You are on page 1of 595

1

www.eBooksBrasil.org
2

Didaciica Magna (1621-1657}
IoIannis Anos Concnius (1592-1670}

Vcrsao ara cDool
cDoolsDrasil.con

Fonic Digiial

Digiializaao dc
Didaciica Magna
Iniroduao, Traduao c Noias dc
JOAQUIM FEFFEIFA COMES

CoyrigIi.
2001 FUNDAO CALOUSTE CULDENKIAN
|Noia dc CoyrigIi|
3

NDICE
Noia do Ediior. 75
Didaiica Magna. 10
Saudaao aos Lciiorcs. 13
A iodos aquclcs dc rcsidcn as coisas Iunanas.
23
Uiilidadc da Aric Didaiica. 47
Assunios dos Caiulos. 51
Noias do Traduior. 547
4

Nota do Editor
Dcio quc o rorio Auior jusiifiquc a
rcscnic cdiao cn cDool dc sua olra.
16. Dai nasccu csic ncu iraiado, ondc o
icna c, assin o cscro, dcscnvolvido
nais longancnic c nais clarancnic do
quc nunca o foi aic ao rcscnic. Escriio
inicialncnic cn vcrnaculo, ara uso do
ncu ovo, sai agora, a consclIo dc
alguns Ioncns cnincnics, vcriido cn
laiin, ara quc, sc ossvcl, arovciic a
iodos.
17. Con cfciio, a caridadc nanda quc o
quc Dcus nanifcsiou ara salvaao do
gcncro Iunano (assin fala o cnincnic
Lulin da sua Ddutcu, sc nao csconda
dos noriais, nas sc nanifcsic a iodo o
nundo. Efciivancnic, c da naiurcza dc
iodos os lcns (coniinua o ncsno Lulin}
quc scjan conunicados a iodos; c quanio
nais c a riqucza c sc c cn conun,
ianio nclIor c c ianio nais calc a iodos.
18. ianlcn una lci dc Iunanidadc
quc, sc sc conIccc qualqucr ncio dc ir
cn auilio do roino ara o iirar das
suas dificuldadcs, nao sc dcvc Icsiiar;
solrciudo quando sc iraia, nao dc un
5
Ioncn so, nas dc nuiios, c nao acnas
dc nuiios Ioncns, nas dc nuiias
cidadcs, rovncias c rcinos c, digo aic,
do gcncro Iunano iniciro, cono c o caso
rcscnic."
E ainda.
15. Pco ianlcn c sulico, cn nonc dc
Dcus, quc ncnIun douio dcsrczc csias
coisas, clo faio dc vircn dc un Ioncn
ncnos insirudo quc clc. Na vcrdadc, s
vczcs, ncsno un canoncs diz coisas
nuiio ooriunas, c ialvcz o quc iu nao
salcs o saila un lurrinIo, cono dissc
Crsio. E Crisio dissc ianlcn. O
csriio sora ondc qucr; c iu ouvcs a
sua voz, nas nao salcs dc ondc clc vcn,
ncn ara ondc vai. Juro dianic dc Dcus
quc nao fui novido a fazcr csias coisas,
ncn cla confiana na ninIa
inicligcncia, ncn cla scdc da fana, ncn
cla cscrana dc da iirar algun
rovciio cssoal; nas o anor dc Dcus c o
dcscjo dc iornar nclIorcs as coisas dos
Ioncns, ullicas c ariicularcs,
csiinula-nc dc ial nancira quc nao
osso dciar cnvolio no silcncio aquilo
quc un oculio insiinio nc sugcrc
consianicncnic. Sc algucn, orianio,
odcndo fazcr andar ara a frcnic os
6
nossos dcscjos, os nossos voios, as
nossas advcricncias c os nossos csforos,
cn vcz disso, lIcs faz rcsisicncia c os
conlaic, saila quc dcclarara gucrra, nao
a nos, nas a Dcus, sua conscicncia c
naiurcza Iunana quc qucr quc os lcns
ullicos scjan conuns, dc dirciio c dc
faio."
O ncsno csriio quc novcu o Auior a
cscrcvcr, o iraduior iraduao c a Fundaao
Calousic Cullcnlian a ullica-la cn acl, nos
novcu ncsia vcrsao ara cDool.
TcnIo ccricza. Concnius, iao cniusiasnado
cla inrcnsa, icria adorado os cDools, clo quc
oicncializan das ooriunidadcs quc iao lcn
aoniou cn sua olra.
Na rcscnic vcrsao ara cDool, fciia anics dc
iudo visando o lciior lrasilciro, acnas a
oriografia foi alrasilcirada; convcrvanos,
coniudo, os accnios diacriicos do rcicriio, ncn
quc scja cla clarcza, nas solrciudo cono
sugcsiao ara una fuiura rcforna oriografica.
Nao consian dcsia vcrsao a nagnfica
Iniroduao dc Joaquin Fcrrcira Concs, ncn as
ilusiracs c, con ccricza, or sc iraiar dc icio
roccssado or OCF, acsar dc duas rcviscs,
nao icn a corrcao da olra inrcssa.
7
E a vcrsao nais conlcia, cn cDool, c a cn
cDoolPro.
MinIa lusca clas livrarias viriuais
lrasilciras rcsuliou cn nada, nas rcconcnda-sc
aos csiudiosos quc sc dirijan ao wclsiic da
Fundaao Calousic Cullcnlian
|Iii.//www.gullcnlian.i/|
ara vcrificar da disonililidadc da olra, quc
ianlcn odcra, con ccricza, scr cnconirada nas
loas lillioiccas das loas Faculdadcs.
Sobre a Fundao CaIouste GuIbenkIan:
A Fundaao Calousic Cullcnlian c una
insiiiuiao oriugucsa dc dirciio rivado
c uiilidadc ullica, cujos fins
csiaiuiarios sao a Educaao, a Cicncia, a
Dcncficcncia (Saudc c Proicao Social} c
as Arics. Criada or disosiao
icsiancniaria dc Calousic Sarlis
Cullcnlian, os scus csiaiuios foran
arovados cn 1956. A Fundaao icn a
sua scdc cn Lisloa. Na rossccuao dos
scus fins csiaiuiarios a Fundaao
ronovc c aoia a rcalizaao dc
cosics, cursos, cnconiros c
coloquios, conccrios, ciclos dc
csciaculos dos nais variados gcncros;
airilui sulsdios a rojcios, conccdc
8
lolsas dc csiudo, aoia rogranas dc
naiurcza cicnifica, cducacional c
arisiica ianio cn Poriugal cono no
csirangciro. Sao inorianics os rojcios
dc coocraao con os ascs africanos
lusofonos c ianlcn, dcsdc 1999, cn
Tinor-Lorosac (Scrvio da Coocraao
ara o Dcscnvolvincnio}, os dc
rcscrvaao dos icsicnunIos da
rcscna oriugucsa no nundo c os dc
divulgaao da culiura oriugucsa no
csirangciro (anlos no anliio da aao do
Scrvio Inicrnacional}, lcn cono os dc
aoio diasora arncnia (Scrvio das
Conunidadcs Arncnias}. A Fundaao
nanicn cn iodo o Pas un conjunio dc
lillioiccas. Na arca dc inicrvcnao do
Scrvio dc Saudc c Proicao Social c
rclcvanic a sua aao junio dos Iosiiais
oriugucscs. No cano das cdics, a
Fundaao dcscnvolvc una inicnsa
aiividadc (rincialncnic airavcs do
Scrvio dc Educaao c Dolsas}."
O lciior csia cordialncnic convidado a visiiar
o wclsiic da Fundaao, ara conIcccr un ouco
nais dos rclcvanics scrvios or cla rcsiados a
Poriugal, aos ascs dc lngua oriugucsa c
Iunanidadc.
Sobre o Tradutor:
9
O Profcssor Douior Joaquin Fcrrcira Concs,
da Faculdadc dc Lciras dc Coinlra c dc ianias
ouiras insiiiuics, c nonc quc discnsa
arcscniaao ara os cducadorcs lrasilciros.
Para conIccc-lo nclIor, c surrccndcr-sc con
suas coniriluics ara o conIccincnio Iunano,
lasia una raida csquisa no Cooglc, no Sao,
ou qualqucr ouira fcrrancnia dc lusca.
Fcconcndanos, ainda, a lciiura do Ensuos
cn Honcnugcn u Jouqun Fccu Goncs,
ullicado cn Scicnlro dc 1998, or ocasiao do
scu julilcu acadcnico. Traia-sc da colcianca dc
ariigos cscriios or alguns dos scus aniigos
alunos, or colcgas c anigos dc varias
Univcrsidadcs oriugucsas c csirangciras, cn
rcconIccincnio do coniriluio nuiio significaiivo
quc dcu ara o dcscnvolvincnio da Psicologia c
das Cicncias da Educaao cn Poriugal."
E nao acnas a Poriugal! Nos, no Drasil, lIc
dcvcnos nuiio, nuiio, inclusivc a naravilIosa
iraduao da olra quc vocc vai lcr.
10

DIDTICA
MAGNA

COMENIUS
11

DIDTICA MAGNA

Traiado da Aric Univcrsal dc Ensinar Tudo a
Todos

ou
Proccsso scguro c ccclcnic dc insiiiuir, cn
iodas as conunidadcs dc qualqucr Fcino crisiao,
cidadcs c aldcias, cscolas iais quc ioda a
juvcniudc dc un c dc ouiro sco, scn ccciuar
ningucn cn sivciaric alguna, ossa scr fornada
nos csiudos, cducada nos lons cosiuncs,
inrcgnada dc icdadc, c, dcsia nancira, ossa
scr, nos anos da ulcrdadc, insiruda cn iudo o
quc diz rcsciio vida rcscnic c fuiura, con
ccononia dc icno c dc fadiga, con agrado c con
solidcz.
Ondc os unduncntos dc iodas as coisas quc
sc aconsclIan sao iirados da roria naiurcza
das coisas; a sua ucdudc c dcnonsirada con
ccnlos aralclos das arics nccanicas; o cuso
dos cstudos c disiriludo or anos, ncscs, dias c
Ioras; c, cnfin, c indicado un caninIo facil c
scguro dc r csias coisas cn raiica con lon
rcsuliado.
12
A roa c a oa da nossa Ddutcu scra
invcsiigar c dcscolrir o nciodo scgundo o qual os
rofcssorcs cnsincn ncnos c os csiudanics
arcndan nais; nas cscolas, Iaja ncnos
larulIo, ncnos cnfado, ncnos iralalIo inuiil, c,
ao conirario, Iaja nais rccolIincnio, nais
airaiivo c nais solido rogrcsso; na Crisiandadc,
Iaja ncnos ircvas, ncnos confusao, ncnos
dissdios, c nais luz, nais ordcn, nais az c
nais iranquilidadc.
uc Dcus tcnIu cdudc dc ns c nos
uIcnoc! Fuu IIu soIc ns u uz du suu ucc
c tcnIu cdudc dc ns! Puu quc soIc cstu tcu
ossunos conIccc o tcu cunnIo, ScnIo, c u
tuu uudu suutu u todus us gcntcs (Salno 66, 1-
2}.
13

SAUDAO AOS LEITORES

1. Didaiica significa aric dc cnsinar. Accrca dcsia
aric, dcsdc Ia ouco icno, alguns Ioncns
cnincnics, iocados dc icdadc clos alunos
condcnados a rclolar o rocIcdo dc Ssifo,
uscran-sc a fazcr invcsiigacs, con rcsuliados
difcrcnics.
2. Alguns csforaran-sc or arranjar concndios
acnas ara cnsinar nais facilncnic, csia ou
aqucla lngua. Ouiros rocuraran cnconirar os
nciodos nais lrcvcs ara cnsinar, nais
raidancnic, csia ou aqucla cicncia ou aric.
Ouiros fizcran ouiras icniaiivas. Quasc iodos or
ncio dc algunas olscrvacs cicrnas rccolIidas
con o nciodo nais facil, ou scja, con o nciodo
raiico, isio c, u ostco, cono lIc cIanan.
3. Nos ousanos roncicr una Ddutcu Mugnu,
isio c, un nciodo univcrsal dc cnsinar iudo a
iodos. E dc cnsinar con ial ccricza, quc scja
inossvcl nao conscguir lons rcsuliados. E dc
cnsinar uduncntc, ou scja, scn ncnIun
cnfado c scn ncnIun alorrccincnio ara os
alunos c ara os rofcssorcs, nas anics con
suno razcr ara uns c ara ouiros. E dc cnsinar
soduncntc, nao sucrficialncnic c acnas con
14
alavras, nas cncaninIando os alunos ara una
vcrdadcira insiruao, ara os lons cosiuncs c
ara a icdadc sinccra. Enfin, dcnonsirarcnos
iodas csias coisas u o, isio c, dcrivando-as da
roria naiurcza inuiavcl das coisas, cono dc
una fonic viva quc roduz cicrnos arroios quc
vao, dc novo, rcunir-sc nun unico rio; assin
csialclcccnos un nciodo univcrsal dc fundar
cscolas univcrsais.
4. Na vcrdadc, a roncssa quc fazcnos c cnornc
c corrcsondc a un dcscjo nuiio vivo, nas
odcnos facilncnic inaginar quc Iavcra cssoas
quc ncla vcrao nais un sonIo quc un roosiio
fundado na rcalidadc. No cnianio, qucn qucr quc
iu scjas, lciior, suscndc o icu juzo, aic quc
icnIas conIccido a sulsiancia das coisas; cniao
icras a lilcrdadc, nao soncnic dc julgar, nas
ianlcn dc ic ronunciarcs. Con cfciio, cu nao
dcscjo, ara nao dizcr quc nao anliciono,
arrasiar ningucn, con os ariifcios da crsuasao,
a dar o scu asscniincnio a una coisa quc nao
ofcrccc qualqucr ccricza. Mas, con ioda a alna,
advirio, corio c sulico, a qucn qucr quc olIc o
nosso iralalIo, quc nclc fic o scu rorio olIar c
quc o fic con ioda a sua cnciraao, ois c o
unico ncio dc sc nao dciar criurlar clas
oinics fascinanics dc ouircn.
5. O assunio c rcalncnic da nais scria
inoriancia c, assin cono iodos dcvcn augurar
15
quc clc sc concrciizc, assin ianlcn iodos dcvcn
canina-lo con lon scnso, c iodos, unindo as
suas rorias foras, o dcvcn inulsionar, ois
dclc dccndc a salvaao dc iodo o gcncro
Iunano. Quc rcscnic nais lclo c naior
odcnos nos ofcrcccr Pairia quc o dc insiruir c
cducar a juvcniudc, rincialncnic quando,
clos cosiuncs c clas condics dos icnos
aiuais, a juvcniudc, cono diz Cccro|1|, cnirou
nun ial caninIo quc, con os csforos dc iodos,
dcvc scr iravada c rcfrcada? Filic MclancIion,
con cfciio, cscrcvcu quc a cducaao crfciia da
juvcniudc c coisa un ouco nais difcil quc a
ionada dc Troia|2|. E S. Crcgorio Nazianzcno
cnsa da ncsna nancira quando diz.

isio c, a aric das arics csia cn fornar o Ioncn,
o qual c o nais vcrsaiil c o nais conlco dc
iodos os aninais|3|.
6. Ensinar a aric das arics c, orianio, un
iralalIo scrio c cigc crsicacia dc juizo, c nao
acnas dc un so Ioncn, nas dc nuiios, ois
un so Ioncn nao odc csiar iao aicnio quc lIc
nao asscn dcsacrcclidas nuiissinas coisas.
7. or isso quc, con razao, co aos ncus
lciiorcs, nais ainda, cn nonc da salvaao do
gcncro Iunano, sulico a iodos aquclcs quc
16
iivcrcn ocasiao dc lanar un olIar solrc a
ninIa olra. rinciro, quc nao inuicn
rcsunao o faio dc icr Iavido algucn quc, nao
acnas icnIa icniado, nas ousado roncicr
lcvar a lon icrno iao grandc cnrcsa, ois csia
foi cnrccndida con un oljciivo saluiar.
Scgundo, quc nao dcscscrcn sc a ccricncia
nao rcsuliar logo ao rinciro cnsaio, c nao dcr
conlciancnic os rcsuliados dcscjados.
ncccssario, con cfciio, quc rinciro gcrnincn as
scncnics das coisas; csias virao a scguir,
gradualncnic, scgundo a sua naiurcza. Por nais
incrfciia quc scja a ninIa icniaiiva c nao
cIcguc a aiingir o oljciivo quc cu nc Iavia
roosio, o ncu ccnlo irara, iodavia, ao
ncnos, a rova dc quc foi crcorrida una longa
ciaa quc janais Iavia sido crcorrida c quc o
cunc a cscalar csia nais roino quc aic aqui.
Enfin, co aos ncus lciiorcs quc rcsicn
aicnao, scjan corajosos c julgucn con lilcrdadc
c crsicacia, cono convcn nas coisas da
naina inoriancia. Diio isio, c ncu dcvcr, or
un lado, indicar cn oucas alavras aquilo quc
nc roorcionou a ocasiao dc cnrccndcr csic
iralalIo, c, or ouiro lado, rcsunir as rinciais
caracicrsiicas das novidadcs quc clc conicn,
anics dc o cnircgar, con inicira confiana, loa
fc c s ulicriorcs invcsiigacs dc iodos aquclcs
quc julgan con scnsaicz.
17
8. Esia aric dc cnsinar c dc arcndcr, lcvada ao
onio dc crfciao quc arccc agora csforar-sc
or aiingir, foi, cn loa aric, dcsconIccida nos
scculos assados c, or cssc faio, os csiudos c as
cscolas curvavan ao cso dc fadigas c dc
caricIos, dc Icsiiacs c dc iluscs, dc crros c
dc falias, dc ial nancira quc acnas odian
adquirir, fora dc luiar, una insiruao solida,
aquclcs quc iinIan a fclicidadc dc ossuir una
inicligcncia divina.
9. Mas, dcsdc Ia algun icno, Dcus concou a
roiciar-sc do scculo nasccnic, vcrdadcirancnic
novo, dirci quasc una aurora, c susciiou, na
AlcnanIa, alguns Ioncns dc lcn quc,
dcsgosiosos con a confusao dos nciodos
uiilizados nas cscolas, sc uscran a invcsiigar
un nciodo nais curio c nais facil ara cnsinar
as lnguas c as arics; dcois dos rinciros vicran
ouiros, c rccisancnic or isso alguns oliivcran
succsso naior quc ouiros, cono sc rcvcla
cvidcnic clos livros c cnsaios didaiicos or clcs
ullicados.
10. Qucro rcfcrir-nc a Failc|4|, Lulin|5|,
Hclwig|6|, Fiiicr|7|, Dodin|8|, Claun|9|, Vogcl|10|,
Wolfsiirn|11| c quclc quc dcvcria scr noncado
cnirc os rinciros, Joao Valcniin Andrca|12| (o
qual, assin cono s a claro os nalcs da Igrcja c
do Esiado, assin ianlcn, aqui c alcn, nos scus
cscriios uros cono ouro, nosirou os nalcs das
18
cscolas c, cn varios lugarcs, indicou os
rcncdios}, c a ouiros, sc os Ia, os quais nos sao
ainda dcsconIccidos. A roria Frana concou
a rclolar cssc rocIcdo, quando Jcan-Cccilc
Frcy|13| ullicou, cn Paris, cn 1629, una
ccclcnic didaiica, sol o iiulo Nouo c udssno
nctodo quc conduz us ccncus dunus, us utcs,
us nguus c uos dscusos nousudos.
11. Tcndo-sc-nc arcscniado a ocasiao dc ioda a
aric, us-nc a lcr os livros dcsscs cscriiorcs; c
sc disscssc quanio razcr ccrincnici c cono
foran grandcncnic aliviadas as dorcs cn nin
rovocadas cla runa da ninIa airia c clo
irisic csiado dc ioda a Ccrnania, ningucn nc
acrcdiiaria. Conccci, na vcrdadc, a cscrar quc a
Providcncia divina nao fazia coincidir cn vao
iodos csscs inforiunios, una vcz quc, runa das
vclIas cscolas corrcsondia, ao ncsno icno, a
cclosao dc cscolas novas no quadro dc rojcios
novos. Con cfciio, qucn rojcia consiruir un
novo cdifcio conca Ialiiualncnic or alanar o
icrrcno, indo aic dcnoliao do vclIo cdifcio,
ouco cnodo c a ancaar runa.
12. Esic cnsancnio dcscriava cn nin una
lcla cscrana aconanIada dc un docc razcr;
nas, a scguir, acrccli-nc dc quc, ouco a
ouco, a cscrana sc dilua, una vcz quc,
qucrcndo dcscniulIar o icrrcno conlciancnic,
19
dc laio aic cina, julgava nao scr caaz dc iao
grandc cnrcsa.
13. Por isso, dcscjando ossuir infornacs nais
conlcias solrc ccrios onios c dar a ninIa
oiniao solrc alguns ouiros, cscrcvi a un, a un
ouiro c dcois a un icrcciro dos auiorcs airas
ciiados, nas cn vao, ois, or un lado, quasc
iodos guardaran ciosancnic scgrcdo a rcsciio
das suas dcscolcrias c, or ouiro lado, as
ninIas carias foran-nc dcvolvidas scn rcsosia,
orquc os dcsiinaiarios cran dcsconIccidos no
cndcrco indicado.
14. So un dclcs, o cnincnic J. V. Andrca, nc
rcsondcu, dizcndo quc, dc lon grado, nc daria
quaisqucr csclarccincnios, c cncorajando a
ousadia do ncu cnrccndincnio. Foi assin quc,
icado, or assin dizcr, cla csora, nc us dc
novo a cnsar nais frcqucnicncnic ncsic
iralalIo c quc, finalncnic, un ardcnic anor do
lcn ullico nc olrigou a icniar a cnrcsa,
concando clos fundancnios.
15. Posias, orianio, dc lado as dcscolcrias, as
oinics, as olscrvacs c as advcricncias dos
ouiros, dccidi-nc a rcfazcr iudo or nin ncsno
c a caninar o assunio c a rocurar as causas,
os nciodos, os roccssos c os fins daquilo quc,
con Tcriuliano|14|, cIananos, sc isso nos c
liciio, ucndzugcn (disccniia}.
20
16. Dai nasccu csic ncu iraiado, ondc o icna c,
assin o cscro, dcscnvolvido nais longancnic c
nais clarancnic do quc nunca o foi aic ao
rcscnic. Escriio inicialncnic cn vcrnaculo, ara
uso do ncu ovo, sai agora, a consclIo dc alguns
Ioncns cnincnics, vcriido cn laiin, ara quc, sc
ossvcl, arovciic a iodos.
17. Con cfciio, a caridadc nanda quc o quc Dcus
nanifcsiou ara salvaao do gcncro Iunano
(assin fala o cnincnic Lulin da sua Ddutcu|15|,
sc nao csconda dos noriais, nas sc nanifcsic a
iodo o nundo. Efciivancnic, c da naiurcza dc
iodos os lcns (coniinua o ncsno Lulin} quc
scjan conunicados a iodos; c quanio nais c a
riqucza c sc c cn conun, ianio nclIor c c
ianio nais calc a iodos.
18. ianlcn una lci dc Iunanidadc quc, sc sc
conIccc qualqucr ncio dc ir cn auilio do
roino ara o iirar das suas dificuldadcs, nao sc
dcvc Icsiiar; solrciudo quando sc iraia, nao dc
un Ioncn so, nas dc nuiios, c nao acnas dc
nuiios Ioncns, nas dc nuiias cidadcs,
rovncias c rcinos c, digo aic, do gcncro Iunano
iniciro, cono c o caso rcscnic.
19. Sc, iodavia, Iouvcr algun csriio iao
incriincnic quc cnsc quc c coisa csiranIa
vocaao dc un icologo csiudar os rollcnas
cscolarcs, saila quc cssc cscruulo csou iao
21
foricncnic solrc o ncu coraao a onio dc o
fazcr sangrar. Acrccli-nc, orcn, dc quc nao
odcria lilcriar-nc dclc dc ouira nancira scnao
rcsiando Ioncnagcn a Dcus c cdindo
ullicancnic consclIo a iodos accrca dc iudo
aquilo quc una iniuiao divina nc sugcriu.
20. Dciai-nc, o alnas crisias, falar-vos con ioda
a confiana! Qucn nc conIccc nuiio dc crio
salc nuiio lcn quc sou Ioncn dc fraca
inicligcncia c quasc dc ncnIuna insiruao; c
salc ianlcn quc cIoro os inforiunios da nossa
coca c dcscjo vivancnic surir, sc isso c
ossvcl, qucr con as ninIas invcncs, qucr
con as dos ouiros (iodas as invcncs dcrivan,
dc rcsio, do nosso lon Dcus}, a iudo o quc nos
falia dc nais inorianic.
21. Sc, orianio, cnconirci agora alguna loa
idcia, cla nao dcvc scr ninIa, nas d'Aquclc quc
cosiuna olicr louvorcs da loca das crianas|16|,
c quc, ara sc nosirar dc faio ficl, vcraz c
lcnigno, da a qucn cdc, alrc a qucn laic c
ofcrccc a qucn rocura (Luc., II, 9}, orquc aic
nos cunulanos dc dons aquclcs or qucn dclcs
fonos ianlcn cunulados. O ncu Crisio salc
quc icnIo un coraao iao sinlcs quc nao Ia
ara nin difcrcna alguna cnirc cnsinar c scr
cnsinado, advcriir c scr advcriido, cnirc scr
ncsirc dos ncsircs (sc nc c lciio falar assin} c
22
disculo dos disculos (sc acaso osso cscrar
algun rogrcsso}.
22. Por isso, as olscrvacs quc o ScnIor nc
conccdcu fazcr, cis quc as onIo cn ullico c cn
conun con iodos.
23. Sc algucn cnconirar nclIor, faa o ncsno,
ara nao scr acusado clo ScnIor dc colocar os
scus dinIciros no cofrc c dc os cscondcr, ois o
ScnIor qucr quc os scus scrvos ncgoccicn, ara
quc os dinIciros dc cada un dclcs, osios no
lanco, rcndan ouiros dinIciros (Luc., 19}.
E cto, o cto c scnc scu cto ocuu
us cosus gundcs. E nuncu scu cn uuo o tuIuIo
concudo cn nonc do ScnIo.
23

A TODOS AQUELES
QUE PRESIDEM S COISAS HUMANAS,
AOS MINISTROS DE ESTADO,
AOS PASTORES DAS IGREJAS,
AOS DIRETORES DAS ESCOLAS,
AOS PAIS E AOS TUTORES,
SEJA DADA A GRAA E A PAZ DE DEUS,
PAI DE NOSSO SENHOR JESUS CRISTO,
NO ESPRITO SANTO

As duus nus cxcccntcs oIus du cuuo. o
uuso c o Ioncn.
1. Dcus, no rincio do nundo, criou o Ioncn,
lasnando-o con a icrra, c colocou-o nun
araso dc dclcias, or Elc laniado no Oricnic,
nao so ara quc o guardassc c culiivassc
(Gcncss, 2, 15}, nas ianlcn ara quc clc
rorio fossc ara o scu Dcus un jardin dc
dclcias.
Conuuuo cntc o Ioncn c o uuso.
2. Na vcrdadc, assin cono o araso cra a aric
nais ancna do nundo, assin o Ioncn cra a
nais anada das criaiuras. O araso foi laniado
a Oricnic; o Ioncn, inagcn d'Aquclc quc icvc
origcn dcsdc o rincio, dcsdc os dias da
cicrnidadc. No araso, crcsccran iodas as
lanias lclas ara scrcn visias, c dcliciosas ara
24
scrcn conidas, cscolIidas cnirc iodas aquclas
quc csiavan csa1Iadas, aqui c alcn, or ioda a
icrra; no Ioncn, foran acunulados, or assin
dizcr, cono nun so nonic, iodos os clcncnios do
nundo, iodas as fornas c iodos os graus das
fornas, ara quc nanifcsiassc ioda a aric da
divina salcdoria. O araso iinIa a arvorc da
cicncia do lcn c do nal; o Ioncn icn a ncnic
ara disiinguir c a voniadc ara cscolIcr o quc
cisic dc lcn ou dc nal. No araso, cisiia a
arvorc dc vida; no Ioncn, cisic ianlcn a
arvorc da inorialidadc, ou scja, a salcdoria dc
Dcus, a qual colocou no Ioncn razcs cicrnas
(Eccsustco, I, 16}. Dcssc lugar dc dclcias, saa
un rio, quc rcgava o araso c dcois sc dividia
cn quairo ranos rinciais (Gcncss, 2, 10}; no
coraao do Ioncn, conflucn varios dons do
Esriio Sanio, quc vao irriga-lo, c dcois, do scu
scio, lroian rios dc agua viva (S. Jouo, 7, 38},
isio c, no Ioncn c or olra do Ioncn, difundc-
sc, dc varios nodos, a salcdoria dc Dcus, cono
rios quc sc dcrranan cn iodas as dirccs. Isio c
aicsiado ianlcn clo Aosiolo, quando afirna
quc, or ncio da Igrcja, sc iorna nanifcsia aos
rinciados c s oicsiadcs dos ccus a
nuliifornc salcdoria dc Dcus (Ecsos, 3, 10}.
3. Vcrdadcirancnic, orianio, cada Ioncn c
ara o scu Dcus un araso dc dclcias, sc sc
nanicn no lugar quc lIc foi narcado. Dc nodo
scnclIanic, ianlcn a Igrcja, quc c a
25
conunidadc dc iodos os Ioncns consagrados a
Dcus, c, nuiias vczcs, conarada, na Sagrada
Escriiura, ao araso, ao jardin c vinIa dc
Dcus.
Pcdu dc unIos os uusos
4. Mas quc dcsvcniura foi a nossa! Esiavanos no
araso das dclcias cororais, c crdcno-lo; c, ao
ncsno icno, crdcnos o araso das dclcias
csiriiuais, quc cranos nos ncsnos. Fonos
culsos ara as solidcs da icrra, c iornano-nos
nos rorios una solidao c un auicniico dcscrio
cscuro c csqualido. Con cfciio, fonos ingraios
ara con aquclcs lcns, dos quais, no araso,
Dcus nos Iavia cunulado con alundancia
rclaiivancnic alna c ao coro; ncrccidancnic,
orianio, fonos dcsojados dc uns c dc ouiros, c
a nossa alna c o nosso coro iornaran-sc o alvo
das dcsgraas.
Dcus uncntu-sc dsso.
5. Accrca dcsics faios, ouanos un rofcia, quc
fala alcgoricancnic a un rci dc Tiro, solcrlo c
condcnado a scr unido cla sua solcrla. Tu
vivias no ncio das dclcias do araso dc Dcus; c
o icu vcsiido csiava ornado dc ioda a casia dc
cdras rcciosas. o sardio, o ioazio, o jasc, o
crisoliio, a cornclina, o lcrilo, a safira, o
carlunculo, a csncralda, juniancnic con oljcios
dc ouro. Tnanos c gaiias dc folcs foran
26
rcarados, no dia cn quc fosic fciio rci, ara
iocarcn cn iua Ionra. Tu cras un qucrulin c
or isso ic ungi cono roicior (scnIor das ouiras
criaiuras}; or isso ic fiz cIcfc; vivias no nonic
sanio dc Dcus c caninIavas no ncio dc cdras
rcciosas inccssanicncnic flancjanics. Andando
clos icus caninIos, cras crfciio dcsdc o dia da
iua assunao ao rcino, aic quc foi cnconirada cn
ii a iniquidadc! Na nuliidao das iuas iraficancias,
as iuas vsccras cncIcran-sc dc iniquidadc c
concicsic ccados. Por isso ic culsci do nonic
dc Dcus, ic cnircguci runa, cic. Quando o icu
coraao sc cncIcu dc solcrla con a iua
nagnificcncia, iu crdcsic a salcdoria, c cu
lancci-ic or icrra, cic. (Ezcquc, 28, 12 c ss.}.
Nun noncnio da sua jusia indignaao, lanou-
nos or icrra c culsounos, c assin, cnlora
fsscnos cono un jardin do dcn, doravanic
iornano-nos cono una solidao do dcscrio.
Hcconqustu do nosso uuso o nco du guu
dc Dcus.
6. Scja glorificado c louvado c Ionrado c lcndiio
ara scnrc o nosso niscricordioso Dcus quc,
cnlora nos icnIa alandonado or un ccrio
icno, iodavia, nao nos dciou na solidao
cicrnancnic; clo conirario, nanifcsiando a sua
salcdoria, ncdianic a qual dclincou o ccu c a
icrra c iodas as ouiras coisas, con a sua
niscricordia foriificou, dc novo, o scu
27
alandonado araso, ou scja, o gcncro Iunano; c
assin, con o nacIado c a scrra c a foicc da sua
lci, coriadas clo c c odadas as arvorcs ncio
norias c sccas do nosso coraao, a laniou
novos rclcnios cscolIidos no araso cclcsic; c
ara quc csics udcsscn cgar c crcsccr, irrigou-
os con o scu rorio sanguc, c nunca nais
dciou dc os rcgar con varios dons do scu
Esriio Sanio, quc sao cono quc arroios dc agua
viva; c nandou ianlcn os scus ocrarios,
jardinciros csiriiuais, a iraiar con cuidado ficl a
nova laniaao dc Dcus. Efciivancnic, assin fala
Dcus a Isaas c, na cssoa dclc, a ouiros. Pus as
ninIas alavras na iua loca c roicgi-ic con a
sonlra da ninIa nao, ara quc lanics os ccus
c fundcs a icrra c digas a Siao. o ncu ovo cs iu
(Isuus, 51, 16}.
A Igcu cucdccc o uuso.
7. Vcrdcja, orianio, ouira vcz, o jardin da Igrcja,
dclcia do coraao divino, cono dc novo diz Isaas
(51, 3}. O ScnIor consolara, ois, Siao, c
consolara iodas as suas runas; c iransfornara o
scu dcscrio nun lugar dc dclcias c a sua solidao
nun jardin do ScnIor. Ai Iavcra gozo c alcgria,
aao dc graas c vozcs dc louvor. E cn Salonao.
Jardin conlciancnic fccIado, irna ninIa,
ninIa csosa; jardin conlciancnic fccIado,
fonic sclada. As iuas lanias fornan un jardin
dc dclcias cIcio dc ioda a qualidadc dc ronas, dc
28
fruios dc circ c dc nardo, cic. (Cuntco dos
Cuntcos, 4, 12-13}. Fcsondc-lIc a csosa, a
Igrcja. Tu, a fonic dos jardins, o oo das aguas
vivas, quc con ncio corrcn do Llano!
Lcvania-ic, aquilao, c vcn iu, vcnio do ncio-dia,
assora dc iodos os lados no ncu jardin, c
csalIcn-sc os scus aronas. Quc o ncu anado
vcnIa ara o jardin c cona as suas fruias
rcciosas (IId., 15, 16 c 17}.
Con o undu do tcno, ocn, us untus
nucIun.
8. Mas, vcrdadcirancnic, csia nova laniaao
icvc un succsso corrcsondcnic s cscranas
ncla dcosiiadas? Todos os rclcnios crcsccn
lcn? Todas as arvorcs as lanias da nova
laniaao roduzcn nardo c aafrao, ou nirra,
ou aronas, ou fruios rcciosos?|1|. Ouanos a
voz dc Dcus, quc fala sua Igrcja. Eu lanici-ic,
o vinIa, con sarncnios iodos dc loa qualidadc.
Cono, ois, dcgcncrasic ara nin, convcricndo-
ic cn vinIa lasiarda? (Jccnus, 2, 21}. Eis
Dcus quc sc lancnia, dizcndo quc ianlcn csia
nova laniaao sc alasiardou!
ucxus dc Dcus c dos Ioncns suIos ucccu
dcstc ussunto.
9. A Sagrada Escriiura csia cIcia dc qucias
scnclIanics. csiao cIcios dc iodo o gcncro dc
confusao os olIos dc iodos aquclcs quc alguna
29
vcz sc disuscran a caninar as condics
Iunanas c ianlcn as da Igrcja. O nais salio
dos Ioncns, Salonao, rcflciindo rofundancnic
cn iudo o quc aconiccc sol o sol, ncsno nas
coisas or clc ncsno cnsadas, diias c fciias,
concou a dclorar quc nunca sc lIc
arcscniassc ncnic ouira coisa scnao vaidadc c
dcsordcn; quc as crvcrsidadcs sc nao udcsscn
corrigir c os dcfciios cnuncrar (Eccsustcs, I,
15}. Dc ial nancira quc aic a vcrdadcira
salcdoria c una afliao do csriio c nuliilica a
indignaao c a dcsgraa (IId., 8}.
Poquc c quc o ouo nuo sc cuu dcstus cosus.
10. Con cfciio, assin cono qucn ignora quc icn
una docna, nao a cura; qucn nao scnic dorcs,
nao sc lancnia; qucn nao sc acrcclc do crigo,
nao sc arrcia, ncsno quc csicja solrc un
alisno ou solrc un rccicio; assin ianlcn
nao c dc adnirar quc as dcsordcns, quc corrocn
o gcncro Iunano c a Igrcja, nao faan inrcssao
a qucn as nao considcra. Mas qucn sc vc a si
ncsno, c os ouiros, colcrios dc infiniias
nancIas, c scnic ja quc as suas ulccras c as dos
ouiros suuran cada vcz nais, c icn o nariz
cIcio do icrrvcl odor quc dclas sai; qucn sc vc a
si c aos ouiros csiar no ncio dc cricolusssinas
voragcns c dcscnIadciros, c girar cnirc laos
icnsos; nais ainda, qucn sc vc conduzido or
rccicios ininicrruios, c quc csic c aquclc sc
30
rcciiiaran ja, c difcil quc nao sc arrcic, quc
nao sc sinia aicrrado, quc nao norra dc dor.
Dcnostu-sc o nduuo quc tudo o quc nos
ctcncc cstu cuctdo c dcuuudo.
11. Na vcrdadc, do quc cisic cn nos ou do quc a
nos cricncc, Iavcra algo quc csicja no scu
dcvido lugar ou no scu csiado? Nada, cn aric
alguna. Invcriido c csiragado, iudo csia
dcsirudo ou arruinado. No lugar da inicligcncia,
cla qual dcvcrcnos igualar os anjos, csia, na
naior aric dc nos, una csiuidcz iao grandc
quc, rccisancnic cono os aninais lruios,
ignoranos aic as coisas quc nais ncccssidadc
icnos dc salcr. No lugar da rudcncia, cla qual,
scndo nos dcsiinados cicrnidadc, dcvcrcnos
rcarar-nos ara a cicrnidadc, csia un iao
grandc csquccincnio, nao so da cicrnidadc, nas
aic da noric, quc a naior aric dos Ioncns sao
rcsa dc coisas icrrcnas c assagciras c aic dc
inincnissina noric. No lugar da salcdoria
cclcsic, cla qual nos fora conccdido rcconIcccr c
vcncrar os asccios oiinos das coisas oiinas c
salorcar, or isso, os scus fruios dulcssinos,
csia una rcugnanissina avcrsao quclc Dcus
quc nos da a vida, o novincnio c o scr|2|, c una
csiulissina irriiaao conira a sua divina
oicncia. No lugar do anor nuiuo c da
nansidao, csiao odios rccrocos, ininizadcs,
gucrras c carnificinas. No lugar da jusiia, csia a
31
iniquidadc, a injusiia, as orcsscs, os furios c
as rainas. No lugar da casiidadc, csia a
inurcza c a olsccnidadc dos cnsancnios, das
alavras c das acs. No lugar da sinlicidadc c
da vcracidadc, csiao as ncniiras, as fraudcs c os
cnganos. No lugar da Iunildadc, csia o fausio c a
solcrla dc uns ara con os ouiros.
E ns cstunos conctuncntc cddos.
12. Ai dc ii, infcliz gcraao, quc dcgcncrasic
ianio! O ScnIor olIa do ccu ara os filIos dos
Ioncns, ara vcr sc Ia qucn icnIa rudcncia c
lusquc a Dcus. Todos una sc ciraviaran c sc
crvcricran; nao Ia qucn faa o lcn, nao Ia
scqucr un (Suno 13, 2-3}. Mcsno aquclcs quc
sc arcscnian cono guias dc ouiros scgucn or
caninIos naus c ioriuosos; aquclcs quc
dcvcrian scr oriadorcs dc luz, a naioria das
vczcs, difundcn ircvas. Efciivancnic, sc, aqui ou
alcn, Ia un ouquinIo dc lcn c dc vcrdadc, c
nuiilado, dclil c discrso, nao assando dc una
sonlra, dc una oiniao, sc sc confronia con
aquilo quc vcrdadcirancnic dcvcria scr. Sc Ia
algucn quc sc nao acrccla disio, saila quc
sofrc dc vcriigcns. os salios, conicnlando as
coisas quc lIcs dizcn rcsciio c as alIcias, nao
con os oculos das oinics conuns, nas con a
luz clara da vcrdadc, vccn aquilo quc vccn.
32
Duo conoto.
1 - O Puuso ctcno.
13. Fcsia, iodavia, ara nos un dulo conforio.
Princiro. Dcus rcara ara os scus clciios o
araso cicrno, ondc rcadquirirao a crfciao c
aic una crfciao nais lcna c nais solida quc
aqucla rincira crfciao, agora crdida. Ncssc
araso Ialiia Crisio (Lucus, 23, 43}, a clc foi
arrclaiado Paulo (Contos, II, 12, 4}, c Joao dc
vcr a sua gloria (Aocusc, 2, 7 c 21, 10}.
TunIcn uqu, dc tcnos u tcnos, sc odc
cnouu o uuso du Igcu.
14. O scgundo conforio vcn do faio dc quc Dcus,
cosiuna rcnovar, dc icnos a icnos, ncsno
aqui na icrra, a sua Igrcja, c iransfornar os
dcscrios nun jardin dc dclcias, cono o nosiran
rccisancnic as roncssas divinas acina
rcfcridas. Salcnos quc, dcsias iransfornacs,
algunas foran fciias dc nodo solcnc. dcois da
Qucda; dcois do Diluvio; dcois da cnirada do
ovo Iclrcu na icrra dc Canaan; no icno dc
David c no icno dc Salonao; dcois do rcgrcsso
da Dalilnia c da rccdificaao dc Jcrusalcn;
dcois da asccnsao dc Crisio ao ccu c da
rcgaao do EvangclIo aos gcniios; no icno dc
Consianiino c cn ouiras ocasics. Sc,
orvcniura, ianlcn agora, aos os furorcs dc
gucrras iao airozcs c aos iao grandcs
33
dcvasiacs dc nacs, o Pai das niscricordias sc
rcara ara nos olIar con una facc nais
lcnigna, sonos olrigados a caninIar ao
cnconiro dc Dcus c a concorrcr ianlcn nos ara
o acrfcioancnio da nossa vida, scgundo os
nodos c os caninIos quc nos nosirar o ncsno
saicnissino Dcus, o qual ordcna iudo confornc
os scus caninIos.
O nodo nus ccuz dcstu cnouuuo onccc-u
unu ctu onuuo du uucntudc.
15. Un dos rinciros cnsinancnios, quc a
Sagrada Escriiura nos da, c csic. sol o sol nao Ia
ncnIun ouiro caninIo nais cficaz ara corrigir
as corrucs Iunanas quc a rcia cducaao da
juvcniudc. Con cfciio, Salonao, dcois dc icr
crcorrido iodos os lalirinios dos crros Iunanos
c dc sc icr lancniado orquc sc nao odian
corrigir as crvcrsidadcs c cnuncrar os dcfciios
dos Ioncns, volia-sc finalncnic ara os jovcns,
sulicando-lIcs quc sc lcnlrcn do scu Criador
nos dias da juvcniudc c O icnan c olscrvcn os
nandancnios, orquc isio c o csscncial ara o
Ioncn (Eccsustcs, 12, 13}. E nouiro lugar diz.
Insirui o jovcn no caninIo quc dcvc scguir, c clc
nao sc afasiara dclc, ncsno quando for vclIo
(PoucIos, 22, 6}. E or isso David diz. Vindc
filIos, ouvi-nc, cu vos cnsinarci o icnor dc Dcus
(Suno 33, 11}. Mas ianlcn o rorio David
cclcsic c o auicniico Salonao, o FilIo cicrno dc
34
Dcus, cnviado do ccu ara rcgcncrar a
Iunanidadc, nos cnsinou, cono quc lcvaniando
o dcdo, o ncsno caninIo, quando dissc. Dciai
vir a nin as criancinIas, c nao as afasicis dc
nin, orquc c dclas o rcino dos ccus (Mucos,
10,14}. E a nos dissc. Sc nao vos convcricrdcs c
vos nao iornardcs cono ncninos, nao cnirarcis
no rcino dos ccus (Mutcus, 18,3}.
As cunus nuo suo ucnus o oIcto, nus tunIcn
o cxcnu du ucdudcu cgcncuuo
16. Mas quc alavras sao csias?! Ouvi-as lcn c
caninai-as aicniancnic iodos, ara vcr quc
coisa qucria dizcr o Mcsirc c ScnIor dc iodos.
Cono roclana quc so as criancinIas sao
ncrcccdoras do rcino dc Dcus, adniiindo a
ariiciar na Icrana acnas os Ioncns quc sc
icnIan iornado scnclIanics s criancinIas!
Oala vos, dilcias criancinIas, ossais cnicndcr
csic vosso cclcsic rivilcgio! Eis no quc clc
consisic. c vosso o rcsio dc dignidadc quc ficou
ainda no gcncro Iunano, ou scja, o dirciio quc
clc icn ainda a airia cclcsic! (Crisio c vosso,
vossa c a saniificaao do Esriio, vossa a graa
dc Dcus, vossa a Icrana da vida fuiura; sin,
iudo isio c vosso, cricncc-vos a vos
ariicularncnic c infalivclncnic, cricncc ncsno
so a vos, a nao scr quc qualqucr ouiro,
convcricndo-sc, sc iornc cono vos. Eis quc nos,
adulios, quc julganos quc so nos sonos Ioncns
35
c vos sois nacaquinIos, so nos salios c vos
doidinIos, so nos faladorcs inicligcnics c vos
ainda nao aios ara falar, cis quc, cnfin, sonos
olrigados a vir vossa cscola! Vos fosics-nos
dados cono ncsircs, c as vossas olras sao dadas
s nossas cono csclIo c ccnlo!
Poquc c quc Dcus tcn cn tuntu consdcuuo us
cuncnIus.
17. Sc algucn quiscr salcr orquc c quc Dcus
icn cn iao grandc considcraao as criancinIas c
as arccia ianio, or nais quc rcfliia, nao
cnconirara una razao nais foric quc csia. as
criancinIas icn iodas as faculdadcs nais
sinlcs c nais aias ara rccclcr os rcncdios
quc a niscricordia divina ofcrccc ara a cura das
coisas Iunanas, cn csiado iao dcloravcl. Con
cfciio, cnlora a corruao, roduzida cla qucda
dc Adao, icnIa invadido ioda a sulsiancia do
nosso scr, iodavia, una vcz quc Crisio, scgundo
Adao, cncriou dc novo cn si ncsno, arvorc da
vida, a naiurcza Iunana, c nao c ccludo scnao
qucn sc cclui a si ncsno cla sua roria
incrcdulidadc (Mucos, 16, 16} (a qual nao odc
ainda vcrificar-sc nas criancinIas}, rcsulia quc as
criancinIas, nao csiando ainda novancnic
nancIadas, ncn clos ccados ncn cla
incrcdulidadc, sao roclanadas Icrdciras da
Icrana airinonial do rcino dc Dcus, dcsdc quc
sailan conscrvar a graa dc Dcus ja rccclida c
36
nanicr-sc linas do nundo. Alcn disso, csias
coisas odcn cnsinar-sc nais facilncnic s
crianas quc aos ouiros, ois nao csiao ainda
doninadas clos naus Ialiios.
Poquc nos oIgu u ns, udutos, u unto dus
cunus.
18. Crisio ordcna quc nos, adulios, nos
convcrianos ara quc nos faanos cono
criancinIas, isio c, ara quc dcsarcndanos os
nalcs quc Iavanos conirado con una na
cducaao c arcndido con os naus ccnlos do
nundo, c rcgrcsscnos ao riniiivo csiado dc
sinlicidadc, dc nansidao, dc Iunildadc, dc
casiidadc, dc olcdicncia, cic. E, na vcrdadc, una
vcz quc nao Ia coisa nais difcil quc dcsaliiuar-
sc daquilo a quc sc csiava Ialiiuado (con cfciio,
o Ialiio c una scgunda naiurcza, c a naiurcza,
ainda quc sc culsc con a forca, volia scnrc a
aarcccr|3|}, da rcsulia quc nao Ia coisa nais
difcil quc voliar a cducar lcn un Ioncn quc foi
nal cducado. Na vcrdadc, una arvorc, ial cono
crcscc, alia ou laia, con os ranos lcn dirciios
ou iorios, assin crnanccc dcois dc adulia c
nao sc dcia iransfornar. Os cdaos dc nadcira,
curvados ara fazcr as rodas, cndurccidos ali no
scu osio, quclran dc rcfcrcncia a iornarcn-sc
dirciios, cono a ccricncia o nosira dc nodo
cvidcnic. Accrca dos Ioncns Ialiiuados a fazcr o
nal, Dcus afirna o ncsno. Acaso un Eioc
37
odc nudar a cor da sua clc c un lcoardo as
suas nalIas? Acaso odcis fazcr o lcn, vos quc
nao arcndcsics scnao a fazcr o nal? (Jccnus,
13, 23}.
E ncccssuo quc u conu du Igcu conccc cus
cuncnIus.
19. Daqui sc infcrc csia conclusao ncccssaria. sc
sc dcvcn alicar rcncdios s corruiclas do
gcncro Iunano, inoria fazc-lo dc nodo csccial
or ncio dc una cducaao scnsaia c rudcnic da
juvcniudc. Inoria fazcr rccisancnic cono
qucn qucr rcnovar un onar, o qual icn
ncccssariancnic dc laniar novas arvorczinIas c
dc as iraiar con nuiio cuidado, ara quc
crcsan lclas c grandcs; con cfciio, ara
iranslaniar arvorcs vclIas c nclas infundir
fccundidadc, nao lasia a fora da aric. Porianio,
as ncnics sinlcs c nao ainda ocuadas c
csiragadas or vaos rcconcciios c cosiuncs
nundanos, sao as nais aias ara anar a Dcus.
TcstcnunIo dc Dcus.
20. Dcus nosira isio cla loca do rofcia,
quando, ao lancniar-sc da corruao univcrsal,
afirna quc ja nao Ia a qucn Elc ossa cnsinar a
salcdoria, a qucn ossa fazcr cnicndcr a sua
douirina, a nao scr aos ncninos acalados dc
dcsquiiar, aos quc acalan dc scr dcsnanados
(Isuus, 28, 9}.
38
Auo sntonutcu cuzudu o Csto.
21. E arccc quc o ScnIor icnIa qucrido nosirar
csia ncsna vcrdadc alcgoricancnic quando, no
noncnio dc ariir ara Jcrusalcn, ordcnou quc
lIc fosscn luscar una juncnia c o juncniinIo,
filIo da juncnia; iodavia, nao noniou a juncnia,
nas o juncniinIo. E o cvangclisia acrcsccnia quc
o ScnIor cnviou dois dos scus disculos,
dizcndo. Idc a cssa aldcia, quc csia fronicira;
cnirando ncla, cnconirarcis un juncniinIo
aiado, cn quc nunca noniou cssoa alguna
(Lucus, 19, 30}. Scra quc iudo isio foi fciio c
consagrado no EvangclIo ara nada? Ncn cnsar
nisso. Todas as coisas, as dc nnina c as dc
naina inoriancia, diias c fciias or Crisio,
assin cono ianlcn iodas as vrgulas da Sagrada
Escriiura, conicn un nisicrio ara nossa
insiruao. Por isso, icnIa-sc or ccrio quc,
cnlora Crisio cIanc a si os vclIos c os jovcns c
acalc or rccclcr uns c ouiros, ara os conduzir
Jcrusalcn cclcsic, iodavia, os nais jovcns, nao
ainda suljugados clo nundo, csiao nais aios
ara sc Ialiiuarcn ao jugo dc Crisio quc aquclcs
a qucn o nundo ja csiragou c viciou, nanicndo-
os sol os scus gravcs iriluios. A cquidadc cigc,
orianio, quc a nossa infancia scja conduzida a
Crisio; c Crisio icn razcr cn colocar a infancia
sol o scu docc jugo c sol si ncsno (Mutcus, II,
30}.
39
uc sgncu cducu u uucntudc ouduncntc.
22. Educar, ois, rovidancnic a juvcniudc c
rovidcnciar ara quc os csriios dos jovcns
scjan rcscrvados das corruiclas do nundo c
ara quc as scncnics dc Ioncsiidadc nclcs
lanadas scjan, or ncio dc adnocsiacs c
ccnlos casios c coninuos, csiinuladas ara
quc gcrnincn fclizncnic, c, or fin, rovidcnciar
ara quc as suas ncnics scjan inludas dc un
vcrdadciro conIccincnio dc Dcus, dc si ncsnas
c da nuliilicidadc das coisas; ara quc sc
Ialiiucn a vcr a luz luz dc Dcus|4|, c a anar c
a vcncrar, acina dc iudo, o Pai das luzcs.
E quc uto sc tu du.
23. Sc sc fizcssc assin, rcvclar-sc-ia claro quc c
rcalncnic vcrdadciro aquilo quc cania o Salnisia.
Da loca das crianas c ncninos dc ciio, Dcus
fcz sair un louvor crfciio conira os scus
advcrsarios, ara rcrinir o ininigo c o agrcssor
(Suno 8, 2}, isio c, ara confundir Saianas, quc,
ara sc vingar da sua condcnaao, qucr dcsiruir
as arvorczinIas dc Dcus, ou scja, a juvcniudc,
fcrindo-as dc varios nodos con as suas
fraudulcnissinas naquinacs, c con o vcncno
infcrnal (dos ccnlos dc varia inicdadc c dos
naus insiinios} qucr infccia-las aic s razcs,
ara quc scqucn dc iodo c caian, ou, ao ncnos,
nurcIcn, dcfinIcn c sc iorncn inuicis.
40
Dc quc nodo ouc Dcus u uucntudc.
24. Prccisancnic or csia razao, Dcus dcu s
criancinIas os anjos cusiodios (Mutcus, 18, 10} c
consiiiuiu os ais cn cducadorcs, ordcnando-
lIcs quc cducasscn os filIos con cnsinancnios c
corrccs conforncs douirina do ScnIor
(Ecsos, 6, 4}, c adnocsiou scriancnic iodos os
ouiros a quc nao cscandalizasscn ncn
corroncsscn a juvcniudc con naus ccnlos,
anunciando, ara qucn roccdcssc dc nodo
divcrso, casiigos cicrnos (Mutcus, 18, 6 c 7}.
uu c u nossu oIguuo; o cxcno dos
utucus.
25. Mas dc quc nodo odcrcnos fazcr isso, ncsic
incnso diluvio dc confusao nundial? No icno
dos Pairiarcas, cono csscs sanios Ioncns
Ialiiavan scaradancnic, scgrcgados do rcsio
do nundo, c, nas suas fanlias, cran, nao so
cIcfcs dc fanlia, nas ianlcn saccrdoics,
ncsircs c rofcssorcs, as coisas corrian nuiio
nais facilncnic. Con cfciio, afasiados os scus
filIos da conanIia dos naus, c iluninando-os
con o lon ccnlo dc cssoas viriuosas, con
doccs advcricncias, coriacs c, sc ncccssario,
con rcrccnscs, conduzian-nos consigo. Quc
Alraao fazia assin, c o rorio Dcus quc o
icsicnunIa, quando diz. Eu sci quc Ia-dc
ordcnar a scus filIos, c sua casa dcois dclc,
41
quc guardcn os caninIos do ScnIor, c quc
raiiqucn a cquidadc c a jusiia. (Gcncss, 18,
19}.
Agou us nus conunIus unun u uucntudc nu
cduo.
26. Mas agora Ialiianos roniscuancnic, os
lons nisiurados con os naus, c o nuncro dos
naus c infiniiancnic naior quc o dos lons. E a
juvcniudc c dc ial nancira arrasiada clos scus
ccnlos, quc os rccciios dados cono anidoio
do nal, accrca do nodo dc culiivar a viriudc, sao
dc ouca ou ncnIuna cficacia.
E os us nuo sc cocuun ou nuo suIcn oo-sc
uos nucs.
27. Mas qual c a razao or quc os rccciios
accrca da viriudc sc ninisiran iao rarancnic?
Dos ais, oucos sao aquclcs quc odcn cnsinar
aos filIos qualqucr coisa dc lon, qucr orquc
clcs rorios nunca arcndcran nada dc lon,
qucr orquc, dcvcndo ocuar-sc dc ouiras coisas,
dcscuran csic scu dcvcr.
E ncn todos os ncstcs.
28. E, dos ncsircs, oucos sao aquclcs quc
salcn insiilar lcn no anino da juvcniudc coisas
loas; c, sc or vczcs aarccc un, logo qualqucr
sairaa o cIana ara rcsiar os scus scrvios cn
42
rivado, cn rovciio dos scus; nas o ovo nao
odc dar-sc a csic luo.
Po sso tudo sc tonu scuugcn c uu dc nu cn
o.
29. Daqui rcsulia quc o rcsio da juvcniudc crcscc
scn a dcvida culiura, cono una sclva quc
ningucn lania, ningucn rcga, ningucn oda c
ningucn sc csfora or fazcr crcsccr dirciia. Por
csic noiivo, cosiuncs c Ialiios grossciros c
dcravados cncIcn o nundo, iodas as cidadcs c
raas forics, iodas as casas c iodas as cssoas,
cujos coros c alnas csiao ioialncnic cIcios dc
confusao. Sc Iojc voliasscn a vivcr cnirc nos
Diogcncs, Socraics, Scncca c Salonao, nao
cnconirarian scnao o quc cra nos icnos
assados. Sc Dcus nos falassc do ccu, nao diria
coisa difcrcnic daquilo quc dissc. Todos csiao
corronidos c iornaran-sc aloninavcis cn iodas
as suas aics (Suno 13, 2}.
Todos u unu otunto, dcucnos cnsu nu
suuuuo conun; ou cntuo s nos cstu cscu os
custgos dc Dcus.
30. Por isso, sc, cn qualqucr aric do nundo, Ia
algucn quc ossa dar ou dcscolrir algun lon
consclIo, ou quc ossa, fora dc gcnidos, dc
susiros, dc ranios c dc lancniacs, olicr dc
Dcus a graa dc vcr qual a nclIor nancira
ossvcl dc conduzir a juvcniudc, nao dcvc csiar
43
calado, nas aconsclIar, cnsar c cdir. Maldiio
aquclc quc faz un ccgo crrar no caninIo, dissc
Dcus (Dcutconono, 27, 18}. Maldiio, orianio,
ianlcn aquclc quc, odcndo rcconduzir o ccgo
ao lon caninIo, o nao rcconduz. Ai daquclc quc
cscandalizar un so dcsics cqucninos, dissc
Crisio (Mutcus, 18, 6 c 7}. Porianio, ai ianlcn
daquclc quc, odcndo afasiar os cscandalos, os
nao afasia. Dcus nao qucr quc sc alandonc o
juncnio ou o loi quc anda crranic clas sclvas c
clos canos, ou quc caiu dclaio da carga, nas
qucr quc sc socorra, ainda quc sc nao saila dc
qucn c, ainda quc sc saila quc c dc un ininigo
nosso (Eodo, 2, 3, 4; Dcutconono, 22, 1}. E
scr-lIc-a agradavcl quc nos, vcndo dcsviar-sc,
nao un aninal lruio, nas una criaiura racional,
asscnos frcnic irrcflciidancnic, scn lIc
csicndcr a nao? Longc dc nos scnclIanic
cnsancnio!
E ncccssuo cnunIu u csudu contu u
HuIonu dus conusocs.
31. Maldiio aquclc quc faz a olra do ScnIor con
na fc; c naldiio aquclc quc nanicn afasiada do
sanguc da Dalilnia a sua csada (Jccnus, 48,
10}. E odcrcnos cscrar csiar scn cula nos
quc, scn nos rcocuarnos, iolcranos a
aloninavcl confusao das nossas Dalilnias? AI!
qucn qucr quc iu scjas, dcscnlainIa a csada
quc icns cinia, ou quc salcs csiar cscondida
44
cn qualqucr lainIa, c ara scrcs lcndiio or
Jcova, conirilui ara o cicrnnio dc Dalilnia!
uc sc cscu dos nugstudos otcos.
32. Fazci ir ara a frcnic csia olra do ScnIor, o
govcrnanics, ninisiros do Dcus alissino, c con
a csada quc o ScnIor vos colocou cinia, con a
csada da jusiia, cicrninai as dcsordcns, con
as quais o nundo cncIcu a ncdida c dcscriou a
ira dc Dcus.
E dos nnstos du Igcu.
33. Fazci ianlcn ir ara a frcnic csia olra, o
canccs da Igrcja, ninisiros ficis dc Jcsus
Crisio, c con a csada dc dois guncs quc vos foi
cnircguc, a csada da alavra, coriai iodos os
nalcs!|5|. Con cfciio, fosics colocados ncssc
lugar ara dcscnraizar, dcsiruir, dissiar c
cicrninar o nal, c ara caliar c laniar o lcn
(Jccnus, I, l0; Suno 101, 5; Honunos, 13, 14,
cic.}. E conrccndcsics ja quc, no gcncro
Iunano, nao odc rcsisiir-sc aos nalcs con
naior cficacia, quc rcsisiindo-lIc na rincira
idadc da vida; quc nao odc laniar-sc con naior
cficacia arvorczinIas quc duran aic cicrnidadc,
quc laniando c fazcndo dcscnvolvcr
arvorczinIas novas; quc sc nao odc, con naior
cficacia, cdificar Sion no lugar dc Dalilnia, quc
iralalIando dcsdc ccdo as cdras vivas dc Dcus,
ou scja, a juvcniudc, c dcslasiando-as c olindo-
45
as c adaiando-as consiruao cclcsic. Sc,
orianio, qucrcnos Igrcjas c Esiados lcn
ordcnados c florcsccnics c loas adninisiracs,
rinciro quc iudo ordcncnos as cscolas c
faano-las florcsccr, a fin dc quc scjan
vcrdadciras c vivas oficinas dc Ioncns c vivciros
cclcsiasiicos, oliicos c cconnicos. Assin
facilncnic aniigircnos o nosso oljciivo; douiro
nodo, nunca o aiingircnos.
Agou notu cxo c cxunnu o nodo dc oItc
tu ccto.
34. Dc quc nodo, ois, sc dcva alordar o assunio
c conscguir o cfciio dcscjado, cis quc o
aicnicanos agora, orquc o ScnIor dcscriou o
nosso csriio! Vos quc rccclcsics dc Dcus olIos
ara vcr, ouvidos ara ouvir c ncnic ara julgar,
vcdc, ouvi c julgai.
uc ugucn ucu ugo dc unu nouu uz, quc nuo,
quc dcuc uzc-sc
35. Sc a algucn surgir una fulgida luz, nao
advcriida anicriorncnic, Ionrc a Dcus c nao
rccusc nova idadc cssc novo fulgor. Sc, dcois,
ncssa luz, noiarcs qualqucr falia dc luz, ainda
quc nnina, conlcia-a iu, ou csclarccc-a, ou
advcric ara quc ossa scr csclarccida. nuiios
olIos vccn nais quc un.
46
As cssous utuus dcucn cscu os cnos
ncccdos.
36. Assin nos ajudarcnos nuiuancnic a scguir,
dc lon acordo, as olras dc Dcus; assin
fugircnos naldiao anunciada ara aquclcs
quc rcalizan as olras do ScnIor dc nodo
fraudulcnio, assin nos ocuarcnos da nclIor
nancira das nais rcciosas riquczas do nundo,
isio c, da juvcniudc; assin ariiciarcnos no
fulgor ronciido quclcs quc cducan os ouiros
ara a jusiia (Dunc, 12, 3}.
Dcus tcnIu cdudc dc ns, uu quc, nu suu
uz, ucunos u uz|6|. Ancn.
47

UTILIDADE DA ARTE DIDTICA

Quc a Didaiica sc lascic cn rcios rincios
inicrcssa.
1. Aos us quc, aic agora, na naioria dos casos,
ignoravan o quc dcvcrian cscrar dc scus filIos.
Coniraiavan rccciorcs, cdian-lIcs,
acarinIavan-nos con rcscnics c aic os
nudavan, quasc scnrc cn vao c s vczcs con
algun fruio. Conduzido, orcn, o nciodo
didaiico a una ccricza infalvcl, scra inossvcl,
con a ajuda dc Dcus, nao olicr scnrc o cfciio
cscrado.
2. Aos ocssocs, a naior aric dos quais
ignorava conlciancnic a aric dc cnsinar; c or
isso, qucrcndo cunrir o scu dcvcr, gasiavan-sc
c, fora dc iralalIar diligcnicncnic, csgoiavan
as foras; ou cniao nudavan dc nciodo,
icniando, ora con csic ora con aquclc, olicr un
lon succsso, nao scn un cnfadonIo discndio
dc icno c dc fadiga.
3. Aos cstuduntcs, orquc odcrao, scn
dificuldadc, scn icdio, scn griios c scn
ancadas, cono quc divcriindo-sc c jogando, scr
conduzidos ara os alios cuncs do salcr.
48
4. As cscous, orquc, corrigido o nciodo,
odcrao, nao so conscrvar-sc scnrc roscras,
nas scr auncniadas aic ao infiniio. Con cfciio,
scrao vcrdadcirancnic un divcriincnio, casas dc
dclcias c dc airacs. E quando (cla
infalililidadc do nciodo}, dc qualqucr aluno sc
fizcr un rofcssor (do cnsino sucrior ou do
rinario}, nunca scra ossvcl quc falicn cssoas
aias ara dirigir as cscolas c quc os csiudos nao
csicjan roscros.
5. Aos Estudos, scgundo o icsicnunIo dc
Ciccro|1|, airas ciiado. Con o qual concorda o
scguinic asso (rcfcrido or Siolco} dc Diogcncs,
disculo dc Piiagoras. Qual c o fundancnio dc
iodo o Esiado? A cducaao dos jovcns. Con
cfciio, as vidciras quc nao sao lcn culiivadas
nunca roduzcn lon fruio|2|.
6. A Igcu, ois soncnic a rcia organizaao das
cscolas odc icr cono rcsuliado quc s igrcjas
nao falicn rofcssorcs insirudos, c aos
rofcssorcs insirudos nao falicn alunos
aroriados.
7. Finalncnic, inicrcssa uo Ccu quc as cscolas
scjan rcfornadas dc nodo a ninisirarcn aos
csriios una culiura caia c univcrsal, nao
scndo assin dc adnirar quc, con o fulgor da luz
divina, nais facilncnic scjan lilcriados das
ircvas aquclcs a qucn o son da ironlcia divina
49
nao conscguc acordar. Efciivancnic, cnlora sc
rcguc o EvangclIo aqui c alcn, c oala scja
rcgado aic ao fin do nundo, iodavia, cono cn
qualqucr rcuniao ullica, nas fciras, nas cnscs
ou cn qualqucr ouiro iunuliuoso ajuniancnio
da gcnic, cosiuna aconicccr quc nao sc faz ouvir
soncnic ou rincialncnic qucn ronuncia
oiinos discursos, nas, confornc algucn sc
cnconira con ouiro ou lIc csia vizinIo, dc c ou
scniado, assin o ocua ou dcicn con as suas
ninIarias; dc igual nodo aconiccc no nundo.
Cunran os ninisiros da alavra o scu dcvcr
con iodo o zclo ossvcl. falcn, coricn,
suliqucn; iodavia, nao scrao ouvidos cla aric
nais inorianic da oulaao. Muiios, na
vcrdadc, nao frcqucnian as rcunics sacras, a
nao scr nun ou nouiro caso; ouiros vao, nas
con os olIos c os ouvidos fccIados, orquc, a
naioria das vczcs, inicriorncnic ocuados cn
ouiras coisas, csiao ouco aicnios ao quc ali sc
faz. Mas adniianos ianlcn quc csicjan aicnios
c quc consigan vcr o oljciivo das sagradas
adnocsiacs; c ccrio, iodavia, quc nao rccclcn
ncn una inrcssao ncn una conoao iao foric
cono scria convcnicnic, orquc o cosiunado
ioror da alna c o ja conirado Ialiio do vcio
cngrossan, fascinan c cndurcccn dc ial nodo as
suas ncnics, quc nao odcn lilcriar-sc daqucla
csccic dc lciargo. Pcrnancccn, orianio, na
cosiunada ccgucira c nos scus ccados, cono
50
quc anarrados a grilIcs, dc ial nancira quc,
ningucn, cccio acnas Dcus, os odc lilcriar
dos nalcs invcicrados c ruinosos; cono dissc un
dos Sanios Padrcs, c quasc un nilagrc quc un
ccador invcicrado sc rcsolva a fazcr cniicncia.
Mas orquc, or ouiro lado, ondc Dcus fornccc
alundanics ncios, rcicndcr nilagrcs c icniar
Dcus|3|, inc-sc acciiar quc, ianlcn no nosso
caso, o rollcna nao sc c dc nodo divcrso.
Crcnos, orianio, quc c nosso dcvcr cnsar nos
ncios clos quais ioda a juvcniudc crisia scja
nais fcrvidancnic inclida ara o vigor da ncnic
c ara o anor das coisas Cclcsics. E sc
conscguirnos olicr csic cfciio, vcrcnos quc o
rcino dos ccus nos infundira a sua fora, cono
nos icnos assados.
Ningucn, orianio, disiraia os scus
cnsancnios, os scus dcscjos, as suas cncrgias c
as suas foras dcsic sanissino roosiio. Qucn
nos conccdcu a loa voniadc, conccdcr-nos-a
ianlcn a rcalizaao do fin; nas convcn sulicar
niscricordia divina, cdir-lIo iodos scn
cccao, c confiar quc a nossa cscrana sc
rcalizc. Traia-sc aqui, con cfciio, da salvaao dos
Ioncns c da gloria do Alissino.
Jouo Vucntn Andcu.
Dcscscu do Ion cxto c ngo;
DcsdcnIu dos conscIos uIcos c nuoso|4|.
51

ASSUNTOS DOS CAPTULOS

I. O Ioncn c u nus utu, u nus uIsoutu c u
nus cxcccntc dus cutuus.. 55

II. O n tno do Ioncn cstu ou dcstu udu.. 58

III. Estu udu nuo c scnuo unu cuuuo uu u
udu ctcnu.. 66

IV. Os guus du cuuuo uu u ctcndudc suo
tcs. conIcccno-nos u ns ncsnos (c conosco
todus us cosus), goucnuno-nos c dgno-nos
uu Dcus.. 72

V. As scncntcs dcstus tcs cosus (du insiruao,
du noral c du rcligiao} suo ostus dcnto dc ns
cu nutuczu.. 79

VI. O Ioncn tcn ncccssdudc dc sc onudo
uu quc sc tonc Ioncn.. 101

VII. A onuuo do Ioncn uz-sc con nutu
ucdudc nu ncu dudc, c cIcgo u dzc quc
nuo odc uzc-sc scnuo ncssu dudc.. 111

VIII. E ncccssuo, uo ncsno tcno, onu u
52
uucntudc c uI cscous.. 119

IX. Todu u uucntudc dc unIos os scxos dcuc sc
cnuudu us cscous.. 127

X. Nus cscous, u onuuo dcuc sc unucsu..
134

XI. Atc ugou, nuo tcn Iuudo cscous quc
cocsondun cctuncntc uo scu n.. 144

XII. As cscous odcn sc conudus.. 153

XIII. O unduncnto dus conus cscoucs c u
odcn cn tudo.. 174

XIV. A odcn cctu du cscou dcuc Iuscu-sc
u nutuczu.. 182

XV. Funduncntos uu oongu u udu.. 192

XVI. Hcqustos uu cnsnu c uu ucndc, sto
c, cono sc dcuc cnsnu c ucndc uu quc scu
nossuc nuo oItc Ions csutudos.. 204

XVII. Funduncntos uu cnsnu c ucndc con
ucdudc.. 233

XVIII. Funduncntos uu cnsnu c ucndc
soduncntc.. 259
53

XIX. Funduncntos uu cnsnu con uuntuosu
udcz.. 289

XX. Mctodo uu cnsnu us Ccncus cn gcu..
330

XXI. Mctodo uu cnsnu us Atcs.. 348

XXII. Mctodo uu cnsnu us Lnguus.. 363

XXIII. Mctodo uu cnsnu u Mou.. 378

XXIV. Mctodo uu ncut u Dcuouo ou Pcdudc..
390

XXV. Sc cuncntc quccnos cscous conudus
scgundo us ucdudcus nonus do uutcntco
Cstunsno, os uos dos uguos, ou dcucn sc
uustudos dus cscous, ou uo ncnos dcucn sc
utzudos con nus cuutcu quc utc uqu.. 415

XXVI. Du dscnu cscou.. 448

XXVII. As nsttuocs cscoucs dcucn sc dc
quuto guus, cn conondudc con u dudc c con
o uouctuncnto.. 458

XXVIII. Puno du cscou nutcnu.. 466

54
XXIX. Puno du cscou dc nguu nuconu.. 479

XXX. Puno du cscou utnu.. 494

XXXI. Du Acudcnu, dus uugcns c du ussocuuo
ddutcu.. 507

XXXII. Du ogunzuuo unucsu c cctu dus
cscous.. 517

XXXIII. Dos cqustos ncccssuos uu concu u
o cn utcu cstc nctodo unucsu.. 532
55


Captulo 1
O HOMEM
A MAIS ALTA,
A MAIS ABSOLUTA
E A MAIS EXCELENTE
DAS CRIATURAS

SuunIu-sc quc o conIccc-tc u t ncsno tucssc
undo do ccu.
1. Quando Piaco|1| ronunciou o scu conIccc-ic
a ii ncsno os salios acolIcran csia
naina con iao grandcs alausos quc, ara a
rcconcndarcn ao ovo, afirnaran quc cla vicra
do ccu, c iivcran o cuidado dc a fazcr inscrcvcr,
cn lciras dc ouro, no icnlo dc Aolo, cn Dclfos,
ondc o ovo afluia cn grandc nuncro. Esic foi
un aio dc salcdoria c dc icdadc; aqucla foi, dc
faio, una ficao, nas alsoluiancnic confornc
vcrdadc, cono ara nos c cvidcnic nais quc ara
clcs.
Vco ucdudcuncntc do ccu.
2. Efciivancnic, a voz quc, vindo do ccu, rcssoa
nas Sagradas Escriiuras, quc ouira coisa qucr
dizcr scnao. o Ioncn, quc iu nc conIcas, quc
iu ic conIcas? Eu, fonic dc cicrnidadc, dc
56
salcdoria c dc lcaiiiudc; iu, criaiura, inagcn c
dclcia ninIa.
SuIndudc du nutuczu Iununu.
3. Con cfciio, dcsiinci-ic a conariilIar conigo
da cicrnidadc; ara icu uso, rcarci o ccu, a
icrra c iudo o quc nclcs csia coniido; so cn ii
junici, ao ncsno icno, iodas as rcrrogaiivas,
das quais as ouiras criaiuras acnas icn una. o
scr, a vida, os scniidos c a razao. Fiz-ic solcrano
das olras das ninIas naos, c coloquci iudo a
icus cs, as ovclIas, os lois c os ouiros aninais
da icrra, as avcs do ccu c os cics do nar, c
dcsia nancira coroci-ic dc gloria c dc Ionra
(Suno 8, 6-9}. A ii, finalncnic, ara quc nada ic
faliassc, dci-nc cu rorio, ncdianic a uniao
Iiosiaiica, ligando ara scnrc a ninIa
naiurcza con a iua, soric quc nao coulc a
ncnIuna das ouiras criaiuras visvcis c
invisvcis. Con cfciio, qual das ouiras criaiuras,
no ccu ou na icrra, sc odc gloriar dc quc Dcus
sc rcvclassc na sua roria carnc c arcscniado
clos anjos? (Tntco, I, 3, i6}, ou scja, nao
acnas ara quc vcjan c sc adnircn a vcr qucn
dcscjavan vcr (Pcdo, I, 1, 12}, nas ainda ara
quc adorcn a Dcus quc sc rcvclou vcsiido dc
carnc, ou scja, FilIo dc Dcus c do Ioncn
(HcIcus, I, 6; Jouo, I, 51; Mutcus, 4, 11}. Dcvcs,
orianio, conrccndcr quc cs o roioiio, o
adniravcl concndio das ninIas olras, o
57
rcrcscnianic dc Dcus no ncio dclas, a coroa da
ninIa gloria.
E ncccssuo coocu cstu ucdudc dcIuxo dos
oIos dc todos os Ioncns.
4. Oala iodas csias vcrdadcs scjan csculidas,
nao nas orias dos icnlos, nao nos froniiscios
dos livros, nao, cnfin, nas lnguas, nos ouvidos c
nos olIos dc iodos os Ioncns, nas nos scus
coracs. Dcvc rocurar-sc, na vcrdadc, quc
iodos aquclcs a qucn calc a nissao dc fornar
Ioncns faan con quc iodos vivan conscicnics
dcsia dignidadc c ccclcncia, c cnrcgucn iodos
os ncios ara aiingir o oljciivo dcsia
sullinidadc.
58

