr, midis t tjerave thuhet: I nderuar zoti Rexhepi!... Sot u informova pr nj intervist, t ciln Ju e keni zhvilluar n radion Europa e Lir, ku keni deklaruar pr pamundsin e realizimit t ides Nj komb - nj pasaport, pasi Shqipria dhe Kosova jan dy shtete t pavarura sovrane dhe nuk kan n planin e tyre bashkimin. E ndjej t nevojshme tu drejtohem Ju dhe do qytetari me kombsi shqiptare, kudo q jeton, pr t qartsuar dhe informuar mbi rrugzgjidhjet juridike dhe kushtetuese t ksaj shtjeje, e cila n mnyr kategorike, jo vetm q nuk cenon pavarsin e shtetit t Kosovs apo Shqipris, por shrben n konsolidimin e shtetit juridik n t ardhmen e prbashkt evropiane.
326
Nuri Dragoj
327
S pari, shtja e dhnies s shtetsis shqiptare, nuk sht nj shtje politike, por thellsisht ligjore, e cila krkon nj regjim t ri juridik brenda standardeve evropiane. S dyti, Shqipria dhe Kosova duhet t diskutojn n nivel shtetror, pr t gjetur dhe aplikuar ato praktika, t cilat shum nga vendet e rajonit dhe Europs i aplikojn. S treti, ka nj keqkuptim t dukshm n interpretimin e konceptit Nj komb nj pasaport. Ky definicion nuk nnkupton, q dy milion shqiptar t Kosovs do t marrin pasaport t Shqipris dhe do t lshojn pasaportn e Kosovs. Koncepti i t drejts s marrjes s pasaports t shtetit am, nuk prjashton dy shtetsin. N kt kuptim, do qytetar me kombsi shqiptare, i cili jeton n Kosov, Mal t Zi, Maqedoni, Amerik, Holand etj., do t prfitoj nga e drejta e marrjes s pasaports dhe shtetsis shqiptare, por pa hequr dor nga pasaporta kosovare, e Malit t Zi, Maqedonis, Serbis, Ameriks, Holands etj. Pr ta kuptuar m sakt, n kt rast nuk ofrohet modeli gjerman, por ai amerikan. S katrti, e drejta e shtetsis sht e drejt universale, e cila duhet t prvijoj mbi themelet e etnis dhe kombsis, e m pas, mbi kriteret e tjera t regjimeve t prkohshmris s banimit. Asnj shtet evropian nuk l bashkkombasit e vet, pa i pajisur me pasaportn e vendit am, vendit t origjins. Ashtu si gjermant, francezt, grekt, kroatt, bullgart etj., etj., edhe Shqipria, nuk mund t lejoj, q miliona qytetar me origjin shqiptare, t mos gzojn t drejtn e dy shtetsis dhe pasaports. S pesti, shqiptart jan i vetmi vend i Europs, q nuk din numrin e popullsis me kombsi shqiptare, q jeton n Shqipri, Kosov, Maqedoni, Serbi, Mal t Zi, Greqi apo n diaspor dhe kjo sht nj munges serioziteti dhe respekti ndaj miliona shqiptarve. S gjashti, Shqipria sht i vetmi vend n bot q nuk ka fqinj, pasi rrethohet n kufijt e vet, nga shqiptar, pra nga qytetar me kombsin e ktij vendi, por, q nuk gzojn qytetarin e saj. S shtati, ligji shqiptar sht shum diskriminues dhe nuk i jep prioritet qytetarve me origjin shqiptare. Sot, numri i shqiptarve, q disponojn pasaportn serbe, sht disa dhjetra
her m i lart, se numri shum i kufizuar i shqiptarve q kan pasaportn e Shqipris. S teti, standardet europiane nuk mund t sjellin asnj penges, pr sa koh vende antare t BE e aplikojn nj procedur t till. Nga Aleanca Kuq e Zi sht krkuar, q kto procedura, t miratohen n sinkron me Komisionin Europian. S nnti, pasaporta sht shndrruar n nj Mur Berlini pr shqiptart, t cilt i shikon n radh t gjata n pikn kufitare t Morins. Duhet pranuar q, kto radh, shpesh jan m t gjata se radht e emigrantve q vijn nga Greqia. S fundi, - shkruan K. Spahiu - kredoja e rilindasit t madh, Naim Frashri, Ti Shqipri m jep nder, m jep emrin shqiptar, ende nuk sht realizuar, sepse, Shqipria po na jep nder, por ende ju dhe miliona t tjerve, nuk po u jep emrin shqiptar. Un kam bindjen juridike dhe qytetare, se njohja e emrit shqiptar, nprmjet pasaports kuq e zi, si dhe garantimi i t drejts s dy apo m shum shtetsive (pr rrjedhoj dhe pasaportave) do t forcojn sovranitetin, pavarsin dhe t ardhmen e prbashkt europiane t shqiptarve.
328
Nuri Dragoj
329
KUJDES ME REGJISTRIMIN!
N Gazetn Shqiptare, t dats 24 korrik 2011, prof. A. Puto shpreh shqetsimin, se po realizohet trsisht programi Micotaqis, i cili synon Vorio Epirin. Ai nnvizon: Kjo shtje ka nj vshtrim historik. Problemi kryesor q mbeti trashgim nga Lufta e Dyt Botrore dhe nga Konferenca e Paqes e vitit 1946, ishte Vorio - Epiri. N kt konferenc, si dhe m par, pretendimet greke ishin pr Shqiprin e Jugut, pr Vorio Epirin, t cilat u rrzuan. Por qeveria greke, n shtator 1946, pati br nj deklarat n Konferencn e Paqes, se ajo nuk do t njihte rrzimin e krkesave t saj pr Vorio - Epirin dhe se kjo krkes do t ngelej e pandryshuar, nj pik fikse n qndrimin e saj ndaj Shqipris dhe do t ishte n axhendn e politiks s saj t jashtme. Greqia nuk do t dal m haptazi me pretendime territoriale, nuk do t krkoj aneksimin e Shqipris s Jugut. Tashm, n Athin, e kuptojn se nuk del gj nga kmbngulja me pretendimet e vjetra. Nga ana tjetr, sht edhe Karta e Atlantikut, q nuk parashikon ndryshime territoriale pas Lufts s Dyt Botrore n Europ. Pr m tepr, aktualisht situata nuk sht e favorshme n Ballkanin e ndar midis Lindjes dhe Perndimit. N kto rrethana, qeveria greke nuk heq dor, por detyrohet t ndryshoj taktik.
Shpreson t gjej terren, t hapi shtigje n situatn e re shqiptare, pas rnies s regjimit komunist dhe hapjes s Shqipris ndaj bots s jashtme. Hapja krijoi nj problem, pikrisht me Greqin. Menjher, Athina u prpoq q ta shfrytzoj kt hapje, duke e par si nj okazion pr tiu rikthyer Vorio - Epirit, por me terma t reja. Programi i ri i puns s qeveris greke, ka t bj me nj memorandum, q mban emrin e ish-kryeministrit Micotaqis, i cili iu paraqit qeveris shqiptare, n korrik t vitit 1993. N fakt, ky program synonte zgjerimin e zons s influencs greke n Jug, pse jo edhe m tej, me nj paket masash deprtimi. T tilla jan vendosja e varreve t t rnve grek gjat lufts me Italin (tetor 1940- prill 1941), mbi varret e vjetra t banuara nga vendas, q jan hapur dhe prishur, ngritja e prmendoreve, prkujtimore greke n zonat q kalojn edhe kufijt e territorit q okupuan trupat greke, duke ndjekur trupat italiane n trheqje. Me kalimin e viteve, shihet se ky process, ka ardhur duke u thelluar n favor t planit grek....Esht e nevojshme q n kryerjen e regjistrimit t mos hapen shtigje pr nj deprtim t ri t interesave greke. N opinionin publik t vendit, sht shprehur shqetsim, se n kryerjen e ktij regjistrimi me konotacione evidente politike, nuk do t tregohet kujdesi i duhur pr t shmangur lshime t reja, q mund t deformonin strukturn demografike reale t shoqris, pasi synimet greke jan gjithmon t pranishme. Tashm ato kan arritur disa rezultate.143Ndrsa Abdi Baleta, lidhur me mnyrn e regjistrimit t popullsis dhe formularin e vn n dispozicion t qytetarve, shkruan: Krkesa t tilla jan vn n formular, pr ti hapur rrug nj kalimi masiv t njerzve, nga kombi shqiptar n kombsi t tjera, duke shtuar artificialisht dhe arbitrarisht numrin e pakicave n Shqipri, konkretisht t pakics grekofone. Kt veprim kemi t drejt ta quajm nj form t maskuar genocidi, jo regjistrim normal t popullsis.144 Apel pr vigjilenc bn dhe prof. Kristo Frashri. N qoft
143
Gazeta Shqiptare, 24 korrik 2011. Intervist e prof. dr. Arben Puto, dhn gazetarit Bardhyl Berberi 144 A. Baleta, Jo plebishitit Venizellist, Prishtin 2011, f. 32
330
Nuri Dragoj
331
se ne flem, - thot ai - do t krijohen probleme dramatike n Shqipri, sepse do t bhet 1914-ta. U b nj kongres fantazm n Gjirokastr ather, dhe, pr t provuar se shumica qen ortodoks, u vun flakn shqiptarve mysliman, i zbuan nga trojet e tyre. Kt krkon t bj prsri Greqia. Kreshnik Spahiu ka shum t drejt kur thot, se shtja e regjistrimit t popullsis sht shtje sovraniteti, sht shtje e shtetit, e themeleve t tij.145 Dhe m tej vijon: Qeveria duhet t vendos sa m par, q ky regjistrim t jet vetm numerik e jo regjistrim me fe dhe me kombsi.... Vetdeklarimi sht nj gj absurde. T mos harrojm q, kur nj shqiptar deklaron se sht grek, deklaron se edhe gjyshi e strgjyshi i tij kan qen grek. Nse do ishin gjall kta strgjyshr, kush e di se far do bnin.146 Teorit e hedhura n treg, se ky regjistrim bhet pr t ditur numrin e qytetarve shqiptar sipas besimeve fetare dhe mbi kt baz t ndrtohen politikat e duhura nuk qndron, pasi prvoja e vendeve t tjera tregon se nuk del asgj n pah. Kazakistani n regjistrimin e br, rezultoi se 47 pr qind ishin mysliman, 40.2 pr qind ateist, 8.2 pr qind ortodoks, 2.1 pr qind protestant dhe 2.5 pr qind t tjer.147N Rusi rezultuan atesit 72.4 pr qind, ortodoks 16.3 pr qind, mysliman 10 pr qind, protestant 0.9 pr qind 147/1, gj e cila nuk u pranua nga institucionet fetare n vend, t cilat besojn se numri i ortodoksve sht shum m i madh.
ISMAIL KADARE: KOMBI N RREZIK