Captulo II
O FIM
LTIMO DO HOMEM
EST
FORA DESTA VIDA

A nus cxcccntc dus cutuus dcuc
ncccssuuncntc tc u nududc nus cxcccntc.
1. A roria razao nos diz quc una criaiura iao
ccclcnic c dcsiinada a un fin nais ccclcnic
quc o dc iodas as ouiras criaiuras, isio c, scn
duvida, a gozar, juniancnic con Dcus, quc c o
cunc da crfciao, da gloria c da lcaiiiudc, ara
scnrc, a nais alsoluia gloria c lcaiiiudc.
O quc c cudcntc.
2. Mas cnlora isio sc infira clarancnic da
Sagrada Escriiura c nos acrcdiicnos firncncnic
quc c dc faio assin, iodavia, nao scra icno
crdido vcr dc quanios nodos, ncsia vida, Dcus
nos icnIa figurado o Acn (Plus ulira} ou dc
quanios nodos a clc ossanos cIcgar.
1. Du Istu du cuuo.
3. En rinciro lugar, no rorio noncnio da
criaao. Con cfciio, nao ordcnou ao Ioncn
59
sinlcsncnic, cono aos ouiros scrcs, quc vicssc
ao nundo; nas, aos una solcnc dclilcraao,
fornou-lIc o coro cono quc con os scus
rorios dcdos c insuflou-lIc or alna una aric
dc si ncsno.
2. Du consttuuo do nosso sc.
4. A consiiiuiao do nosso scr nosira quc nao
nos lasian as coisas quc ossuinos ncsia vida.
Con cfciio, icnos aqui ircs csccics dc vida.
vcgciaiiva, aninal, c iniclcciual ou csiriiual a
rincira das quais nunca sc nanifcsia fora do
coro; a scgunda, ncdianic as ocracs dos
scniidos c do novincnio, c-nos cn rclaao con
os oljcios cicriorcs; a icrccira odc cisiir
ianlcn scaradancnic, cono sc vcrifica nos
anjos. Ora, una vcz quc c cvidcnic quc csic grau
surcno da vida c foricncnic olscurccido c
criurlado cn nos clos ouiros dois, scguc-sc
ncccssariancnic quc o scra ianlcn no lugar
ondc cla for conduzida ao nais clcvado grau dc
crfciao .
3. Dc tudo o quc uzcnos c socnos ncstu udu.
5. Tudo o quc fazcnos c sofrcnos ncsia vida
nosira quc nao aiinginos aqui o nosso fin
uliino, nas quc iudo o quc c nosso, c lcn assin
nos rorios, icndc ara ouiro lugar. Con cfciio,
iudo o quc sonos, fazcnos, cnsanos, falanos,
inaginanos, adquirinos c ossunos nao c
60
scnao una csccic dc cscada, na qual, sulindo
cada vcz nais acina, c ccrio quc sulinos scnrc
dcgraus nais alios, nas nunca cIcganos ao
uliino. A nco, con cfciio, o Ioncn nada c,
cono nada cra uI uctcno; conca a dcscnvolvcr-
sc soncnic no uicro naicrno, a ariir dc una
goia dc sanguc aicrno. Quc c, orianio, o
Ioncn no rincio? Maicria infornc c lruia. A
scguir, assunc os iraos dc un cqucno coro,
nas ainda scn scniidos ncn novincnios.
Dcois, conca a novcr-sc c, or fora da
naiurcza, vcn luz; c, ouco a ouco, concan
a alrir-sc os olIos, os ouvidos c os rcsianics
scniidos. Aos un ccrio laso dc icno, rcvcla-sc
o scniido inicrno, quando scnic quc vc, quc ouvc
c quc scnic. Dcois, noiando as difcrcnas cnirc
as coisas, nanifcsia-sc o iniclccio; finalncnic, a
voniadc, alicando-sc a ccrios oljcios c fugindo
dc ouiros, assunc o acl dc dirciora.
En todus cstus cosus Iu unu guduuo, nus scn
tcno.
6. Mas cn cada una daquclas coisas Ia una
ncra gradaao. Dc faio, ouco a ouco, aarccc a
inicligcncia, cono a luz radianic da aurora, c
conca a cncrgir da rofunda cscuridao da noiic;
c, duranic iodo o icno quc dura a vida, crcscc
scnrc nais a luz iniclcciual (a nao scr quc sc
iraic dc un dclil}, aic ao noncnio da noric. Dc
igual nodo, as nossas acs sao, a rincio,
61
icnucs, dclcis, rudcs c nuiio confusas; dcois, a
ouco c ouco, juniancnic con as foras do
coro, ianlcn as oicncialidadcs da alna sc
dcscnvolvcn, dc ial nancira quc, duranic iodo o
icno da vida (cccio qucn c ionado dc un
circno ioror, scndo cono quc un norio vivo},
Ia scnrc qualqucr coisa a fazcr, a roor c a
icniar; iodas aquclas faculdadcs, nuna alna
gcncrosa, icndcn scnrc nais ara cina, scn
un icrno. Con cfciio, ncsia vida, nunca sc
conscguc cnconirar o fin, ncn dos nossos
dcscjos ncn das nossas icniaiivas.
Tudo sto c dcnonstudo cu cxccncu.
7. Para qualqucr aric quc algucn sc volic,
conIcccra csia vcrdadc or ccricncia. Sc
algucn ana o odcr c as riquczas, nao
cnconirara ondc saciar a sua fonc, ainda quc
cIcguc a ossuir iodo o nundo, o quc c cvidcnic
clo ccnlo dc Alcandrc. Sc algucn ardc con
scdc dc Ionras, nao odcra icr az ainda quc scja
adorado or iodo o nundo. Sc algucn sc cnircga
aos razcrcs, cnlora iodos os scus scniidos
nadcn nun nar dc dclcias, iodas as coisas lIc
arcccn gasias c o scu aciiic corrc dc un oljcio
ara ouiro. Sc algucn alica a ncnic ao csiudo
da salcdoria, nunca cnconira o fin, ois, quanio
nais coisas una cssoa salc, ianio nclIor
conrccndc quc lIc rcsian nais ara salcr.
Efciivancnic, con ioda a razao, Salonao dissc.
62
Os olIos nao sc sacian dc vcr c os ouvidos icn
scnrc dcscjo dc cscuiar (Eccsustcs, 1, 8}.
Ncn ncsno u notc oc n us nossus usuocs.
8. Os ccnlos dos norilundos rovan quc ncn
a noric narca o uliino icrno das nossas
asiracs. Con cfciio, Iora da noric aquclcs
quc assaran Ioncsiancnic a vida culian ao
cnsar quc c ara cnirar nuna vida nclIor; ao
conirario, aquclcs quc ncrgulIaran no anor da
vida rcscnic, acrcclcndo-sc dc quc a vao
alandonar c dc quc dcvcrao cnigrar ara ouiro
siio, concan a ircncr, c sc, dc un nodo ou dc
ouiro, ainda o odcn fazcr, rcconcilian-sc con
Dcus c con os Ioncns. E cnlora o coro,
cnfraquccido clas dorcs, sc dcliliic, os scniidos
sc ofusqucn c a roria vida circ, iodavia, a
ncnic, con nais vivacidadc quc nunca, rcaliza as
suas funcs, ionando con dcvoao, gravidadc c
circunsccao as ncccssarias disosics accrca
dc si ncsno, da fanlia, da Icrana, do Esiado,
cic.; dc ial nancira quc, qucn vc norrcr un
Ioncn icdoso c salio arccc vcr un cdao dc
icrra quc sc csloroa, c qucn o ouvc falar, arccc
ouvir un anjo; c icn ncccssariancnic quc
confcssar quc nao sc iraia scnao dc un Ioscdc
quc sc rcara ara alandonar un cqucno
iugurio rcsics a cair cn runas. Os rorios
agaos conrccndcran csia vcrdadc; c or isso
os ronanos, cono sc lc cn Fcsio|1|, cIanaran
63
noric utdu, (ccaliiio}, c os grcgos usan,
nuiias vczcs, a alavra quc significa ir-sc
cnlora, cn vcz dc cccc ou dc noc. Porquc,
scnao orquc sc conrccndc quc, cla noric, sc
assa ara un ouiro lugar?
O cxcno do Csto-Honcn cnsnu quc os Ioncns
suo dcstnudos u ctcndudc.
9. Mas, a nos crisiaos, csia vcrdadc arccc nais
clara dcois quc Crisio, FilIo dc Dcus vivo,
cnviado do ccu a rcroduzir a inagcn dc Dcus
dcsaarccida dc nos, nosirou a ncsna coisa con
o scu ccnlo. Efciivancnic, concclido c dado
luz ncdianic o nascincnio, andou cnirc os
Ioncns; dcois dc norio, rcssusciiou c suliu aos
ccus, c a noric ja O nao icn sol o scu donnio.
Ora Elc c cIanado, c c dc faio, o nosso rccursor
(HcIcus, 6, 20}, o rinogcniio dos irnaos
(Honunos, 8,29}, a calca dos scus ncnlros
(Ecsos, 1, 22 c 23}, o arquciio dc iodos aquclcs
quc dcvcn scr rcfornados inagcn dc Dcus
(Honunos, 8, 29}. Porianio, assin cono Elc nao
vcio ara coniinuar a vivcr ncsic nundo, nas
ara assar, icrninado o curso da vida, s
Ialiiacs cicrnas, assin ianlcn nos, una vcz
quc nos calc a ncsna soric quc a Elc, nao
dcvcnos crnancccr aqui, nas cnigrar ara
ouiro lugar.
O Honcn tcn tcs cscccs dc noudu.
64
10. Para cada un dc nos, orianio, csiao
csialclccidas ircs csccics dc vida c ircs csccics
dc norada. o uicro naicrno, a icrra c o ccu. Da
rincira, cnira-sc ara a scgunda, ncdianic o
nascincnio; da scgunda, ara a icrccira,
ncdianic a noric c a rcssurrciao; da icrccira,
nunca nais sc sai, cicrnancnic. Na rincira,
rccclcnos acnas a vida, juniancnic con un
novincnio c scniidos inciicnics; na scgunda, a
vida, o novincnio c os scniidos con os
rinordios da inicligcncia; na icrccira, a
lcniiudc crfciia dc iodas as coisas.
E tcs cscccs dc udu.
11. A rincira vida dc quc falci c una rcaraao
ara a scgunda; a scgunda ara a icrccira; a
icrccira, dc sua roria naiurcza, nunca icrnina.
A assagcn da rincira ara a scgunda c da
scgunda ara a icrccira c csirciia c aconanIada
dc dorcs, c nun c nouiro caso sc dcvcn dcor os
dcsojos ou involucros (ou scja, no rinciro caso,
a laccnia, c, no scgundo, o rorio organisno do
coro}, cono faz o iniainIo, quando, quclrada a
casca, sai ara fora. A rincira c a scgunda
norada, orianio, sao cono duas oficinas.
naqucla forna-sc o coro ara uso da vida
scguinic; ncsia, forna-sc a alna racional ara
uso da vida cicrna; a icrccira norada roduz a
vcrdadcira crfciao c razcr dc anlos.
65
Os suctus suo snIoo dsto.
12. Assin, os isracliias (scja-nos lciio adaiar
csic snlolo ao nosso caso} foran gcrados no
Egiio c dc la, clos csirciios caninIos dos
nonics c do Mar VcrnclIo, iransfcridos ara o
dcscrio, a acanaran cn icndas, arcndcran a
lci, luiaran con varios ininigos; finalncnic,
airavcssado cla fora o Jordao, foran
consiiiudos Icrdciros da icrra dc Canaan, ondc
corrian rios dc lciic c dc ncl.
66

Captulo III
ESTA VIDA
NO
SENO UMA PREPARAO
PARA A VIDA ETERNA

TcstcnunIos dcstu ucdudc
1. Quc csia vida, una vcz quc icndc ara ouira,
nao c vida (falando con rigor}, nas un rocnio
da vida vcrdadcira c quc durara ara scnrc,
iornar-sc-a cvidcnic, rinciro, clo icsicnunIo
dc nos ncsnos; scgundo, clo icsicnunIo do
nundo; c, finalncnic, clo icsicnunIo da
Sagrada Escriiura.
1. Pco tcstcnunIo dc ns ncsnos.
2. Sc lanarnos un olIar iniroscciivo solrc nos
ncsnos, vcrcnos quc iodas as coisas da nossa
vida roccdcn dc ial nodo gradualncnic, quc a
anicccdcnic rcara o caninIo ara a scguinic.
Por ccnlo. a nossa rincira vida dcscnvolvc-sc
nas vsccras naicrnas. Mas cn rovciio dc
qucn? Acaso cn rovciio dc si ncsna? Dc nodo
algun. Traia-sc acnas dc fornar
convcnicnicncnic un cqucnino coro ara
scrvir dc Ialiiaao c dc insiruncnio alna, ara
67
conodidadc c uso da vida scguinic, a qual
vivcnos luz do sol. E acnas aquclc cqucnino
coro csia crfciio, sonos dados luz, ois ja
nao Ia ncnIuna razao ara quc coniinui
naquclas ircvas. Do ncsno nodo, orianio, csia
vida quc vivcnos luz do sol nao c scnao una
rcaraao ara a vida cicrna, dc ial nancira quc
nao c dc adnirar quc a alna sc sirva do coro
ara conscguir aquclas coisas quc lIc scrao uicis
ara a vida fuiura. Acnas fciios csics
rcaraiivos, cnigranos daqui, orquc nada
nais icnos aqui a fazcr. vcrdadc quc alguns,
anics quc icnIan fciio csscs rcaraiivos, sao
arrclaiados, ou anics, lanados no scio da noric,
do ncsno nodo quc, nos casos dc alorio, o fcio c
lanado fora do uicro, nao ara o scio da vida,
nas ara o scio da noric; cn anlos os casos,
orcn, isso aconiccc, c ccrio quc con a
crnissao dc Dcus, nas coniudo, or cula dos
Ioncns.
2. O nundo usuc o cudo soncntc uu scu
dc scncntcu, dc uncntudo c dc cscou uos
Ioncns.
3. Tanlcn o nundo visvcl, dc qualqucr aric
quc sc olIc, aicsia quc nao foi criado ara ouiro
fin scnao ara scrvir ara a nuliilicaao, ara a
alincniaao c ara a cducaao do gcncro
Iunano.
68
Con cfciio, una vcz quc a Dcus nao arouvc
criar os Ioncns iodos junios, no ncsno
noncnio, cono fcz con os anjos, nas roduziu
acnas un nacIo c una fcnca, dando-lIcs, a
fin dc quc, or via dc gcraao, sc nuliilicasscn,
as foras ncccssarias c a sua lcnao, foi rcciso
conccdcr un csao dc icno ncccssario ara
csia succssiva nuliilicaao, clo quc foran
conccdidos alguns nilIarcs dc anos. E ara quc
cssc icno nao fossc un icno dc confusao, dc
surdcz c dc ccgucira, fcz a cicnsao dos ccus,
guarnccidos con o sol, a lua c as csirclas, c
ordcnou quc csics asiros, con as suas
rcvolucs, scrvisscn ara ncdir as Ioras, os
dias, os ncscs c os anos. A scguir, una vcz quc o
Ioncn scria una criaiura cororca, con
ncccssidadc dc un lugar ara Ialiiar, dc un
csao ara rcsirar c ara sc novcr, dc alincnio
ara crcsccr c dc vcsiidos ara sc adornar, fcz (na
aric nais laia do nundo} un avincnio
solido, a icrra. c circundou-a dc ar c lanIou-a
con as aguas, c ordcnou-lIc quc roduzissc
lanias c aninais nuliiforncs, nao acnas ara
saiisfazcr as ncccssidadcs do Ioncn, nas
ianlcn ara scu dclciic. E, una vcz quc fornara
o Ioncn sua inagcn, doiado dc inicligcncia,
ara quc ianlcn nao faliassc inicligcncia o scu
alincnio, dcrivou dc cada una das criaiuras
nuiias c varias csccics, ara quc csic nundo
visvcl aarcccssc cono un lucidssino csclIo
69
da infiniia oicncia, salcdoria c londadc dc
Dcus, na conicnlaao do qual o Ioncn fossc
arrclaiado or un scniincnio dc adniraao clo
Criador c inclido a conIccc-lo c novido a ana-
lo. Efciivancnic, a solidcz, a lclcza c a doura do
Criador crnanccc invisvcl c cscondida no
alisno da cicrnidadc, nas or ioda a aric
lrilIa or ncio das coisas visvcis c rcsia-sc a
scr aalada, olscrvada c salorcada. Porianio,
csic nundo nada nais c quc a nossa scncnicira,
o nosso alincniador c a nossa cscola. Dcvc, or
isso, cisiir un nus ucn (Plus ulira}, ondc,
una vcz sados das aulas dcsia cscola, nos
nairicularcnos na Acadcnia Eicrna. Pcla razao,
orianio, consia quc as coisas sc assan assin;
nas c ainda nais cvidcnic clas Sagradas
Escriiuras.
3. O o Dcus o utcstu con us suus uuuus.
4. O rorio Dcus afirna, cla loca dc Oscias,
quc os ccus cisicn or causa da icrra, a icrra
or causa do irigo, do vinIo c do azciic, c iudo
isio or causa dos Ioncns (Oscus, 2,22}. Tudo,
orianio, cisic or causa do Ioncn, aic o
rorio icno. Con cfciio, nao scra conccdida ao
nundo una duraao nais longa quc a ncccssaria
ara conlciar o nuncro dos clciios (Aocusc,
6, 11}. Acnas csic nuncro csicja conlcio, os
ccus c a icrra dcsaarcccrao c nao sc cnconirara
nais lugar ara clcs (Aocusc, 2U,?}, ois
70
surgira un novo ccu c una nova icrra, ondc
Ialiiara a jusiia (Aocusc, 21,1 c 2; Pcdo, II,
3, 18}. Finalncnic, aic os noncs quc as Sagradas
Escriiuras dao a csia vida dao a cnicndcr quc
csia nao c scnao una rcaraao ara ouira.
Con cfciio, dao-lIc o nonc dc uu, uugcn, otu,
cscu; c a nos, o nonc dc ccgnos, oustcos,
nqunos, usuntcs a una ouira cidadania, a
qual scra vcrdadcirancnic crnancnic (Gcncss,
47,9; Suno 29, 13; JoI, 7, 12; Lucus, 12, 36}.
A cxccncu.
5. Todas csias coisas sao dcnonsiradas clos
rorios faios c cla condiao dc iodos os
Ioncns, o quc c colocado sol os olIos dc iodos
nos. Con cfciio, qucn dc iodos os quc nasccran,
dcois quc aarcccu no nundo, nao dcsaarcccu
dc novo? Prccisancnic orquc sonos dcsiinados
cicrnidadc. Porquc, orianio, cricnccnos
cicrnidadc, c ncccssario quc csia vida scja
acnas una assagcn. Por isso Crisio dissc.
Esiai rcarados, orquc nao salcis cn quc
Iora vira o FilIo do Ioncn (Mutcus, 24, 44}. E c
csia a razao (salcno-lo ianlcn cla Escriiura}
or quc Dcus cIana dcsic nundo alguns ainda
na rincira idadc da vida. cIana-os ccriancnic
quando os vc rcarados cono Enoc (Gcncss, 4,
24; SuIcdou, 4, 14}. Porquc c quc, ao conirario,
usa dc longaninidadc ara con os naus? Scn
duvida, orquc nao qucr surrccndcr ningucn
71
nao rcarado, nas quc iodos sc convcrian
(Pcdo II, 3, 9}. Sc, iodavia, algun coniinua a
alusar da acicncia dc Dcus, csic ordcna quc
scja arrclaiado cla noric.
Concusuo.
6. Porianio, assin cono c ccrio quc a csiadia no
uicro naicrno c una rcaraao ara vivcr no
coro, assin ianlcn c ccrio quc a csiadia no
coro c una rcaraao ara aqucla vida quc
scra una coniinuaao da vida rcscnic c durara
cicrnancnic. Fcliz aquclc quc sai do uicro
naicrno con os ncnlros lcn fornados! Mil
vczcs nais fcliz aquclc quc sair dcsia vida con a
alna lcn lina!
72

Captulo IV
OS GRAUS
DA PREPARAO
PARA A ETERNIDADE
SO TRS:
CONHECER-SE A SI MESMO
(E CONSIGO TODAS AS COISAS),
GOVERNAR-SE
E DIRIGIR-SE PARA DEUS

Dc ondc sc udquc o conIccncnto dos ns
sccunduos do Ioncn, suIodnudos uo n
sucno (u ctcndudc)
1. cvidcnic, orianio, quc o fin uliino do
Ioncn c a lcaiiiudc cicrna con Dcus. Quais
scjan os fin sulordinados quclc c conforncs a
csia vida iransiioria, iorna-sc cvidcnic clas
alavras con quc Dcus nanifcsiou a rcsoluao
dc criar o Ioncn. Faanos o Ioncn nossa
inagcn c scnclIana, c rcsida aos cics do
nar, c s avcs do ccu, c aos aninais sclvaiicos, c
a ioda a icrra, c a iodos os rcicis quc sc novcn
solrc a icrra (Gcncss, 1, 26}.
Suo tcs.
73
1. quc conIcu todus us cosus;
2. quc scu c dc s ncsno;
3. quc scu dccu dc Dcus.
2. Ora, dcsia assagcn, iorna-sc cvidcnic quc foi
colocado cnirc as criaiuras visvcis ara quc scja.
I. Criaiura racional.
II. Criaiura scnIora das ouiras criaiuras
III. Criaiura inagcn c dclcia do scu Criador
Esias ircs coisas csiao dc ial nodo ligadas
quc nao odc adniiir-sc ncnIun divorcio cnirc
clas, orquc solrc clas sc funda a lasc da vida
rcscnic c da fuiura.
uc sgncu quc c cutuu uconu
3. Quc c criaiura racional qucr dizcr quc olscrva,
da o nonc c sc acrcclc dc iodas as coisas, isio
c, quc odc conIcccr c dar un nonc a iodas as
coisas dcsic nundo c cnicndc-las, cono c
cvidcnic (Gcncss, 2, 19}. Ou cniao, scgundo a
cnuncraao dc Salonao (SuIcdou, 7, 17 c ss.}.
conIcccr a consiiiuiao do nundo c a fora dos
clcncnios, o rincio c o fin c o ncio das
csiacs, as nudanas dos solsicios c a
varialilidadc do icno, a duraao do ano c a
osiao das csirclas, a naiurcza dos aninais c a
alna dos lruios, as foras dos csriios c os
cnsancnios dos Ioncns, as difcrcnas das
lanias c a oicncia das suas razcs. nuna
74
alavra, iodas as coisas oculias ou nanifcsias,
cic. Nisio csia conrccndido ianlcn a cicncia
dos arificcs c a aric da alavra; dc ial nancira
quc (cono diz o Eclcsiasiico} cn ncnIuna coisa,
cqucna ou grandc, Iaja algo dc dcsconIccido
(Eccsustco, 5, 18}. Soncnic assin, con cfciio,
odcra dc faio conscrvar o iiulo dc aninal
racional, isio c, sc conIcccr os fundancnios dc
iodas as coisas.
uc sgncu quc c scnIo dus outus cutuus
4. Quc c o scnIor das ouiras criaiuras qucr dizcr
quc, ordcnando iudo ara fins lcgiinos, faz
rcvcricr iudo uiilncnic cn scu rovciio; qucr
dizcr quc, oriando-sc or ioda a aric, no ncio
das criaiuras, cono un rci, isio c, gravc c
saniancnic (ou scja, adorando acnas o Criador
acina dc si ncsno; os anjos dc Dcus, scus
conanIciros, cono a si ncsno, c iodas as
ouiras coisas ncnos quc a si ncsno} dcfcndc a
dignidadc quc lIc c conccdida; quc nao csia
sujciio a ncnIuna criaiura, ncn ncsno
roria carnc c quc arovciia dc iudo c dc iudo
sc scrvc livrcncnic; quc nao ignora ondc,
quando, cono c aic quc onio dcvc olcdcccr ao
coro, c ondc, quando, cono c aic quc onio dcvc
scrvir o roino. Nuna alavra, quc odc rcgular
rudcnicncnic os novincnios c as acs,
cicrnas c inicrnas, dc si ncsno c dos ouiros.
75
uc sgncu quc c nugcn dc Dcus
5. Finalncnic, quc c inagcn dc Dcus, qucr dizcr
quc rcrcscnia ao vivo a crfciao do scu
arquciio, cono diz o rorio Arquciio. Scdc
sanios, orquc Eu, o vosso Dcus, sou sanio
(Lcutco, 19, 2}.
Os ccdos tcs utIutos cduzcn-sc.
1. u nstuuo;
2. u utudc;
3. u cdudc.
6. Daqui sc scguc quc os auicniicos rcquisiios do
Ioncn sao. 1. quc icnIa conIccincnio dc iodas
as coisas; 2. quc scja caaz dc doninar as coisas
c a si ncsno; 3. quc sc dirija a si c iodas as
coisas ara Dcus, fonic dc iudo. Esias ircs
coisas, sc as quiscrnos crinir or ircs alavras
vulgarncnic conIccidas, scrao.
I. Insiruao,
II. Viriudc, ou scja, Ioncsiidadc dc cosiuncs,
III. Fcligiao, ou scja, icdadc;
cnicndcndo-sc or nstuuo, o conIccincnio
lcno das coisas, das arics c das lnguas; or
costuncs, nao acnas a urlanidadc cicrior, nas
a lcna fornaao inicrior c cicrior dos
novincnios da alna; c or cguo, a vcncraao
inicrior, cla qual a alna Iunana sc liga c sc
rcndc ao Scr surcno.
76
Estus tcs cosus suo o csscncu do Ioncn ncstu
udu; todus us outus suo uccssus (upsu) .
7. Ncsias ircs coisas rcsidc ioda a ccclcncia do
Ioncn, orquc so csias sao o fundancnio da
vida rcscnic c da fuiura; as ouiras (a saudc, a
fora, a lclcza, o odcr, a dignidadc, a anizadc, o
succsso, a longcvidadc} nao sao scnao acrcscinos
c ornancnios cicrnos da vida, sc acaso Dcus os
junia a cla, ou vaidadcs sucrfluas, csos inuicis
c csiorvos nocivos, sc algucn, dcscjando-os
aaionadancnic, os vai rocurar, c, dcscuradas
as coisas nais inorianics, dclcs sc ocua c
nclcs sc ncrgulIa.
Iustu-sc sto con o cxcno.
1. do cgo.
8. Ilusiro a ninIa afirnaao con ccnlos. O
rclogio (solar ou nccanico} c un insiruncnio
clcganic c nuiio ncccssario ara ncdir o icno,
cuja sulsiancia ou csscncia c consiiiuda or
una corrcsondcncia crfciia dc iodas as suas
arics. Os csiojos cn quc sc coloca, as
csculiuras, as iniuras c os dourados sao coisas
accssorias quc acrcsccnian qualqucr coisa sua
lclcza, nas nada sua londadc. Sc algucn
quiscr un insiruncnio dcsics dc rcfcrcncia lclo
a lon, scra cscarnccida a sua ucrilidadc, ois
nao rcara ondc csia solrciudo a uiilidadc.
2. do cuuuo.
77
Do ncsno nodo, o valor dc un cavalo csia na
sua fora junia con a nagnaninidadc ou
agilidadc c a roniidao do volicar; a cauda solia
ou aiada, a crina cnicada c crcia, os frcios
dourados, a gualdraa con lordados dc ouro, c
os colarcs, scjan dc quc csccic forcn, c vcrdadc
quc acrcsccnian ornancnio, nas, sc vsscnos
algucn ncdir or csias coisas a ccclcncia do
cavalo, cIanar-lIc-anos csiuido.
3. du sudc
Finalncnic, o lon csiado da nossa saudc
dccndc dc una digcsiao rcgular c dc una loa
disosiao inicrior. Dciiar-sc cn lciios nolcs,
irazcr vcsiidos luuosos c concr alincnios
salorosos, nao so nao favorccc a saudc, nas aic
a rcjudica; or isso, qucn rocura coisas
dclciiavcis dc rcfcrcncia a coisas sas, c un
inscnsaio. E c un inscnsaio infiniiancnic nais
rcjudicial aquclc quc, dcscjando scr Ioncn, sc
rcocua nais con os ornancnios quc con a
csscncia do Ioncn. Por isso, o Salio cIana
nio c csiulio a qucn julga quc a nossa vida c
coisa dc lurla c un ncrcado lucraiivo c diz c
rccic quc a arovaao c a lcnao dc Dcus csia
nuiio longc dc scnclIanic Ioncn (SuIcdou,
15, 12 c 19}.
Concusuo.
78
9. Fiquc, orianio, asscnic isio. quanio naior c a
aiividadc quc, ncsia vida sc dcscndc or anor
da insiruao, da viriudc c da icdadc, ianio nais
nos aroinanos do fin uliino. Por isso, scjan
csias ircs coisas a olra csscncial da nossa vida
; iudo o rcsio c accssorio, cnccilIo,
aarcncia cnganosa.
79

Captulo V
AS SEMENTES
DAQUELAS TRS COISAS
(DA INSTRUO, DA MORAL E DA RELIGIO)
SO POSTAS
DENTRO DE NS
PELA NATUREZA

A ntuu nutuczu do Ioncn cu Iou. u cu
(Ictundo-nos du couuo) dcucnos cgcssu.
1. Ncsic lugar, or naiurcza, cnicndcnos, nao a
corruao quc, dcois da qucda, a iodos aiingiu
(c or causa da qual sonos cIanados, or
naiurcza, Ios du u|1|, incaazcs, or nos
rorios, dc cnsar scja o quc for dc lon}, nas o
nosso csiado riniiivo c fundancnial, ao qual
dcvcnos rcgrcssar cono nosso rincio. Ncsic
scniido, Lus dc Vivcs dissc. Quc ouira coisa c o
crisiao scnao o Ioncn rcgrcssado sua naiurcza
c rcsiiiudo, or assin dizcr, sua origcn, dc
ondc o dcnnio o Iavia afasiado? (Du Concdu
c du Dscdu, livro I}|2|. Ncsic scniido ianlcn
odc ionar-sc aquilo quc Scncca cscrcvcu. A
salcdoria csia cn rcgrcssar naiurcza c cn
voliar quclc lugar dc ondc o crro ullico (ou
scu, o co conctdo co gcnco Iununo utuucs
dos ncos us}|3| nos culsou. E diz ainda.
80
O Ioncn nao c lon, nas, lcnlrando-sc da sua
origcn, iransforna-sc cn lon, ara quc icnda a
igualar Dcus. Dcsoncsiancnic, ningucn
conscguc sulir ao lugar dc ondc dcsccra (Cutu
93}|4|.
A ou oucncntc du oudcncu ctcnu ncc
uu o cstudo ntuo.
2. Enicndcnos ianlcn cla alavra naiurcza a
rovidcncia univcrsal dc Dcus, ou scja, o influo
inccssanic da londadc divina ara ocrar iudo
cn iodos, ou scja, cn cada criaiura aquilo ara
quc a dcsiinou. Na vcrdadc, o oljciivo da
salcdoria divina foi nada fazcr cn vao, isio c,
ncn scn qualqucr finalidadc, ncn scn os ncios
adcquados ara conscguir cssc fin. Por
conscqucncia, iudo o quc cisic, cisic ara
qualqucr fin, c ara quc o ossa aiingir foi
doiado dos ncccssarios orgaos c aulios; nais
ainda, foi doiado ianlcn dc una vcrdadcira
icndcncia, a fin dc quc nunca scja inclido ara
o scu fin conira a sua voniadc c con rcluiancia,
nas anics con roniidao c con razcr clo
insiinio da roria naiurcza, dc nodo quc, sc
disso c naniido afasiado, advcnIa o sofrincnio c
a noric. ccrio, or isso, quc ianlcn o Ioncn
foi fciio, or naiurcza, aio ara a inicligcncia
das coisas, ara a Iarnonia dos cosiuncs c ara
o anor a Dcus solrc iodas as coisas (vinos ja,
con cfciio, quc foi dcsiinado ara csias coisas}, c
81
c iao ccrio quc as razcs daquclas ircs coisas sc
cnconiran nclc, quanio c ccrio quc a cada lania
foran dadas as razcs sol a icrra.
A suIcdou coocou no Ioncn uzcs ctcnus.
3. Para quc sc iornc nais cvidcnic o quc rcicndc
dizcr o Eclcsiasiico quando roclana quc a
salcdoria colocou fundancnios cicrnos nos
Ioncns (Eccsustco, 1, 14}, vcjanos quc
fundancnios dc SuIcdou, dc Vtudc c dc
Hcguo foran osios cn nos, ara quc nos
acrcclanos quao naravilIoso organisno dc
salcdoria c o Ioncn.
I. Tonundo-o uto uu udqu conIccncnto dus
cosus. O quc c cudcntc, oquc o cz.
1. suu nugcn
4. cvidcnic quc iodo o Ioncn nascc aio ara
adquirir conIccincnio das coisas. rinciro,
orquc c inagcn dc Dcus. Con cfciio, a inagcn,
sc c crfciia, arcscnia ncccssariancnic os
iraos do scu arquciio, ou cniao nao scra una
inagcn. Ora, una vcz quc, cnirc os airiluios dc
Dcus, sc dcsiaca a onniscicncia,
ncccssariancnic lrilIara no Ioncn algo dc
scnclIanic a cla. E orquc nao? Scn duvida quc
o Ioncn csia no ncio das olras dc Dcus, icndo
una ncnic lucida, cono un csclIo csfcrico,
suscnso na arcdc dc una sala, o qual rccclc a
inagcn dc iodas as coisas, digo, dc iodas as
82
coisas quc o rodcian. Efciivancnic, a nossa
ncnic nao arccndc soncnic as coisas vizinIas,
nas ianlcn aroina dc si as quc csiao
afasiadas (qucr quanio ao lugar, qucr quanio ao
icno}, crguc-sc s quc csiao clcvadas, invcsiiga
as oculias, dcsvcla as vcladas c csfora-sc or
crscruiar aic as incrscruiavcis, dc ial nancira
c algo dc infiniio c dc indcicrninavcl. Sc fosscn
conccdidos ao Ioncn nil anos dc vida, duranic
os quais arcndcssc consianicncnic qualqucr
coisa, dcduzindo una coisa dc ouira, iodavia,
icria scnrc ondc rccclcr ouiras coisas quc sc
lIc arcscniasscn, a ial onio a ncnic do
Ioncn c dc caacidadc incsgoiavcl quc, no
conIccincnio, sc arcscnia cono un alisno.
O nosso cqucno coro csia cnccrrado nun
crculo csirciio; a nossa voz vai un ouco nais
alcn; a visia acnas cIcga cuula cclcsic; nas
nossa ncnic nao odc fiar-sc un liniic, ncn
no ccu ncn fora do ccu. ianio sc clcva acina dos
ccus dos ccus, cono dcscc alaio do alisno do
alisno; c ncsno quc csics csaos fosscn
nilIcs dc vczcs nais vasios do quc sao, cla a
cnciraria, iodavia, con incrvcl raidcz. E
Iavcnos cniao dc ncgar quc iodas as coisas lIc
sao accssvcis, quc cla c caaz dc iudo?
2. Hcsuno do unucso.
83
5. O Ioncn c cIanado clos filosofos ,
rcsuno do univcrso, conrccndcndo, dc nodo
olscuro, iodas as coisas quc sc vccn or ioda a
aric anlancnic csalIadas clo univcrso
(nuco-cosnos}. Quc assin c, dcnonsirar-sc-a
nouiro lugar|5|. En conscqucncia disso, a ncnic
do Ioncn quc cnira no nundo conara-sc con
nuiia razao a una scncnic ou a un caroo, no
qual, cnlora nao cisia ainda cn aio a figura da
crva ou da arvorc, iodavia, nclc cisic ja dc faio a
crva ou a lania, cono sc iorna cvidcnic quando
a scncnic, nciida dclaio da icrra, lana ara
laio as razcs c ara cina os rclcnios, os quais,
ouco dcois, or una fora ingcniia, sc alongan
cn ranos c cn ranagcns, sc colrcn dc folIas c
sc adornan dc florcs c dc fruios.
N.H.
Nao c ncccssario, orianio, iniroduzir nada no
Ioncn a ariir do cicrior, nas acnas fazcr
gcrninar c dcscnvolvcr as coisas das quais clc
conicn o gcrncn cn si ncsno c fazcr-lIc vcr
qual a sua naiurcza. Por isso, acciianos quc
Piiagoras cosiunava dizcr quc cra iao naiural ao
Ioncn salcr iudo quc, sc un ncnino dc scic
anos fossc rudcnicncnic inicrrogado accrca dc
iodas as qucsics dc ioda a filosofia, con ccricza
quc odcria rcsondcr a iodas, rccisancnic
orquc a luz da razao c a forna c a norna
suficicnic dc iodas as coisas. Sinlcsncnic
84
agora, aos a qucda, quc o olscurccc c confundc,
c incaaz dc sc lilcriar clos scus rorios
ncios; c aquclcs quc dcvcrian ajuda-lo nao
conirilucn scnao ara auncniar o cnlarao cn
quc sc cnconira.
3. Dotudo dc scntdos
6. Alcn disso, alna racional quc Ialiia cn nos,
foran acrcsccniados orgaos c cono quc
cnissarios c olscrvadorcs, con a ajuda dos
quais, ou scja, da visia, do ouvido, do olfaio, do
gosio c do iaio, cla rocura cIcgar a iudo aquilo
quc sc cnconira fora dcla, dc ial nancira quc, dc
iodas as coisas criadas, nada odc crnancccr-
lIc cscondido. Una vcz quc, orianio, no nundo
visvcl, nada Ia quc sc nao ossa vcr, ou ouvir,
ou aalar, c, or isso, quc sc nao ossa salcr o
quc c c dc quc naiurcza c, da sc scguc quc nada
cisic no nundo quc o Ioncn, doiado dc
scniidos c dc razao, nao consiga arccndcr.
4. Estnuudo co dcsco dc suIc.
7. Esia inlaniado ianlcn no Ioncn o dcscjo
dc salcr; c nao acnas a acciiaao rcsignada,
nas aic o aciiic do iralalIo|6|. Surgc logo na
rincira idadc infaniil c aconanIa-nos duranic
ioda a vida. Con cfciio, qucn nao ccrincnia a
inacicncia dc ouvir, dc vcr ou dc aalar
scnrc algo dc novo? Qucn nao scnic razcr cn
conarcccr iodos os dias cn qualqucr lugar, ou
85
cn convcrsar con algucn, cn crguniar
qualqucr coisa? En rcsuno, cis o quc sc assa.
os olIos, os ouvidos, o iaio c ianlcn a ncnic,
rocurando scnrc o scu alincnio, lanan-sc
scnrc ara fora dc si ncsnos, nada Iavcndo,
ara una naiurcza viva, iao iniolcravcl cono o
ocio c o ioror. E una vcz quc aic os idioias
adniran os Ioncns douios, quc significa isio
scnao quc ianlcn os idioias ccrincnian clo
salcr os airaiivos dc un dcscjo naiural, nos
quais clcs rorios gosiarian dc ariiciar, sc
acIasscn quc isso cra ossvcl?; nas orquc
vccn quc isso nao c ossvcl, susiran c olIan
con rcvcrcncia aquclcs quc vccn dc inicligcncia
nais clcvada.
Dc ondc csutu quc nutos, tonundo-sc u s
ncsnos o guu, conscgucn cnctu no
conIccncnto dus cosus.
8. Os ccnlos dos auiodidaias nosiran, dc
nancira cvidcnic, quc o Ioncn, conduzido cla
naiurcza, odc arcndcr iodas as coisas. Con
cfciio, alguns foran nais adianic quc os scus
rorios ncsircs, ou (cono diz S. Dcrnardo}|7|,
cnsinados clos carvalIos c clas faias (ou scja,
asscando c ncdiiando nas florcsias} fizcran
nais rogrcssos quc ouiros, insirudos na cscola
dc diligcnics rofcssorcs. Acaso nao nos nosira
isio quc, dcniro do Ioncn, csiao, dc faio, iodas
as coisas, isio c, o facIo c o candiciro, o azciic c a
86
iorcida, c iudo o ncccssario? Dasia-lIc salcr
riscar o fosforo, fazcr ionar fogo accndalIa, c
accndcr as luzcs ara quc vcja, ianio cn si
ncsno cono no vasio nundo (olscrvando cono
iodas as coisas foran ordcnadas con nuncro,
ncdida c cso|8|}, os naravilIosos icsouros da
salcdoria dc Dcus, nun csciaculo cIcio dc
lclcza. Sc, orcn, a sua luz inicrior nao csia
accsa, nas acnas sc faz girar do cicrior, volia
dclc, as lanadas das oinics alIcias, nao odc
aconicccr divcrsancnic do quc aconiccc; c cono
sc sc fizcssc girar arcIoics volia dc una risao
olscura c fccIada, dos quais cnirarian clos
rcsiradouros soncnic alguns raios, nas nao a
lcna luz. rccisancnic cono dissc Scncca. As
scncnics dc iodas as arics csiao colocadas
dcniro dc nos, c Dcus, nosso ncsirc, dc una
nancira oculia, roduz os gcnios|9|.
A nossu ncntc c conuudu.
1. u tcu;
2. u un udn;
3. u unu tuIuu usu.
9. O ncsno nos cnsinan as coisas a quc sc
conara a nossa ncnic. Con cfciio, a icrra (
qual, nuiias vczcs, a Sagrada Escriiura conara
o nosso coraao}|10| nao rccclc acaso scncnics
dc ioda a csccic? E acaso un so c o ncsno
jardin nao crniic quc nclc sc lanicn crvas,
florcs c lanias aronaiicas dc ioda a csccic?
87
Con ccricza, sc ao jardinciro nao falia rudcncia
c zclo. E quanio naior for a varicdadc, ianio nais
lclo scra o csciaculo ara os olIos, ianio nais
suavc c o razcr ara o nariz c ianio nais foric c
o conforio ara o coraao.
Arisioiclcs conarou a alna Iunana a una
ialua rasa, ondc nada csia cscriio c ondc sc odc
cscrcvcr iudo|11|. Porianio, da ncsna nancira
quc, nuna ialua, ondc nao Ia nada, o cscriior
odc cscrcvcr, c o inior iniar aquilo quc qucr,
dcsdc quc saila da sua aric, assin ianlcn na
ncnic Iunana, con a ncsna facilidadc, qucn
nao ignora a aric dc cnsinar odc gravar a cfgic
dc iodas as coisas. E sc isio nao aconiccc, con
ioda a ccricza quc nao c or cula da ialua
(cccio, una ou ouira vcz, quando cla c
dcnasiado rugosa}, nas or ignorancia do
cscrivao ou do inior. Ha, orcn, una difcrcna.
na ialua, nao c ossvcl iraar linIas scnao aic
ao liniic cn quc as nargcns o crniicn, ao
asso quc, na ncnic, or nais quc sc cscrcva ou
cscula, nunca sc cnconira un sinal quc indiquc
o icrno, ois (cono airas sc olscrvou}, cla nao
icn icrno.
4. u ccu, ondc odcn nn-sc nntos scos.
10. Conara-sc ianlcn, con razao, o nosso
ccrclro, oficina dos cnsancnios, ccra, ondc,
ou sc inrinc un sclo, ou dc quc sc fazcn
88
csiaiucias. Con cfciio, da ncsna nancira quc a
ccra, adaiando-sc a rccclcr qualqucr forna, sc
sulncic cono sc qucr a ionar c a nudar dc
figura, assin ianlcn o ccrclro, rcsiando-sc a
rccclcr as inagcns dc iodas as coisas, rccclc cn
si iudo o quc o univcrso conicn. Con csic
ccnlo, nosira-sc, ao ncsno icno, dc una
nancira clcganic, o quc c o nosso cnsancnio c o
quc c a nossa cicncia. Tudo o quc nc
inrcssiona a visia, o ouvido, o olfaio, o gosio c o
iaio c ara nin cono un sclo, clo qual a
inagcn dc una coisa sc inrinc no ccrclro; c
nclc o inrinc dc ial nancira quc, ncsno quc a
coisa sc afasic dos olIos, dos ouvidos, do nariz c
das naos, crnanccc scnrc a sua inagcn; c
nao c ossvcl quc cla nao crnanca, a nao scr
quando una aicnao ncgligcnic fornou una
inrcssao dclil. Por ccnlo. sc fio un Ioncn
ou lIc falo; sc, viajando, conicnlo una
nonianIa, un rio, un cano, una florcsia, una
cidadc, cic.; sc, or vczcs, ouo irovcs, nusica c
discursos; sc lcio aicniancnic algunas linIas
nun livro, cic.; iodas csias coisas sc inrincn
no ncu ccrclro, dc ial nancira quc, iodas as
vczcs quc a sua rccordaao sc nc rcnova, c o
ncsno quc sc nc csiivcsscn dianic dos olIos,
nc rcssoasscn aos ouvidos c as salorcassc ou
aalassc ncsic noncnio. E cnlora un ccrclro,
ou rcccla csias inrcsscs dc nodo nais
disiinio, ou as rcrcscnic con naior clarcza, ou
89
as rcicnIa con naior fidclidadc quc ouiro, no
cnianio, cada un dclcs as rccclc, rcrcscnia c
rcicn, dc qualqucr nancira.
A cuucdudc du nossu ncntc c un nugc dc
Dcus.
11. A csic roosiio, dcvcnos adnirar o csclIo
da salcdoria dc Dcus, a qual rovidcnciou dc
nodo quc a nassa do ccrclro, quc nao c grandc
sol asccio ncnIun, fossc caaz dc rccclcr
nilIarcs c nilIcs dc inagcns. Con cfciio, iudo
aquilo quc cada un dc nos (rincialncnic as
cssoas insirudas}, duranic ianios anos, viu,
ouviu, salorcou, lcu c adquiriu con a ccricncia
c con o raciocnio, c dc quc, scgundo as suas
foras, sc odc rccordar, c cvidcnic quc iudo isso
sc conscrva ordcnado no ccrclro, ou scja, as
inagcns das coisas una vcz visias, ouvidas,
lidas, cic., cnlora cisian or nilIcs c sc
nuliiliqucn aic ao infiniio, con o faio dc vcr, dc
ouvir c dc lcr, quasc cada dia, qualqucr coisa dc
novo, iodavia, csiao coniidas no ccrclro. Quc
coisa c csia incrscruiavcl salcdoria da
onnioicncia dc Dcus? Salonao naravilIa-sc
quc iodos os rios dcsagucn no occano c, iodavia,
nao cncIan o nar (Eccsustcs, 1, 7}; c qucn nao
Ia-dc adnirar-sc con csic alisno da nossa
ncnoria quc iudo rccclc c iudo rcsiiiui, scn
janais sc cncIcr c scn janais sc csvasiar?
Assin, a nossa ncnic c vcrdadcirancnic naior
90
quc o nundo, do ncsno nodo quc o coniincnic c
ncccssariancnic naior quc o conicudo.
A nossu ncntc c un cscIo.
12. Finalncnic, o olIo ou o csclIo sinloliza
nuiio lcn a nossa ncnic, ois dc iudo o quc sc
lIc arcscnia, dc qualqucr forna ou cor quc scja,
incdiaiancnic nosirara cn si una inagcn
arccidssina, a nao scr quc sc lIc arcscnic un
oljcio s cscuras, ou da aric dciras, ou
dcnasiado longc, or causa da disiancia naior
quc o dcvido, ou quc sc inca dc rccclcr a
inrcssao, ou csia scja laralIada or un
novincnio coninuo; ncsics casos, icnos dc
confcssa-lo, nao sc olicn ciio. Falo, orcn,
daquilo quc cosiuna aconicccr naiuralncnic,
quando Ia luz c o oljcio c arcscniado cono
convcn. Da ncsna nancira quc, orianio, nao c
ncccssario forar os olIos a alrircn-sc c a
fiarcn os oljcios, orquc (ial cono aquclc quc
naiuralncnic icn scdc dc luz} clcs ccrincnian
razcr cn olIar csoniancancnic, c sao caazcs
dc olIar iodas as coisas (dcsdc quc os nao
criurlcn, arcscniando-lIcs ao ncsno icno
dcnasiados oljcios} c nunca odcn saciar-sc dc
olIar; assin ianlcn a nossa ncnic c scquiosa
das coisas, csia scnrc aicnia, iona, ou nclIor,
agarra iodas as coisas, scn nunca sc cansar,
dcsdc quc nao scja ofuscada con una nuliidao
91
dc oljcios c quc, con a dcvida ordcn, sc lIc dc a
olscrvar una coisa aos ouira.
II. No Ioncn, u uz du Ioncstdudc c u Iunonu.
13. Os rorios agaos viran quc c naiural ao
Ioncn a Iarnonia dos cosiuncs, cnlora,
ignorando ouira luz divinancnic acrcsccniada c o
guia nais scguro quc nos foi dado ara cIcgar
vida cicrna, icnIan considcrado (icniaiiva va}
aquclas ccniclIas, vcrdadciros farois. Con cfciio,
assin fala Cccro. Nas nossas faculdadcs
csiriiuais csiao inaios os gcrncns da viriudc, os
quais, sc udcsscn dcscnvolvcr-sc c crcsccr,
scrian suficicnics, or naiurcza, ara nos
conduzircn lcaiiiudc (sto c cxugcudo!}.
Porcn, acnas sonos dados luz c concanos a
scr cducados, rclolano-nos coniinuancnic cn
ioda a csccic dc inundcics, dc ial nancira quc
arccc quc, juniancnic con o lciic da ana,
lclcnos os crros (Tuscuunuc, III}|12|. Quc c
vcrdadciro quc ccrios gcrncns dc viriudc nasccn
juniancnic con o Ioncn, infcrc-sc dcsics dois
arguncnios. rinciro, iodo o Ioncn scnic razcr
con a Iarnonia; scgundo, clc rorio nao c
scnao Iarnonia, inicrior c cicriorncnic.
1. Con u quu sc dcctu cn todu u utc. cn todus
us cosus usucs,
14. Quc o Ioncn sc dclciia con a Iarnonia c
rocura ardcnicncnic cIcgar a cla, c cvidcnic.
92
Efciivancnic, a qucn sc nao dclciiaria ao vcr un
Ioncn fornoso, un cavalo clcganic, una
csiaiua lcla c una iniura linda? Dc ondc nascc
cssc razcr scnao do faio dc quc a crfciia
roorao das arics c das corcs roduz o
agrado? Essa roorao c o razcr nais naiural
ara os olIos.
nus cosus uuducs,
Pcrgunio igualncnic. a qucn nao agrada a
nusica? E orquc? Scn duvida orquc a
Iarnonia das vozcs roduz un son agradavcl.
nus cosus quc sc suIocun,
A qucn nao agradan os alincnios lcn
icncrados? Scn duvida orquc a icncraiura
dos salorcs dclciia agradavclncnic o aladar.
nus cosus uuucs,
Cada un goza con un calor lcn roorcionado,
con una frcscura lcn rcariida, con una
osiao jusia c un novincnio cquililrado dos
ncnlros. Porquc? Prccisancnic orquc iodas as
coisas icncradas sao anigas c saluiarcs ara a
naiurcza c iodas as coisas dcsncsuradas sao
suas ininigas c rcjudiciais.
c utc nus us utudcs.
93
Sc nos ananos aic as viriudcs uns nos ouiros
(dc faio, ncsno qucn c rivado dc viriudc
adnira as viriudcs dos ouiros, ncsno quc os nao
iniic, una vcz quc considcra inossvcl vcnccr
os scus naus Ialiios}, orquc c quc, orianio,
cada un nao Ia-dc anar a viriudc cn si ncsno?
Ccgos dc nos, sc nao rcconIcccnos quc csiao cn
nos as razcs dc ioda a Iarnonia!
2. A quu sc cncontu tunIcn no Ioncn. tunto
cutuuncntc uo coo
15. Mas ianlcn o rorio Ioncn nao c scnao
Iarnonia, ianio rclaiivancnic ao coro, cono
rclaiivancnic alna. Con cfciio, assin cono o
grandc nundo c arccido con un cnornc
rclogio, dc ial nodo falricado scgundo as rcgras
da aric, con nuiissinas rodas c naquinisnos,
quc ara roduzir novincnios coninuos c
crfciiancnic ordcnados, una aric os conunica
ouira, airavcs dc iodo o rclogio, assin ianlcn
o Ioncn.
Con cfciio, quanio ao coro, consirudo con aric
adniravcl, cn rinciro lugar csia o coraao, quc
c novcl, fonic dc vida c dc aiividadc; dclc os
ouiros ncnlros rccclcn o novincnio c a
ncdida do novincnio. Mas o cso, ou scja, a
vcrdadcira fora noiriz, c o ccrclro, o qual,
scrvindo-sc dos ncrvos, cono dc cordas, faz
andar as ouiras rodas (os ncnlros} ara dianic c
94
ara iras. Na vcrdadc, a varicdadc das ocracs
inicriorcs c cicriorcs corrcsondc caia c
crfciia corrcsondcncia dos novincnios do
rclogio.
cono no quc dz cscto u unu
16. Assin, nos novincnios da alna, a rincial
roda c a voniadc; os csos quc a fazcn novcr sao
os dcscjos c as aics quc inclinan a voniadc
ara csia ou ara aqucla aric. A valvula, quc
alrc c fccIa o novincnio, c a razao, a qual ncdc
c dcicrnina quc coisa, ondc c aic quc onio sc
dcvc alraar ou afasiar. Os ouiros novincnios
da alna sao cono quc as rodas ncnorcs, quc
scgucn a rincial. Por isso, sc aos dcscjos c s
aics sc nao airilui un cso dcnasiado
grandc, c a valvula, ou scja, a razao, alrc c fccIa
convcnicnicncnic, c inossvcl nao sc scguir
una ordcn c un acordo crfciio dc viriudcs, isio
c, un crfciio cquillrio das acs c das aics.
A Iunonu ctuIudu odc cncdu-sc.
17. Eis, orianio, quc rcalncnic o Ioncn cn si
ncsno nao c scnao Iarnonia. Por isso, assin
cono accrca dc un rclogio ou dc un insiruncnio
nusical, fciio clas naos dc un arificc criio, sc
acaso sc csiraga ou sc iorna dcsafinado, nao
dizcnos incdiaiancnic quc ja nao scrvc ara
nada (odc, con cfciio, conscriar-sc c iornar a
afinar-sc}, assin ianlcn accrca do Ioncn,
95
cnlora corronido clo ccado, dcvc afirnar-sc
quc, con dcicrninados ncios, c ossvcl sana-lo,
or graa da viriudc dc Dcus.
III. uc no Ioncn cstuo us uzcs du cguo
uguncntu-sc.
1. cu nutuczu du suu nugcn,
18. Quc as razcs da rcligiao csiao no Ioncn, or
naiurcza, dcnonsira-sc clo faio dc quc clc c a
inagcn dc Dcus. Con cfciio, a inagcn inlica
scnclIana. c quc iodo o scnclIanic sc
congraiula con o scu scnclIanic c lci inuiavcl
dc iodas as coisas (Eccsustco, 13, 19}. O
Ioncn, orianio, una vcz quc nada icn dc igual
a si, a nao scr Aquclc inagcn do qual foi fciio, c
naiural quc nao scja conduzido clos scus
dcscjos scnao ara a fonic dc ondc dcrivou,
conianio quc a conIca con suficicnic clarcza.
2. cu cuccncu nutu cn todos uu con u
dundudc,
19. Isio c cvidcnic ianlcn clo ccnlo dos
agaos, os quais, nao scndo ajudados or
ncnIuna alavra dc Dcus, acnas clo oculio
insiinio da naiurcza cIcgaran, nao so a conIcccr
Dcus, nas ianlcn a vcncra-lo c a dcscja-lo,
cnlora crrasscn quanio ao nuncro dos dcuscs c
forna do culio. Todos os Ioncns icn a noao
dos dcuscs c iodos airilucn o lugar surcno a
qualqucr oicncia divina, cscrcvc Arisioiclcs no
96
livro I Do Ccu, ca. 3|13|. E Scncca. En rinciro
lugar, o culio divino consisic cn acrcdiiar nos
dcuscs; dcois, cn airiluir-lIcs a najcsiadc
dcvida c cn airiluir-lIcs a londadc, scn a qual
nao Ia qualqucr najcsiadc; cn salcr quc sao
clcs quc govcrnan o nundo, quc rcgulan iodas
as suas coisas c quc rovidcncian cla
conscrvaao do gcncro Iunano (Cutu 96}|14|.
Acaso csia oiniao difcrc nuiio da do Aosiolo?
Porquanio c ncccssario quc o quc sc aroina dc
Dcus acrcdiic quc Elc cisic c quc c rcnuncrador
dos quc O luscan (HcIcus, II, 6}.
3. co dcsco nutuu do Suno Hcn (quc c Dcus),
20. Plaiao diz. Dcus c o suno lcn, sucrior a
ioda a sulsiancia c a ioda a naiurcza, o qual c
naiuralncnic dcscjado or iodas as criaiuras
(Tncu}|15|. E isio (quc Dcus c o suno lcn,
naiuralncnic dcscjado or iodas as criaiuras} c
dc ial nodo vcrdadciro quc Cccro diz. A rincira
ncsira da icdadc c a naiurcza (Du nutuczu dos
dcuscs, I}|16|. E isio orquc (cono cscrcvc
Laciancio, no livro 4, ca. 28} fonos gcrados con
a condiao dc rcsiarnos a Dcus, quc nos criou,
as jusias c dcvidas Ioncnagcns c dc acnas
rcconIcccrnos a Elc cono Dcus c dc O
scguirnos. Con csic vnculo da icdadc sonos
aiados c ligados a Dcus; dc ondc a roria
rcligiao rccclc o scu nonc|17|.
97
quc ncn scquc cu qucdu do gcnco Iununo o
cxtnto.
21. Dcvc, iodavia, confcssar-sc quc csic dcscjo
naiural dc Dcus, cono suno lcn, foi corronido
con a qucda do ccado c dcgcncrou nuna
csccic dc vcriigcn, quc nao c caaz dc rcgrcssar
rciidao con as suas rorias foras; naquclcs,
orcn, quc Dcus dc novo ilunina con o scu
Vcrlo c con o scu Esriio, clc volia a aguar-sc
dc ial nodo quc David, voliado ara Dcus, clana.
Qucn icnIo cu, la no ccu, cccio iu? E, fora dc
ii, nada nc dclciia solrc a icrra. Dcsfalccc a
ninIa carnc c o ncu coraao, c o rocIcdo do
ncu coraao c a ninIa Icrana c Dcus ara
scnrc (Suno 72, 24 c 25}.
E, otunto, nuncntc quc sc ocuun ctcxtos
contu o cxccco du cdudc.
22. Quc ningucn, orianio, cnquanio sc
rocuran rcncdios ara corruao, nos oonIa a
corruao, orquc Dcus, or olra do scu Esriio
c con a inicrvcnao dc ncios adcquados,
rcara-sc ara a fazcr dcsaarcccr. Dc faio,
assin cono a Nalucodonosor, quando foi rivado
do scniido Iunano c rovido dc un coraao
lcsiial, lIc foi dciada, iodavia, a cscrana dc
odcr rcadquirir a ncnic Iunana, c aic ncsno
ianlcn a dignidadc rcal, logo quc rcconIcccssc
quc o odcr vcn do ccu (Dunc, 4, 23}; assin
98
ianlcn, a nos, lanias ccludas do araso dc
Dcus, foran dciadas as razcs, as quais,
solrcvindo a cIuva c o sol da graa dc Dcus,
odcn dc novo gcrninar.
Porvcniura o nosso Dcus, logo a scguir qucda c
roclanaao da nossa runa (a cna dc noric}
nao laniou incdiaiancnic (con a roncssa da
scncnic lcndiia}, dc novo, nos nossos coracs,
rclcnios dc nova graa? Acaso nao nos cnviou o
scu FilIo, clo qual nos scrian rcsiiiudos os
lcns crdidos?
E nuo dcuc suIcuu-sc o ucIo Aduo contu o
nouo.
23. coisa iorc c ncfanda c sinal cvidcnic dc
ingraiidao csiar scnrc a aclar ara a corruao
c dissinular a rcdcnao. Corrcr airas daquilo quc
o vclIo Adao cn nos dciou c nao rocurar aquilo
quc Crisio, novo Adao, nos roorcionou! Muiio
accriadancnic, o Aosiolo, cn scu nonc c no dc
iodos os rcgcncrados, diz. Tudo osso naquclc
quc nc conforia, Crisio (Fcnscs, 4, 13}. Sc c
ossvcl quc un garfo dc arvorc doncsiica,
cncriado nun salguciro, nun csinIciro ou cn
qualqucr arvorc lrava, gcrninc c fruiifiquc,
orquc nao Ia-dc aconicccr o ncsno sc for
cncriado lcn solrc a roria raiz? Vcja-sc a
arguncniaao do Aosiolo (Honunos, 11, 24}.
Alcn disso, sc Dcus, dc cdras, odc fazcr nasccr
99
filIos dc Alraao (Mutcus, 3, 9}, orquc nao Ia-dc
dcscriar os Ioncns, fciios ja filIos dc Dcus
dcsdc a criaao, adoiados dc novo or Crisio c
rcgcncrados clo Esriio da graa, ara ioda a
csccic dc loas olras?
A guu dc Dcus nuo sc dcuc couctu, nus
cconIccc con gutduo.
24. AlsiinIano-nos dc coarciar a graa dc Dcus,
ois Elc csia ronio a infundi-la cn nos
lilcralssinancnic. Con cfciio, sc nos,
cncriados cn Crisio or ncio da fc c dados a Elc
or ncio do Esriio dc adoao, sc nos, digo, con
a nossa gcraao, nao sonos aios ara as coisas
do Fcino dc Dcus, cono c quc cniao Crisio,
falando das criancinIas, afirnou quc c dclas o
rcino dc Dcus?|18| Ou cono c quc no-las
arcscnia cono nodclo, ordcnando a iodos quc
sc convcrian c sc faan cono crianas, sc
qucrcn cnirar no rcino dos ccus? (Mutcus, 18,
3}. Cono c quc o Aosiolo roclana sanios c ncga
quc scjan inuros os filIos dos crisiaos (ncsno
quando so un dclcs cricncc ao nuncro dos
ficis}? (Contos, I, 7, 14}. Pclo conirario, aic
daquclcs quc ja ncrgulIaran na raiica dc vcios
gravssinos, o Aosiolo ousa afirnar. E iais crcis
alguns dc vos; nas fosics lavados, nas fosics
saniificados, nas fosics jusiificados cn nonc dc
Nosso ScnIor Jcsus Crisio, clo Esriio do
nosso Dcus (Contos, I, 6, 11}. Prccisancnic or
100
isio, quando dizcnos quc os filIos dos crisiaos
(nao a gcraao do vclIo Adao, nas a gcraao
rcgcncrada clo novo Adao, isio c, os filIos dc
Dcus, os irnaos c as irnas dc Crisio} cdcn ara
scrcn fornados c csiao aios a rccclcr as
scncnics da cicrnidadc, a qucn odc arcccr quc
isio scja inossvcl? A ningucn, ois nao
rocuranos olicr fruios dc una olivcira lrava,
nas ajudanos os rclcnios da arvorc da vida,
novancnic laniados, ara quc roduzan fruios.
Concusuo.
25. Fiquc, orianio, asscnic quc c nais naiural c,
cla graa do Esriio Sanio, nas facil, quc o
Ioncn sc iornc salio, Ioncsio c sanio, do quc a
crvcrsidadc advcnicia odcr incdir o
rogrcsso. Con cfciio, qualqucr coisa rcgrcssa
facilncnic sua naiurcza. E c csia a advcricncia
quc nos faz a Escriiura. A salcdoria facilncnic
sc dcia vcr or aquclcs quc a anan; cla corrc
ncsno airas dc qucn a cdc, anics dc scr
conIccida, c or aquclcs quc a cscran faz-sc
cnconirar, scn fadiga, scniada sua oria
(SuIcdou, 6, 13 c ss.}. E c conIccida a scnicna
do ocia vcnusino. Nngucn c tuo scuugcn quc,
cstundo uccntc ouudo u cutuu, nuo ossu sc
doncstcudo|19|.
101

Captulo VI
O HOMEM
TEM NECESSIDADE
DE SER FORMADO,
PARA QUE SE TORNE
HOMEM

As scncntcs nuo suo undu utos.
1. Cono vinos, a naiurcza da as scncnics do
salcr da Ioncsiidadc c da rcligiao, nas nao da
roriancnc o salcr, a viriudc c a rcligiao; csias
adquircn-sc orando, arcndcndo, agindo. Por
isso, c nao scn razao, algucn dcfiniu o Ioncn
un aninal cducavcl, ois nao odc iornar-sc
Ioncn a nao scr quc sc cduquc.
E nutu no Ioncn u utduo uu suIc, nus nuo
o o suIc.
2. Efciivancnic, sc considcranos a cicncia das
coisas, c rorio dc Dcus salcr iudo, scn
rincio, scn rogrcsso, scn fin, ncdianic un
so c sinlcs aio dc iniuiao; nas ncn ao Ioncn
ncn ao anjo odc dar csic salcr, ois nao lIc
odia dar a infiniiudc c a cicrnidadc, isio c, a
divindadc. Aos Ioncns c aos anjos lasia aquclc
grau dc ccclcncia dc Iavcrcn rccclido a
agudcza dc inicligcncia, con a qual odcn
102
indagar as olras dc Dcus c assin acunular ara
si un icsouro iniclcciual. Prccisancnic or isso,
consia, accrca dos anjos, quc clcs, conicnlando,
arcndcn (Pcdo, I, 1, 12; Ecsos, 3, 10; Hcs, I,
22, 20; JoI, 1, 6}; c, or isso, o conIccincnio
dclcs, dc igual nodo quc o nosso, c ccrincnial.
uc o Ioncn dcuc sc onudo ud Iununtutcn,
nostu-sc.
1. con o cxcno dus outus cutuus.
3. Ningucn acrcdiic, orianio, quc o Ioncn odc
vcrdadcirancnic scr Ioncn, a nao scr aquclc
quc arcndcu a agir cono Ioncn, isio c, aquclc
quc foi fornado naquclas viriudcs quc fazcn o
Ioncn. Isio c cvidcnic clos ccnlos dc iodas
as criaiuras, as quais sc nao iornan uicis ao
Ioncn, cnlora a isso dcsiinadas, a nao scr
dcois dc adaiadas cla nossa nao. Por
ccnlo. as cdras foran-nos dadas ara
scrvircn ara consiruir casas, iorrcs, nuros,
colunas, cic.; nas, dc faio, nao scrvcn ara isso,
a nao scr dcois dc ialIadas, dcslasiadas c
csquadriadas clas nossas naos. Do ncsno
nodo, as crolas c as gcnas, dcsiinadas a
scrvircn dc ornancnios Iunanos, dcvcn scr
coriadas, rasadas c olidas clos Ioncns; os
nciais, roduzidos ara usos noiavcis da nossa
vida, dcvcn scr cavados, liqucfciios, dcurados,
fundidos c iralalIados a nariclo dc varios
nodos; scn iudo isso, sao ara nos ncnos uicis
103
quc a lana. Das lanias, ciranos alincnios,
lclidas c rcncdios, con a condiao, orcn, dc
quc c ncccssario scncar, sacIar, ccifar,
dclulIar, nocr c isar os ccrcais c as crvas; as
arvorcs c ncccssario lania-las, oda-las c
csiruna-las; os fruios colIc-los, scca-los, cic.; c,
nuiio nais, sc qualqucr dcsias coisas dcvc scrvir
ara rcncdio ou ara consiruir, ois ncssc caso c
ncccssario rcara-las dc nuiissinos ouiros
nodos. Os aninais, una vcz quc doiados dc vida
c dc novincnio, arccc quc sc lasicn a si
ncsnos; iodavia, sc algucn sc qucr scrvir dclcs
ara o uso ara quc foran conccdidos, c
ncccssario quc rinciro os sulncia a ccrccios.
Eis, con cfciio, un cavalo dc laialIa, un loi
ara carrcios, un lurro dc carga, un cao dc
guarda ou dc caa, un falcao c un gaviao dc
caa, cic., cada un icn inaia a aiidao ara cssc
scrvio dcicrninado; iodavia, valcn lcn ouco,
sc nao sao ircinados ara o ccrccio da sua
funao.
2. Con o cxcno do o Ioncn, quunto us
uocs cocus.
4. O Ioncn, cnquanio icn un coro, c fciio ara
iralalIar; vcnos, iodavia, quc dc inaio clc nao
icn scnao a sinlcs aiidao; ouco a ouco, c
ncccssario cnsinar-lIc a csiar scniado c a csiar
dc c, a caninIar c a novcr as naos, a fin dc
quc arcnda a fazcr qualqucr coisa. Cono odc,
104
orianio, a nossa ncnic, scn una rcaraao
rcvia, icr a rcrrogaiiva dc sc nosirar crfciia
cn si c or si? Nao c ossvcl, orquc c lci dc
iodas as coisas criadas o concar do nada c
clcvar-sc gradualncnic, ianio no quc diz rcsciio
csscncia cono no quc diz rcsciio s acs.
Con cfciio, aic accrca dos anjos, nuiio vizinIos
dc Dcus cn crfciao, consia quc nao salcn
iudo, nas rogridcn gradualncnic no
conIccincnio da adniravcl salcdoria dc Dcus,
cono noianos ouco airas.
3. E oquc u untcs du qucdu, cu ncccssuo
cxcctu o Ioncn, nuto nus c ncccssuo ugou,
dcos du couuo.
5. cvidcnic ianlcn quc, ja anics da qucda,
Iavia sido alcria, ara o Ioncn, no araso
icrrcsirc, una cscola, na qual clc ia, ouco a
ouco, fazcndo rogrcssos. Con cfciio, cnlora s
duas rinciras criaiuras, acnas criadas, nao
faliassc ncn o novincnio, ncn a alavra, ncn o
raciocnio, iodavia, do coloquio dc Eva con a
scrcnic, iorna-sc cvidcnic quc nao iinIan
conIccincnio das coisas, o qual vcn da
ccricncia; ois sc aqucla dcsvcniurada fossc
doiada dc una ccricncia nais rica, nao icria
adniiido con iania sinlicidadc quanio a
scrcnic lIc dissc, ois icria cniao a ccricza dc
quc aqucla criaiura nao odia scr doiada da
caacidadc dc discorrcr, c quc, or isso, dcvia
105
csiar a scr viina dc un cngano. Con naior
razao, orianio, sc odcra susicniar quc agora,
no csiado dc corruao, sc sc qucr salcr alguna
coisa, c ncccssario arcndc-la, orquc rcalncnic
vinos ao nundo con a ncnic nua cono una
ialua rasa, scn salcr fazcr nada, scn salcr
falar, ncn cnicndcr; nas c ncccssario cdificar
iudo a ariir dos fundancnios. E, na vcrdadc,
isio conscguc-sc nais dificilncnic do quc sc
conscguiria no csiado dc crfciao, orquc as
coisas sao ara nos olscuras c as lnguas
confusas (dc ial nodo quc, cn vcz dc una so, sc
dcvcn agora arcndcr varias, sc algucn, ara sc
insiruir, qucr falar cn varias lnguas, vivas c
norias}; alcn disso, orquc as lnguas vcrnaculas
sc iornaran nais conlicadas, c, quando
nasccnos, nada conIcccnos dclas.
E oquc os cxcnos nostun quc o Ioncn scn
nstuuo nuo sc tonu nus quc un Iuto.
6. Tcnos ccnlos dc alguns quc, raiados na
infancia clas fcras c crcscidos no ncio dclas|1|,
nada nais salian quc os lruios; nais ainda,
con a lngua, con as naos c con os cs, nao
cran caazcs dc fazcr nada dc divcrso daquilo
quc fazcn os aninais, a nao scr quc, dc novo,
icnIan sido conscrvados, duranic algun icno,
cnirc os Ioncns. Aduzirci dois ccnlos. or
1540, nuna aldcia dc Hcsscn, siiuada no ncio dc
florcsias, aconicccu quc un ncnino dc ircs anos,
106
or incuria dos ais, sc crdcu. Alguns anos
dcois, os canoncscs viran corrcr, juniancnic
con os lolos, un aninal dc forna difcrcnic,
quadrucdc, nas con facc scnclIanic do
Ioncn; cono, fora dc sc falar no caso, a
novidadc sc csalIou, o cIcfc daqucla aldcia
ordcnou-lIcs quc visscn sc Iavia nancira dc o
rcndcr vivo. En confornidadc con csia ordcn,
foi aanIado c conduzido ao cIcfc da aldcia, c
finalncnic cnviado ao rncic dc Kasscl.
Iniroduzido na sala do rncic, s-sc a corrcr,
fugiu, c foi cscondcr-sc dclaio dc un lanco,
olIando con ar ancaador c lanando icrrvcis
uivos. O rncic fc-lo alincniar cnirc Ioncns, c
assin a fcra concou, a ouco c ouco, a iornar-
sc nansa, dcois a nanicr-sc dirciia solrc os cs
c a caninIar cono os lcdcs, finalncnic a falar
con inicligcncia c a agir cono Ioncn. E cniao,
quanio odia rccordar-sc, coniou quc iinIa sido
raiado c alincniado clos lolos, icndo-sc dcois
Ialiiuado a andar caa con clcs. M. Drcsscr
cscrcvc csia Iisioria no livro Dc nouu ct untquu
dscnu|2| c rccorda-a ianlcn Cancrario nas
suas Hous (i. I, Ca. 7}|3|, acrcsccniando ouira
Iisioria arccida. Coularic, nas MuuuIus do
nosso sccuo, cscrcvc quc cn Frana, cn 1563,
aconicccu quc alguns nolrcs, andando caa, c
dcois dc Iavcrcn naiado dozc lolos, acalaran
or aanIar, con un lao, un raaz, dc ccrca dc
scic anos, nu, dc clc anarclada c dc calclcira
107
cncrcsada. TinIa as unIas aduncas cono una
aguia; nao falava ncnIuna lngua, nas cniiia
una csccic dc nugido grossciro. Conduzido a
una forialcza, conscguiu-sc con grandc
dificuldadc ncic-lo a fcrros, dc ial nodo sc
iornara fcroz; nas, sulnciido, duranic alguns
dias, s ausicridadcs da fonc, concou a
anansar, c, dcniro dc scic ncscs, a falar.
Lcvaran-no dc cidadc cn cidadc, ara o
arcscniar cono csciaculo, o quc cra fonic dc
grandcs rccciias ara os scus roriciarios.
Finalncnic, una olrc nulIcr rcconIcccu-o
cono scndo scu filIo|4|. Dcsic nodo, vcnos quc c
vcrdadciro aquilo quc Plaiao dciou cscriio (Lcs,
livro 6}. o Ioncn c un aninal cIcio dc nansidao
c dc csscncia divina, sc c iornado nanso or ncio
dc una vcrdadcira, cducaao; sc, clo conirario,
nao rccclc ncnIuna ou a rccclc falsa, iorna-sc o
nais fcroz dc iodos os aninais quc a icrra
roduz|5|.
Tcn ncccssdudc dc cnsno.
1. os cstdos c os ntcgcntcs,
7. Esics faios dcnonsiran cn gcral, quc a
culiura c ncccssaria a iodos. Sc agora lanarnos
un olIar s divcrsas condics dos Ioncns,
vcrificanos o ncsno. Con cfciio, qucn odcra
r cn duvida quc os csiuidos icnIan
ncccssidadc dc insiruao, ara sc lilcriarcn da
sua csiuidcz naiural? Mas, na rcalidadc, os
108
inicligcnics icn nuiio nais ncccssidadc dc
insiruao, orquc a ncnic suiil, sc nao for
ocuada cn coisas uicis, ocuar-sc-a cla ncsna
cn coisas inuicis, frvolas c crniciosas. Con
cfciio, assin cono un cano, quanio nais fcriil
c, ianio nais roduz csinIos c cardos, assin
ianlcn o cngcnIo crsicaz csia scnrc cIcio
dc cnsancnios frvolos, a nao scr quc nclc sc
scncicn as scncnics da salcdoria c da viriudc.
E assin cono, sc no quc gira nao c fornccido o
grao, dc quc c fciia a farinIa, cla sc gasia a si
ncsna c inuiilncnic sc cncIc dc ocira,
roduzindo o, con csirciio c fragor c ainda con
o csfarclancnio c a ruiura das arics, assin
ianlcn o csriio agil, sc crnanccc rivado dc
iralalIos scrios, ncrgulIa inicirancnic cn
coisas vas, frvolas c nocivas, c scra a causa da
sua roria runa.
2. os cos c os oIcs,
8. Quc sao os ricos scn salcdoria scnao orcos
cngordados con farclo? Quc sao os olrcs scn
conrccnsao das coisas scnao lurros
condcnados a iransoriar a carga? Un Ioncn
fornoso rivado dc culiura, quc c scnao un
aagaio dc lunagcn lrilIanic ou, cono dissc
algucn, una lanIa dc ouro con una csada dc
cIunlo?|6|
109
3. uquccs quc dcucuo sc ostos u cuIcu dos
outos c uquccs quc dcucuo sc sdtos.
9. Aquclcs quc, alguna vcz, dcvcrao scr osios
calca dos ouiros, cono os rcis, os rncics, os
nagisirados, os arocos c os douiorcs da Igrcja
dcvcn cnlclcr-sc dc salcdoria iao
ncccssariancnic cono o guia dos viajanics dcvc
icr olIos, o inicrrcic dcvc icr lngua, a ironlcia,
son c a csada, gunc. Dc nodo scnclIanic,
ianlcn os sudiios dcvcn scr csclarccidos, ara
quc sailan olcdcccr rudcnicncnic quclcs quc
govcrnan saliancnic. nao coagidancnic, con
una sujciao asinina, nas voluniariancnic, or
anor da ordcn. Con cfciio, a criaiura racional
nao dcvc scr conduzida or ncio dc griios, dc
riscs c dc lasionadas, nas cla razao. Sc sc
roccdc dc nodo divcrso, a ofcnsa rcdunda
conira Dcus quc ianlcn nclcs dcs a sua
inagcn; c as coisas Iunanas csiarao cIcias,
cono dc faio csiao, dc violcncias c dc
inquiciaao.
Todos, otunto, scn ncnIunu cxccuo.
10. Fiquc, orianio, asscnic quc a iodos aquclcs
quc nasccran Ioncns c ncccssaria a cducaao,
orquc c ncccssario quc scjan Ioncns, nao
aninais fcrozcs, ncn aninais lruios, ncn
ironcos incrics. Da sc scguc ianlcn quc,
quanio nais algucn c cducado, nais sc clcva
110
acina dos ouiros. Scja, orianio, o Salio a
concluir csic caiulo. Aquclc quc nao faz caso
ncnIun da salcdoria c do cnsino c un infcliz, as
suas cscranas sao vas (ou scja, cscra cn vao
conscguir o scu fin}, infruiuosas as suas fadigas
c inuicis as suas olras (SuIcdou, 3, 11}.
111