Ismail Kadare sht njri prej gjigantve t letrsis shqipe, q ka luftuar vazhdimisht pr ruajtjen dhe prsosmrin e identitetit ton kombtar. Duke kryer me dinjitet rolin e tij prej shkrimtari, ai vazhdimisht i ka shrbyer anijes son kombtare, si nj periskop q mat forcn e valve dhe paralajmron rreziqet e ajzbergve t nnujshm, n oqeanin e madh t universit. Dhe pr kt do t ket mirnjohjen e brezave. Midis t tjerave ai thot se kombi shqiptar jeton n nj koh kthese historike dhe kthesat sjellin ndryshime t mdha, pr mir ose pr keq. Duket se ka trokitur nj or e mir pr shqiptart, pasi me ndihmn e SHBA-s, Kosova u shkput nga kthetrat e Serbis dhe bhen prpjekje pr integrimin e saj dhe t Shqipris n Bashkimin Europian.. Si thot Kadare, asnjher shqiptart nuk kan qen m t lir. Por, nuk duhet harruar se, kombet kan or t kqija dhe or t mira. Jo gjithmon ort e kqija lidhen me luftra, madje m shpesh ato trokasin n ort e paqes. Kur dikush ngre shtje t tilla, menjher e godasin pr nacionalizm. T mbrosh nj komb nga shuarja e vet, shkruan Kadare sht sipas shum njerzve, ndr motivet m t eprme n bot, por n Shqipri, ka ca koh q, prej mitizuesve, kjo quhet kombtarizm, si t thuash, nj merak i kot, shoqruar me ironi, madje tallje.
145 146
Bised e K. Frashrit n Televizionin Top Channal, 4 prill 2011 Po aty 147 Calendario Atlante de Agostini, Instituti Gjeografik Agostini, Novara 2009 f.684 147/1 Po aty, f. 902
332
Nuri Dragoj
333
Shuarja e kombit ssht as e rrall, as e pamundur. Shumica e kombeve n bot jan shuar, pikrisht si e ka parashikuar, ndonse n mnyr nave, himni i shtetit shqiptar. Pyetja m e thell ndoshta do t ishte: a ka nj or t keqe pr nj komb, nj koh, n t ciln gjasat e rrzimit do t ishin m t mdha? Prgjigja do t ishte jo fort e gzueshme. Natyrisht, q ka nj koh t till, por, pr nj paradoks t gjrave, ssht e thn q ajo t jet koha e pushtimit, por shpesh e kundrta, ajo e liris.. Ndrkaq, si pr nj drejtpeshim fatal, pikrisht n kt koh, nj pamje e dyt, ajo q sduket, jep nj paralajmrim tjetr: ky komb sht n rrezik zbehjeje, faza e par e shuarjes. Shqipria sht e smur. Shenjat e smundjes jan vn re nj shekull m par, ndoshta m hert. Smundja nuk sht e panjohur n kombe t tjera, por ky nuk sht nj ngushllim, ashtu sikurse nuk do t ishte kurrfar ngushllimi vdekja e kombeve. mund t thuhet se asnjher doza e ndotjes morale n Shqipri, nuk ka qn kaq e lart sa sot. Asnjher nuk sht br prpjekje q kundrshqiptarizmi t shpallet haptas si doktrin gati kombtare. Si rrjedhoj, asnjher nostalgjia pr robrin, e bashk me t, adhurimi i renegatve, spiunve, xhelatve, shitsve t kombit, shkurt, adhurimi i Shqipris antikastriotiane, t kthehet n mod. Nj filozofi tjetr duket t aj kinse n mjegulln shqiptare, ku bhet fjal pr nj zgjedhje, q pr shum njerz ngjante ogurzez: ta duam Shqiprin n mnyr primitive, apo ta shesim n mnyr moderne? Dhe m tej, n shnimet e veta, autori shkruan: Si shum vendeve, Shqipris, gjithashtu i ka ndodhur t shitet prej t vetve. Por, kurrnjher nuk sht kndelluar ideja, se t prapambeturit jan rojat e kombit, kurse ndriuesit jan prqeshsit e tij. Ka qn gjithmon e kundrta.148
TELEFONATA E FUNDIT ME ANN

Telefonata e mparshme e Ans m kishte vn n mendime dhe q nga asti kur mbylla telefonin me t, nuk mendova pr gj tjetr, ve pr gjetjen e disa abetareve shqipe, apo librave t tjer pr klasn e par apo t dyt, sipas nivelit t nxnsve, q mund t regjistroheshin n shkolln e Ans. Pr kt bisedova me pronarin e nj shtpie botuese dhe sigurova si fllim 50 abetare, pastaj, shkova n nj librari dhe porosita pr t bler 30 libra kndimi t klass s dyt. Mendoja se n mbshtetje t iniciativs s Ans, kudo mund t gjeja pa lek pr librat e nevojshm. Sidoqoft, kisha vet dshir t shpenzoja dika, pr t realizuar qllimin e shenjt t saj, arsimimin e t vegjlve n gjuhn shqipe. Ana m kishte premtuar se do t m merrte n telefon brenda dats 2 ose 3 shtator. Por, meq kjo telefonat po vonohej, pikrisht at dit i telefonova un. - Abetaret dhe librat e kndimit i kam gati dhe t paketuar i thash un, sapo ajo hapi telefonin. Por pas ktij mesazhi, zri i saj po vonohej. Mungonte, sidomos, entuziasmi i saj pr mesazhin q i dhash. Dhe kjo vones, prvese nuk m plqeu, paralajmroi tek un dika t keqe. - Faleminderit tha ajo si me prtes, - por un nuk t kam marr n telefon, sepse projekti im me zyrtart grek pr hapjen e nj shkolle shqipe, nuk gjeti mbshtetje.
148
Ismail Kadare, Mosmarrveshja mbi raportet e Shqipris me vetveten, Onufri, Tiran 2010, f. 77-78
334
Nuri Dragoj
335
- Si kshtu? pyeta disi i revoltuar, pa e fshehur zhgnjimin tim, pr faktin se ajo, t paktn, duhej t m kishte njoftuar. - Kshtu ndodhi vijoi ajo. - T kan kundrshtuar? - pyeta un si pakuptim. - Jo - vijoi Ana m keq akoma. Pasi m kan dgjuar me radh, pr nismn time, m prcolln duke m thn se do t m merrnin n telefon. Deri tani, jo vetm q nuk m kan marr, por nuk m hapin as telefonin, kur i marr un. Edhe mesazhet e shumta q kam drguar, kan mbetur pa prgjigje. Prandaj, nuk di far t bj! - Ti m the se punn e kishe n vij dhe se mund t prdorje pronn e familjes tnde, pr t hapur nj shkoll pr fmijt e emigrantve. far u b me t? - Familja e Nikos nuk pranoi. Madje u trondit shum kur e mori vesh. Ata nuk duan shqetsime me shtetin. Ndrsa salln e boshatisur, e kthyen n zyra pune pr nj grup notersh. Pra, ua dhan me qira noterve t ksaj zone, meq objekti ndodhet afr Gjykats. - Po tani, - e pyeta un si do t veprosh? - Nuk e di, shtoi ajo madje pr shkak t ksaj ngjarjeje, mua po m mbajn larg Athins. Ndodhem n nj plazh, s bashku me burrin tim. M kan paguar edhe nj zonj, e cila kujdeset pr shndetin tim dhe pr fmijn q do t lind. Por qllimi sht q un ta harroj at iniciativ. Nse do t ngulmoj m tepr, kjo do t m oj, ndofta, deri n divorc. - Domethn, mbaroi? e pyeta un pr her t fundit dhe kur ajo tha fjaln po, e mbylla menjher telefonin, pa dgjuar argumentet e saj t mtejshme. U trishtova shum pas ksaj telefonate dhe gjith ditn m mbeti mendja aty. Si pr ironi t fatit, at dit dgjova n televizor, se n Shqipri ishte planifikuar q numri i shkollave greke t dyfishohej dhe shpenzimet pr kto shkolla, do t mbuloheshin nga qeveria jon, pra nga taksapaguesit shqiptar.
TENTATIVAT HISTORIKE T BASHKIMIT

Ka qindra vjet q shqiptart ndjekin rrjedhn e fatit, n krkim t identitetit, duke u br her protagonist t tentativave pr bashkimin dhe her viktima t planeve shoviniste e prarse t fqinjve tan. N Kuvendin e Lezhs, m 1444, Sknderbeu u krkoi besn shqiptarve, pr tu bashkuar n luft kundr Perandoris Osmane. M von, prsri nevoja pr t luftuar nuk u shua asnjher. Mund t themi se periskopi i anijes s shqiptarve, ka qen gjithmon n krkim t nj drejtimi determinant, pr bashkimin kombtar. Ata kan matur vazhdimisht njelmsin e dallgve dhe drejtimin e fanarve. Kuvendi i Prizrenit m 1878, Kuvendi i Vlors m 1912 dhe Kuvendi i Bujanit m 1943-44, t cilt artikuluan ose ideuan bashkimin e trojeve shqiptare, mbetn tre kulmet e historis s kombit shqiptar. Ideatort e tyre, m europianistt ndr politikant shqiptar, t t gjitha kohrave, jan: Sknder Bej Kastrioti, Abdyl Bej Frashri, Sulejman Ag Vokshi, Ismail Bej Vlora, Hajdar Beg Dushi etj. Po kshtu, Projekti politik, Adem Jashari, prmbante nprmjet betimit ushtarak, bashkimin e trojeve shqiptare. N ast, mu kujtua nj leksion, dhn nga pedagogja Pranvera
336
Nuri Dragoj
337
Dibra, gjat studimit pr doktoratur, t lnds, Gjeopolitika e Ballkanit. Shqipria natyrale nuk sht pajtuar kurr, me hartn e krijuar nga forcat italo-gjermane. N maj t vitit 1941, n Vjen, arrihet Marrveshja midis ministrave t Jashtm t Gjermanis dhe Italis, pr ndarjen e territoreve t Ballkanit. Kjo Marrveshje, mori emrin, Marrveshja Ribentrop-iano. Sipas ksaj platforme, trupat gjermane u larguan nga pjesa m e madhe e territorit t Kosovs, duke mbajtur Vushtrin, Podujevn dhe Mitrovicn. Ndrsa, Leposavii, Zubin-Potoku, Zveani, iu dhan Serbis. Kufiri, sipas Marrveshjes, u vendos n Mitrovic, ku qeveria e Nediit dislokoi nj batalion t Rojes Shtetrore. Nj pjes tjetr e Kosovs iu dha Bullgaris s Car Borisit, q ishte aleat i gjermanve. Prve Maqedonis Lindore, Bullgaria mori si territor t saj, Luginn e Preshevs, Shtrpen, Kaanikun, Kumanovn dhe Vitin. Ndrsa, pjesa tjetr e Kosovs dhe e Maqedonis, u bashkua me Shqiprin. Italia, n kto territore, krijoi katr prefektura, t cilat ishin: Prefektura e Prishtins, e Pejs, e Prizrenit dhe e Dibrs s Madhe. Kjo u emrtua Shqipri e Madhe. Por nuk ishte ende Shqipria Natyrale. Prve ksaj, marrveshja u shkel shum shpejt. Nga ana tjetr, n vitin 1998, Akademia e Shkencave e Shqipris, hartoi nj Platform pr bashkimin e trojeve shqiptare. Projekti sht mbuluar nga pluhuri i kohs, n sirtart e Akademis. Megjithat, ne kemi nj dokument baz q inspiron bashkimin kombtar. Dhe kjo sht Kushtetuta e Shqipris, miratuar me Referendum Popullor, n vitin 1998. Aty, aspirata e t gjith shqiptarve formulohet n kt mnyr: Ne, Populli i Shqipris, krenar dhe t vetdijshm pr historin ton, me prgjegjsi pr t ardhmen, me besim te Zoti dhe/ose te vlera t tjera universale, me vendosmrin pr t ndrtuar nj shtet t s drejts, demokratik e social, pr t garantuar t drejtat dhe lirit themelore t njeriut, me frymn e tolerancs dhe t bashkjetess fetare, me zotimin pr mbrojtjen e dinjitetit dhe t personalitetit njerzor, si dhe pr prosperitetin e t gjith kombit, pr paqen, mirqenien, kulturn dhe solidaritetin shoqror, me aspiratn shekullore t popullit shqiptar pr identitetin dhe bashkimin kombtar, me bindjen e
thell se drejtsia, paqja, harmonia dhe bashkpunimi ndrmjet kombeve jan ndr vlerat m t larta t njerzimit....149 Sanksionimi n Kushtetutn e Shqipris, i s drejts pr bashkim kombtar, miratimi i ksaj t drejte me Referendum Popullor, pranimi i saj edhe nga ekspertt ndrkombtar t Komisionit t Venecies, prbn themelin mbi t cilin mund dhe ka nevoj t ndrtohet arkitektura e Shqipris Natyrale. Idet e hedhura pr vetvendosje t popullsis shqiptare, mbetur padrejtsisht nn varsin e kombeve t tjer, si dhe pr bashkimin kombtar nuk kan munguar asnjher, por realizimi i tyre ka qn i vshtir pr shkak t kushteve historike dhe mungess s dshirs nga palt. N vitin 1964, Adem Demai, n nj program politik t tij, theksonte se Qllimi i par dhe i fundit i Lvizjes son, asht sigurimi i t drejts pr vetvendosje deri n shkputjeLvizja jon, pr me mbrrijt qllimin e naltprmendun, ka me prdor t gjith mnyrat dhe mjetet q i vijn prdore prej atyne politiko propagandistike, mjete paqsore e deri te lufta e armatosun dhe kryengritja e prgjithshme popullore mjete jo paqsore 150 Pr t kuptuar m mir nevojn e ktij bashkimi, duhet njohur genocidi grek ndaj shqiptarve t amris dhe ai serb ndaj shqiptarve t Kosovs, i cili sht nj fenomen i injoruar trsisht nga Europa. Pr pasoj, ai ka mbetur n prgjithsi si nj tragjedi e panjohur. Shtetet e mdha t Europs, nuk e kan njohur dhe nuk e njohin si duhet kt tragjedi, jo vetm sepse sht br pak pr prezantimin e saj, por sidomos sepse ato kan qn pjesmarrse n nj krim t till, duke mbshtetur krkesat serbe dhe greke pr zgjerimin e territoreve t tyre, n dm t interesave shqiptare. Si serbt, ashtu edhe grekt, kishin n platformn e vet largimin e vendasve, duke detyruar me an t dhuns familjet e mdha shqiptare me ndikim, n mnyr q familjet e tjera, nga frika, t ndjekin t njjtn rrug, at t largimit. 151
149 150
Kushtetuta e Republiks s Shqipris, Tiran 1998 Hakif Bajrami, Naertania, Prishtin 2004, f. 104 151 Memorandumi 79, programi i partis s Arkanit, parashihte q n Kosov, pas nj dekade t mbeteshin 49 pr qind shqiptar dhe 51 pr qind serb.
338
Nuri Dragoj
339
Natyrisht, ai do t mbshtetej n planin e ubrilloviit, sipas t cilit, mjetet pr t larguar shqiptart do t ishin gjobat, arrestimet, zbatimi i pamshirshm i masave policore, prerja e pyjeve, ndjekjet, lshimi i qenve, puna angari, rrnimi i varrezaveetj., i detyron shqiptart t marrin rrugn e Anadollit.152 Konventa greko turke dhe ajo serbo-turke e Lozans, 30 janar 1923, mbi shkmbimin e popullsis, sipas s cils grekt e Turqis t vinin n Greqi dhe turqit e Greqis t shkonin n Turqi, apo myslimant shqiptar t Kosovs t quheshin me kombsi turke dhe t niseshin drejt Turqis, ka qn nj goditje e madhe pr shqiptart e pambrojtur. Meqnse pr terrorin ndaj shqiptarve t amris kemi shkruar, po tregojm dika m shum pr Kosovn. Gjithka ishte e bazuar n krime t pashembullta. Si do ti shkruante n vitin 1941, etniku Luba Novakovi, mikut t tij, Kosta Peancit, se pr t realizuar planin e tyre n Jug, besoj se n Sanxhak e Kosov nuk do t mbetet asnj plis pr far. Lumenjt Sitnica e Llapi, do t mbartin dy muaj koka shqiptarsh.153 Nga viti 1912, deri n vitin 1971, qarqet serbe kan przn nga Kosova pr n Anadoll, rreth nj milion shqiptar, pa t drejt kthimi n vendlindje.154 Nga viti 1944 dhe deri n vitin 1950, pushteti kolonial serb, ka masakruar 49.000 civil shqiptar Deri n vitin 1967, nisen drejt Turqis rreth 414. 500 shqiptar. N pronat e shqiptarve, shtabet e Rankoviit dhe Cervenkovskit, deri n vitin 1965, do kolonizoj n tokat shqiptare 58.000 sllav. Deri n vitin 1997, n Kosov jan zhvilluar 15.000 procese gjyqsore politike dhe
152
kan kaluar n dhunn e terrorit policor, 850.000 shqiptar. Nga viti 1989, deri n vitin 1997, n saj t dhuns serbe, jan detyruar t largohen nga trojet e veta 350.000 shqiptar.155 N fund t vitit 2000, si sht br e ditur edhe n media, jan evidentuar 600 varreza masive. Nj pjes t kufomave, serbt i kan transportuar pr ti varrosur n Serbi, me qllim q t maskonin genocidin e tyre. N varrezat masive dhe individuale, para gati 10 vjetsh, kan qn evidentuar mbi 14.000 shqiptar t masakruar. Ndrsa n fund t vitit 1999, kishin krkuar ndihm n qendrat mjeksore m shum se 130.000 shqiptar t traumatizuar. Serbt nuk duhet t harrojn se kan przn nga trojet e tyre, gjat terrorit t vitit 1998-1999, saktsisht, 993.588 banor t Kosovs. 507.800 prej tyre drgohen me dhun n Shqipri, 360.000 n Maqedoni, 70.000 n Malin e Zi, 21.000 n Bosnj, 14.000 n Gjermani, 18.000 n Turqi e n shum vende t tjera t Europs e bots.156
Lazr Radi, I pari gjyq special n Shqipri, 01.03.1945 13. 04. 1945, Tiran 2001, f. 24 153 AVIIB, Fondi, Nadieva drzhava, K.19, F. 1, D. 14. Cit. nga H. Bajrami, Naertania, f. 310 154 Leon Fraindlling, Albaniens Golgotha shqiptare, Vjen 1913. Hakif Bajrami, Konventa Jugosllavo-Turke pr shprnguljen e shqiptarve n Anadoll, 1938. Sanije Aliaj, Pasojat e lufts n Kosov, 28.02.1998 10. 06. 1999, Prishtin 2002
155
Leon Fraindlling, Albaniens Golgotha shiptare, Vjen 1913. Edith Durham, Njzet vjet trazira ballkanike, Rom 1942. Hakif Bajrami, Politika e shfarosjes s shqiptarve 1844-1995, Prishtin 1995. Harrilla Kola, Genocidi serb ndaj shqiptarve n viset e tyre etnike n Jugosllavi 1941-1967 156 H. Bajrami, Naertania, f. 330
340
Nuri Dragoj
341
SKEMAT E MUNDSHME T BASHKIMIT T SHQIPTARVE