Captulo VII
A FORMAO DO HOMEM
FAZ-SE COM MUITA FACILIDADE
NA PRIMEIRA IDADE,
E NO PODE FAZER-SE
SENO NESSA IDADE

O nodo dc dcscnuouc-sc do Ioncn c scncIuntc
uo du untu.
1. Do quc foi diio, c cvidcnic quc c scnclIanic a
condiao do Ioncn c a da arvorc. Efciivancnic,
da ncsna nancira quc una arvorc dc fruio (una
nacicira, una crcira, una figucira, una vidcira}
odc crcsccr or si c or sua roria viriudc,
nas, scndo lrava, roduz fruios lravos, c ara
dar fruios lons c doccs icn ncccssariancnic quc
scr laniada, rcgada c odada or un agriculior
criio, assin ianlcn o Ioncn, or viriudc
roria, crcscc con fcics Iunanas (cono
ianlcn qualqucr aninal lruio crcscc con as
suas fcics rorias}, nas nao odc crcsccr
aninal racional, salio, Ioncsio c icdoso, sc
rincirancnic nclc sc nao lanian os gcrncns
da salcdoria, da Ioncsiidadc c da icdadc. Agora
inoria dcnonsirar quc csia laniaao dcvc scr
fciia cnquanio as lanias sao novas.
112
A onuuo do Ioncn dcuc concu con u
ncu dudc.
1. o cuusu du ncctczu du udu cscntc.
2. Quanio aos Ioncns, as razcs fundancniais
dcsia ncccssidadc sao scis. En rinciro lugar, a
inccricza da vida rcscnic, da qual c ccrio quc sc
icn dc sair, nas c inccrio ondc c quando. O
crigo dc algucn scr surrccndido inrcarado c
iao gravc quc nao sc odc afasiar. Con cfciio, o
icno rcscnic foi conccdido ara quc, duranic
clc, o Ioncn ganIc ou crca ara scnrc a
graa dc Dcus. Efciivancnic, assin cono no
uicro da nac o coro do Ioncn sc forna, dc ial
nancira quc, sc algun dc la sai con qualqucr
ncnlro a ncnos, ncccssariancnic ficara scn clc
duranic ioda a vida, assin ianlcn a alna,
cnquanio vivcnos no coro, dc ial nancira sc
forna ara o conIccincnio c ara a ariiciaao
dc Dcus, quc, sc algun nao conscguc adquiri-la
ncsic nundo, una vcz sado do coro, ja lIc nao
rcsia ncn lugar ncn icno ara fazcr ial
aquisiao. Una vcz quc, orianio, sc iraia aqui
dc un ncgocio dc iao grandc inoriancia,
convcn fazc-lo o nais dcrcssa ossvcl, ara quc
sc nao scja surrccndido cla noric, anics dc o
Iavcr conduzido ao fin.
2. uu quc scu nstudo nuquo quc dcuc uzc
ncstu udu, untcs dc concu u uzc-o.
113
3. Mas, ncsno quc a noric nao csicja inincnic c
sc csicja scguro dc una vida nuiio longa, dcvc,
iodavia, concar-sc a fornaao nuiio ccdo, ois
nao dcvc assar-sc a vida a arcndcr, nas a
fazcr. Convcn, orianio, insiruir-sc, o nais ccdo
ossvcl, naquilo quc dcvc fazcr-sc ncsia vida, a
fin dc nao scrnos olrigados a ariir, anics dc
icrnos arcndido o quc dcvcnos fazcr. Mcsno
quc fossc do agrado dc algucn assar ioda a vida
a arcndcr, c infiniia a nuliidao das coisas quc o
Criador das ncsnas coisas fcz oljcio dc
cscculaao agradavcl, dc ial nancira quc sc a
algucn fossc conccdida una vida iao longa cono
a Ncsior, icria scnrc cn quc a cnrcgar dc
nodo nuiio uiil, invcsiigando os icsouros da
salcdoria divina csalIados or ioda a aric, c
adquirindo con clcs aoios ara a vida cicrna.
Dcvc, orianio, dcsdc ccdo, alrir-sc os scniidos
do Ioncn ara a olscrvaao das coisas, ois,
duranic ioda a sua vida, clc dcvc conIcccr,
ccrincniar c cccuiar nuiias coisas.
3. todus us cosus onun-sc nuto nus
ucncntc, cnquunto suo tcnus.
4. una roricdadc dc iodas as coisas quc
nasccn o faio dc, cnquanio sao icnras, sc
odcrcn facilncnic dolrar c fornar, nas, una
vcz cndurccidas, ja nao olcdcccn. A ccra nolc
dcia-sc anassar c nodclar, nas, cndurccida,
quclra nais facilncnic. Una arvorczinIa dcia-
114
sc laniar, iranslaniar, odar, dolrar ara aqui
ou ara ali, nas una arvorc ja crcscida dc nodo
algun. Assin, qucn qucr fazcr un vcncclIo, dcvc
ionar un rano vcrdc c novo, ois nao odc scr
iorcido un quc scja vclIo, scco c nodoso. Dc ovos
frcscos, cIocados, nasccn no dcvido icno os
iniainIos, os quais, cn vao sc cscrarian, dc
ovos rcsscssos. O carrocciro cnsina o cavalo, o
lavrador o loi, o caador o cao c o falcao a
iralalIar (assin cono o Ioncn dc circo cnsina o
urso a lailar, c a lrua cnsina a cga, o corvo, c
o aagaio a falar}, nas cscolIcn aquclcs quc
sao nuiio novos, ois, sc ionan os quc sao ja
vclIos, crdcn o icno.
TunIcn o Ioncn.
5. Evidcnicncnic, csics rcsuliados olicn-sc, da
ncsna nancira, no Ioncn cujo ccrclro (quc,
cono airas disscnos, c scnclIanic ccra,
rccclcndo as inagcns das coisas quc lIc sao
iransniiidas clos scniidos}, na idadc infaniil, c
inicirancnic Iunido c nolc c aio a rccclcr
iodas as figuras quc sc lIc arcscnian; nas
dcois, ouco a ouco, scca c cndurccc, dc ial
nodo quc nclc nais dificilncnic sc inrincn ou
csculcn as coisas, cono a ccricncia
dcnonsira. Daqui, a scguinic afirnaao dc
Cccro. as crianas arccndcn raidancnic
inuncras coisas|1|. Assin ianlcn as nossas
naos c os nossos ouiros ncnlros nao odcn
115
ccrciiar-sc nas arics c nos ofcios scnao nos
anos da infancia, cn quc os ncrvos csiao icnros.
Sc algucn qucr vir a scr lon cscrivao, inior,
alfaiaic, fcrrciro, nusico, cic., dcvc alicar-sc ao
scu ofcio dcsdc os rinciros anos, cnquanio a
inaginaao c agil c os dcdos flcvcis; dc ouiro
nodo, nunca fara nada dc lon. Dc nodo
scnclIanic, orianio, sc sc qucr quc a icdadc
lancc razcs no coraao dc algucn, inoria
lania-la nos rinciros anos; sc sc dcscja quc
algucn sc iornc un nodclo dc aurada
noralidadc, c ncccssario Ialiiua-lo aos lons
cosiuncs dcsdc icnra idadc; a qucn dcvc fazcr
grandcs rogrcssos no csiudo da salcdoria,
inoria alrir-lIc os scniidos ara iodas as
coisas, nos rinciros anos, cnquanio o scu ardor
c vivo, o cngcnIo raido c a ncnoria icnaz.
coisa iorc c ridcula un vclIo scniado nos
lancos da cscola rinaria. ao jovcn concic
rcarar-sc; ao vclIo rcalizar-sc, cscrcvc Scncca,
na Cutu, 36|2|.
4. Ao Ioncn o dudo un ongo csuo dc tcno
uu sc onu, o quu nuo dcuc sc gusto noutus
cosus.
6. Para quc o Ioncn udcssc fornar-sc ad
Iunaniiaicn, Dcus conccdcu-lIc os anos da
juvcniudc, duranic os quais, scndo inalil ara
ouiras coisas, fossc aio acnas ara a sua
fornaao. ccrio, con cfciio, quc o cavalo, o loi,
116
o clcfanic c iodos os ouiros aninais, dc qualqucr
iananIo, cn un ano ou dois, aiingcn una
csiaiura crfciia; o Ioncn, orcn, so o conscguc
cn vinic ou irinia anos. Sc algun, orcn, julgar
icr cIcgado a cssa csiaiura crfciia or un ncro
acaso ou dcvido a quaisqucr causas scgundas,
ccriancnic dcscriara adniraao. A iodas as
ouiras coisas, Dcus fiou una ncdida; so ao
Ioncn, scnIor das coisas, crniiiu assar o scu
icno ao acaso? Ou cnsarcnos quc,
rclaiivancnic ao Ioncn, Dcus icnIa conccdido
naiurcza a graa dc roccdcr a asso lcnio, a fin
dc quc nais facilncnic ossa rcalizar a sua
fornaao? Ora, scn ncnIuna fadiga, cn alguns
ncscs, cla forna coros naiorcs. Nao rcsia,
orianio, ncnIuna ouira Iioicsc scnao quc o
nosso Criador, con anino dclilcrado, sc dignou
conccdcr-nos a graa dc rciardar o nosso
dcscnvolvincnio, ara quc fossc nais longo o
csao dc icno ara nos dcdicarnos ao csiudo;
c iornar-nos, duranic ianio icno, inalcis ara
os ncgocios cconnicos c oliicos, ara quc,
duranic o rcsianic icno da vida (c ianlcn na
cicrnidadc}, nos iornasscnos nais Ialcis ncsscs
assunios.
5. Pcnunccc nc soncntc uquo dc quc sc
cnIcIc u ncu dudc.
7. No Ioncn, so c firnc c csiavcl aquilo dc quc
sc cnlclc a rincira idadc; o quc c cvidcnic
117
clos ncsnos ccnlos. Un vaso dc larro
conscrva, aic quc sc quclrc, o odor daquilo con
quc foi cncIido quando cra novo|3|. Una arvorc,
da nancira cono, ainda icnrinIa, csicndcu os
ranos ara cina ou ara laio, ara csic ou ara
aquclc lado, assin os nanicn duranic ccn anos,
cnquanio a nao coriarcn. A la conscrva iao
icnazncnic a rincira cor dc quc sc cnlclcu
quc nao Ia crigo dc quc dcsloic. Os arcos dc
una roda, dcois dc cndurccidos, fazcn-sc nais
facilncnic cn nil cdaos do quc volian a ficar
dirciios. Do ncsno nodo, no Ioncn, as
rinciras inrcsscs csianan-sc dc ial
nancira quc c un auicniico nilagrc fazc-las
ionar nova forna; or isso, c dc aconsclIar quc
clas scjan nodcladas logo nos rinciros anos da
vida, scgundo as vcrdadciras nornas da
salcdoria.
6. Nuo cducu Icn c unu cosu sununcntc
cgosu.
8. Finalncnic, c una coisa sunancnic crigosa
nao cnlclcr o Ioncn, logo dcsdc os rinciros
anos, dos rccciios saluiarcs vida. Con cfciio,
orquc a alna Iunana, acnas os scniidos
cicrnos concan a dcscncnIar o scu acl, dc
nodo algun odc csiar quicia, ianlcn ja nao
odc alsicr-sc, sc nao csia ja ocuada cn coisas
uicis, dc sc ocuar cn coisas vas dc ioda a
csccic, c aic (dados os naus ccnlos do nosso
118
scculo corruio} ianlcn cn coisas rcjudiciais,
quc dcois c inossvcl ou nuiio difcil
dcsarcndcr, cono advcriinos ja. Por isso, o
nundo csia cIcio dc cnornidadcs, ara fazcr
ccssar as quais nao lasian ncn os nagisirados
oliicos ncn os ninisiros da Igrcja, cnquanio sc
nao iralalIar scriancnic ara csiancar as
rinciras fonics do nal.
Concusuo.
9. Porianio, na ncdida cn quc a cada un
inicrcssa a salvaao dos scus rorios filIos, c
quclcs quc rcsidcn s coisas Iunanas, no
govcrno oliico c cclcsiasiico, inicrcssa a
salvaao do gcncro Iunano, arcsscn-sc a
rovidcnciar ara quc, dcsdc ccdo, as
laniazinIas do ccu concccn a scr laniadas,
odadas c rcgadas, c a scr rudcnicncnic
fornadas, ara alcanarcn cficazcs rogrcssos
nos csiudos, nos cosiuncs c na icdadc.
119

Captulo VIII
NECESSRIO,
AO MESMO TEMPO,
FORMAR A JUVENTUDE
E ABRIR ESCOLAS

O cududo dos Ios dz cscto ouncntc uos
us.
1. Dcnonsirado quc as laniazinIas do araso,
ou scja, a juvcniudc crisia, nao odcn crcsccr
nancira dc una sclva, nas rccisan dc
cuidados, vcjanos agora a qucn incunlc csscs
cuidados. Naiuralssinancnic, isso concic aos
ais, dc ial nancira quc, assin cono foran os
auiorcs da vida, scjan ianlcn os auiorcs dc
una vida racional, Ioncsia c sania. Quc ara
Alraao isso fossc una olrigaao solcnc, aicsia-o
Dcus. Porquc cu sci quc Ia-dc ordcnar a scus
filIos c sua casa, dcois dclc, quc guardcn os
caninIos do ScnIor, c quc raiiqucn a cquidadc
c a jusiia (Gcncss, 18, 19}. A ncsna coisa
cigc Dcus dos ais, cn gcral, ao ordcnar.
Esforar-ic-as or cnsinar aos icus filIos as
ninIas alavras c falar-lIcs-as dclas quando
csiivcrcs scniado cn iua casa c quando andarcs
clos caninIos, quando forcs ara a cana c
quando ic lcvaniarcs (Dcutconono, 6, 7}. E cla
120
loca do Aosiolo. Vos, ais, nao rovoqucis ira
os vossos filIos, nas cducai-os na discilina c
nas insirucs do ScnIor (Ecsos, 6, 4}.
Suo-Ics dudos, toduuu, cono uuxucs, os
ocssocs dus cscous.
2. Todavia, orquc, icndo-sc nuliilicado ianio
os Ioncns cono os afazcrcs Iunanos, sao raros
os ais quc, ou sailan, ou ossan, ou clas
nuiias ocuacs, icnIan icno suficicnic ara
sc dcdicarcn a cducaao dc scus filIos, dcsdc Ia
nuiio, or saluiar consclIo|1|, sc iniroduziu o
cosiunc dc nuiios, cn conjunio, conconfiarcn a
cducaao dc scus filIos a cssoas cscolIidas,
noiavcis cla sua inicligcncia c cla urcza dos
scus cosiuncs. A csscs fornadorcs da juvcniudc,
c cosiunc dar o nonc dc rccciorcs, ncsircs,
ncsircs-cscola c rofcssorcs; os locais dcsiinados
a csscs ccrccios conuns rccclcn o nonc dc
cscolas, insiiiuios, audiiorios, colcgios, ginasios,
acadcnias, cic.
Ogcn c dcscnuouncnto dus cscous.
3. Josc aicsia|2| quc o rinciro a alrir cscola,
incdiaiancnic a scguir ao Diluvio, foi o airiarca
Scn, a qual dcois foi cIanada cscola judaica. E
qucn nao salc quc na Caldcia, rincialncnic
na Dalilnia, Iavia nuncrosas cscolas, ondc sc
culiivavan ianio ouiras cicncias c arics cono a
asirononia? salido, con cfciio, quc, dcois (no
121
icno dc Nalucodonosor}, ncssa salcdoria dos
Caldcus foran insirudos Danicl c os scus
conanIciros (Dunc, 1, 20}. Havia-as ianlcn
no Egiio, ondc foi cducado Moiscs (Atos dos
Astoos, 7, 22}. No ovo dc Isracl, or ordcn dc
Dcus, cn iodas as cidadcs foran consirudas
cscolas, cIanadas sinagogas, ondc os lcviias
cnsinavan a Lci, as quais duraran aic ao icno
dc Crisio, iornando-sc cclclrcs cla rcgaao
d'Elc c dos Aosiolos. Dos cgcios, os grcgos, c
dcsics, os ronanos rccclcran o cosiunc dc
fundar cscolas; a ariir dos ronanos, csalIou-
sc o louvavcl cosiunc dc alrir cscolas or iodo o
Incrio, rincialncnic, aos a roagaao da
rcligiao dc Crisio, cla soliciiudc ficl dc rncics
c lisos icdosos. Accrca dc Carlos Magno, aicsia
a Iisioria quc, ncdida quc ia sulncicndo cada
ovo agao, logo lIc cnviava lisos c rofcssorcs,
c crigia icnlos c cscolas. Scguiran o scu
ccnlo ouiros incradorcs crisiaos, rcis,
rncics c govcrnadorcs dc cidadcs; c dc ial
nodo auncniaran o nuncro das cscolas quc
csias sc iornaran inuncravcis.
Excu-sc quc, nuncntc, dcucn sc uIctus
cscous o todu u utc.
4. Quc csic sanio cosiunc sc dcvc, nao acnas
nanicr, nas aic auncniar, inicrcssa a ioda a
Crisiandadc, a fin dc quc cn ioda c qualqucr
conunidadc dc Ioncns lcn ordcnada (qucr scja
122
cidadc, ou vila ou aldcia}, sc consirua una cscola
ara a cducaao conun da juvcniudc. Eigc-o,
con cfciio.
1. o dccoo du odcn quc dcuc sc oIscuudu o
todu u utc,
5. A ordcn louvavcl das coisas. Con cfciio, sc un
ai dc fanlia nao icn disonililidadc ara fazcr
iudo o quc a adninisiraao dos ncgocios
doncsiicos cigc, nas sc scrvc dc varios
cnrcgados, orquc nao Ia-dc fazcr o ncsno no
nosso caso? Na vcrdadc, quando clc icn
ncccssidadc dc farinIa, dirigc-sc ao nolciro;
quando icn ncccssidadc dc carnc, ao carnicciro;
quando icn ncccssidadc dc lclidas, ao
ialcrnciro; quando icn ncccssidadc dc un faio,
ao alfaiaic; quando icn ncccssidadc dc calado,
ao saaiciro; quando icn ncccssidadc dc una
casa, dc una rclIa do arado, dc un rcgo, cic.,
dirigc-sc ao narccnciro, ao cdrciro, ao fcrrciro,
cic. Una vcz quc, ara insiruir os adulios na
rcligiao, icnos os icnlos; ara discuiir as
causas cn liigio, c ara convocar o ovo c ara o
infornar accrca das coisas ncccssarias, icnos os
irilunais c os arlancnios, orquc nao Iavcnos
dc icr cscolas ara a juvcniudc? Alcn disso, ncn
scqucr os canoncscs aasccnian, cada un or
si, os scus orcos c as suas vacas, nas
coniraian asiorcs assalariados quc scrvcn ao
ncsno icno a iodos, dcdicando-sc clcs,
123
cnircianio, con ncnos disiracs, aos scus
ouiros ncgocios. Na vcrdadc, Ia una grandc
ccononia dc fadiga c dc icno, quando una so
cssoa faz una so coisa, scn scr disirada or
ouiras coisas; dcsic nodo, con cfciio, una so
cssoa odc scrvir uiilncnic a nuiias, c nuiias
odcn scrvir a una so.
2. u ncccssdudc,
6. En scgundo lugar, a ncccssidadc. Porquc, con
cfciio, rarancnic os ais csiao rcarados ara
cducar lcn os filIos, ou rarancnic discn dc
icno ara isso, da sc scguc cono conscqucncia
quc dcvc Iavcr cssoas quc faan acnas isso
cono rofissao c dcssc nodo sirvan a ioda a
conunidadc.
3. u utdudc,
7. E ncsno quc nao faliasscn ais a qucn fossc
ossvcl dcdicar-sc inicirancnic cducaao dos
scus filIos, scria, iodavia, nuiio nclIor cducar a
juvcniudc cn conjunio, nun gruo naior,
orquc, scn duvida, o fruio c o razcr do
iralalIo c naior, quando uns rccclcn ccnlo c
inciiancnio dc ouiros. Con cfciio, c
naiuralssino fazcr o quc fazcn os ouiros, ir ondc
vcnos ir os ouiros, scguir os quc vao frcnic c ir
frcnic dos quc vcn airas.
124
AIcto o cuu, tunto ncIo coc o otc cuuuo,
quunto tcn u qucn ussu u cntc c u qucn
scgu|3|.
Alcn disso, a idadc infaniil conduz-sc c govcrna-
sc nuiio nclIor con ccnlos quc con rcgras.
Sc sc lIc ordcna alguna coisa, ouco sc
inicrcssara; sc sc lIc nosira os ouiros a fazcr
alguna coisa, iniia-los-a, ncsno quc lIo nao
ordcncn.
4. os cxcnos constuntcs du nutuczu
8. Finalncnic, a naiurcza da-nos, or ioda a
aric, o ccnlo dc quc aquclas coisas quc
dcvcn crcsccr alundanicncnic dcvcn scr
criadas cn un so lugar. Assin, as arvorcs nas
florcsias, as crvas nos canos, os cics nas
aguas, os nciais nas rofundidadcs da icrra, cic.,
nasccn cn gruos. E isso dc ial nancira quc, cn
gcral, a florcsia quc roduz inIciros ou ccdros
ou carvalIos, rodu-los alundanicncnic,
cnquanio quc as ouiras csccics dc arvorcs ncla
sc nao dcscnvolvcn igualncnic lcn; a icrra quc
roduz ouro, nao roduz, con a ncsna
alundancia, os ouiros nciais. Todavia, aquilo
quc qucrcnos dizcr cnconira-sc ainda nais lcn
crcsso no nosso coro, ondc c ncccssario quc
cada ncnlro rcccla una aric do alincnio quc
sc iona, c iodavia nao sc da a cada un a sua
orao ainda crua ara quc a rcarc c adaic a
125
si, nas Ia dcicrninados ncnlros, quc sao cono
quc oficinas dcsiinadas a cssc iralalIo, os quais,
ara uiilidadc dc iodo o coro, rccclcn os
alincnios, fazcn-nos fcrncniar, digcrcn-nos c,
finalncnic, disirilucn o alincnio assin
rcarado clos ouiros ncnlros. Assin, o
csinago forna o quilo, o fgado o sanguc, o
coraao o csriio viial, c o ccrclro o csriio
aninal, os quais, ja rcarados, difundcn-sc
facilncnic or iodos os ncnlros c conscrvan
agradavclncnic a vida cn iodo o coro. Porquc c
quc, orianio, nao sc Ia-dc crcr quc, do ncsno
nodo quc as oficinas rcforan c rcgulan os
iralalIos, os icnlos a icdadc, os irilunais a
jusiia, assin ianlcn as cscolas roduzcn,
dcuran c nuliilican a luz da salcdoria c a
disirilucn a iodo o coro da conunidadc
Iunana?
5. c du utc
9. Finalncnic, nas coisas ariificiais, iodas as
vczcs quc sc roccdc racionalncnic, olscrvanos
o ncsno. ccrio quc o siviculior, girando clas
florcsias c clos inIais, nao lania os
ncrgulIcs or ioda a aric ondc os cnconira
rorios ara a laniaao, nas arranca-os c
iransoria-os ara un vivciro c iraia-os
juniancnic con ccnicnas dc ouiros. Do ncsno
nodo, qucn sc ocua cn nuliilicar os cics
ara uso da cozinIa, consiroi un vivciro, ondc os
126
faz nuliilicar, iodos junios, aos nilIarcs. E
quanio naior c a laniaao, ianio nclIor
cosiunan crcsccr as lanias; c quanio naior c o
vivciro, ianio naiorcs sc iornan os cics. Ora,
assin cono sc dcvcn fazcr vivciros ara os cics
c laniacs ara as lanias, assin sc dcvcn
consiruir cscolas ara a juvcniudc.
127

Captulo IX
TODA
A JUVENTUDE
DE AMBOS OS SEXOS
DEVE SER ENVIADA
S ESCOLAS

As cscous dcucn sc usos conuns du uucntudc.
1. Quc dcvcn scr cnviados s cscolas nao acnas
os filIos dos ricos ou dos cidadaos rinciais,
nas iodos or igual, nolrcs c lclcus, ricos c
olrcs, raazcs c raarigas, cn iodas as cidadcs,
aldcias c casais isolados, dcnonsiran-no as
razcs scguinics.
1. Po quc todos dcucn sc conudos u nugcn
dc Dcus.
2. En rinciro lugar, iodos aquclcs quc
nasccran Ioncns, nasccran ara o ncsno fin
rincial, ara scrcn Ioncns, ou scja, criaiura
racional, scnIora das ouiras criaiuras, inagcn
vcrdadcira do scu Criador. Todos, or isso, dcvcn
scr cncaninIados dc nodo quc, cnlclidos
scriancnic do salcr, da viriudc c da rcligiao,
asscn uiilncnic a vida rcscnic c sc rcarcn
dignancnic ara a fuiura. Quc, cranic Dcus,
nao Ia cssoas rivilcgiadas, Elc rorio o afirna
128
consianicncnic|1|. Porianio, sc nos adniiinos
culiura do csriio acnas alguns, cclundo os
ouiros, fazcnos injuria, nao so aos quc
ariician conosco da ncsna naiurcza, nas
ianlcn ao rorio Dcus, quc qucr scr conIccido,
anado c louvado or iodos aquclcs cn qucn
inriniu a sua inagcn. E isso scra fciio con
ianio nais fcrvor, quanio nais accsa csiivcr a luz
do conIccincnio. ou scja, ananos ianio nais,
quanio nais conIcccnos|2|.
2. Todos sc dcucn cuu uu os ocos du suu
utuu uocucuo.
3. En scgundo lugar, orquc nao nos c cvidcnic
ara quc coisa nos dcsiinou a divina rovidcncia.
ccrio, orcn, quc, or vczcs, dc cssoas
aucrrinas, dc condiao laissina c
olscuranissina, Dcus consiiiui orgaos
ccclcnics da sua gloria. Iniicnos, or isso, o sol
cclcsic, quc ilunina, aquccc c vivifica ioda a
icrra, ara quc iudo o quc odc vivcr, vcrdcjar,
florir c fruiificar, viva, vcrdcjc, florcsa c
fruiifiquc.
3. Aguns soIctudo (os cstdos c os dcIcs o
nutuczu) dcucn sc nuto uududos.
4. Nao dcvc fazcr-nos olsiaculo o faio dc vcrnos
quc alguns sao rudcs c csiuidos or naiurcza,
ois isso ainda nais rcconcnda c iorna nais
urgcnic csia univcrsal culiura dos csriios. Con
129
cfciio, quanio nais algucn c dc naiurcza lcnia ou
rudc, ianio nais icn ncccssidadc dc scr ajudado,
ara quc, quanio ossvcl, sc lilcric da sua
dclilidadc c da sua csiuidcz lruial. Nao c
ossvcl cnconirar un csriio iao infcliz, a quc a
culiura nao ossa irazcr alguna nclIoria.
Ccriancnic, da ncsna nancira quc un vaso
csluracado, nuiias vczcs lavado, cnlora nao
conscrvc ncnIuna goia dc agua, iodavia, iorna-
sc nais liso c nais lino, assin ianlcn os
dclcis c os csiuidos, ncsno quc nos csiudos
nao faan ncnIun rogrcsso, iornan-sc,
iodavia, nais lrandos nos cosiuncs, dc nodo a
salcrcn olcdcccr s auioridadcs oliicas c aos
ninisiros da Igrcja. Consia, dc rcsio, cla
ccricncia, quc ccrios indivduos, or naiurcza
nuiio lcnios, dcois dc icrcn scguido o curso dos
csiudos, assaran frcnic dc ouiros nais lcn
doiados. E isio c iao vcrdadciro quc un ocia
afirnou. O iralalIo olsiinado vcncc iudo|3|.
Alcn disso, da ncsna nancira quc algucn, na
infancia, c lclo c foric dc coro, c dcois sc iorna
cnfcrnio c cnagrccc, c un ouiro, ao conirario,
cn jovcn, c dc consiiiuiao docniia, c dcois
adquirc fora c crcscc rolusio, assin ianlcn sc
vcrifica con as inicligcncias, dc ial nancira quc
algunas sao rccoccs, nas dcrcssa sc csgoian
c acalan or sc iornar oliusas, c ouiras a
rincio sao rudcs, nas dcois iornan-sc finas c
nuiio cnciranics. Alcn disso, gosianos dc icr
130
nos onarcs, nao acnas arvorcs quc roduzcn
fruios rccoccs, nas ianlcn arvorcs quc
roduzcn fruios dc ncia csiaao, c fruios
scrdios, orquc cada coisa c loa no scu icno
(cono diz algurcs o Eccsustco}|4| c, cnlora
iardc, acala or nosirar, cn dcicrninada aliura,
quc nao cisiia cn vao. Porquc c quc, cniao, no
jardin das lciras, acnas qucrcnos iolcrar as
inicligcncias dc una so csccic, ou scja, as
rccoccs c agcis? Ningucn, or conscguinic, scja
ccludo, a nao scr a qucn Dcus ncgou a
scnsililidadc c a inicligcncia.
Dcuc udnt-sc nos cstudos tunIcn o scxo ug
Sn.
5. Nao odc aduzir-sc ncn scqucr un noiivo
valido clo qual o sco fraco (ara quc accrca
dcsic assunio diga ariicularncnic alguna coisa}
dcva scr ccludo dos csiudos (qucr csics sc
ninisircn cn laiin, qucr sc ninisircn na lngua
naicrnal. Con cfciio, as nulIcrcs sao
igualncnic inagcns dc Dcus, igualncnic
ariicianics da graa c do rcino dos ccus,
igualncnic doiadas dc una ncnic agil c caaz dc
arcndcr a salcdoria (nuiias vczcs aic nais quc
o nosso sco}, igualncnic ara clas csia alcrio o
caninIo dos ofcios clcvados; una vcz quc,
frcqucnicncnic, sao cIanadas clo rorio Dcus
ara o govcrno dos ovos, ara dar saluiarcs
consclIos a rcis c a rncics, ara ccrccr a
131
ncdicina c ouiras arics saluiarcs ao gcncro
Iunano, ara ronunciar rofccias c crolar
saccrdoics c lisos. Porquc c quc, cniao, as
Iavanos dc adniiir ao alc c dcois as Iavanos
dc afasiar do csiudo dos livros? Tcnos ncdo quc
concian icncridadcs? Mas quanio nais lIcs
iivcrnos ocuado o cnsancnio, ianio ncnor
lugar cnconirara a icncridadc, a qual,
nornalncnic, c originada cla dcsocuaao da
ncnic.
Toduuu, con quc ccuuuo
6. Todavia, dc ial nancira quc lIcs nao scja dado
cono alincnio ioda a csccic dc livros (do ncsno
nodo quc juvcniudc dc ouiro sco; scndo
dcloravcl quc, aic aqui, csic nal nao icnIa sido
cviiado con naior rccauao}, nas livros nos
quais ossan Iaurir consianicncnic, con o
vcrdadciro conIccincnio dc Dcus c das suas
olras, vcrdadciras viriudcs c a vcrdadcira
icdadc.
HcIutc-sc unu oIcuo.
7. Ningucn, orianio, nc oljcic con as alavras
do Aosiolo. Nao crniio nulIcr quc cnsinc
(Tntco, I, 2, 12}, ou con as dc Juvcnal, na
Sutu 6.
uc u nuIc quc sc dctu untuncntc contgo nuo
tcnIu u nunu dc uu ou dc cnou uscs uu
132
constu cntncnus, ncn suIu todus us
Istus|5|.
ou con aquilo quc, cn Euricdcs, diz Hioliio.
Odco u nuIc cudtu, uu quc cn nnIu cusu
nuncu sc cncontc unu quc suIu nus do quc
conucn suIc u unu nuIc. Con ccto, Vcnus
nsu nuo ustcu us nuIccs cudtus|6|.
Esias afirnacs, rciio, nada olsian ao nosso
consclIo, ois c nossa oiniao quc as nulIcrcs
scjan insirudas, nao ara a curiosidadc, nas
ara a Ioncsiidadc c ara a lcaiiiudc. Solrciudo
naquclas coisas quc a clas inoria salcr c quc
odcn coniriluir qucr ara adninisirar
dignancnic a vida faniliar, qucr ara ronovcr a
sua roria salvaao, a do narido, dos filIos c dc
ioda a fanlia.
Outu oIcuo.
8. Sc algucn disscr. ondc ircnos nos arar, sc os
ocrarios, os agriculiorcs, os noos dc frcics c
finalncnic aic as nulIcrcs sc cnircgarcn aos
csiudos? Fcsondo. aconicccra quc, sc csia
cducaao univcrsal da juvcniudc for dcvidancnic
coniinuada, a ningucn faliara, da cn dianic,
naicria dc lons cnsancnios, dc lons dcscjos,
dc loas insiracs c ianlcn dc loas olras. E
iodos salcrao ara ondc dcvcn dirigir iodos os
aios c dcscjos da vida, or quc caninIos dcvcn
133
andar c dc quc nodo cada un Ia-dc ocuar o
scu lugar. Alcn disso, iodos sc dclciiarao, ncsno
no ncio dos iralalIos c das fadigas, ncdiiando
nas alavras c nas olras dc Dcus, c cviiarao o
ocio, causa dc ccados carnais c dc dcliios dc
sanguc, lcndo frcqucnicncnic a Dllia c ouiros
lons livros (c csics razcrcs, nuiio doccs,
airaicn qucn ja os salorcou}. E, ara quc diga
iudo dc una so vcz, arcndcrao a vcr Dcus or
ioda a aric, a louva-lo or ioda a aric, a
aroinar-sc dclc or ioda a aric; c, dcsic
nodo, arcndcrao a assar con naior alcgria
csia vida dc niscrias c a cscrar, con naior
dcscjo c naior cscrana, a vida cicrna. Acaso
nao c vcrdadc quc scnclIanic csiado da Igrcja
rcrcscniaria ara nos o araso, ial cono c
ossvcl ic-lo na icrra?
134

Captulo X
NAS ESCOLAS,
A FORMAO
DEVE SER UNIVERSAL

uc sc cntcndc o uqucc tudo quc, nus cscous,
sc dcuc cnsnu c ucndc
1. Inoria agora dcnonsirar quc, nas cscolas, sc
dcvc cnsinar iudo a iodos. Isio nao qucr dizcr,
iodavia, quc cijanos a iodos o conIccincnio dc
iodas as cicncias c dc iodas as arics (solrciudo
sc sc iraia dc un conIccincnio caio c
rofundo}. Con cfciio, isso, ncn, dc sua
naiurcza, c uiil, ncn, cla lrcvidadc da nossa
vida, c ossvcl a qualqucr dos Ioncns. Vcnos,
con cfciio, quc cada cicncia sc alarga iao
anlancnic c iao suiilncnic (cnsc-sc, or
ccnlo, nas cicncias fsicas c naiurais, na
naicnaiica, na gconciria, na asirononia, cic. c
ainda na agriculiura ou na siviculiura, cic.} quc
odc rccncIcr ioda a vida, ncsno dc
inicligcncias grandcncnic doiadas quc acaso
quciran dcdicar-sc icoria c raiica, cono
aconicccu con Piiagoras na naicnaiica|1|, con
Arquincdcs na nccanica, con Agrcola na
nincralogia|2|, con Longolio na rciorica (o qual
sc ocuou dc una so coisa, ara quc vicssc a scr
135
un crfciio ciccroniano}|3|. Prcicndcnos acnas
quc sc cnsinc a iodos a conIcccr os
fundancnios, as razcs c os oljciivos dc iodas as
coisas rinciais, das quc cisicn na naiurcza
cono das quc sc falrican, ois sonos colocados
no nundo, nao soncnic ara quc faanos dc
cscciadorcs, nas ianlcn dc aiorcs. Dcvc,
orianio, rovidcnciar-sc c fazcr-sc un csforo
ara quc a ningucn, cnquanio csia ncsic nundo,
surja qualqucr coisa quc lIc scja dc ial nodo
dcsconIccida quc solrc cla nao ossa dar
nodcsiancnic o scu juzo c dcla, sc nao ossa
scrvir rudcnicncnic ara un dcicrninado uso,
scn cair cn crros nocivos.
Ou scu, uqucus cosus quc dzcn cscto u
cutuu do Ioncn todo.
2. Dcvc, orianio, icndcr-sc inicirancnic c scn
cccao ara quc, nas cscolas, c,
conscqucnicncnic, clo lcncfico cfciio das
cscolas, duranic ioda a vida. I. sc culiivcn as
inicligcncias con as cicncias c con as arics; II. sc
acrfciocn as lnguas; III. sc forncn os
cosiuncs ara ioda a csccic dc Ioncsiidadc; IV.
sc rcsic sinccrancnic culio a Dcus.
Ccncu, udcncu, cdudc.
3. Efciivancnic, dissc una alavra dc salio
aquclc quc afirnou quc as cscolas sao oficinas dc
Iunanidadc|4|, coniriluindo, cn vcrdadc, ara
136
quc os Ioncns sc iorncn vcrdadcirancnic
Ioncns, isio c (icndo cn visia os oljciivos airas
csialclccidos}. I. criaiura racional; II. criaiura
scnIora das ouiras criaiuras (c ianlcn dc si
ncsna}; III. criaiura dclcia do scu Criador. O
quc aconicccra sc as cscolas sc csforarcn or
roduzir Ioncns salios na ncnic, rudcnics nas
acs c icdosos no coraao.
uc cstus cosus sc nuo dcucn scuu, ouu-sc.
4. Por conscguinic, csias ircs coisas dcvcrao scr
inlaniadas cn iodas as cscolas ara lcncfcio
dc ioda a juvcniudc. O quc dcnonsirarci, indo
luscar o fundancnio dc ncu raciocinio. I. s
coisas quc ncsic nundo nos rodcian; II. a nos
ncsnos; III. a Crisio, Honcn-Dcus ,
nodclo crfciissino da nossa crfciao.
1. u ut du coccncu dus us cosus.
5. As rorias coisas, cnquanio nos dizcn
rcsciio, nao odcn scr divididas scnao cn ircs
csccics. Na vcrdadc. algunas sao acnas oljcio
dc olscrvaao, cono o ccu c a icrra c as coisas
quc nclcs cisicn; ouiras sao oljcio dc iniiaao,
cono a ordcn adniravcl csalIada or ioda a
aric, a qual o Ioncn icn olrigaao dc crinir
ianlcn nas suas olras; ouiras, cnfin, sao oljcio
dc fruiao, cono o favor da divindadc c a sua
nulilicc lcnao, ncsic nundo c ara scnrc.
Sc o Ioncn dcvc scr scnclIanic a csias coisas,
137
inoria ncccssariancnic quc sc rcarc, ianio
ara conIcccr as coisas, quc, ncsic naravilIoso
anfiicairo, sc ofcrcccn sua olscrvaao, cono
ara fazcr aquclas coisas quc sc lIc ordcna quc
faa, cono, finalncnic, ara gozar daquclas quc,
con nao lilcral, o lcnignssino Criador lIc
ofcrccc (cono a un Ioscdc quc csicja cn sua
casa} ara sua fruiao.
2. u ut du csscncu du nossu unu.
6. Sc nos olscrvarnos a nos ncsnos,
dcrccndcnos igualncnic quc a iodos, or igual,
convcn a insiruao, a noralidadc c a icdadc,
qucr olscrvcnos a csscncia da nossa alna, qucr
a finalidadc ara quc fonos criados c osios no
nundo.
7. A csscncia da alna c consiiiuda or ircs
faculdadcs (as quais rcflcicn a Trindadc
incriada}. inicligcncia, voniadc c ncnoria. A
inicligcncia alarga-sc a olscrvar as difcrcnas
das coisas (aic s nais cqucnas ninucias}; a
voniadc dirigc-sc cscolIa das coisas, ou scja, a
cscolIcr as quc sao loas c a rcjciiar as quc sao
rcjudiciais; a ncnoria, or sua vcz, rcicn, ara
uso fuiuro, as coisas dc quc, alguna vcz, sc
ocuaran a inicligcncia c a voniadc, c lcnlra
alna a sua origcn (dcriva dc Dcus} c a sua
nissao; sol csic asccio, cIana-sc ianlcn
conscicncia. Ora, ara quc csias ircs faculdadcs
138
ossan cunrir lcn a sua nissao, c ncccssario
insiru-las crfciiancnic cn coisas quc ilunincn
a inicligcncia, dirijan a voniadc c csiinulcn a
conscicncia, dc nodo quc a inicligcncia cncirc
rofundancnic, a voniadc cscolIa scn crro, c a
conscicncia rcfira iudo avidancnic a Dcus. Ora,
assin cono aquclas ircs faculdadcs (a
inicligcncia, a voniadc c a conscicncia}, una vcz
quc consiiiucn una ncsna alna, nao odcn
scarar-sc, assin ianlcn aquclcs ircs
ornancnios da alna, a insiruao, a viriudc c a
icdadc, nao dcvcn scarar-sc.
E u ut do n du nossu nssuo no nundo.
8. Sc agora considcrarnos orquc c quc fonos
colocados no nundo, dc novo sc iornara cvidcnic
quc as finalidadcs sao ircs. ara scrvir a Dcus, s
criaiuras c a nos ncsnos; c ara gozar o razcr
cnananic dc Dcus, das criaiuras c dc nos
ncsnos.
1. Puu quc suunos u Dcus, uo xno c u ns
ncsnos.
9. Sc qucrcnos scrvir a Dcus, ao roino c a nos
ncsnos, c ncccssario quc icnIanos, cn rclaao
a Dcus, icdadc; cn rclaao ao roino,
Ioncsiidadc; c cn rclaao a nos ncsnos, cicncia.
Esias coisas csiao, orcn, dc ial nancira ligadas
quc, do ncsno nodo quc o Ioncn dcvc scr, ara
consigo ncsno, nao so rudcnic, nas ianlcn
139
norigcrado c icdoso, assin ianlcn nao so os
nossos cosiuncs, nas ianlcn o nosso salcr c a
nossa icdadc dcvcn scrvir ara uiilidadc do
roino; c nao soncnic a nossa icdadc, nas
ianlcn o nosso salcr c os nossos cosiuncs
dcvcn scrvir ara louvor dc Dcus.
3. Puu quc gozcnos un tcc uzc
cnuncntc.
10. Sc considcranos o razcr, vcnos quc Dcus
afirnou na criaao quc o Ioncn c dcsiinado a
goza-lo, una vcz quc o iniroduziu nun nundo ja
doiado dc ioda a csccic dc lcns, c, alcn disso,
cn aicnao a clc, criou un araso dc dclcias; c,
finalncnic, rcsolvcu iorna-lo ariicianic da sua
cicrna lcaiiiudc.
11. Dcvc, iodavia, cnicndcr-sc or razcr, nao o
do coro (cnlora ianlcn csic, una vcz quc nao
c scnao o vigor da saudc, c o agrado do alincnio
c do sono, nao ossa dcrivar scnao da viriudc da
icncrana}, nas o da alna, o qual rcsulia, ou
das coisas quc nos ccrcan, ou dc nos ncsnos,
ou cniao dc Dcus.
a} dus us cosus,
12. O razcr quc lroia das rorias coisas c
aqucla alcgria quc o Ioncn salio ccrincnia
nas suas olscrvacs. Con cfciio, scja o quc for
quc clc faa, ara qualqucr lado quc sc volic, cn
140
qualqucr coisa quc fic a sua aicnao, cn iudo c
or iudo crnanccc rcso dc iananIa alcgria,
quc, nuiias vczcs, cono quc arrclaiado fora dc
si, sc csquccc dc si ncsno. rccisancnic o quc
afirna o livro da salcdoria. Conscrvar a
salcdoria nao roduz anargura c convivcr con
cla nao roduz icdio, nas alcgria c
conicniancnio (SuIcdou, 8, 16}. E un salio
agao cscrcvcu.
.
Na vida, nada Ia nais docc quc o filosofar|5|.
l} dc ns ncsnos,
13. O razcr quc cada un goza cn si ncsno c
aquclc dulcssino dclciic quc o Ioncn, cnircguc
viriudc, goza cla sua loa disosiao inicrior,
scniindo-sc ronio ara iudo o quc a ordcn da
jusiia rcqucr. Esia alcgria c nuiio naior quc
aqucla dc quc, Ia ouco, falanos, scgundo csia
naina. A Iou consccncu c un Iunquctc
ccnc|6|.
c} dc Dcus.
14. O razcr quc nos vcn dc Dcus c o nais alio
grau dc alcgria quc sc odc ccrincniar ncsia
vida, una vcz quc o Ioncn, scniindo quc Dcus
lIc c cicrnancnic rocio, culia dc ial nancira
no scu aicrnal c inuiavcl favor, quc o coraao sc
141
lIc consonc no anor dc Dcus; c ja nao salc ncn
fazcr ncn dcscjar ouira coisa scnao, incrgindo-sc
iodo na niscricordia dc Dcus, vivcr una docc
iranquilidadc c salorcar, ja ncsic nundo, a
alcgria da vida cicrna. Esia c a az quc Dcus nos
conccdc c quc csia acina dc iodo o cnicndincnio
Iunano (Fcnscs, 4, 7}, nao scndo ossvcl
dcscjar ncn cnsar coisa nais sullinc. Porianio,
aquclas ircs coisas, a insiruao, a viriudc c a
icdadc, sao as ircs fonics, das quais lroian
iodos os arroios dos nais crfciios razcrcs.
3. Pco cxcno dc Csto, nosso nodco.
15. Por uliino, quc csias ircs coisas dcvcn cisiir
cn iodos c cn cada un, cnsinou-o con o scu
ccnlo aquclc quc sc nanifcsiou na carnc (ara
nosirar cn si a forna c a norna dc iodas as
coisas}, Dcus. Con cfciio, o cvangclisia afirna
quc clc, cnquanio crcscia cn idadc, crcscia cn
salcdoria c cn graa, dianic dc Dcus c dos
Ioncns (Lucus, 2, 52}. Eis ondc sc cnconiran
aquclas ircs lascs dos nossos ornancnios!
Efciivancnic, quc c a salcdoria scnao o
conIccincnio dc iodas as coisas cono sao na
rcalidadc? Quc c quc roduz a graa dianic dos
Ioncns, scnao a analilidadc dos cosiuncs? E
quc c quc nos grangcia a graa dianic dc Dcus,
scnao o icnor do ScnIor, ou scja, a niina, scria
c fcrvorosa icdadc? Sinianos, orianio, cn nos
aquilo quc sc cnconira cn Crisio Jcsus, o qual c
142
o roioiio crfciissino dc ioda a crfciao, con
o qual nos dcvcnos confornar.
16. Prccisancnic or isso, con cfciio, Elc dissc.
Arcndci dc nin (Mutcus, 11, 29}. E orquc o
rorio Crisio foi dado ao gcncro Iunano cono
ncsirc saicnissino, saccrdoic sanissino c rci
oicnissino, c cvidcnic quc os crisiaos dcvcn
scr fornados scgundo o nodclo dc Crisio, c
iornar-sc salios na ncnic, sanios na urcza dc
conscicncia c forics (cada un scgundo a sua
vocaao} nas olras. Porianio, as nossas cscolas
virao a scr, finalncnic, vcrdadciras cscolas
crisias, sc nos fazcn o nais scnclIanics ossvcl
a Crisio.
Incz duco.
17. Vcrifica-sc, orianio, un infcliz divorcio, cn
iodos os casos cn quc csias ircs coisas nao csiao
unidas or un liganc adananiino. Infcliz a
insiruao quc sc nao convcric cn noralidadc c
cn icdadc! Con cfciio, quc c a cicncia scn a
noral? Qucn rogridc na cicncia c rcgridc na
noral (c nuxnu untgu}, anda nais ara iras quc
ara a frcnic|7|. Por isso, aquilo quc Salonao
dissc da nulIcr fornosa, nas ininiga da
salcdoria, odc dizcr-sc ianlcn dc un Ioncn
douio, nas dc naus cosiuncs. A insiruao
infundida nun Ioncn ininigo da viriudc c un
colar dc ouro colocado no focinIo dc un orco
143
(PoucIos, 11, 22}. Da ncsna nancira quc as
cdras rcciosas sc nao cncasioan no cIunlo,
nas no ouro, ara quc cn conjunio irradicn un
lrilIo nais cslcndoroso, assin ianlcn a
cicncia nao dcvc juniar-sc lilcriinagcn, nas
viriudc, ara quc una auncnic o lrilIo da ouira.
E quando a una c ouira sc junia una icdadc
vcrdadcira, cniao a crfciao ficara conlcia. Dc
faio, o icnor dc Dcus, da ncsna nancira quc c o
rincio c o fin da salcdoria, c ianlcn o cunc
c a coroa da cicncia, orquc a lcniiudc da
salcdoria consisic cn icncr o ScnIor.
(PoucIos, 1, 7; Eccsustco, 1, 14 c nouiros
lugarcs}|8|.
Concusuo.
18. En rcsuno, una vcz quc dos anos da
infancia c da cducaao dccndc iodo o rcsio da
vida, sc os csriios dc iodos nao forcn
rcarados dcsdc cniao ara iodas as coisas dc
ioda a vida, csia iudo crdido. Porianio, assin
cono no uicro naicrno sc fornan os ncsnos
ncnlros ara iodo o scr quc Ia-dc iornar-sc
Ioncn, c ara cada un sc fornan iodos, as
naos, os cs, a lngua, cic., cnlora ncn iodos
vcnIan a scr aricsaos, corrcdorcs, cscrivacs c
oradorcs, assin ianlcn, na cscola, dcvc cnsinar-
sc a iodos iodas aquclas coisas quc dizcn
rcsciio ao Ioncn, cnlora, nais iardc, unas
vcnIan a scr nais uicis a uns c ouiras a ouiros.
144

Captulo XI
AT AGORA
NO TEM HAVIDO ESCOLAS
QUE CORRESPONDAM
PERFEITAMENTE AO SEU FIM

uc c unu cscou quc cocsondu cxutuncntc uo
scu n
1. Parcccrci cccssivancnic rcsunoso con csia
afirnaao ousada. Mas vou alordar o assunio dc
frcnic, consiiiuindo o lciior cono juiz c nao
rcrcscniando cu rorio scnao o acl dc aior.
CIano cscola crfciiancnic corrcsondcnic ao
scu fin aqucla quc c una vcrdadcira oficina dc
Ioncns, isio c, ondc as ncnics dos alunos scjan
ncrgulIadas no fulgor da salcdoria, ara quc
cncircn roniancnic cn iodas as coisas
nanifcsias c oculias (cono diz o Luo du
SuIcdou, 7, 21}, as alnas c as inclinacs da
alna scjan dirigidas ara a Iarnonia univcrsal
das viriudcs, c os coracs scjan ircsassados c
inclriados dc anorcs divinos, dc ial nancira quc,
ja na icrra, sc Ialiiucn a vivcr una vida cclcsic
iodos aquclcs quc, ara sc cnlclcrcn dc
vcrdadcira salcdoria, sao cnviados s cscolas
crisias. Nuna alavra. ondc alsoluiancnic iudo
145
scja cnsinado alsoluiancnic a iodos (uli
Onncs, Onnu, Onnno, doccaniur}.
uc us cscous dcucn sc ussn, nus quc, dc uto,
o nuo suo, dcnonstu-sc.
2. Mas qual c a cscola quc, aic Iojc, sc ros
csic grau dc crfciao? Nao falcnos scqucr cn
alguna quc o icnIa aiingido. Mas ara quc nao
arca quc acalcnianos idcias lainicas c
sonIanos con una crfciao quc nao cisic cn
aric alguna, ncn ialvcz ossa cscrar-sc ncsia
vida, nosirarcnos, con ouiro arguncnio, quc as
cscolas dcvcn scr cono dissc, c quc, iodavia, aic
agora, nao icn sido assin.
1. Con o uoto dc Lutco
3. Luicro, na sua coriaao s cidadcs do
Incrio, ara quc consiiiusscn cscolas (cn
1525}, cnirc ouiras coisas, cniiiu csics dois
voios. Pnco, quc, cn iodas as cidadcs, vilas c
aldcias, scjan fundadas cscolas, ara cducar
ioda a juvcniudc dc anlos os scos
(rccisancnic cono, no caiulo IX, nosiranos
dcvcr fazcr-sc}, dc ial nancira quc, ncsno
aquclcs quc sc dcdican agriculiura c s
rofisscs nanuais, frcqucniando a cscola, ao
ncnos duas Ioras or dia, scjan insirudos nas
lciras, na noral c na rcligiao. Scgundo. quc
scjan insirudos con un nciodo nuiio facil, nao
so ara quc sc nao afasicn dos csiudos, nas aic
146
ara quc ara clcs scjan airados cono ara
vcrdadciros dclciics, c, cono clc diz, ara quc as
crianas ccrincnicn nos csiudos un razcr
nao ncnor quc quando assan dias iniciros a
lrincar con cdrinIas, con a lola, c s
corridas. Assin falava Luicro|1|.
2. Con o tcstcnunIo dus us cosus. Con
ccto.
4. ConsclIo vcrdadcirancnic salio c digno dc iao
grandc Ioncn. Mas qucn nao vc quc, aic agora,
crnancccu un sinlcs voio? Ondc csiao, con
cfciio, cssas cscolas univcrsais? Ondc csia cssc
nciodo airacnic?
1} Andu nuo oun undudus cscous o todu u
utc.
5. Vcnos rccisancnic o conirario. nas aldcias c
nos cqucnos ovoados, nao foran ainda
fundadas cscolas.
2} E nuo sc cnsu cn quc, ondc cxstcn, scun
uu todos.
6. E, ondc cisicn, nao sao indisiiniancnic ara
iodos, nas acnas ara alguns, ou scja, ara os
ricos, orquc, scndo discndiosas, nclas nao sao
adniiidos os nais olrcs, salvo casos raros, ou
scja, quando algucn faz una olra dc
niscricordia. No cnianio, c rovavcl quc, dc cnirc
147
os olrcs, inicligcncias nuiias vczcs ccclcnics
asscn a vida c norran scn odcr insiruir-sc,
con gravc dano ara a Igrcja c ara o Esiado.
3} Nuo suo cscous, nus uduus.
7. Alcn disso, na cducaao da juvcniudc, usou-
sc quasc scnrc un nciodo iao duro quc as
cscolas sao considcradas cono os csanialIos
das crianas, ou as canaras dc ioriura das
inicligcncias. Por isso, a naior c a nclIor aric
dos alunos, alorrccidos con as cicncias c con os
livros, rcfcrcn cncaninIar-sc ara as oficinas
dos aricsaos, ou ara qualqucr ouiro gcncro dc
vida.
4. En ugu ugun sc cnsnu tudo, c ncn scquc
us cosus ncus.
8. quclcs quc fican na cscola (ou consirangidos
cla voniadc dos ais c dos lcnfciiorcs, ou
aliciados cla cscrana dc, con os csiudos,
conscguircn un dia un ouco dc auioridadc, ou
inclidos or una fora csonianca da naiurcza
ara una cducaao lilcral}, a csscs, ninisira-sc
una culiura, c ccrio, nas scn a scricdadc c a
rudcncia ncccssarias, anacrnica c na sol
iodos os asccios. Efciivancnic, aquilo quc
solrciudo sc dcvia inlaniar na alna dos jovcns,
isio c, a icdadc c a noralidadc, dcscura-sc dc
nodo ariicular. E afirno quc csias duas coisas,
cn iodas as cscolas (ncsno nas Univcrsidadcs,
148
quc dcvian scr o onio nais alio da culiura
Iunana}, icn sido as nais dcscuradas, c, cn
conscqucncia disso, a naioria das vczcs, saicn
dc la, cn vcz dc cordciros nansos, fcrozcs lurros
sclvagcns c nulos indniios c ciulanics; c, cn
vcz dc una ndolc nodclada cla viriudc, irazcn
dc la un conjunio dc loas nanciras quc dc noral
icn acnas o vcrniz, c os olIos, as naos c os cs
adcsirados ara as vaidadcs nundanas. Na
vcrdadc, a quanios dcsics Ionunculos, olidos
duranic ianio icno con o csiudo das lnguas c
das arics, vira ncnic scr, ara iodos os ouiros
Ioncns, ccnlo dc icncrana, dc casiidadc,
dc Iunildadc, dc Iunanidadc, dc gravidadc, dc
acicncia, dc coniincncia, cic.? E dc ondc nascc o
nal scnao do faio dc quc sc nao cigc s cscolas
quc cnsincn a vivcr Ioncsiancnic? Isio c
icsicnunIado cla discilina dissoluia dc quasc
iodas as cscolas, clos cosiuncs rclaados dc
iodas as classcs sociais c clos infiniios
lancnios, susiros c lagrinas dc nuiias cssoas
icdosas. E Ia ainda algucn quc ossa dcfcndcr
o csiado das cscolas? A docna Icrcdiiaria,
dcscida aic nos a ariir das duas rinciras
criaiuras, donina-nos dc ial nodo quc, osia dc
aric a arvorc da vida, volianos
dcsordcnadancnic os nossos aciiics so ara a
arvorc da cicncia. E as cscolas, sccundando csics
aciiics dcsordcnados, aic agora nao icn
rocurado scnao a cicncia.
149
5} Nuo con un nctodo utucntc, nus uocnto.
9. E, ncsno isio, con quc nciodo c con quc
rcsuliado? Dc nodo a rcicr os csiudanics
duranic cinco, dcz, ou nais anos, cn coisas quc
a ncnic Iunana c caaz dc arcndcr cn un
ano. O quc sc odcria inculcar c infundir
suavcncnic nos csriios, c nclcs inrcsso
violcniancnic, ou nclIor, c nclcs cnicrrado c
cnsacado. O quc odcria scr osio dianic dos
olIos dc nodo claro c disiinio, c arcscniado dc
nodo olscuro, confuso c inirincado, cono quc
or ncio dc cnignas.
6. E nnstudu unu nstuuo nus ucIu quc
cu.
10. Dcio dc lado quc, nas rcscnics
circunsiancias, quasc nunca os csriios sao
alincniados con coisas vcrdadcirancnic
sulsianciosas, nas, na naior aric dos casos,
sao aiulIados con alavras ocas (alavras dc
vcnio c linguagcn dc aagaio} c con oinics
quc csan ianio cono a alIa c o funo.
O cnsno du nguu utnu c oxo c conuso.
11. O rorio csiudo da lngua laiina (alordo-o
dc assagcn, acnas ara ciiar un ccnlo}, o
lon Dcus, cono c inirincado, cono c cnoso,
cono c longo! Quaisqucr scrvcnics, criados ou
noos dc rccados, cnircgucs aos iralalIos da
150
cozinIa, aos scrvios niliiarcs ou a ouiros
scrvios vis, arcndcn nais dcrcssa una lngua
qualqucr, ou aic duas ou ircs, cnlora difcrcnic
da sua lngua naicrna, quc os alunos das cscolas
arcndcn so o laiin, cnlora icnIan iodo o
icno livrc c sc cnircgucn ao csiudo con iodas
as suas foras. E cono c dcsigual o rcsuliado! Os
rinciros, aos alguns ncscs, falan
corrcnicncnic cn lngua csirangcira; os
scgundos, ncsno dcois dc quinzc ou vinic anos,
na naior aric dos casos nao sao caazcs dc
dizcr scnao ccrias coisas cn laiin, a nao scr quc
sc socorran dc granaiicas c dc dicionarios cono
os coos dc nulcias; c, ncsno cssas coisas, nao
scn Icsiiar c iiiulcar. Dc ondc odc vir csic
dcloravcl discndio dc icno c dc csforo, scnao
dc un nciodo dcfciiuoso?
Luncnto dc LuIn ucccu dsto.
12. A rcsciio dcsic nciodo, cscrcvcu, con razao,
o cnincnic EilIard Lulin, douior cn Tcologia c
rofcssor na Univcrsidadc dc Fosiocl. O nciodo
corrcnic dc cducar as crianas nas cscolas
arccc-nc inicirancnic cono algo quc algucn,
cnrcgando iodo o scu csforo c ioda a sua
caacidadc, fossc cncarrcgado dc cnsar a
nancira ou o nciodo con o qual os rofcssorcs
conduzisscn c os alunos fosscn conduzidos ao
conIccincnio da lngua laiina acnas con
incnsas fadigas, con cnornc icdio c con
151
infiniias cnas, c acnas aos un longussino
csao dc icno.
Quanio nais cnso ncsic crro, runinando no
ncu csriio aiorncniado, ianio nais sinio o
coraao acriar-sc c arrcios crcorrcrcn os
ncus ossos.
E, logo a scguir, acrcsccnia. Enquanio, conigo
ncsno, cnso frcqucnicncnic ncsias coisas,
confcsso quc, nais dc una vcz, fui lcvado a
cnsar c a crcr firncncnic quc csias coisas
foran iniroduzidas nas cscolas or un gcnio
naligno c invcjoso, ininigo do gcncro
Iunano|2|. Assin fala csic ncsirc. Dc cnirc
nuiios ouiros icsicnunIos dc cssoas dc valor,
quis ciiar acnas csic.
E do uuto.
13. Mas, afinal, quc ncccssidadc Ia dc rocurar
icsicnunIos? Quanios dc nos, icrninados os
csiudos, sainos das cscolas c das acadcnias,
acnas con unas vagas iinias dc una vcrdadcira
culiura! Eu rorio, nscro Ionunculo, sou un
dcsscs nuiios nilIarcs quc assaran c gasiaran
niscravclncnic a ancnssina rinavcra da vida
c os anos florcsccnics da juvcniudc nas
lanalidadcs da cscola. AI! quanias vczcs, nais
iardc, quando conccci a vcr as coisas un ouco
nclIor, a rccordaao do icno crdido nc
arrancou susiros do ciio, lagrinas dos olIos c
152
griios dc dor do coraao. AI! quanias vczcs cssa
dor nc lcvou a cclanar.
oI! sc Jtc nc uotussc u du os unos
ussudos!|3|.
Luncntos c uotos uu quc us cosus nudcn uu
ncIo.
14. Mas csics dcscjos sao vaos, ois o dia quc
assa nao voliara nais. NcnIun dc nos, quc
csianos ja carrcgados dc anos, voliara a
rcjuvcncsccr dc nodo a odcr dar vida una
nova dircao c a rcarar-sc nclIor ara cla con
a insiruao. Para nos, ja nao Ia rcncdio. Fcsia-
nos acnas una coisa, una so coisa c ossvcl.
quc iudo aquilo quc udcrnos fazcr cn rovciio
dos nossos vindouros, o faanos, ou scja,
dcnonsirado cn quc crros nos lanaran os
nossos rofcssorcs, lIcs nosircnos o caninIo dc
cviiar csscs crros. E isio sc fara no nonc c sol a
dircao daquclc quc c o unico quc odc
cnuncrar os nossos dcfciios c cndirciiar as
nossas idcias iorias (Eccsustcs, I, 15}.
153