Rregullimi i problemeve ekonomike t Shqipris, Kosovs, Maqedonis dhe Malit t Zi, do t ndihmojn shum n konsolidimin e identitetit t shqiptarve, sepse do t evitohet emigrimi i popullats pr shkak t varfris. Shqipria, Kosova, nj pjes e madhe e Maqedonis, apo Malit t Zi, jan pjes integrale t nj trupi, i cili ka mbetur ulok, qysh kur spatat e kriminelve t diplomacis e kan ndar n 4 pjes. Pr sa koh q jemi t ndar, nuk duhet t bjm asgj tjetr, vese t ndrtojm platformat e bashkimit. Gjithashtu, ne duhet t bashkohemi, sepse n integrimin europian, nuk mund t hyjm me disa ministra t jashtm shqiptar, apo n kampionatet olimpike, europiane dhe botrore, nuk mund t paraqitemi me disa ekipe shqiptare, qoft edhe me dy t tilla. Ende nuk mund t bjm fjal pr ndonj skem t sakt t bashkimit, por t gjith e ndjejm, se kemi shum pun pr t br, me qllim q n nj koh t shkurtr t ndihemi pjes e njri tjetrit. N fillim, na duhet t bindim Fuqit e Mdha, se coptimi i trojeve shqiptare nuk pati rezultat pozitiv, madje Ballkani, pr kt shkak, nuk mundi t bj gjum t qet asnj nat, n kto 100 vjet. Sepse, pa u bindur trsisht ata q e bn kt coptim
dhe faktor t tjer me ndikim n politikn botrore, bashkimi vshtirsohet m tej. Ne duam nj bashkim paqsor, pasi prher kemi qn pr paqe e harmoni midis popujve n trsi dhe t fqinjve n veanti. Ajo q varet trsisht nga ne, sht unifikimi i arsyetimit shpirtror dhe logjik t shqiptarve. Miratimi i gjuhs standarde dhe t unifikuar, duke pranuar versione t ndryshme t toskrishtes dhe gegrishtes, por brenda normave integrale t nj kombi unik. Fmijt t ken nj abetare t vetme dhe t rriturit nj tekst historie t prbashkt pr kombin e tyre. Kudo ndodhen, ata duhet t msojn nj libr gjuhe dhe leximi, sepse vetm kshtu ndihmojm n zhvillimin dhe unifikimin e gjuhs zyrtare. Ka ardhur koha, q tekstet msimore t bazohen n gjuhn e njehsuar, e cila duhet ti hap dritaret dhe dern, t hyjn brenda saj fjal t domosdoshme t gegrishtes, por edhe t dal nga shtpia ndonj fjal e teprt e toskrishtes. Natyrisht, askush nuk duhet t rrmbehet dhe t krkoj prmbysje, pasi edhe n shtetet m t zhvilluara europiane, ku fliten disa dialekte, gjuha zyrtare sht e njehsuar dhe nuk vrehet asnj shqetsim. T gjitha kto tekste, abetarja, gjuha, historia etj., duhet t hartohen nga ekipe profesorsh, ku t bjn pjes studiues nga Shqipria, Kosova, Mali i zi dhe Maqedonia dhe t gjith t udhhiqen nga dshira e mir e bashkimit dhe t flakin tej ndasit dhe egot personale e krahinore. Nj faktor tjetr me rndsi sht bashkimi ekonomik. Shqipria dhe Kosova duhet t shpejtojn punn pr t hequr barrierat ekonomike, me perspektiv heqjen e doganave midis tyre. Nuk mund t pranohet fakti q, tregtia me Serbin t kaloj 500 milion euro n vit, ndrsa ajo Kosov Shqipri rreth 60 milion euro. Natyrisht, rritja e shkmbimeve tregtare nuk mund t arrihet me frym patriotike. Ajo krkon studime t hollsishme, rritje t prodhimeve, kryesisht atyre bujqsore, prmirsim t cilsis s mallit t tregtueshm. Mbase duhet par dhe mundsia pr heqjen e barrierave doganore. Por, mbi t gjitha, t ardhmen duhet ta krkojm te puna jon e palodhur, n krkim t m t mirs. T vihemi n krkim t gjetjes s rrugve pr realizimin e
342
Nuri Dragoj
343
ktyre prodhimeve me kosto sa m t ult, me qllim q t konkurojm tregun e huaj etj. T shfrytzojm dhe punojm tokn bujqsore, pasi zhvillimi i bujqsis sht nj nga faktort e rndsishm pr lulzimin e vendit ton. T bjm m shum pr gjetjen e rrugve pr prmirsimin e infrastrukturs rrugore, me financime t prbashkta. T shihet mundsia e njehsimit t kuadrit ligjor n drejtim t shkmbimeve tregtare dhe realizimi i nj qendre t prbashkt pr energjin, bazuar kryesisht n burimet e shumta hidrike etj. Ekipet e bashkimit duhet t ecin me akordin e unifikimit edhe n sektorin e arsimit. T ket m shum bursa studimi pr shqiptart nga Kosova, Maqedonia e Mali i Zi. Prvojat midis universiteteve t intensifikohen. Shkmbimi midis pedagogve n fakultete t bhet m natyrshm dhe m i shpesht. M tej, mund t ecet n drejtim t unifikimit t festivaleve artistik, muzikor, teatror, kinematografik, figurative-skulpturore etj., n mnyr q kolegt e gjinive t veanta t njihen m nga afr me veprat e kolegve t tyre. Rinia shqiptare, kudo ndodhet, n Shqipri, Kosov, Maqedoni e Malin e Zi, duhet t intensifikoj takimet dhe aktivitetet midis tyre, pr t ndjer m nga afr shpirtin e njri-tjetrit. Shqiptart do t ken nj pasaport, q t ndihen vrtet qytetar t shtetit am. T lvizin lirshm e t mos bhen n asnj mnyr penges, pr vajtje-ardhjet e vllezrve t nj gjaku. Vendi yn sht n familjen europiane. Integrimi europian mund t vonoj pr vendet e Ballkanit Perndimor, pr shkak t prapambetjes s tyre ekonomike e kulturore, por nj dit do t vij, pasi t gjith po punojn pr nj dit t till. Hapat e par jan hedhur. Liberalizimi i vizave, besojm se ka krijuar nj far qetsie dhe ka krijuar kushte m t prshtatshme pr vijimin e procesit. N kto rrethana, qytetart e ktij kontinenti, po ndihen m pran njri-tjetrit. Askush nuk mud t qortoj kosovart, nse nj dit krkojn bashkim me Shqiprin, apo nse krkohet nj referendum mbarshqiptar, i t gjitha trevave, ku t votohet pr t ardhmen e bashkimit t kombit ton.
Pas referendumit, n nj koh tjetr, mbase do ta shohin t arsyeshme ndrkombtart, t mblidhet srish Konferenca e Ambasadorve Londra 2, pr t njehsuar bashkimin e trojeve dhe territoreve, brenda nj shteti etnik apo federate shqiptare. Natyrisht, pr kt problem, disi t komplikuar, ka nj paket propozimesh t ndryshme, ku Koo Danaj, ka hedhur iden e nj denoncimi ndrkombtar pr t penalizuar vendimet e Konferencs s Londrs, n mnyr q t shpallen t pavlefshme ato. Por, specialist t tjer mendojn, se tani, duhet t gjenden zgjidhje m racionale pr realitetin e ardhshm dhe jo pr penalitete ndaj t kaluars. Prandaj, duke i qmtuar t gjitha propozimet e bra, krkohet ngritja e nj komisioni mbarkombtar pr t inicuar zgjidhjen finale. Dhe kjo duhet br pa u ngutur, por dhe pa humbur asnj minut.
344
Nuri Dragoj
345
NDRR APO REALITET