Captulo XII
AS ESCOLAS
PODEM SER REFORMADAS

Dcucn ucu-sc cncdos uu tcntu cuu us
docnus nuctcudus
1. cnoso c difcil, c considcrado quasc
inossvcl, curar as docnas invcicradas.
Todavia, sc algucn cnconira un rcncdio cficaz,
acaso o docnic rcjciia-o? Ou nao dcscja anics
alica-lo, o nais dcrcssa ossvcl,
rincialncnic sc scnic quc o ncdico c guiado,
nao or una oiniao icncraria, nas or una
razao solida? Eis-nos, or isso, cIcgados ao
noncnio dc, rclaiivancnic ao nosso ousado
roosiio, nosirar. rinciro, quais sao as nossas
roncssas; scgundo, cn quc sc fundancnian.
uc ooc c onctc ugou o uuto
2. Proncicnos una organizaao das cscolas,
airavcs da qual.
I. Toda a juvcniudc (cccio a qucn Dcus ncgou a
inicligcncia} scja fornada.
II. En iodas aquclas coisas quc odcn iornar o
Ioncn salio, rolo c sanio.
154
III. Quc cssa fornaao, cnquanio rcaraao ara
a vida, csicja icrninada anics da idadc adulia.
IV. Quc cssa ncsna fornaao sc faa scn
ancadas, scn violcncias c scn qualqucr
consirangincnio, con a naina dclicadcza, con
a naina doura c cono quc csoniancancnic.
(Da ncsna nancira quc un coro vivo crcscc cn
csiaiura, scn quc icnIa ncccssidadc dc novcr os
scus ncnlros ncn ara un lado ncn ara o
ouiro, ois lasia quc rudcnicncnic scja
alincniado, ajudado c ccrciiado, ara quc, or
si, ouco a ouco, crcsa cn csiaiura c cn
rolusicz, quasc scn sc acrcclcr disso, do
ncsno nodo, sc sc alincnia, ajuda c ccrciia o
csriio rudcnicncnic, cssa inicrvcnao
convcric-sc, or si ncsna, cn salcdoria, cn
viriudc c cn icdadc}.
V. Quc iodos sc forncn con una insiruao nao
aarcnic, nas vcrdadcira, nao sucrficial nas
solida; ou scja, quc o Ioncn, cnquanio aninal
racional, sc Ialiiuc a dciar-sc guiar, nao cla
razao dos ouiros, nas cla sua, c nao acnas a
lcr nos livros c a cnicndcr, ou ainda a rcicr c a
rcciiar dc cor as oinics dos ouiros, nas a
cncirar or si ncsno aic ao anago das rorias
coisas c a iirar dclas conIccincnios gcnunos c
uiilidadc. Quanio solidcz da noral c da
icdadc, dcvc dizcr-sc o ncsno.
155
VI. Quc cssa fornaao nao scja cnosa, nas
faclina, isio c, nao consagrando scnao quairo
Ioras or dia aos ccrccios ullicos c dc ial
nancira quc un so rofcssor scja suficicnic ara
insiruir, ao ncsno icno, ccnicnas dc alunos,
con un csforo dcz vczcs ncnor quc aquclc quc
aiualncnic cosiuna discndcr-sc ara cnsinar
cada un dos alunos.
Iustu-sc u uttudc dos Ioncns u cscto dus
nouus nucnocs con o cxcno du nuqunu dc
Aquncdcs,
3. Mas qucn carcdiiara ncsias coisas anics dc as
vcr? lcn salido quc, anics dc qualqucr
invcnao, iodos os Ioncns icn icndcncia ara sc
adnirar, cnsando cono cssa invcnao ossa scr
ossvcl; c, dcois quc foi invcniada, adniran-sc
cnsando cono c quc ja o nao fora Ia nais
icno. Quando Arquincdcs roncicu ao rci
Hicrao lanar ao nar, con una so nao, un navio
iao grandc quc ccn Ioncns nao odian rcnovcr,
foi rccclido con un sorriso; nas, dcois, viran
con adniraao|1|.
c do nouo nundo.
4. NcnIun rci, cccio o dc Casicla|2|, quis dar
ouvidos ou a ncnor ajuda a Colonlo, quc
cscrava dcscolrir novas ilIas a ocidcnic, ara
quc icniassc a rova. A Iisioria rccorda quc os
rorios conanIciros dc navcgaao, ionados dc
156
indignaao c dc dcscscro, csiivcran rcsics a
lanar Colonlo ao nar c a rcgrcssar scn Iavcr
rcalizado a cnrcsa. No cnianio, foi dcscolcrio
aquclc iao vasio novo nundo, c agora iodos sc
adniran cono foi ossvcl quc iivcssc
crnanccido dcsconIccido duranic ianio icno.
Mas vcn ianlcn a roosiio a scguinic
lrincadcira fciia clo rorio Colonlo. os
csanIois, invcjosos da gloria adquirida or un
iialiano con a sua grandc dcscolcria,
lonlardcaran-no, duranic un lanqucic, con
sarcasnos, c, cnirc ouiras coisas, disscran, cn
voz alia, ara quc clc ouvissc, quc a dcscolcria
daquclc Icnisfcrio iinIa sido o rcsuliado dc un
acaso, c nao dc un aio dc lravura, c odia icr
sido fciia or qualqucr ouiro. Eniao, Colonlo
ros csic inicrcssanic rollcna. Cono c quc
un ovo dc galinIa odc nanicr-sc solrc una das
circnidadcs scn qualqucr aoio? Dcois dc
iodos os ouiros o icrcn icniado cn vao, clc,
laicndo lcvcncnic con o ovo no raio c
quclrando un ouco a circnidadc, conscguiu
quc o ovo sc naniivcssc dirciio. Todos sc
uscran cniao a rir c a griiar, dizcndo quc,
assin, ianlcn clcs cran caazcs. Colonlo
rcsondcu. Con ccricza, orquc o visic fazcr;
nas orquc c quc ncnIun o fcz anics dc nin?
c du utc togucu,
157
5. Crcio quc icria aconiccido o ncsno sc Joao
Fausio, invcnior da aric iiografica|3|, iivcssc
concado a divulgar quc iinIa dcscolcrio a
nancira dc un so Ioncn, cn oiio dias, cscrcvcr
nais livros do quc Ialiiualncnic cscrcvcrian dcz
coisias lcn ircinados, duranic un ano iniciro; c
quc csscs livros scrian cscriios dc una nancira
clcganic c quc iodos os ccnlarcs icrian
caiancnic a ncsna forna aic uliina vrgula,
c quc iodos scrian corrcissinos, dcsdc quc un
so dclcs fossc corrcio, cic. Qucn acrcdiiaria nclc?
A qucn nao icrian arccido cnignas csias
afirnacs? Ou, ao ncnos, una galarolicc va c
inuiil? E cis, iodavia, quc agora aic as crianas
salcn quc isso cra vcrdadc.
c du utc dc IonIudcu,
6. Sc DcriIold ScIwarz, invcnior dos canIcs dc
lronzc|4|, sc voliassc ara os frccIciros c lIcs
disscssc. Os vossos arcos, as vossas lalisias, as
vossas fundas valcn ouco. Eu vos darci un
cngcnIo quc, scn rccorrcr fora dos lraos,
acnas cla aao do fogo, nao so aiirara cdras c
cdaos dc fcrro, nas lana-los-a nais longc c
aiingira o alvo con naior ccricza c o dcsiruira c
alaicra nais dcrcssa. Qucn o nao icria
acolIido con una grandc risada? Dc ial nodo c
cosiunc ionar as coisas novas c inusiiadas or
coisas niraculosas c incrvcis!
158
c du utc dc csccuc.
7. ccrio quc os ndios da Ancrica nao odcrian
inaginar quc cra ossvcl un Ioncn odcr
conunicar a ouiro Ioncn os scniincnios da sua
alna, scn falar, scn cnviar un ncnsagciro, nas
acnas con a ccdiao dc un cdacinIo dc
acl; cnquanio quc, cnirc nos, aic os nais
csiuidos o cnicndcn. Por isso, or ioda a aric c
cn iodos os casos, sc odc dizcr. as cnrcsas
ouirora considcradas inossvcis farao rir os
scculos fuiuros.
TunIcn u nucnuo dc un nctodo ccto cstu
suctu u ctcus.
8. Quc nao vai aconicccr dc nancira difcrcnic
con csic nosso novo invcnio, diz-no-lo una voz
inicrior. Mais ainda, sofrcnos ja, cn aric, o
assalio da criica. Todos sc adnirarao c sc
indignarao dc quc Iaja cssoas quc ouscn lanar
cn rosio s cscolas, aos livros c aos nciodos,
acciics clo uso, a sua incrfciao, c roor un
nao sci quc dc insoliio c sucrior a ioda a crcna.
Cono sc dcuc oIuu u cstus ctcus.
9. Scr-nc-ia, na vcrdadc, facil afirnar quc os
rcsuliados fuiuros rovarao quc a ninIa
afirnaao c alsoluiancnic vcrdadcira (assin
confio cn Dcus}; nas, cono nao cscrcvo csias
coisas ara o vulgo ignoranic nas ara cssoas
159
insirudas, dcvo dcnonsirar quc c ossvcl quc
ioda a juvcniudc scja iniroduzida nas lciras, na
noral c na icdadc, scn iodo aquclc cnfado c
dificuldadc quc, con o nciodo corrcnicncnic cn
uso, ccrincnian, or ioda a aric, ianio os
rofcssorcs cono os alunos.
Funduncntos du dcnonstuuo ccntcu.
10. O fundancnio unico, nas nais quc
suficicnic, dcsia dcnonsiraao, csia no scguinic
rincio. qualqucr coisa, ara ondc sc inclina
or naiurcza, nao soncnic sc dcia facilncnic
conduzir, nas aic ara la sc dirigc
csoniancancnic con vcrdadcira saiisfaao, dc
ial nodo quc scnic ncsno dor, sc disso c
incdida.
Excuuo
11. ccrio, con cfciio, quc, ara quc una avc sc
Ialiiuc a voar, un cic a nadar, una fcra a
caninIar nao c ncccssario consirangc-los; fazcn-
no logo quc scnicn quc os ncnlros dcsiinados a
csscs novincnios csiao suficicnicncnic
dcscnvolvidos. Tanlcn nao c ncccssario
consirangcr a agua ara quc corra clas
cncosias, ou o fogo ara quc qucinc, dcsdc quc
Iaja conlusivcl c ar, ou una cdra rcdonda
ara quc rolc ara laio, ou una cdra quadrada
ara quc sc nanicnIa no scu lugar, ou os olIos
ou o csclIo, ara quc, Iavcndo luz, rccclan os
160
oljcios, ou a scncnic ara quc, ajudada cla
Iunidadc c clo calor, gcrninc. Todo o scr icn
ossililidadc dc fazcr csoniancancnic aquclas
coisas ara quc foi dcsiinado; ajudado, ainda quc
ouqussino, fa-las.
c ucuuo.
12. Ora, una vcz quc (cono vinos no caiulo V},
cn iodos os Ioncns (ccciuanos os nonsiros dc
Ioncns}, cisicn, or naiurcza, as scncnics da
cicncia, da noral c da icdadc, da sc scguc
ncccssariancnic quc clcs nao rccisan scnao dc
un ligcirssino csinulo c dc una dircao
inicligcnic.
Pncu oIcuo.
13. Mas oljcia-sc. nao sc faz un Mcrcurio con
qualqucr nadcira|5|. Fcsondo. nas dc qualqucr
Ioncn faz-sc un Ioncn, sc a corruao sc
nanicn afasiada.
Scgundu oIcuo
14. , iodavia, vcrdadciro (rclica ouiro} quc as
nossas caacidadcs inicriorcs foran
cnfraquccidas con a rincira qucda. Fcsondo.
nas nao foran ciinias. Tanlcn, na vcrdadc, as
foras do coro csiao nuiio cnfraquccidas;
iodavia, salcnos rcconduzi-las ao scu vigor
naiural con asscios, corridas c con os ccrccio
161
das rofisscs nanuais. Efciivancnic, cnlora as
duas rinciras criaiuras, incdiaiancnic aos
icrcn sido criadas, udcsscn andar, falar c
raciocinar, c nos, sc rinciro nao arcndcnos
cla raiica, nao ossanos ncn andar, ncn
raciocinar, dai nao sc scguc, iodavia, quc cssas
coisas nao ossan arcndcr-sc scnao dc nodo
confuso c cnoso, c or caninIos inccrios. Con
cfciio, sc arcndcnos scn grandcs dificuldadcs a
fazcr aquilo quc c rorio do coro, a concr, a
lclcr, a caninIar, a saliar c a ccrccr rofisscs
nanuais, orquc nao Iavcnos dc arcndcr
ianlcn as coisas quc sao rorias da ncnic,
dcsdc quc nao falic a ncccssaria insiruao? Quc
Ici-dc acrcsccniar nais? En alguns ncscs, o
donador dc cavalos cnsina un cavalo a iroiar, a
saliar, a volicar c a rcgular o novincnio cn
confornidadc con os sinais do cIicoic. Un
vulgar cIarlaiao cnsina un urso a fazcr
anioninas, una lclrc a iocar ianlor, un cao a
conduzir o arado, a luiar, a adivinIar, cic. Una
lrua frvola cnsina un aagaio, una cga, un
corvo, a iniiar a voz Iunana ou ccrias nclodias,
cic.; c iudo isio, cnlora nao scja confornc
naiurcza, cn ouco icno. E nao odcra o
Ioncn scr facilncnic cducado naquclas coisas
ara as quais a naiurcza, nao acnas o cIana c
conduz, nas aic o airai c arrasia? TcnIanos
vcrgonIa dc o afirnar, ara quc aic ncsno os
162
doncsiicadorcs dc aninais sc nao rian
sarcasiicancnic na nossa cara.
Tcccu oIcuo.
15. Mas, rclica-sc ainda, a dificuldadc inirnscca
das coisas c ial quc ncn iodos as cnicndcn.
Fcsondo. Quc dificuldadc c cssa? Porvcniura
Iavcra na naiurcza un oljcio dc cor iao sonlria
quc nao ossa rcflciir-sc nun csclIo, dcsdc quc
scja dcvidancnic colocado dianic dclc quando Ia
luz? Porvcniura Iavcra alguna coisa quc nao
ossa scr iniada nuna icla, dcsdc quc a inic
qucn conIca a aric da iniura? Porvcniura
Iavcra alguna scncnic ou raiz quc a icrra nao
rcccla no scu scio c, con o scu calor, nao faa
gcrninar, dcsdc quc Iaja qucn saila ondc,
quando c cono cada coisa dcvc scr laniada c
scncada? Acrcsccniarci ainda isio. nao Ia no
nundo un cnIasco ou una iorrc iao alia quc
nao ossa scr cscalada or qucn qucr quc icnIa
cs, dcsdc quc a cla sc cncosicn as cscadas
ncccssarias, ou cniao, ialIando as rocIas no
lugar c con a ordcn aroriada, ncla sc faan
dcgraus, c, do lado dos rccicios crigosos, sc
onIan dcfcsas. Porianio, sc iao oucos cIcgan
sunidadc do salcr, cnlora nuiios ara la sc
cncaninIcn con anino ardcnic c valoroso, c, sc
aquclcs quc cIcgan aic ccrio onio, o nao
conscgucn scnao cusia dc fadiga, dc angusiia,
dc cansao c dc vcriigcns, irocando c caindo
163
nuiias vczcs, isso nao qucr dizcr quc ara a
inicligcncia Iunana Iaja qualqucr cunc
inaccssvcl, nas quc os dcgraus nao csiao lcn
disosios c quc sao curios, gasios c arruinados,
ou scja, quc o nciodo c confuso. Sulindo or
dcgraus dcvidancnic disosios, nivclados,
solidos c scguros, qucnqucr odc scr conduzido
a qualqucr aliura.
uutu oIcuo.
16. Oljciar-sc-a ainda. Ia inicligcncias iao
cnloiadas quc c inossvcl fazcr cncirar nclas
scja o quc for. Fcsondo. dificilncnic sc cnconira
un csclIo iao sujo quc, dc qualqucr nodo, nao
rcfliia as inagcns; dificilncnic sc cnconira una
ialua iao grosscira na qual, dc qualqucr nodo,
sc nao ossa cscrcvcr, qualqucr coisa. Mas, sc o
csclIo csia cnodoado ou colcrio dc ocira,
anics dc iudo, c ncccssario lina-lo; sc a ialua c
grosscira, c ncccssario oli-la. Eniao nao
rccusarao o scu scrvio. Da ncsna nancira, sc
os jovcns forcn aguados c olidos, csiinular-sc-
ao c linar-sc-ao uns aos ouiros, dc nodo quc
iodos acalcn or cnicndcr iudo.
Insisio firncncnic na ninIa asscrao, orquc c
lcn firnc o scu fundancnio. Noiar-sc-a acnas
csia difcrcna. os dc inicligcncia nais lcnia,
quaisqucr quc scjan os conIccincnios quc
icnIan adquirido, icrao a inrcssao dc Iavcr
164
aiingido o scu lcno grau dc dcscnvolvincnio, ao
asso quc os nais lcn doiados, csicndcndo o
scu aciiic dc un oljcio a ouiro, cncirarao cada
vcz nais fundo nas coisas c farao icsouro dc
novas c uiilissinas olscrvacs accrca das
coisas. Finalncnic, cnlora Iaja alguns csriios
conlciancnic inaios ara a culiura, cono un
cdao dc nadcira alsoluiancnic inrorio ara
csculir, iodavia, a nossa asscrao scra scnrc
vcrdadcira accrca das inicligcncias ncdias, dc
quc, or graa dc Dcus, Ia scnrc una roduao
riqussina. facil dc vcr, con cfciio, quc os
dclcis ncniais sao iao raros cono aquclcs quc,
or naiurcza, sao dcfciiuosos do coro.
Efciivancnic, c ccrio quc a ccgucira, a surdcz, o
scr coo c a dclilidadc dc saudc rarancnic sao
congcniias ao Ioncn, nas coniracn-sc or
cula nossa; o ncsno aconiccc con a fraqucza
iniclcciual.
untu oIcuo.
17. Faz-sc ainda csia oljcao. a alguns nao falia
a aiidao ara os csiudos, nas a voniadc; c
olriga-los a csiudar conira a voniadc c, ao
ncsno icno, cnfadonIo c inuiil. Fcsondo.
rccisancnic or isso, sc conia quc un filosofo,
icndo dois alunos, un csiuido c ouiro insolcnic,
os nandou anlos cnlora, orquc un, cnlora
quiscssc, nao odia arovciiar, c o ouiro, cnlora
udcssc, nao qucria|6|. E sc sc dcnonsirar quc a
165
causa do dcsgosio clo csiudo sao os rorios
rofcssorcs? Arisioiclcs afirnou quc o dcscjo dc
salcr c inaio no Ioncn|7| c, quc assin c, vino-lo
no caiulo quinio c, ainda Ia ouco, no caiulo
dccino rinciro|8|. Mas orquc, or vczcs, a
cccssiva indulgcncia dos ais dcrava nos filIos
o aciiic naiural, orquc, or vczcs, a ciulancia
dos conanIciros os airai ara a aric frovola
das coisas, orquc, ouiras vczcs, as rorias
crianas, or causa das ocuacs cvicas ou
aulicas, ou ainda cla visao dc quaisqucr coisas
cicrnas, sao afasiadas das airacs inaias do
csriio; daqui rcsulia quc ncnIun dcscjo icn dc
conIcccr o dcsconIccido|9|, ncn ossan
rccolIcr-sc facilncnic. (Con cfciio, da ncsna
nancira quc a lngua, cnlclida or un salor,
nao arccia lcn ouiro, assin ianlcn a ncnic,
ocuada dc un lado, nao aicndc suficicnicncnic
ao quc lIc c ofcrccido do ouiro lado}. Porianio,
cn rinciro lugar, c ncccssario culsar dcsscs
jovcns aquclc ioror advcnicio, c rcconduzir a
naiurcza ao scu vigor rorio; rcgrcssara, cniao,
con ccricza, o aciiic dc salcr. Mas quanios
daquclcs quc assuncn o cncargo dc fornar a
juvcniudc cnsan cn iorna-la rinciro aia ara
rccclcr cssa fornaao? Efciivancnic, assin cono
o iornciro, anics dc iorncar un cdao dc
nadcira, o dcslasia con o nacIado; c o fcrrciro,
anics dc laicr o fcrro, o aquccc; c o falricanic dc
iccidos, anics dc fiar, urdir c icccr a la, urga-a,
166
lava-a c carda-a; c o saaiciro, anics dc coscr os
saaios, iralalIa o couro, csiica-o c olc-o nuiio
lcn; assin ianlcn o rofcssor, anics dc sc r a
insiruir o aluno fora dc rcgras, dcvc rinciro
iorna-lo avido dc culiura, nais ainda, aio ara a
culiura c, conscqucnicncnic, ronio a cnircgar-
sc a cla con cniusiasno. Mas qucn alguna vcz
cnsou nisso? Quasc scnrc, o rofcssor iona o
aluno ial qual o cnconira, c conca logo a iornca-
lo, a laic-lo, a carda-lo, a iccc-lo, a nodcla-lo a
scu nodo, rcicndcndo quc clc sc iornc
incdiaiancnic una lclcza, una joia; c, sc o nao
conscguc logo (c cono scria ossvcl conscgui-
lo?}, cncIc-sc dc ira, indigna-sc, cnfurccc-sc. E
Iavcnos dc adnirar-nos quc Iaja qucn criiiquc
c fuja dc scnclIanic nciodo dc cducaao?
Dcvcnos anics adnirar-nos quc Iaja ainda qucn
sc cnircguc a iais cducadorcs.
Scs cscccs dc ntcgcncus.
18. Eis quc sc nos ofcrccc a ocasiao ara fazcr
algunas advcricncias accrca das difcrcnas das
inicligcncias. unas sao cnciranics c ouiras
oliusas, unas sao nalcavcis c doccis, c ouiras
duras c olsiinadas; unas sao, dc si ncsnas,
inclinadas ara as lciras, c ouiras dclciian-sc cn
ocuacs nccanicas. Dcsics ircs gruos dc dois,
rcsulia quc Ia scis csccics dc inicligcncias.
I
167
19. Ocuan o rinciro lugar as inicligcncias
cnciranics, avidas dc salcr c faccis dc dirigir,
quc sao as nais aias dc iodas ara os csiudos;
nao scndo scnao ncccssario ninisirar-lIcs o
alincnio da salcdoria, dcscnvolvcn-sc or si,
cono lanias dc loa qualidadc. ncccssario
acnas usar dc rudcncia, nao sc lIcs crniiindo
quc andcn cagcradancnic dcrcssa, ara quc
nao aconica quc dcfinIcn c sc iorncn
rcnaiurancnic csicrcis.
II
20. Ouiras sao cnciranics nas lcnias, scndo,
iodavia, doccis. Esias rccisan acnas dc scr
csiinuladas.
III
21. Ocuan o icrcciro lugar as inicligcncias
cnciranics c avidas dc salcr, nas indonavcis c
olsiinadas. Esias sao gcralncnic dcicsiadas nas
cscolas c considcradas cono sc nada Iouvcssc a
cscrar dclas. Todavia, cosiunan iornar-sc
Ioncns dc valor, sc sao lcn oricniadas. A
Iisioria ofcrccc-nos un ccnlo cn Tcnsioclcs,
grandc cIcfc dos Aicnicnscs. cn adolcsccnic, cra
dc caraicr iao aliivo quc o scu ncsirc lIc dissc.
Mcu raaz, nao viras a scr nada dc ncdocrc. ou
scras un grandc lcn ara a airia, ou un
grandc nal|10|. E quando, nais iardc, algucn
nosirava csiranIcza cla iransfornaao ocrada
168
na sua nancira dc scr, clc cosiunava dizcr. Os
oldros sclvagcns iornan-sc os nclIorcs cavalos,
sc sao dcvidancnic discilinados|11|. O quc,
cfciivancnic, sc vcrificou no Huccuo dc
Alcandrc Magno. Vcndo Alcandrc quc scu ai,
Filic, qucria dcsfazcr-sc, cono dc coisa inuiil, dc
un cavalo quc, orquc dcnasiado sclvagcn, nao
suoriava quc ningucn o noniassc, cclanou.
Quc cavalo crdcn csics quc, or incrcia, sc
nao salcn scrvir dclc! E iraiando o cavalo con
aric adniravcl, scn lIc dar aoiics, conscguiu,
nao so ncssa aliura, nas duranic a vida, fazcr-sc
iransoriar or clc, nao scndo ossvcl cnconirar
cn iodo o nundo un cavalo nais gcncroso quc
aquclc c nais digno dc iao grandc Icroi. Pluiarco,
dcois dc coniar csia Iisioria, arccsccnia.
Aquclc cavalo advcric-nos dc quc nuiias
inicligcncias, nascidas lcn, dcfinIan or cula
dos cducadorcs, quc iransfornan cavalos cn
asnos, orquc nao salcn cducar jovcns
ardorosos c livrcs|12|.
IV
22. Ocuan o quario lugar as inicligcncias doccis
c, ao ncsno icno, avidas dc salcr, nas lcnias c
oliusas. Esias odcn scguir as cgadas das quc
vao frcnic, nas, ara quc o consigan, dcvc
condcsccndcr-sc con a sua fraqucza, nada lIcs
inondo violcniancnic, nada lIcs cigindo
scvcrancnic, nas anics, c cn iudo, iolcrando-as,
169
ajudando-as, aninando-as, csiinulando-as, con
lcnignidadc, ara quc nao dcsanincn. Enlora
csias cIcgucn ncia nais iardc, o rcsuliado c,
iodavia, dc nais longa duraao, cono cosiuna
aconicccr con os fruios scrdios. Assin cono c
nais difcil inrinir un sclo no cIunlo nas,
una vcz inrcsso, dura nais icno, assin
ianlcn, nuiias vczcs, csias inicligcncias
conscrvan os conIccincnios duranic nais icno
quc as ouiras, c as coisas or clas olscrvadas,
ainda quc una so vcz, nao sc lIcs cscaan iao
facilncnic. Nao dcvcn, or isso, scr afasiadas
das cscolas.
V
23. O quinio lugar c ocuado or alguns dc
inicligcncia oliusa c, alcn disso, lcnios c
rcguiosos. Esics, a nao scr quc una invcncvcl
olsiinaao a isso sc oonIa, odcn ainda
corrigir-sc, nas c ncccssario nuiia rudcncia c
nuiia acicncia.
VI
24. Ocuan o uliino lugar os dc inicligcncia
dclil c, ao ncsno icno, da naiurcza iorcida c
nalgna; na sua naioria c gcnic crdida. Mas
orquc c ccrio quc, ara ioda a csccic dc nalcs,
sc odc cnconirar na naiurcza un anidoio|13|, c
quc as arvorcs csicrcis or naiurcza sc odcn
iornar fruifcras or una laniaao convcnicnic,
170
nao dcvc dcscscrar-sc dc iodo, nas vcr sc, ao
ncnos a olsiinaao odc scr vcncida c rcnovida.
Sc isso nao for ossvcl, dcvcra cniao r-sc dc
lado cssc cdao dc nadcira iorcida c nodosa,
con a qual cn vao sc cscrara consiruir un
Mcrcurio. Nao convcn culiivar ncn rcgar a icrra
arcnosa, dissc Caiao|14|. No cnianio, dcsias
inicligcncias iao dcgcncradas, acnas sc
cnconirara una cn nil, o quc c una rova
insgnc da lcnignidadc dc Dcus.
25. O rcsuno do quc foi diio cnconira-sc na
scguinic scnicna dc Pluiarco. Nao csia nas
naos dc ningucn quc os scus filIos nasan con
csias ou aquclas qualidadcs; nas, quc sc iorncn
lons or ncio dc una loa cducaao, csia cn
nosso odcr|15|. Eis o quc clc diz. csia cn
nosso odcr. Efciivancnic, c ccrio quc, dc
qualqucr ncrgulIao, o agriculior conscguc fazcr
una arvorc, uiilizando a ncsna aric cn ioda a
laniaao.
uc, toduuu, todus us ntcgcncus sc odcn
tutu con u ncsnu utc c con o ncsno nctodo,
dcnonstu-sc dc quuto nuncus.
26. Quc scja ossvcl insiruir, cducar c fornar
iodos os jovcns, dc ndolc iao divcrsa, con un so
c o ncsno nciodo, dcnonsiran-no csias quairo
razcs.
I.
171
27. Princira. iodos os Ioncns dcvcn scr
dirigidos ara os ncsnos fins a salcdoria, a
noral c a crfciao.
II.
28. Scgunda. cnlora doiados dc inicligcncias
divcrsas, iodos os Ioncns icn a ncsna naiurcza
Iunana, doiada dos ncsnos orgaos.
III.
29. Tcrccira. a divcrsidadc das inicligcncias nao c
scnao un cccsso ou una dcficicncia da
Iarnonia naiural, do ncsno nodo quc as
docnas do coro sao dcvidas a un cccsso dc
Iunidadc ou dc sccura, dc calor ou dc frio. Por
ccnlo. quc c a acuidadc da inicligcncia scnao a
suiilcza c a agilidadc dos csriios aninais no
ccrclro, corrcndo raidancnic airavcs dos ncrvos
scnsiiivos c cncirando nas coisas? Sc csia
agilidadc nao for dc qualqucr nodo coilida, odc
aconicccr quc o csriio sc discrsc, ficando o
ccrclro cnfraquccido ou cnlruiccido; or isso,
vcnos quc nuiias inicligcncias rccoccs, ou sao
surrccndidas or una noric rcnaiura ou sc
cnloian. Ao conirario, quc c a oliusidadc da
inicligcncia scnao a viscosa gordura c
olscuridadc dos csriios no ccrclro, a qual c
ncccssario discrsar c aclarar or una agiiaao
nais frcqucnic? Quc c a ciulancia c a aliivcz
scnao una cccssiva firncza do coraao, janais
172
disosio a ccdcr? Esia dcvc scr iornada flcvcl
or ncio da discilina. Finalncnic, quc c a
rcguia scnao una cccssiva nolcza do coraao
quc ncccssiia dc cncrgia? Por isso, da ncsna
nancira quc, ara o coro, o rcncdio nais cficaz
nao c aquclc quc junia conirarios a conirarios
(ois assin rovoca-sc una luia nais violcnia},
nas aquclc quc rocura a Iarnonia dos
conirarios, dc nodo a surinir ioda a dcficicncia
c iodo o cccsso; assin ianlcn, conira os
dcfciios da ncnic Iunana, o rcncdio nais
adaiado c o nciodo quc, ondo cn cquillrio os
cccssos c as insuficicncias das inicligcncias,
rcduz iudo a una csccic dc Iarnonia c dc suavc
conccrio. Scgundo csic criicrio, o nosso nciodo
cnconira-sc adaiado s inicligcncias ncdias
(das quais Ia scnrc nuiissinas}, dc ial
nancira quc ncn falicn os frcios ara nodcrar
as inicligcncias nais suis (ara quc nao
cnfraqucan rcnaiurancnic}, ncn o acicaic c o
csiinulo ara inciiar os nais lcnios.
IV.
30. Por fin, digo quc o nclIor noncnio ara
rcncdiar as dcficicncias c os cccssos das
inicligcncias, c quando clas sao novas. Con
cfciio, assin cono, no ccrciio, os rccruias sc
nisiuran con os vcicranos, os dclcis con os
rolusios, os indolcnics con os valorosos, c sao
lcvados a conlaicr sol as ncsnas landciras, c
173
dirigidos clos ncsnos conandos duranic iodo o
icno quc dura a laialIa, nas, oliida
finalncnic a viioria, cada un crscguc o ininigo
cnquanio qucr c cnquanio odc, ilIando sua
voniadc; assin ianlcn, no ccrciio cscolar,
convcn roccdcr dc nodo quc os nais lcnios sc
nisiurcn con os nais vclozcs, os nais csiuidos
con os nais sagazcs, os nais duros con os nais
doccis, c scjan guiados con as ncsnas rcgras c
con os ncsnos ccnlos, duranic iodo o icno
cn quc icn ncccssidadc dc scr guiados. Dcois
dc icrcn dciado as cscolas, cada un rosscguira
os csiudos, con o ardor dc quc for caaz.
uu u udcncu dc quc dcuc usu-sc uo nstuu
ntcgcncus dc cuucdudcs ducsus.
31. Enicndo aqucla nisiura, nao acnas cn
rclaao ao lugar, nas, nuiio nais, cn rclaao ao
aulio, dc ial nancira quc, quando o rofcssor
cnconira un aluno nais inicligcnic, dcvc confiar-
lIc dois ou ircs dos nais lcnios ara quc os
insirua, c quando dcscolrc un ouiro dc loa
ndolc dcvc confiar-lIc ouiros dc icncrancnio
nais fraco, ara quc os vigic c dirija. Assin,
arovciiarao uns c ouiros, solrciudo sc o
rofcssor csiivcr aicnio a quc iudo roccda
scgundo as nornas da razao. Mas ja c icno dc,
finalncnic, concarnos a clicar o nosso icna.
174

Captulo XIII
O FUNDAMENTO
DA REFORMA DAS ESCOLAS
A ORDEM EXATA
EM TUDO

A odcn c u unu dus cosus.
1. Sc rocurarnos quc c quc conscrva no scu scr
o univcrso, juniancnic con iodas as coisas
ariicularcs, vcrificanos quc nao c scnao a
ordcn, a qual c a disosiao das coisas anicriorcs
c osicriorcs, naiorcs c ncnorcs, scnclIanics c
disscnclIanics, consoanic o lugar, o icno, o
nuncro, as dincnscs c o cso dcvido c
convcnicnic a cada una dclas. Por isso, algucn
dissc, con clcgancia c vcrdadc, quc a ordcn c a
alna das coisas. Con cfciio, iudo aquilo quc c
ordcnado, duranic iodo o icno cn quc conscrva
a ordcn, conscrva o scu csiado c a sua
inicgridadc; sc sc afasia da ordcn, dcliliia-sc,
vacila, canlalcia c cai. O quc c cvidcnic or ioda
a csccic dc ccnlos iirados dc ioda a naiurcza
c da aric.
Iustu-sc cstu ucdudc con cxcnos tudos.
1. do nundo.
175
2. Efciivancnic, quc c quc faz con quc o nundo
scja o nundo c sc nanicnIa na sua lcniiudc?
Scn duvida, o faio dc quc cada criaiura, scgundo
a rcscriao da naiurcza, crnanccc
cscruulosancnic dcniro dos scus rorios
liniics; csia nanuicnao da ordcn ariicular
conscrva a ordcn do univcrso.
2. do nuncnto.
3. Quc c quc faz corrcr, dc nodo iao ordcnado c
scn qualqucr confusao, dc scculo cn scculo, o
icno dividido, con iania rccisao, cn anos,
ncscs c dias? Unicancnic a ordcn inuiavcl do
firnancnio.
3. dc unnuznIos quc tuIuIun con cxutduo c
ccsuo snguu.
4. Quc c quc faz con quc as alclIas, as fornigas
c as aranIas cccuicn iralalIos iao caios c
rccisos, quc a inicligcncia do Ioncn nclcs
cnconira naicria nais ara adnirar quc ara
iniiar? Nada nais quc a sua Ialilidadc inaia
ara olscrvar, cn iodos os scus aios, a ordcn, o
nuncro c a ncdida.
4. do coo Iununo.
5. Quc c quc faz con quc o coro Iunano scja
un organisno iao naravilIoso, quc odc rcalizar
un nuncro dc acs quasc infiniio, cnlora nao
176
scja doiado dc insiruncnios infiniios? Ou scja,
orquc c quc, con o nuncro rcduzido dc
ncnlros quc o concn, odc rcalizar iralalIos
dc iao naravilIosa varicdadc, nao icndo noiivos
ara dcscjar ouiros ncn ara scr difcrcnic do quc
c? Isso rcsulia, scn duvida, da salia roorao
dc iodos os ncnlros, ianio cn si ncsnos, cono
na rclaao dc uns ara con os ouiros.
5. du nossu ncntc.
6. Quc c quc faz con quc un so csriio,
infundido no coro, lasic ara govcrnar iodo o
coro c, ao ncsno icno, ara rcalizar ianias
acs? Nada nais quc a ordcn, cn viriudc da
qual iodos os ncnlros csiao unidos or vnculos
crciuos c sc dcian novcr cn iodas as
dirccs a un sinal do rinciro novincnio, quc
rovcn da ncnic.
6. dc un cno suIuncntc udnnstudo.
7. Quc c quc faz con quc un so Ioncn, rci ou
incrador, ossa govcrnar ovos iniciros? Dc ial
nancira quc, cnlora as oinics scjan ianias
quanias as calcas, iodavia, iodos scgucn a
voniadc dcssc unico Ioncn, c, sc cssc Ioncn
faz andar lcn a adninisiraao, ncccssariancnic
iudo anda lcn? Nada nais quc a ordcn, cn
viriudc da qual iodos, ligados clos vnculos da
lci c da olcdicncia, csiao sujciios a cssc suno
nodcrador do Esiado, dccndcndo alguns dclc
177
incdiaiancnic, c ouiros dc cada un dcsics, c
assin succssivancnic uns dos ouiros, aic ao
uliino. Eaiancnic cono os ancis dc una cadcia
quc, csiando ligados uns aos ouiros, sc sc novc o
rinciro, novcn-sc iodos c, sc o rinciro csia
arado, csiao iodos arados.
7. du nuqunu dc Aquncdcs.
8. Quc c quc crniiiu quc Hicrao, sozinIo,
udcssc lanar ao nar una nolc iao grandc quc
ianias ccnicnas dc Ioncns Iavian icniado cn
vao novcr?|1|/ Acnas una cqucna naquina,
consiruda scgundo as rcgras da aric c nunida
dc nuncrosos cilindros, roldanas c cordas,
conlinadas dc ial nancira quc, una ca
ajudando a ouira, as foras fosscn nuliilicadas.
8. dos cunIocs.
9. Os icrrvcis cfciios dos canIcs, con os quais
sc dcsiroicn nuros, sc alaicn iorrcs c sc
dcslaraian ccrciios, nao rovcn scnao dc una
ordcn dcicrninada dos naquinisnos c da
alicaao dc sulsiancias aiivas a sulsiancias
assivas, ou scja, dc una dosc caia dc niiraio
nisiurado con cnofrc (una sulsiancia nuiio
fria con una sulsiancia nuiio qucnic}, da
dcvida roorao da lonla, da suficicnic
quaniidadc dc olvora, da loa csiruiura das
lalas c, finalncnic, da loa dircao dos iiros. Sc
178
falia una so dcsias coisas, iodo o aarclIo sc
iorna inuiil.
9. du utc togucu.
10. Quc c quc iorna iao crfciia a aric iiografica,
cla qual os livros sao nuliilicados
raidancnic, clcganicncnic, corrciancnic? Scn
duvida, a ordcn olscrvada na loa falricaao,
fundiao c acalancnio dos iios ncialicos das
lciras, na sua disiriluiao nos caioiins, na sua
disosiao cn aginas, na sua colocaao sol o
rclo, cic., na rcaraao, coric c dolragcn do
acl, cic.
10. do cuo.
11. E, ara quc alordc ianlcn o donnio das
arics nccanicas, crgunio. quc c quc faz con quc
un carro, ou scja, a nadcira c o fcrro
(cfciivancnic, clc c conosio dcsias duas
naicrias} va iao vcloz airas dos cavalos quc
corrcn frcnic c sirva iao lcn ara iransoriar
Ioncns c coisas csadas? Nada nais quc a
coordcnaao da nadcira c do fcrro,
iransfornados, scgundo as rcgras da aric, cn
rodas, cios, iincs, airclagcns, cic. Con cfciio,
sc una so dcsias cas sc dcscdaa ou sc
quclra, a naquina ja nao scrvc ara nada.
11. do nuuo.
179
12. Quc c quc faz con quc os Ioncns sulan
ara un cdao dc nadcira c, confiando-sc ao
nar furioso, sc avcniurcn aic aos aniodas, c
rcgrcsscn saos c salvos? Nada nais quc a
coordcnaao da quilIa, dos nasiros, das
anicnas, das vclas, dos rcnos, do lcnc, da
ancora, da lussola c dos rcsianics insiruncnios
do navio. Sc algun dclcs vicr a crdcr-sc, Ia
crigo dc lalanos, dc naufragio c dc noric.
12. do cgo.
13. Qual, cnfin, a razao or quc no rclogio,
insiruncnio quc ncdc o icno, o ncial,
iralalIado c ligado dc varias nanciras, roduz
novincnios csoniancos c assin narca
Iarnonicancnic os ninuios, as Ioras, os dias,
os ncscs, c aic ialvcz os anos, c nao so nos
crniic vcr, nas aic nos crniic ouvir, ncsno dc
longc c s cscuras, quc Ioras sao? Qual a razao
or quc csic insiruncnio dcscria o Ioncn
Iora quc clc qucr c aic accndc a luz dc ial
nancira quc, ao acordarnos, vcnos
incdiaiancnic o quario iluninado? Qual a razao
or quc o rclogio nos crniic vcr succssivancnia
ianlcn o calcndario oliico, rcligioso c
doncsiico, as fascs da lua, o curso dos lancias c
os ccliscs? Quc coisa Iavcra digna dc
adniraao, sc dcla nao c digno csic rclogio?
Acaso o ncial, sulsiancia, dc sua naiurcza,
inaninada, roduz novincnios iao vivos, iao
180
consianics, iao rcgularcs? Anics dc scr
invcniado, nao icria sido considcrado una coisa
iao inossvcl, cono sc algucn iivcssc afirnado
quc as lanias c as cdras odian caninIar? No
cnianio, os olIos aicsian quc clc c una coisa
rcal.
Todo o nstco do cgo consstc nu odcn.
14. Mas quc fora oculia anina o rclogio?
NcnIuna ouira scnao a fora da ordcn quc
nanifcsiancnic rcina cn iodas as suas arics,
ou scja, a fora rovcnicnic da disosiao dc
iodas as suas cas, quc concorrcn con o scu
nuncro, as suas dincnscs c a sua ordcn ara
iornar aqucla disosiao ial quc cada ca icn
un acl dcicrninado c ncios ara o
dcscncnIar, ou scja, a roorao caia dc cada
ca con as ouiras, a Iarnonia dc cada una
con as quc lIc csiao cn rclaao c lcis nuiuas
ara conunicar rccirocancnic a fora unas s
ouiras. Assin, iudo sc assa caiancnic cono
nun coro vivo, osio cn novincnio clo rorio
csriio. Sc, iodavia, qualqucr ca sc csiilIaa,
ou sc aric, ou anda nal, ou conca a csiar
lanla, ou sc iorcc, ainda quc scja a rodinIa
nais cqucna, o cio nais cqucno, o arafuso
nais cqucno, incdiaiancnic iodo o rclogio ara
ou anda nal. Dcsic nodo sc iorna cvidcnic quc
iudo dccndc acnas da ordcn.
181
Escu cncontu-sc unu onu dc cscous
scncIuntcs uo cgo.
15. A aric dc cnsinar nada nais cigc, orianio,
quc una Ialilidosa rcariiao do icno, das
naicrias c do nciodo. Sc a conscguirnos
csialclcccr con caiidao, nao scra nais difcil
cnsinar iudo juvcniudc cscolar, or nais
nuncrosa quc cla scja, quc inrinir, con lcira
clcganissina, cn naquinas iiograficas, nil
folIas or dia, ou rcnovcr, con a naquina dc
Arquincdcs|2|, casas, iorrcs ou qualqucr ouira
csccic dc csos, ou airavcssar nun navio o
occano c aiingir o novo nundo. E iudo andara
con nao ncnor roniidao quc un rclogio osio
cn novincnio rcgular clos scus csos. E iao
suavc c agradavclncnic cono c suavc c agradavcl
o andancnio dc un ial auinaio. E, finalncnic,
con iania ccricza quania odc olicr-sc dc
qualqucr insiruncnio scnclIanic, consirudo
scgundo as rcgras da aric.
Concusuo.
16. Procurcnos, orianio, cn nonc do Alissino,
dar s cscolas una organizaao ial quc
corrcsonda, cn iodos os onios, dc un
rclogio, consirudo scgundo as rcgras da aric c
clcganicncnic ornado dc cinzcladuras variadas.
182

Captulo XIV
A ORDEM
APRIMORADA DAS ESCOLAS
DEVE IR BUSCAR-SE
NATUREZA
E SER TAL
QUE NENHUNS OBSTCULOS
A POSSAM ENTRAVAR

Os unduncntos du Atc dcucn sc ocuudos nu
nutuczu.
1. Concccnos, cn nonc dc Dcus, or sondar os
fundancnios solrc os quais, cono solrc una
rocIa inovcl, ossa cdificar-sc o nciodo dc
cnsinar c dc arcndcr. Os rcncdios conira os
dcfciios da naiurcza nao dcvcn rocurar-sc
scnao na naiurcza; nas sc csic rincio c
vcrdadciro, cono cfciivancnic c, a aric nada odc
fazcr, a nao scr iniiando a naiurcza|1|.
A nutuczu onccc-nos nodcos do quc dcuc uzc-
sc.
1. do nudu
2. Tornc-sc claro csic assunio or ncio dc
ccnlos. Vc-sc un cic nadar na agua? Para o
cic, c una coisa naiural. Sc o Ioncn o quiscr
iniiar, icra ncccssariancnic quc rccorrcr a
183
insiruncnios c a novincnios scnclIanics, ou
scja, cn vcz das larlaianas dcvc csicndcr os
lraos, c cn vcz da cauda, os cs, c novc-los do
ncsno nodo quc o cic novc as suas
larlaianas. Aic ncsno os navios nao odcn
consiruir-sc scnao solrc csic nodclo. cn vcz das
larlaianas, csiao os rcnos ou as vclas, c cn vcz
da cauda, csia o lcnc. Vc-sc una avc voar? Para
cla, c una coisa naiural. Mas, quando Dcdalo
quis iniia-la, icvc dc nunir-sc dc duas asas,
caazcs dc susicniar un coro iao csado cono
o scu.
4. do oduz sons
3. O orgao con o qual os aninais roduzcn o
son c a iraqucia, quc c conosia dc ancis
cariilaginosos, c icn no scu vcriicc a laringc,
cncarrcgada dc fccIar a loca, c, na lasc, c
nunida dc un folc, o ulnao, quc c a
rcsiraao cn novincnio. sua iniiaao,
consiroicn-sc as ironlcias, as gaiias dc folcs c
iodos os ouiros insiruncnios dc soro.
5. do cuncu
4. Conrccndcu-sc quc a sulsiancia quc
dcscncadcia das nuvcns un fragor c arrcncssa
fogo c cdras c niiraio inflanado c cnofrc; or
isso, sua iniiaao, con cnofrc c niiraio,
falrica-sc a olvora rica quc, inflanando-sc c
saindo ara fora dos canIcs, roduz algo dc
184
scnclIanic aos irovcs, aos rclanagos c aos
raios.
6. do conduz u uguu uu quuquc ugu.
5. Olscrvou-sc quc a agua icndc a nivclar-sc,
ncsno cn dois vasos conunicanics iao
afasiados un do ouiro lugar quanio sc qucira.
Ecrincniou-sc cniao fazcr aqucduios con
canos, c viu-sc quc a agua, scja dc quc
rofundidadc for, solc a qualqucr aliura, dcsdc
quc dcsa dc un lado ianio cono solc do ouiro.
Esic faio c ariificial, nas c ianlcn naiural, ois,
quc aconica dcsia ou daqucla nancira, dcvc-sc
aric, nas quc aconica dcvc-sc naiurcza.
7. do ncd o tcno
6. Olscrvou-sc o firnancnio c vcrificou-sc quc
Iavia un novincnio crciuo c quc as varias
rcvolucs dos asiros roduzian a varicdadc das
csiacs quc convcn ao nosso univcrso. En
conscqucncia disso, sua iniiaao, invcniou-sc
un insiruncnio caaz dc rcroduzir caiancnic
o novincnio roiaiorio diario do firnancnio c dc
ncdir as Ioras. E cssc insiruncnio c conosio
dc cqucnas rodas, nao soncnic ara quc una
scja arrasiada cla ouira, nas ianlcn ara quc
o novincnio ossa coniinuar indcfinidancnic.
Mas foi ncccssario conor csic insiruncnio dc
cas novcis c dc cas inovcis, rccisancnic
cono o nundo.
185
Anusc do cgo uu conccndc Icn todu u
cstutuu.
Na vcrdadc, no nosso insiruncnio, no lugar da
icrra, rinciro coro fio do nundo, sao osias
lascs inovcis, colunas, guarnics, c no lugar
das csfcras novcis, do ccu, as varias rodinIas.
Mas cono nao sc odia dar a una roda a iarcfa
dc girar solrc si ncsna c dc fazcr girar,
juniancnic consigo, as ouiras (cono o Criador
dcu aos asiros a fora dc sc novcrcn a si
ncsnos c dc fazcrcn novcr ouiros, juniancnic
consigo}, foi ncccssario ionar cnrcsiada da
naiurcza a fora gcradora do novincnio, ou scja,
o novincnio gcrado ou cla gravidadc ou cla
lilcrdadc. Con cfciio, ou sc rcndc un cso ao
cio cilndrico da roda ncsira c, cnquanio o cso
ua ara laio, o cio cilndrico gira c faz girar a
sua roda, c csia faz girar, juniancnic consigo,
ouiras, c assin succssivancnic; ou sc faz una
longa nola dc ao quc, consirangida a volvcr cn
rcdor dc un cio cilndrico, cnquanio sc csfora
or rcgrcssar lilcrdadc c or sc csicndcr, faz
girar o cio cilndrico c a sua roda. E ara quc o
novincnio do rclogio nao scja cccssivancnic
raido, nas lcnio cono o do ccu, cncaian-sc
ouiras rodinIas dc nodo quc a uliina, aqucla
quc, novida acnas or dois dcniinIos, vai ara
a frcnic c ara iras c faz tc-tuc, tc-tuc, rcrcscnia
o rcvczar-sc da luz, quc vai c vcn, ou scja, o
rcvczar-sc dos dias c das noiics. qucla aric,
186
orcn, quc dcvc dar o sinal da Iora, ou do quario
dc Iora, ligan-sc aarclIos, fciios scgundo as
rcgras da aric, quc scrvcn ara auncniar ou
dininuir o novincnio, consoanic a ncccssidadc,
rccisancnic do ncsno nodo quc a naiurcza,
ncdianic o novincnio das csfcras cclcsics, faz
surgir ou dcsaarcccr o invcrno, a rinavcra, o
vcrao c o ouiono, cada un dclcs dividido cn
ncscs.
Concusuo ucccu du ntuuo dos utos nutuus
nu utc ddutcu.
7. Dc iudo isio, c cvidcnic quc a ordcn, quc
dcscjanos scja a rcgra univcrsal crfciia na aric
dc iudo cnsinar c dc iudo arcndcr, nao dcvc scr
rocurada c nao odc scr cnconirada scnao na
cscola da naiurcza. Con lasc solida ncsic
rincio, as coisas ariificiais roccdcrao iao
facilncnic c iao csoniancancnic cono
facilncnic c csoniancancnic flucn as coisas
naiurais. Con cfciio, Ciccro cscrcvcu. Sc
scguirnos a naiurcza or guia, nunca
crrarcnos. E acrcsccnia. Sol a dircao da
naiurcza, dc nodo algun odc crrar-sc|2|.
Tcnos rccisancnic cssa cscrana, c, or isso,
ondo cn aao os ncsnos roccssos quc a
naiurcza c cn aao, ao rcalizar csia ou aqucla
iarcfa, rosscguircnos dc nodo igual a cla.
OIctu-sc con cnco oIstucuos.
187
8. Podcria, no cnianio, oor-sc a csia nossa
grandc cscrana o aforisno dc Hiocraics.

isio c, A vida c lrcvc c a aric c longa; os
noncnios ooriunos assan dcrcssa, as
ccricncias nao sao nuiio scguras c o juzo
accrca dos faios c difcil|3|. Ncsic aforisno, sao
indicados cinco olsiaculos or causa dos quais
oucos conscgucn cIcgar sunidadc do salcr.
I. A lrcvidadc da vida quc faz con quc, a naioria
das vczcs, scjanos iirados dcsic nundo
rccisancnic quando nos rcaranos ara vivcr;
II. A incnsa nuliidao das coisas quc dcvcn scr
oljcio do nosso conIccincnio, quc faz con quc, a
qucrcrnos iniroduzir iudo dcniro dos liniics do
nosso cnicndincnio, nao icrnincnos nais; III. A
falia dc icno ooriuno ara arcndcr as arics c
as cicncias, c, sc alguna vcz surgc, logo
dcsaarccc. (Efciivancnic, os anos da juvcniudc,
quc sao os nais rcciosos ara a culiura do
csriio, assan-sc, a naioria das vczcs, cn
divcriincnios, c a idadc quc vcn a scguir, dado
cono a vida csia Iojc organizada, frcqucnicncnic
fornccc nais ocasiao ara coisas frvolas quc ara
coisas scrias; c sc, or vczcs, sc arcscnia
alguna ocasiao favoravcl, assa anics quc dcla sc
arovciic}|4|. IV. A fraqucza do nosso cngcnIo c a
olscuridadc do nosso juzo quc fazcn con quc,
188
nuiias vczcs, fiqucnos na casca c nao
cncircnos aic ao anago das coisas. V.
Finalncnic, sc algucn, or ncio dc longas
olscrvacs c dc rcciidas ccricncias, qucr
cncirar nas vcrdadciras csscncias das coisas,
vc-sc cranic un iralalIo nuiio cnoso c, ao
ncsno icno, dc ciio nal scguro c inccrio.
(Con cfciio, na nuliilicidadc iao inirincada das
coisas, facilncnic nuiissinos faios odcn
cscaar aic invcsiigaao dc olscrvador nais
suil; sc sc concic ainda quc scja un so crro,
ioda a olscrvaao fica cnvolia na inccricza}.
Hcsondc-sc.
uc Dcus, con suIo conscIo, ussn odcnou.
9. Sc iodas csias coisas sao vcrdadciras, cono c
quc nos ousanos roncicr un nciodo dc
csiudos iao univcrsal, iao ccrio, iao facil c iao
scguro? Fcsondo. quc csias coisas sao
alsoluiancnic vcrdadciras, nosira-o a
ccricncia; nas quc, ara csias coisas, Ia
rcncdios cficacssinos, nosira-o ianlcn a
ccricncia. Efciivancnic, aquclcs olsiaculos
foran criados clo saicnissino arliiro das
coisas, or Dcus, nas ara nosso lcn; odcn,
orianio, rudcnicncnic, convcricr-sc cn lcn.
Dcus dcu-nos, cfciivancnic, una vida dc lrcvc
duraao, orquc, na rcscnic corruao, ja nao
salcnos fazcr lon uso da vida. Con cfciio, sc,
ncsno agora quc norrcnos quasc no insianic
189
cn quc nasccnos, c o fin sc anuncia dcsdc o
noncnio cn quc icnos origcn|5|, nos crdcnos
airas dc frivolidadcs, quc aconicccria sc
iivcsscnos a ccricza dc vivcr ccnicnas ou
nilIarcs dc anos?
I
Dcus quis, or isso, conccdcr-nos acnas o
icno quc considcrou suficicnic ara nos
rcararnos ara una vida nclIor. Para csic
cfciio, orianio, a vida c suficicnicncnic longa, sc
a soulcrnos uiilizar.
II.
10. Dcus quis quc as coisas fosscn nuiias,
ianlcn ara uiilidadc nossa, isio c, ara nos
scrvircn dc ocuaao, dc ccrccio c dc insiruao.
III.
11. Quis quc as ocasics fosscn fugazcs ara
quc, acrcclcndo-nos disso, nos csforasscnos
or agarra-las, ondc as udcsscnos agarrar.
IV.
12. Quis quc as ccricncias fosscn falazcs, ara
quc arcndcsscnos a csiar aicnios c vsscnos a
ncccssidadc dc cnirar lcn a fundo nas coisas.
V.
190
13. Quis, cnfin, quc cniiir juzo accrca das
coisas fossc difcil, ara quc sc iralalIassc con
naior cncnIo c con nais foric csriio dc
iniciaiiva. E quis quc assin fossc, ara quc a
salcdoria dc Dcus, csalIada dc nancira oculia
or ioda a aric, sc iornassc nais nanifcsia con
naior razcr nosso. Efciivancnic, diz Sanio
AgosiinIo, sc sc cnicndcssc iudo facilncnic, ncn
a vcrdadc scria rocurada con aiao, ncn
cnconirada con doura.
Estcs oIstucuos odcn udcntcncntc sc
uustudos.
14. Inoria, orianio, vcr dc quc nodo, con a
ajuda dc Dcus, sc odcn afasiar os olsiaculos
quc a divina Providcncia nos os
cirinsccancnic, ara auncniar a nossa
alicaao. Nao odcrao afasiar-sc scnao.
I. Prolongado a vida, dc nodo quc cIcguc ara a
carrcira quc nos foi dcsiinada;
II. Alrcviando os csiudos, dc nodo quc
corrcsondan duraao da vida;
III. Arovciiando as ocasics, dc nodo quc nao
surjan inuiilncnic;
IV. Dcscriando os cngcnIos, dc nodo quc
facilncnic cncircn no anago das coisas;
191
V. Colocando no lugar das olscrvacs vagas un
fundancnio csiavcl c scguro.
Odcn dos cutuos scguntcs.
15. Concccnos, orianio, a iraiar csias
qucsics, ara quc, con a ajuda das indicacs
fornccidas cla naiurcza, dcscolranos os
fundancnios.
ara rolongar a vida, a fin dc quc sc arcnda
iudo o quc c ncccssario;
ara alrcviar os csiudos, a fin dc quc sc
arcnda nais raidancnic;
ara arovciiar as ocasics, a fin dc quc sc
arcnda rcalncnic;
ara dcscriar os cngcnIos, a fin dc quc sc
arcnda facilncnic;
ara aguar o juzo, a fin dc quc sc arcnda
solidancnic.
Traiarcnos csias cinco qucsics cn cinco
caiulos, colocando, iodavia, cn uliino lugar, o
nodo dc alrcviar os csiudos.
192

Captulo XV
FUNDAMENTOS
PARA
PROLONGAR A VIDA

Ao Ioncn c conccddu unu udu succntcncntc
ongu.
1. Arisioiclcs|1| c Hiocraics|2| lancnian-sc da
lrcvidadc da vida c ccnsuran a naiurcza or
Iavcr dcsiinado una duraao iao curia
cisicncia do Ioncn, quc c cIanado a iao alios
dcsiinos, cnquanio quc conccdcu naior
longcvidadc aos vcados, aos corvos c a ouiros
aninais. Mas Scncca rcsondc saliancnic. Nao
rccclcnos una vida lrcvc, nas iornano-la
lrcvc; ncn icnos ncnos quc o ncccssario dc
vida, nas dcscrdiano-la. Sc sc soulcr fazcr
lon uso da vida cla c longa. E acrcsccnia. Foi-
nos conccdida nuna vida suficicnicncnic longa c
suficicnicncnic anla ara conduzir a lon
icrno as coisas nais inorianics, dcsdc quc scja
ioda cla lcn cnrcguc (Du Icududc du udu,
ca. I c II}.
Mus c o ns uIcuudu.
193
2. Sc isio c vcrdadc, cono cfciivancnic c, cniao c
or cula nossa quc a vida nao cIcga ncn scqucr
ara csclarcccr os assunios da nais alia
inoriancia. E nao dcvcnos adnirar-nos con
isio, ois nos rorios a gasianos
crdulariancnic, cn aric orquc nos
cnircganos violcncia, dc nodo quc
ncccssariancnic a vida sc ciinguc anics do scu
icrno naiural; c cn aric, orquc gasianos os
rcialIos dc icno cn coisas inuicis.
quc dcItundo-Ic us ous,
3. Un cscriior noiavcl (Hioliio Cuarino} cscrcvc
c dcnonsira con arguncnios quc, ncsno o
Ioncn dc nais dclicada consiiiuiao, sc vcn
luz scn dcfciios, icn cn si iania fora viial quc
lIc lasia naiuralncnic aic aos scsscnia anos, c
aquclc quc c dc consiiiuiao forissina, aic aos
ccnio c vinic anos. Sc alguns norrcn anics
dcsics liniics (c qucn ignora quc nuiios norrcn
na infancia, na juvcniudc c na idadc viril?}, c or
cula dos Ioncns quc, concicndo cccssos
varios ou nao icndo cn considcraao as rcscrvas
da vida, arruinan ianio a sua roria saudc
cono a dos filIos, quc acaso vcnIan a gcrar, c
arcssan a noric|3|.
quc nuo u gustundo todu cn cnccndncntos dc
uuo, cono zcun. Acxundc Mugno,
194
4. Alcn disso, quc, nun cguo csao dc vida
(or ccnlo, 50, 40, 30 anos}, c ossvcl rcalizar
coisas nuiio inorianics, dcsdc quc sc saila
fazcr lon uso do icno, rova-o o ccnlo
daquclcs quc, anics dc icrcn aiingido os anos da
virilidadc, cIcgaran ondc ouiros ncn scqucr
icniaran cIcgar, cnlora iivcsscn iido una vida
longussina. Alcandrc Magno norrcu aos irinia
c ircs anos, c nao so ossua una culiura
rodigiosa, nas iinIa vcncido iodo o nundo,
sujciiando-o, nao ianio con a fora das arnas,
cono con a salcdoria dos scus lanos c con a
sua csaniosa raidcz cn cccuiar as cnrcsas

Pco dc Mundou,
Joao Pico dc Mirandola nao cIcgou scqucr
idadc dc Alcandrc|4|, nas clcvou-sc dc ial nodo,
no csiudo da salcdoria, acina dc iudo o quc a
inicligcncia Iunana odc aiingir quc foi
considcrado una naravilIa do scu scculo.
c utc o o Csto.
5. E, ara nao ciiar ouiros ccnlos, o rorio
ScnIor Nosso Jcsus Crisio, cnlora nao iivcssc
vivido solrc a icrra nais quc 34 anos, rcalizou a
grandc olra da Fcdcnao, qucrcndo, scn duvida,
nosirar con o scu ccnlo (una vcz quc ioda a
sua vida c alcgorica} quc, qualqucr quc scja o
195
nuncro dc anos quc caila vivcr ao Ioncn, lIc
lasian ara sc rcarar ara a cicrnidadc.
Nuo dcucnos, otunto, qucxu-nos du Icududc
du udu.
6. Ncsic lugar, nao osso dciar dc rcfcrir as
aurcas alavras ronunciadas or Scncca (Cutu
94} a csic roosiio. TcnIo cnconirado nuiios a
rccalciirar con razao conira os Ioncns; conira
Dcus, ningucn. Erolanos, iodos os dias, o
dcsiino... Quc nal Ia cn sair ccdo dc un lugar
dc ondc, nais ccdo ou nais iardc, icns dc sair? A
vida c longa, sc c lcna. E aiingc a sua lcniiudc,
quando o csriio conscguiu o scu rorio lcn c
sc iornou scnIor dc si ncsno. E acrcsccnia.
Sulico-ic, ncu caro Luclio, faanos dc nodo
quc a vida, cono una cdra rcciosa, nao icnIa
una grandc dincnsao, nas un grandc valor.
Mcano-la clas acs, c nao clo icno. E logo
a scguir. Louvcnos, orianio, c coloqucnos no
nuncro dos fclizcs aquclc quc cnrcgou lcn o
ouco dc icno quc lIc foi conccdido, orquc viu
a vcrdadcira luz c nao foi un dc ianios cono Ia
or a, c vivcu vcrdadcirancnic c cn lcno vigor.
E dc novo. Assin cono un Ioncn odc scr
crfciio, ncsno quc scja dc cqucna csiaiura,
assin ianlcn a vida odc scr crfciia, ncsno
quc scja dc lrcvc duraao. A duraao da vida c
una coisa cicrna. Qucrcs salcr duranic quanio
icno, ao naino, sc dcvcria vivcr? Aic ao
196
noncnio cn quc sc icnIa adquirido a salcdoria.
Aquclc quc a cIcga, aiingc, nao a ncia nais
longnqua, nas a nais clcvada|5|.
Dos cncdos.
7. Conira os lancnios solrc a lrcvidadc da vida,
cis, ara nos c ara os nossos filIos (c ianlcn
ara as cscolas}, csics dois rcncdios. csforar-
sc ianio quanio ossvcl or.
I. Dcfcndcr o coro das docnas c da noric;
II. Disor a ncnic a fazcr iudo con scnsaicz.
I. Poquc dcucnos cscuu o coo dus docnus
Poquc cc c.
1. u IuItuuo du unu,
8. Tcnos o dcvcr dc nanicr o coro ao alrigo das
docnas c das rccadas. rinciro, orquc clc c a
Ialiiaao, c a unica Ialiiaao da alna; or isso,
sc o coro sc arruina, a alna c olrigada a
cnigrar incdiaiancnic dcsic nundo; c ncsno
quc sc arruinc, ouco a ouco, or ncio dc
ruiuras quc sc alrcn; ora dc un lado, ora do
ouiro, o scu Ioscdc, a alna, scnic a Ialiiaao
incnoda. Sc, orianio, sc qucr csiar o nais
icno ossvcl c o nclIor ossvcl, no alacio do
nundo, ondc fonos colocados cla lcnignidadc
dc Dcus, c ncccssario icr aicnios cuidados con
csic ialcrnaculo quc c o coro.
197
2. o guo du unu.
Scgundo. orquc o coro foi fciio, nao so ara
Ialiiaao da alna racional, nas ianlcn ara
scu orgao, c, scn clc, cla nada odc ouvir, ncn
vcr, ncn agir, ncn scqucr cnsar. Efciivancnic,
orquc nada odc scr oljcio da inicligcncia quc
rinciro nao icnIa sido oljcio dos scniidos, a
ncnic rccclc dos scniidos a naicria dc iodos os
scus cnsancnios c nao odc dcscncnIar a
funao dc cnsar scnao or ncio da scnsaao
inicrna, ou scja, conicnlando as inagcns
alsiradas das coisas. Daqui rcsulia quc,
danificando o ccrclro, danifica-sc a faculdadc
inaginaiiva, c sc os ncnlros do coro csiao
docnics, c afciada ianlcn a ncnic. Por isso, o
ocia icvc razao cn dizcr. Dcvc cdir-sc una
ncnic sa nun coro sao|6|.
Dc quc nodo Po nco dc dctu. E u cgu du
dctu cnsnu-sc con o cxcno dc unu uuoc quc
tcn ncccssdudc.
1. dc un uncnto nodcudo,
9. O nosso coro nanicn-sc vigoroso or ncio dc
una dicia nodcrada. Mas, accrca dcsic assunio,
so os ncdicos odcn falar con auioridadc. Por
isso, farcnos acnas algunas olscrvacs,
scrvindo-nos do ccnlo dc una arvorc. Por
naiurcza, a arvorc icn ncccssidadc dc ircs
coisas; 1. dc Iunidadc coniinua; 2. dc
198
iransiraao frcqucnic; 3. dc rcouso alicrnado.
Tcn ncccssidadc dc Iunidadc, orquc scn cla
dcfinIa c scca; nas inoria quc a Iunidadc scja
nodcrada, orquc, sc c cccssiva, faz aodrcccr
as razcs. Do ncsno nodo, o coro icn
ncccssidadc dc alincnio, ois, scn clc, iorna-sc
scco, c norrc dc fonc c dc scdc; nas o alincnio
nao dcvc scr cccssivo, a fin dc quc as funcs
digcsiivas nao fiqucn solrccarrcgadas c
orinidas. Con quanio nais nodcraao sc
ninisirar os alincnios, ianio nais facil c crfciia
scra a digcsiaao. Cono, cn gcral, nao sc iona
isio cn considcraao, nuncrosos sao aquclcs quc
arruinan as foras c a vida or cccsso dc
alincnio. Efciivancnic, a noric vcn das
docnas; as docnas, dos naus Iunorcs; os
naus Iunorcs, da na digcsiao; a na digcsiao,
do cccsso dc alincniaao, orquc o csinago
fica iao cIcio quc nao c caaz dc digcrir, c, or
conscqucncia, vc-sc olrigado a csalIar clos
orgaos Iunorcs ouco ou nada digcridos, dos
quais c inossvcl quc nao rovcnIan docnas.
nuiios norrcran or voracidadc, nas o Ioncn
solrio rolongara a vida (Eccsustco, 37, 34}.
c sncs,
10. Mas, ara nanicr o vigor da saudc, nao c
ncccssario acnas ionar alincnios concdidos,
nas ianlcn alincnios sinlcs. O jardinciro nao
rcga una lania, or nais dclicada quc cla scja,
199
con vinIo ou con lciic, nas con o lquido quc
convcn a iodos os vcgciais, ou scja, con agua.
Inoria, orianio, quc os ais cviicn Ialiiuar as
crianas s sulsiancias cciianics,
ariicularncnic as quc sao dcsiinadas a scguir
os csiudos, orquc nao foi cscriio or ncro acaso
quc Danicl c os scus conanIciros, jovcns dc
sanguc rcal, consagrados aos csiudos, cnlora sc
alincniasscn con lcguncs c agua, foran
considcrados nais agcis c nais gordos c, o quc c
nais, nais inicligcnics quc os ouiros, quc
conian as dclcias da ncsa do rci (Dunc, 1, 22 c
ss.}. Mas, accrca dcsias coisas, falarci nais
orncnorizadancnic nouiro lugar|7|.
2. du tunsuuo cqcntc,
11. Una arvorc icn ncccssidadc ianlcn dc
iransirar c dc sc rolusicccr frcqucnicncnic
ncdianic os vcnios, as cIuvas c o frio. Douiro
nodo, langucscc c norrc. Do ncsno nodo, o
coro Iunano icn alsoluia ncccssidadc dc
novincnio, dc ginasiica, dc ccrccios scrios ou
dc jogos.
3. dc couso utcnudo.
12. Finalncnic, dc icnos a icnos, a arvorc icn
ncccssidadc dc rcouso. Naiuralncnic nao c
ncccssario quc csicja scnrc a roduzir rclcnios,
florcs c fruios, nas, dc quando cn quando, dcvc
iralalIar ianlcn no scu inicrior, digcrir os
200
sucos, c, or csic ncio, rcnovar as suas foras. E
Dcus qucr quc ao vcrao succda o invcrno,
rccisancnic ara dar rcouso a iodos os scrcs
quc crcsccn solrc a icrra, c ianlcn roria
icrra. c ara csic cfciio ordcnou or ncio dc lcis
quc, iodos os scic anos, sc dcssc rcouso icrra
(Lcutco, 25, 3 c 4}. Dc nodo scnclIanic, criou a
noiic ara os Ioncns (c ara os ouiros aninais},
ara quc, qucr con o sono, qucr ainda con a
conscrvaao dos ncnlros cn rcouso, sc
rccucrasscn as foras crdidas con as
ocuacs do dia. Mas c ncccssario, or ncio dc
inicrvalos, dar ccrio alvio, ianio ao coro cono
ncnic, con qualqucr rccrcaao ncnor, dc una
Iora, ara cviiar o crigo dc quc iralalIcn
consirangidos cla violcncia, a qual c ininiga da
naiurcza. , orianio, rudcnic inicrroncr
ianlcn os iralalIos diurnos ara rcsirar un
ouco c cnircgar-sc a convcrsas, lrincadciras,
jogos, nusica c ouiras coisas scnclIanics, ondc
os scniidos cicrnos c inicrnos cnconiran
rcouso c razcr.
Dcstus tcs cosus (cscuuosuncntc oIscuudus)
dccndc u conscuuuo du udu.
13. Sc algucn olscrva csias ircs coisas
(alincniar-sc solriancnic, ccrciiar o coro c
ajudar a naiurcza}, c inossvcl quc nao conscrvc
duranic nuiissino icno a saudc c a vida, salvo
caso dc fora naior. Una grandc aric, orianio,
201
dc una loa organizaao cscolar dcvcra scr
rocurada nuna convcnicnic rcariiao do
iralalIo c do rcouso, das fcrias c dos rccrcios.
II. Inotu utzu Icn o tcno dc tuIuIo.
14. Inoria falar agora do nodo dc uiilizar
rudcnicncnic o icno quc rcsia c quc dcvc scr
consagrado ao iralalIo. Trinia anos? Parccc
coisa insignificanic c facil dc dizcr; nas irinia
anos conrccndcn un lon nuncro dc ncscs,
dc dias c dc Ioras. ccrio quc cn iao grandc
csao dc icno, odc fazcr-sc nuiias coisas,
dcsdc quc sc andc, ainda quc sc andc nuiio
dcvagarinIo. una rova cvidcnic disso o nodo
cono crcsccn as arvorcs, as quais, ncn ncsno
con a visia nais crsicaz, odcnos acrcclcr-
nos quc crcsccn, orquc isso sc faz, ouco a
ouco c inscnsivclncnic; nas vc-sc quc, iodos os
ncscs, crcsccn un ouco, c, aos irinia anos,
olscrva-sc quc crcsccran ianio quc sao ja
arvorcs nuiio grandcs. O nosso coro, ao crcsccr
cn csiaiura, scguc a ncsna rcgra. nao o vcnos
crcsccr, nas vcnos quc crcsccu. E, quc nao c
divcrsa a rcgra scguida cla ncnic quc rocura
adquirir conIccincnio das coisas, rovan-no
csics vcrsos conIccidos.
Accsccntu u unu cqucnu quuntdudc nus un
ouco c undu un ouquto,
202
c, cn ouco tcno, tcns constudu unu
nontunIu.
A ou do ogcsso c nuuuIosu.
15. Qucn nao ignora a fora do rogrcsso,
advcric-o facilncnic. Con cfciio, cnquanio, cn
cada ano, dc cada rclcnio dcsonia acnas un
raninIo, aos irinia anos, una arvorc icra nil
ranos, uns nais grossos c ouiros nais dclgados,
c folIas c florcs c fruios inuncravcis. E Ia-dc
arcccr inossvcl quc, cn vinic ou irinia anos, o
csforo do Ioncn cIcguc a qualqucr aliura c a
qualqucr disiancia? Eanincnos un ouco csic
rollcna.
Hcutuo cxutu do tcno.
16. O dia naiural icn 24 Ioras, as quais,
divididas cn ircs arics, scgundo as
ncccssidadcs da vida, dao. oiio Ioras ara o
sono, oiio Ioras ara as ocuacs cicrnas (or
ccnlo, ara iraiar da saudc, ara concr, ara
vcsiir, ara rccrcacs Ioncsias, ara convcrsar
con os anigos, cic...} c oiio Ioras ara cnfrcniar
as ocuacs scrias, con ardor c con alcgria.
Todas as scnanas, or isso (scndo o sciino dia
conlciancnic dcdicado ao rcouso}, icnos 48
Ioras dcsiinadas ao iralalIo; cn cada ano,
2495; c cn dcz, vinic, irinia anos?
203
A udu cIcgu uu untu gundcs tcsouos dc
nstuuo.
17. Sc, cn cada Iora, sc arcndcr un so icorcna
dc qualqucr cicncia, ou una rcgra dc una aric
raiica, ou una Iisioria inicrcssanic, ou una
naina salia (c c cvidcnic quc isio sc odc fazcr
scn ncnIuna fadiga}, quc icsouro dc insiruao
sc conscguira adquirir?!
Concusuo.
18. Por isso, Scncca dissc con razao. Sc
soulcrnos fazcr lon uso da vida, cla c
suficicnicncnic longa, c cIcga ara lcvar a lon
icrno as cnrcsas nais inorianics, sc sc
cnrcga ioda lcn|9|. Tudo csia cn salcr
cnrcga-la ioda lcn. disso quc vanos agora
falar.
204

Captulo XVI
REQUISITOS GERAIS
PARA ENSINAR E PARA APRENDER,
ISTO ,
COMO SE DEVE ENSINAR
E APRENDER COM SEGURANA,
DE MODO QUE SEJA IMPOSSVEL
NO OBTER BONS RESULTADOS