Gjat bisedave me miq e shok, kur n tryez hidhet shtja kombtare, jo pak prej tyre e shohin si nj ndrr bashkimin shqiptar, kur nuk mungojn t tjer q thon se sht realitet i prekshm. Shpesh ne punojm secili n mendje t vet, duke harruar se pa u bashkuar nuk mund t arrihet asgj. Por duhet bashkim pr veprim dhe jo bashkim pr t thn q jemi bashk, pasi, si veprimi i ndar dhe bashkimi pr t heshtur, jan e njjta gj, favorizojn dmtimin e interesave t Shqipris. Sherret midis nesh jan br rutin e prditshme, shpesh pa kuptim e her t tjera t nxitura nga jasht. Edhe sa koh do t vazhdojm t veprojm me mendjen e t tjerve? T armiqsohet shqiptari me shqiptarin, sht njlloj sikur ti vsh zjarrin vetevetes, shtpis tnde, lagjes, fshatit, qytetit, kombit tnd, zjarr nga i cili vjen vetm zija e mjerimi. Mithat Frashri e thot shum qart, se nuk mund t punojm pr kombin dhe vendin ton, po nuk patm dashuri pr do cep t Shqipris, nj dhembshuri pr do njeri t kombit ton. Duhet t zgjojm kultin e patriotizmit, adhurimin e Shqipris. Kjo do t thot se nevojitet t punojm t gjith pr ta br Shqiprin, t mos nxitohemi, por t mos rrim duarkryq, ta vm bukn n furr, por t mos i shtojm zjarrin se digjet, mos ta lm
pa zjarr, se mbetet brum. E q ta pjekim si duhet, sht nevoja ti mbajm syt aty, n do ast. Partit shqiptare, kudo jan, n Shqipri, Kosov, Maqedoni e Malin e Zi, t mendojn n rradh t par pr Shqiprin, t flakin tej ndasit dhe interesat e ngushta vetiake, t paktn kur sht fjala pr kombin, pasi, si na ka ln amanet Sami Frashri: Duke qn t bashkuar, mund ta bjm m leht Shqiprin, pasi bashkimi bn t mundshme gjrat e pamundshme, prarja bn t pamundshme dhe gjrat e mundshme. Dhe, q t realizohet kjo ndrr e bukur e shqiptarve, t bhet realitet ajo dhe fmijt tan t jetojn n liri dhe harmoni, me dinjitet e krenari, n trojet mijravjear t tyre, duhet t bhemi t gjith shqiptar, ose t paktn shumica jon t jen shqiptar t vrtet. Dhe pr ta mbyllur, prsri dshiroj t sjell nj thnie kuptimplote t Sami Frashrit: Shqiptar i vrtet sht ai, q ka mendjen dhe zemrn shqiptare, q prpiqet pr t mbrojtur gjuhn dhe atdheun e vet. Kur t bhen gjith shqiptart, apo m t shumtit e tyre shqiptar t vrtet, Shqipria ather sht br dhe shptuar nga do rrezik.
FUND
346
Nuri Dragoj
347
SHTOJC
SI U KRIJUA LVIZJA QYTETARE PR IDENTITETIN

Aleanca Kuq e Zi u krijua si reagim i natyrshm i padrejtsive q ishin br dhe vazhdonin t bheshin n kurriz t shqiptarve, t cilt n mnyr t padrejt, qysh prej m shum se 100 vjetsh, jetonin t ndar me njri-tjetrin. Shkeljet e hapura t t drejtave t njeriut, q ishin br dhe vazhdonin t bheshin n kurriz t shqiptarve, kishin thirrur n sken nj forc t re intelektuale, e cila duhet tu thoshte ndal projekteve t ardhshme pr eksperimentimet dhe traumatizimet e mtejshme t saj, prej fqinjve, por ndonjher prej vet politiks s brendshme anemike dhe servile. Kjo krijes e re mbante mbi shpatullat e veta detyrimin historik pr t kundrshtuar gjithashtu, do projekt t ri, q bhej n Athin, Beograd, Shkup, Tiran, etj., e cila ishte n kundrshtim t hapur me interesat e kombit ton. Kjo lvizje qytetare pati meritn e nuhatjes s rrezikut t shkombtarizimit, duke mbledhur rreth vetes, brenda nj kohe t shkurtr, me mijra vet. Ktu nuk llogariten mbshtetsit e shumt, brenda dhe jasht vendit, q e bekonin krjimin e saj, pa pasur mundsin e antarsimit zyrtar, pr shkak ndofta t largsis. Ndrkoh, ksaj lvizjeje, iu bashkuan edhe shoqata e forume t ndryshme, duke filluar nga shoqatat: Labria, Fan Noli,
Antifashisti, Aviatorve, Bolena, ajupi, Dangllia, Dshnica, Devolli, Dropulli, Dukati, Federata e Sindikatave t Pensionistve, Golemi, Golloborda, Gora, Halil Brzheshta, ajo e Historianve Ushtarak, Humelica, Identitet e Bashkim Kombtar, Ismail Qemali, Kallarati, Kardhiqi, Kolonja, Lopsi, Lunxhria, Luzati, Mallakastra, Mashkullora, Mirdita, Mokra, Nikaj Merturi, Nivica, Prmeti, Opari, Skampa, Skenderbegasi, Sofra e Malsis s Madhe, Smokthina, Stebleva, Tafil Buzi, Trbai, T rnt e Kombit, Tragjasi, Treva e Krahsit, Zagoria, Vakfet, Fllots Luftarake-Detare, Veterant internacional, Vllazrimi Kuiot, Vranishti, Vullnetari i Liris, etj, etj. Gjithashtu, platformn e saj, n mbrojtje t interesave kombtare, bazuar n t dhnat e zyrave t AK-s, e kan prkrahur n forma t ndryshme dhe pa rezerva, personalitete t shquara t vendit, si, Alfred Moisiu, Rexhep Mejdani, Kristo Frashri, Dritro Agolli, Sabri Godo, Teodor Lao, Luan Omari, Arben Puto, Pllumb Xhufi, Myslim Pashai, Besnik Aliaj, Marenglen Spiro, Astrit Veliu, Apollon Bae, Zhani Ciko, Edit Mihali, Tinka Kurti, Margarita Xhepa, Mirush Kabashi, Sali Shijaku, Ali Oseku, Mentor Petrela, Bashkim Resuli, Thedhon Meksi, Isuf Kalo, Sabit Brokaj, Pandeli ina, Anesti Kondili, Spiro Qirko, Nestor Tereska, Hysen Heta, Sulejman Kodra, Pal Xhumari, Kozara Kati, Maks Haxhia, Pirro Misha, Remzi Lani, Albert Rakipi, Bashkim Kyyku, Milva Ikonomi, Fatmira Rama, Mihal Tase, Jovan Basho, Ilir Bibolli, Bashkim Hoxha, Adi Krasta, Aleks Luarasi, Xheladin Shala, Sulejman Abazi, Ibrahim Gashi, Shefqet Hoxha, Bashkim Kuuku, Rustem Gjata, Pjetr Pepa, Fatmir Agalliu, Kadri Muka, Ndue Frika, Nikolin Kurti, Hasan Halili, Abdi Baleta, Eshref Ymeraj, Uran Butka, Iris Luarasi, Aleksandr ipa, Ago Nezha, Ekrem Kryeziu, Resmie Kryeziu, Sabri Maxhuni, Agim Zogoj, Parim Kosova, Feti Meldiu, Agim Gjakova, Lulzim Laji, Hysen Matoshi, Beshan Hoti, Mehmet Karaj, Kim Mehmeti, Ali Aliu, Lorik Cana, Ivzi Islami, Rexhep Ismaili, Xoje Nura, Esat Stavaleci, Migen Qiraxhi, Altin ollaku, Enri Qiraxhi, Klarenc Refati, Saimir Visha, Rigels Xhemollari, Gerti Peshkopia, Arben Kondi, Agim Selamaj, Pllumb Zaimi, Isuf Bajraktari, Prparim Laze, Pandeli
348
Nuri Dragoj
349
Koi, Teki Bregu, Ilir urri, Halim Kurti, Ibrahim Gani, Halil Katana, Flora Krasniqi, Hekuran Sanxhaku, Bajram Mane, Nevruz Sako, Ylli Myrtaj, Hanushe Muhametaj, Kujtim Mateli, Gzim Voda, Xhevahir Baxhia, Drini Malile, Fatmir Laze, Maliq Lajmeri, Nuredin Nure, Agim Tabaku, Selvie Lamllari, Flamur Dalipi, Selim Molla, Nasip Dyrmishi, Sknder Bajraktari, Eqerem Osmani, Hatixhe Reka, Neriana Zaimi, Aqif Kurti, Halim Fusha, Nusret Bilani, Xhemil ela, etj, etj Rol me rndsi kan luajtur dhe m t rinjt, diplomuar vitet e fundit dhe disa n prag diplomimi, t cilt i kan rn Shqipris kryq e trthor, pr t njohur shqiptart me arsyetimin ligjor t ktij gabimi t madh q bhet me regjistrimin e popullsis, sipas nj formulari antishqiptar. T till jan: Adriatik Lapaj, Valmira Kosova, Flutura Begaj, Migel Zallmi, Gzim Hysa, Aurora Cjapi, Bekim Morina, Redi Ramaj, Andi Shkira, Edison Allmua, Ergesta Turtulli, Gert Peshkopia, Drita Sokoli, Rigert Kapllani, Romina Livadhi, Brikena Mile, Denis Frroku, Vladimir Brenga, Enola Bejko, Inesa Murati, Elis Elivani, Ledjo Allkoja, Orgesa Serani, Ervina Lila, Ardita Muaj, Agim Gapi, Besmira Meraj, Endrit Teco, Erjon Maksuti, Dorian Roshi, Joniada Roko, Erlanda Agaj, Erlis Nakollari, Dorela Koxherri, Desina Gega, Admir Hajrulla, Arber Jankisha, Glen Kulli, Irgest Ballaj, Eranda Zyberi, Xhiliola Alijn, Albi Lamaj, Arlind Sopi, Mikel Milljo, Jonis Metaj, Gjon Ndoci, Adil Skuja, Marjeta Balani, Bejas Ajasllari, Delira Hanelli, Eligert Spahiu, Vasil Manthja, Ardit Mekshiqi, Elidon Lleshi, Eriselda Meminaj, Pavjo Gjini, Defrim Deda, Armand Haxhia, Greta Gogollari, Ervis Keco, Erind Topi, Altin Mino, Eriselda Lako, Viola uni, Levis Kurti, Altin ollaku, Ornel apo, Enri Qiraxhi, Nertil Lazellari, Ardit Rada, Kati Zhubi, Vjanko Semini, Lorenc Ruco, Besjana Gjondedaj, Armando Serjanaj, Gjergj Rica, Renald Jaupllari, Indrit Aliu, Gledis Kalavace, Erand Meca, Madrit Lemeti, Erald Loni, Xheri Hajdarkolaj, Gerald Agolli, Mariglen Zeka, Gezim Daja, Klejdis Ciko, Andi Batku, Arbri Baze, Artan Hysenllari, Sonila Prifti, Arben Demirxhiu, Elisa Konomi, Kastriot Osmani, Orion Zoga, Orjon Kocaj, Gani Hoxha, Valdet
Gashi, Saimir Dardha, Erind Erebara, Nino Strati, Enio Mekshi, Bilal Zharri, Agim Sinanaj, Laureta Budini, Besim Gjedi, Benisa Kopliku, Nino Strati, Fabiola Bejko, Klodian Siqeca, Beqir Plaku, Xhezmi Gera, Endrin Sejko, Samir Kurti, Sherif Ahmetaj, Naim Sahiti, Sabit Elshani, Klodian Duraj, Nazim Guri, Ardian Ilazi, Sokol Ajeti, Bujar Totraku, Enio Mekshi, Hekrem Maliqi, Krenar Basha, Fisnik Qerimi, Ervin Muharemi, Gentian Filaj, Bledar Ndreca, Klevis Rama, Indrit Tershana, Ertgrent Bashi, Edona Sejdija, Ledio arciu, Albi arciu, Renato Benishta, Eurilda Xhaka, Eda Hoxha, Bijana Caniku, Denisa Braho, Elma Guzi, Miriana ela, Elena Xhferri, Kristela Bezati, Ernilda oku, Alketa Zogu, Reshat Dragoti, Enxhi Hasani, Klevi Zhuri, Erlind Carapul, Elda Dervishi, Fabiola Murati, Erind Koci, Ilir Mema, Dorisa Zogu, Renato Rexhepi, Kedina Rexhmataj, Argena Hasa, Eneda Semeu, Emiljano Kurti, Parid Peka, Albert Prenga, Emiljano Hoxha, Dorjan Fuga, Eralda Daja, Ermir Shkoza, Reshat Dragoti, Klodjan Hakrama, Marilda Shehi, Linart Papa, Arlinda Shino, Anisa Bala, Erida Pirra, Menald Zaimi, Rejda Vojka, Amilda Alushani, Anila Bati, Borana Bornaci, Egi Sinajmeri, Romina Zeka, Besim Spahiu, Andi Bime, Laurent Dedja, Selim Gorra, Anderson Sinani, Muharrem Xhaferi, Oltion Gjonlekaj, Emiraldo Vija, Eltjan Cani, Eljon Hoxhaj, Morgan Xhalili, Enian Tafa, Klodian Xhika, Alfred Xhika, Luen Guri, Bledar Jonuzaj, Algert Leko, Aurel Qinami, Elon Sehitaj, Gernado Kociu, Klodian Hoxhalli, Armand Marku, Gerhard Canellari, Inva Kordha, Ismail Hoxhaj, Kejdi Meta, Visar Mato, Elvi Osmanlliu, Besjan Osmanaj, Veri Dajko, Emiljan Hasa, Beniamin Bakalli, Avni Melenica, Fisnik Mucaj, Eros Dhora, Drita Kola, Aurel Cungu, Migjen Elmasllari, Fred Nerjaku, Olsi Vata, Laurenc Cungu, Agron Juniku, Bledar Lahi, Ernest Markaj, Shkelqim Demirxhi, Altin Ndreu, Patriot Deraj, Naim Dedolli, Afrdita Kasapi, Kozeta Kasapi, Eukeleda Kasapi, Armir Zhupani, Erion Gjana, Albert Zaimaj, Elidon Hyseni, Marjela Hala, Arlinda Ibrahimllari, Sokol Daci, Kudrete Gacia, Osman Lleshi, Esmeralda Komici, Endi Sinemati, Xhuljan Toli, Silvi Caushi, Enxhi Kapaj, Manantela Refugjati, Klara Refugjati, Vera Gjecaj, Jonida Kurti, Eglantina
350
Nuri Dragoj
351
Mirashi, Florian Skendo, Shela Selhanej, Nexhemedin Krasniqi, etj. Ndrkaq, ajo mori nj prhapje t gjer n gjith universin shqiptar, brenda dhe jasht kufijve tan, duke nisur nga SHBA, Kanadaja, Italia, Greqia, Gjermania, etj., por individt dhe shoqatat e msiprme shrbyen si dallndyshet e para q shrbyen pr lajmrimin e pranvers. Padyshim, vitet do t kalojn dhe n varsi t situatave kjo shoqat do t psoj metamorfozat e veta natyrale. M von ajo mund t kthehet n nj shoqat mbarkombtare apo n nj parti politike, por kontributi i atyre q e mbajtn t ndezur flakn olimpike t identitetit shqiptar, nuk do t harrohet kurr. Qllimi final, pr intelektualt shqiptar, sht bashkimi shpirtror i shqiptarve, si rrug e ndrmjetme pr bashkimin e trojeve tona, n trungun e Shqipris etnike dhe natyrale. Ky sht qllimi dhe piksynimi edhe pr kt lvizjeje dhe nse ndonj dit metamorfozat e kohs do t plasarisin thelbin e ktij piksynimi, pr hir t interseva personale apo pr karrige deputetsh, ather roli i saj do t marr t tatpjetn dhe t gjith ne do t ndjejm dhimbje t thell.
TREGUESI I EMRAVE
Abazi, Sulejman 99 Abdullahu, Bedri 323 Agolli, Dritro 96 Alia, Ramiz 259 Aliaj, Besnik, 96 Aliaj, Eglantina 286 Aliaj, Vasil 320 Ameli, Marie 92 Ana 11, 12, 25, 58, 87, 88, 58, 59, 198, 199, 278, 333, 334 Anastasiadhi, A 122 Avdiasi, Zeni 151 Avrami, Thoma 272 Bae, Apollon 96 Bagrri, Josif 272 Bajraktari, Sadedin 175 Bakalli, Naxhi 96 Baleta, Abdi 13, 25, 31, 308, 318, 329 Balili, Blerta 220 Basha, Anila 135 Basho, Jovan 96 Beci, Orfea 128 Becker, C 13
Beqiraj, Gudar 96 Berati, Petraq 282 Berisha, kryeministr 247, 248, 256 Bibolli, Ilir 96 Bismark, Oto 214 Bler, Toni 171 Boova, Koo 99 Bojaxhiu, Anjeze Gonxhe Bop, Franc 13 Boue, A 13 Brahimllari, Syti 99 Bregu, Qamil 99 Brokaj, Sabit 77, 97, 229 Brouchneri, Ch 13, 61 Brun, Malte 13, 60, 90 Budina, Edmond 256 Butka, Uran 162, 318 abej, Eqerem 13, 25 ajupi, Andon Zako 272 Canaj, Lorik 100, 324 aprazi, Nina 74 Ceka, Hasan 13, 25, 58 ela, Alltun 81
352
Nuri Dragoj 313, 314, 329 Frashri, Sami 272, 345 Frashri, Abdyl bej 335 Frashri, Abdyl 169, 272 Frashri, Mithat 13, 25, 309 Frashri, Naim 63, 272, 327 Fratari, Musa 153, 154 Frwmmer, H 13 Galica, Shyqyri 179, 180 Garashanini, Ilia 206 Gashi, Ibrahim 220 Gjilasi, M. 243 Gjonaj, Marenglen 96 Gjukanovi, President i Malit t Zi 251 Gledston, kryeministr anglez 218 Gllavinic 91 Godin, baronesha 92, 93 Godo, Sabri 40, 41, 56, 57, 77, 96, 303, 304 Grameno, Mihal 272 Grej, Eduard 113, 114, 115, 117, 120, 121 Gruevski, kryeministr 188, 189 Guma, A 302 Gurakuqi, Luigj 272 Grdeci 185 Grmenji, Themistokli 4, 272 Habili, Nasip 320 Hammond, N. G. L. 13 Hamond, Nikolas G.L. 314 Han, J 13 Haxhia, Maks 96 Herdez, J.G 13
Rreziku i shkombtarizimit Heta, Hysen 96 Hetemi, Ibush 323 Hima, Dervish 272 Hoxha, Bashkim 64, 303, 304 Hoxha, Enver 177, 243 Hoxha, Shefqet 318 Hoxhi, Koto 272 Hrodoti 90 Hysa, Adem 183 Hysa, Enver 183 Hysa, Roland 181, 182, 183 Idrizi, Shptim 290 Ikonomi, Milva 96 Ikonomus, Theodhorios 35, 39, 75 Isambert, E 13 Janullatos, Anastas 128 Jireek, Konstantin 244 Jozefi II 208, 209 Jubani, Zef 272 Kabashi, Mirush 96 Kabashi, Mirush 96, 107 Kadare, Ismail 331 Kadriu, Ibrahim 179 Kallaku, Besart 107 Kalo, Isuf 96 Kame, Gzim 154 Kame, Zigur 153 Karamelo Logoraq 5, 35 Kardeli, Eduard 244 Karoli, Stavri 121 Kastrioti, Sknder bej 335 Katerina II, caresha 208, 209 Kati, Kozara 96 Kenedi, Xhon 248 Kio Kristaq 42
353
Cervenkovski 338 Chrysos, E 91 Ciko, Zhani 96 ina, Pandeli 96 ipa, Aleksander 40, 41, 135, 162 ipa, Lefter 6, 41, 136, 137 ubrillovi 206, 338 Dai, Ivica 200 Dalipi, Flamur 220 Damini, Damin 236 Damini, Sknder 236 Danaj, Koo 343 De Rada, Jeronim 272 Demai, Adem 337 Dervishi, Flora 220 Dibra, Iliaz Pash 212 Dibra, Pranvera 336 Disho, Naum 74, 78, 79 Doi, Agim 107 Dragoj, Nuri 3, 5, 8 Drenova, Aleksandr Sotir (Azdreni) 272 Droutsas, Dhimitris 143 Duka, Valentina 96 Dule Vangjel 5, 36, 192 Duro, Anastas 128 Dushi, Hajdar Beg 335 Eftimiu, Viktor 73, 80 Falmerajer, J.F 13 Fehmiu 67, 68 Fehmiu, Bekim 175, 176 Feraj, Hysamedin 288 Fevziu, Blendi 305 Frashri, Kristo 13, 25, 91, 96, 257, 258, 259,. 276, 283,
Kilica, Vilson 96 Kirka, Kristo 121 Kita Zamira 65 Klinton, Bill 171 Koi, Pandeli 288 Koo Sotir 78 Kodra, Sulejman 96 Kokalari, Mexhit 13, 25 Kol, Helmut 253 Koletis, Janis 205 Kolonja, Shahin 272 Kolonja, Shahin 272 Kondili Anesti 96 Konica, Faik 116, 183, 218 Konica, Mehmet 112, 113, 115, 116 Kora, Vangjel 4 Koronica, Ahmet 212 Koroveshi, Alqi 78, 79 Kotelli, Elenica 79 Krasniqi, Arbr 202 Krasta, Adi 64 Kretschmer, P 13 Kristi, X. 252 Kristoforidhi, Konstandin 272 Kullurioti, Anastas 272 Kuneshka, Ilia 78 Kurti, Tinka 96 Kyyku, Bashkim 96 Lai, Ardian 151 Lao, Teodor 96 Lajbnic, C. V 13 Laji, Lulzim 179, 180 Lamllari, Gzim 151 Laze Prparim 50 Laze, Aliko 50
354
Nuri Dragoj Mustafaj, Besnik 96 Nai, Nui 272 Nao, Nikolla 272 Natasha 11, 12, 16, 25, 59, 133, 134 Navokovi, Luba 338 Negovani, Papa Kristo 262, 272 Nexhmedini 53 Nezha, Ago 220 Nika, Mihal 8, 131 Nikolla I, car i Rusis 210, 211 Nita, Nije 181 Noli, S. Fan 183 Nushiq, Branisllav 244 Odiseu 20 Orben, Robert 244 Oseku, Ali 96 P.R. Franke, 13 Paja, Gazmend 289 Pal Dod Ndreka 130, 132 Pali, Janko 302 Pandulas, Mihalis 35 Papa, Foto 163 Pasha, Vaso 170 Pashai, Myslim 162 , 288 Patozi, Astrit 291 Pavlopulos, Prokopis, ministr i Brendshm 5, 47 Peancit, Kosta 338 Peci, Sotir 272 Pejani, Bedri 115 Peshkpia, Gerti 100, 162, 220 Petrela, Mentor 96 Pirraku, Muhamet 179, 180 Pitarka, Bashkim 288
Rreziku i shkombtarizimit Plutarku 60 Polibi 13 Pollo, Genc 62, 224, 256, 257, 259, 263, 290 Popa, Ylli 96 Popovi, V 244 Pouquevill, 13, 60 Prifti, Peter 281 Prishtina, Zija 272 Prizreni, Ymer 212 Prokopi i Cezarez 91 Puto, Arben 96, 283, 318, 328 Qemal Ismail 63, 123, 124, 242 Qeraxhiu Migen 63 Qirko, Spiro 96 Rakipi Albert 96 Rama, Fatmira 96 Rankovi 338 Reiter, M 13 Resuli, Bashkim 96 Rexhepi, Bajram 325 Rexhepi, Pleurat 145 Rizopulos, Joanis 42 Romanovi, Pjetr 208 Rom 150 Saliu, Hasan 323 Samara, Petro 144 Selanik 150 Shabani Endri 50, 292, 323 Shala, Xheladin 179, 180 Shehu Xhevdet 50 Shehu, Agim 301 Shijaku, Sali 96 Shijaku, Sali 96 Shima, Gzim 296 Shiroka, Filip 272
355
Leka, Mio 302 Luarasi, Iris 162 Luarasi, Petro Nini 4, 63, 262, 272 Lulo, Irfan 50 Makariadhis 318 Male, Maria 79 Mali, Pranvera 151 Maliqi, Lefter 296 Mano, Helpi 75 Manko, Elpiniqi 73 Mano, Andrea 77 Marti, Dick 190 Matoshi, Hysen 179, 180 Maxhuni, Sabri 323 Mazreku, Tahir Mete 217 Mbreti Leka i Par 144 Mejdani, Rexhep 96 Meksi, Jorgji 272 Meksi, Theodhon 96 Melani, At Stathi 262 Merdani, Ylber 65 Merxhani,. Branko 275 Meta, Beqir 13, 25 Mihali, Edit 96 Mileri, Artur 199 Milloshevi, Sllobodan 171, 184, 185, 201 Misha, Pirro 96 Mitko, Thimi 272 Mlladi, Ratko 166, 190 Moisiu Alfred 96, 98 Momsen, Teodor 13, 61 Mosi, Hil 272 Muho, Lirim 50, 99 Muka, Kadri 102
Smirnova, Nina 251, 252 Sotiri, Pandeli 272 Spahiu, Kreshnik 32, 37 , 40, 57, 96, 136, 144, 327, 330 Spahiu, Shptim 155 Spencer, E, 13 Spiro, Marenglen 96 Stamo, Vladimir 227 Stalini, Josif 244 Stefani, Andrea 135 Straboni 13, 59, 60, 90 Tadi, Boris 190, 191, 200, 246, 246, 247, 248 Tahiri, Sefer 222 Tase, Mihal 96 Tashko, Thanas 272 Tereska, Nestor 96 Tereza, Nn 222 Terezs, Maria 208 Thanasi, Spasse 50 Thedhoris, Stathis 35 Thomai, Nesti 8, 75 Tito, Josif Broz 243 Tomsoni, general 85 Topi, President 297, 298 Toptani, Esat 114 Topulli, Bajo 272 Trebicka, Jani 76 Tunman, J.E 13 Tuqididi 13, 90 U. M. Leek, 13 Vasa, Pashko 272 Veliu, Astrit 96 Venizellos, E. 242, 307, 308 Veqilharxhi, Naum 262, 272 Vidi Princ Virov 273
356
Nuri Dragoj Xhufi Pllumb 13, 25, 40, 41, 48, 77, 96, 98, 107 Xhumari, Pal 96 Ymeri, Eshref 300, 301 Zae, Luan 78, 79 Zadohin, A. 251 Zaimi, Pllumb 8, 50, 230, 231 Zarka, Maks 99 Zhujovi, Sreten 241 Zuko, Stavri 74
Rreziku i shkombtarizimit Filat 234 Firence 112, 173 Follorin 35 Franc 167 Frashr 157 Gjakov 117, 119 Gjenev 7 Gjermani 167, 181 Gjiri Ambrakis 13, 90 Gjirokastr 6, 16, 43, 83, 89, 93, 94, 114, 171, 183, 192 Gjoboar 108, 312, 322 Goric e Prmetit 108 Gostivar 211 Greqi 5, 7, 20, 29, 36,43, 47, 48, 55, 60, 74, 83, 87, 94, 124, 209, 219, 265, 275, 289, 305 Gruda 117, 211 Gruemir, Komun 281 Gucia 117, 119 Gumenic 313 Hag 201 Hajdarag 282 Hercegovin 209 Himar 41, 89, 93, 118, 119, 284 Hoti 117, 211 Hotit, Hani 117 Itali 167 Janin 83, 119, 122, 171, 216 Jon, Deti 263 Jugosllavi 245 Kaanik 104, 211, 336 Kakavijs, Qafa 117, 235, 313 Kallamat 51
357
Vlora, Ismail bej 335 Vokshi, Sulejman Ag 335 Volfarth, Ambasador 300 Volteri 8 Von Han, J.G 13 Vreto, Jani 272 Vrioni, Mehmet Ali 272 Vrioni, Mehmet bej 169 Vruho, Jani 272 Vula, Veton 324 Xhepa, Margarita 96
TREGUESI I VENDEVE
Adriatik, Deti 117 Akarnanin 60 Aliko 282 Amerik 68 Anadoll 338 Anamali 211 Anglia 167 Argjentin 68 Argjntin 68 Arta 91, 119, 313 Athin 4, 6, 12, 47, 87, 146, 236, 275, 313 Australi 53 Austri 7, 219 Austro - Hungaria 167 Ballsh 91 Beograd 4, 171, 175, 177, 178, 248, 260 Berat 171 Boboshtic 8,18, 65, 73, 75, 77, 79 Bota, Qafa 117 Bruksel 85 Bukuresht 310 Bullgaria 211 Butrint 312 amri 8, 118, 123, 124 aush 282 Dakis 209 Danimark 125 Deanit, Komuna 181, 186, 187 Delvin 89, 93, 119, 281 Dibra 119, 171, 211 Drenov 74 Dropull 84, 282, 284 Dunavat 183 Durrs 60, 124, 322 Durrs, Amfiteatr 106 Dshnica 12 Egjypt 310 Epiri i Ri 88 Epiri i Vjetr 88 Etolin 60
Kanada 68 Kaonia 60, 90 Kapshtics, Qafa 117, 235 Karahaxh 282 Karalibej 282 Kasmallabej 282 Kazakistan 310 Kelmend 211 Kolonj 89, 93, 313 Konica 119, 171 Konstandinopoj 209, 210, 310 Kor 5, 6, 20, 35, 36, 38, 39, 67, 74, 75, 76, 77, 83, 89, 119, 121, 122, 123, 322 Korfuz 265 Kosin 77 Kosov 33, 122, 123, 171, 178, 189, 241, 246, 248, 252, 253, 266, 289, 325, 338, 340, 341, 342, 345 Kosovs, Vilajeti 168, 219 Kostur 119 Kraj 211 Kret 219 Kumanov 171, 336 Klcyr 114 Leposavii 336 Leskovik 93, 121, 313 Liqenasit, Komuna 281 Londra 11, 25 Lugina e Preshevs 33 Mali i Zi 33, 117, 124, 167, 168, 169, 171, 189, 209, 211, 245, 251, 260, 266, 286, 287, 289, 339, 340,
358
Nuri Dragoj Sarand 90, 119, 312, 322 Sazani, ishull 312 Serbia 119, 168, 169, 211, 246, 289 Shkodrs, Vilajeti 168 Shkodr 119, 171, 187, 322 Shkup 171, 188, 211 Shqipri 211, 219, 248, 249, 280, 285, 311, 325, 339, 340, 341, 342, 345 Shtama, Qafa 117 Shtrpen 336 Sofje 308 Spanj 153 Strug 211 Taivan 237 Tepelen 89, 90, 93, 119, 124 Tetov 211 Thesproti 60, 90 Tiran 17, 25, 178, 187, 249, 264, 322 Tivari 90 Trenit, krahin 215 Turqi 211, 219 Ulqin 90, 211 Vitin 336 Vjos 13 Vlor 90, 320 Vorio-Epir 13, 35, 88, 89, 199, 263, 311, 328, 329 Vranj 215 Vushtrin 336 Ymer Efendi 282 Zhepov 108 Zubin-Patoku 336 Zveani 336
359
341, 342, 345 Mallakastr 91 Manastiri 122, 168, 171 Maqedonia 33, 60, 90, 188, 189, 219, 251, 289, 339, 340, 341, 342, 345 Memushbej 282 Metohi 241 Mitrovic 246 Morins, Qafa 117, 327 Mosk 250 Muriqanit, Qafa 117 Nish 171 Norvegji 126 Novi Pazar 171 Ohrit, Liqeni 117 Ohr 119, 171 Paramithi 92 Patra 125 Pej 117, 336 Pirotit, krahin 215 Plav 117, 119, 211 Podujev 336 Pogradec 101, 119 Porto Romano 238 Preshev 336 Presp 280 Prevez 171 Prishtin 171, 173, 187, 308 Prizren 119, 171, 202, 203 Prlep 171 Prmet 12, 77, 83, 89, 90, 119, 121, 124, 125, 312, 313, 322 Rinas, Aeroport 173 Rrugov 117, 211 Rusi 167, 211, 330
INSTITUCIONE DHE SHOQATA