As cosus nutuus ccsccn csontuncuncntc.
1. lcla aqucla aralola dc Nosso ScnIor Jcsus
Crisio, rcfcrida clo cvangcIsia. O rcino dc Dcus
c cono un Ioncn quc lana a scncnic icrra, c
quc dornc c sc lcvanic noiic c dia, c a scncnic
lroia c crcscc scn clc salcr cono. Porquc a icrra
or si ncsna roduz rincirancnic a crva,
dcois a csiga, c or uliino o irigo grado na
csiga. E, quando o fruio csia naduro, ncic logo
a foicc, orquc csia cIcgado o icno da ccifa
(Mucos, 4, 26 c ss.}.
Cono dcucn ccscc tunIcn us cosus utcus.
2. Ncsia aralola, o Salvador nosira quc Dcus c
quc faz iudo cn iodas as coisas, c quc ao Ioncn
dcia ianlcn acnas o cuidado dc rccclcr
ficlncnic no coraao as scncnics daquilo quc lIc
cnsina. Dcus as fara gcrninar c crcsccr iodas aic
205
ao scu lcno dcscnvolvincnio, scn quc o Ioncn
disso sc acrccla. Por isso, aquclcs quc insirucn
c cducan a juvcniudc nao icn ouira olrigaao
alcn dc scncar Ialilncnic na alna dos jovcns
as scncnics daquilo quc icn dc cnsinar, c dc
rcgar cuidadosancnic as laniazinIas dc Dcus; o
crcscincnio c o incrcncnio virao or acrcscino.
A ccu dc untu cstu nu utc.
3. Qucn ignora quc, ara scncar c laniar, sc
cigc una ccria aric c una ccria Ialilidadc? Na
vcrdadc, ao jardinciro, quc ignora a aric dc
scncar un jardin, norrc a naior aric das
laniazinIas, c, sc algunas crcsccn lcn, isso
dccndc nais do acaso quc da aric. Sc, ao
conirario, clc c rudcnic, iralalIa con cncnIo,
c salc o quc dcvc fazcr c o quc dcvc dciar dc
fazcr, c ondc c quando c cono, con ccricza quc
nao Ia o crigo dc clc fazcr qualqucr coisa
inuiilncnic. O rcsuliado odc, orcn, una ou
ouira vcz, scr nulo ncsno ara os criios (orquc
c quasc inossvcl ao Ioncn fazcr iudo con
iania lucidcz quc nao scja, or vczcs, dc una ou
dc ouira nancira, induzido cn crro}. Ncsic
noncnio, iodavia, nao falanos ncn da rudcncia
ncn do acaso, nas da aric dc rcvcnir os acasos
con rudcncia.
O nctodo dc cducu dcuc Iuscu-sc nu utc.
206
4. Una vcz quc, aic Iojc, o nciodo dc cducar icn
sido iao vago quc dificilncnic algucn ousaria
dizcr. cu, cn ianios anos, conduzirci csic jovcn
aic csic onio, c dcia-lo-ci insirudo dcsia ou
daqucla nancira, cic., inoria vcr sc csia aric
dc laniar nos csriios odc lascar-sc nun
fundancnio iao solido quc conduza, con ccricza
c scn crro ossvcl, ao rogrcsso iniclcciual.
Vc-o-cnos uzcndo un uuco cntc us cosus
nutcus c us cosus utcus.
5. Mas, cono csic fundancnio nao odc consisiir
scnao cn confornar, con o naino cuidado
ossvcl, as ocracs dcsia aric con as nornas
quc rcgulan as ocracs da naiurcza (cono
vinos ja, no caiulo XIV}, crscruicnos os
caninIos da naiurcza, scrvindo-nos do ccnlo
dc una avc quc faz sair dos ovos os scus filIos; c,
olscrvando cono os jardinciros, os iniorcs c os
arquiicios scgucn fclizncnic os vcsigios da
naiurcza, facilncnic vcrcnos cono c quc clcs
dcvcn ianlcn scr iniiados clos fornadorcs da
juvcniudc.
E oquc ussn
6. Sc a algucn csias coisas arcccrcn dcnasiado
vulgarcs, dcnasiado conIccidas c dcnasiado
nasiigadas, lcnlrc-sc quc rcicndcnos
rccisancnic dcduzir dc coisas corrcnics c
conunncnic conIccidas, quc sc fazcn con ciio
207
no cano da naiurcza c da aric (fora das cscolas},
coisas ncnos conIccidas, quc sao o oljciivo do
nosso csiudo. E sc, dc faio, as coisas quc
ionanos cono ccnlo, ara dclas dcduzir as
nossas rcgras, sao conIccidas, cscranos quc,
rccisancnic or isso, ianlcn as nossas
concluscs scrao nais cvidcnics.
FUNDAMENTO I
Funduncnto I du nutuczu.
Nudu sc uz ou do tcno.
7. A nutuczu cscu o noncnto uuouuc.
Por ccnlo. una avc, ara nuliilicar a sua
raa, nao conca a iralalIar no invcrno, quando
iudo csia frio c iniciriado; ncn no vcrao, quando
iudo csia qucnic c sc csiiola; ncn no ouiono,
quando a viialidadc dc iodas as coisas,
juniancnic con o sol, csia cn dccrcscincnio, c o
invcrno, ininigo das coisas novinIas, csia ara
surgir; nas na rinavcra, quando o sol volia a
dar vida c vigor a iodos os scrcs. Efciivancnic,
quando a icncraiura csia ainda nuiio fria, a
avc concclc os ovos c conscrva-os no coro, ondc
csiao rcsguardados do frio; quando o ar conca a
aqucccr, c-nos no ninIo, c, finalncnic, na
aric nais qucnic do ano, alrc-os, a fin dc quc,
a ouco c ouco, a sua criaiura sc Ialiiuc luz c
ao calor.
208
Nos udns c cn uqutctuu c Icn ntudu u utc.
8. Tanlcn o jardinciro icn a rcocuaao dc
nada fazcr fora dc icno. Nao lania duranic o
invcrno (orquc, ncssa aliura, a sciva csia dc ial
nodo adcrcnic s razcs quc nao odc sulir ara
alincniar os ranos}, ncn no vcrao (orquc a
sciva csia ja discrsa clos ranos}, ncn duranic
o ouiono (orquc a sciva sc rciira ara as razcs},
nas duranic a rinavcra, quando a sciva, a
ariir das razcs, conca a circular, c as arics
sucriorcs da lania concan a arcscniar
vcgciaao. Dcois, c ncccssario fazcr qualqucr
coisa volia das lanias, clo quc dcvc conIcccr-
sc o icno ooriuno dc iodos os iralalIos, ou
scja, o icno dc csirunar, dc odar, dc nondar,
cic., c ainda quc a lania icn o scu icno dc
alrolIar, dc florir, dc anadurcccr os fruios, cic.
O arquiicio faz o ncsno, ois, ncccssariancnic,
dcvc coriar a nadcira, cozcr os iijolos, alrir os
aliccrccs, lcvaniar os nuros, rcloca-los, cic.,
quando o icno lIo crniic.
Nus cscous uccu-sc un duo dcsuo
cutuuncntc u cstc nodco.
9. Nas cscolas, cca-sc, dc dois nodos, conira
csic fundancnio.
I. Nao arovciiando o noncnio favoravcl ara
ccrciiar as inicligcncias.
II. Nao organizando cuidadosancnic os
209
ccrccios dc nodo a quc clcs sc dcscnrolcn
iodos, ouco a ouco, scgundo una rcgra
fia.
Efciivancnic, a criana, cnquanio scia na
rincira infancia, nao odc scr insiruda, orquc
a raiz da inicligcncia csia ainda rofundancnic
acgada ao cIao. Duranic a vclIicc, c dcnasiado
iardc ara insiruir o Ioncn, orquc a
inicligcncia c a ncnoria csiao ja cn rcgrcssao.
No ncio da vida, c difcil, orquc as foras da
inicligcncia, discrsas cla varicdadc das coisas,
so a nuiio cusio odcn conccnirar-sc. Inoria,
orianio, insiruir na idadc juvcnil, quando o vigor
da razao c da vida csia cn lcno crcscincnio;
cniao, iodas as faculdadcs crcsccn c lanan
rofundas razcs.
Tcc cocuo.
10. Conclunos, orianio.
I. Quc a fornaao do Ioncn dcvc concar na
rinavcra da vida, isio c, na ucrcia. (Na
vcrdadc,a ucrcia asscnclIa-sc rinavcra; a
juvcniudc, ao vcrao; a idadc viril, ao ouiono; a
vclIicc, ao invcrno}.
II. Quc as Ioras da nanIa sao as nais favoravcis
aos csiudos (orquc, ianlcn aqui, a nanIa
corrcsondc rinavcra; o ncio dia, ao vcrao; a
iardc, ao ouiono; a noiic, ao invcrno}.
210
III. Quc iudo o quc dcvc arcndcr-sc dcvc disor-
sc scgundo a idadc, dc nodo a nao dar a
arcndcr scnao as coisas quc os alunos scjan
caazcs dc cnicndcr.
FUNDAMENTO II
Funduncnto II. A nutcu untcs du onu.
ll. A nutuczu cuu u nutcu, untcs dc
concu u ntoduz-Ic unu onu.
Por ccnlo. a avc quc qucr roduzir una
criaiura scnclIanic a si, rinciro concclc-a cn
csiado dc cnlriao a ariir dc una goia do scu
sanguc; dcois, faz o ninIo, ondc c os ovos;
finalncnic, cIoca-os, c assin forna a sua criaao
c a faz sair da casca.
Intuuo.
12. Da ncsna nancira, o arquiicio rudcnic,
anics dc concar a consiruao dc un cdifcio,
lcva ara o local nonics dc nadcira, dc cdra, dc
cal, dc fcrro c dc ouiras coisas ncccssarias, ara
quc dcois os iralalIos nao scjan airasados or
falia dc naicriais ou ara quc a solidcz da
consiruao nao fiquc rcjudicada. Dc igual nodo,
o inior, quc qucr iniar qualqucr coisa, rcara
a icla, csicndc-a na noldura, rcara o fundo do
quadro, nisiura as corcs, c os inccis ao
alcancc da nao c, finalncnic, inia. Tanlcn o
jardinciro, anics dc concar a laniaao, rocura
211
icr nao os ncrgulIcs, os rclcnics c iodos os
uicnslios, ara nao icr dc rocurar as coisas
ncccssarias duranic o iralalIo, con crda dc
icno.
AIcuuo.
13. Conira csic fundancnio, ccan as cscolas.
Princiro, orquc nao sc rcocuan cn icr
scnrc rcarados iodos os uicnslios livros,
quadros, naas, anosiras, nodclos, cic. ara
dclcs sc scrvircn quando for rcciso, nas so
quando csia ou aqucla coisa c rccisa, so cniao a
rocuran, a fazcn, ou a diian, ou a coian, cic.;
c iodas as vczcs quc o rofcssor inccricnic ou
ncgligcnic (c a raa dcsics c scnrc a nais
nuncrosa} sc cnconira ncsics casos, roccdc dc
un nodo quc c digno dc do, rccisancnic cono
un ncdico quc, iodas as vczcs quc iivcssc dc
ninisirar un rcncdio, corrcssc dc ca ara la,
airavcs dos jardins c das florcsias, rocura dc
crvas c dc razcs, as cozcssc, as disiilassc, cic.,
quando cra indiscnsavcl quc iivcssc nao os
rcncdios aroriados ara cada caso.
14. Scgundo, orquc, ncsno nos livros quc as
cscolas ossucn, nao c olscrvada a ordcn
naiural, dc nodo quc vcnIa rinciro a naicria c
dcois a forna. Quasc or ioda a aric, c o
conirario quc sc faz. arcscnia-sc a ordcn das
coisas anics das rorias coisas, cnlora scja
212
inossvcl ordcnar, quando sc nao icn ainda o
naicrial ara ordcnar. o quc dcnonsirarci con
a ajuda dc quairo ccnlos.
15. (1} As cscolas cnsinan a fazcr un discurso
anics dc cnsinar a conIcccr as coisas solrc quc
dcvc vcrsar o discurso, ois olrigan, duranic
anos, os alunos a arcndcr as rcgras da rciorica,
c, soncnic dcois, nao sci quando, os adniicn
ao csiudo das cicncias osiiivas (studu cuu}, da
naicnaiica, da fsica, cic. Mas, una vcz quc as
coisas sao a sulsiancia c as alavras os
acidcnics; coisa o coro, alavra o adorno; coisa a
ola, alavra a clc c a casca, dcvc scr ao
ncsno icno quc csias coisas Iao-dc scr
arcscniadas inicligcncia Iunana, nas icndo a
rcocuaao dc concar a ariir das coisas, ois
csias sao oljcio ianio da inicligcncia cono do
discurso.
16. (2} Tanlcn no csiudo das lnguas sc roccdc
crradancnic, orquc nao sc rinciia or
qualqucr auior ou or qualqucr dicionario
convcnicnicncnic ilusirado, nas cla granaiica,
cnlora os auiorcs (c os dicionarios ianlcn, a
scu nodo} forncan a naicria do discurso, isio c,
os vocalulos, c a granaiica acnas acrcsccnic a
forna, ou scja, as lcis ara fornar, ordcnar c
associar os vocalulos.
213
17. (3} No nundo das discilinas, ou scja, nas
cnciclocdias, or ioda a aric, as arics colocan-
sc cn rinciro lugar c, so dcois, a rcsciiosa
disiancia, vcn as cicncias c as alicacs, nao
olsianic csias conduzircn a arcndcr as coisas,
c aquclas o nciodo das coisas.
18. (4} Enfin, cnsinan-sc rinciro rcgras cn
alsiraio, c so dcois sc ilusiran con ccnlos,
cnquanio quc a luz dcvc rcccdcr a cssoa a
qucn sc qucr iluninar o caninIo.
19. Fcsulia dc iudo isio quc, ara corrigir
radicalncnic o nciodo, c ncccssario.
I. Tcr nao os livros c iodo o rcsianic naicrial
cscolar;
II. Fornar a inicligcncia anics da lngua;
III. Nao arcndcr ncnIuna lngua a ariir da
granaiica, nas a ariir dc auiorcs aroriados.
IV. Colocar as discilinas osiiivas (cucs
dscnus} anics das discilinas lingusiicas c
logicas (oguncs}|1|.
V. Dar ccnlos anics dc cnsinar as rcgras.
FUNDAMENTO III
Funduncnto III. A nutcu dcuc sc tonudu utu
uu cccIc u onu.
214
20. A naiurcza iona un sujciio aio ara as
ocracs quc cla qucr rcalizar ou, ao ncnos,
rcara-o ara o iornar aio ara isso.
Por ccnlo. una avc nao c no ninIo una
coisa qualqucr ara cIocar, nas un oljcio ial
quc scja ossvcl fazcr sair dclc una avczinIa, ou
scja, c la un ovo. Sc no ninIo cai qualqucr
cqucna cdra ou ouiro oljcio qualqucr, lana-o
fora, cono coisa inuiil. CIocando a naicria
coniida no ovo, nanicn-na qucnic, rcvira-a c
forna-a aic quc csicja aia ara sair do ovo.
Intuuo
21. Do ncsno nodo, o arquiicio, dcois dc
coriada a nclIor nadcira quc odc adquirir, fa-la
sccar, dcslasia-a, scrra-a; a scguir, alaina o
icrrcno, lina-o, lana os fundancnios, ou cniao
rcsiaura c rcfora aquclcs quc cisiian ja, dc
nodo a odcr uiiliza-los.
22. Tanlcn o inior, sc nao icn una icla
suficicnicncnic loa ou sc o fundo do quadro nao
c rorio ara as corcs, cn rinciro lugar
csfora-sc or iornar nclIor a icla c o fundo,
rasando-os, alisando-os c rcarando-os dc
qualqucr nodo ara o uso dcscjado.
23. Dc igual nodo, o jardinciro. 1. cscolIc o
ncrgulIao nais vigoroso quc odc, c rovcnicnic
dc una lania fruifcra; 2. iransoria-o ara o
215
jardin c lania-o con iodo o cuidado; 3. nao o
sulncic dclicada ocraao da cncriia, sc
rinciro nao vc quc lanou razcs; 4. c, anics dc o
cncriar, arranca-lIc os scus rinciros rclcnios
c coria-lIc aric do ironco, a fin dc quc
ncnIuna aric da sciva ossa circular a nao scr
ara iornar foric o garfo.
AIcuuo.
24. As cscolas icn ccado conira csic
fundancnio, nao ianio orquc rccclcn alunos
inlccis c csiuidos (una vcz quc, scgundo a
nossa inicnao, dcvcn rccclcr ioda a csccic dc
jovcns}, nas na ncdida cn quc.
I. Nao iransorian cssas laniazinIas ara as
laniacs, isio c, nao as rccclcn iodas nas
cscolas, dc ial nancira quc iodos aquclcs quc
dcvcn scr fornados ara o ofcio dc Ioncn nao
scjan dcscdidos da oficina anics da sua
conlcia fornaao.
II. A naioria das vczcs, icn icniado cncriar os
garfos do salcr, da noral c da icdadc, anics quc
a lania a cncriar iivcssc lanado as razcs, isio
c, anics dc Iavcrcn dcscriado o dcscjo dc
arcndcr naquclcs quc, or naiurcza, nao
csiavan dclc inflanados.
III. Nao odaran as laniazinIas ou os
ncrgulIcs, anics dc os laniar, isio c, nao
216
lilcriaran os csriios das ocuacs sucrfluas,
consirangcndo-os a ocuar o scu lugar or ncio
da discilina c olrigando-os a nanicr-sc cn
ordcn.
Cocuo.
25. Conscqucnicncnic, daqui ara o fuiuro.
I. Todo aquclc quc for cnviado cscola dcvcra scr
assduo.
II. Dcvcra disor-sc a inicligcncia dos alunos ara
o csiudo dc qualqucr naicria quc concccn a
csiudar. (Dcsic assunio iraiarcnos nais
anlancnic no caiulo scguinic, Fundancnio
II}.
III. Lilcricn-sc os alunos dc ioda a csccic dc
incdincnios, orquc, cono diz Scncca, dc nada
scrvc forncccr rcgras, sc rinciro sc nao surinc
o quc consiiiui olsiaculo s rcgras|2|. una
vcrdadc. Dcla falarcnos no caiulo scguinic.
FUNDAMENTO IV
Funduncnto IV. Todus us cosus sc onun
dstntuncntc c ncnIunu conusuncntc.
26. A nutuczu nuo cuzu us suus oIus nu
conusuo, nus occdc dstntuncntc.
Por ccnlo. a naiurcza, cnquanio forna una
avczinIa, nun dado noncnio c cn ordcn os
217
ossos, as vcias c os ncrvos; nouiro noncnio,
rolusiccc a carnc; nouiro noncnio, disicndc a
clc; nouiro noncnio, rccolrc-a dc cnas; c
nouiro ainda, cnsina-a a voar, cic.
Intuuo.
27. O arquiicio, quando faz os fundancnios, nao
consiroi ao ncsno icno as arcdcs; c, nuiio
ncnos, c o icio. Mas faz cada coisa no icno c
lugar dcvidos.
28. Tanlcn o inior nao inia, ao ncsno icno,
vinic ou irinia rciraios, nas iralalIa con
aicnao cn un so. Efciivancnic, cnlora nos
inicrvalos rcarc o fundo dc ouiros quadros, ou
faa qualqucr ouira csccic dc iralalIo, iodavia,
o scu rincial iralalIo c scnrc un so.
29. Dc nodo scnclIanic, o jardinciro nao faz
varios cncrios ao ncsno icno, nas fa-los un a
scguir ao ouiro, ara sc nao cnganar ou ara nao
csiragar a ocraao da naiurcza.
AIcuuo.
30. Ora nas cscolas rcina a confusao, clo faio dc
sc qucrcr ncicr na calca dos alunos nuiias
coisas ao ncsno icno.
Por ccnlo. granaiica laiina c granaiica grcga,
rciorica c ialvcz ainda ociica, c sci la nais o quc.
Efciivancnic, qucn nao salc quc, nas cscolas
218
classicas, quasc cn cada Iora do dia, varia a
naicria das lics c dos ccrccios? Mas, quc c a
confusao, sc nao c isio a confusao? cono sc sc
ncicssc, na calca dc un saaiciro, fazcr, ao
ncsno icno, scis ou scic arcs dc saaios, c
ora cgassc nclcs iodos, un aos o ouiro, ora os
uscssc dc aric. Ou cono sc un adciro, ora
ncicssc no forno alguns acs, ora os iirassc dc
la, dc ial nodo quc fossc ncccssario quc cada ao
fossc nciido c iirado do forno nuiissinas vczcs.
Mas qucn, dc cnircs clcs, c iao louco cono isso?
O saaiciro, anics dc icr icrninado un ar dc
saaios, nao conca ouiro. O adciro, anics quc
os acs csicjan cozidos, nao ncic no forno ouira
fornada.
Cocuo.
31. Iniicnos, sulico-vos, csics ccnlos c
alsiinIano-nos dc qucrcr cnsinar a dialciica a
qucn csiuda granaiica; c, cnquanio a dialciica
afina a ncnic, quc csia nao scja criurlada cla
rciorica; c, cnquanio nos ocuanos da lngua
laiina, nao scjanos inoriunados cla lngua
grcga, cic., ara nao cairnos, dc una nancira ou
dc ouira, cn cnlaraos, ois, qucn cnsa cn
nuiias coisas ao ncsno icno arrisca-sc a nao
conrccndcr scriancnic ncnIuna dclas. Salia-o
lcn o grandc Josc Escalgcro, o qual (ialvcz or
rcconcndaao dc scu ai} nunca sc ocuava
scnao dc una so naicria dc cada vcz c ncla fazia
219
incidir iodas as foras da sua ncnic|3|. Daqui
rcsuliou quc, una aos ouira, sc iornou criio
cn caiorzc lnguas, c adquiriu ianios
conIccincnios arisiicos c cicnificos, quanios os
quc cacn sol o donnio do cngcnIo Iunano; c
dc ial nancira quc cra nais vcrsado cn iodos
csscs conIccincnios quc aquclcs quc sc dcdican
a un so. Qucn, dcois, icniou scguir, con firnc
roosiio, as suas cgadas, nao o fcz cn vao.
32. Quc, orianio, ianlcn nas cscolas, os
alunos sc ocucn acnas dc una naicria dc
cada vcz.
FUNDAMENTO V
Funduncnto V. Pnco us cosus ntcocs.
33. A nutuczu concu cudu unu dus suus
ocuocs cus utcs nus ntcnus.
Por ccnlo. a naiurcza nao forna rinciro as
unIas, ou as cnas, ou a clc da avc, nas as
vsccras; dcois, no scu icno rorio, as arics
cicriorcs.
34. Tanlcn o jardinciro nao alica os garfos a
casca cla aric dc fora, ncn os cncria
sucrfcic do cavalo, nas faz una fcnda quc vai
aic ao coraao da lania c a cncaia, o nais
rofundancnic quc odc, os garfos lcn
adaiados, c iaa dc ial nancira lcn as juniuras
quc a sciva nao ossa sair or ncnIuna aric,
220
nas va incdiaiancnic ara o inicrior dos garfos c
nclcs infunda ioda a sua fora, ara os fazcr
crcsccr vigorosos.
35. Igualncnic, a arvorc alincniada con o
alincnio da cIuva ou nuirida cla sciva do
icrrcno, nao cirai cssas sulsiancias airavcs da
casca, nas alincnia-sc airavcs dos oros das
suas arics inicrnas. or isso quc o jardinciro
nao cosiuna rcgar os ranos, nas as razcs. E os
aninais nao ninisiran os alincnios aos
ncnlros cicriorcs, nas ao csinago, quc os
rcara c os cnvia ara iodo o coro. Dcsic nodo,
sc o cducador da juvcniudc culiiva solrciudo a
raiz do salcr, isio c, a inicligcncia, facilncnic o
vigor assara ara o scio do Ioncn, ou scja,
ara a ncnoria, c finalncnic aarcccrao florcs c
fruios, isio c, o uso corrcnic da lngua c a raiica
das coisas.
AIcuuo.
36. Erran, orianio, aquclcs rofcssorcs quc
qucrcn rcalizar a fornaao da juvcniudc quc lIcs
foi confiada, diiando nuiias coisas c nandando-
as arcndcr dc cor, anics dc as icrcn clicado
dcvidancnic. Erran ianlcn aquclcs quc as
qucrcn clicar, nas nao salcn cono, ou scja,
nao salcn cono dcscolrir, ouco a ouco, a raz,
c ncla cncriar os garfos das coisas cnsinadas. E
rccisancnic or isso csiragan os alunos, cono
221
sc algucn, ara fazcr una fcnda nuna lania,
cn vcz dc una faca, uiilizassc una lcngala ou
un laic-csiacas.
Cocuo.
37. Por isso, daqui ara o fuiuro.
I. En rinciro lugar, fornar-sc-a a inicligcncia
ara a conrccnsao das coisas; cn scgundo
lugar, a ncnoria; cn icrcciro lugar, a lngua c as
naos.
II. O rofcssor dcvcra rocurar iodos os caninIos
dc alrir a inicligcncia c fazc-los crcorrcr dc
nodo convcnicnic. (O quc invcsiigarcnos no
caiulo scguinic}.
FUNDAMENTO VI
Funduncnto VI. Pnco us cosus gcus.
38. A nutuczu concu todus us suus oIus cus
cosus nus gcus c ucuIu cus nus
utcuucs.
Por ccnlo. qucrcndo, dc un ovo, roduzir una
avc, a naiurcza nao conca or fornar a calca,
ou os olIos, ou as cnas, ou as unIas; nas
aquccc ioda a nassa do ovo, c o novincnio
roduzido clo calor da nascincnio a una rcdc
dc vcias quc ofcrccc o csloo dc ioda a avczinIa
(a calca, as asas, os cs, cic., cn cnlriao}, c,
222
finalncnic, ouco a ouco, cada aric sc
dcscnvolvc aic aiingir a sua forna crfciia.
Intuuo.
39. Iniiando csic faio naiural, o arquiicio conca
or concclcr, na sua ncnic, o lano gcral dc iodo
o cdifcio, ou dcscnIa-o cn crscciiva no acl,
ou cniao faz un nodclo dc nadcira; c, cn
confornidadc con cssc lano, lana os
fundancnios c lcvania os nuros, c, finalncnic,
colrc a consiruao con o iclIado. Dcois disso,
ocua-sc das arics nais cqucnas, as quais
dcvcn iornar a casa crfciia. as orias, as
janclas, as lancadas, cic. Por uliino, acrcsccnia-
lIc os ornancnios. iniuras, csculiuras,
iacarias, cic.
40. Tanlcn o inior quc qucr iniar o rosio
Iunano, nao inagina ncn inia rinciro una
orclIa, ou un olIo, ou o nariz ou a loca, nas
csloa con o carvao o rosio (ou o Ioncn iniciro}.
Dcois, sc vc quc as roorcs csiao caias,
con un cqucno inccl, forna o fundo do
quadro, nas nanicndo-sc scnrc nas linIas
gcrais. A scguir, dcscnIa os inicrvalos cnirc as
sonlras c a luz, c finalncnic forna os ncnlros
con iodos os orncnorcs c adorna-os con corcs
crfciiancnic disiinias.
41. Dc nodo idcniico, o csculior, quc qucr fazcr
una csiaiua, iona un ironco rudc, losqucja-o
223
cn rcdor, c da-lIc rinciro una forna grosscira;
dcois, una forna nais crfciia, ara lIc dar dc
qualqucr nodo o asccio dc csiaiua, c, or fin,
rasga-lIc dc nodo crfciissino cada un dos
ncnlros c rcvcsic-os dc corcs.
42. Igualncnic, o jardinciro nao iona scnao o
csloo gcral das lanias, isio c, o garfo, o qual
odc, quasc logo, lanar ianios ranos rinciais
quanios sao os scus rclcnios.
AIcuuo.
43. Dc ondc sc scguc quc o cnsino das cicncias c
nal fciio quando c fragncniario c quando nao
conca or un rcvio csloo gcral dc iodo o
rograna, c quc ningucn odc scr crfciiancnic
insirudo nuna cicncia ariicular, sc nao icn
una visao gcral das ouiras cicncias.
44. Da sc scguc ianlcn quc sc cnsinan nal as
arics, as cicncias c as lnguas, sc sc nao conca
clos scus rinciros rudincnios; nas
Ialiiualncnic ningucn faz cssc csiudo rcvio,
ois, acnas adniiidos aos csiudos da dialciica,
da rciorica c da nciafsica, os infclizcs dos alunos
vccn-sc arrasados sol una nonianIa dc rcgras
rolias, dc concniarios, dc clicacs aos
concniarios, dc confronios dc auiorcs c dc
conirovcrsias. Dc igual nodo, sao cnaniurrados
dc granaiica laiina con iodas as suas ccccs c
irrcgularidadcs, dc granaiica grcga con os scus
224
dialcios, cnquanio ara la csiao ainiios c scn
salcrcn ara quc iudo aquilo ossa scrvir.
Cocuo
45. Para cviiar csia dcsordcn, cis o rcncdio.
I. Quc na ncnic das crianas, quc sc dcsiinan
aos csiudos, sc faan cnirar, logo dcsdc o
conco da sua fornaao, os fundancnios dc una
insiruao univcrsal, isio c, una ial coordcnaao
das naicrias quc os csiudos quc, ouco a ouco,
sc scgucn, arcan nada irazcr dc
alsoluiancnic novo, nas scjan acnas un
dcscnvolvincnio orncnorizado das coisas
anicriorcs. Efciincnic, ianlcn nuna arvorc,
ainda quc o scu crcscincnio sc rolonguc or
nais dc ccn anos, nao nascc ncnIun rano novo,
nas aquclcs quc nasccran ao rincio alongan-
sc consianicncnic c fornan novas cqucnas
ranagcns.
II. Quc qualqucr lngua, cicncia c aric sc cnsinc.
rinciro, or ncio dc rudincnios nuiio sinlcs,
ara quc sc arccnda o scu lano gcral; dcois,
nais conlciancnic, or ncio dc rcgras c
ccnlos; cn icrcciro lugar, or ncio dc sisicnas
conlcios, a quc sc acrcsccnian as
irrcgularidadcs; finalncnic, sc isso for ncccssario,
or ncio dc concniarios. Efciivancnic, qucn
arcndc una coisa a ariir dos scus
fundancnios, ja nao icn ncccssidadc dc
225
concniarios, ois odcra, ouco dcois, concnia-
la or si ncsno.
FUNDAMENTO VII
Funduncnto VII. Tudo guduuncntc; nudu o
sutos.
46. A nutuczu nuo du sutos, nus occdc
guduuncntc.
Assin, a fornaao dc una avczinIa assa clas
suas ciaas, as quais nao odcn scr
uliraassadas ncn iransosias, aic quc a
avczinIa, quclrada a sua risao, saia ara fora.
Transosia csia ciaa, a nac da avczinIa nao lIc
ordcna incdiaiancnic quc sc onIa a voar c a
rocurar alincnios (orquc ainda nao odc}, nas
alincnia-a cla, c, coniinuando a aquccc-la con o
scu rorio calor, ajuda-a a colrir-sc dc cnas.
Quando as cnas csiao ja crcscidas, nao a inclc
incdiaiancnic a voar fora do ninIo, nas
ccrciia-a ouco a ouco, rinciro a csicndcr as
asas dcniro do ninIo, dcois a novc-las
csgucndo-sc acina do ninIo, c, orianio, a icniar
voar fora do ninIo, nas crio; dcois, a voar dc
rano cn rano, c, dcois, dc una arvorc ara
ouira arvorc, c dcois dc un nonic ara ouiro
nonic; c assin, finalncnic, cnircga-a con
confiana ao ccu livrc. Mas vc-sc quc cada una
dcsias coisas qucr scr fciia, nao so no noncnio
rcciso, nas ianlcn gradualncnic, c nao so
226
gradualncnic, nas ianlcn scgundo una scric
inuiavcl dc graus.
Intuuo
47. Assin roccdc qucn cdifica una casa. nao
conca cla arnaao do iclIado, ncn clas
arcdcs, nas clos aliccrccs; c, fciios os
fundancnios, nao lIc coloca logo cn cina o icio,
nas consiroi as arcdcs. Nuna alavra, assin
cono iodas as coisas sc ajudan nuiuancnic,
assin ianlcn iodas dcvcn csiar concas cnirc
si scgundo una ordcn dcicrninada.
48. ianlcn ncccssario quc o jardinciro faa os
scus iralalIos gradualncnic. c ncccssario, con
cfciio, quc cscolIa os rclcnics c alra as covas,
quc os iranslanic, os odc, os fcnda, lIcs
cncric os garfos c lIcs rcculra as conissuras.
E, dc iodas csias coisas, nao odc dciar dc
fazcr-sc ncn scqucr una so, ncn fazcr una
quando dcvc fazcr-sc ouira. E, sc as faz
gradualncnic c cada una no scu dcvido icno, c
quasc inossvcl quc o scu iralalIo nao rcsulic
lcn.
AIcuuo.
49. Torna-sc, orianio, cvidcnic quc nao odc
cIcgar-sc a qualqucr rcsuliado valido, sc os
rofcssorcs, no dccurso do scu cnsino c no
dccurso dos csiudos dos scus alunos, nao
227
disirilucn as naicrias, nao soncnic dc nancira
quc a una sc succda scnrc ouira, nas ianlcn
dc nancira quc cada una scja ncccssariancnic
csiudada dcniro dos liniics fiados, ois, sc sc
nao csialclcccn as ncias c os ncios ara aiingir
as ncias c a ordcn ara alicar os ncios,
facilncnic alguna coisa fica ara iras, facilncnic
alguna coisa sc invcric, facilncnic nascc a
confusao c a dcsordcn.
Cocuo.
50. Daqui aia o fuiuro, orianio.
I. Disirilua-sc cuidadosancnic a ioialidadc dos
csiudos cn classcs, dc nodo quc os rinciros
alran c ilunincn o caninIo aos scgundos, c
assin succssivancnic.
II. Disirilua-sc nciiculosancnic o icno, dc
nodo quc a cada ano, ncs, dia c Iora scja
airiluda a sua iarcfa csccial.
III. Olscrvc-sc csiriiancnic cssc Iorario c cssa
disiriluiao das naicrias cscolarcs, dc nodo quc
nada scja dciado ara iras c nada scja invcriido
na sua ordcn.
FUNDAMENTO VIII
Funduncnto VIII. Nuo sc dcuc uu, u nuo sc
dcos dc tcnnudu u oIu.
228
51. A nutuczu, quundo cnccndc un tuIuIo,
nuo o uIundonu scnuo dcos dc o Iuuc
tcnnudo.
A avc, con cfciio, quando or insiinio conca a
cIocar os ovos, nao dcia dc os cIocar aic a sua
cclosao, ois, sc dciassc dc o fazcr, ainda quc
fossc acnas or dcrninada algunas Ioras, o
fcio arrcfcccria c norrcria. Mcsno quando as
avczinIas sairan ja da casca, nao ccssa dc as
nanicr qucnics, aic quc, cIcias dc vida c
colcrias dc cnas, csicjan aias a suoriar a
inrcssao do ar.
Intuuo.
52. Dc igual nodo, o inior, una vcz concado o
rciraio, icn iodo o inicrcssc cn rosscguir a sua
olra aic ao fin, sc qucr quc as iinias sc
Iarnonizcn nclIor c adiran nais solidancnic.
53. Da ncsna nancira, c oiino nciodo lcvar a
consiruao dc un cdifcio do rincio aic ao fin,
scn inicrruao, ois, dc ouiro nodo, o sol, a
cIuva c os vcnios csiragan as arcdcs, c aquclas
coisas quc dcois sc lIcs junian ja sc nao
agarran iao solidancnic. iudo, cn suna, sc
fcndc, sc grcia c sc csiraga.
54. Tanlcn o jardinciro rudcnic, dcois dc
Iavcr concado a laniaao, nao a alandona, a
nao scr una vcz icrninado o iralalIo, ois, sc
229
inicrronc o scu iralalIo c sc dcnora a icrnina-
lo, a sciva dos rclcnics c dos garfos cvaora-sc c
a lania scca.
AIcuuo.
55. Daqui sc infcrc quc consiiiui un grandc dano
cnviar as crianas cscola or inicrvalos dc
ncscs ou dc anos c, dcois, or ouiros inicrvalos,
cnrcga-las nouiras ocuacs. Dc igual nodo,
consiiiui un grandc dano quc o rofcssor ora
inicic o aluno ncsia naicria ora naqucla, scn
nunca lcvar ncnIuna scriancnic aic ao fin.
Finalncnic, consiiiui ianlcn un grandc dano
sc, cn cada Iora, nao roc c nao icrnina un
rograna dcicrninado, ara quc, dc cada vcz quc
cnsina, sc vcrifiquc un rcal rogrcsso. Ondc falia
csic fcrvor, iudo sc csfria. Efciivancnic, nao c or
ncro acaso quc sc diz quc sc dcvc laicr o fcrro
cnquanio clc csia qucnic, ois, sc sc dcia
arrcfcccr, cn vao scra laiido con o nariclo,
dcvcndo ncccssariarncnic voliar a rccorrcr-sc ao
fogo; c, cnircianio, gasia-sc nais un ouco dc
icno c nais un ouco dc fcrro. Con cfciio,
iodas as vczcs quc o fcrro c nciido no fogo, crdc
scnrc algo da sua sulsiancia.
Cocuo.
6.Porianio,
230
I. Qucn frcqucnia as cscolas, quc nclas
crnanca aic sc iornar un Ioncn insirudo,
Ioncsio c rcligioso.
II. A cscola dcvc csiar nun local iranquilo,
afasiado dos rudos c das disiracs.
III. Dcvc fazcr-sc iudo scgundo o rograna
csialclccido, scn adniiir qualqucr Iiaio.
IV. Nao dcvc conccdcr-sc a ningucn (scja sol quc
rcicio for} auiorizaao ara sair da cscola c
cnircgar-sc a fuiilidadcs.
FUNDAMENTO IX
Funduncnto IX. E ncccssuo cutu us cosus
contuus.
57. A nutuczu cutu dcgcntcncntc us cosus
contuus c cudcus.
Con cfciio, a avc, cnquanio, cIocando-os, aquccc
os ovos, roicgc-os do vcnio foric, lcn cono da
cIuva c do granizo. Alcn disso, afasia do ninIo
as scrcnics, os aluircs c ouiros aninais
nocivos.
58. Tanlcn o arquiicio, ianio quanio lIc c
ossvcl, conscrva scca a nadcira, os iijolos c a
cal, c nao dcia cair ncn arruinar-sc aquilo quc
ja consiruiu.
231
59. Dc igual nodo, o inior roicgc do vcnio, do
calor inicnso, da ocira c das naos dc csiranIos
un rciraio ainda frcsco.
60. O jardinciro, con a ajuda dc una aliada ou
dc una sclc, roicjc das calras c das lclrcs as
lanias jovcns.
AIcuuo.
61. Concic-sc, orianio, una inrudcncia iodas
as vczcs quc, logo no incio do csiudo dc una
nova discilina, sc roc aos alunos una
naicria conirovcrsa, isio c, scnrc quc sc lcvania
una duvida accrca da naicria quc dcvcn ainda
csiudar. Efciivancnic, a quc cquivalc isso scnao
a dar forics sacudidclas nuna laniazinIa
dcscjosa dc lanar as razcs? Hugo cscrcvcu con
razao. Nunca cIcgara a aiingir a vcrdadc, aquclc
quc concar a insiruir-sc con conirovcrsias|4|.
Concic-sc ianlcn una inrudcncia quando sc
nao afasia a juvcniudc dos livros iorcs, cIcios
dc crros c dc confuscs, assin cono ianlcn das
nas conanIias.
Cocuo.
62. Pcnsc-sc, orianio, quc c csscncial.
I. Nao dar aos alunos ncnIuns ouiros livros, alcn
dos da sua classc.
232
II. Quc csscs livros scjan iao cuidadosancnic
ilusirados quc, jusia c ncrccidancnic, ossan
scr considcrados vcrdadciros insiradorcs dc
salcdoria, dc noralidadc c dc icdadc.
III. Nao dcvcn scr iolcradas nas cscolas, ou nas
vizinIanas das cscolas, conanIias dissoluias.
Concusuo.
63. Sc iodas csias rcgras forcn olscrvadas
cscruulosancnic, scra quasc inossvcl quc as
cscolas falIcn na sua nissao.
233

Captulo XVII
FUNDAMENTOS
PARA ENSINAR E APRENDER
COM FACILIDADE

Nuo Iustu uzc quuquc cosu con scguunu; c
ccso ocuu u ucdudc.
1. Eaninanos os ncios, graas aos quais o
cducador da juvcniudc odc aiingir con
scgurana o scu oljciivo; vcjanos agora dc quc
nodo aquclcs ncsnos ncios dcvcn scr alicados
s inicligcncias, ara quc o scu cnrcgo sc faa
con facilidadc c con razcr.
Dcz unduncntos dcssu ucdudc.
2. Sc olscrvarnos as cgadas da naiurcza, iorna-
sc-nos cvidcnic quc a cducaao da juvcniudc sc
roccssara facilncnic, sc.
I. Concar ccdo, anics da corruao das
inicligcncias.
II. Sc fizcr con a dcvida rcaraao dos csriios.
III. Proccdcr das coisas gcrais ara as coisas
ariicularcs.
IV. E das coisas nais faccis ara as nais difccis.
234
V. Sc ningucn for dcnasiado solrccarrcgado con
iralalIos cscolarcs.
VI. Sc cn iudo sc roccdcr lcniancnic.
VII. E sc os csriios nao forcn consirangidos a
fazcr nada nais quc aquilo quc dcscjan fazcr
csoniancancnic, scgundo a idadc c or cfciio do
nciodo.
VIII. Sc iodas as coisas forcn cnsinadas,
colocando-as incdiaiancnic sol os scniidos.
IX. E fazcndo vcr a sua uiilidadc incdiaia.
X. E sc iudo sc cnsina scnrc con un so c o
ncsno nciodo.
Assin, rciio-o, iudo sc roccssara scgundo un
andancnio suavc c agradavcl. Mas rcgrcsscnos
dc novo s cgadas da naiurcza.
FUNDAMENTO I
Funduncnto I. Tonu-sc u nutcu uu.
3. A nutuczu nuo concu scnuo utndo do
cstudo dc ugndudc (u uutonc).
Una avc, con cfciio, iona ara o cIoco ovos
frcscos quc conicnIan una naicria urssina;
sc ja anics iivcssc concado a fornar-sc una
ouira avczinIa, cn vao sc cscraria un lon
rcsu1iado.
235
Intuuo.
4. Igualncnic, o arquiicio, quc qucr consiruir
una casa, icn ncccssidadc dc un cdao dc
icrrcno dcsincdido; ou cniao, sc a qucr
consiruir no lugar dc una ouira, dcvc
ncccssariancnic, cn rinciro lugar, dcnolir a
vclIa.
5. Tanlcn o inior inia nuiio lcn nuna icla
quc nunca scrviu. Mas sc cla csia ja iniada, ou
nancIada, ou arcscnia rugas, c ncccssario
rinciro quc a rasc c a linc.
6. Dc igual nodo, qucn qucr guardar ungucnios
rcciosos, icn ncccssidadc dc frascos novos ou,
ao ncnos, lcn linos do lquido quc
anicriorncnic coniinIan.
7. Tanlcn o jardinciro lania nuiio lcn as
laniazinIas jovcns, c, sc acaso lania algunas
quc sao ja adulias, c ncccssario quc rinciro lIcs
coric os ranos c lIcs iirc iodas as ocasics dc
dcscrdiar a sciva. Foi or csia razao quc
Arisioiclcs colocou o csiado dc virgindadc
(uuto} cnirc os rincios das coisas|1|, ois via
quc cra inossvcl infundir una nova forna na
naicria, anics dc surinir a rincira.
AIcuuo.
236
8. Daqui, sc scguc. rinciro, quc as ncnics
jovcns, ainda nao Ialiiuadas a disiraircn-sc con
ouiras ocuacs, sc cnlclcn lcn dos csiudos
da salcdoria. E quc, quanio nais iardc conca a
fornaao, ianio nais cnlaraada roccdc, ois a
ncnic csia ja ocuada con ouiras coisas.
Scgundo, quc una criana nao odc scr
insiruda, con fruio, or varios ncsircs ao
ncsno icno, ois c quasc inossvcl quc iodos
cnrcgucn o ncsno nciodo; da sc scguc a
disiraao dos csriios juvcnis c os cnlaraos da
sua fornaao. Tcrcciro, quc agcn cono
inccricnics aquclcs quc, cncarrcgando-sc da
fornaao dc crianas ja crcscidas c dc
adolcsccnics, nao concan cla cducaao noral,
ara quc, donando-lIcs as aics, os iorncn
aios ara as rcsianics coisas. lcn salido quc
os donadorcs, rinciro donan o cavalo con o
frcio c iornan-no olcdicnic, c so dcois lIc
cnsinan a ionar csia ou aqucla osiao. Scncca
dissc con razao. Princiro arcndc a noral c
dcois a cicncia, ois csia arcndc-sc nal scn
aqucla|2|. E Cccro cscrcvcu. A filosofia noral
rcara os csriios ara rccclcr a loa
scncnic|3|.
Cocuo.
9. Porianio.
I. Quc a fornaao da juvcniudc conccc ccdo.
237
II. Quc, ara un ncsno aluno c na ncsna
naicria, nao Iaja scnao un so rofcssor.
III. Quc, anics dc iudo, sc cduqucn os cosiuncs
das crianas, dc nodo quc olcdcan con
roniidao ao ncnor sinal do rofcssor.
FUNDAMENTO II
Funduncnto II. A nutcu tonu-sc uudu dc
cccIc unu onu.
10. A nutuczu cdsoc u nutcu dc nodo u
tonu-sc uudu dc unu onu.
Assin, a avczinIa ja fornada no ovo, scndo avida
dc una crfciao naior, agiia-sc naiuralncnic c
ronc a casca con as aias ou con o lico.
Lilcria daqucla risao, scnic razcr cn scr
aquccida cla nac; scnic razcr cn quc cla lIc
dc dc concr c, or isso, alrc o lico c cngolc a
licada; scnic razcr cn olIar o ccu; scnic razcr
cn scr ircinada no voo, c, ouco dcois, cn voar;
nuna alavra,, arcssa-sc avidancnic a r cn
aao iodas as suas funcs naiurais, nas
gradualncnic.
Intuuo.
11. Tanlcn o jardinciro dcvc ncccssariancnic
icr a rcocuaao dc quc a lania, rovida da
Iunidadc c do calor viial ncccssario, crcsa
frcsca c vigorosa.
238
AIcuuo.
12. Porianio, cuidan nal dos inicrcsscs das
crianas aquclcs quc as olrigan aos csiudos cla
fora. Efciivancnic, quc odcn clcs cscrar? Sc o
icu csinago nao rccclc os alincnios con aciiic
c iu o qucrcs aiulIar, nao odcn vir-ic scnao
nauscas c voniios, ou, clo ncnos, una na
digcsiao c dano ara a saudc. Ao conirario,
qualqucr quc scja o alincnio quc ncias nun
csinago fanclico, clc digcrc-o lcn c iransforna-
o cuidadosancnic cn quilo c cn sanguc. Por
isso, dizia Isocraics. . Sc gosias
dc arcndcr, arcndcras nuiio|4|. E Quiniiliano
cscrcvcu. A aiao dc arcndcr dccndc da
voniadc, quc nao odc scr forada|5|.
Cocuo
13. Porianio.
I. Dcvc inflanar-sc, dc qualqucr nodo, nas
crianas, o dcscjo ardcnic dc salcr c dc arcndcr.
II. O nciodo dc cnsinar dcvc dininuir o iralalIo
dc arcndcr, dc nodo quc nada nagoc os alunos
c os afasic dc rosscguir os csiudos.
Dc quc nodo dcuc o dcsco udcntc dc ucndc
sc cxctudo c uuoccdo nus cunus.
14. O dcscjo ardcnic accndc-sc c favorccc-sc nas
crianas, clos ais, clos rofcssorcs, cla
239
cscola, clas rorias coisas, clo nciodo c clas
auioridadcs civis.
1} Pcos us.
15. Os ais, sc calian frcqucnicncnic, dianic dc
scus filIos, os lcncfcios da insiruao c o valor
das cssoas insirudas; sc os corian ao anor
clo csiudo, roncicndo-lIcs lclos livros, lclos
vcsiidos ou qualqucr ouira coisa quc lIcs dc
razcr; sc fazcn o clogio dos rofcssorcs (c
csccialncnic daquclc a qucn confian os filIos},
ondo cn rclcvo ianio a sucrioridadc da sua
insiruao cono a sua londadc ara con os
alunos (con cfciio, o anor c a adniraao sao os
scniincnios nais forics ara dcscnvolvcr o gosio
da iniiaao}; sc, finalncnic, cncarrcgan, or
vczcs, os filIos dc dcscncnIar qualqucr nissao
junio do rofcssor, ou dc lIc lcvar qualqucr
cqucno rcscnic, os ais, rciio, conscguirao
facilncnic quc clcs considcrcn o rofcssor cono
un anigo, c as discilinas quc clc cnsina cono
dignas da sua dcdicaao.
2} Pcos ocssocs.
16. Os rofcssorcs, or sua vcz, sc forcn afavcis c
carinIosos, c nao afasiarcn dc si os csriios
con qualqucr aio dc ascrcza, nas os airarcn a
si afciuosancnic, con aiiiudcs c alavras
aicrnais; sc caliarcn os csiudos cnrccndidos
clas crianas, nosirando a sua inoriancia, o
240
scu cncanio c a sua facilidadc; sc louvarcn os
alunos nais diligcnics (disiriluindo ncsno, clas
crianas, cras, naas, nozcs, doccs, cic.}; sc,
cIanando-os ara junio dc si, ncsno cn
ullico, lIcs nosirarcn aquilo quc dcois
dcvcrao arcndcr, figuras, insiruncnios dc oiica,
dc gconciria, csfcras arnilarcs c ouiros oljcios
scnclIanics quc dcscrian a adniraao das
crianas c as airacn; sc os cncarrcgarcn dc lcvar
qualqucr rccado aos ais; sc, nuna alavra,
iraiarcn os alunos con afalilidadc, facilncnic
conscguirao iornar-sc scnIorcs dos scus
coracs, dc nodo quc clcs sinian aic nais
razcr cn csiar na cscola quc cn casa.
Pcu u cscou, sc c cIcu dc Icczu o dcnto
c o ou.
17. A roria cscola dcvc scr nun local
agradavcl, arcscniando, no cicrior cono no
inicrior, un asccio airacnic. No inicrior, dcvc
scr un cdifcio fccIado, lcn iluninado, lino,
iodo ornado dc iniuras, qucr scjan rciraios dc
Ioncns ilusircs, qucr scjan carias gcograficas,
ou rccordacs Iisioricas, ou quaisqucr laios-
rclcvos. No cicrior, adjaccnics cscola, dcvc
Iavcr, nao so un cdao dc icrrcno dcsiinado a
asscios c a jogos (quc, dc quando cn quando,
nao dcvcn ncgar-sc s crianas, cono, vcrcnos
dcniro cn lrcvc|6|}, nas ianlcn un jardin
aondc, cn ccrios noncnios, os alunos dcvcrao
241
scr conduzidos ara rccrcarcn os olIos con a
visia das arvorcs, das florcs c das lanias. Sc sc
iivcr isio cn considcraao na consiruao das
cscolas, c rovavcl quc as crianas vao cscola
nao ncnos gosiosancnic quc quando vao a
qualqucr fcira ou csciaculo, ondc cscran vcr c
ouvir scnrc qualqucr coisa dc novo.
4} Pcus cosus.
18. As rorias naicrias dc cnsino airacn a
juvcniudc, sc sao ninisiradas dc nodo adaiado
sua caacidadc c con a naior clarcza, c sc sao
inicrncadas con qualqucr graccjo ou, ao ncnos,
con qualqucr coisa ncnos scria quc as lics,
nas scnrc agradavcl. Con cfciio, c a isio quc sc
cIana juniar o uiil ao agradavcl|7|.
5} Pco nctodo (dcsdc quc scu nutuu c nstuc
udcntcncntc o t con o uguduuc)
19. Para quc o rorio nciodo cciic o aciiic dos
csiudos, c ncccssario. rinciro, quc scja naiural.
Con cfciio, iudo o quc c naiural dcscnvolvc-sc
csoniancancnic. Para quc a agua corra ao longo
dc un dcclivc, nao c ncccssario consirangc-la;
lasia quc sc lcvanic o diquc ou qualqucr
olsiaculo quc a rcicn, c cla corrcra
incdiaiancnic. Tanlcn nao c ncccssario cdir a
una avc quc voc; lasia alrir-lIc a gaiola.
Tanlcn nao c ncccssario cdir aos olIos quc
conicnlcn una lcla iniura ou aos ouvidos quc
242
ouan una lcla nclodia, sc sc lIcs da cnscjo
disso; ncsics casos, c aic, s vczcs, ncccssario
rcfrca-los. Quais dcvan scr os rcquisiios do
nciodo naiural, nosira-no-lo o caiulo
rcccdcnic, c ainda as rcgras quc sc scgucn.
c nstuc udcntcncntc o t con o uguduuc)
En scgundo lugar, ara quc as inicligcncias
scjan aliciadas clo rorio nciodo, c ncccssario,
con una ccria Ialilidadc, adoa-lo, dc ial
nancira quc iodas as coisas, ncsno as nais
scrias, scjan arcscniadas nun ion faniliar c
agradavcl, isio c, sol a forna dc convcrsas ou dc
cIaradas, quc os alunos, cn conciiao,
rocurcn adivinIar; c, cnfin, sol a forna dc
aralolas c dc aologos. Accrca disio, falarcnos
nais anlancnic no scu dcvido lugar|8|.
6} Pcus uutodudcs cus.
20. As auioridadcs civis c aquclcs a qucn
incunlc o cuidado das cscolas odcn inflanar o
zclo da juvcniudc csiudiosa, sc assisicn
cssoalncnic s rovas ullicas (qucr scjan
ccrccios, dcclanacs c disuias, qucr scjan
cancs c ronocs} c disirilucn (scn
arcialidadc}, aos nais csiudiosos, louvorcs c
cqucnos rcnios.
FUNDAMENTO III
243
Funduncnto III. Todus us cosus nusccn dc
ncos os.
21. A nutuczu oduz todus us cosus, uzcndo-us
nuscc dc ccncntos cqucnos quunto u nussu,
nus otcs quunto u otcncu.
Por ccnlo. a sulsiancia dc quc Ia-dc scr
fornada a avc cnccrra-sc nuna goia c csia
circundada dc una casca, ara facilncnic odcr
scr iransoriada no vcnirc c scr naniida qucnic
no ninIo. Todavia, cssa sulsiancia conicn cn si,
oicncialncnic, ioda a avc, orquc dcois, a
ariir dcla, o coro da avczinIa c fornada clo
csriio a cnccrrado.
Intuuo.
22. Do ncsno nodo, una arvorc, or naior quc
scja, csia ioda conccnirada, ou no caroo dos
scus fruios, ou nos rclcnios dos ranos nais
alios, ois, sc os lanas icrra, a ariir dclcs
dcscnvolvc-sc una ouira arvorc inicira, cla
oicncia quc ocra no inicrior do caroo ou do
rclcnio.
AIcuuo quc uz cstuccc.
23. Conira csic fundancnio, concic-sc
vulgarncnic nas cscolas un ccado cnornc. Con
cfciio, a naior aric dos rofcssorcs csfalfa-sc a
scncar crvas cn vcz dc scncnics, c a laniar
244
arvorcs cn vcz dc ncrgulIcs, ois, cn vcz dos
rincios fundancniais, aiulIan a calca dos
alunos con un caos dc concluscs varias, c aic
dc icios iniciros. Ora, assin cono c ccrio quc o
nundo c conosio dc quairo clcncnios (acnas
varian as fornas}, assin ianlcn c ccrio quc a
insiruao sc conccnira ioda cn ouqussinos
rincios, dos quais (dcsdc quc sc conIcan as
difcrcnas nodais}, dcriva una infiniia nuliidao
dc corolarios, do ncsno nodo quc, dc una
arvorc dc razcs lcn solidas, odcn rcsuliar
ccnicnas dc ranos, c nilIarcs dc folIas, dc florcs
c dc fruios. Quc Dcus icnIa icdadc do nosso
scculo c alra os olIos da ncnic a algucn quc
consiga cncirar rofundancnic o nco das
coisas c o nosirc aos ouiros! Pcla nossa aric, sc
Dcus quiscr, arcscniarcnos un csloo da
nossa icniaiiva no Concndo dc Punsou Cstu,
con a cscrana Iunildc dc quc, cn icno
ooriuno, Dcus rcvclc, or ncio dc ouiros, coisas
nais inorianics.
Cocuo.
24. Enircianio, noicn-sc ircs coisas.
I. Toda a aric dcvc cnccrrar-sc cn nuiio oucas
rcgras, nas caissinas.
II. Toda a rcgra dcvc csiar coniida cn
ouqussinas alavras, nas clarssinas.
245
III. Cada rcgra dcvc scr scguida dc nuncrosos
ccnlos quc faan vcr cono c grandc a
varicdadc dos casos a quc sc csicndc a sua
alicaao.
FUNDAMENTO IV
Funduncnto IV. Pnco, us cosus nus uccs.
25. A nutuczu cunnIu dus cosus nus uccs
uu us nus dccs.
Por ccnlo. a fornaao do ovo nao conca cla
aric nais dura, isio c, cla casca, nas cla
gcna c cla clara, as quais, rinciro, sao
circundadas or una cqucna ncnlrana c
dcois or un involucro nais duro. Tanlcn a
avc, quc qucr sair do ninIo ara voar, rinciro
finca os cs, dcois alrc as asas, a scguir agiia-
as c, finalncnic, laicndo-as con nais fora,
clcva-sc, c dcsic nodo sc Ialiiua a cnircgar-sc
ao ccu incnso.
Intuuo.
26. Igualncnic, o cariniciro, rinciro arcndc a
coriar a nadcira, dcois a aara-la, a scguir a
cncaia-la c, finalncnic, a consiruir cdifcios, cic.
AIcuuo dc uuu csccc
27. Agc-sc dcsasadancnic iodas as vczcs quc,
nas cscolas, sc cnsina o dcsconIccido or ncio
246
do igualncnic dcsconIccido, cono aconiccc. 1.
quando sc dao, aos rinciianics dc lngua laiina,
rcgras cscriias cn laiin, o quc c o ncsno quc
clicar o Iclraico con rcgras cscriias cn
Iclraico, c o aralc, con rcgras cscriias cn
aralc; 2. quando, aos ncsnos rinciianics, sc
da cono auiliar un dicionario laiino-vcrnaculo,
quando dcvc fazcr-sc o conirario. Con cfciio, nao
dcvcn arcndcr a lngua vcrnacula airavcs do
laiin, nas dcvcn arcndcr o laiin ncdianic a
lngua vcrnacula, quc conIcccn ja. (Accrca dcsia
alcrraao, falarcnos nais dcnoradancnic no
caiulo XXII.} 3. quando sc da criana un
rcccior csirangciro quc nao conIccc a lngua
naicrna da criana. Efciivancnic, una vcz quc
nao icn un insiruncnio conun a anlos ara
sc cnicndcrcn, c nao conunican scnao or ncio
dc gcsios, quc odcn clcs cdificar scnao una
iorrc dc Dalcl? 4. concic-sc ianlcn un gravc
crro conira a rcia razao quando, con as ncsnas
rcgras granaiicais (or ccnlo, as dc
MclancIion ou dc Fano}|9|, cic., sc cnsina a
juvcniudc dc iodas as nacs (franccsa, alcna,
locna ou olaca, Iungarica, cic.}, una vcz quc
cada lngua icn, con a lngua laiina, una
rclaao ariicular c dc ccrio nodo roria, a qual
c ncccssario dcscolrir, sc rcalncnic sc qucr
cnsinar os jovcns a cncirar raidancnic na
ndolc da lngua laiina.
Cocuo.
247
28. Corrigir-sc-ao csics dcfciios, sc.
I. O rofcssor c o aluno falan, dcsdc o lcro, a
ncsna lngua.
II. Todas as clicacs sao dadas nuna lngua
conIccida.
III. Sc as granaiicas c os dicionarios sc
adaiarcn lngua ncdianic a qual sc dcvc
arcndcr a lngua nova (or ccnlo, os dc laiin
lngua naicrna; os dc grcgo laiina, cic.}.
IV. Sc o csiudo da nova lngua roccdcr
gradualncnic, dc nancira quc o aluno sc Ialiiuc
rinciro a conrccndc-la (o quc c nuiio facil},
dcois a cscrcvc-la (dando-lIc icno ara rcflciir}
c, finalncnic, a fala-la (o quc c nuiio nais difcil,
ois iraia-sc dc una inrovisaao}.
V. Quando o cnsino do laiin c aralclo ao da
lngua naicrna, o dcsia, una vcz quc cla c nais
conIccida, dcvc scr ninisirado rinciro,
scguindo-sc o da lngua laiina.
VI. ncccssario coordcnar as naicrias a cnsinar,
dc nodo quc rinciro sc cnsincn as quc csiao
nais roinas, dcois as quc csiao nais
afasiadas c, finalncnic, as quc csiao ainda nais
afasiadas. Por isso, nas rinciras vczcs quc sc
arcscnian rcgras s crianas (or ccnlo, dc
logica, dc rciorica, cic.}, dcvcn scr ilusiradas con
248
ccnlos nao afasiados da sua caacidadc dc
conrccnsao (icologicos, oliicos, ociicos, cic.},
nas iirados da vida raiica dc iodos os dias. Dc
ouiro nodo, nao cnicndcrao ncn a rcgra, ncn o
cnrcgo da rcgra.
VII. Ecrciicn-sc rinciro os scniidos das
crianas (o quc c nuiio facil}, dcois a ncnoria,
a scguir a inicligcncia, c or fin o juzo. Todos
csscs ccrccios dcvcn scr fciios un aos o ouiro,
gradualncnic, ois o salcr conca a ariir dos
scniidos, c, airavcs da inaginaao, assa ara a
ncnoria, c dcois, cla induao a ariir das
coisas singularcs, cIcga inicligcncia das coisas
univcrsais, c finalncnic, accrca das coisas lcn
cnicndidas, cniic o juzo, o quc crniic cIcgar
ccricza da cicncia.
FUNDAMENTO V
Funduncnto V. Nudu dc nodo soIccucgudo.
Intuuo.
29. A nutuczu nuo sc soIccucgu c contcntusc
con ouco.
Por ccnlo. a naiurcza nao cigc quc, dc un
ovo, nasan duas avczinIas, nas conicnia-sc
con quc nasa lcn una so. O jardinciro nao
cncria nuiios garfos nun so c; sc vc quc clc c
lasianic rolusio, cncria-lIc, ao naino, dois.
AIcuuo.
249
30. criar a disiraao nos csriios, o arcscniar
aos alunos varias naicrias ao ncsno icno,
cono a granaiica c a dialciica, c ialvcz ianlcn
ncsno a rciorica c a ociica c a lngua grcga,
cic., no ncsno ano. (Vcr o caiulo rcccdcnic,
Fundancnio IV}.
FUNDAMENTO VI
Funduncnto VI. Nudu dc nodo cctudo.
31. A nutuczu nuo sc cctu, nus occdc
cntuncntc.
Efciivancnic, una avc nao lana os ovos no fogo,
ara quc os scus filIos nasan nais dcrcssa,
nas aquccc-os doccncnic con o scu calor
naiural; ncn dcois, ara quc crcsan nais
dcrcssa, os cnaniurra con alincnios (sufoca-
los-ia, con cfciio, nais facilncnic!}, nas da-lIcs,
ouco a ouco c cauiclosancnic, acnas aquilo
quc c caaz dc digcrir a sua faculdadc nuiriiiva,
ainda icnrinIa.
Intuuo
32. Tanlcn o arquiicio nao consiroi rcssa as
arcdcs cn cina dos fundancnios, c o icio cn
cina das arcdcs; orquc os fundancnios, ainda
nao lcn cnuios c consolidados, ccdcn sol o
cso, c, conscqucnicncnic, arruinan o cdifcio.
Por isso, nao odc icrninar-sc una consiruao
250
grandiosa cn un ano, nas icn dc dcnorar-sc o
icno ncccssario.
33. Tanlcn o jardinciro nao rcicndc quc a
lania crcsa logo no rinciro ncs, ou quc dc
fruio logo no rinciro ano. Por isso, nao anda
volia dcla iodos os dias, ncn a rcga iodos os dias,
ncn, ara a aqucccr, a aroina do fogo ou
csalIa consianicncnic, junio dcla, cal viva, nas
conicnia-sc con o nodo cono a rcga o ccu c a
aquccc o sol.
AIcuuo
34. Foi, orianio, una auicniica carnificina ara
os jovcns. 1. rcic-los iodos os dias, duranic scis,
scic c aic oiio Ioras, cn lics ullicas c
ccrccios, c ainda, duranic algun icno, cn
lics ariicularcs; 2. olriga-los a ouvir
cosics didaiicas, a conor ccrccios c a
aiulIar a ncnoria con una nuliidao dc coisas,
aic nausca, ou ncsno aic ao dclrio, cono
nuiias vczcs nos rorios vinos. Na vcrdadc, sc
algucn rcicndc cncIcr un cqucno frasco dc
gargalo csirciio (a inicligcncia das crianas odc
scr-lIc conarada}|10| fora, cn vcz dc o
cncIcr goia a goia, quc adiania? Scn duvida quc
a naior aric da agua salia fora, c no frasco
cnira ncnos do quc cniraria sc cla fossc
iniroduzida ouco a ouco. Agc, orianio,
idioiancnic aquclc quc rcicndc cnsinar aos
251
alunos, nao quanio clcs odcn cnicndcr, nas
quanio clc rorio dcscja, ois as foras qucrcn
scr ajudadas c nao orinidas, c o fornador da
juvcniudc, da ncsna nancira quc o ncdico, c
acnas o ninisiro da naiurcza, c nao o scu
scnIor.
Cocuo.
35. Tornara, orianio, os csiudos nais faccis c
nais airacnics aos csiudanics aquclc quc.
I. os cnvia s lics ullicas duranic o ncnor
nuncro ossvcl dc Ioras, ou scja, duranic
quairo Ioras, rcscrvando ouiro ianio dc icno
ara o csiudo rivado.
II. lIcs solrccarrcga o ncnos ossvcl a ncnoria,
ou scja, acnas olriga a arcndcr dc cor as
coisas fundancniais, dciando corrcr livrcncnic
as ouiras coisas.
III. c, iodavia, lIcs cnsina iodas as coisas dc
nodo roorcionado sua caacidadc, a qual,
con o rogrcdir da idadc c dos csiudos, crcsccra
or si ncsna.
FUNDAMENTO VII
Funduncnto VII. Nudu contu u uontudc.
252
36. A nutuczu nuo cnuu nudu, nus ucnus du
o scu nuso uos sccs quc utngun o scu cno
dcscnuouncnto c usun u uzc u suu uuo.
A naiurcza, con cfciio, nao consirangc a
avczinIa a alandonar o ovo, a nao scr quando
icn ja os ncnlros lcn confornados c
rolusiccidos; ncn a olriga a voar, a nao scr
quando csia ja colcria dc cnas; ncn a culsa
do ninIo, a nao scr quando vc quc ja salc voar,
cic.
Tanlcn a arvorc nao lana os scus rclcnios,
scnao quando a sciva, sulindo clas razcs, os
inclc ara fora; ncn faz dcsalrocIar os loics,
a nao scr dcois quc as folIas, fornadas
juniancnic con as florcs, a ariir da sciva
inicrna, asiran a alrir-sc; ncn dcia cair a flor,
a nao scr quando o fruio csia ja colcrio con a
clc; ncn dcia cair o fruio, a nao scr dcois dc o
Iavcr fciio anadurcccr.
AIcuuo.
37. Faz-sc, orianio, violcncia s inicligcncias. 1.
iodas as vczcs quc sc consirangcn a fazcr coisas
sucriorcs sua idadc c sua caacidadc; 2.
iodas as vczcs quc sc olrigan a arcndcr dc cor
ou a fazcr coisas quc rinciro nao foran
clicadas, csclarccidas c cnsinadas nuiio lcn.
Cocuo.
253
38. Daqui ara o fuiuro, orianio.
I. A nada sc olriguc a juvcniudc, a nao scr quilo
quc a idadc c a inicligcncia, nao so adniicn, nas
aic dcscjan.
II. Nada sc olriguc a arcndcr dc cor, a nao scr
aquilo quc a inicligcncia conrccndcu
crfciiancnic. E nao sc olriguc una criana a
rcciiar dc cor una liao, scn sc icr a ccricza dc
quc cla a conrccndcu.
III. Nada sc nandc fazcr, a nao scr dcois dc
Iavcr nosirado a sua forna c indicado a rcgra
quc dcvc scguir-sc ara a cccuiar.
FUNDAMENTO VIII
Funduncnto VIII. Tudo dc nodo cudcntc, duntc
dos scntdos.
39. A nutuczu uudu-sc u s ncsnu dc todus us
nuncus quc odc.
Por ccnlo. ao ovo nao falia o scu calor viial,
nas, acsar disso, o ai da naiurcza, Dcus,
rovidcncia quc clc scja ajudado ianio clo calor
do Sol, cono clas cnas da avc quc o cIoca.
Mcsno dcois dc a avczinIa sair do ovo, c aic
quc disso icnIa ncccssidadc, a nac conscrva-a
aquccida, forna-a c forialccc-a, dc varios nodos,
ara as funcs da vida. E, a csic roosiio,
odcnos vcr dc quc nodo as ccgonIas vao cn
254
ajuda das suas ccgonIinIas, dciando quc clas
lIcs sulan ara cina c iransoriando-as dc
rcgrcsso ao ninIo, ainda quc icnIan dc agiiar as
asas. Tanlcn as anas ajudan, dc varias
nanciras, a fraqucza dos lclcs. cnsinan-lIcs
rinciro a lcvaniar a calca, dcois a csiar
scniados, dcois a csiar dc c, c, a scguir, a
novcr os cs c a dar assos, c dcois a nanicr-sc
firncs nos cs c a andar dcvagarinIo, c
finalncnic a caninIar ccdiiancnic. dc ondc sc
scguc, dcois, a agilidadc na corrida. Quando,
dcois, os cnsinan a falar, nao so ronuncian as
alavras, nas, con as naos, nosiran-lIcs o quc
significan cssas alavras, cic.
AIcuuo.
40. , or isso, crucl o rofcssor quc, icndo
narcado aos alunos un iralalIo, os nao
csclarccc lcn no quc clc consisic, ncn nosira
cono clc dcvc scr fciio, c, nuiio ncnos, os ajuda
cnquanio icnian fazc-lo, nas os olriga a csiar ali
a suar c a sofrcr sozinIos, c sc fazcn qualqucr
coisa ncnos lcn, iorna-sc furioso. Mas quc c isio
scnao a vcrdadcira ioriura da juvcniudc? Scria o
ncsno quc sc una ana olrigassc un lclc, quc
ainda vacila, a nanicr-sc dc c, a caninIar
ccdiiancnic, c sc o nao fizcssc, o olrigassc a
andar fora dc lasionadas. A naiurcza cnsina-
nos ouira coisa, a salcr, quc sc dcvc iolcrar a
fraqucza, cnquanio nao vcn a fora.
255
Cocuo.
41. Daqui ara o fuiuro, orianio.
I. Por causa da insiruao, nao sc inflija ncnIun
aoiic. (Efciivancnic, sc nao sc arcndc, dc qucn
c a cula scnao do rofcssor, quc nao salc ou
nao sc rcocua cn iornar o aluno docil?}
II. Tudo aquilo quc dcvc scr arcndido clos
alunos, dcvc scr-lIcs arcscniado c clicado iao
clarancnic, quc o icnIan rcscnic cono os cinco
dcdos das rorias naos.
III. A fin dc quc iodas cssas coisas sc inrinan
nais facilncnic, uiilizc-sc, o nais quc sc udcr,
os scniidos.
42. Por ccnlo. associc-sc scnrc o ouvido
visia, a lngua nao; ou scja, nao acnas sc
narrc aquilo quc sc qucr fazcr arcndcr, ara quc
cIcguc aos ouvidos, nas rcrcscnic-sc ianlcn
graficancnic, ara quc sc inrina na inaginaao
or inicrncdio dos olIos. Os csiudanics, or sua
vcz, dcvcn arcndcr, ao ncsno icno, a cor
as idcias con a lngua c a crini-las or ncio dc
gcsios, dc nodo quc sc nao dc or icrninado o
csiudo dc ncnIuna naicria, scnao dcois dc cla
csiar suficicnicncnic inrcssa nos ouvidos, nos
olIos, na inicligcncia c na ncnoria. Con csic
oljciivo, scra lon quc iodas as coisas, quc
cosiunan scr csiudadas cn dcicrninada classc,
256
scjan rcrcscniadas graficancnic nas arcdcs da
sala dc aula|11|. qucr sc iraic dc icorcnas c dc
rcgras, qucr sc iraic dc inagcns c dc laio-
rclcvos da discilina quc sc csia a csiudar. Con
cfciio, sc isio sc fizcr, c cnornc a ajuda quc odc
dar, ara roduzir as ncncionadas inrcsscs.
Tcn rclaao con isio o faio dc Ialiiuar os alunos
a iranscrcvcr, nos scus cadcrnos diarios, iudo o
quc ouvcn c ianlcn o quc lccn nos livros,
orquc assin, nao so sc ajuda a inaginaao, nas
ianlcn nais facilncnic sc ccrciia a ncnoria.
FUNDAMENTO IX
Funduncnto IX. Tudo cononc u suu utdudc.
43. A nutucZu nuo oduz scnuo uquo quc sc
cucu ncdutuncntc t.
Por ccnlo. quando forna una avczinIa, vc-sc
incdiaiancnic quc lIc da as asas ara voar, as
aias ara corrcr, cic. Tanlcn iudo o quc nascc
nuna arvorc icn uiilidadc, ncsno a casca c a
clugcn dos fruios, cic. Porianio.
Intuuo.
44. Auncniar-sc-a ao csiudanic a facilidadc da
arcndizagcn, sc sc lIc nosirar a uiilidadc quc,
na vida quoiidiana, icra iudo o quc sc lIc cnsina.
E isso dcvc vcrificar-sc cn iodas as naicrias. na
granaiica, na dialciica, na ariinciica, na
gconciria, na fsica, cic. Scn csic cuidado rcvio,
257
aconicccra quc iudo o quc lIc coniarcn lIc
arcccra un nonsiro dc un nundo
dcsconIccido; c a criana, ainda nao nuiio
inicrcssada cn salcr quc cssas coisas cisicn na
naiurcza c cono cisicn, odcra acrcdiiar nclas,
nas a sua crcna nao consiiiuira cicncia. Mas, sc
sc lIc nosirar qual c o oljciivo dc cada coisa, c
cono ncicr-lIa na nao, ara quc saila quc salc
c sc Ialiiuc a uiiliza-la.
Porianio.
45. Nao sc cnsinc scnao aquilo quc sc arcscnia
cono incdiaiancnic uiil.
FUNDAMENTO X
Funduncnto X. Todus us cosus unoncncntc.
46. A nutuczu uz todus us cosus unoncncntc.
Por ccnlo. do ncsno nodo quc sc roccssa a
gcraao dc una avc, assin sc roccssa a gcraao
dc iodas as avcs, c aic a dc iodos os aninais,
nudadas acnas algunas circunsiancias. Assin
sc vcrifica ianlcn nas lanias. do ncsno nodo
quc una crva nascc da sua scncnic c crcscc; do
ncsno nodo quc una arvorc sc lania, gcrnina
c florcscc, assin aconiccc con iodas, or ioda a
aric c scnrc. E assin cono c, nuna arvorc,
una folIa, assin sao iodas as ouiras; c assin
cono sao csic ano, assin scrao no ano scguinic c
scnrc.
258
AIcuuo.
47. Confundc, orianio, a juvcniudc c iorna os
csiudos cccssivancnic inirincados, a varicdadc
do nciodo, ou scja, o faio dc, nao so divcrsos
auiorcs cnsinarcn as arics dc nodo divcrso, nas
aic dc un c o ncsno cnsinar dc nodo divcrso.
Por ccnlo. un nciodo ara a granaiica, ouiro
ara a dialciica, cic., quando odcrian cnsinar-
sc uniforncncnic, c cn confornidadc con a
rclaao c o nco conun quc as coisas c as
alavras icn cnirc si.
Cocuo.
48. Por csia razao, rocurar-sc-a, daqui aa o
fuiuro, quc.
I. Sc cnsincn, con un so c ncsno nciodo, iodas
as cicncias; con un so c o ncsno nciodo, iodas
as arics; con un so c ncsno nciodo, iodas as
lnguas.
II. Na ncsna cscola, scja a ncsna a ordcn c os
roccssos dc iodos os ccrccios.
III. As cdics dos livros da ncsna discilina
scjan, ianio quanio ossvcl, as ncsnas.
Assin iudo rogrcdira facilncnic, scn
cnlaraos.
259