Akademia e Shkencave t Shqipris 94, 336 Aleanca Kuq e Zi (AK) 50, 63, 66, 127, 136, 138, 153, 162, 220, 221, 223, 225, 265, 267, 268, 294, 318, 324, 327, 346 Andon Zako ajupi, teatri 65, 67 Antifashisti, Shoqata 347 Aviatorve, Shoqata 347 Ballkani Perndimor 342 Bashkimi Europian 331 Bolena, Shoqata 347 ajupi, Shoqata 347 amria, Shoqata 236 Dangllia, Shoqata 347 Dshnica, shoqata 347 Devolli, Shoqata, 347 Dropulli, Shoqata 347 Dukati, Shoqata 347 Fan Noli, Qendra per Kultur Demokratike 34, 347 Federata e Sindikatave t Pensionistve 347 Fllots Luftarake-Detare, Shoqata 347 Gadishulli Ballkanik 180 Gjykata e Apelit Gjirokastr 128 Gjykata e Fakit Gjirokastr 56 Gjykata e Lart 128 Gjykata e Leskovikut 72 Gjykata e Prmetit 81 Gjykata e Tirans 44 Gjykata Kushtetuese 21, 56, 81, 128, 143, 144, 225, 229, 266, 293, 297, 301 Golemi, Shoqata 347 Golloborda, Shoqata 347 Gora, Shoqata 347 Halil Brzeshta, Shoqata 347 Historianve Ushtarak, Shoqata 347 Humelica, Shoqata 347 Identitet e Bashkim Kombtar, Shoqata 347 Instituti Albanologjik i Prishtins 179 Instituti i Statistikave (INSTAT) 22, 29, 281, 282 Ismail Qemali, Shoqata 347 Kallarati, Shoqata 347 Kardhiqi, Shoqata 347 Kisha Ortodokse Shqiptare 20 Kolonja, Shoqata 347 Konferenca e Ambasadorve 168, 169, 312 Konferenca e Londrs 112, 113, 122, 123 Konferenca e Paqes n Paris 169, 286, 308 Kongresi i Berlinit 167, 169, 170, 171, 204, 212, 214 Protokolli Korfuzit 85, 86, 317 Kuvendi i Bujanit 335 Kuvendi i Lezhs 335 Kuvendi i Shqipris 267
360
Nuri Dragoj Patrikana Ortodokse e Stambollit 206 Prmeti, Shoqata 347 SHBA 331 Shn Mria e Pazarit, Kish 128 Shn Mris, Kisha 76, 78 Shn Ndout, Kisha 100 Skampa, Shoqata 347 Skenderbegasi, Shoqata 347 Smokthina, shoqata 347 Sofra e Malsis s Madhe, Shoqata 347 Stebleva, Shoqata 347 Tafil Buzi, Shoqata 347 T rnt e Kombit, Shoqata 347 Trbai, Shoqata 347 Titoni-Venizellos, marrveshje 317 Tragjasi, Shoqata 347 Traktati i Shn Stefanit 211 Treva e Krahsit, Shoqata 347 Vllazrimi Kuiot, Shoqata 347 Veterant Internacional, Shoqata 347 Vranishti, Shoqata 347 Vullnetari i Liris, Shoqata 347 Zagoria, Shoqata 347
361
Kuvendi Vlors 335 Kshilli Lart i Drejtsis (KLD) 29, 30, 37, 56, 63, 143, 144, 325 Labria, Shoqata 220 Lidhja Shqiptare e Prizrenit 5, 167, 169, 170, 203, 212, 214, 220, 221 Lopsi, Shoqata 347 Lunxhria, Shoqata 347 Luzati, Shoqata 347 Mallakastra, Shoqata 347 Mashkullora, Shoqata 347 Media Group Monitor 161 Megali Idea 156, 205 Ministria e Drejtsis 44, 46 Mirdita, shoqata 347 Mokra, Shoqata 347 Naertania 205, 206 NATO 28, 156, 178 Nikaj Merturi, Shoqata 347 Nivica, Shoqata 347 Opari, Shoqata 347 OSBE 300, 301, 302 Pallati Kulturs "Naim Frashri" 111, 127, 128, 129 Partia Komuniste Jugosllave (PKJ) 240 Partia Komuniste Shqiptare (PKSH) 240