Captulo XVIII
FUNDAMENTOS
PARA ENSINAR E APRENDER
SOLIDAMENTE
Gcuncntc u nstuuo c succu.
1. As lancniacs dc nuiios c os rorios faios
aicsian quc sao oucos os quc irazcn da cscola
una insiruao solida, c nuncrosos os quc dc la
saicn acnas con un vcrniz ou una sonlra dc
insiruao.
Duu cuusu.
2. Sc rocurarnos as causas disso, cnconiranos
duas. ou orquc as cscolas, dcscurando as coisas
nais inorianics, sc ocuan dc lanalidadcs c dc
frivolidadcs; ou cniao orquc os alunos, icndo
assado a corrcr or cina dc nuiias naicrias,
nas nao sc icndo dciido dcnoradancnic cn
ncnIuna dclas, voliaran a dcsarcndcr aquilo
quc Iavian arcndido. E csic scgundo dcfciio c
iao conun, quc oucos sao aquclcs quc dclc sc
nao lancnian. Efciivancnic, sc a ncnoria
csiivcssc scnrc ronia a r nossa disosiao
iudo o quc, alguna vcz, lcnos, ouvinos c
conrccndcnos, cono scranos considcrados
cssoas insirudas! En iodas as ocasics cn quc
fsscnos osios rova, nada nos cscaaria!
260
Mas, orquc c o conirario quc sc vcrifica, scn
duvida quc andanos a iransoriar agua con un
crivo...
O cncdo uu cstcs dos nucs dcuc cd-sc uo
nctodo nutuu.
3. Mas Iavcra rcncdio ara csic nal? Scn
duvida, sc, iniroduzidos dc novo na cscola da
naiurcza, invcsiigarnos or quc vias cla roduz
criaiuras dc longa duraao. Scra ossvcl
cnconirar o nodo clo qual algucn odc salcr,
nao so aquclas coisas quc arcndc, nas ainda
nais do quc as quc arcndc, isio c, nao soncnic
aquclas coisas quc arcndc dos rofcssorcs c dos
varios auiorcs, corrcsondcndo lcn ao scu
cnsino, nas ianlcn as quc clc rorio arcndc,
rcflciindo solrc os fundancnios das coisas.
Dus condocs.
4. Conscguir-sc-a isso,
I. Sc nao sc csiudar scnao assunios quc virao a
scr dc solida uiilidadc.
II. E sc iodos csscs assunios forcn csiudados
scn os scarar.
III. E sc iodos clcs rcousarcn cn fundancnios
solidos.
261
IV. E sc csscs fundancnios ncrgulIarcn lcn
fundo.
V. E sc, dcois, iodas as coisas nao sc aoiarcn
scnao solrc csscs fundancnios.
VI. Sc iodas as coisas quc dcvcn scr disiinguidas
forcn ninuciosancnic disiinguidas.
VII. Sc iodas as coisas quc vcn a scguir sc
lascian nas quc csiao anics.
VIII. Sc iodas as coisas quc icn cnirc si una
rclaao csirciia, sc nanicn consianicncnic
rclacionadas.
IX. Sc iodas as coisas forcn ordcnadas cn
roorao da inicligcncia, da ncnoria c da
lngua.
X. Sc iodas as coisas forcn consolidadas con
ccrccios coninuos.
Eanincnos cuidadosancnic cada una dcsias
dcz condics.
FUNDAMENTO I
Funduncnto I. Nuo dcuc uIodu-sc nudu do quc
nos nuo dz cscto.
5. A nutuczu nuo concu nudu quc scu nt.
262
Por ccnlo. quando conca a fornar a
avczinIa, nao lIc faz cscanas, ncn larlaianas,
ncn guclras, ncn cornos, ncn quairo aias, ncn
qualqucr ouira coisa quc cla nao uiilizara, nas
faz-lIc a calca, o coraao, as asas, cic. Do
ncsno nodo, arvorc, a naiurcza nao faz
orclIas, olIos, cnas, clos, cic., nas faz-lIc a
casca, o livrilIo, o ccrnc, as razcs, cic.
Intuuo cn cosus nccuncus.
6. Dc igual nodo, qucn dcscja un cano, una
vinIa ou un onar fruifcros, nao culiiva la
zizania, uriigas, csinIciros c silvas, nas
scncnics c lanias da nclIor csccic.
7. Tanlcn o arquiicio, quc icn inicnao dc
lcvaniar consirucs solidas, nao adquirc colno
ou alIa, ou lana, ou nadcira dc salguciro, nas
cdras, iijolos, nadcira dc carvalIo c dc lanias
scnclIanics, dc filra foric c conacia.
TunIcn nus cscous.
8. Nas cscolas, orianio,
I. Nao sc iraic scnao daquclas coisas quc sao
solidancnic uicis ara a vida rcscnic c ara a
vida fuiura; nais ainda ara a vida fuiura. (Ncsia
icrra, con cfciio, dcvcn arcndcr-sc, scgundo o
aviso dc S. Jcrnino, rccisancnic aquclas
coisas cujo conIccincnio coniinuara no ccu|1|}.
263
II. Sc, na rcalidadc, c rcciso (cono, cfciivancnic,
c} infundir na ncnic dos jovcns algunas coisas
ianlcn or causa da vida rcscnic, cssas coisas
dcvcn scr dc naiurcza a nao incdircn a
consccussao dos lcns cicrnos c a roduzircn un
fruio solido ara a vida rcscnic.
Dcuc tutu-sc ucnus dc cosus sdus.
9. Con cfciio, ara quc scrvcn as ninIarias? Quc
inicrcssa arcndcr coisas quc ncn irazcn
vaniagcn solidas, a qucn as salc, ncn
dcsvaniagcn a qucn as ignora c quc, con o
andar da idadc, acalarao or dcsaarcccr ou or
sc csqucccr no ncio das ocuacs dc iodos os
dias? A nossa lrcvc vida conoria ncccssidadcs
suficicnics ara a cncIcr conlciancnic, ncsno
quc nao gasicnos un noncnio scqucr con cssas
fuiilidadcs. As cscolas icn, orianio, a olrigaao
dc nao ocuar a juvcniudc scnao cn coisas
scrias. (Dc quc nodo sc dcvan iornar scrias as
coisas jocosas, vc-lo-cnos nais adianic}|2|.
FUNDAMENTO II
Funduncnto II. Nuo dcuc dcxu dc uzc-sc nudu
quc tcnIu ntccssc.
10. A nutuczu nuo ontc nudu dc quunto sc
ucccIc quc odc sc t uu o coo quc onu.
Por ccnlo. cnquanio forna a avczinIa, nao sc
csquccc dc fazcr-lIc ncn a calca, ncn as asas,
264
ncn as aias, ncn as unIas c a clc, ncn, cn
suna, ncnIuna daquclas coisas quc dizcn
rcsciio csscncia da avc (no scu gcncro}.
Intuuo nus cscous.
11. Da ncsna nancira, orianio, as cscolas,
cnquanio fornan o Ioncn, dcvcn forna-lo iodo,
dc nodo a iornarcn-no igualncnic aio ara os
ncgocios dcsia vida c ara a cicrnidadc, ara a
qual icndcn iodas as coisas quc sc fazcn ncsic
nundo.
12. Ensinc-sc, orianio, nas cscolas, nao acnas
as cicncias c as arics, nas ianlcn a noral c a
icdadc. A cicncia c a aric, con cfciio, adcsiran a
inicligcncia, a lngua c as naos do Ioncn a
conicnlar, a falar c a fazcr racionalncnic iodas
as coisas uicis. Sc sc dcia dc arcndcr alguna
dcssas coisas, Iavcra un Iiaio, quc nao so
iornara a insiruao dcfciiuosa, nas alalara aic a
sua solidcz, ois ncnIuna coisa odc scr solida
sc nao icn iodas as arics lcn ligadas.
FUNDAMENTO III
Funduncnto III. As cosus sdus dcucn Iuscu-
sc soduncntc.
13. A nutuczu nuo uz nudu scn unduncnto, ou
scu, scn uzcs.
265
salido quc a lania, anics dc lanar cla icrra
alaio as razcs, nao lana rclcnios ara cina,
ou, sc o icnia, ncccssariancnic scca c norrc. Por
isso, o jardinciro rudcnic nao a lania anics dc
icr vcrificado quc as razcs sao dc loa qualidadc.
Na avc c cn iodos os ouiros aninais, as vsccras
(ncnlros viiais} fazcn as vczcs das razcs, c, or
isso, sao scnrc as rinciras a fornar-sc, cono
fundancnio dc iodo o coro.
Intuuo.
14. Tanlcn o arquiicio nao consiroi a aric
visvcl do cdifcio, scnao aos Iavcr lanado
solidos fundancnios, ois, dc ouiro nodo, iudo
cairia cn runas. Dc igual nodo, o inior asscnia
as suas iinias solrc un fundo, ois, scn clc,
facilncnic as corcs sc dcscgan, sc dcicrioran c
dcsloian.
AIcuuo
15. Nao fazcn rcousar a insiruao solrc
scnclIanic fundancnio os rofcssorcs quc. 1. sc
nao csforan, anics dc iudo, or iornar os alunos
doccis c aicnios; 2. nao dao, logo no incio, aos
alunos, a idcia gcral dc ioda a naicria quc clcs
vao csiudar, a fin dc quc clcs cnicndan, dc nodo
lcn disiinio, o quc icn a fazcr. Dc rcsio, sc a
criana conca a arcndcr scn gosio, scn
aicnao c scn conrccndcr, quc rcsuliado solido
odc cscrar-sc?
266
Cocuo.
16. Daqui ara o fuiuro, orianio.
I. Ao concar-sc scja quc csiudo for, dcscric-sc
un anor scrio or clc nos alunos, or ncio dc
arguncnios iirados da ccclcncia, da uiilidadc,
do cncanio c dc qualqucr ouiro asccio da
naicria a csiudar.
II. Inrina-sc scnrc no csriio do csiudanic a
idcia gcral dc una lngua ou dc una aric (a qual
nao c scnao o scu rcsuno, dclincado dc nodo
gcncralssino, nas conicndo iodas as suas
arics}, anics dc sc assar a iraiar dcla dc una
nancira ariicular, ara quc, do cano quc dcvc
crcorrcr, o aluno vcja, logo dcsdc os rinciros
assos, ioda a cicnsao c iodos os liniics c aic a
disosiao das arics inicrnas. Efciivancnic, do
ncsno nodo quc o csquclcio c a lasc dc iodo o
coro Iunano, assin ianlcn o lano dc una
aric c a lasc c o fundancnio dc ioda cssa aric.
FUNDAMENTO IV
Funduncnto IV. uc os unduncntos scun
oundos.
17. A nutuczu unu us uzcs Icn uu o undo.
Assin, nos aninais, cscondc os ncnlros viiais
na aric nais inicrna do coro. E a arvorc quanio
nais ara o fundo lana as suas razcs, ianio
267
nais scgura csia; aqucla quc as lana acnas
flor da icrra, arranca-sc facilncnic.
Cocuo du uIcuuo.
18. Daqui rcsulia cvidcnic quc nao so sc dcvc
cciiar scriancnic a docilidadc no aluno, nas
ianlcn sc dcvc inrinir rofundancnic nas
inicligcncias a idcia gcral da naicria a csiudar. E
quc ningucn scja adniiido ao csiudo
arofundado dc una aric ou dc una lngua,
anics dc cssa idcia gcral csiar lcnancnic
conrccndida c lcn cnraizada.
FUNDAMENTO V
Funduncnto V. Tudo u ut dus us uzcs.
19. A nutuczu oduz tudo u ut du uz, c
nudu u ut dc outo ccncnto.
Efciivancnic, na arvorc, iudo o quc vira a scr a
nadcira, a casca, as folIas, as florcs c os fruios,
nao rovcn scnao da raiz. Dc faio cnlora as
cIuvas caian solrc a lania c o jardinciro a
rcguc, iodavia, c ncccssario quc iodas as coisas
scjan dcsiiladas airavcs das razcs, c dcois
circulcn clo ironco, clos ranos, clas folIas c
clos fruios. Por isso, cnlora o jardinciro va
luscar o garfo a ouiro lugar, dcvc, iodavia,
cncria-lo no ironco, ara quc clc, incororando-
sc na sua sulsiancia, ossa sugar a sciva das
suas razcs. Dcsic nodo, arvorc iudo vcn a
268
ariir das razcs, nao scndo ncccssario ir a
qualqucr ouira aric luscar os ranos c as folIas
c alicar-lIos. Da ncsna nancira, quando una
avc dcvc rcvcsiir-sc dc cnas, csias nao vao
luscar-sc quclas dc quc una ouira avc sc
dcsojou, nas dcsonian das arics niinas do
scu rorio coro.
Intuuo cn cosus nccuncus.
20. Tanlcn o arquiicio scnsaio consiroi iodas as
arics do cdifcio dc nodo quc, asscnics solrc os
scus rorios aliccrccs, sc susicnicn or si
ncsnas, scn ncccssidadc dc aoios cicrnos.
Efciivancnic, sc un cdifcio rccisa dcsscs
aoios, c orquc c dcfciiuoso c ancaa runa.
21. Dc igual nodo, qucn rcara una iscina ou
un oo dc agua, nao iransoria as aguas dc
qualqucr ouiro local, ncn cscra as aguas das
cIuvas, nas alrc as vcias dc una nasccnic viva,
c, or ncio dc canais c dc iulos sulicrrancos,
cncaninIa-a ara o scu rcscrvaiorio.
TunIcn nu cscou.
22. Dcsia rcgra fundancnial, scguc-sc quc
insiruir lcn a juvcniudc nao consisic cn rccIcar
os csriios con un anonioado dc alavras, dc
frascs, dc scnicnas c dc oinics iiradas dc
varios auiorcs, nas cn alrir-lIcs a inicligcncia
conrccnsao das coisas, dc nodo quc dcla
269
lroicn arroios cono dc una fonic dc agua viva, c
cono, dos olIos das arvorcs, lroian os
rclcnios, as folIas, as florcs c os fruios, c, no ano
scguinic, dc cada olIo, nascc dc novo un ouiro
rano con as suas folIas, as suas florcs c os scus
fruios.
Enonc uIcuuo dus cscous.
23. Aic aqui, as cscolas nao sc icn roosio
rcalncnic cono oljciivo Ialiiuar os csriios a
ircn luscar o vigor s rorias razcs, cono
fazcn as arvorcs, nas icn-lIcs cnsinado acnas
a nunircn-sc dc cqucnos ranos arrancados dc
ouiro lugar, c, assin, a cnfciiarcn-sc con as
cnas dos ouiros, cono o corvo dc Esoo|3|; c
icn-sc csforado, nao ianio or cavar a fonic da
inicligcncia nclcs cscondida, cono or irriga-la
con aguas alIcias. Isio c, nao lIcs icn nosirado
as rorias coisas, cono c quc clas sao or si c
cn si, nas quc c quc, accrca disio ou daquilo,
cnsou ou cscrcvcu csic ou aquclc, un icrcciro
ou aic un dccino auior; a ial onio quc cIcgou a
cnsar-sc quc a naina crudiao consisiia cn
salcr dc cor oinics discrcanics dc nuiios
auiorcs accrca dc nuiias coisas. Da quc nuiios
nao sc ocuaran scnao cn rcsigar, dc varios
auiorcs, frascs, scnicnas, c oinics,
consiruindo una cicncia quc nao assava dc
una nania dc rcialIos. A csics, rcrccndc-os
ascrancnic Horacio. Iniiadorcs, rclanIo dc
270
cscravos!|4|. Dc faio, rclanIo dc cscravos,
Ialiiuados acnas a iransoriar a carga dos
ouiros.
Vcnz du nstuuo succu.
24. Mas, or anor dc Dcus, quc inicrcssa
disirair-sc con as oinics cniiidas or varios
auiorcs accrca das coisas, quando o quc sc
rocura salcr c cono sao vcrdadcirancnic as
coisas cn si ncsnas? Scra quc iudo o quc
fazcnos na vida nao consisic scnao cn andar
airas dos ouiros, quc corrcn dc ca ara la, c cn
olscrvar ondc algucn sc dcsvia, iroca ou crdc
o noric? vos iodos, dciai os caninIos
ioriuosos, c vanic ara a ncia! Sc icnos una
ncia fia c lcn dcicrninada, orquc nao
Iavcnos dc csforar-nos or aiingi-la clo
caninIo dircio? Porquc c quc Iavcnos dc scrvir-
nos nais dos olIos dos ouiros quc dos nossos?
A cuusu dsto c o nctodo dcctuoso.
25. Quc as cscolas concicn o crro dc cnsinar a
olIar con os olIos dos ouiros c a salorcar con o
coraao dos ouiros, nosira-o o nciodo dc iodas
as arics, o qual nao cnsina a alrir as fonics c a
dcrivar dclas varios arroios, nas acnas nosira
os arroios dcrivados dos auiorcs, qucrcndo quc,
airavcs dclcs, aiinjanos as fonics. Con cfciio,
ncnIun dicionario (a nin arccc assin, sc sc
ccciuar o olaco dc Knasli|5|, nas, quanio a
271
dicionarios, nosirarci o quc cnso, no caiulo
XXII} cnsina a falar, nas a conrccndcr; quasc
ncnIuna granaiica cnsina a conor un
discurso, nas a analisa-lo, c ncnIuna csiilsiica
nosira a nancira dc conor clcganicncnic
frascs ou dc as variar, acnas arcscniando un
noniao confuso dc frascs.
Quasc ningucn cnsina a fsica or ncio dc
dcnonsirasc graficas c dc ccricncias, nas
iodos a cnsinan lcndo o icio dc Arisioiclcs ou dc
ouiro auior. Ningucn rocura fornar os
cosiuncs or ncio dc una rcforna inicrna das
inclinacs, nas iodos csloan sucrficialncnic
una rcforna noral, or ncio dc dcfinics c dc
diviscs cicrnas das viriudcs. Isio aarcccra
nais claro quando, con a ajuda dc Dcus,
falarnos do nciodo csccial dc cnsinar as arics c
as lnguas|6|, c nais claro ainda, sc Dcus o
crniiir, no Puno du Punsou|7|.
Os utcsuos c os ocuos tutun ncIo us suus
cosus.
26. rcalncnic dc adnirar quc, ncsic assunio,
os aniigos nao icnIan visio nclIor quc nos, ou,
ao ncnos, quc csic crro nao icnIa ja sido
corrigido clos nodcrnos; c, scn duvida, a quc
rcsidc a vcrdadcira causa da circna lcniidao dos
nossos rogrcssos. Quc digo? Porvcniura o
cariniciro nosira ao scu arcndiz a aric dc
272
falricar casas, dcsiruindo-as? Pclo conirario, c
consiruindo quc lIc nosira quais os naicriais
quc sc dcvcn cscolIcr c cono cada un dclcs, or
sua vcz, dcvc scr ncdido, dcslasiado, olido,
lcvaniado, colocado, cncaiado, cic.
Efciivancnic, qucn c ncsirc na aric dc
consiruir, dc nodo algun considcra cono una
aric a dcnoliao, dc ncsno nodo quc, qucn
salc coscr lcn un vcsiido, nao considcra una
aric o dcscosc-lo. Dcnolindo casas, nunca
ningucn arcndcu a scr consiruior, c dcsfazcndo
vcsiidos, nunca ningucn cIcgou a alfaiaic.
A ncu dos Ioncns dc cstudo ucccu dus suus
us cosus c duuncntc nocuu.
27. Scn duvida, os inconvcnicnics, c aic os
danos, dc nao rcfornar csic nciodo, sao
nanifcsios. 1. orquc a insiruao dc nuiios, sc
nao ncsno da naioria, sc rcduz a una ncra
noncnclaiura; isio c, salcn, dc faio, rcciiar os
icrnos c as rcgras das arics, nas nao salcn
fazcr lon uso dclas; 2. orquc a lnsiruao, a lcn
dizcr dc iodos, nao c una cicncia univcrsal quc
sc nanicnIa, sc rcforcc c sc difunda or si
ncsna, nas c una csccic dc nania dc
raialIados, con un cdao iirado daqui c ouiro
dc alcn, scn qualqucr concao c incaaz dc
roduzir qualqucr csccic dc fruio solido.
Efciivancnic, cssa cicncia, consiiiuda or una
273
colccao dc varias scnicnas c oinics dc
divcrsos auiorcs, asscnclIa-sc nuiio arvorc
quc c cosiunc lcvaniar cn ccrias fcsias dc
aldcia, a qual, cnlora sc arcscnic adornada
con ranos, florcs c fruios, c aic con grinaldas c
coroas, a cla ligadas dc varios nodos, iodavia,
una vcz quc csias coisas nao crcsccn dc una
raiz roria, nas sao anarradas cicrnancnic,
nao odcn ncn nuliilicar-sc ncn durar nuiio
icno. Con cfciio, scnclIanic arvorc nao roduz
ncnIuns fruios, c os ranos, quc dcla cndcn,
nurcIan c cacn. Mas a cssoa insiruda a ariir
dos fundancnios c cono una arvorc quc icn
razcs rorias c sc alincnia dc sciva roria, c,
or isso, csia scnrc vigorosa (nais ainda, iorna-
sc, dc dia ara dia, cada vcz nais rolusia} c
vcrdcjanic c aia ara roduzir florcs c fruios.
Cocuo.
28. A conclusao dc iudo isio c csia. ianio quanio
ossvcl, os Ioncns dcvcn scr cnsinados, nao a
ir luscar a cicncia aos livros, nas ao ccu, icrra,
aos carvalIos c s faias; isio c, a conIcccr c a
crscruiar as rorias coisas, c nao acnas as
olscrvacs c os icsicnunIos alIcios accrca das
coisas. E isio cquivalc a dizcr quc c rcciso
caninIar dc novo clas cgadas dos nais aniigos
salios, sc sc qucr alcanar o conIccincnio, nao
dc ouiras fonics, nas do rorio arquciio das
coisas. Scja, orianio, lci.
274
I. Dcrivar iudo dos rincios inuiavcis das
coisas.
II. Nada cnsinar acnas con arguncnios dc
auioridadc, nas cnsinar iudo or ncio dc
dcnonsiraao, scnsvcl c racional.
III. Nada cnsinar con o nciodo analiico soncnic,
nas dc rcfcrcncia iudo con o nciodo siniciico.
FUNDAMENTO VI
Funduncnto VI. Todas as coisas disiiniancnic.
29. uunto nus nuncosos suo os usos uu quc
u nutuczu cuu dctcnnudu cosu, tunto nus
nnucosuncntc u dstnguc.
Por ccnlo. quanio nais disiiniancnic un
aninal icn os ncnlros divididos cn
ariiculacs, ianio nais c caaz dc un
novincnio nais disiinio. cono o cavalo nais quc
o loi, o lagario nais quc o caracol, cic. Tanlcn
una arvorc, quc icnIa csicndido lcn os lraos
dos ranos c das razcs, c nais rcsisicnic c nais
lcla.
Dcuc ntu-sc.
30. Porianio, na insiruao da juvcniudc, inoria
fazcr iudo o nais disiiniancnic ossvcl, dc nodo
quc, nao so qucn cnsina, nas ianlcn qucn
arcndc, cnicnda, scn ncnIuna confusao, ondc
275
csia c o quc faz. Inoria, or isso, quc iodos os
livros uiilizados nas cscolas scjan clalorados
scgundo csic luninoso ccnlo da naiurcza.
FUNDAMENTO VII
Funduncnto VII. Tudo cn contnuo ogcsso.
31. A nutuczu cstu cn contnuo ogcsso; nuncu
uu, nuncu uIundonu us cosus ucIus uu uzc
cosus nouus, nus ucnus contnuu, uuncntu c
uccou us cosus quc untcs concuu.
Por ccnlo. na fornaao do fcio, a sulsiancia
quc concou a iornar-sc calca, cs, coraao,
cic., crnanccc isso ncsno c acnas sc
acrfcioa. Una arvorc nascida dc scncnic nao
dciia fora os rinciros ranos con quc nasccu,
nas coniinua soliciiancnic a forncccr-lIc sciva
viial, ara quc ossan, iodos os anos, lanar
novos ranos.
Dcuc ntu-sc.
32. Porianio, nas cscolas.
I. DisonIan-sc iodos os csiudos dc ial nancira
quc os scguinics sc lascicn scnrc nos
rcccdcnics, c os quc sc fazcn rinciro scjan
consolidados clos quc vcn a scguir.
276
II. Todas as coisas clicadas, dcois dc lcn
arccndidas cla inicligcncia, ficn-sc ianlcn
na ncnoria.
A ncnu dcuc sc uuncntudu c coudu nu
ncu dudc.
33. Porquc, ncsic nciodo naiural, iudo o quc
rcccdc dcvc scrvir dc fundancnio a iudo o quc
sc scguc, nao odc roccdcr-sc dc ouiro nodo
scnao asscniando iodas as coisas cn lascs
solidas. Ora nao sc iniroduzcn solidancnic no
csriio scnao as coisas quc forcn lcn
cnicndidas c cuidadosancnic confiadas
ncnoria. Quiniiiiano cscrcvcu accriadancnic.
Todo o rogrcsso cscolar dccndc da ncnoria c
c inuiil ir liao, sc cada una das coisas quc
ouvinos (ou lcnos} dcsaarccc|8|. E Luis dc
Vivcs. Duranic a rincira idadc, ccrciic-sc a
ncnoria, ois cla dcscnvolvc-sc, culiivando-a;
confic-sc-lIc nuiias coisas, con cuidado c
frcqucnicncnic. Con cfciio, aqucla idadc nao
scnic a fadiga, orquc ncn scqucr cnsa ncla.
Assin, scn fadiga c scn icdio, a ncnoria alarga-
sc c iorna-sc caacssina. (Dus Dscnus, Livro
III}|9|. E, na Intoduuo u SuIcdou, cscrcvc.
Nunca dcics a ncnoria scn fazcr nada. Nada
lIc c nais agradavcl c nada a dcscnvolvc nais
quc o iralalIo. Confia-lIc, iodos os dias,
qualqucr coisa. quanio nais coisas lIc confiarcs,
ianio nais ficlncnic as guardara; quanio ncnos
277
coisas lIc confiarcs, ianio ncnos ficlncnic as
guardara|10|. Quc csics cscriiorcs dizcn una
grandc vcrdadc, rovan-no os ccnlos da
naiurcza. Con cfciio, una arvorc, quanio nais
Iunidadc alsorvc, ianio nais rolusiancnic
crcscc; c quanio nais rolusiancnic crcscc, ianio
nais alsorvc. Tanlcn un aninal, quanio nais
digcrc, ianio nais crcscc; c quanio nais crcscc,
ianio nais alincnio dcscja c digcrc.
E da ncsna nancira iodas as coisas ionan
naiuralncnic incrcncnio cn razao das suas
rorias aquisics. Nao dcvc, orianio, sol csic
asccio, ouar-sc a rincira idadc (dcsdc quc sc
roccda racionalncnic}; isso consiiiuira o
fundancnio dc un solidssino rogrcsso.
FUNDAMENTO VIII
Funduncnto VIII. Todus us cosus con ncxos
contnuos.
34. A nutuczu gu todus us cosus con ncxos
contnuos.
Por ccnlo. quando forna una avczinIa, liga dc
iodos os nodos ncnlro con ncnlro, osso con
osso, ncrvo con ncrvo, cic. Tanlcn nuna
arvorc, da raiz lroia o ironco, do ironco os
ranos, dos ranos as ranagcns, das ranagcns os
rclcnics, dos rclcnics os rclcnios, dos
rclcnios as folIas, as florcs c os fruios, c dcois
278
novos rclcnics, cic., dc ial nancira quc, cnlora
scjan nilIcs os ranos, as ranagcns, as folIas c
os fruios, nao consiiiucn scnao una so c a
ncsna arvorc. Tanlcn nun cdifcio, sc sc qucr
quc clc durc, iodas as suas arics, as naiorcs
cono as nninas, as arcdcs con os aliccrccs, o
forro c o icio con as arcdcs, dcvcn nao so
conlinar-sc cnirc si, nas ianlcn cncaiar-sc dc
ial nancira quc sc unan firncncnic c
consiiiuan una casa.
Dcuc ntu-sc.
35. Daqui rcsulia quc.
I. Os csiudos da vida inicira dcvcn scr disosios
dc ial nodo quc consiiiuan una cnciclocdia, na
qual nada sc cnconirc quc nao icnIa nascido da
raiz conun c quc nao csicja asscnic no scu
dcvido lugar.
II. Todas as coisas quc sc cnsinan dcvcn dc ial
nodo lascar-sc cn razcs solidas quc nao
dcicn facilncnic lugar ncn duvida ncn ao
csquccincnio.
Efciivancnic, as razcs sao os rcgos, as fivclas c
os gancIos quc fazcn csiar una coisa
scgurancnic ligada c nao a dcian canlalcar
ncn cair.
uc sgncu cnsnu cus cuusus
279
36. Consolidar iodas as coisas con razcs,
significa cnsinar iodas as coisas clas suas
causas, isio c, nosirar nao so cono c quc alguna
coisa c, nas ianlcn oquc nao odc scr dc
ouira nancira. Con cfciio, salcr significa
conIcccr as coisas or ncio das suas causas. Por
ccnlo. sc sc uscr a qucsiao dc salcr sc c nais
corrcio dizcr Totus ouus ou Cunctus ouus,
sc o rofcssor rcsondcr Cunctus ouus, nas
nao dcr a razao, o aluno lcn dcrcssa sc
csqucccra. Mas sc disscr quc cunctus c una
coniraao dc conunctus c quc, orianio, totus sc
diz nais aroriadancnic dc una coisa solida, c
cunctus, dc algun colciivo, cono no caso
rcscnic, nao vcjo cono una criana o ossa
csqucccr, a nao scr quc scja nuiio csiuida.
Dc igual nodo, disuian os granaiicos orquc c
quc sc diz Mcu cct, Tuu cct, Eus cct, isio c,
orquc c quc na rincira c na scgunda cssoa sc
usa o allaiivo (con cfciio, assin cnsan} c na
icrccira o gcniiivo? Sc cu disscr quc aconiccc
assin orquc Hcct c, ncsic lugar, una
coniraao dc Hcs ct (cla clisao do s}, c quc, or
isso, sc dcvcria dizcr Mcu cs ct, Tuu cs ct,
Eus cs ct (ou, dc nodo coniracio, Mcu cct,
Tuu cct, Eus cct} c quc, assin, Mcu c Tuu
nao sao allaiivos nas noninaiivos, nao irarci luz
ncnic do aluno?
280
En conclusao, qucrcnos quc os alunos scjan
cnsinados a conIcccr, dc nodo disiinio c
ccdiio, a origcn dc iodas as alavras c a razao
dc iodas as frascs (ou consirucs} c os
fundancnios dc iodas as rcgras nas arics c nas
cicncias (cfciivancnic, os icorcnas das cicncias
dcvcn aoiar-sc, nao cn raciocnios c Iioicscs,
nas na dcnonsiraao rincira quc c incrcnic s
rorias coisas}. Alcn dc un dulcssirno razcr,
csic ccrccio icn ianlcn una noiavcl uiilidadc,
ois rcara o caninIo ara una solidssina
insiruao, una vcz quc assin sc alrcn os olIos
aos alunos, iornando-os dcscjosos dc, or si,
assarcn do conIccincnio dc unas coisas ara
o dc ouiras, c assin succssivancnic.
Concusuo.
37. Porianio, nas cscolas, iodas as coisas scjan
cnsinadas clas suas causas.
FUNDAMENTO IX
Funduncnto IX. Todus us cosus scgundo unu
oouo contnuu, dus cosus ntcocs uu us
cxtcocs.
38. A nutuczu conscuu unu ustu oouo
cntc us uzcs c os unos, cutuuncntc u
quuntdudc c u quududc.
Con cfciio, assin cono, dclaio da icrra, as
razcs sc dcscnvolvcn nais rolusiancnic ou
281
nais dclilncnic, assin ianlcn, cn lcno ar, os
ranos sc dcscnvolvcn nais rolusiancnic ou
nais dclilncnic. E c ncccssario quc scja assin,
ois, sc a arvorc crcsccssc acnas ara cina, nao
odcria nanicr-sc dc c, una vcz quc c naniida
dc c clas razcs. Sc crcsccssc acnas ara
dclaio da icrra, scria inuiil, ois o fruio c
roduzido clos ranos, c nao clas razcs.
Tanlcn no aninal, os ncnlros cicriorcs
crcsccn aralclancnic con os inicriorcs. Sc os
inicriorcs csiao lcn, ianlcn os cicriorcs sc
scnicn lcn.
Dcuc ntu-sc.
39. Assin ianlcn a insiruao, cnlora, anics dc
iudo, dcva scr concclida, incrcncniada c
rolusiccida na raiz inicrior da inicligcncia,
iodavia, dcvc rocurar-sc quc, ao ncsno icno,
lancc ara fora, dc nodo visvcl, os scus ranos c
as suas folIas, isio c, c ncccssario quc, ao ncsno
icno quc sc cnsina a cnicndcr as coisas, sc
cnsinc ianlcn a dizc-las c a fazc-las, ou scja, a
o-las cn raiica; c vicc-vcrsa.
40. Porianio.
I. Logo quc una coisa scja cnicndida, cnsc-sc
incdiaiancnic na uiilidadc quc cla odc vir a icr,
ara quc nada sc arcnda cn vao.
282
II. Logo quc una coisa scja cnicndida, difunda-sc
dc novo, conunicando-a a ouiros, ara quc nada
sc saila cn vao.
Efciivancnic, ncsic scniido, c vcrdadcira a
scguinic naina. O tcu suIc nudu uuc, sc outo
nuo suIc quc tu suIcs|11|. Por isso, nao sc alra
ncnIuna foniczinIa dc cicncia, scn dcla fazcr
dcrivar incdiaiancnic cqucnos riacIos. Mas,
accrca dcsic assunio, falarcnos nais
anlancnic, no fundancnio scguinic.
FUNDAMENTO X
Funduncnto X. Todus us cosus con cxcccos
contnuos.
41. A nutuczu uucu-sc c oIustccc-sc u s
ncsnu con nouncnto constuntc.
Assin, una avc, nao so nanicn qucnics os ovos
con o cIoco, nas ianlcn os vira, iodos os dias,
dc un lado ara o ouiro, ara quc sc nanicnIan
igualncnic qucnics dc iodas as arics. ( facil
olscrvar csic faio nas aias, nas galinIas c nas
onlas quc fazcn nasccr os scus filIos nas
nossas casas}. Dcois, ccrciia c rolusiccc a
avczinIa acalada dc nasccr, fazcndo-a novcr
frcqucnicncnic o lico c as aias, alrir, laicr c
lcvaniar as asas, c fazcr varias icniaiivas dc
caninIar c dc voar. Tanlcn una arvorc, quanio
nais frcqucnicncnic c laiida clos vcnios, ianio
283
nais viosa sc clcva no ar c ianio nais fundo
lana as razcs; clo quc, ara iodas as lanias, c
un lcn scrcn rovadas clos aguacciros, clo
granizo, clos irovcs c clos raios, dizcndo-sc
aic quc as rcgics laiidas clos vcnios c clos
raios roduzcn nadcira nais foric.
Intuuo cn cosus nccuncus.
42. Dcsic nodo, ianlcn o arquiicio arcndcu a
cnugar c a cndurcccr os scus iralalIos ao sol c
ao vcnio. E o fcrrciro, ara quc o fcrro cndurca c
agucnic dcois o coric, ncic-o nuiias vczcs no
fogo c na agua, c dcsia nancira o faz rovar, ora
o calor ora o frio, a fin dc quc, anolcccndo
nuiias vczcs, cndurca ainda nais.
O nodco dos cxcccos cscoucs dcuc Iuscu-
sc u nutuczu.
43. Dai rcsulia quc a insiruao nao odc cIcgar a
scr solida, scnao a fora dc rcciics c dc
ccrccios, fciios quanio nais vczcs c quanio
nclIor ossvcl. Dc rcsio, qual scja o nclIor
nodo dc fazcr ccrccios, cnsinan-no-lo os
novincnios naiurais quc, no coro vivo, scrvcn
a faculdadc nuiriiiva, ou scja, os novincnios dc
alsorao, dc digcsiao c dc assinilaao.
Efciivancnic, da ncsna nancira quc, no aninal
(c ianlcn na lania}, qualqucr ncnlro dcscja o
alincnio ara o digcrir, c o digcrc, ianio ara sc
alincniar a si ncsno (dciando ara si c
284
assinilando una aric do alincnio digcrido},
cono ara o conunicar aos ncnlros vizinIos,
ara a conscrvaao do iodo (con cfciio, cada
ncnlro scrvc os ouiros, ara quc os ouiros o
sirvan ianlcn}, dc igual nodo nuliilicara a
douirina qucn scnrc.
I. Procurar c ionar ara si o alincnio do csriio;
II. Tcndo-o cnconirado c alsorvido, o runinar c
digcrir;
III. Tcndo-o digcrido, o assinilar c o conunicar a
ouiros.
44. Esias ircs coisas sao crcssas nos scguinics
vcrsos. Trcs coisas ofcrcccn ao aluno a
ooriunidadc dc sucrar o rofcssor. crguniar
nuiias coisas, rcicr o quc crguniou c cnsinar o
quc rcicvc.
Pcguntu-sc, consuliando o rofcssor, ou un
condisculo, ou un livro accrca das coisas quc
sc ignoran; ctcn-sc, confiando ncnoria as
coisas conIccidas c cnicndidas, c, ara quc a
ccricza scja naior, ionando aoniancnios (ois
sao oucos aquclcs dc cngcnIo iao fcliz, quc
ossan confiar iudo ncnoria}; cnsnu-sc,
coniando, or sua vcz, aos condisculos, c a
quaisqucr cssoas quc sc cnconircn, iodas as
coisas arcndidas.
285
Os dois rinciros ccrccios sao lcn conIccidos
nas cscolas; o icrcciro ainda o nao c
suficicnicncnic, nas scria nuiio lon iniroduzi-
lo. Con cfciio, c alsoluiancnic vcrdadcira csia
naina. qucn cnsina os ouiros, insirui-sc a si
ncsno, nao so orquc, rcciindo os rorios
conIccincnios, os rcfora cn si ncsno, nas
ainda orquc cnconira una loa ocasiao ara
cncirar nais a fundo nas coisas. Por isso,
Joaquin Foriius, Ioncn cnincnic clo salcr,
falando dc si ncsno, afirna quc as coisas quc,
alguna vcz, acnas ouviu ou lcu, lIc fugian da
ncnoria dcniro dc un ncs ou aic nais ccdo;
nas aquclas quc cnsinou aos ouiros, conIcci-as
iao lcn cono aos rorios dcdos da nao c
julgava quc so a noric lIas odcria arrclaiar.
Por isso, da o scguinic consclIo. o csiudioso quc
dcscja fazcr grandcs rogrcssos, arranjc alunos,
aos quais cnsinc, iodos os dias, aquilo quc
arcndc, ainda quc icnIa dc agar-lIc a cso dc
ouro. E acrcsccnia. Valc lcn a cna quc
algucn rcnuncic a quaisqucr vaniagcns
naicriais, dcsdc quc Iaja qucn o qucira ouvir
cono ncsirc, isio c, qucn o qucira fazcr
rogrcdir|12|. Assin falava csic grandc Ioncn.
Cono dcuc ntoduz-sc nus cscous.
45. Mas isio far-sc-a nais conodancnic c, scn
duvida, con uiilidadc ara un naior nuncro dc
cssoas, sc o rofcssor dc cada classc insiiiuir,
286
cnirc os scus alunos, csic naravilIoso gcncro dc
ccrccio, do nodo scguinic. cn qualqucr aula,
dcois dc lrcvcncnic arcscniada a naicria a
arcndcr, c dc clicado clarancnic o scniido das
alavras, c dc nosirada alcriancnic a alicaao
da naicria, nandc-sc lcvaniar qualqucr dos
alunos, o qual (cono sc fossc ja rofcssor dos
ouiros} rciia, cla ncsna ordcn, iudo o quc foi
diio clo rofcssor. cliquc as rcgras con as
ncsnas alavras; nosirc a sua alicaao or
ncio dos ncsnos ccnlos. Sc acaso crrar, o
rofcssor dcvcra corrigi-lo. Dcois, nandc-sc
lcvaniar ouiro ara fazcr o ncsno, cnquanio
iodos os ouiros csiao a ouvir; c dcois, un
icrcciro c un quario, c quanios for ncccssario,
aic quc sc vcja clarancnic quc iodos
conrccndcran lcn a liao c ja sao caazcs dc a
rcciir c dc a cnsinar. Nao aconsclIo a quc sc
olscrvc, ncsia caso, una ordcn rgida, nas
aconsclIo quc sc cIanc rinciro os nais
inicligcnics, a fin dc quc os dc inicligcncia nais
lcnia, aninados clo ccnlo dos rinciros,
ossan nais facilncnic scgui-los.
Utdudc dcstcs cxcccos.
46. Esia csccic dc ccrccios icra noiavcl
uiilidadc.
I. O rofcssor iornara os alunos scnrc aicnios
s suas alavras. Con cfciio, una vcz quc, logo a
287
scguir, qualqucr dclcs dcvcra lcvaniar-sc c rcciir
ioda a liao, c, or isso, cada un icncra ianio
or si cono clos ouiros, dc loa ou dc na
voniadc icra os ouvidos aicnios, ara nao dciar
quc nada lIc cscac. Esic ircino da aicnao,
rcforado or un ccrccio dc alguns anos,
iornara o jovcn dcscrio ara iodas as ocuacs
da vida.
II. O rofcssor odcra vcrificar nclIor sc iodas as
rcgras cosias foran lcn cnicndidas or iodos;
sc assin nao aconicccu, fara as dcvidas
corrccs, con grandc vaniagcn ara si c ara os
alunos.
III. Dado quc as ncsnas coisas sc rccicn
nuiias vczcs, ncsno os alunos dc inicligcncia
nuiio lcnia acalarao or conrccndc-las, dc
nodo a odcrcn avanar ara a frcnic ao lado
dos ouiros, cnquanio quc os nais inicligcnics,
ccrios dc Iavcrcn arcndido as coisas nais quc
clarancnic, ccrincniarao un docc razcr.
IV. Con csia rcciiao assin ianias vczcs
rcnovada, a liao iornar-sc-a nais faniliar a
iodos do quc csiudando afincadancnic duranic
longas Ioras cn casa; dc ial nancira quc,
rclcndo-a dcois noiic c dc nanIa, acnas or
divcriincnio c or razcr, csiarao scguros dc
Iavcr fiado na ncnoria iodas as coisas.
288
V. Una vcz quc, dcsic nodo, o aluno c adniiido a
ccrccr cono quc o ofcio do rofcssor, dcscriara
na sua ncnic un grandc dcscjo c un grandc
ardor dc arcndcr c adquirira o don dc salcr
iraiar, con alavra franca c coragcn, dc qualqucr
assunio cranic o ullico, o quc scra dc grandc
uiilidadc na vida.
Exccco dc cnsnu os outos ou du cscou.
47. Alcn disso, os alunos odcn, ncsno fora da
cscola, scniados ou a asscar, discuiir cnirc si,
qucr accrca dc coisas arcndidas Ia ouco ou Ia
nuiio icno, qucr accrca dc qualqucr naicria
nova quc acaso sc lIcs arcscnic. Para
scnclIanic ccrccio, sc sc junian cn nuncro
lasianic clcvado, dcvcn cscolIcr un ( soric ou
or voiaao} quc faa as vczcs dc rofcssor,
dirigindo c nodcrando as discusscs. Sc algun,
noncado clos condisculos, rccusa, scja
scvcrancnic casiigado, ois qucrcnos quc scja
inflcvcl a lci scgundo a qual ningucn, nao so
nao fuja s ocasics dc cnsinar c arcndcr, nas
aic quc iodos as rocurcn.
Quanio aos ccrccios cscriios (quc sao ianlcn
una ajuda valida ara rogrcdir solidancnic},
darcnos consclIos cscciais, ao falarnos da
cscola dc lngua nacional c da cscola classica. nos
caiulos XXIX c XXX.
289

Captulo XIX
FUNDAMENTOS
PARA ENSINAR
COM VANTAJOSA RAPIDEZ

Pcunc-sc unu oIcuo ucccu du dcududc.
Hcsostu. Inotu ocuu ccononzu tcno c
udgu
1. Mas, dira algucn, csias coisas sao iralalIosas
c dcnasiado dcnoradas. Quanios rofcssorcs,
quanias lillioiccas c quanias fadigas scrian
ncccssarias ara una insiruao univcrsal dcsic
gcncro? Fcsosia. scn duvida, sc sc nao rocura
ccononizar icno c fadiga, a cnrcsa icn una
cicnsao nuiio anla c cigc fadigas scn fin.
Con cfciio, a aric c iao longa, iao anla c
rofunda. cono o rorio nundo quc sc qucr
conquisiar con o csriio. Mas qucn nao salc
quc ncsno os iralalIos longos sc odcn
cncuriar, c quc as coisas iralalIosas sc odcn
iransfornar cn vaniajosas? Qucn ignora quc os
iccclcs icccn raidancnic nilIarcs c nilIarcs
dc fios, dcscnIando figuras dc adniravcl
varicdadc? Qucn nao salc quc os nolciros nocn
raidancnic nilIarcs c nilIarcs dc graos c quc
scaran crfciiancnic o farclo da farinIa, scn
ncnIuna dificuldadc? Qucn nao salc quc os
290
nccanicos, con cqucnas naquinas, c quasc
scn ncnIuna fadiga, lcvanian c iransorian
grandcs csos? E quc os csadorcs, fazcndo
corrcr clo ficl da lalana ainda quc scja una so
ona, csan coisas con nuiias lilras dc cso?
lcn vcrdadc quc, nuiias vczcs, valc nais o jciio
quc a fora. E cniao Ia-dc scr rccisancnic
acnas s cssoas quc sc dcdican ao csiudo, quc
Iao-dc faliar os ncios ara cccuiar
cngcnIosancnic os rorios iralalIos? Quc o
rorio scniincnio dc Ionra nos olriguc a una
ardorosa cnulaao, na rocura dos rcncdios
susccivcis dc surinir as dificuldadcs quc, aic
ao rcscnic, icn aiorncniado as insiiiuics
cscolarcs.
E ncccssuo conIccc u docnu untcs do cncdo.
2. Mas nao odcrcnos cnconirar os rcncdios,
scn rinciro icrnos dcscolcrio as docnas c as
causas das docnas. Ou scja, scn rinciro
icrnos dcscolcrio qual foi a causa quc, a ial
onio rciardou os iralalIos cscolarcs c o scu
rogrcsso quc a naior aric dos csiudanics,
ncsno quc icnIan assado ioda a vida nas
cscolas, nao conscguiran ainda cncirar cn
iodas as cicncias c cn iodas as arics, c algunas
ncn scqucr as saudaran do liniar da oria.
Oto cuusus dos utusos cscoucs.
291
3. salido quc sao alsoluiancnic vcrdadciras as
scguinics causas.
I
Princira. nao Iavia ncnIunas ncias fias, aic s
quais dcvian scr conduzidos os alunos cn cada
ano, cn cada ncs c cn cada dia, nas iudo cra
inccrio c duvidoso.
II
4. Scgunda. nao csiavan iraadas ncnIunas
vias quc conduzissscn infalivclncnic s ncias.
III
5. Tcrccira. as discilinas, quc or naiurcza sao
concas, cran cnsinadas scn aicndcr s suas
rclacs nuiuas, nas nanicndo-as scaradas.
Por ccnlo. quclcs quc rinciiavan a csiudar
os rinciros clcncnios das lnguas, cnsinava-sc
acnas a lcr, dciando-sc ara alguns ncscs
dcois o cnsino da cscriia. Na cscola dc laiin,
olrigavan-sc os adolcsccnics, duranic alguns
anos, a conlaicr con alavras, scn Iavcr a
rcocuaao dc lIcs cnsinar coisas, dc ial nodo
quc os anos da adolcsccncia sc gasiavan iodos
nos csiudos da granaiica, dciando-sc os
csiudos filosoficos ara una idadc nais
avanada. Dc igual nancira, olrigavan-sc
acnas a arcndcr, c nunca a cnsinar. Enlora
292
iodas cssas coisas (lcr c cscrcvcr, alavras c
coisas, arcndcr c cnsinar} dcvan scr fciias iao
sinuliancancnic cono, quando sc anda, sc
lcvanian c sc alaian os cs, quando sc
convcrsa, sc ouvc c sc rcsondc, quando sc joga a
lola, sc aiira c sc rccclc, cono vinos ja airas,
nos scus dcvidos lugarcs.
IV
6. Quaria. Faras vczcs, cn qualqucr lugar, as
arics c as cicncias cran arcscniadas dc nodo
suficicnicncnic cnciclocdico, nas or
fragncnios. Da rcsuliava quc, aos olIos dos
alunos, cran cono quc un noniao dc aus ou
dc sarncnios, ningucn cnsando scqucr na
razao or quc csiavan junias. As conscqucncias
disso cran quc un adquiria csic conIccincnio c
ouiro aquclc, nas ningucn conscguia una
insiruao vcrdadcirancnic univcrsal c, or isso,
fundancnial.
V
7. Quinia. Uiilizavan-sc nciodos nuliilos c
varios. cada cscola iinIa o scu, cada rofcssor
iinIa o scu, c aic o ncsno rofcssor usava un
ara cnsinar una aric ou lngua c ouiro ara
cnsinar ouira aric ou lngua; c, o quc c ior, ara
cnsinar una c a ncsna coisa, ncn scnrc usava
o ncsno nciodo, dc nodo quc os alunos oucas
vczcs salian lcn dc quc sc iraiava. Daqui as
293
Icsiiacs c os airasos, c ianlcn quc ccrias
discilinas fizcsscn nasccr a nausca ou o
dcscscro, anics ncsno dc a clas sc cIcgar, dc
nodo quc nuiios ncn scqucr as qucrian
concar a csiudar.
VI
8. Scia. Faliava o roccsso dc insiruir ao ncsno
icno iodos os alunos da ncsna classc, fazcndo-
sc un csforo inaudiio ara os insiruir un or
un. E, sc acaso os alunos cran nuiios, aconiccia
quc os rofcssorcs iinIan un iralalIo dc lurro
dc carga, c os alunos, ou iinIan nuiias ocasics
dc ocio inuiil, ou, sc lIcs davan algun iralalIo a
fazcr, fazian-no con icdio c alorrccincnio.
VII
9. Sciina. E, sc cran varios os rofcssorcs, quc
odia da rcsuliar scnao una nova confusao?
Con cfciio, quasc cn cada Iora, cran roosias
c rcalizadas iarcfas difcrcnics. Para ja nao falar
dc quc a nuliidao dos rofcssorcs, assin cono a
nuliidao dos livros, disiracn os csriios.
VIII
10. Oiiava. Finalncnic, crniiia-sc aos alunos,
scn quc os ncsircs o lcvasscn a nal, ossuir,
alcn dos livros dc icio, ouiros livros, na cscola c
fora da cscola; c julgava-sc quc, quanio nais
294
auiorcs folIcasscn, ianias nais ocasics sc lIcs
ofcrccian dc fazcr rogrcssos, quando nao cran
scnao nais noiivos dc disiraao. Por isso, nao c
ianio ara adnirar quc oucos conscguisscn
crcorrcr iodas as discilinas, quanio c ara
adnirar quc algun conscguissc dcscnlaraar-sc
daquclcs lalirinios, o quc nao aconiccia scnao s
inicligcncias nais lcn doiadas.
A cgu uu uustu cstcs utusos dcuc Iuscu-
sc u nutuczu.
11. Para o fuiuro, orianio, dcvcrcnos afasiar
csics olsiaculos c csics airasos, c scguir acnas,
scn rodcios, os caninIos quc conduzcn
dirciancnic ao oljciivo, ou cniao (scgundo a
rcgra conun} nao cnrcgar nuiios ncios, ondc,
con oucos, c ossvcl conscguir o rcsuliado.
Ou scu, o so.
12. Aqui na icrra, dcvcnos rocurar iniiar o sol,
quc c o nclIor nodclo quc nos ofcrccc a
naiurcza. Efciivancnic, cnlora clc dcscncnIc
una funao difcil c quasc infiniia (a nissao dc
csalIar or ioda a icrra os scus raios c dc
ninisirar luz, calor, vida c vigor a iodos os
coros, sinlcs c conosios, aos nincrais, s
lanias c aos aninais, cujas csccics c indivduos
sao infiniios}, iodavia, cIcga ara iodos c, iodos
os anos, rcaliza con caiidao o giro quc icn or
nissao rcalizar.
295
Hcsuno dus ocuocs soucs.
13. Vcjanos, orianio, os nodos cono o sol
rcaliza a sua funao, icndo cn ncnic os nodos,
ja assados cn rcvisia, con quc as cscolas
dcscncnIan a sua nissao.
I. O sol nao sc ocua dc cada un dos oljcios, or
ccnlo, dc una arvorc ou dc un aninal, nas
ilunina c aquccc ioda a icrra.
II. Con os ncsnos raios, ilunina iodas as coisas;
con a ncsna condcnsaao c dissoluao das
nuvcns, rcga iodas as coisas; con o ncsno
vcnio, vcniila iodas as coisas; con o ncsno calor
c con o ncsno frio, incrcncnia iodas as coisas,
cic.
III. No ncsno icno, roduzindo ara iodas as
rcgics a rinavcra, o vcrao, o ouiono c o
invcrno, faz gcrninar, florir c fruiificar as
lanias, nao olsianic una anadurcccr os fruios
nais ccdo c ouira nais iardc, ou scja, cada una
scgundo a sua naiurcza roria.
IV. E nanicn scnrc a ncsna ordcn. a dc Iojc
scra a ncsna dc ananIa, a dcsic ano, a ncsna
do ano scguinic c, no ncsno gcncro dc coisas,
conscrva inuiavclncnic a ncsna forna.
V. E faz nasccr iodas as coisas das suas
scncnics c nao dc ouira origcn.
296
VI. E roduz juniancnic iodas as coisas quc
dcvcn cisiir juniancnic. o ironco juniancnic
con a casca c con o ccrnc, a flor juniancnic con
as folIas; o fruio juniancnic con a casca, o
ccolo c o caroo.
VII. E faz crcsccr iodas as coisas gradualncnic,
cono convcn a cada una, ara quc unas
rcarcn o caninIo s ouiras c sc acolIan
rccirocancnic.
VIII. Enfin, nao roduz coisas inuicis, c sc
orvcniura alguna nascc, dcsiroi-a c aniquila-a.
14. Agircnos iniiaao do sol, sc
I. Cada cscola, ou ao ncnos cada classc, iivcr un
so rofcssor.
II. Para cada naicria, Iouvcr un so auior.
III. Para iodos aquclcs quc csiao a assisiir s
lics, sc discndcr, cn conun, o ncsno
iralalIo.
IV. Todas as discilinas c iodas as lnguas forcn
cnsinadas con o ncsno nciodo.
V. Todas as coisas forcn cnsinadas, a ariir dos
scus fundancnios, dc nodo lrcvc c cficaz, dc ial
nancira quc a inicligcncia sc ossa alrir cono
quc con una cIavc, c as coisas sc lIc ossan
nanifcsiar csoniancancnic.
297
VI. Todas as coisas quc or naiurcza sao concas
forcn cnsinadas cn concao unas con as
ouiras.
VII. E sc iodas as coisas sc cnsinarcn
gradualncnic, scn inicrrucs, dc nodo quc
iodas as coisas arcndidas Iojc scjan un rcforo
das arcndidas onicn c una rcaraao ara as
quc sc arcndcrao ananIa.
VIII. Enfin, sc, cn iudo, sc uscr dc aric as
coisas inuicis.
15. Sc udcrnos iniroduzir nas cscolas csics
rincios cdagogicos, c iao ccrio quc o curso
dos csiudos sc roccssara con nais facilidadc c
con nais raidcz, cono c ccrio quc vcnos o sol
rcalizar, iodos os anos, o scu giro volia do
nundo iniciro. Enircnos, orianio, no assunio,
ara quc vcjanos cono c facil r cn raiica
csics nossos consclIos.
PROBLEMA 1
Cono odc un s ocsso sc succntc uu
quuquc nnco dc uunos
Poquc c quc cn cudu cscou dcuc Iuuc un s
ocsso.
1.
16. Nao so afirno quc c ossvcl quc un so
rofcssor cnsinc algunas ccnicnas dc alunos,
298
nas susicnio quc dcvc scr assin, ois isso c
nuiio vaniajoso ara o rofcssor c ara os
alunos. Aquclc dcscncnIara, scn duvida, as
suas funcs con ianio naior razcr quanio
nais nuncrosos forcn os alunos quc vir dianic
dc si (con cfciio, aic os ninciros culian, quando
vccn quc o nincrio c alundanic}, c quanio nais
ardoroso clc for, ianio nais aicnios iornara os
alunos.
Dc nodo igual, quanio nais nuncrosos forcn os
alunos, ianio naior razcr c uiilidadc scniirao
(ara iodos os quc iralalIan consiiiui un
grandc conforio icr nuiios conanIciros dc
iralalIo}, una vcz quc sc csiinularao c sc
ajudarao nuiuancnic, ois ianlcn csia idadc
scnic os csinulos da cnulaao.
Alcn disso, quando o rofcssor c ouvido or
oucos, facilncnic csia ou aqucla coisa assa
inadvcriida aos ouvidos dc iodos; quando c
ouvido or nuiios, cada un fia quanio odc c
dcois, con as rcciics, volia-sc ao rincio
cn cada coisa, coniriluindo iodas as coisas ara
a uiilidadc dc iodos, una vcz quc a inicligcncia
dc un afia a inicligcncia dc ouiro, a ncnoria dc
un, a ncnoria dc ouiro. Nuna alavra, assin
cono o adciro, con una so fornada dc nassa c
aqucccndo una so vcz o forno, cozc nuiios acs,
c o fornciro, nuiios iijolos, c o iiografo, con
una so conosiao, iira ccnicnas c nilIarcs dc
299
coias dc un livro, assin ianlcn o rofcssor,
con os ncsnos ccrccios, odc, ao ncsno
icno c dc una so vcz, ninisirar o cnsino a una
nuliidao dc alunos, scn qualqucr incnodo. Do
ncsno nodo quc vcnos ianlcn quc un so
ironco c suficicnic ara susicniar c cnlclcr dc
sciva una arvorc, or nais ranos quc cla icnIa,
c o sol c suficicnic ara fccundar ioda a icrra.
Cono c ossuc Pouu-sc con cxcnos du
nutuczu.
17. Mas cono odc fazcr-sc isso? Vcjanos, clos
ccnlos da naiurcza, Ia ouco rcfcridos, qual o
nodo dc roccdcr. O ironco nao sc csicndc aic s
circnidadcs dc iodas as ranagcns, nas,
conscrvando-sc no scu lugar, conunica a sciva
aos ranos rinciais, quc lIc csiao
incdiaiancnic ligados, c csics conunican-na a
ouiros c assin succssivancnic aic s uliinas c
nais cqucninas arics da arvorc. Tanlcn o sol
nao incidc, cn ariicular, solrc cada una das
arvorcs, das crvas c dos aninais, nas,
csalIando os scus raios, do cino dos ccus,
ilunina ao ncsno icno iodo un Icnisfcrio,
aroriando-sc cada una das coisas criadas da
sua luz c do scu calor, ara uiilidadc roria.
Dcvc, iodavia, olscrvar-sc ianlcn quc a aao do
sol c ajudada cla siiuaao do lugar, ois os raios
conccnirados nos valcs aqucccn nais a rcgiao
vizinIa.
300
Nus cscous dcuc ntu-sc u nutuczu.
18. Porianio, sc a organizaao cscolar sc
confornar con csics ccnlos naiurais, con a
ncsna facilidadc un so rofcssor lasiara ara a
cducaao dc un grandc nuncro dc alunos. Ou
scja.
I. Dudndo os uunos cn cusscs.
I. Sc os alunos forcn divididos cn varias iurnas,
or ccnlo dc dcz alunos cada una; c sc sc
colocar frcnic dc cada una un aluno quc vigic
os ouiros, c frcnic dcsscs cIcfcs dc iurna,
ouiros alunos c assin succssivancnic aic ao
cIcfc surcno.
II. Nuo dundo ocs u ncnIun cn scuudo, nus
u todos cn conunto.
II. Sc nunca sc insiruir un aluno sozinIo, ncn
rivadancnic fora da cscola, ncn ullicancnic
na cscola, nas iodos ao ncsno icno c dc una
so vcz. Por isso, o rofcssor nao dcvcra
aroinar-sc dc ncnIun aluno cn ariicular,
ncn crniiir quc qualqucr aluno, scarando-sc
dos ouiros, sc aroinc dclc, nas, nanicndo-sc
na caicdra (dc ondc odc scr visio c ouvido or
iodos}, cono o sol, csalIara os scus raios solrc
iodos; c iodos, con os olIos, os ouvidos c os
csriios voliados ara clc, rccclcrao iudo o quc
clc coscr con alavras, ou nosirar con gcsios
301
ou graficos. Dcsic nodo, con un so vaso dc cal
odcrao caiar-sc, nao duas arcdcs, nas
nuiissinas|1|.
III. Tonundo todos utcntos.
19. Scra rcciso acnas Ialilidadc ara iornar
aicnios iodos c cada un dos alunos, dc ial nodo
quc, acrcdiiando quc a loca do rofcssor c (cono
cfciivancnic c} a fonic dc ondc ara clcs corrcn
os arroios do salcr, iodas as vczcs quc noian quc
csia fonic sc alrc, sc Ialiiucn a colocar logo
dclaio dcla o vaso da aicnao, ara quc nada
assc scn cnirar no vaso. Por isso, o rofcssor
icra o naino cuidado cn nada dizcr, sc os
alunos nao csiao a ouvir, c cn nada cnsinar, sc
nao csiao aicnios. Sc cn algun lugar icn
calincnio, c rccisancnic aqui quc o icn csia
advcricncia dc Scncca. Nao dcvc cnsinar-sc nada
a nao scr a qucn icn voniadc dc cscuiar|2|. E
ialvcz ianlcn aqucla scnicna dc Salonao. O
Ioncn inicligcnic faz-sc dcscjar (PoucIos, 17,
27}, isio c, nao lana as suas alavras ao vcnio,
nas no csriio dos Ioncns.
Cono c sso ossuc Con u uudu dos nontocs
c con u uuo do ocsso, scgundo oto uus.
20. Podcra dcscriar-sc c nanicr-sc viva a
aicnao, nao so con a ajuda dos cIcfcs dc iurna
c dc ouiros cncarrcgados dc qualqucr vigilancia
(ou scja, dc csiar lcn aicnios aos ouiros}, nas
302
ianlcn c solrciudo cla aao do rorio
rofcssor, scguindo csias oiio vias.
1. Sc sc csforar or ofcrcccr scnrc aos alunos
qualqucr coisa dc airacnic c dc inicrcssanic, ois
assin os scus csriios scrao airaidos a ir
cscola dc loa voniadc c disosios a csiar aicnios.
2. Sc, no rincio dc cada liao, os csriios dos
alunos forcn cscviiados con a dcnonsiraao da
inoriancia da naicria a clicar, ou soliciiados
or ncio dc crgunias accrca dc coisas ja
clicadas c quc csicjan cn concao con a
naicria da liao dcssc dia, ou accrca dc coisas
ainda a clicar, a fin dc quc, acrcclcndo-sc da
sua ignorancia accrca dcssc assunio, sc lanccn
nais avidancnic a adquirir conIccincnio claro
do icna.
3. Sc o rofcssor, nanicndo-sc nun lugar
clcvado, lanar os olIos cn rcdor c nao crniiir a
ncnIun aluno quc faa ouira coisa scnao icr os
olIos fios nclc.
4. Sc ajudar a aicnao dos alunos, arcscniando
iodas as coisas, scnrc quc ossvcl, aos
scniidos, cono nosiranos no caiulo XVII,
fundancnio VIII, rcgra III. Con cfciio, isso
faciliia, nao so a conrccnsao, nas ianlcn a
aicnao.
303
5. Sc, a dcicrninada aliura da liao,
inicrroncndo a cosiao, disscr. Fulano ou
Sicrano, quc c quc acalci dc dizcr? Fccic o
uliino crodo; Fulano, diz a quc roosiio
csianos a falar disio, c coisas scnclIanics, ara
rovciio dc ioda a classc. E sc vcrificar quc algun
nao csiava aicnio, rcrccnda-o ou casiiguc-o.
Assin, iodos farao iodo o csforo ossvcl or
csiar aicnios.
6. Dc igual nodo, sc o rofcssor inicrrogar un
aluno, c csic nao rcsondcr, assc ao scgundo,
ao icrcciro, ao dccino, ao irigcsino, c convidc-o a
rcsondcr, scn lIc rcciir a crgunia. Faa-sc
isio scnrc con o oljciivo dc quc, quando sc diz
una coisa a un, iodos sc csforccn or csiar
aicnios, c or iirar da qualqucr uiilidadc.
7. Podc ianlcn roccdcr-sc do scguinic nodo. sc
un ou dois nao salcn dcicrninada coisa,
crgunic-sc a ioda a classc; c cniao aquclc quc
rcsondcr cn rinciro lugar ou quc rcsondcr
nclIor, scja louvado dianic dc iodos, ara quc
sirva dc ccnlo cnulaao. Sc algun sc
cnganar, scja corrigido, fazcndo-lIc vcr ianlcn o
noiivo do cngano (quc a un rofcssor sagaz nao
scra difcil dcscolrir} c fazcndo-o dcsaarcccr. O
rogrcsso raidssino quc sc faz dcsia nancira c
algo dc incrvcl.
304
8. Finalncnic, icrninada a liao, dc-sc aos
alunos a ooriunidadc dc crguniarcn ao
rofcssor iudo o quc quiscrcn, qucr accrca dc
alguna dificuldadc surgida ncssa liao, qucr cn
lics anicriorcs. Nao dcvc, iodavia, crniiir-sc
cdidos dc clicaao cn ariicular. ncccssario
quc cada un consulic o rofcssor cn ullico,
qucr or si, qucr or ncio do scu cIcfc dc iurna
(sc csic nao foi caaz dc dar-lIc una rcsosia
saiisfaioria}, dc nodo quc iudo sc iornc uiil a
iodos, ianio as crgunias, cono as rcsosias. Sc
algun faz un naior nuncro dc crgunias uicis,
dcvc scr louvado nais frcqucnicncnic, ara quc
aos ouiros nao falicn ccnlos c inciiancnios
ara scrcn diligcnics.
uuo gundc c u utdudc du utcnuo ussn
cxcctudu.
21. ScnclIanic ccrccio quoiidiano da aicnao
scra uiil aos adolcsccnics, nao soncnic no
rcscnic, nas assin duranic ioda a vida.
Haliiuados, con cfciio, cla raiica coninua dc
alguns anos, a fazcr scnrc aquilo quc dcvcn
fazcr, farao scnrc iudo aicniancnic, scn
cscrar quc os ouiros os advirian ou csiinulcn.
E sc as cscolas roccdcrcn assin, orquc nao
Ia-dc cscrar-sc quc forncan una
alundanissina roduao dc Ioncns dc valor?
305
OIcuo. scu ossuc quc ussn sc utcndu u
todos c u cudu un dos uunos Hcsondo quc sn.
1. Con u uudu dos cIccs dc tunu.
22. Podc, orcn, oljciar-sc quc c ncccssario una
vigilancia ariicular, or ccnlo, ara vcr cono
cada un conscrva os livros asscados, cono
cscrcvc corrciancnic as lics, cono arcndc
lcn dc cor, cic. Ora, sc os alunos sao nuiios,
csic iralalIo cigc nuiio icno. Fcsosia. Nao c
ncccssario quc o rofcssor oua scnrc iodos os
alunos, ncn quc caninc scnrc os livros c os
cadcrnos dc iodos, ois, icndo cono ajudanics os
cIcfcs dc iurna, csics csiarao aicnios a quc os
alunos, colocados sol a sua rcsonsalilidadc,
roccdan cono dcvcn.
2. Con u IuIdosu uguncu do o
ocsso.
23. Pcssoalncnic, o rofcssor, cono inscior
surcno, dcvcra acnas csiar aicnio ora a csic,
ora quclc aluno, ara vcrificar a sua fidclidadc,
dc nodo csccial daquclc dc qucn dcsconfia. Por
ccnlo. nandara dizcr a liao, arcndida dc cor,
a un, dois ou ircs ou nais alunos, un aos o
ouiro, ianio dos uliinos cono dos rinciros,
cnquanio ioda a classc csia a ouvir. Assin, iodos
scniirao ncccssidadc dc csiar scnrc rcarados
ara rcsondcr, ois cada un icra rcccio dc scr
inicrrogado. Ou cniao, quando o rofcssor vc quc
306
dcicrninado aluno conca a rcsondcr
dcscnlaraadancnic, sc csia crsuadido dc quc
clc rcsondcra lcn no rcsio, ordcna a ouiro quc
coniinui. Sc ianlcn csic nosira scgurana,
nandc quc o icrcciro crodo ou o icrcciro
aragrafo scja diio or ouiro.
Assin, caninando accrca dc oucas coisas,
ccriificar-sc-a sc iodos csiudaran a liao.
Modo dc cxunnu us ocs dtudus c csctus.
24. Proccdc do ncsno nodo rclaiivancnic s
lics cscriias, aos Iavcrcn sido diiadas, sc
acaso as Iouvcr. Manda lcr o cscriio a un ou a
dois ou, sc ncccssario, a varios, con voz clara c
disiinia, c noiando ianlcn crcssancnic os
sinais dc oniuaao; os ouiros, olIando cada un
o scu cadcrno, corrigcn. Podcra, iodavia, o
rofcssor, dc vcz cnquando, caninar clc rorio
os cadcrnos dc un ou dois alunos, ao acaso; c, sc
for cnconirado algun ncgligcnic, scja casiigado.
Modo dc cog os cxcccos dc conosuo.
25. Para corrigir os ccrccios dc conosiao,
arccc quc scra ncccssario un ouco nais dc
iralalIo, nas, ainda aqui, nao faliarcnos con o
nosso consclIo quclcs quc scguircn o caninIo
quc indicanos. Por ccnlo, nos ccrccios dc
iraduao, roccda-sc do scguinic nodo. dcois dc
iodos, iurna or iurna, icrcn icrninado a
307
iraduao, nanda-sc lcvaniar un c dcsafiar o
advcrsario quc quiscr. Logo quc o advcrsario
csicja dc c, o ouiro lcia a sua iraduao, un
cdao dc cada vcz, cnquanio iodos os ouiros
cscuian aicniancnic, c o rofcssor (ou cniao o
cIcfc dc iurna} csia a vigiar, clo ncnos ara
caninar a oriografia. Dcois dc lcr un crodo,
ara, nosirando o advcrsario os crros quc acaso
noiou.
A scguir, crniic-sc a iodos os alunos daqucla
iurna c, finalncnic, a iodos os alunos da classc,
quc faan a criica daquclc crodo; dcois, sc
ncccssario, o rofcssor faa as suas olscrvacs.
Enircianio, iodos olscrvan os scus rorios
cadcrnos, c, sc concicran crros iguais, corrigcn-
nos, cccio o advcrsario quc dcvc conscrvar
iniacia a sua iraduao ara a criica quc sc
scguira. Dcois dc lcn caninado c dc lcn
corrigido csic crodo, assc-sc a ouiro, c assin
succssivancnic aic ao fin.
Eniao, o advcrsario lcra a sua iraduao, scguindo
o ncsno roccsso, nas csiando aicnio aquclc
quc o rovocou, ara quc nao lcia una iraduao
corrigida cn vcz da nao corrigida. Far-sc-a a
criiica dc cada alavra, dc cada frasc c dc cada
concciio, scguindo o roccsso anicriorncnic
usado. Dcois, alica-sc o ncsno sisicna con
ouiro ar dc alunos, c con ianios ouiros arcs
quanios o icno o crniiir.
308
Mssuo dos cIccs dc tunu ncstu nutcu.
26. Mas os cIcfcs dc iurna dcvcrao vigiar. 1.
quc, anics quc conccc a corrcao, iodos icnIan
icrninado a iraduao; 2. quc, cnquanio sc faz a
corrcao; iodos csicjan aicnios, ara corrigircn
os rorios crros ncdida quc vao ouvindo os
crros dos ouiros.
Utdudc dcstc nctodo.
27. Assin sc conscguira quc.
I. Ao rofcssor scja dininudo o iralalIo.
II. NcnIun dos alunos scja csquccido c iodos
scjan insirudos.
III. A aicnao dc iodos scja nais viva.
IV. Tudo o quc, or qualqucr razao, sc disscr a
un, sirva igualncnic a iodos.
V. A varicdadc das frascs ois, scndo divcrsos
os alunos, scra inossvcl quc nao uscn frascs
divcrsas sirva ara fornar c confirnar ianio o
juzo accrca das coisas, cono o uso da lngua.
V. Finalncnic, fciia a corrcao das iraducs dc
dois ou ircs arcs dc alunos, aarcccra claro aos
ouiros quc ouco ou nada falia ara corrigir. Por
isso, o rcsio do icno scja consagrado a iodos cn
conun, ara quc aquclcs quc, ou icn qualqucr
309
duvida accrca da sua roria iraduao, ou crccn
Iavc-la fciio nclIor quc os ouiros, arcscnian o
scu onio dc visia c solrc clc sc ronuncic un
juzo.
28. Dissc csias coisas accrca dos ccrccios dc
iraduao cono quc nancira dc ccnlo, nas
clas odcn alicar-sc facilncnic, cn iodas as
classcs, aos ccrccios dc csiilo, dc oraioria, dc
logica, dc icologia, dc filosofia, cic.
29. Assin sc vc quc un so rofcssor odc lasiar
ara ccnicnas dc alunos, scn quc scja naior a
sua fadiga do quc sc dcvcssc iralalIar acnas
ara un ou dois alunos.
PROBLEMA II
cono c ossuc cnsnu u todos con os ncsnos
uos.
A cstc osto c ncccssuo oIscuu cnco
cosus.
I. Duuntc cssc tcno nuo dcuc cnt-sc outos
uos.
30. Todos salcn quc a luralidadc dos oljcios
disirai os scniidos. Conscguir-sc-a, or isso, una
grandc ccononia dc fadiga c dc icno. Princiro,
sc aos alunos sc nao crniiircn scnao os livros
dc icio da sua classc, a fin dc quc scja scnrc
osio cn raiica o noic quc, nos icnos aniigos,
cra rcciido a iodos os quc ofcrccian sacrifcios.
310
Atcnuo! cstus u occcc un succo!|3|.
Efciivancnic, quanio ncnos os ouiros livros
ocuarcn os olIos, ianio nais os livros dc icio
ocuarao a ncnic.
II. Dos uos dc tcxtos dcuc Iuuc uIunduncu.
31. Scgundo, sc iodo o naicrial cscolar, isio c,
quadros, cariazcs, livros clcncniarcs, dicionarios,
iraiados accrca das arics c das cicncias, cic.
csiivcr rcarado. Efciivancnic, cnquanio os
rofcssorcs fazcn (cono, dc faio, fazcn}, ara os
alunos, os quadros alfalciicos, cscrcvcn nodclos
dc caligrafia c diian rcgras, icios ou iraducs
dc icios, cic., quanio icno sc crdc!
Scra, or isso, vaniajoso icr ronios, cn
quaniidadc suficicnic, iodos os livros quc sc
usan cn iodas as classcs; c aquclcs quc Iao-dc
vcricr-sc ara a lngua naicrna, icnIan a
iraduao ao lado, ois assin iodo o icno quc
dcvcria consagrar-sc a diiar, a cscrcvcr c a
iraduzir, odcra dcdicar-sc, dc nodo nuiio nais
uiil, a clicacs, a rcciics c a icniaiivas dc
iniiaao.
Pcunc-sc unu oIcuo.
32. E nao dcvc icr-sc rcccio dc, assin, foncniar a
rcguia dos rofcssorcs. Con cfciio, assin cono
sc o rcgador lc o icio sagrado da Dllia, c
clica c nosira a sua uiilidadc aos ouvinics
311
(ara os cnsinar, coriar, consolar, cic.}, sc acciia
quc cunriu o scu dcvcr, cnlora nao icnIa sido
clc a iraduzir o icio original, nas sc icnIa
scrvido dc una iraduao ja fciia, (una vcz quc
isso, ara os ouvinics, ouco inicrcssa}, assin
ianlcn aos alunos ouco inoria quc o rorio
rofcssor ou qualqucr ouiro anics dclc icnIa
rcarado a sua liao, dcsdc quc aquilo quc c
ncccssario csicja ronio c o rofcssor cnsinc o
scu uso caio.
lon, ois, quc iudo csicja rcarado, ara quc
Iaja, qucr naior scgurana quanio aos crros,
qucr naior csao dc icno ara os ccrccios
raiicos.
III. Scun ctos con no c csctos cn
nguugcn uccssuc.
33. Esics livros, orianio, dcvcrao scr conforncs
s nossas lcis da facilidadc, da solidcz c da
lrcvidadc, c coniar, ara iodas as cscolas, iudo o
quc c ncccssario, dc nodo conlcio, solido c
arinorado, ara quc scjan una inagcn
vcrdadcira dc iodo o univcrso (o qual dcvc scr
nrcsso nas ncnics juvcnis}. E (o quc vivancnic
dcscjo c inculco} quc csscs livros conIan iodas
as coisas dc nodo faniliar c oular, ara quc
iorncn iudo accssvcl aos alunos, dc nodo quc o
cnicndan or si, ncsno scn qualqucr rofcssor.
Poquc conucn cono-os cn onu dc duogo
312
34. Cosiaria quc csscs livros fosscn conosios
cn forna dc dialogo, clas scguinics razcs. 1.
orquc, dcssa nancira, nais facilncnic sc odc
adaiar a naicria c o csiilo aos csriios juvcnis,
ara quc nao inagincn quc as coisas sao, ara
clcs, ou inossvcis ou arduas ou dcnasiado
difccis, ois nada Ia dc nais faniliar ncn dc
nais naiural quc a convcrsaao, cla qual, ouco
a ouco, o Ioncn odc scr conduzido ondc sc
qucr c scn quc clc sc acrccla disso. Assin, cn
forna dc dialogo, cscrcvcran os concdiografos
iodas as suas olscrvacs accrca da dccadcncia
dos cosiuncs, ara advcricncia do ovo; assin
cscrcvcu Plaiao ioda a sua filosofia; assin
cscrcvcu Cccro varias das suas olras c Sanio
AgosiinIo ioda a sua icologia, a fin dc sc
adaiarcn caacidadc dos lciiorcs. 2. Os
dialogos cciian, aninan c rcavivan a aicnao,
rccisancnic cla varicdadc das crgunias c das
rcsosias, c clos difcrcnics noiivos c fornas
dcsias, solrciudo sc nclas sc nisiuran coisas
agradavcis; nais ainda, cla varicdadc c iroca
dos inicrlocuiorcs, nao so o csriio sc lilcria do
icdio, cono, csicndcndo nais o cano da sua
aiividadc, sc iorna scnrc nais dcscjoso dc csiar
a ouvir. 3. O dialogo iorna a insiruao nais
solida. Con cfciio, da ncsna nancira quc
rccordanos nclIor un faio quc nos rorios
vinos, quc un faio quc acnas ouvinos rcfcrir,
assin ianlcn na ncnic dos alunos crnancccn
313
nais icnazncnic fias as coisas quc arcndcn
or ncio dc una concdia ou dc una convcrsaao
(ois, ncsics casos, lIcs arccc nao so ouvir, nas
ianlcn vcr o faio} quc as quc acnas ouvcn
coniar dc una forna nua clo rofcssor, cono o
dcnonsira a ccricncia. 4. Una vcz quc a naior
aric da nossa vida c consiiiuda or convcrsas, a
juvcniudc c ara isso facilncnic conduzida, sc sc
Ialiiua, nao so a conrccndcr as coisas uicis,
nas ainda a discorrcr accrca dclas con
varicdadc, clcgancia, gravidadc c roniidao. 5.
Finalncnic, os dialogos scrvcn ara faciliiar as
rcciics, ncsno quando csias sao fciias
rivadancnic cnirc os alunos.
IV. Dc unu s cduo.
35. Scra lon ianlcn quc os livros uiilizados
scjan da ncsna cdiao, dc ial nodo quc as
aginas, as linIas c iodas as ouiras coisas
concordcn, or causa das ciiacs c da ncnoria
local, c ara quc, cn aric alguna, sc dc noiivo
a airasos.
V. O contcdo dos uos dcuc ntu-sc nus
ucdcs.
36. Scra da naior uiilidadc, ara o nosso
oljciivo, quc sc inic nas arcdcs das aulas o
rcsuno dc iodos os livros dc cada classc, ianio o
icio (con vigorosa lrcvidadc}, cono ilusiracs,
rciraios c rclcvos, clos quais os scniidos, a
314
ncnoria c a inicligcncia dos csiudanics scjan,
iodos os dias, csiinulados. Con cfciio, nao foi
scn razao quc os aniigos nos iransniiiran csic
roccsso; nas arcdcs do icnlo dc Esculaio
csiavan inscriias as rcgras dc ioda a ncdicina,
as quais Hiocraics, cnirando la s cscondidas,
coiou|4|. Tanlcn Dcus cncIcu, or ioda a
aric, csic grandc icairo do nundo dc iniuras,
csiaiuas c inagcns, cono vivos rcrcscnianics da
sua salcdoria, c qucr insiruir-nos or ncio dclcs.
(Accrca dcsias iniuras, falarcnos nais
anlancnic na dcscriao ariicular das
classcs}|5|.
PROBLEMA III
Cono c ossuc quc, nu cscou, todos uun us
ncsnus cosus duuntc o ncsno tcno.
Poquc conucn quc todos sc ocucn dc unu s
cosu uo ncsno tcno.
37. cvidcnic quc scria uiil quc, na ncsna
classc, acnas una naicria fossc csiudada, ao
ncsno icno, or iodos, ois assin o rofcssor
icria ncnos iralalIo c os alunos arovciiarian
nais. Efciivancnic, un agua o cngcnIo do
ouiro, quando iodos csiao a cnsar c a iralalIar
csforadancnic volia da ncsna coisa, c, alcn
disso, dcois corrigcn-sc uns aos ouiros con
nuiuas ajudas. Assin cono un oficial nao
cnsina os ccrccios aos rccruias, insiruindo-os
315
un a un, nas, conduzindo-os cn conjunio ara
a arada, nosira a iodos o uso das arnas c o
nodo dc as nancjar, c, cnlora sc dirija
ariicularncnic a un so, qucr, iodavia, quc os
ouiros faan as ncsnas coisas quc csic faz, quc
csicjan aicnios a csic c rocurcn fazcr os
ncsnos ccrccios quc csic faz, assin ianlcn
dcvc roccdcr, cn iudo, o rofcssor.
Cono c ossuc
38. Para quc isso scja ossvcl, scra ncccssario.
1. Nao alrir as cscolas scnao una vcz or ano, do
ncsno nodo quc o sol nao conca o scu
iralalIo volia dc iodos os vcgciais scnao una
vcz or ano (na rinavcra}.
2. Disor iudo o quc dcvc fazcr-sc, dc nancira
quc, cn cada ano, ncs, scnana, dia c aic cn
cada Iora, Iaja una iarcfa a rcalizar, dc nodo
quc iodos, scn irocar, a ossan rcalizar c
assin aiinjan a ncia juniancnic.
Mas, accrca disio, falarcnos nais
ariicularncnic, dcniro cn lrcvc, nos scus
dcvidos lugarcs.
PROBLEMA IV
Cono c ossuc quc sc cnsnc todus us cosus con
un s nctodo.
316
O nctodo nutuu nuo c scnuo un c dcuc sc
utzudo cn todos os donnos.
39. Nos caiulos XX, XXI c XXII,
dcnonsirarcnos quc o nciodo ara cnsinar
iodas as cicncias nao c scnao un, o nciodo
naiural, cono nao c scnao un o nciodo ara
cnsinar iodas as arics c as lnguas. Con cfciio, a
variaao ou divcrsidadc, sc acaso alguna sc
vcrifica nun ou nouiro donnio, c iao ligcira quc
nao odc consiiiuir una nova csccic dc nciodo,
c nao rcsulia da csscncia da naicria csiudada,
nas do criicrio do rofcssor, lascando-sc cssc
criicrio na cculiar rclaao das lnguas ou das
arics cnirc si, c na caacidadc c no rogrcsso dos
alunos. Olscrvar, orianio, cn iodos os
donnios, o nciodo naiural, consiiiuira ara os
alunos una grandc ccononia dc icno c dc
fadiga, do ncsno nodo quc ara os viajanics
scguir or un caninIo unico c lano, scn
dcsvios. As difcrcnas ariicularcs noiar-sc-ao
nais facilncnic, sc sc fizcrcn vcr
ariicularncnic, crnancccndo iniacias as
qualidadcs gcrais c conuns do nciodo.
PROBLEMA V
Cono, con oucus uuuus, sc odc tc
conccnsuo cuu dc nutus cosus.
Os uos Ions dcucn cc-sc uos uos
ncdoccs.
317
40. Dc nodo algun c uiil aiorncniar os csriios
con voluncs ou discursos inicrninavcis. Con
cfciio, c ccrio quc ao csinago Iunano da nais
alincnio un cdao dc ao c un irago dc vinIo
quc un saco dc alIa ou dc qualqucr niordia.
nclIor icr no lolso una so nocda dc ouro quc
ccn nocdas dc cIunlo. E Scncca, falando das
rcgras, dissc crcssancnic. as scncnics dcvcn
csalIar-sc con jusia ncdida, ois nao inoria
quc scjan nuiias, nas quc scjan loas|6|. Con
cfciio, crnanccc asscnic aquilo quc
dcnonsiranos no caiulo V|7|, isio c, quc, no
Ioncn, cnquanio nicrocosnos , cisicn
iodas as coisas, nao scndo ncccssario scnao
iniroduzir-lIc una luz ara quc clc vcja
incdiaiancnic. E qucn nao salc quc, ncsno dc
una cqucna cIana dc candcia, odc sair una
luz suficicnic ara un Ioncn quc csiudc dc
noiic? Porianio, ara cnsinar as arics c as
lnguas, cono livros fundancniais dcvcn
cscolIcr-sc ou fazcr-sc dc novo voluncs dc
cqucno iananIo c dc noiavcl uiilidadc, quc
conIan as coisas sunariancnic, ou scja,
nuiias coisas cn oucas alavras (cono advcric
o Eccsdstco, 32, 8}, isio c, quc onIan sol os
olIos dos alunos as coisas fundancniais, iais
quais sao, con oucas alavras, nas lcn
cscolIidas c or ncio dc icorcnas c dc rcgras
faclinas dc cnicndcr, dc nodo quc iodas as
318
ouiras coisas scjan naiuralncnic arccndidas
cla inicligcncia.
PROBLEMA VI
Cono cguu us cosus dc nodo quc, con un s
tuIuIo, sc uun duus ou tcs cosus.
A nutuczu nostu quc, con un s tuIuIo, sc
odcn uzc uuus cosus.
41. Os ccnlos da naiurcza nosiran-nos quc,
ao ncsno icno c con o ncsno iralalIo, sc
odcn fazcr divcrsas coisas. Una arvorc, no
ncsno icno, dcscnvolvc-sc ara cina, ara
laio c ara os lados, c, ao ncsno icno, faz
crcsccr o ironco, a casca, as florcs c os fruios. A
ncsna coisa odc olscrvar-sc nun aninal, ois
os scus ncnlros crcsccn iodos ao ncsno
icno. Alcn disso, cada ncnlro icn varias
funcs. Con cfciio, os cs crniicn ao Ioncn
csiar dc c, andar ara a frcnic c ara iras; dc
varios nodos; a loca c nao so a oria do coro,
nas ianlcn a no c a iula quc rcssoa, iodas as
vczcs quc sc lIc ordcna; o ulnao, con a ncsna
rcsiraao, rcfrcsca o coraao, vcniila o ccrclro,
roduz o son, cic.
E u utc ntu.
42. O ncsno aconiccc nas coisas ariificiais.
Efciivancnic, no rclogio solar, o ncsno oniciro,
con a ncsna sonlra, odc narcar as Ioras do
319
dia (c isso aic scgundo divcrsos rclogios}, o sinal
do Zodaco, ondc sc cnconira cniao o sol, a
duraao das noiics c dos dias, o dia do ncs c
nuiias ouiras coisas. Nos carros, o ncsno iinao
scrvc ara dirigir, ara voliar c ara arar o
carro. Tanlcn un lon orador c ocia, con a
ncsna olra, cnsina, conovc c dclciia, cnlora
csias ircs coisas scjan disiinias cnirc si.
TunIcn us cscous u dcucn ntu. Nonu gcu
ucccu dcstc tcnu.
43. Fcgulc-sc, orianio, scgundo csic nodclo, a
fornaao da juvcniudc, ara quc cada iralalIo
roduza nais quc un fruio. A norna gcral ara
olicr cssc cfciio c a scguinic. scnrc c cn ioda a
aric, ionc-sc o rclaiivo con o scu corrclaiivo.
Por ccnlo. juniar as alavras c as coisas, lcr c
cscrcvcr, ccrciiar o csiilo c o cngcnIo, arcndcr
c cnsinar, coisas jocosas c coisas scrias, c, alcn
disso, iodas as coisas scnclIanics quc ossan
ccogiiar-sc.
Esccuncntc cnco cosus. I. As uuuus con us
cosus; c ucc-ucsu.
44. Porianio, nao sc cnsincn ncn sc arcndan
as alavras scnao juniancnic con as coisas, da
ncsna nancira quc sc vcndcn, sc conran c sc
iransorian o vinIo juniancnic con a garrafa, a
csada con a lainIa, o ironco con a casca c os
fruios con a clc. Efciivancnic, quc sao as
320
alavras scnao os involucros c as lainIas das
coisas? Porianio, scja qual for a lngua quc os
alunos arcndan, ncsno a naicrna, nosircn-
sc-lIcs as coisas quc dcvcn scr significadas con
as alavras; c, invcrsancnic, cnsinc-sc-lIcs a
crinir, or ncio dc alavras, iudo o quc vccn,
ouvcn, aalan c salorcian, ara quc a lngua c
a inicligcncia caninIcn c sc dcscnvolvan
scnrc a ar. TcnIanos, orianio, cono rcgra.
Quanio nais algucn cnicndc una coisa, ianio
nais sc Ialiiuc a dizc-la; c, vicc-vcrsa, arcnda a
cnicndcr aquilo quc diz. Nao sc crniia a
ningucn rcciiar aquilo quc nao cnicndc, ou
cnicndcr aquilo quc nao odc dizcr. Na vcrdadc,
qucn nao crinc os scniincnios da roria
alna c una csiaiua; qucn iaranclcia aquilo quc
nao cnicndcu c un aagaio. Nos, ao conirario,
fornanos Ioncns, c dcscjanos forna-los con
ccononia dc icno c dc fadiga, o quc aconicccra
sc, cn ioda a arcndizagcn, andarcn juniancnic
as alavras con as coisas, c as coisas con as
alavras.
Coouo. os uos uuuosos dcucn sc
consdcudos Icxgus cIcus dc ucnto.
45. Por fora dcsia rcgra, dcvcrao lanir-sc das
cscolas iodos os auiorcs quc acnas cnsinan
alavras, c nao fazcn adquirir ncnIun
conIccincnio dc coisas uicis. Con cfciio, dcvc
icr-sc naior cuidado con aquilo quc valc nais.
321
Inoria roccdcr dc nodo quc nao scjanos
cscravos das alavras, nas do scniido, cscrcvcu
Scncca na Cutu 9|8|. Sc qucrcis quc scjan lidos
ccrios livros, fazci-os lcr fora da cscola, dc
assagcn c a corrcr, scn clicacs rolias c
faiiganics c scn un csforo aiurado dc iniiaao,
ois cssc csforo odcra discndcr-sc nais
uii1ncnic cn coisas nais osiiivas.
II. Juntu u ctuu c u csctu.
46. Tanlcn os ccrccios dc lciiura c dc cscriia
sc farao scnrc junios, con grandc ccononia dc
icno c dc fadiga. Na vcrdadc, c quasc inossvcl
ccogiiar ara os alunos do a l c un csinulo ou
un airaiivo nais foric do quc nandar-lIcs
arcndcr as lciras, cscrcvcndo-as. Con cfciio,
orquc c quasc naiural s crianas qucrcrcn
iniar, dclciiar-sc-ao con csic ccrccio;
cnircianio, a sua fora inaginaiiva dcscnvolvcr-
sc-a dulancnic. Assin, nais iardc, quando
soulcrcn lcr corrcnicncnic, ccrciicn-sc
naquclas naicrias quc osicriorncnic icrao dc
arcndcr, or ccnlo, naquclas naicrias quc
inculcan o conIccincnio das coisas, a noral c a
icdadc. Assin, quando rinciian a arcndcr a
lcr o laiin, o grcgo c o Iclraico, consiiiuira una
ccononia dc icno c dc fadiga rcciir as
dcclinacs c as conjuncs, fazcndo-as rclcr c
coiar nuiias c nuiias vczcs, aic quc os alunos
as sailan lcr c cscrcvcr, conIcan o significado
322
das alavras con scgurana c, finalncnic,
sailan fornar lcn as dcsincncias. Eis, orianio,
ncsic caso, un quadrulo fruio dc un so c
ncsno iralalIo! Podcra, a scguir, cn qualqucr
gcncro dc csiudos, alicar-sc csic uiilssino
nciodo dc ccononia dc icno c dc fadiga, dc ial
nancira quc iodos os fruios quc sc rccolIcn da
lciiura, a cna os iransfornc nun coro, cono
diz Scncca|9|; ou, cono cscrcvc Sanio
AgosiinIo|10| dc si ncsno, ara quc rogrcdindo
cscrcvanos, c cscrcvcndo rogridanos.
III. Os cxcccos csctos scun, uo ncsno tcno,
cxcccos du ncntc c du Iocu.
47. Os ccrccios cscriios cosiunan gcralncnic
fazcr-sc scn cscolIcr a naicria c scn rocurar a
concao dos icnas, dc ondc rcsulia quc sao
ncros ccrccios dc cscriia c ouco ou nada
ccrciian a ncnic; nais ainda, aconiccc quc,
cnlora scjan clalorados con csforo, sc iornan
dcois farraos dc acl, scn ncnIuna uiilidadc
ara a vida. Dcvc, orianio, ccrciiar-sc a cna
naqucla naicria cicnifica ou liicraria, na qual sc
ccrciia a inicligcncia na aula, fazcndo conor
aos alunos, ou rclaios Iisioricos (accrca dos
invcniorcs da aric dc quc sc iraia, accrca dos
lugarcs c das cocas, cn quc, dc nodo csccial,
florcsccran, c coisas scnclIanics}, ou
concniarios, ou cnsaios dc iniiaao, ara quc,
con o ncsno iralalIo, a cna c a inicligcncia sc
323
ccrciicn, cnquanio quc csias coisas sao ianlcn
rcciiadas cla lngua.
IV. Conugucn-sc o ucndc c o cnsnu.
48. Cono sc ossa cnsinar incdiaiancnic iudo
aquilo quc sc arcndc, nosirano-lo no fin do
caiulo XVIII|11|; nas cono isio ajuda, nao so a
solidcz, nas ianlcn a raidcz do rogrcsso, diz
rcsciio ianlcn ao arguncnio dc quc iraianos
agora.
V. As cosus ocosus dcucn untu-sc us scus.
V. 49. Finalncnic, conscguir-sc-a una noiavcl
ccononia dc icno c dc fadiga, sc as coisas
jocosas, quc sc conccdcn aos jovcns ara lIcs
rccrcar o csriio, forcn iais quc lIcs
rcrcscnicn ao vivo as coisas scrias da vida c
cricn nclcs o Ialiio das coisas scrias.
Efciivancnic, as arics nanuais, os assunios
cconnicos, os ncgocios oliicos, o ccrciio, a
arquiiciura c ouiras coisas odcn rcrcscniar-sc
airavcs dos insiruncnios quc lIcs sao rorios.
ainda ossvcl rcarar os csriios ara o
csiudo da ncdicina, sc, na rinavcra, sc
conduzcn a un cano ou a un jardin c sc lIcs
nosira as csccics das crvas, crniiindo-sc una
salaiina, ara vcr qucn conIccc naior nuncro.
Assin, nao so sc iornara cvidcnic quais os quc,
or naiurcza, sao inclinados ara a loianica, nas
ianlcn sc accndcrao incdiaiancnic cIanas no
324
coraao dos alunos. E odcria, ara naior
csinulo, a qucn naiorcs rogrcssos fizcr ncsic
cano, dar-sc o iiulo dc douto, ccncudo ou
IucIuc cn ncdicina. Do ncsno nodo, nos
ouiros ccrccios. or ccnlo, no ccrciio,
odcn airiluir-sc os iiulos dc gcncu, cooncs,
cutucs c otu-Iundcus; na oliica, o dc c,
conscIcos du coou, nco nnsto, nuccIu,
sccctuos, cnIuxudocs, cic.; c ainda o dc
consu, scnudocs, csdcntcs dus cdnuus,
usscssocs, cic. Esias lrincadciras conduzcn a
coisas scrias. Eniao, rcalizarcnos lcnancnic o
scguinic voio dc MariinIo Luicro. ocuar a
juvcniudc, nas cscolas, con csiudos scrios, nas
dc nodo quc dclcs iircn razcr nao ncnor do quc
sc assasscn os dias iniciros a jogar s
cdrinIas|12|. Assin, as cscolas scrao una
agradavcl rcaraao ara a vida.
PROBLEMA VII
Cono conucn cn tudo occdc guduuncntc.
O nstco du guduuuo dz cscto tunIcn u
cstc ussunto.
50. Esiudanos a nancira dc usar o nciodo
gradual, no caiulo XVI, fundancnios V, VI, VII
c VIII, c no caiulo XVIII, fundancnios V, VI c
VII. scgundo cssas nornas quc dcvcrao rcdigir-
sc os livros dc icio ara as cscolas dc
Iunanidadcs, nas acrcsccniando-lIcs algunas
325
indicacs nciodologicas ara os rofcssorcs,
accrca do nodo dc usar lcn c roniancnic csscs
livros, a fin dc quc a insiruao, a noral c a
icdadc ossan aiingir gradualncnic a sua
crfciao.
PROBLEMA VIII
Do nodo dc sun c dc cutu os utusos
Nuo tutu dc cctus cosus.
51. Una vcz quc, nao scn razao, sc icn diio quc
nao Ia coisa nais va quc salcr c arcndcr
nuiias coisas, ou scja, coisas quc nao virao a
scrvir ara nada, c ainda quc salc, nao qucn
salc nuiias coisas, nas qucn salc coisas uicis,
odcrao iornar-sc nais faccis os iralalIos
cscolarcs, fazcndo alguna ccononia no cnsino
das coisas, isio c, sc nao sc cnsinar.
I. Coisas nao ncccssarias;
II. Coisas aniiaiicas (ucnu};
III. Porncnorcs insignificanics.
I. Nuo tutu dc cosus nuo ncccssuus (cono suo
nutus dus quc sc cncontun nos uos dos
uguos).
52. Sao coisas nao ncccssarias aquclas quc nao
favorcccn ncn a noral, ncn a icdadc, c scn as
quais, iodavia, a insiruao nao sofrc qualqucr
326
dano. Sao assin os noncs c a Iisioria dos dolos
c dos riios agaos, c ainda as csquisiiiccs c
coisas scnclIanics dos ocias c dos
concdiografos dc cngcnIo luurioso c aic
icndcnic ara a lascvia. Sc, una ou ouira vcz,
inicrcssar a algun lcr iais coisas nos auiorcs or
clc usados, quc as lcia; nas, nas cscolas, ondc
dcvcn lanar-sc os fundancnios da salcdoria,
colocar dianic dos alunos iais coisas nao iraz
uiilidadc ncnIuna. Quc csiulicia, cclana
Scncca, arcndcr coisas sucrfluas, quando
icnos iania falia dc icno! Nada sc arcndc,
orianio, acnas ara a cscola, nas ara a vida,
ara quc, quando sc sair da cscola, nada scja
lcvado clo vcnio|13|
II. Nuo tutu dc cosus untutcus (cono suo
cctos oIctos uu cctos cngcnIos).
53. Sao aniiaiicas as coisas quc nao sao
conforncs ao cngcnIo dcsic ou daquclc. Con
cfciio, assin cono c varia a ndolc das crvas, das
arvorcs c dos aninais, c assin cono un scr Ia-
dc iraiar-sc dc un nodo c ouiro dc ouiro nodo, c
ncn iodas as coisas sc odcn uiilizar igualncnic
ara os ncsnos fins, assin ianlcn aconiccc
con os cngcnIos dos Ioncns. ccrio quc nao
falian cngcnIos fclizcs, os quais cnciran ondc
qucrcn, nas ianlcn nao falian aquclcs quc,
cranic ccrios oljcios, sc criurlan c sc
olscurcccn dc nodo csiranIo. Dcicrninado
327
indivduo, nas cicncias cscculaiivas, c una
aguia, cnquanio quc, nos csiudos raiicos, c
cono un lurro dianic dc una lira. Un ouiro,
Ialil cn iodas as ouiras discilinas, nao da nada
na nusica; c o ncsno aconiccc con ouiros,
rclaiivancnic naicnaiica, ou ociica, ou
logica, cic. Ncsics casos, quc dcvc fazcr-sc?
Qucrcr iirar da naiurcza aquilo quc cla nao icn c
luiar conira a naiurcza, nun csforo inuiil. Con
cfciio, ou nao sc arovciia nada, ou cniao o
rovciio nao concnsa o csforo. E cono o
rofcssor c ninisiro, c nao scnIor, ncn
fornador, ou rcfornador da naiurcza, sc vc quc
algun dos scus alunos csia a fazcr qualqucr
coisa conira a voniadc|14|, nao o forcc, c icnIa a
cscrana dc quc, cono cosiuna aconicccr,
aquclc aluno concnsara cn ouira discilina a
dcficicncia naqucla naicria. Efciivancnic,
quclrado ou coriado un rano a una arvorc, os
ouiros dcscnvolvcn-sc con nais vigor, ois ioda
a fora assa ara clcs. E quando ncnIun aluno
for consirangido a fazcr qualqucr coisa conira a
voniadc, nada Iavcra quc gcrc a nausca c
cniorca a ncnic, scja a qucn for, nas cada un
rogrcdira facilncnic naquclcs csiudos ara os
quais (or disosiao da divina rovidcncia} o
arrasia un oculio insiinio, c, nais iardc, no
lugar quc convcn s suas caacidadcs, scrvira
uiiilncnic a Dcus c socicdadc Iunana.
III. Nuo tutu dc oncnocs nsgncuntcs.
328
54. Do ncsno nodo, sc algucn quiscssc
cnuncrar as nninas ariicularidadcs (cono
iodas as difcrcnas das crvas c dos aninais, c
ainda iodas as aiividadcs dos ariisias, os noncs
dos scus insiruncnios, c coisas scnclIanics},
iornar-sc-ia rolio c confuso c, or
conscqucncia, cnfadonIo. Dasia, orianio, nas
cscolas, assar cn rcscnIa os gcncros das coisas
con as suas rinciais difcrcnas (nas
vcrdadciras}, dcsdc quc ial rcscnIa scja conlcia
c solida; as ouiras coisas, na ocasiao rocia,
arcscniar-sc-ao or si inicligcncia.
Efciivancnic, assin cono qucn qucr sair
raidancnic viiorioso do ininigo, nao sc dcnora
a dar o assalio a iodas as cqucnas osics,
nas aicndc aos asccios nais inorianics da
gucrra, con a ccricza dc quc, sc vcnccr o grosso
do ccrciio, c cugnar as rinciais foriificacs,
iudo o rcsio sc lIc cnircgara csoniancancnic c
assara ara o scu odcr, assin ianlcn
aconicccra no caso quc nos inicrcssa, dc nodo
quc, sc sc conscguir sulncicr inicligcncia as
coisas rinciais, as ninucias acalarao or
csclarcccr-sc or si ncsnas. A csic gcncro dc
olsiaculos cricnccn os vocalularios c os
dicionarios cIanados conctos, ou scja, aquclcs
quc alrangcn iodos os vocalulos dc una lngua;
c una vcz quc una loa aric dclcs nunca virao a
scr usados, ara quc olrigar os jovcns a arcndc-
los c a solrccarrcgar con clcs a ncnoria?
329
Eis o quc qucria dizcr accrca da ccononia dc
icno c dc fadiga quc odc fazcr-sc quando sc
cnsina c quando sc arcndc.
330