Nuri

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Nuri

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Nuri Dragoj

VEPR E MUAR ARTI DHE ATDHETARIZMI

NJ VAJZ KRKON EPIRIN N LONDR

Nuri Dragoj Pa koment

Gazeta Standard 10. 11. 2010

Abdi Baleta, Jo plebishitit Venizellist, Prishtin 2011, f.37-38. Po aty, f. 35

Nuri Dragoj Shqetsim intelektual

KONSULLI GREK, THIRRJE ANTISHQIPTARE

Gazeta shqiptare, Tiran, 6 shkurt 2011

Gazeta Koha Jon, Tiran, 8 shkurt 2011

NDRHYRJE N PUNT E BRENDSHME

Gazeta Shqip, Tiran, 8 shkurt 2011.

KLUBI KOMBTAR SHQIPTAR KA PARALAJMRUAR

Gazeta Shqiptare, Tiran, 25 mars 2009

VENDET E BASHKIMIT EUROPIAN NUK E DIN T VRTETN

Gazeta Shqiptare, 25 mars 2009

ORGANIZIMI TE SKY TOWER

N. Dragoj, Shqiptart dhe grekt..., f. 467

MOTRAT BINJAKE ME DY KOMBSI

TE HOTEL TIRANA INTERNATIONAL

TAKIMI I TRET ME ANN

SHTYHET AFATI I REGJISTRIMIT

TET FMIJ, 8 NNA T NDRYSHME

KONSULLI GREK FLET PRART

KRYETART E GJYKATAVE, KRKES N KUSHTETUESE

PROTOKOLLI I KORFUZIT N DASMN E KUSHRIRS

MUNGESA N TAKIMIN ME ANN

PERSONALITETET FIRMOSIN: JO REGJISTRIMIT!

AIH. A.IV.183. Marie Amelie, vepr e cituar, f. 9

ALFRED MOISIU: FORMULARI SHKEL KUSHTETUTN

Rreziku i shkombtarizimit N Pogradec, jo pr pushime

NJMBDHJET VJET BURG PR KOSOVN

N DURRS, TEK AMFITEATRI

SHQIPTART, QINDRA TELEGRAME DREJT EDUARD GREJ-it

Gazeta Besa Shqiptare, nr. 36, dt. 01.04. 1915

SHQIPRIA PAS KONFERENCS S LONDRS

DASHURIA PRBALL RACIZMIT

KISHA MISTERIOZE BRENDA PALLATIT T KULTURS

Agim Shehu, Gazeta Republika, 9 gusht 2011

N VARRIMIN E PAL DOD NDREKS

Rreziku i shkombtarizimit ips, ku ai shkruante:

Rreziku i shkombtarizimit N Beratin antik

FQINJI IM, GREK

NJ NJOFTIM NGA ROMA

ME GJENERAL SHPTIM SPAHIUN

TAKIMI I DYT ME FOTO PAPN

NJ LAJM, PARA HARTS S SHQIPRIS

SHQIPTART, POPULLSI M E MADHE SE GREKT E SERBT

MBI VARRIN E BEKIM FEHMIUT

N PRISHTIN KISHTE VRANSIRA

TET TRNDAFILA PR ROLAND HYSN

N SHKUP BINTE SHI

REAGIME DHE KUNDR REAGIME

MOS NA PRISHNI ME FQINJT

PRSRI NJ T DIEL ME ANN

SERBT RIKRKOJN NDARJEN E KOSOVS

MEGALI IDEA DHE NAERTANIA

RUST PRGATISIN SHUARJEN E KOMBIT SHQIPTAR

Po aty Sherif Delvina, Republika, 22 maj 2010 75 Po aty

LIDHJA SHQIPTARE E PRIZRENIT

KONGRESI I BERLINIT VENDOS COPTIMIN E SHQIPRIS

INTENSIFIKOHET HAPJA E SHKOLLAVE T HUAJA

KOMBI SHQIPTAR NUK ASIMILOHET KURR