Captulo XX
MTODO PARA ENSINAR
AS CINCIAS EM GERAL
Os ucIos dcucn conu uu un o.
1. Fcunanos, finalncnic, cn un so lugar, as
olscrvacs discrsas, aqui c alcn, accrca do
nodo dc cnsinar nciodicancnic as cicncias, as
arics, as lnguas, a noral c a icdadc. Dissc
nciodicancnic, isio c, dc nodo facil, solido c
raido.
A ccncu c u usuo du ncntc, cxgndo os ncsnos
cqustos quc u usuo dos oIos.
2. A cicncia ou conIccincnio das coisas, una vcz
quc nao c scnao una visao inicrna das coisas,
cigc os ncsnos rcquisiios quc a olscrvaao ou
visao cicrna, ou scja, os olIos, o oljcio c a luz.
Dados csics ncios, scguc-sc a visao. Ora os olIos
da visao inicrna c a ncnic ou cngcnIo; o oljcio
sao iodas as coisas colocadas fora c dcniro da
inicligcncia; a luz c a dcvida aicnao. Mas, assin
cono, na visao cicrna, c rcciso usar una
iccnica roria, sc sc qucr vcr as coisas iais cono
sao, assin ianlcn, na cicncia, c rcciso usar un
nciodo rorio, a fin dc quc as coisas sc
arcscnicn inicligcncia dc nodo quc csia as
arccnda c conIca con roniidao c ccricza.
331
3. En rcsuno, dcvcn roorcionar-sc ao
adolcsccnic, quc dcscja cncirar a fundo as
arics nais inirincadas das cicncias, as quairo
condics scguinics.
I. Quc icnIa uros os olIos da inicligcncia;
II. Quc os oljcios lIc csicjan roinos;
III. Quc rcsic aicnao; c cniao
IV. Quc sc lIc ofcrcan as coisas quc csiao
rclacionadas con ouiras coisas, con o dcvido
nciodo. Assin, conrccndcra iudo, lcn c
dcrcssa.
I. Cono conscuu uos os oIos du ncntc.
4. Nao csia nas naos dc ningucn rccclcr una
inicligcncia doiada dcsias ou daquclas
qualidadcs. Dcus, a scu lcnclaciio, disirilui
csics csclIos da ncnic, csics olIos inicriorcs.
Esia, iodavia, cn nosso odcr nao crniiir quc
csics nossos csclIos sc cnlacicn dc o c
crcan o scu lrilIo. Sao o as ocuacs
ociosas, vas c inuicis da ncnic. Con cfciio, o
nosso csriio csia cn coniinuo novincnio cono
una no quc gira, a quc os scniidos cicrnos,
scus Ialiiuais ninisiros, forncccn
consianicncnic naicria, ionada dc qualqucr
aric, nas, a naioria das vczcs (a nao scr quc a
razao, surcna insciora, csicja lcn aicnia},
332
forncccn-lIc coisas vas, ou scja, cn vcz dc irigo c
ccvada, forncccn-lIc folIclIos, alIa, arcia,
dcscrdcios c coisas scnclIanics. E cniao
aconiccc cono na no. iodos os luracos sc
cncIcn dc o. Prcscrvar, orianio, a nossa no
inicrior, a ncnic (quc c ianlcn un csclIo}, da
ocira, significa Ialiiuar scnsaiancnic a
juvcniudc s coisas Ioncsias c uicis, nanicndo-a
afasiada das ocuacs frvolas.
II. Cono uoxnu os oIctos.
5. Ora, ara quc o csclIo rcfliia lcn os oljcios,
cn rinciro lugar, c ncccssario quc os oljcios
scjan solidos c cvidcnics, c, cn scgundo lugar,
quc csscs ncsnos oljcios scjan arcscniados
aos scniidos. Con cfciio, a ncllina c ouiras
coisas scnclIanics, ouco consisicnics, nao
lrilIan, c rcflcicn-sc dcnasiado dclilncnic no
csclIo; c as coisas afasiadas nao sc rcflcicn dc
nodo algun. Porianio, os oljcios quc sc qucr
fazcr conIcccr juvcniudc dcvcn scr coisas, nao
sonlras dc coisas; c coisas solidas, vcrdadciras c
uicis, quc roduzan loa inrcssao nos scniidos
c na inaginaao; c roduzi-la-ao sc sc aroinan
ianio quc os inrcssioncn.
Tudo o nco du uuo dctu du ustu.
6. Por isso, scja ara os rofcssorcs rcgra dc
ouro. quc cada coisa scja arcscniada quclc dos
scniidos a quc convcn, ou scja, as coisas visvcis
333
visia, as audvcis ao ouvido, as odorosas ao
olfaio, as salorosas ao gosio, as iangvcis ao iaio;
c sc algunas odcn, ao ncsno icno, scr
crcccionadas or varios scniidos, scjan
colocadas, ao ncsno icno, dianic dc varios
scniidos, cono sc dissc no caiulo XVII,
fundancnio VIII.
Tu uzuo dcstu cgu
7. Isio lascia-sc cn ircs razcs validas.
l. oquc os scntdos duo conco uo
conIccncnto.
1. O conIccincnio dcvc ncccssariancnic
rinciiar clos scniidos (una vcz quc nada sc
cnconira na inicligcncia, quc rinciro nao icnIa
assado clos scniidos}. Porquc c quc cniao o
cnsino Ia-dc rinciiar or una cosiao vcrlal
das coisas, c nao or una olscrvaao rcal dcssas
ncsnas coisas? Soncnic dcois dc csia
olscrvaao das coisas icr sido fciia, vira a
alavra, ara a clicar nclIor.
2.oquc o tonun ccto.
2.8. Scgunda. a vcrdadc c a ccricza da cicncia
ianlcn nao dccndcn scnao do icsicnunIo dos
scniidos. Con cfciio, as coisas inrincn-sc
rincirancnic c incdiaiancnic nos scniidos, c
dcois, graas aos scniidos, na inicligcncia.
334
rova disso o faio dc quc, ao conIccincnio
scnsiiivo, sc rcsia asscniincnio or si ncsno,
ao asso quc, no raciocnio ou na afirnaao dc
ouircn, ara sc icr a ccricza, rccorrc-sc ao
icsicnunIo dos scniidos. Dc faio, nao nos fianos
na razao scnao quanio ao quc odc dcnonsirar-
sc con a induao csccfica dc ccnlos (c c
clos scniidos quc sc vcrifica sc clcs ncrcccn fc}.
Sc julganos quc nos cnconiranos cn rcscna
dc coisas conirarias nossa roria ccricncia
scnsvc1, nao nos dcianos convcnccr clos
icsicnunIos dc ouircn. Por isso, quanio nais o
salcr dcriva dos scniidos, ianio nais c ccrio. En
conscqucncia disso, sc qucrcnos quc os alunos
sailan as coisas con vcrdadc c con ccricza, c
ncccssario fazcr iudo ara lIas cnsinar iodas or
ncio da aao dircia da visia c da crccao
scnsvcl.
3. oquc o conun u ncnu.
9. E orquc os scniidos sao o nais ficl
discnsciro da ncnoria, cssa dcnonsiraao
scnsvcl dc iodas as coisas icn or cfciio quc,
iudo o quc sc salc airavcs dcla, sc salc ara
scnrc. Con cfciio, sc, ainda quc una so vcz,
salorcci o aucar, sc alguna vcz vi un canclo, sc
alguna vcz ouvi caniar un rouinol, sc alguna
vcz csiivc cn Fona c a visiici (con a ncccssaria
aicnao, lcn cnicndido}, csias coisas adcrcn
fiadancnic ncnoria c nao odcn dcsrcndcr-
335
sc. Daqui sc vc quc, con inagcns, facilncnic sc
odc inrinir na ncnic das crianas a Iisioria
sagrada c ouiras Iisiorias. E c cvidcnic quc cada
un dc nos inagina nais facilncnic c nais
icnazncnic o quc c un rinoccronic, sc, ao ncnos
una vcz, o viu (ncsno quc fossc cn inagcn}; c
qucn ionou aric cssoalncnic nuna cnrcsa,
conIccc a sua Iisioria con nais ccricza do quc
sc, icndo csiado auscnic, a ouvissc coniar
ccnicnas dc vczcs. Daqui o diio dc Plauio. Una
so icsicnunIa ocular valc nais quc dcz
icsicnunIas auricularcs|1|. E o dc Horacio.
aquclas coisas quc vcn clos ouvidos dcscrian
nuiio nais lcniancnic a aicnao quc as quc sc
arcscnian fidclidadc dos olIos do olscrvador
c quc clc vc or si ncsno|2|. Dcsic nodo, qucn,
una vcz, olscrvou aicniancnic a anaionia do
coro Iunano, cnicndc c rccordar-sc-a dc iodas
as coisas con nais ccricza do quc qucn lcu
cicnsos iraiados dc anaionia, scn olscrvaao
ocular. Daqui a naina. A oIscuuuo ocuu uz
us uczcs du dcnonstuuo.
Gundc utdudc dus nugcns no cnsno.
10. Sc orvcniura nao c ossvcl icr as coisas
nao, odcn uiilizar-sc os rcrcscnianics dclas,
isio c, nodclos ou dcscnIos fciios csccialncnic
ara o cnsino, cono foi ja uliinancnic osio cn
raiica clos rofcssorcs dc loianica, dc zoologia,
336
dc gconciria, dc gcodcsia c dc gcografia, quc
junian inagcns s suas dcscrics.
N.H. Esquccto utcu do coo Iununo.
Assin conviria fazcr ianlcn no cnsino da fsica c
dc ouiras discilinas. Por ccnlo, cn nosso
cnicndcr, o funcionancnio do coro Iunano
cnsinar-sc-a nuiio do coro lcn or ncio dc
dcnonsiracs ocularcs, sc, volia dc cada osso
dc un csquclcio Iunano (cono aquclcs quc
Ialiiualncnic sc cnconiran nas Acadcnias, ou
cniao fciios dc nadcira}, sc colocan os nusculos,
os icndcs, os ncrvos, as vcias c as aricrias,
juniancnic con as vsccras, os ulncs, o
coraao, o diafragna, o fgado, o csinago c os
inicsiinos, fciios dc clcs cIcias dc la. Todas
csias arics do coro Iunano dcvcn, orcn, scr
colocadas no scu dcvido lugar c scr
roorcionadas, cscrcvcndo-sc solrc cada una
dclas o scu nonc c aquilo ara quc scrvc.
Efciivancnic, sc un csiudanic dc Iisioria
naiural c conduzido a vcr csic nancquin, quc,
dianic dclc, c dcsnoniado, ara quc olscrvc
iodas as suas arics, una or una, clc
cnicndcra iodas as coisas cono quc divcriindo-sc
c, a ariir dc cniao, conrccndcra a csiruiura do
scu coro. Scria ncccssario, orianio, consiruir
insiruncnios dcsic gcncro (isio c, nodclos das
coisas, ois ncn scnrc c ossvcl icr nao
coisas vcrdadciras}, cn iodos os canos do
337
salcr, dc nodo a odcr ic-los nao nas cscolas.
Enlora, ara fazcr csias coisas, scja ncccssaria
alguna dcscsa c un ouco dc crcia, iodavia, o
rcsuliado concnsara iodos os csforos.
Sc todus us cosus odcn sc ucscntudus uos
scntdos.
11. Sc algucn duvidassc quc iodas as coisas,
ncsno as csiriiuais c auscnics (as quais sc
cnconiran ou aconicccn no ccu ou nos alisnos,
ou nas rcgics uliranarinas}, odcn, dcsic nodo,
scr sulnciidas aos scniidos, lcnlrc-sc quc, or
olra da divina rovidcncia, iodas as coisas foran
fciias con crfciia Iarnonia, dc nodo quc as
coisas sucriorcs odcn scr rcrcscniadas or
ncio das infcriorcs, as auscnics or ncio das
rcscnics, c as invisvcis or ncio das visvcis,
cono o dcnonsira con suficicnic clarcza o
Muconcocosnos dc Folcrio Fluiius, o qual
nosira ariificialncnic cono sc gcran os vcnios,
as cIuvas c os irovcs|3|. E nao Ia duvida quc
iais coisas odcn ainda rcduzir-sc a naior
cvidcncia c a naior facilidadc.
III. En quc consstc u uz du utcnuo.
12. O quc disscnos rcfcrc-sc arcscniaao dos
oljcios aos scniidos. Falcnos agora da luz, ois,
sc cla falia, c cn vao quc sc colocan os oljcios
dianic dos olIos. A luz do salcr c a aicnao,
graas qual o aluno, con a inicligcncia rcscnic
338
c, or assin dizcr, alcria, rccclc iodas as coisas.
Con cfciio, assin cono, s cscuras c con os
olIos fccIados, ningucn vc scja o quc for, ncsno
quc o oljcio sc cnconirc nuiio crio dos olIos,
assin ianlcn, sc sc diz ou sc sc nosira
qualqucr coisa a qucn nao csia aicnio, cla
assar-lIc-a dcsacrcclida aos scniidos, cono sc
vc aconicccr quclcs quc, disirados or ouiros
cnsancnios, nao sc acrcclcn dc nuiias coisas
quc succdcn na sua rcscna. Porianio, do
ncsno nodo quc qucn qucr nosirar a ouiro,
duranic a noiic, una coisa, dcvc ncccssariancnic
accndcr a lanada c cscviia-la nuiias vczcs,
ara quc dc una luz clara, assin ianlcn o
rofcssor, sc qucr iluninar con o conIccincnio
das coisas un aluno circundado clas ircvas da
ignorancia, a rincira coisa quc icn a fazcr c
dcscriar nclc a aicnao, a fin dc quc a ncnic,
scdcnia das coisas, lcla aquilo quc sc lIc
cnsina. O nodo cono isio dcvc scr fciio,
nosirano-lo no caiulo XVII c no caiulo XIX.
IV. uc cxgc o nctodo dc ucscntu us cosus
o nco dc unu uz cuu
13. Ainda rclaiivancnic luz, dcvc falar-sc agora
do nodo ou do nciodo dc arcscniar os oljcios
dc ial nancira aos scniidos quc clcs roduzan
una inrcssao duradoura. Farcnos lcn,
dccalcando o roccsso dcsic nciodo solrc a
iccnica da visao cicrna. Ora, quando sc qucr vcr
339
una coisa lcn visia, c ncccssario. 1. coloca-la
dianic dos olIos; 2. nao dcnasiado longc, nas
disiancia convcnicnic; 3. nao dc lado, nas cn
frcnic dos olIos; 4. c nao invcricndo ou ondo dc
iravcs a facc da coisa, nas nanicndo-a dirciia; 5.
dc nodo quc os olIos ossan, dc un so golc,
alrangc-la ioda; 6. c, dcois, caninar cada una
das arics scaradancnic; 7. scguindo una
ordcn nciodica, dcsdc o rincio aic ao fin; 8.
insisiindo, dcois, no canc dc cada aric; 9. aic
quc iodas as ariicularidadcs scjan lcn
disiinguidas, graas crccao das difcrcnas.
Olscrvando dcvidancnic csias rcgras, a visao
rcaliza-sc adcquadancnic; nas lasia csqucccr
una ara quc cla dcic dc sc rcalizar ou sc
rcalizc nal.
Escuccc-sc o ussunto con un cxcno.
14. Por ccnlo. sc algucn qucr lcr una caria
quc lIc foi cnviada or un anigo, c ncccssario. 1.
quc a arcscnic aos olIos (ois, sc a nao vc,
cono odc lc-la?}; 2. quc a aroinc dos olIos a
una disiancia adcquada (a dcnasiada disiancia,
a visia nao disiinguc}; 3. quc a onIa dc frcnic (o
quc sc vc dc iravcs, vc-sc confusancnic}; 4. quc a
coloquc dirciia dianic dc si (cfciivancnic, sc sc
arcscnia aos olIos una caria ou un livro do
invcs, ou dc iravcs, qucn os odcra lcr?}; 5. c
rcciso quc, anics dc iudo, sc olscrvcn as coisas
nais gcrais da caria, isio c, qucn a cscrcvc, a
340
qucn, dc ondc c quando (scn o conIccincnio
rcvio dcsias coisas, os orncnorcs do icio
scrao nuiio ncnos claros}; 6. quc, a scguir, sc
lcia iudo o rcsio, dc nodo quc nao cscac nada
(dc ouira nancira, nao sc ionara conIccincnio
dc iodas as coisas, c odcra ncsno aconicccr
quc sc nao cIcguc ao oljciivo rincial}; 7. c
rcciso quc sc lcia ordcnadancnic cada crodo,
cono csiao no icio, un a scguir ao ouiro (sc sc
iona un cdao aqui c ouiro alcn, un crodo
daqui c ouiro dc alcn, dcsliga-sc c confundc-sc o
scniido}; 8. dcvc dcnorar-sc cn cada una das
coisas, aic quc sc cnicndan iodas c cada una cn
ariicular (cfciivancnic, sc sc da caria acnas
una raida olIadcla, facilncnic qualqucr coisa
dc uiil assara dcsacrcclila ncnic}; 9.
finalncnic, ionado conIccincnio dc iodas as
coisas, rcsic-sc aicnao difcrcna cnirc unas
coisas c ouiras, nais ou ncnos ncccssarias.
Acuuo u utc dc cnsnu us ccncus o nco
dc nouc cgus.
15.Dcsias olscrvacs, rcsulian, ara os quc
cnsinan as cicncias, novc rcgras nuiio uicis.
I. Hcgu
I. Ensinc-sc iudo o quc sc dcvc salcr.
Efciivancnic, sc sc nao ofcrcccn ao aluno
aquclas coisas quc clc dcvc salcr, dc ondc as vira
341
a salcr? AlsicnIan-sc, orianio, os rofcssorcs
dc nanicr qualqucr coisa cscondida dos alunos,
qucr inicncionalncnic, cono fazcn
Ialiiualncnic os invcjosos c os dcslcais, qucr or
ncgligcncia, cono cosiunan fazcr aquclcs quc
qucrcn icrninar o scu iralalIo o nais ccdo
ossvcl. Ncsias coisas, c ncccssario a loa fc c o
zclo.
II. Hcgu.
16. Tudo o quc sc cnsina, cnsinc-sc cono coisa
do nundo dc Iojc, c dc uiilidadc ccria.
Isio ara quc o aluno vcja quc aquilo quc arcndc
nao sao coisas vindas do as da uioia|4| ou das
idcias dc Plaiao, nas coisas quc vcrdadcirancnic
csiao nossa volia c cujo conIccincnio crfciio c
rcalncnic uiil ara a vida. Assin, a ncnic
lanar-sc-a a clas con naior ardor c disccrni-las-
a con naior caiidao.
III. Hcgu.
17. Tudo o quc sc cnsina, cnsinc-sc dc una
nancira dircia, c nao con rodcios.
Efciivancnic, vcnos as coisas dirciancnic, c nao
dc iravcs, quando, nao soncnic as vcnos,
confusa c olscurancnic, nas as arccndcnos
con a visia. Scja qual for a coisa, coloquc-sc
dianic dos olIos do aluno, fazcndo-lIc vcr a sua
342
csscncia nuancnic, c nao or ncio dc
sulicrfugios, dc alavras, dc nciaforas, dc
aluscs c dc Iicrlolcs, figuras dc rciorica quc sc
usan ara cngrandcccr ou dininuir as coisas ja
conIccidas, ara as louvar ou rclaiar, nas nao
ara as fazcr conIcccr; iraia-sc aqui dc cnfrcniar
as coisas dirciancnic.
IV. Hcgu.
18. Tudo o quc sc cnsina, cnsinc-sc ial qual c c
aconiccc, isio c, clas suas causas.
Con cfciio, o conIccincnio c crfciio quando as
coisas sc conIcccn iais quais sao, ois sc sao
conIccidas dc nodo divcrso do quc sao, o
conIccincnio nao c vcrdadciro conIccincnio,
nas crro. Toda a coisa c ial cono foi fciia, ois sc
c difcrcnic dc cono foi fciia, dcvc cnicndcr-sc quc
foi alicrada. Ora, ioda a coisa c fciia clas suas
causas. Logo, clicar as causas da coisa, c
cnsinar a vcrdadcira cicncia da coisa, scgundo a
naina quc diz . salcr c conIcccr una coisa
clas suas causas|5|. Alcn disso, a causa c o
guia da ncnic. As coisas scrao, orianio,
conIccidas nclIor, nais facilncnic c con naior
ccricza, sc forcn conIccidas cono csiao fciias.
Do ncsno nodo quc, a qucn qucr lcr una caria,
csia dcvc scr ofcrccida scgundo a osiao cn quc
csia cscriia, ois lcr una caria ao invcs ou dc
iravcs c difcil, igualncnic, sc sc clica una
343
coisa cono cla aconiccc, scra cnicndida
facilncnic c con scgurana; sc, ao conirario, cla
c clicada, colocando cn rinciro lugar o quc
aconicccu cn scgundo lugar, (cr } c
nudando, dc varios ouiros nodos, a ordcn
naiural, con ioda a ccricza quc sc ncrgulIara o
aluno na confusao. Porianio, o nciodo didaiico
dcvc scguir a ordcn das coisas. rinciro, as quc
aconicccran rinciro; dcois, as quc
aconicccran dcois.
V. Hcgu.
19. Tudo o quc sc ofcrccc ao conIccincnio,
ofcrca-sc rinciro dc nodo gcral, c dcois or
arics.
A razao dcsia rcgra foi clicada no caiulo XVI,
fundancnio VI. Ofcrcccr una coisa ara scr
conIccida dc nodo gcral, consisic cn clicar a
csscncia c os acidcnics dc ioda cssa coisa. A
csscncia clica-sc or ncio dcsias crgunias.
Quc c? Qual c? Porquc? crgunia quc c,
rcsondc o nonc, o gcncro, a nissao c a
finalidadc da coisa; crgunia quu c, rcsondc a
forna da coisa, ou scja, o nodo cn viriudc do
qual a coisa c aia ara o scu fin; crgunia
oquc, rcsondc a cficicncia, ou scja, aqucla
fora cla qual a coisa sc iorna aia ara o scu
fin. Por ccnlo. sc sc dcscja dar ao aluno un
vcrdadciro conIccincnio gcral do Ioncn dir-sc-
344
a. O Ioncn c. 1. a criaiura dc Dcus nais
crfciia, dcsiinada a govcrnar as ouiras; 2.
cnriquccida con o don dc cscolIcr c dc fazcr
livrcncnic qualqucr coisa; 3. c, or isso. doiada
da luz da razao, ara quc ossa rcgular
saliancnic as suas cscolIas c as suas acs.
Esic c un conIccincnio gcral do Ioncn, nas
fundancnial, ois cnuncia iodas as coisas
ncccssarias accrca do Ioncn. Sc sc quiscr, a
csias coisas, odcra acrcsccniar-sc ccrios
acidcnics, ianlcn dc caraicr gcral, cono, or
qucn foi fciio, ondc icvc origcn, quando, cic.
Fciio isio, c rcciso csiudar as arics do Ioncn,
o coro c a alna, dcconondo o coro or ncio
da anaionia dos ncnlros, c clicando a alna
or ncio das faculdadcs quc a consiiiucn, cic.
Tudo isio dcvc scr fciio con a dcvida ordcn.
VI. Hcgu.
20. ConIcan-sc iodas as arics da coisa,
ncsno as nais cqucninas, scn oniiir
ncnIuna, rcsciiando a ordcn, a osiao c as
rclacs quc unas icn con as ouiras.
Con cfciio, nada c inuiil, c, or vczcs, c
rccisancnic na aric nais cqucnina quc rcsidc
a fora das arics naiorcs. E salido quc, no
rclogio, una so rodinIa ariida, iorcida ou
dcslocada odc fazcr arar ioda a naquina; c, sc
a un coro vivo sc iirar un so ncnlro, odc
345
iirar-sc-lIc a vida; c, nuiias vczcs, no conicio
dc un discurso, a nais cqucna alavra (cono
una rcosiao ou una conjunao} nodifica c
aic invcric iodo o scniido. E assin aconiccc cn
iodas as coisas. O conIccincnio crfciio dc una
coisa olicn-sc, orianio, conIcccndo iodas as
suas arics, c salcndo o quc c c ara quc scrvc
cada una dclas.
VII. Hcgu.
21. Ensincn-sc iodas as coisas succssivancnic,
c, duranic o ncsno icno, nao sc cnsinc scnao
una coisa so.
Con cfciio, assin cono a visia nao odc, ao
ncsno icno, voliar-sc ara dois ou ircs oljcios,
scnao discrsancnic c confusancnic (c cvidcnic
quc qucn lc un livro nao odc olIar ara duas
aginas ao ncsno icno, ncn ncsno ara duas
linIas, cnlora csicjan roinas una da ouira,
ncn scqucr ara duas alavras, c ncn aic ara
duas lciras, nas olIa ara clas succssivancnic,
una aos a ouira}, assin ianlcn a ncnic nao
odc csccular scnao accrca dc una so coisa
duranic o ncsno csao dc icno. Proccda-sc,
orianio, disiinancnic dc una coisa ara ouira,
ara quc as inicligcncias nao scjan olsirudas.
VIII. Hcgu.
346
22. Insisia-sc solrc cada naicria, aic quc cla scja
crfciiancnic conrccndida.
Nada aconiccc nun insianic, ois, iudo o quc
aconiccc, aconiccc graas ao novincnio c o
novincnio inlica succssao. Dcvc, orianio,
dcnorar-sc con o aluno cn qualqucr aric do
salcr, aic quc a icnIa arccndido lcn c saila
quc a salc. Conscguir-sc-a isso, inculcando,
caninando c rcciindo, aic quc as coisas
csicjan lcn fias na ncnic, cono nosiranos no
caiulo XVIII, fundancnio X.
IX. Hcgu.
23. Ensincn-sc lcn as difcrcnas das coisas,
ara quc o conIccincnio dc iodas as coisas scja
disiinio.
Esia coniida una grandc vcrdadc ncsia naina
fanosa ( }. Qucn disiinguc lcn, cnsina
lcn. Efciivancnic, a nuliidao das coisas
criurla o aluno c a varicdadc confundc-o, a nao
scr quc sc uiilizcn rcncdios. no rinciro caso, o
rcncdio scra a ordcn, dc nodo quc sc cnsinc
una coisa aos ouira; no scgundo caso, scra a
considcraao aicnia das difcrcnas, dc nodo quc
sc iornc scnrc nanifcsio qual a difcrcna quc
vai dc una coisa a ouira. Acnas csic roccsso
fornccc un conIccincnio disiinio, claro c ccrio,
orquc, nao so a varicdadc, nas ianlcn a
vcrdadc das coisas dccndc das difcrcnas, cono
347
o cnuncianos acina, no caiulo XVIII,
fundancnio VI.
As ccncus quc sc cnsnun nus cscous dcucn sc
udonudus con cstc nctodo.
24. Mas, orquc nao c dado a iodos odcr ccrccr
o ofcio dc rofcssor con iudo o quc clc cigc dc
dcsircza, c ncccssario sulncicr iodas as cicncias
quc sc cnsinan nas cscolas a csias rcgras do
nciodo, a fin dc quc o cnsino nao dcscarilIc c
nao falIc no scu oljciivo. Efciivancnic, sc csias
rcgras sc fian c sc olscrvan csiriiancnic, scra
inossvcl quc un jovcn, iniroduzido no icairo
do univcrso, nao scja caaz dc cncirar con a
sua agudcza ioda a nagnificcncia das coisas ali
cosias; c assin, cn lcna luz, caninIar cnirc
as olras dc Dcus c dos Ioncns, con a ncsna
facilidadc con quc algucn, iniroduzido nun
alacio rcal odc, nun dcicrninado csao dc
icno c scn icdio, vcr nuiio lcn iudo o quc nclc
sc cnconira. iniuras, iralalIos dc cinzcl,
iacarias c qualqucr ouiro ornancnio.
348

Captulo XXI
MTODO
PARA ENSINAR AS ARTES

E ccso cstudu nus us utcs utcus quc us
ccncus csccuutuus.
1. A icoria das coisas c facil c lrcvc, c nao
roduz scnao razcr; ao conirario, a sua
alicaao c ardua c dcnorada, roorcionando
naravilIosas vaniagcns, diz Vivcs|1|. Scndo as
coisas assin, inoria invcsiigar con diligcncia o
nciodo dc guiar facilncnic a juvcniudc a r cn
raiica as coisas quc dizcn rcsciio s arics
iccnicas.
Tcs cqustos du utc.
2. A aric rcqucr ircs coisas. 1. O nodclo ou
inagcn, quc c una csccic dc forna cicrna, quc
o ariisia olscrva c icnia rcroduzir. 2. A naicria,
quc c aquilo a quc dcvc inrinir-sc a nova forna.
3. Os insiruncnios, con a ajuda dos quais sc
cccuia o iralalIo.
Outus tuntus cous suo cqucdus uu u uuo
utcu.
349
3. Dcois (quando sc ossucn ja os
insiruncnios, a naicria c o nodclo}, o cnsino da
aric rcqucr. 1. a uiilizaao dcvida dcsias ircs
coisas; 2. a sua dircao rudcnic; 3. ccrccios
frcqucnics. Isio c, quc sc cnsinc ao aluno ondc c
cono cada una dcsias ircs coisas dcvc scr
uiilizada. E, cnquanio as uiiliza, a dirigi-las lcn,
ara quc nao concia crros; c, sc acaso os concic,
ara quc os corrija. Finalncnic, ara quc dcic
dc crrar, cnsinc-sc-lIc a afasiar-sc dos crros, aic
quc icnIa arcndido a iralalIar con scgurana,
con raidcz c scn concicr crros.
Onzc cunoncs ucccu dcstc ussunto.
4. Fclaiivancnic a csic assunio, sao dc noiar
onzc canoncs. scis accrca da uiilizaao; ircs
accrca da dircao; c dois accrca do ccrccio.
I
5. Arcnda-sc a fazcr fazcndo.
Os nccanicos nao dcicn os arcndizcs das suas
arics con cscculacs icoricas, nas cn-nos
incdiaiancnic a iralalIar, ara quc arcndan a
falricar falricando, a csculir csculindo, a
iniar iniando, a danar danando, cic.
Porianio, ianlcn nas cscolas, dcvc arcndcr-sc
a cscrcvcr cscrcvcndo, a falar falando, a caniar
caniando, a raciocinar raciocinando, cic., ara
quc as cscolas nao scjan scnao oficinas ondc sc
350
iralalIa fcrvidancnic. Assin, finalncnic, clos
lons rcsuliados da raiica, iodos ccrincniarao
a vcrdadc do rovcrlio. fazcndo arcndcnos a
fazcr (FuIcundo uIcunu}.
II
6. Faan-sc scnrc os iralalIos scgundo
dcicrninada forna c norna.
Olscrvando cssa forna c cssa norna, c cono quc
caninIando clas suas cgadas, o aluno dcvc
iniia-la. Con cfciio, nao odc ainda invcniar
nada dc scu, una vcz quc ignora o quc dcvc fazcr
c cono o dcvc fazcr; or isso, c ncccssario
nosirar-lIo. Alcn disso, scria una crucldadc
consirangcr algucn a fazcr aquilo quc iu qucrcs,
ignorando clc o quc iu qucrcs. Do ncsno nodo,
scria una crucldadc qucrcr quc iracc linIas
rcias, angulos rcios ou crculos rcdondos, scn
rinciro lIc icr nciido nas naos o csquadro, a
rcgua c o conasso, c scn lIc Iavcr nosirado o
uso dcsscs insiruncnios. Inoria, or isso,
rocurar scriancnic quc, dc iodos os iralalIos
quc dcvcn fazcr-sc na cscola, Iaja figuras ou
dcscnIos c nodclos, vcrdadciros, claros c
sinlcs, faccis dc cnicndcr c dc iniiar, qucr
scjan csloos ou dcscnIos das coisas, qucr
scjan lanos ou naqucics das olras. Eniao, ja
nao scra alsurdo cigir daquclc a qucn foi
ninisirada luz, quc vcja, daquclc quc ja sc
351
nanicn dc c, quc conccc a andar, daquclc quc
salc ja nancjar os insiruncnios, quc iralalIc.
III
7. Mosirc-sc o uso dos insiruncnios, nais con a
raiica quc con alavras, isio c, nais con
ccnlos quc con rcgras.
Ja aniigancnic advcriiu Quiniiliano quc c longo
c difcil o caninIo or ncio dc rcgras, nas lrcvc
c cficaz or ncio dc ccnlos|2|. Mas,
nornalncnic, quao ouco sc rccordan dcsia
advcricncia as cscolas! salido quc cniulIan dc
ial nancira, ncsno os rinciianics dc
granaiica, con rccciios c rcgras, con ccccs
s rcgras c ccccs s ccccs, quc clcs, a
naioria das vczcs, nao salcn quc fazcr c
concan anics a ficar csiuidos quc a cnicndcr.
Mas, na vcrdadc, nao vcnos quc os nccanicos
roccdan dc nodo a cnsinarcn ianias rcgras aos
scus arcndizcs, nas, conduzidos csics oficina,
nandan-nos olscrvar os scus iralalIos, c
incdiaiancnic, ara quc os iniicn (ois o
Ioncn c un aninal iniiador. ( }, ncicn-lIcs
na nao os insiruncnios c cnsinan-lIcs cono os
dcvcn nancjar; cniao, sc sc cnganan, advcricn-
nos c corrigcn-nos, nais con o ccnlo quc con
alavras; c a raiica nosira quc a iniiaao
facilncnic conscguc lons rcsuliados. Con cfciio,
c vcrdadcira csia lcla naina alcna. Ein guicr
352
Vorgngcr findci cincn guicn NacIgngcr (Un
lon rccursor cnconira scnrc un lon
scguidor}|3|. E ianlcn icn aqui calincnio o diio
dc Tcrcncio. Vai frcnic, quc cu ic scguirci|4|.
Dcsic nodo, vcnos as crianas arcndcr a andar,
a corrcr, a falar, a cnircgar-sc a jogos varios,
acnas graas iniiaao, scn rcgras faiiganics c
cnosas. Efciivancnic, as rcgras sao auicniicos
csinIos ara os csriios c cigcn aicnao c
agudcza, ao asso quc con ccnlos aic as
calcas nais rudcs sao ajudadas. Alcn disso, so
con rcgras, ningucn scra caaz dc adquirir o
Ialiio dc una lngua ou dc una aric; nas, con a
raiica, ncsno scn rcgras, odc adquiri-lo
crfciiancnic.
IV
8. O ccrccio dcvc concar con os rinciros
rudincnios, c nao con olras acaladas.
Con cfciio, o cariniciro nao cnsina, logo nos
rinciros dias, o scu arcndiz a consiruir iorrcs c
forialczas dc nadcira, nas a cgar no nacIado,
a coriar a nadcira, a r cn csquadria as iravcs
c a crfurar larroics, a rcgar rcgos c a fazcr
cncaics, cic. Tanlcn o inior nao nanda o scu
arcndiz iniar rosios Iunanos, nas cnsina-lIc
a nisiurar as corcs, a nancjar os inccis, a
iraar cqucnas linIas, c dcois a icniar csloar
dcscnIos, cic. E qucn cnsina una criana a lcr,
353
nao lIc coloca frcnic un livro conacio, nas as
lciras do alfalcio, rinciro una dc cada vcz,
dcois unidas cn slalas, a scguir unidas cn
alavras c finalncnic cn frascs, cic. Porianio,
ianlcn a qucn conca a csiudar a granaiica,
rinciro dcvc r-sc-lIc frcnic alavras, una
dc cada vcz, dcois fazcr-lIas juniar duas a duas,
dcois cnsinar-lIc crcsscs dc una so
roosiao, dcois dc duas c dc ircs; dcois,
assc-sc csiruiura dos crodos c da a un
discurso iniciro. Tanlcn na dialciica, rinciro
arcndan a disiinguir as coisas c os concciios
accrca das coisas or ncio dos gcncros c das
difcrcnas; dcois, a coordcnar as coisas scgundo
as suas rclacs nuiuas (con cfciio, dc qualqucr
nancira, cada coisa icn rclacs con ouira}; a
scguir, a dcfini-las c a classifica-las; finalncnic, a
caninar cn conjunio as coisas c os concciios
das coisas, rocurando rcsosia ara csias
crgunias. Quc c? Accrca dc quc? Por causa dc
quc? ncccssaria ou coniingcnic? Naquclas
coisas cn quc ja csiivcr suficicnicncnic
ccrciiado, assa-sc ao aio do raciocnio, no qual,
dadas c conccdidas ccrias coisas, sc dcduzcn
ouiras. Por fin, assc-sc aos discursos, ou scja,
s cosics conlcias dc icnas. Dc nodo
scnclIanic, no csiudo da rciorica, os rogrcssos
scrao raidos, sc o aluno sc ccrciiar rinciro,
duranic un ccrio icno, a rccolIcr sinninos,
dcois arcndcr a dar a dcsignaao roria aos
354
noncs, aos vcrlos c aos advcrlios, c,
incdiaiancnic a scguir, arcndcr a csclarccc-los
con ouiros dc significado oosio, c dcois a falar,
dc varios nodos, or ncio dc crfrascs, c a
nudar os icrnos rorios cn ouiros ncdianic
nciaforas, a dcslocar as alavras ara olicr loa
Iarnonia, a nudar, dc iodos os nodos ossvcis,
as frascs sinlcs cn frascs figuradas; finalncnic,
c nao anics, quando soulcr fazcr roniancnic
cada una dcsias coisas, assar-sc-a aos
ornarncnios dc oracs iniciras. Sc, cn qualqucr
aric, sc caninIa assin gradualncnic, c
inossivcl nao fazcr rogrcssos raidos c solidos.
O fundancnio disio foi cosio no caiulo XVII,
fundancnio IV.
V
9. Os rinciros ccrccios dos rinciianics
scjan accrca dc naicria conIccida.
Esia rcgra foi-nos sugcrida clo fundancnio IX
do caiulo XVII c clo corolario VI do
fundancnio IV. Ela significa quc o csiudanic nao
dcvc scr solrccarrcgado con coisas
dcsroorcionadas sua idadc, sua caacidadc
c sua condiao, ara nao scr olrigado a
conlaicr con sonlras. Por ccnlo. a una
criana olaca, quc arcndc a lcr ou a cscrcvcr o
alfalcio, nao sc dcvc arcscniar un icio cn
laiin, cn grcgo ou aralc, nas na sua lngua,
355
ara quc cla cnicnda o quc faz. Assin, ara quc a
criana conrccnda o cnrcgo das rcgras da
dialciica, dcvc scr ccrciiada con ccnlos,
ionados, nao dc Virglio ou dc Cccro ou dc
assunios icologicos, oliicos c ncdicos, nas dc
coisas faniliarcs criana, cono un livro, un
vcsiido, una arvorc, una casa, una cscola, cic.
Isio fara con quc os ccnlos ionados ara
clicar a rincira rcgra, scndo ja conIccidos,
sirvan ara iodas as ouiras. Cono sc, no csiudo
da dialciica, sc ionar (or ccnlo} una arvorc.
nosirc-sc o scu gcncro, a sua difcrcna, as suas
causas, os scus cfciios, as suas arics suljciivas
c acrcsccniadas, cic., a sua dcfiniao, a sua
classificaao, cic.; dcois, dc quanias nanciras
alguna coisa sc odc rcdicar dc una arvorc; a
scguir, cono c quc, or ncio dc un raciocnio,
daquclas coisas quc aic cniao foran diias accrca
da arvorc, sc odcn dcduzir c dcnonsirar ouiras,
cic. Elicado dcsic nodo, con un, dois ou ircs
ccnlos faniliarcs, o cnrcgo das rcgras, o
jovcn odcra facilncnic, or via dc iniiaao,
fazcr o ncsno cn iodos os ouiros casos.
VI
l0. A rincio, a iniiaao faa-sc scgundo a
forna rcscriia; dcois, odcra scr nais livrc.
Efciivancnic, quanio nais a fornaao dc una
coisa nova sc acga sua forna, ianio nclIor c
356
nais caiancnic c crcssa a forna. Cono as
nocdas, quc sao iiradas do ncsno cunIo, sao
iodas caiancnic iguais, ianio ao scu cunIo
cono unas con as ouiras; c igualncnic os livros
inrcssos c os iralalIos fundidos cn ccra, gcsso,
ncial, cic. Porianio, na ncdida do ossvcl,
ianlcn nos ouiros iralalIos, a iniiaao (ao
ncnos a rincira} acguc-sc csirciiancnic ao
scu nodclo, aic quc as naos, a ncnic c a lngua
sc Ialiiucn a novcr-sc nais livrcncnic c con
nais scgurana, c a fornar or si coisas
scnclIanics. Por ccnlo. aquclcs quc arcndcn
a cscrcvcr ioncn un acl fino c dc qualqucr
nodo iransarcnic, c coloqucn-lIc dclaio un
nodclo ( }, ou scja,, aqucla cscriia quc
dcscjan iniiar, ois assin odcrao facilncnic
iniiar os iraos das lciras quc iransarcccn. Ou
cniao inrinan-sc, cn acl lranco, nodclos,
nuna cor airacnic, anarcla ou cscura, ara quc
os alunos, fazcndo assar a cna, cIcia dc iinia
rcia, airavcs daquclcs iraos, sc Ialiiucn a
iniiar aquclas lciras, con aqucla ncsna forna.
Do ncsno nodo, quanio ao csiilo, iona-sc dc un
auior una frasc, un cnsancnio ou un crodo,
c nanda-sc ao aluno fornar ouiras scnclIanics.
Por ccnlo, orquc sc diz ducs oun|5| nanda-
sc a criana iniiar c dizcr ducs nunnoun, ducs
ccunuc, ducs ccos, ducs uncuun, cic. Una
vcz quc Ciccro diz. Eudcno, scgundo a oiniao
dc cssoas douissinas, c dc longc o rinciro cn
357
asirononia|6|, iniiando-o, odcra dizcr-sc.
Ciccro, scgundo a oiniao dc oradorcs
douissinos, c dc longc o rinciro cn cloqucncia
c Paulo, no aosiolado, scgundo a oiniao dc
ioda a Igrcja, c dc longc o rinciro, cic. Do
ncsno nodo, aarcccndo cn logica csia dilcna.
ou c dia ou c noiic; ora c noiic; logo nao c dia,
arcnda a criana a iniiar iodos os conirarios
incdiaios assin cosios. Por ccnlo. ou c
ignoranic ou c crudiio; ora c ignoranic; logo nao c
crudiio. Cain ou foi io ou foi nio; ora nao foi
io...
VII
11. Os nodclos a iniiar scjan o nais crfciios
ossvcl, ara quc, sc algucn conscguc iniia-los
lcn, ossa scr considcrado crfciio na sua aric.
Efciivancnic, assin cono, con una rcgua curva,
ningucn odc iraar linIas rcias, assin ianlcn
dc un nodclo dcfciiuoso nao odc fornar una
lcla olra. Scra ncccssario, orianio, csforar-sc
or quc Iaja nodclos vcrdadciros, crfciios,
sinlcs c faccis dc iniiar dc iudo o quc dcvc
fazcr-sc na cscola c, nais ainda, duranic ioda a
vida, qucr scjan inagcns das coisas, iniuras,
dcscnIos, qucr scjan rcscrics c rcgras,
lrcvssinas, clarssinas, inicligvcis or si
ncsnas c vcrdadciras scn ncnIuna cccao.
358
12. O rinciro csforo dc iniiaao scja o nais
arinorado ossvcl, ara quc sc nao afasic do
nodclo ncn scqucr no nnino orncnor.
Isio, naiuralncnic, nos liniics do ossvcl. Mas c
ncccssario. Con cfciio, iodas as rinciras coisas
sao cono quc os fundancnios das quc virao a
scguir; scndo clas solidas, as ouiras odcrao
consiruir-sc solidancnic; sc forcn vacilanics,
iudo vacilara. E assin cono os ncdicos olscrvan
quc as irrcgularidadcs da rincira digcsiao sc
nao corrigcn na scgunda c na icrccira, assin
ianlcn, cn qualqucr iralalIo, os rinciros
crros rcjudican iudo o quc vcn a scguir. Por
isso, Tinoico, rofcssor dc nusica, fazia agar as
lics clo dolro aos alunos quc Iavian ja
csiudado os rudincnios daqucla aric con ouiros
rofcssorcs, dizcndo quc isso inlicava ara clc
una dulicaao dc iralalIo, ois rinciro iinIa
dc fazcr dcsarcndcr aquilo quc Iavian
arcndido nal, c dcois cnsinar-lIo lcn|7|.
ncccssario, orianio, fazcr iudo ara quc os
alunos rocurcn iniiar o nclIor ossvcl os
nodclos da aric quc csiudan, ois, sucrada
csia dificuldadc, o rcsio scguir-sc-a nornalncnic,
da ncsna nancira quc una cidadc, cujas orias
foran cugnadas, csia ja na nao do vcnccdor.
Inoria, or isso, alsicr-sc dc ioda a
rcciiiaao, ara quc nunca sc assc s coisas
quc vcn a scguir, anics dc sc Iavcr consolidado
con o ncccssario cuidado as coisas quc csiao
359
rinciro. CaninIa suficicnicncnic dcrcssa
qucn nunca sc afasia do caninIo. E o icno quc
sc gasia ara consolidar lcn os rudincnios nao
c icno crdido, nas rcrcscnia una grandc
ccononia dc icno c dc fadiga, orquc crniiira
doninar facilncnic, raidancnic c scgurancnic
as coisas quc vcn a scguir.
IX.
13. O crro scja corrigido clo rofcssor quc
assisic liao, nas acrcsccniando as
olscrvacs, a quc cIananos rcgras c ccccs
s rcgras.
Ensinanos aic aqui quc as arics dcvcn cnsinar-
sc nais con ccnlos quc con rcgras.
Acrcsccnianos agora quc sc dcvcn ajuniar as
nornas c as rcgras quc dirijan o iralalIo c o
crscrvcn dc crros, nosirando clarancnic o quc
no nodclo sc cnconira dc nodo olscuro, isio c,
nosirando or ondc sc dcvc concar o iralalIo,
ara quc fin dcvc icndcr, cono dcvc ir avanando
c orquc convcn fazcr cada coisa dc dcicrninada
nancira. Tudo isio forncccra, finalncnic, un
solido conIccincnio da aric c a confiana c a
scgurana na iniiaao. Mas inoria quc cssas
rcgras scjan o nais lrcvcs c o nais claras
ossvcl, ara quc sc nao cnvclIca cn cina
dclas; aquclas, orcn, quc una vcz foran
arcndidas, scjan uicis ara scnrc, ncsno
360
quando osias dc aric. Para quc nao aconica
cono criana a qucn as ialas foran dc grandc
uiilidadc ara arcndcr a dar os rinciros
assos, c dcois dciaran dc icr qualqucr
uiilidadc.
X.
Os cxcccos sntctcos dcucn sc ctos untcs dos
unutcos.
14. O cnsino crfciio da aric consisic na snicsc c
na analisc. No caiulo XVIII, fundancnio V,
nosiranos, con ccnlos iirados da naiurcza c
das arics nccanicas, quc, no nosso caso, o
rincial acl calc snicsc. E quc, na naior
aric das discilinas, os ccrccios siniciicos
dcvcn fazcr-sc anics, nosiran-no ainda as
razcs scguinics. 1. Dcvc concar-sc scnrc
clas coisas nais faccis; ora nos cnicndcnos
nais facilncnic as nossas coisas quc as alIcias.
2. Os auiorcs cscondcn con cuidado a aric das
suas olras, dc nodo quc os alunos, logo
rincira visia, dificilncnic nclas conscgucn
cncirar; conscgui-lo-ao, iodavia, quando ja
csiivcrcn un ouco ccrciiados con as suas
rorias rudcs invcncs. 3. O quc sc rcicndc
aiingir cn rinciro lugar dcvc fazcr-sc cn
rinciro lugar; ora, o nosso rinciro inicnio c
quc os csiudanics das arics sc Ialiiucn a
rocurar novas invcncs c nao acnas a scrvir-
361
sc das quc ja foran rcalizadas. (Vcr o quc foi diio
ianlcn no caiulo XVIII, fundancnio V}.
Inotu, toduuu, uuntu cxcccos unutcos.
15. , iodavia, alsoluiancnic ncccssario ajuniar
a analisc aicnia das invcncs c das olras dos
ouiros. Con cfciio, conIccc lcn una csirada
qucn a crcorrcu frcqucnics vczcs dc una onia
ouira, c olscrvou, aqui c alcn, iodas as
cncruzilIadas, lifurcacs c cnironcancnios.
Alcn disso, sao varios, c aic ccrio onio infiniios,
os nodos das coisas, dc ial nancira quc nao c
ossvcl condcnsar iodas as coisas cn rcgras,
ncn quc csias csicjan iodas na calca dc un so.
A varios, c ossvcl vcr nais coisas; as coisas, quc
sc nao iornan nossas a nao scr quc as
adquiranos c conIcanos, dcvcn gcrar cn nos,
clo csriio dc cnulaao c dc iniiaao, o Ialiio
dc roduzir coisas scnclIanics.
Hcsuno do quc sc dssc.
16. Dcscjanos, orianio, quc, cn qualqucr aric,
sc faan nodclos ou ccnlarcs conlcios c
crfciios, dc iudo aquilo quc, dcssa aric, sc dcvc,
sc cosiuna c sc odc colocar cranic os alunos,
acrcsccniando-sc, ao lado, advcricncias c rcgras
quc crinan as razcs do quc sc fcz c do quc
Ia-dc fazcr-sc, dirijan no csforo dc iniiar,
rcscrvcn dos crros c crniian corrigir os crros
conciidos. Dccn-sc, dcois, ao aluno ouiros c
362
ouiros ccnlos, os quais clc adaic, un or un,
aos nodclos, c or iniiaao faa ouiros
scnclIanics. Finalncnic, canincn-sc as olras
alIcias (nas dc ariisias dc valor} c julgucn-sc cn
confornidadc con os nodclos c con as rcgras
airas rcfcridas, qucr ara quc sc onIa nais cn
cvidcncia a alicaao das ncsnas rcgras, qucr
ara quc arcndan a aric dc cscondcr os
ariifcios. Con a coniinuaao dcsic ccrccio
odcra, finalncnic, julgar-sc con scnsaicz accrca
das invcncs c accrca da clcgancia das
invcncs, rorias c alIcias.
XI
17. Esics ccrccios dcvcn scr coniinuados, aic
quc icnIan criado o Ialiio da aric.
Efciivancnic, so a raiica faz os ariisias|8|.
363

Captulo XXII
MTODO
PARA ENSINAR AS LNGUAS

Poquc sc dcucn ucndc us nguus c quus.
1. As lnguas arcndcn-sc, nao cono una aric
da insiruao ou da salcdoria, nas cono un
insiruncnio ara adquirir a insiruao c ara a
conunicar aos ouiros. Por isso, nao dcvcn
arcndcr-sc iodas, o quc c inossvcl, ncn
nuiias, o quc c inuiil, alcn dc quc roularia o
icno dcvido ao csiudo das coisas; nas acnas
as ncccssarias. Ora, sao ncccssarias. a lngua
naicrna, ara iraiar dos ncgocios doncsiicos; as
dos ascs vizinIos, ara cnirar cn rclacs con
clcs (assin, ara os olacos, dc una aric, a
lngua alcna, c, dc ouira aric, a lngua Iungara,
a roncna c a iurca}; ara lcr livros saliancnic
cscriios, a laiina, quc c a lngua conun da gcnic
insiruda; ara os filosofos c ara os ncdicos, a
grcga c a aralica; ara os icologos, a grcga c a
Iclraica.
Cudu nguu dcuc sc ucnddu conctuncntc
2. Ncn iodas as lnguas dcvcn arcndcr-sc cn
iodas as suas arics, aic a crfciao, nas acnas
364
ianio quanio c ncccssario. Con cfciio, nao c
ncccssario ronunciar iao crfciiancnic a lngua
grcga c a Iclraica cono a vcrnacula, ois nao Ia
Ioncns con qucn as falcnos. Dasia arcndcr o
suficicnic ara lcr c cnicndcr os livros.
Nuo conucn ucndc-us scn us cosus.
3. O csiudo das lnguas, csccialncnic na
juvcniudc, dcvc caninIar aralclancnic con as
coisas, dc nodo quc sc arcnda a cnicndcr c a
crinir ianio as coisas cono as alavras.
Efciivancnic, fornanos Ioncns, c nao
aagaios, cono sc dissc no caiulo XIX,
fundancnio VI.
Coouos.
1. Con os ncsnos uos odcn ucndc-sc us
cosus c u nguu.
4. Daqui sc scguc, cn rinciro lugar, quc as
alavras nao sc dcvcn arcndcr scaradancnic
das coisas, una vcz quc as coisas scaradas das
alavras ncn cisicn, ncn sc cnicndcn; nas,
cnquanio csiao unidas, cisicn aqui ou alcn c
dcscncnIan csia ou aqucla funao. Esia
considcraao lcvou-nc a cscrcvcr a Potu dus
nguus (Janua Linguarun}, ondc as alavras quc
fornan as frascs crincn ao ncsno icno a
csiruiura das coisas, c (ao quc arccc} con lons
rcsuliados|1|.
365
2. clNao c ncccssario ara ningucn conIcccr
una lngua conlciancnic.
5. En scgundo lugar, scguc-sc quc nao c
ncccssario ara ningucn conIcccr
conlciancnic una lngua, c sc algucn
rocurassc arcndc-la conlciancnic faria una
coisa ridcula c csiuida. Con cfciio, ncn scqucr
Cccro iinIa un conIccincnio ioial da lngua
laiina (da qual, alias, c considcrado o naior
ncsirc}, ois clc ncsno confcssa quc ignorava os
icrnos iccnicos dos aricsaos|2|, nao icndo janais
convcrsado con os saaiciros c con os ocrarios
dc ouiras rofisscs, ara olscrvar iodos os scus
iralalIos c arcndcr a dcnoninaao dc iodos os
insiruncnios quc clcs nancjan. E ara quc lIc
scrviria arcndcr iudo isso?
Os unudocs (Doccnus, Kncus, ctc.) du
Potu ugun nconsdcuduncntc, c o sso o
uuto, quc concuu u Scgundu otu du
utndudc nuo u tcnnou.
6. A isio nao aicndcran alguns anliadorcs da
nossa Potu, quc a cncIcran dc alavras
inusiiadas, significando coisas quc uliraassan
cn nuiio, a caacidadc das crianas. Una oria
nao dcvc scr scnao una oria; as ouiras coisas
dcvcn rcscrvar-sc ara ouira aliura,
rincialncnic aquclas quc ou nunca ocorrcn
ou, sc ocorrcn, odcn rocurar-sc cn livros
366
sulsidiarios (vocalularios, dicionarios,
roniuarios, cic.}. Por csia razao, inicrroni a
Scgundu Potu du Lutndudc, colcianca dc
alavras arcaicas c ouco usadas, quc Iavia
concado.
As cunus dcuc occcc-sc tcnus nunts, c nuo
Ccco c outos uutocs, quc suo uu Ioncns
ctos.
7. En rinciro lugar, scguc-sc quc as crianas
dcvcn fornar ianio a sua inicligcncia cono a sua
lngua, iralalIando dc rcfcrcncia solrc naicrias
quc convcn s crianas c dciando as coisas
rorias dc Ioncns fciios ara ouira aliura da
vida; or isso, faz olra va qucn coloca dianic das
crianas Cccro c ouiros grandcs auiorcs quc
iraian dc coisas quc uliraassan a caacidadc
infaniil. Con cfciio, sc nao cnicndcn as coisas,
cono odcn cnicndcr a aric con quc cssas
ncsnas coisas sao cficazncnic crcssas? Essc
icno discndc-sc con naior uiilidadc cn coisas
nais Iunildcs, dc nodo quc, ianio a lngua cono
a inicligcncia sc nao acrfciocn scnao
gradualncnic. A naiurcza nao da salios, c
ianlcn os nao da a aric, quando iniia a
naiurcza. criana dcvc cnsinar-sc a dar assos,
anics dc a ccrciiar na dana; a cavalgar un lclo
c longo au, anics dc noniar cavalos ricancnic
arrcados; a consiruir slalas, anics quc a falar, c
a falar, anics quc a discursar, ois Cccro afirna
367
quc sc nao odc cnsinar a discursar a qucn nao
salc falar|3|.
Oto cgus ucccu du ogotu.
8. Quanio oligloiia ( }, digo quc iornara
lrcvc c suavc o csiudo, ara arcndcr divcrsas
lnguas, o nciodo quc cnccrro nas oiio rcgras
scguinics.
I
9. Arcnda-sc cada lngua cn scarado.
Princiro, a lngua naicrna; dcois, aqucla quc
Ia-dc uiilizar-sc cn vcz da naicrna, cono scria a
lngua dc un ovo vizinIo. (Sou dc oiniao, con
cfciio, quc as lnguas vulgarcs dcvcn arcndcr-sc
anics das lnguas salias}. A scguir, a lngua
laiina c, dcois dcsia, a grcga, a Iclraica, cic.;
scnrc una dcois da ouira, c nao ao ncsno
icno; dc ouira nodo, una gcra confusao na
ouira. Finalncnic, iodavia, quando, con a
raiica, sc doninarcn cssas lnguas, odcrao
uiilncnic confroniar-sc, con a ajuda dc
dicionarios, dc granaiicas conaradas, cic.
II
10. Ao csiudo dc cada lngua, consagrc-sc un
crodo dcicrninado dc icno.
368
Para quc nao faanos, daquilo quc c sccundario,
a aiividadc rincial ( }, c crcanos con
alavras o icno quc dcvc cnrcgar-sc no csiudo
das coisas. A lngua naicrna, orquc sc liga con
as coisas quc, ouco a ouco, sc arcscnian
inicligcncia, cigc ncccssariancnic varios anos.
or ccnlo, oiio ou dcz anos, isio c, ioda a
infancia c aric da ucrcia. Podc, dcois, assar-
sc a ouira lngua vulgar, odcndo o curso dc cada
una dclas rcalizar-sc suficicnicncnic lcn no
csao dc un ano; o csiudo da lngua laiina odc
fazcr-sc nun licnio; o do grcgo cn un ano c o do
Iclraico nun scncsirc.
III
11. Todas as lnguas dcvcn arcndcr-sc nais
con a raiica quc or ncio dc rcgras.
Isio c, ouvindo, lcndo, rclcndo, iranscrcvcndo,
icniando a iniiaao con a nao c con a lngua, o
nais frcqucnicncnic ossvcl. Vcja-sc o quc foi
diio no caiulo anicrior, canon I c XI.
IV
Todavia, as rcgras dcvcn ajudar c confirnar a
raiica.
Cono foi diio no caiulo anicrior, canon II, cic.
Esic rincio alica-sc rincialncnic s lnguas
salias, as quais ncccssariancnic sc dcvcn
369
arcndcr or ncio dc livros, nas ianlcn s
lnguas vulgarcs, ois ianlcn a lngua iialiana, a
franccsa, a alcna, a locna, a Iungara, cic.,
odcn scr sulnciidas a rcgras c, dc faio, icn ja
rcgras fornuladas.
V
13. As rcgras das lnguas scjan granaiicais, c
nao filosoficas.
Isio c, nao inquiran suiilncnic accrca das razcs
c das causas dos vocalulos, das frascs, c dos
ncos, orquc c ncccssario fazcr dcsia ou daqucla
nancira, nas cliqucn, dc nodo accssvcl, o
quc sc faz c cono sc faz. Un canc nais suiil
das causas c dos ncos, das scnclIanas c das
disscnclIanas, das analogias c das anonalias,
quc as coisas c as alavras icn cnirc si, cricncc
ao filosofo, c faz crdcr icno ao filologo.
VI
14. A norna ara cscrcvcr as rcgras dc una nova
lngua scja una lngua ja conIccida, ara quc sc
nosirc acnas a difcrcna daqucla rclaiivancnic
a csia.
Efciivancnic, rcciir os asccios conuns, nao
soncnic c inuiil, nas c aic rcjudicial, ois, ao
vcr una cicnsao c una discordancia naior quc
aqucla quc rcalncnic cisic, a ncnic assusia-sc.
370
Por ccnlo. ao cnsinar a granaiica grcga, nao
Ia ncccssidadc dc rcciir as dcfinics dos
noncs, dos vcrlos, dos casos, dos icnos, cic.,
ou as rcgras siniaiicas quc nada iragan dc novo,
cic., ois suc-sc quc csias coisas ja sao
salidas. EonIan-sc, orianio, acnas aquclas
coisas cn quc a lngua grcga sc afasia da laiina,
ja conIccida. Eniao, scra ossvcl rcduzir a
granaiica grcga a algunas aginas; c iudo scra
nais disiinio, nais facil c nais solido.
VII
15. Os rinciros ccrccios dc una nova lngua
scjan accrca dc naicria ja conIccida.
Para quc nao scja ncccssario consirangcr a ncnic
a dirigir os scus csforos, ao ncsno icno, solrc
as coisas c solrc as alavras, c, dcssc nodo, a
disirair-sc c a cnfraqucccr-sc, nas acnas solrc
as alavras, ara dclas sc asscnIorar nais
facilncnic c nais raidancnic. Essa naicria
odcra scr ou os caiulos do caiccisno ou da
Iisioria sagrada, ou, cn suna, coisas ja
suficicnicncnic conIccidas. (Ou cniao, sc sc
quiscr, o nosso VcstIuo c a nossa Potu, cnlora
csics dois livros, or causa da sua lrcvidadc,
scjan nais adaiados a scr arcndidos dc cor, ao
asso quc os ouiros sao nais adaiados ara
scrcn lidos c rclidos, ois frcqucnicncnic
371
ocorrcn as ncsnas alavras, quc assin nclIor
sc insinuan na inicligcncia c na ncnoria}.
VIII
16. Todas as lnguas odcn, orianio, arcndcr-
sc or un so c ncsno nciodo.
Isio c, odcn arcndcr-sc cla raiica, con a
adiao dc rcgras faclinas, quc nosircn acnas a
difcrcna quc ncdcia cnirc a lngua conIccida
rinciro c aqucla quc sc qucr csiudar; c con a
adiao dc ccrccios fciios solrc naicrias
conIccidas, cic.
DAS LNGUAS QUE SE DEVEM APRENDER
DE MODO PERFEITO
A utcu cxgc quc ucnus sc ucndun dc nodo
quusc ccto duus nguus, c cstus duus o
quuto guus.
17. No rincio dcsic caiulo, advcriinos quc
ncn iodas as lnguas, quc sc arcndcn, dcvcn
arcndcr-sc con o ncsno csncro. lngua
naicrna c lngua laiina dcvcnos consagrar un
ial cuidado quc acalcnos or donina-las
crfciiancnic. En ordcn a aiingir csic rcsuliado,
o csiudo dcsias lnguas dcvc scr disiriludo or
quairo idadcs.
a rincira c a idadc infaniil, lallucianic, cn
quc sc arcndc a falar dc un nodo qualqucr;
372
a scgunda c a idadc ucril, crcsccnic, cn quc
sc arcndc a falar con roricdadc;
a icrccira c a idadc juvcnil, florida, cn quc sc
arcndc a falar con clcgancia;
a quaria c a idadc viril, vigorosa, cn quc sc
arcndc a falar con rigor.
Poquc ussn
18. Efciivancnic, nao sc odc andar ara a frcnic
con succsso scnao or graus; dc ouiro nodo,
iudo scra confuso, dcsariiculado c cIcio dc
lacunas, cono a naioria dc nos ccrincnianos
cn nos rorios. Alcn disso, os csiudanics dc
lnguas odcn scr conduzidos facilncnic airavcs
dcsics quairo graus, sc os insiruncnios ara
cnsinar as lnguas forcn ccclcnics, ou scja, sc
ianio os livros didaiicos, ara scrcn osios nas
naos dos alunos, cono os livros infornaiivos,
conilados ara uso dos rofcssorcs, sao, uns c
ouiros, lrcvcs c nciodicos.
373

Os uos uu cnsnu unu nguu dcucn sc dc
quuto cscccs.
19. Os livros didaiicos, confornc os graus da
idadc, dcvcn scr quairo.
I. O Vcsilulo
II. A Poria
III. O Palacio
IV. O Tcsouro
Da lngua
(or ccnlo da lngua laiina},
con os scus livros auiliarcs
I. O VcstIuo
20. O VcstIuo dcvc conicr naicria ara
lallucianics, algunas ccnicnas dc vocalulos
ligados cn forna dc cqucnas frascs, icndo
ancas as ialuas das dcclinacs c das
conjugacs.
II. A Potu.
21. A Potu dcvc conicr iodas as alavras nais
usadas da lngua, ccrca dc oiio nil, rcunidas sol
a forna dc cqucnas frascs, quc crinan ao
vivo as coisas, na sua siiuaao naiural. Dcvc,
alcn disso, icr ancas lrcvcs c clarssinas rcgras
granaiicais, quc cnsincn, dc nodo facil c
sinlcs, a nancira auicniica c gcnuna dc
cscrcvcr c dc ronunciar as alavras, c dc fornar
c consiruir as frascs dcssa lngua.
374
III. O Puuco.
22. O Puuco dcvc conicr varios irccIos accrca dc
iodas as coisas, cIcios dc iodo o gcncro dc frascs
c dc florcs dc clcgancia, con noias narginais quc
indiqucn dc quc auior foi iirado cada un dos
cscriios. No fin, acrcsccnian-sc as rcgras ara
variar c colorir dc nil nanciras as frascs c os
cnsancnios.
IV. O Tcsouo dc uutocs.
23. Da-sc o nonc dc Tcsouo aos auiorcs
classicos quc cscrcvcran, con gravidadc c vigor,
accrca dc qualqucr assunio. Dcvc scr rcccdido
das rcgras solrc a invcsiigaao c a cscolIa das
arics nais vigorosas dc un discurso, assin
cono solrc a iraduao caia dos idioiisnos (o
quc c una das rcgras nais inorianics a
olscrvar}. EscolIan-sc alguns dcsics auiorcs
ara lcr nas cscolas; dos ouiros, faa-sc un
caialogo ara quc sc, nais iardc, a algun aluno
surgir a ocasiao ou o dcscjo dc crcorrcr os
auiorcs quc iraian causiivancnic dcsia ou
daqucla naicria, saila quais sao csscs auiorcs.
Luos Auxucs.
24. Da-sc o nonc dc livros auiliarcs quclcs quc
ajudan a usar, dc una nancira nais raida c
con naior fruio, os livros didaiicos. Tais sao.
375
I
O vocalulario lngua naicrna-laiin c laiin-
naicrna, ara o VcstIuo |4|.
II
Para a Potu, o dicionario ciinologico laiin-lngua
naicrna, con os radicais c os scus dcrivados c
conosios, c arcscniando a razao do scu
significado|5|.
III
Para o Puuco, o dicionario frascologico lngua
naicrna-lngua naicrna, laiin-laiin (c, sc
ncccssario, grcgo-grcgo}, ondc scrao coordcnadas
as difcrcnics crcsscs, dcnoninacs c
crfrascs clcganics csalIadas no Puuco, con a
indicaao dos auiorcs dc quc foran iiradas, ondc
isso ocorrcr.
IV
Finalncnic, o Tcsouo scra auiliado ou rcforado
or un ontudo unucsu, quc cliquc a
riqucza dc una ou dc ouira lngua (con a lngua
naicrna, a riqucza do laiin; dcois, con o laiin,
a riqucza do grcgo}, dc ial nancira quc iudo
aquilo dc quc sc icn ncccssidadc a sc ossa
cnconirar, c quc cada coisa csicja cn crfciia
corrcsondcncia, a fin dc quc scja ossvcl
iraduzir as crcsscs rorias or alavras
376
rorias, os cnsancnios figurados or alavras
figuradas, os icrnos Iunorsiicos or icrnos
Iunorsiicos, os rovcrlios or rovcrlios, cic.
Nao c, con cfciio, vcrosinil quc cisia una lngua
naicrna iao olrc quc nao ossua una
quaniidadc suficicnic dc alavras, dc crcsscs
c dc rovcrlios quc sc nao ossan
judiciosancnic r cn ordcn c confroniar con os
do laiin; ou, con ccricza, nao Ia ncnIuna
lngua naicrna quc nao ossua cssa quaniidadc
dc alavras, sc sc c suficicnicncnic Ialil na aric
dc iniiar c dc fornar icrnos, dcrivando-os dos
scnclIanics das lnguas scnclIanics.
Nuo cxstc ncnIun ontuuo ngustco, ucn do
do ouco G. Cnuo.
25. Un ial Proniuariun univcrsal nao cisic,
orcn. vcrdadc quc FcIor Knaasli, jcsuia
olaco, rcsiou, ncsic donnio, un grandc
scrvio ao scu ovo, cscrcvcndo a olra iniiiulada
Tcsouo ouco-utno-gcgo|6|. Mas, ncsia olra dc
ncriio, falian csias ircs coisas. Princira, clc nao
conilou iodas as alavras c frascs da lngua
airia. Scgunda, nao as conilou scgundo a
ordcn quc indicanos, dc nodo a fazcr
corrcsondcr (na ncdida do ossvcl} un icrno
con ouiro icrno, os icrnos rorios con os
icrnos rorios, os figurados con os figurados,
os arcaicos con os arcaicos, dc nodo a iornar-sc
aicnic, con igual claridadc, o caraicr, o
377
cslcndor c a riqucza dc una c ouira lngua. Con
cfciio, a cada alavra ou frasc olaca, clc faz
scguir un nuncro naior dc alavras c dc frascs
laiinas, ao asso quc nos dcscjanos quc a cada
una corrcsonda una so, a fin dc quc iodas as
clcgancias dos laiinos sc iransforncn cn
clcgancias nossas; ou scja, a fin dc quc csic
roniuario sirva crfciiancnic ianlcn ara
iraduzir quaisqucr livros do laiin ara a nossa
lngua, c vicc-vcrsa. En icrcciro lugar,
dcscjaranos vcr no Tcsouo dc Cnaio naior
cuidado na ordcnaao das frascs cn scrics, ou
scja, quc nao fosscn anonioadas dc qualqucr
nancira, nas quc rinciro fosscn arcscniadas
as fornulas sinlcs c Iisioricas dc crinir as
coisas; dcois, as crcsscs nais clcvadas da
oraioria; a scguir, as nais sullincs, as nais
difccis c nais insoliias da ociica; c finalncnic,
as crcsscs dcsusadas.
26. Mas dcicnos ara ouira ocasiao a cosiao
conlcia accrca da csiruiura dcssc Pontuuo
Unucsu, assin cono ianlcn a cosiao
accrca do nodo csccial c do nciodo dc uiilizar o
VcstIuo, a Potu, o Puuco c o Tcsouo, ara quc
sc siga infalivclncnic o rcsuliado quc
rcicndcnos, isio c, a crfciao da lngua.
Discorrcr accrca dcsias coisas, dc nodo
orncnorizado, diz rcsciio organizaao
csccial das classcs.
378

Captulo XXIII
MTODO
PARA ENSINAR A MORAL

Tudo o quc disscnos aic aqui c accssorio.
CIcganos finalncnic ao csscncial. a noral c a
icdadc.
1. Aic aqui, nosiranos cono sc dcvc cnsinar c
arcndcr nais raidancnic as cicncias, as arics c
as lnguas. A roosiio dcsias coisas, vcn-nc
ncnic, c con razao, aquclc diio dc Scncca (da
Cutu 89}. nao dcvcnos arcndcr csias coisas
agora, nas dcvanos ic-las arcndido|1|. Scn
duvida, ois nao sao scnao rocdcuiicas ara
coisas nais inorianics; c, cono clc diz. os
nossos iralalIos sao rudincnios, c nao olras
acaladas. Quais sao cniao as olras acaladas? O
csiudo da salcdoria quc nos iornc sullincs,
forics c nagnaninos, ou scja, aquilo quc, aic
aqui, indicanos con o nonc dc noral c dc
icdadc, ois, or ncio dclas, nos clcvanos
vcrdadcirancnic acina das ouiras criaiuras c
nos aroinanos nais dc Dcus.
Inoc-sc ncccssuuncnc cduz-us u nonus dc
utc.
379
2. Inoria, orianio, csforar-sc, quanio ossvcl,
or csialclcccr con caiidao a aric dc incuiir no
nosso csriio a noral c a icdadc auicniicas, c
or iniroduzi-las nas cscolas, ara quc csias
scjan vcrdadcirancnic, cono sao cIanadas,
oficinas dc Ioncns.
Dczcsscs cunoncs du nou.
3. A aric dc fornar os cosiuncs icn dczcsscis
canoncs rinciais.
I.
O rinciro c o scguinic. Dcvc inlaniar-sc na
juvcniudc iodas as viriudcs, scn ccciuar
ncnIuna.
Efciivancnic, cn naicria dc rciidao c dc
Ioncsiidadc, nao odc fazcr-sc ncnIuna
cccao, scn roncr c criurlar a Iarnonia.
II.
4. En rinciro lugar, inoria laniar as viriudcs
fundancniais, a quc sc da o nonc dc viriudcs
cardiais. rudcncia, jusiia, forialcza c
icncrana.
Para quc o cdifcio nao scja lcvaniado scn
aliccrccs, c ara quc as arics, nao lcn ligadas
cnirc si, nao asscnicn nal solrc as suas
rorias lascs.
380
III.
5. A rudcncia adquirc-sc or una loa insiruao,
arcndcndo a conIcccr as vcrdadciras difcrcnas
das coisas c o scu valor.
Con cfciio, o caio juzo accrca das coisas c o
vcrdadciro fundancnio dc ioda a viriudc. Sao
lclas csias alavras dc Vivcs. A vcrdadcira
salcdoria consisic cn julgar as coisas con
cquidadc, dc nodo quc avalicnos cada coisa ial
cono cla c, ara quc nao rocurcnos as coisas
vis cono sc fosscn rcciosas, ou rcjciicnos as
coisas rcciosas, cono sc fosscn vis; ara quc
nao viiucrcnos as coisas dignas dc louvor, ncn
louvcnos as quc ncrcccn viiucrio. Daqui, con
cfciio, nascc iodo o crro na ncnic dos Ioncns c
iodo o vcio; c nada Ia, na vida Iunana, nais
crnicioso quc cssa dcravaao dos juzos, ois
nao sc da s coisas o scu valor rorio. Haliiuc-
sc, or isso, o Ioncn (coniinua Vivcs}, dcsdc
cqucnino, a icr oinics caias accrca das
coisas, as quais oinics crcsan juniancnic
con a idadc. E acguc-sc s coisas rcias c fuja
das nas, ara quc csic Ialiio dc roccdcr lcn sc
convcria nclc cono quc nuna scgunda
naiurcza|2|.
IV.
6. Ensincn-sc c Ialiiucn-sc a olscrvar a
icncrana no concr c no lclcr, no sono c na
381
viglia, no iralalIo c nos divcriincnios, na
alavra c no silcncio, duranic iodo o icno da
sua insiruao c cducaao.
Para isso, c rcciso rccordar consianicncnic aos
jovcns csia rcgra dc ouro. Nudu cn cxccsso! 3, a
fin dc quc, cn iudo, arcn anics dc aiingircn a
sacicdadc c o icdio.
V.
7. Arcndan a forialcza vcnccndo-sc a si
ncsnos, ou scja, doninando a aiao dc
discorrcr, ou dc sc divcriir fora ou alcn do icno
rorio, c rcfrcando a inacicncia, a
nurnuraao c a ira.
O fundancnio disio csia cn Ialiiuar os alunos a
roccdcr scnrc cn confornidadc con a razao c
nunca cn confornidadc con as inclinacs c con
as aics. Con cfciio, o Ioncn c un aninal
racional; orianio, Ialiiuc-sc a guiar-sc cla
razao ao dclilcrar quais sao as acs loas,
orquc as dcvc fazcr c cono as dcvc fazcr; ara
quc o Ioncn scja vcrdadcirancnic scnIor dos
scus aios. Mas, orquc as crianas (ao ncnos,
ncn iodas} nao sao ainda caazcs dc roccdcr
assin dclilcradancnic c assin racionalncnic,
scra dc grandc rovciio quc sc lIcs cnsinc a
nancira dc ccrciiar a forialcza c dc sc
doninarcn a si ncsnas, Ialiiuando-as a fazcr
dc rcfcrcncia a voniadc dos ouiros quc a
382
roria, or ccnlo, a olcdcccr, cn iudo c
scnrc, aos sucriorcs, con a naina roniidao.
Aquclcs quc doncsiican lcn os cavalos, diz
Laciancio, anics dc iudo cnsinan-lIcs a olcdcccr
ao frcio; orianio, qucn qucr insiruir c cducar
crianas, Ialiiuc-as rinciro a rcsiar aicnao
ao quc sc lIcs diz|4|. Quc grandc cscrana nao
Iavcria dc iransfornar ara nclIor as confuscs
Iunanas, dc quc csia inundado o univcrso, sc,
dcsdc a rincira idadc, iodos sc Ialiiuasscn a
fazcr conccsscs nuiuas c a roccdcr cn iudo
con lasc cn razcs validas!
VI.
8. Arcndan a jusiia, nao fazcndo nal a
ningucn, dando a cada un o quc c scu, fugindo
da ncniira c dos cnganos, c nosirando-sc
rcsiavcis c anavcis.
Ncsia viriudc, cono nas ouiras acina
ncncionadas, dcvcn scr fornados con os nodos
c nciodos rcscriios clos canoncs scguinics.
VII.
9. Ha duas csccics dc forialcza. franqucza
Ioncsia c crscvcrana nas fadigas, as quais sao
nuiio csccialncnic ncccssarias juvcniudc.
Efciivancnic, orquc a vida sc dcvc assar a
convcrsar c a iralalIar, inoria cnsinar s
383
crianas a nao icr ncdo ncn das faccs Iunanas
ncn dc ncnIun iralalIo Ioncsio, a fin dc quc
sc nao iorncn ou norccgos ou nisaniroos
( }, nandrics|5| c csos inuicis solrc a
icrra|6|. A viriudc culiiva-sc con aios, c nao con
alavras.
VIII.
10. A franqucza Ioncsia adquirc-sc convcrsando
frcqucnicncnic con cssoas Ioncsias c
cccuiando cranic clas qualqucr nissao
rccclida.
Arisioiclcs cducou Alcandrc dc ial nancira quc,
aos dozc anos, csic salia iraiar con cssoas dc
iodas as condics, con rcis, con cnlaiadorcs
dc rcis c dc ovos, con salios c con ignoranics,
con ciiadinos, canoncscs c aricsaos; c, solrc
qualqucr assunio, inicrrogava ou rcsondia con
scnsaicz. Para quc, na nossa cducaao univcrsal,
sc cnsinc a iodos a iniiar con ciio Alcandrc,
scra ncccssario cscrcvcr rcgras dc convcrsaao c
fazc-las r cn raiica, Ialiiuando os alunos a
convcrsar nodcsiancnic c a raciocinar iodos os
dias accrca dc varias coisas, con os rofcssorcs,
con os condisculos, con os ais, con os
criados c con ouiras cssoas. Finalncnic, os
rofcssorcs dcvcrao csiar aicnios, c, sc noiarcn
cn algun aluno un ouco dc rcguia ou dc
384
icncridadc, dc grosscria ou dc icinosia, cic.,
dcvcrao cIana-lo ao lon caninIo.
IX.
11. Os jovcns adquirirao a crscvcrana no
iralalIo, sc fizcrcn scnrc qualqucr coisa, ou a
scrio ou cono divcriincnio.
Efciivancnic, dcscjando nos nanic-los ocuados,
nada inoria quc faan una coisa ou ouira, con
csic ou con aquclc fin, dcsdc quc faan
qualqucr coisa. Quando o noncnio c as
circunsiancias o cigcn, ncsno dos graccjos sc
odcn iirar cnsinancnios scrios c uicis. Assin
cono sc arcndc a fazcr fazcndo (cono vinos
ja}|7|, assin ianlcn sc arcndc a iralalIar
iralalIando, dc nodo quc as coninuas
ocuacs do csriio, c do coro (nodcradas,
lcn cnicndido} sc iransforncn cn cncrgia c
iorncn iniolcravcl ao Ioncn lalorioso a
ociosidadc csicril. Eniao, scra vcrdadciro aquilo
quc Scncca diz. O iralalIo alincnia os csriios
forics|8|.
X.
12. Enirc as rinciras, c ncccssario incuiir no
csriio das crianas una viriudc irna da jusiia.
a soliciiudc c o dcsvclo cn scrvir os ouiros.
385
Efciivancnic, c incrcnic nossa naiurcza
corruia un gravc vcio, o cgosno ( }, quc
inclc cada un a dcscjar acnas o scu rorio
lcn-csiar, scn sc rcocuar con o quc aconiccc
aos ouiros. Ora csic vcio c fonic dc varias
confuscs nas coisas Iunanas, ois cada un sc
afana con os scus rorios ncgocios, scn olIar
ao lcn ullico. Inoria, or isso, inculcar na
juvcniudc o oljciivo da nossa vida, ou scja, quc
nao nasccnos acnas ara nos, nas ianlcn
ara Dcus c ara o roino, isio c, ara a
conunidadc do gcncro Iunano, a fin dc quc as
crianas, scriancnic crsuadidas dcsia vcrdadc,
sc Ialiiucn, dcsdc cqucninas, a iniiar Dcus, os
anjos, o sol, cic. c iodas as ouiras criaiuras nais
gcncrosas, isio c, dcscjcn c sc csforccn or
ajudar, con os scus scrvios, o naior nuncro
ossvcl dc cssoas. Assin, finalncnic, a
siiuaao das coisas rivadas c das coisas
ullicas scria fcliz, sc iodos soulcsscn c
quiscsscn coocrar nos inicrcsscs conuns c cn
iudo c scnrc ajudar-sc nuiuancnic. Os
Ioncns insirudos salcn c qucrcn fazcr assin.
XI.
13. A fornaao das viriudcs dcvc concar dcsdc
a nais icnra idadc, anics quc os csriios icnIan
conirado vcios.
386
Efciivancnic, sc nun cano sc nao scncian
scncnics loas, clc roduzira con ccricza crvas.
Mas quc crvas? Cizania c joio. Ora, sc c una
alna quc sc dcvc culiivar, cla culiivar-sc-a nais
facilncnic c con nais fundadas cscranas
nuna ncssc alundanic, sc for lavrada, scncada
c sacIada, logo no rincio da rinavcra.
nuiio inorianic Ialiiuar lcn as crianas,
dcsdc a nais icnra idadc|9|, ois, sc un odor
conscguc infilirar-sc nun vaso novo. a
crnanccc duranic nuiio icno|10|.
XII.
14. As viriudcs arcndcn-sc, raiicando
consianicncnic acs Ioncsias.
Vinos, con cfciio, nos caiulos XX c XXI, quc sc
arcndc a conIcccr conIcccndo, c a fazcr
fazcndo. Porianio, assin cono as crianas
arcndcn facilncnic a caninIar caninIando, a
falar falando, a cscrcvcr cscrcvcndo, cic., assin
ianlcn arcndcrao a olcdicncia olcdcccndo, a
alsiincncia alsicndo-sc, a vcracidadc dizcndo a
vcrdadc, a consiancia scndo consianics, cic.,
dcsdc quc nao falic qucn lIcs alra o caninIo,
con alavras c con ccnlos.
XIII.
15. Os ais, as anas, os rofcssorcs c os
condisculos dccn ccnlos dc vida
387
discilinada, quc, cono farois, lrilIcn scnrc
dianic das crianas.
Con cfciio, as crianas sao nacaquinIos
inacicnics or iniiar iudo o quc vccn, o lcn
cono o nal, scn quc scja rcciso nandar-lIo;
or isso, arcndcn a iniiar anics dc arcndcr a
conIcccr. cvidcnic, orcn, quc dcvcn scr
osios dianic das crianas ianio ccnlos vivos,
cono ccnlos Iisioricos, nas rincialncnic
ccnlos vivos, ois dcian inrcsscs nais
forics c nais duradouras. Sc, orianio, os ais
forcn rolos c ficis guardics da discilina
doncsiica, c os rofcssorcs forcn rcalncnic
Ioncns dc clciao, adniravcis clos scus
cosiuncs, icrcnos o ncio naravilIoso dc inclir
foricncnic os alunos ara una vida Ioncsia.
XIV.
16. Aos ccnlos dcvc acrcsccniar-sc, orcn,
rccciios c rcgras dc vida.
Isio c ncccssario ara corrigir, ajudar c rcforar a
iniiaao. (Vcja-sc dc novo o quc foi diio no
caiulo XXI, rcgra IX}. Esscs rccciios irao
luscar-sc Sagrada Escriiura c s nainas dos
salios. Por ccnlo. orquc c cono dcvcnos
rcscrvar-nos da invcja? Con quc arnas
dcvcnos rcnunir o coraao conira as dorcs c
conira qualqucr infclicidadc quc acaso ossa cair
solrc un Ioncn? Cono dcvcnos nodcrar as
388
alcgrias? Dc quc nancira sc dcvc doninar a ira,
afasiar un anor ilciio, c ouiras coisas
scnclIanics? facil dc cnicndcr quc dcvc icr-sc
cn conia a idadc c o grau dc rogrcsso.
XV.
17. indiscnsavcl dcfcndcr, con a naina
diligcncia, as crianas das nas conanIias, ara
quc nao scjan coniagiadas or clas.
Efciivancnic, or causa da corruao da nossa
naiurcza, o nal aconcic-nos, nao so nais
facilncnic, nas ianlcn nais icnazncnic.
Inoria, orianio, con iodo o cuidado, nanicr
longc da juvcniudc iodas as ocasics dc
corruao, cono sao as nas conanIias, as
convcrsas grossciras, as lciiuras frvolas c fuicis
(ois os ccnlos dc vcios quc sc infiliran, qucr
clos ouvidos, qucr clos olIos, sao vcncno ara
os csriios}; c, finalncnic, a ociosidadc, ara quc
as crianas, csiando scn fazcr nada, nao
arcndan a fazcr nal|11| ou sc dcian invadir
clo ioror da alna. Scra lon, orianio, nanic-
los scnrc ocuados, qucr cn coisas scrias, qucr
cn divcriincnios. O csscncial c quc nunca sc
dcicn cnircgucs ociosidadc.
XVI.
18. E orquc c quasc inossvcl icr ial
clarividcncia quc sc inca quc qualqucr
389
locadinIo dc nal sc insinuc cnirc as crianas, c
ncccssaria a discilina ara fazcr larrcira aos
naus cosiuncs.
Efciivancnic, o nosso ininigo, Saianas, nao so
nos vigia cnquanio dorninos, nas ianlcn
quando csianos acordados c scncanos a loa
scncnic nos canos da inicligcncia, ara a
csalIar a sua cizania; c cnfin, a nossa roria
naiurcza corruia csrciia furiivancnic, aqui c
alcn, dc nodo quc c ncccssario incdir a
assagcn do nal con a fora. Incdc-sc a
assagcn do nal con a discilina, isio c, con
rcrccnscs c casiigos, con alavras c con
vcrgasiadas, scgundo os casos, nas scnrc
quando o faio ainda csia frcsco, a fin dc quc a
lania do vcio scja sufocada incdiaiancnic
acnas dcsonia, ou nclIor, sc ossvcl, scja
arrancada. Porianio, nas cscolas, a discilina
dcvc scr scvcra, nao ianio or causa das lciras
(as quais, cnsinadas con un lon nciodo, sao
dclcias c airaiivos ara a inicligcncia Iunana},
cono or causa dos cosiuncs.
Mas, accrca da discilina, falarcnos ainda no
caiulo XXVI.
390

Captulo XXIV
MTODO
PARA INCUTIR A PIEDADE
Sc o csto dc cdudc sc odc cnsnu
nctodcuncntc, cono unu utc.
1. Enlora a icdadc scja un don dc Dcus, c scja
dada clo ccu, or olra c graa do Esriio Sanio,
una vcz, orcn, quc Esic ordinariancnic ocra
airavcs dos ncios ordinarios, c assin cscolIc
ara scus ninisiros os ais, os rofcssorcs c os
saccrdoics quc, con cuidado ficl, dcvcn laniar c
rcgar as arvorczinIas do araso (Contos, I, 3,
6, 8}, c jusio quc csics cnicndan a razao do scu
ofcio.
uc sc cntcndc o cdudc.
2. Quc significa ara nos a alavra cdudc, ja o
nosiranos airas|1|, isio c, quc o nosso coraao
(dcois dc cnlclido dc un scniincnio rcio cn
naicria dc fc c dc rcligiao} saila, or ioda a aric,
rocurar Dcus (a qucn a Sagrada Escriiura
cIana rci cscondido (Isuus, 45, 15} c rci invisvcl
(HcIcus, II, 27}, isio c, aquclc quc sc colrc con
o vcu das suas olras, c, csiando rcscnic
invisivclncnic cn iodas as coisas visvcis,
invisivclncnic as rcgc}; c, icndo-o cnconirado,
391
saila scgui-lo or ioda a aric; c, icndo cIcgado
aic Elc, saila goza-lo ara scnrc.
Tcs cosus.
1.2.3.
Ao rinciro inicnio, cIcga-sc con a inicligcncia;
ao scgundo, con a voniadc; c ao icrcciro, con a
saiisfaao da conscicncia.
Sgncudo dcstus tcs cosus.
3. Procuranos Dcus, olscrvando airavcs dc ioda
a criaao os vcsigios da divindadc. Scguinos
Dcus, cnircgando-nos inicirancnic c cn iodas as
coisas, sua voniadc, ianio ara fazcr cono ara
sofrcr iudo o quc lIc agradar. Cozanos Dcus,
rcousando no scu anor c no scu favor, dc nodo
quc, qucr no ccu qucr na icrra, nada cisia ara
nos dc nais dcscjavcl quc o rorio Dcus, nada
dc nais lclo quc cnsar n'Elc, nada dc nais docc
quc louva-lo; c con ial inicnsidadc quc o nosso
coraao arda dc anor or Elc.
Tcs ontcs c, conscqcntcncntc, tcs guus dc
IcIc.
4. Ha ara nos ircs fonics ondc lclcnos csic
anor, c ircs nodos ou graus dc o lclcr.
A ontc c u tcc Puuuu dc Dcus. ctu, csctu c
nsudu.
392
5. As fonics sao a Sagrada Escriiura, o nundo c
nos ncsnos. na rincira, cnconiran-sc as
alavras dc Dcus, no scgundo as olras c cn nos
os insiinios. ara nos fora dc duvida quc, cla
Sagrada Escriiura, sc cIcga ao conIccincnio c
ao anor dc Dcus. Quc airavcs do nundo c da
inicligcnic conicnlaao das suas naravilIas,
quc sao olras dc Dcus, scjanos lcvados a scniir
icdadc ara con Elc, dao-nos disso icsicnunIo
aic os agaos, os quais, acnas a ariir da
conicnlaao do nundo, foran lcvados
vcncraao da divindadc, cono c cvidcnic clo
ccnlo dc Socraics, dc Plaiao, dc Eiicio, dc
Scncca c dc ouiros, cnlora aquclc scu
scniincnio dc anor fossc incrfciio c sc
dcsviassc do scu oljciivo, ois cniao os Ioncns
nao cran ajudados or una csccial rcvclaao
divina. Mas quc aquclcs quc sc csforan or
aiingir o conIccincnio dc Dcus, airavcs da sua
Palavra c das suas olras, sc inflanan dc un
anor ardcnissino, c cvidcnic clo ccnlo dc
Jol, dc Eliu|2|, dc David c dc ouiras alnas
icdosas. E ncsic noncnio, convcn olscrvar a
ariicular rovidcncia dc Dcus ara conosco (o
nodo naravilIoso cono nos fornou, nos
conscrvou aic agora c nos govcrna}, cono o
nosiran, con o scu ccnlo, David (Suno
139}|3| c Jol (ca. 10}.
Tcc nodo dc IcIc nus tcs ontcs.
393
6. O nodo dc Iaurir a icdadc dcsias ircs fonics
c irlicc. a ncdiiaao, a oraao c a icniaao|4|. O
cnincnic Luicro dissc quc csias ircs coisas fazcn
icologo; nas ianlcn o crisiao cn gcral, so csias
ircs coisas o odcn fazcr.
I. Mcdtuuo.
7. A ncdiiaao c a considcraao frcqucnic, aicnia
c dcvoia das olras, das alavras c dos lcncfcios
dc Dcus, c dc cono iudo rovcn dc Dcus (quc
ocra ou crniic} c dc cono, or caninIos
naravilIosos, iodos os dcsgnios da voniadc
divina sao caiancnic rcalizados.
II. Ouuo.
8. A oraao c a frcqucnic c, dc ccrio nodo,
coninua asiraao ara Dcus, c a inloraao da
sua niscricordia, ara quc nos conscrvc c nos
govcrnc con o scu csriio.
III. Tcntuuo.
9. Finalncnic, a icniaao c a frcqucnic
cloraao do nosso rogrcsso na icdadc, qucr
scja fciia or nos rorios, qucr scja fciia or
ouiros, c a quc, a scu nodo, cricnccn as
icniacs Iunanas, dialolicas c divinas. Con
cfciio, o Ioncn dcvc icniar-sc consianicncnic a
si ncsno, ara vcr sc icn fc (Contos, II, 13, 5} c
ara vcr con quc soliciiudc faz a voniadc dc
394
Dcus; c icn ncccssidadc dc scr osio rova
clos Ioncns, anigos c ininigos. Isio aconiccc
quando aquclcs quc rcsidcn dcvoiancnic aos
ouiros sc cn a clorar, con vigilanic aicnao
c con invcsiigacs alcrias ou oculias, os
rogrcssos rcalizados, c quando Dcus nos coloca
ao lado un advcrsario, quc nos cnsinc a
rcfugiarno-nos cn Dcus c nos nosirc qual a
fora da fc quc cn nos cisic. Finalncnic, Dcus
cosiuna lanar ianlcn o rorio Saianas, ou
aic Elc ncsno insurgir-sc conira o Ioncn, ara
quc sc nanifcsic o quc sc cnconira no scu
coraao. Todas csias coisas, orianio, dcvcn scr
incuiidas na juvcniudc crisia ara quc cla sc
Ialiiuc a clcvar-sc ara Dcus airavcs dc iudo o
quc cisic, dc iudo o quc aconiccc c dc iudo o
quc vira a aconicccr, c a rocurar a az da alna
soncnic n'Aquclc quc c a rincira c a nais
crfciia dc iodas as coisas.
O nctodo du cdudc cnccu-sc cn 21 cunoncs.
11. O nciodo csccial ara cnsinar as coisas quc
dizcn cn rcsciio icdadc csia coniido nos
vinic c un canoncs scguinics.
I.
I. O cuidado ara incuiir a icdadc conccc nos
rinciros anos da infancia.
395
Dcvc concar-sc nos rinciros anos da infancia,
ianio orquc nao adiar ial cuidado c uiil, cono
orquc adia-lo c crigoso. A roria razao nos
nosira quc as rinciras coisas dcvcn scr fciias
rinciro, c as nclIorcs nclIor. E quc coisa odc
csiar rinciro ou c nclIor quc a icdadc? Scn
cla, qualqucr ouira aiividadc scrvc ara ouco, ao
asso quc cla icn as roncssas da vida rcscnic
c da vida fuiura (Tntco, I, 4, 8}. Una so coisa c
ncccssaria (Lucus 10,42}. rocurar o rcino dc
Dcus, ois, a qucn sc rcocua con isso, iudo o
rcsio lIc scra dado or acrcscino (Mutcus, 6, 33}.
crigoso adia-lo, ois, sc os aninos sc nao
cnlclcn do anor dc Dcus, quando sao ainda
icnros, facilncnic, na vida raiica, vivida duranic
algun icno scn rcsciio cla divindadc, sc
insinua cn iaciio dcsrczo cla ncsna divindadc
c un csriio rofano, quc, dcois, so con nuiia
dificuldadc, sc arrancan, c, cn ccrios casos,
nunca nais c ossvcl arrancar. Por isso, un
rofcia, lancniando o Iorrcndo diluvio dc
inicdadc quc Iavia invadido o scu ovo, dissc
quc ja nao Iavia ningucn a qucn Dcus
cnsinassc, a nao scr aos ncninos acalados dc
dcsquiiar, aos quc acalan dc scr dcsnanados
(Isuus, 28, 9}. Accrca dos ouiros, un ouiro
rofcia dissc quc nao odcn corrigir-sc dc nodo
a raiicarcn o lcn, ois csiao acosiunados a
fazcr o nal (Jccnus, 13, 23}.
II.
396
11. Porianio, logo quc concan a scrvir-sc dos
olIos, da lngua, das naos c dos cs, arcndan
as criancinIas a olIar os ccus, a crgucr as naos,
a ronunciar o nonc dc Dcus c dc Crisio, c
ajoclIar-sc dianic da sua invisvcl najcsiadc c a
vcncra-la.
As criancinIas nao sao iao incaazcs dc arcndcr
csias coisas, cono o inaginan aquclcs quc, nao
aicndcndo a quanio c ncccssario fugir dc
Saianas, do nundo c nos ncsnos, ninisiran un
cnsino dc iananIa inoriancia con grandc
ncgligcncia. Enlora, a rincio, as crianas,
una vcz quc icn o uso da razao dclil, nao
cnicndan lcn o quc significan aquclcs aios
rcligiosos, iodavia, c dc rinaria inoriancia quc
sailan quc dcvcn fazcr aquilo quc, rccisancnic
cla raiica, arcndcn quc dcvcn fazcr.
Efciivancnic, dcois dc, fora dc fazcrcn,
icrcn arcndido aquilo quc dcvcn fazcr, o quc
vcn incdiaiancnic a scguir odcra nais
facilncnic incuiir-sc no scu coraao, dc nodo
quc concccn a cnicndcr quc aios sao aquclcs
quc raiican, orquc os raiican, c dc quc nodo
dcvcn scr raiicados. Dcus ordcnou, or ncio dc
una lci, quc iodas as rincias lIc fosscn
consagradas|5|; orquc c quc cniao sc lIc nao
Iao-dc consagrar as rincias dos nossos
cnsancnios, das nossa alavras lalluciadas,
dos nossos novincnios c acs?
397
III.
12. Logo quc as crianas icn idadc suficicnic
ara scrcn cnsinadas, dcvc, anics dc iudo,
infundir-sc-lIcs a convicao dc quc nao csianos
no nundo or causa dcsia vida, nas quc
caninIanos ara a cicrnidadc, c quc aqui
csianos acnas dc assagcn, ara nos
rcararnos convcnicnicncnic ara cnirarnos
dignancnic nas noradas cicrnas.
Isio odc cnsinar-sc facilncnic, con os ccnlos
quoiidianos daquclcs quc sao arrclaiados cla
noric c assan ara a ouira vida. crianas,
adolcsccnics, jovcns c vclIos. Fccordcn-sc-lIcs
frcqucnicncnic csias coisas, ara quc sc
lcnlrcn quc ningucn odc crnancccr ara
scnrc aqui na icrra.
IV.
13. Conscqucnicncnic, advirian-sc dc quc, ncsic
nundo, nada nais icnos a fazcr quc
rcararno-nos ara a vida quc Ia-dc vir.
Alias, scria una loucura ocuarno-nos dc coisas
quc lcn dcrcssa icnos dc alandonar, c
dcscurarnos aquclas quc nos aconanIarao aic
cicrnidadc.
V.
398
14. Ensinc-sc ainda s crianas quc Ia duas
csccics dc vida, ara ondc cnigran os Ioncns.
una fcliz con Dcus, c ouira infcliz no infcrno; c
anlas sao cicrnas.
Ensinc-sc isio con o ccnlo dc Lazaro c do
ricao, cujas alnas foran lcvadas, a do rinciro
clos anjos ara o ccu, a do scgundo clos
dcnnios ara o infcrno|6|.
VI.
15. Ensinc-sc-lIcs, ois, quc sao fclizcs, nil vczcs
fclizcs|7|, aquclcs quc na icrra rcgulan a sua vida
dc nodo a scrcn considcrados dignos dc
assarcn ara o scio dc Dcus.
Efciivancnic, fora dc Dcus, fonic dc luz c dc vida,
nao Ia scnao ircvas, Iorrorcs, iorncnios c noric
crciua, scn fin; dc nodo quc icria sido nclIor
nao icrcn nascido aquclcs quc virao a afasiar-sc
dc Dcus c a rcciiiar-sc no rccicio da runa
cicrna.
VII.
16. Quc assarao ara o scio dc Dcus iodos
aquclcs quc, ncsic nundo, caninIan con Dcus.
(Cono EnocI c Elias, anlos ainda cn vida; os
ouiros, dcois da noric Gcncss, 5, 24, cic.}.
VIII.
399
17. Quc caninIan con Dcus aquclcs quc o icn
dianic dos olIos, o icncn c olscrvan os scus
nandancnios.
E isio c o csscncial do Ioncn (Totun Honns}
(Eccsustcs, 12, 13}, aquilo quc Crisio dissc scr
a unica coisa ncccssaria (Lucus, 10,42}.
Ensincn-sc iodos os crisiaos a icr scnrc na
loca c no coraao csia vcrdadc, a fin dc quc, con
Maria, nao sc rcocucn dcnasiado con os
cuidados dcsia vida.
IX.
18. Porianio, iudo aquilo quc as crianas vccn,
ouvcn, iocan, fazcn c sofrcn, Ialiiucn-sc a
rcfcri-lo a Dcus, incdiaiancnic ou
ncdiaiancnic.
Ilusircnos isio con ccnlos. aquclcs quc sc
dcdican aos csiudos c vida conicnlaiiva,
dcvcn fazc-lo rccisancnic ara conicnlarcn o
odcr, a salcdoria c a londadc dc Dcus,
difundidas or ioda a aric, c ara assin sc
inflanarcn dc anor or Elc, c, or anor, sc
acgarcn a Elc cada vcz nais foricncnic, dc
nodo a nunca nais sc dcsligarcn, cicrnancnic.
Aquclcs quc sc cnircgan aos iralalIos naicriais,
agriculiura, aos iralalIos nanuais, cic.,
rocuran o ao c as ouiras coisas ncccssarias
vida, nas rocuran-nas rccisancnic ara
vivcrcn conodancnic, c dcvcn vivcr
400
conodancnic ara scrvircn a Dcus con alna
iranquila c alcgrc, c ara lIc agradarcn,
scrvindo-O, c ara csiarcn cicrnancnic con Elc,
agradando-LIc. Aquclcs quc fazcn csias coisas
con ouiro fin, crran c afasian-sc da inicnao do
rorio Dcus.
X.
19. Arcndan, ois, dcsdc o rincio da vida, a
ocuarcn-sc, o nais quc ossan, nas coisas quc
conduzcn incdiaiancnic a Dcus. na lciiura das
Sagradas Escriiuras, nos ccrccios do culio
divino c nas loas olras cororais.
Efciivancnic, a lciiura das Sagradas Escriiuras
cciia c rcaviva a rccordaao dc Dcus; o ccrccio
do culio divino coloca Dcus dianic do Ioncn c
unc-o a clc; as loas olras rcforan csia uniao,
orquc nosiran-nos quc vcrdadcirancnic
caninIanos clos caninIos cnsinados or Dcus.
Esias ircs raiicas rcligiosas dcvcn rcconcndar-
sc scriancnic a iodos os candidaios a una vida
icdosa (quais sao iodos os jovcns crisiaos,
consagrados a Dcus clo laiisno}.
XI.
20. Por isso, quc a Sagrada Escriiura scja, nas
cscolas crisias, o Alfa c o Oncga.
401
Hycrius dissc quc o icologo nascc na
Escriiura|8|, c nos vcnos quc o Aosiolo S. Pcdro
csicndcu nuiio nais a cficacia dos livros
sagrados, dizcndo quc os filIos dc Dcus nasccn
dc una scncnic incorruivcl, cla alavra do
Dcus vivo, quc crnanccc cicrnancnic (Pcdo, I,
1, 23}. Porianio, nas cscolas crisias, con csic
livro dc Dcus, nais quc con iodos os ouiros
livros, a ccnlo dc Tinoico, iodos os jovcns
crisiaos, insirudos dcsdc cqucninos nas
Sagradas Escriiuras, adquiran a salcdoria quc
os conduzira salvaao (Tntco, II, 3, 15},
alincniados con as alavras da fc (Tntco, I, 4,
6}. Ja no scu icno, Erasno discorrcu lclancnic
solrc csic assunio na sua Puuccss, ou scja,
na Exotuuo uo cstudo du osou cstu. A
Sagrada Escriiura, diz, adaia-sc igualncnic lcn
a iodos, alaia-sc aic s criancinIas, aconoda-
sc ao scu nodo dc vivcr, alincniando-as con
lciic, aqucccndo-as, susicniando-as, iudo
fazcndo aic quc sc iorncn grandcs cn Crisio. E,
cnircianio, assisic dc ial nancira aos nais
cqucnos, quc c adniravcl ncsno ara os
naiorcs. con os cqucnos c cqucna, con os
grandcs c nais quc grandc. Nao rcjciia ncnIuna
idadc, ncnIun sco, ncnIuna foriuna, ncnIuna
condiao. O sol, orianio, nao c iao conun c iao
fruvcl or iodos cono a douirina dc Crisio. Nao
rcclc alsoluiancnic ningucn, a nao scr quc
cssc ncsno sc rcila a si, odiando-sc a si
402
rorio, cic.|9|. E acrcsccnia. Prouvcra a Dcus
quc a Dllia fossc iraduzida cn iodas as lnguas
dc iodos os ovos, ara quc udcssc scr lida c
conIccida, nao so clos cscoccscs c clos
irlandcscs, nas ianlcn clos iurcos c clos
sarraccnos. Podcria aconicccr quc nuiios sc
risscn, nas alguns ficarian cncaniados. Oala
os canoncscs, ralia do arado, canicn alguns
vcrsculos, oala os iccclcs aconanIcn
qualqucr irccIo ao son da lanadcira; oala o
viajanic suavizc a durcza do caninIo con as
narracs lllicas; c quc iodas as convcrsas dos
crisiaos scjan solrc icnas da Dllia! Con cfciio,
nos sonos aquilo quc forcn as nossas convcrsas
quoiidianas. Cada un cIcguc ondc odc, cada
un diga o quc odc. Qucn vcn airas nao invcjc
aquclc quc vai frcnic; aquclc quc csia cn
rinciro lugar cncorajc o quc o scguc, c nao o
dcsrczc. Porquc rcsiringinos a oucos una
rofissao conun a iodos?|10|. E crio do fin.
Todos quanios juranos no laiisno solrc as
alavras dc Crisio (sc acaso juranos con ioda a
alna}, logo cnirc os alraos dos ais c cnirc as
carcias das anas, cnlclcno-nos dos rincios
dc Crisio. Con cfciio, cnciran
rofundssinancnic c crnanccn
icnacssinancnic agarradas as rinciras coisas
dc quc sc cnlclc o virgcn vaso da alna. Quc a
rincira alavra quc sc arcnda a lallucinar
scja Crisio; c quc, con os scus EvangclIos, sc
403
fornc a rincira infancia. dcscjaria quc csias
coisas lIc fosscn cnsinadas cnirc as rinciras,
ara quc fosscn anadas clas crianas.
Dcdiqucn-sc, dcois, as crianas aos csiudos
lllicos, aic quc, con iaciios rogrcssos, sc
iransforncn cn Ioncns rolusios cn Crisio.
Fcliz aquclc quc a noric cnconira con a Dllia na
nao! Todos, orianio, ancno-la con iodo o
coraao, alraccno-nos a cla, dcdiqucno-nos
coniinuancnic a cla, lcijcno-la c, finalncnic,
norranos or cla c iransforncno-nos ncla, ois
os cosiuncs idcniifican-sc con os csiudos,
cic.|11|. O ncsno Erasno, no Concndo dc
Tcoogu, diz. Nao fiz una aao dc inscnsaio
arcndcndo lcira os livros sagrados, ncsno
aquclcs quc nao cnicndia, cono diz Sanio
AgosiinIo, cic.|12|. Nas cscolas crisias, orianio,
nao rcssocn os noncs ncn dc Plauio, ncn dc
Tcrcncio, ncn dc Ovdio, ncn dc Arisioiclcs, nas
os dc Moiscs, dc David c dc Crisio. Pcnsc-sc no
nodo dc iornar a Dllia iao faniliar cono o
alfalcio juvcniudc consagrada a Dcus
(cfciivancnic, iodos os filIos dos crisiaos sao
sanios Contos, I, 7, 14}. Con cfciio, assin
cono iodo o discurso c consiiiudo or sons c or
lciras, assin ianlcn, dos clcncnios da Sagrada
Escriiura, sc crguc ioda a csiruiura da rcligiao c
da icdadc.
XII.
404
21. Quc iudo o quc sc arcndc airavcs da
Escriiura sc rcfira fc, caridadc c cscrana.
Esias ircs viriudcs sao, con cfciio, os ircs
nainos fundancnios a quc sc rcfcrcn iodas as
coisas quc a Dcus arouvc nanifcsiar-nos con as
suas alavras. Efciivancnic, ccrias coisas rcvcla-
as, ara quc as sailanos; ouiras ordcna-as, ara
quc as faanos; ouiras ainda roncic-as, ara
quc as cscrcnos da sua lcnignidadc, ncsia vida
c na vida fuiura. E cn ioda a Sagrada Escriiura
nada sc cnconira quc sc nao rcfira a qualqucr
dcsics assunios. Ensincn-sc, orianio, csias
coisas a iodos, ara quc sailan conscicnicncnic
novcr-sc dcniro dos dcsgnios divinos.
XIII.
22. Ensinc-sc a r cn raiica a fc, a caridadc c
a cscrana.
ncccssario, con cfciio, fornar crisiaos raiicos,
c nao icoricos, dcsdc os rinciros anos da sua
fornaao, sc qucrcnos icr vcrdadciros crisiaos. A
rcligiao c viva, c nao iniada; or isso, nosirc os
cfciios da sua viialidadc, cono una scncnic viva
quc, lanada cn lon icrrcno, logo gcrnina. or
isso quc a Sagrada Escriiura cigc una fc cficaz
(Guutus, 5, 6} c, sc c rivada dc cficacia, cIana-
lIc noria (Tugo, 2, 20}, c qucr ianlcn una
cscrana viva (Pcdo, I, 1, 3}. Da quc aarca,
frcqucnics vczcs, na Escriiura, a advcricncia dc
405
quc as coisas rcvcladas cla divina rovidcncia
sao rcvcladas ara quc as faanos. Crisio diz. Sc
salcis csias coisas, scrcis fclizcs sc as fizcrdcs
(Jouo, 13, 17}.
XIV.
23. Ensinar-sc-a a r adcquadancnic cn
raiica a fc, a caridadc c a cscrana, sc sc
cnsinar s crianas (c a iodos} a acrcdiiar
firncncnic no quc Dcus rcvcla, a cunrir o quc
Elc ordcna c a cscrar o quc Elc roncic.
Inoria fazcr noiar c inculcar con diligcncia na
ncnic dos jovcns quc, sc qucrcn quc a alavra
dc Dcus infunda nclcs a viriudc dc sc salvarcn,
dcvcn icr un coraao Iunildc c dcvoio, scnrc c
or ioda a aric rcarado a sulncicr-sc cn
iudo a Dcus; nais ainda. un coraao ja
cfciivancnic cnircguc a Dcus. Con cfciio, assin
cono o sol, con a sua luz, nada rcvcla a qucn
nao qucr alrir os olIos, c os alincnios, colocados
solrc a ncsa, nao sacian aquclc quc sc rccusa a
concr, assin ianlcn a luz divina, ninisirada
nossa ncnic, c as nornas dadas s nossas acs
c a lcaiiiudc ronciida s cssoas icncnics a
Dcus scrao vas, sc as nao alraarnos con fc
ronia, con caridadc ardcnic c con cscrana
firnc. Dcsia nancira, Alraao, ai dos crcnics,
icndo fc nas alavras dc Dcus, acrcdiiava ncsno
cn coisas incrvcis ara a razao Iunana; c,
406
cunrindo as ordcns dc Dcus, fazia coisas
durssinas ara o scu coraao (cono foi dciar a
airia, sacrificar o filIo, cic.}; c, foric con as
roncssas dc Dcus, cscrava ondc nao Iavia
noiivo ara cscrar|13|. Todavia, csia fc, viva c
cficaz, foi-lIc jusiancnic iida cn considcraao. E
assin, inoria cnsinar, a iodos aquclcs quc sc
cnircgan a Dcus, a fazcr a ccricncia dcsia
rcgra cn si ncsnos c a olscrva-la
consianicncnic.
XV.
24. Mcsno iudo aquilo quc sc cnsina juvcniudc
crisia aos a Sagrada Escriiura (Cicncias, Arics,
Lnguas, cic.}, scja-lIc cnsinado
sulordinadancnic s Sagradas Escriiuras,
rccisancnic ara quc cla ossa, or ioda a
aric, noiar c vcr clarancnic quc iudo c ncra
vaidadc, sc sc nao rcfcrc a Dcus c vida fuiura.
Socraics c louvado clos aniigos, orquc
conduziu a filosofia, das cscculacs nuas c
csinIosas, ara os rollcnas norais; c os
Aosiolos rouscran-sc irazcr os crisiaos, das
csinIosas qucsiiunculas da Lci, ara a docc
caridadc dc Crisio (Tntco, I, 1, 5, 6, 7, cic.}; c,
da ncsna nancira, alguns icdosos icologos
nodcrnos rocuraran arranca-los dc
conlicadas conirovcrsias, quc scrvcn nais ara
dcsiruir quc ara cdificar a Igrcja, ara os
407
lcvarcn a rcocuarcn-sc con os rollcnas da
conscicncia c da vida raiica. OI! quc Dcus,
icndo niscricordia dc nos, nos faa cnconirar un
nodo c un nciodo gcral, caaz dc nos cnsinar a
voliar ara Dcus iodas as coisas quc csiao fora dc
Dcus, c dc quc sc ocua a inicligcncia Iunana, c
a voliar ara o csiudo das coisas cclcsics iodas
as ocuacs dcsia vida, nas quais sc cnlaraa c
sc incrgc o nundo! Assin icranos una csccic
dc cscada sagrada, cla qual, ncdianic iodas as
coisas quc cisicn c quc sc fazcn, as nossas
ncnics sulirian, scn olsiaculo, aic ao surcno
c cicrno scnIor dc iodas as coisas, fonic da
vcrdadcira fclicidadc|14|.
XVI.
25. Ensinc-sc a iodos a assisiir rcligiosancnic ao
culio divino, ianio inicrno cono cicrno; ara
quc o culio inicrno, scn o cicrno, nao arrcfca;
c o cicrno, scn o inicrno, nao dcgcncrc cn
Iiocrisia.
O culio cicrno dc Dcus consisic cn falar dc
Dcus, cn rcgar c ouvir a sua alavra, cn adora-
lo dc joclIos, cn caniar Iinos dc louvor, cn
frcqucniar os sacrancnios c cn olscrvar os
ouiros riios sagrados, ullicos c rivados. Por
sua vcz, o culio inicrno dc Dcus consisic cn
cnsar coniinuancnic quc Dcus csia rcscnic,
cn icncr c cn anar a Dcus, cn rcnunciarnos a
408
nos ncsnos c cn cnircgarno-nos nas naos dc
Dcus, ou scja, na voniadc ronia dc fazcr c dc
sofrcr iudo o quc agrada a Dcus. Esics dois
culios dcvcn juniar-sc c nao scarar-sc. nao
soncnic orquc c jusio quc Dcus scja glorificado
clo nosso coro c clo nosso csriio, quc lIc
cricnccn (Contos, I, 6, 20}, nas ianlcn
orquc os nao odcnos scarar scn os crigo.
Con cfciio, Dcus alonina os riios cicrnos, scn
vcrdadc inicrna. qucn cdiu iais ofcrias s
vossas naos?, cic. (Isuus, I, 12 c nouiros
lugarcs}. Porquc Dcus c csriio, qucr scr adorado
cn csriio c vcrdadc (Jouo, 4, 24}. Mas, cono
nos nao sonos ncrancnic csiriiuais, nas
ianlcn cororais c doiados dc scniidos, c
ncccssario, or conscqucncia, cciiar os nossos
scniidos a fazcr cicrnancnic aquilo quc sc dcvc
fazcr inicrnancnic cn csriio c vcrdadc.
Prccisancnic or isio, Dcus, cnlora cija
solrciudo raiicas inicrnas, ordcnou, iodavia, ao
ncsno icno, raiicas cicrnas, c qucr quc
scjan olscrvadas. O rorio Crisio, cnlora
lilcriassc das ccrinnias o culio rcscriio no
Novo Tcsiancnio, c cnsinassc quc sc dcvc adoiar
a Dcus cn csriio c vcrdadc, iodavia, adorava o
Pai con a facc or icrra c rolongava cssa
adoraao or noiics iniciras, frcqucniava as
rcunics sagradas, ia ouvir os Douiorcs da Lci c
inicrrogava-os, rcgava a alavra dc Dcus,
caniava Iinos, cic. Porianio, ao fornarnos a
409
juvcniudc ara a rcligiao, forncno-la or iniciro,
cicrnancnic c inicrnancnic, ara nao
fornarnos Iiocriias, ou scja, culiorcs dc Dcus
sucrficiais, fingidos c sinuladorcs, ou cniao
fanaiicos, quc sc dclciian nos scus sonIos c,
dcsrczando o ninisicrio cicrno, dissolvcn a
ordcn c o dccoro da Igrcja; ou ainda gcnic fria, sc
as raiicas cicrnas nao csiinulan as inicrnas, c
as raiicas inicrnas nao rcavivan as cicrnas.
XVII
26. As crianas dcvcn scr diligcnicncnic
Ialiiuadas s olras cicrnas, ordcnadas or
Dcus, ara quc sailan quc o vcrdadciro
crisiianisno csia cn dcnonsirar a sua fc con
olras.
Essas olras consisicn cn ccrciiar, scn
inicrruao, a icncrana, a jusiia, a
niscricordia c a acicncia, ois, sc a nossa fc nao
roduz csics fruios, dcnonsira quc csia noria
(Tugo, 2, 17}. Ora cla dcvc scr viva, sc qucr scr
salvadora.
XVIII
27. Ensinc-sc-lIcs ianlcn a disiinguir
acuradancnic os fins dos lcncfcios c das
condcnacs dc Dcus, ara quc sailan fazcr lon
uso dc iodas as coisas, c nao faan nau uso dc
nada.
410
Fulgcncio (Cutu 2 u Guu} dividc os lcncfcios dc
Dcus cn ircs csccics|15|. Diz quc alguns duran
cicrnancnic, quc ouiros scrvcn ara adquirir a
cicrnidadc, c quc ouiros ainda sc uiilizan acnas
na vida rcscnic. Os da rincira csccic sao.
conIccincnio dc Dcus, alcgria no Esriio Sanio
c caridadc dc Dcus, a qual sc difundc nos nossos
coracs. Da scgunda csccic sao a fc, a
cscrana c a niscricordia ara con o roino.
Da icrccira csccic sao a saudc, as riquczas, os
anigos c ouiros lcns cicriorcs quc, or si
ncsnos, nao nos iornan ncn fclizcs ncn
infclizcs.
Do ncsno nodo, cnsinc-sc quc as condcnacs
dc Dcus, isio c, os scus casiigos, sao dc ircs
csccics. Alguns (aos quais Dcus csialclcccu
ouar cicrnancnic} sao casiigados ncsic nundo
c iransorian a sua cruz ara quc sc iorncn
uros c lrancos (Dunc, 11, 35; Aocusc, 7,
14}, cono Lazaro; ouiros sao ouados ncsic
nundo, ara scrcn casiigados cicrnancnic,
cono o rico conilao|16|; os sofrincnios dc ouiros
concan aqui na icrra, ara scrcn rolongados
cicrnancnic, cono os dc Saul, dc Anioco, dc
Hcrodcs, dc Judas c dc ouiros. Ensinc-sc,
orianio, aos Ioncns a disiinguir iodas as
coisas, ara quc nao aconica quc, cnganados
clos lcns scnsvcis, rcfiran os lcns quc sao
acnas icnorais, c ara quc arcndan a rcccar,
nao ianio os nalcs rcscnics, cono o infcrno, c a
411
icncr solrciudo, nao aquclcs quc acnas odcn
aiingir o coro, nas aquclc quc odc nao so
crdcr o coro, nas ianlcn lcvar a nossa alna
ara o infcrno (Lucus, 12, 4 c 5}
XIX
28. E advirian-sc as crianas dc quc o caninIo
nais scguro da vida c o caninIo da cruz, c quc,
rccisancnic or isso, foi or cla quc o Mcsirc,
Crisio, saiu dcsia vida, o qual convidou os ouiros
a scguircn or cssc caninIo, c or clc conduz
aquclcs a qucn qucr nclIor.
O nisicrio da nossa salvaao foi rcalizado na
Cruz, c fciio dc Cruz, na qual c crucificado o
vclIo Adao, ara quc viva o novo, criado scgundo
Dcus. Por isso, Dcus casiiga aquclcs quc ana c,
or assin dizcr, crucifica-os con Crisio, ara,
dcois da rcssurrciao, os colocar sua dirciia,
no ccu, juniancnic con Crisio. E cnlora a
alavra Cruz scja a oicncia dc Dcus ara salvar
aquclcs quc acrcdiian, iodavia, ara a carnc, c
loucura c csiorvo (Contos, I, 1, 18}; dc ial
nancira quc c ncccssario inculcar nuiio lcn nos
Crisiaos csia vcrdadc, ara quc cnicndan quc
nao odcn scr disculos dc Crisio, sc nao
rcnuncian a si ncsnos, sc nao iransorian
solrc os scus onlros a Cruz dc Crisio (vcja-sc
Lucus, 14, vcrsculo 27}, c sc nao csiao
rcarados a scguir Dcus duranic ioda a vida,
412
or qualqucr aric or ondc Elc qucira conduzi-
los.
XX
29. Dcvc rovidcnciar-sc ara quc, cnquanio sc
cnsinan csias coisas s crianas, nao lIcs scja
dado ncnIun ccnlo cn conirario.
Isio c, rocurc-sc quc as crianas nao ouan
ncn vcjan llasfcnias, crjuros, rofanacs do
nonc dc Dcus ou ouiras inicdadcs, nas quc,
ara qualqucr aric quc sc volicn, cnconircn
rcvcrcncia cla divindadc, olscrvancia da rcligiao
c urcza dc conscicncia. E sc alguna coisa
aconiccc cn conirario disio, cn casa ou na
cscola, quc noicn quc cla nao fica inunc, nas
sc casiiga scvcrancnic; c dc ial nancira quc a
cna, infligida clo crinc dc lcsa-divindadc,
scndo scnrc nais dura quc a cna infligida or
una ofcnsa conciida conira Prisciano|17|, nosirc
quc c quc, acina dc iudo c anics dc iudo, sc dcvc
icncr.
XXI
30. Finalncnic, orquc, na rcscnic corruao do
nundo c da naiurcza, nunca rogrcdinos ianio
cono dcvanos; c, ncsno quc rogridanos
alguna coisa, a nossa carnc dcravada cai
facilncnic na conicnlaao dc si ncsna c na
solcrla csiriiual, c assin (orquc Dcus rcsisic
413
aos solcrlos}, |18| a nossa salvaao corrc un
crigo gravssino, inoria cnsinar, a icno, a
iodos os crisiaos, quc os nossos lons csiudos c
as nossas loas olras, cla sua incrfciao, nada
valcn, sc nao vcn cn nossa ajuda, con a sua
crfciao, Crisio, o Cordciro dc Dcus quc iira os
ccados do nundo|19|, c no qual acnas sc
conraz o Pai, cic.|20|. ncccssario, orianio,
invocar Crisio c so nclc confiar.
Assin, finalncnic, colocanos cn scguro a
cscrana da nossa salvaao c dos nossos, sc a
colocarnos solrc Crisio, cdra angular|21|, o
qual, assin cono c o vcriicc dc ioda a crfciao,
na icrra c no ccu, assin ianlcn c o unico
iniciador c acrfcioador da nossa fc, da nossa
caridadc, da nossa cscrana c da nossa
salvaao. Efciivancnic, o Pai cnviou Crisio do
Ccu icrra, rccisancnic ara quc, fciio
Enanucl (Dcus-Ioncn}, rcunissc os Ioncns c
Dcus; c, vivcndo sanissinancnic na
Iunanidadc assunida, sc arcscniassc aos
Ioncns cono nodclo da vida divina; c, norrcndo
inoccnicncnic, ciassc con o sacrifcio dc si
ncsno as culas do nundo, c, con o rorio
sanguc, lavassc os nossos ccados; c, cnfin,
rcssusciiando, nosirassc quc a noric fora
vcncida con a noric, c, sulndo ao ccu, c dc la
cnviando o Esriio Sanio, cnIor da nossa
salvaao, c, ncdianic o ncsno Esriio,
Ialiiassc cn nos cono Tcnlos scus, c nos
414
rcgcssc c nos guardassc ara a salvaao,
cnquanio luianos aqui na icrra, c dcois nos
rcssusciiassc c lcvassc ara si, ara quc, ondc
Elc csia, csicjanos ianlcn nos c conicnlcnos
a sua gloria, cic.
31. A csic unico salvador dc iodos os Ioncns,
con o Pai c o Esriio Sanio, scja dado cicrno
louvor, Ionra, lcnao c gloria, or iodos os
scculos dos scculos. Ancn.
32. Convcn, iodavia, dcicrninar o nodo
ariicular dc rcalizar aiancnic iodas csias
coisas, cn iodas as classcs das cscolas.
415

Captulo XXV
SE REALMENTE
QUEREMOS ESCOLAS REFORMADAS
SEGUNDO AS VERDADEIRAS NORMAS
DO AUTNTICO CRISTIANISMO,
OS LIVROS DOS PAGOS,
OU DEVEM SER AFASTADOS DAS ESCOLAS,
OU AO MENOS DEVEM SER UTILIZADOS
COM MAIS CAUTELA QUE AT AQUI[1]

Dc quc cosu sc concu u csuud ncstc cutuo.
1. Una ncccssidadc incviiavcl olriga-nos a
dcscnvolvcr un ouco nais o assunio a quc, dc
assagcn, fizcnos ja ncnao no caiulo
rcccdcnic, ois, sc qucrcnos icr cscolas
vcrdadcirancnic crisias, inoria afasiar dclas
una nuliidao dc douiorcs agaos. Eorcnos,
rinciro, as causas urgcnics dcsia aiiiudc, c,
dcois, cnsinarcnos qual a cauicla dc quc sc
dcvc usar rclaiivancnic a csscs salios, ara fazcr
nossos iodos os scus cnsancnios, os scus diios
c os scus faios, quando sao lons.
E con quc zco uu con Dcus.
2. O anor da gloria dc Dcus c da salvaao dos
Ioncns inclc-nos a iraiar con zclo csic
assunio, ois vcnos quc as rinciais cscolas dos
416
crisiaos rofcssan Crisio acnas dc nonc c, dc
rcsio, nao cn as suas dclcias scnao nos
Tcrcncios, Plauios, Cccros, Ovdios, Caiulos c
Tlulos, Musas c Vcnus. Daqui rcsulia quc
salcnos nais do nundo quc dc Crisio, c quc
icnos ncccssidadc dc rocurar os crisiaos no
ncio da crisiandadc, rccisancnic orquc,
ncsno a nuiios icologos, cnirc os nais crudiios
c noiavcis, Crisio acnas fornccc una nascara, c
Arisioiclcs, con a rcsianic nuliidao dos agaos,
fornccc o sanguc c o csriio. Ora isio c un
Iorrcndo aluso da lilcrdadc crisia, una
iurssina rofanaao c una coisa cIcia dc
crigos. Con cfciio.
Cuusus o quc os uos uguos dcucn sc
cxcudos dus cscous cstus c os uos dunos
dcucn sc ntoduzdos.
Pncu.
3. En rinciro lugar, os nossos filIos, nascidos
ara o ccu, rcnasccran or viriudc do Esriio dc
Dcus. Dcvcn, or conscqucncia, scr fornados
cono cidadaos ara o ccu c, rincialncnic,
dcvcn ionar conIccincnio con os Ialiianics do
ccu. Dcus, Crisio, os Anjos, Alraao, Isac, Jacol c
ouiros. E, osias dc aric, cnircianio, iodas as
ouiras coisas, dcvc rocurar fazcr-sc isio anics dc
iudo, nao so or causa da inccricza dcsia vida,
ara quc ningucn vcnIa a scr arrclaiado cla
noric scn csiar rcarado, nas ianlcn orquc
417
as rinciras inrcsscs crnancccn
rofundancnic gravadas na ncnic c (sc sao
sanias} iornan nais scguras iodas as ouiras
coisas quc sc dcvcn iraiar dcois, duranic a
vida.
Scgundu.
4. En scgundo lugar, Dcus, cnlora rovcssc
alundanicncnic ao scu ovo clciio, iodavia, nao
lIc nosirou ouira cscola alcn da dos scus airios,
ondc csialclcccu scr Elc ncsno o nosso
rofcssor, nos os alunos, c a douirina, a voz dos
scus rofcias. Con cfciio, fala assin cla loca dc
Moiscs. Ouvc, o Isracl, o ScnIor nosso Dcus c o
unico ScnIor. Anaras ao ScnIor icu Dcus dc
iodo o icu coraao, c dc ioda a iua alna, c con
ioda a iua fora. E csias alavras, quc cu Iojc ic
iniino, csiarao gravadas no icu coraao; c iu as
cnsinaras a icus filIos, c as ncdiiaras scniado
cn iua casa, c andando clo caninIo, c csiando
no lciio, c ao lcvaniar-ic, cic. (Dcutconono, 6, 4
c ss.}. E cla loca dc Isaas. Eu sou o ScnIor icu
Dcus, quc ic cnsino o quc c uiil, quc ic dirijo clo
caninIo quc scgucs (Isuus, 48, 17}. E nouiro
lugar. Porvcniura o ovo nao Ia-dc consuliar o
scu Dcus? (Isuus, 8, 19}. E Crisio diz.
Pcrscruiai as Escriiuras (Jouo, 5, 39}.
Tcccu.
418
5. E quc csia sua voz c luz fulgidssina da nossa
inicligcncia c rcgra crfciissina das nossas
acs c, nun c nouiro caso, un aulio
suficicnissino ara a nossa fraqucza, dcclara-o
con csias alavras. Eis quc vos cnsinci os
csiaiuios c os ordcnancnios judiciarios.
Olscrvai-os c ondc-os cn raiica, ois csia aqui
a vossa salcdoria c a vossa rudcncia dianic dos
olIos dos ovos, os quais, ouvindo csias coisas,
dirao. Acnas csia gcnic c un ovo salio c
rudcnic (Dcutconono, 4, 5 c 6}. E cn Josuc
ordcna. Nao sc aaric da iua loca o livro dcsia
lci; nas ncdiiaras nclc dia c noiic ara olscrvar
c cunrir iudo o quc nclc csia cscriio; cniao
lcvaras o icu caninIo dirciio c roscraras
(Josuc, 1, 8}. E cla loca dc David. A douirina dc
Jcova c nicgra c rcsiauradora da alna; o
icsicnunIo dc Jcova c vcraz c da salcdoria aos
ignoranics, cic. (Suno 19, 8}. Finalncnic, o
Aosiolo aicsia. Toda a Escriiura, divinancnic
insirada, c uiil ara cnsinar, ara rcrccndcr,
ara corrigir, ara fornar na jusiia; a fin dc quc
o Ioncn dc Dcus scja crfciio, aio ara ioda a
olra loa (Tntco, II, 3, 16 c 17}. Igualncnic os
Ioncns nais salios (cnicnda-sc crisiaos,
vcrdadcirancnic iluninados} rcconIcccran
ianlcn csia vcrdadc c rofcssaran-na. S. Joao
Crisosiono diz. Tudo aquilo quc c ncccssario
salcr ou ignorar, arcndcno-lo nas
Escriiuras|2|. E Cassiodoro. A Escriiura c una
419
cscola cclcsic, una crudiao viial, a aula da
vcrdadc, una discilina ccrissinancnic
singular, c ocua os alunos con cnsancnios
fruiuosos, c nao con vaos ariifcios dc alavras,
cic.|3|.
uutu.
6. Alcn disso, Dcus roiliu crcssancnic ao
scu ovo as douirinas c os cosiuncs dos agaos.
Nao arcndais os caninIos dos gcniios (dissc
Jccnus, 10,2}. E igualncnic. Porvcniura nao
Ia un Dcus cn Isracl, ara vos virdcs consuliar
Dclsclu, dcus dc Acaron? (IV Luo dos Hcs, 1, 3}
Porvcniura o ovo nao Ia-dc consuliar o scu
Dcus? Ha-dc ir falar con os norios accrca dos
vivos? Anics dcvc rccorrcr lci c ao icsicnunIo,
ois, sc nao falarcn scgundo csia linguagcn, nao
raiara ara clcs a luz da nanIa (Isuus, 8, 19-
20}. Porquc assin? Porquc ioda a salcdoria vcn
dc Dcus c con clc crnanccc ara scnrc. E
logo a scguir. A raiz da salcdoria a qucn foi
janais rcvclada? (Eccsustco, 1, 1 c 6}. Esics
jovcns viran a luz, c Ialiiaran solrc a icrra;
nas ignoraran o caninIo da salcdoria, c nao
cnicndcran as suas vcrcdas, ncn scus filIos a
rccclcran; cla sc rciirou ara longc dclcs. Nao foi
ouvida na icrra dc Canaa, ncn foi visia cn Tcna.
Tanlcn os filIos dc Agar, os quais rocuran a
rudcncia quc vcn da icrra, os falulisias c os
csquadrinIadorcs da inicligcncia, ignoraran o
420
caninIo da salcdoria. Mas aquclc quc salc
iodas as coisas, conIccc-a c dcscolriu iodos os
caninIos da salcdoria c cnsinou-a a Jacol, scu
scrvo, c a Isracl, scu anado (Huuc, 3, vcrsculos
20, 21, 22, 23, 32, 36, 37}. Nao fcz assin a
ncnIuna ouira naao, c or isso nao
conIcccran os scus rccciios (Suno 147, 20}.
untu.
7. Quando o scu ovo sc dcsviava da sua lci, indo
rocura dos airaiivos da faniasia Iunana,
Dcus ccnsurava-lIc nao so a loucura, ois
alandonava a fonic da salcdoria (Huuc, 3, 12},
nas ianlcn a dula nalcia orquc o ncu ovo
fcz dois nalcs. alandonaran-nc a nin, quc sou
a fonic dc agua viva, c cavaran ara si cisicrnas,
cisicrnas roias, quc nao odcn rcicr as aguas
(Jccnus, 2, 13}. E, cla loca dc Oscias,
lancniando-sc orquc o scu ovo iinIa rclacs
dcnasiado anisiosas con os gcniios, acrcsccnia.
Os nuliliccs cnsinancnios da ninIa lci, quc
or nin foran cscriios, considcran-nos cono
coisa fciia ara os ouiros (Oscus, 8, 12}.
Porvcniura roccdcn dc nancira difcrcnic
aquclcs crisiaos quc icn scnrc cnirc as naos,
dc dia c dc noiic, os livros dos agaos?|4|. Do
sagrado codigo dc Dcus, cono sc sc iraiassc dc
una coisa dos ouiros quc a clcs nao diz rcsciio,
ncnIun sc inicrcssa, cnlora clc nao scja coisa
va, quc ossa inuncncnic dcscurar-sc, nas a
421
nossa roria vida, scgundo o icsicnunIo do
rorio Dcus (Dcutconono, 32, 47}.
Scxtu.
8. Por isso, a vcrdadcira Igrcja c os vcrdadciros
culiorcs dc Dcus nao rocuraran ncnIuna ouira
cscola, alcn da alavra dc Dcus, ncla Iaurindo
alundanicncnic a salcdoria vcrdadcira c cclcsic,
quc c sucrior a ioda a salcdoria nundana.
Efciivancnic, David diz dc si ncsno. Mais salio
quc os ncus ininigos nc iornou o icu
nandancnio, orquc clc csia scnrc conigo.
Sou nais rudcnic quc iodos os ncus ncsircs,
orquc os icus nandancnios sao a ninIa
ncdiiaao, cic. (Suno 118, 98, cic.}. Dc nodo
scnclIanic, Salonao, o nais salio dos noriais,
dcclara. O ScnIor c qucn da a salcdoria, c da
sua loca sai a rudcncia c a cicncia (PoucIos,
2, 6}. Tanlcn Jcsus, filIo dc Sirac (no rologo do
scu livro}, afirna quc a sua salcdoria foi Iaurida
na lciiura da lci c dos rofcias (Eccsustco}.
Daqui, a alcgria dos sanios, quando vian a luz na
Luz dc Dcus (Suno 35, 10}. Sonos diiosos, o
Isracl, orquc as coisas quc agradan a Dcus nos
sao nanifcsias (Huuc, 4, 4}. ScnIor, ara qucn
Iavcnos nos dc ir? So iu icns alavras dc vida
cicrna (Jouo, 6, 69}.
Sctnu.
422
9. Ecnlos dc iodos os scculos nosiran quc,
scnrc quc a Igrcja sc dcsviou das fonics dc
Isracl, scnrc cssc dcsvio foi ocasiao dc cisnas c
dc crros. Fclaiivancnic Igrcja isracliica; o faio
c suficicnicncnic conIccido, airavcs das
lancniacs dos rofcias; rclaiivancnic Igrcja
crisia, infcrc-sc da Iisioria quc, scnrc quc foi
govcrnada clos Aosiolos c or cssoas
aosiolicas, acnas con a douirina do EvangclIo,
scnrc crnancccu vigorosa a sinccridadc da fc.
Mas, logo quc os agaos concaran a cnirar cn
nuliidao na Igrcja, c arrcfcccu o riniiivo ardor c
soliciiudc cn scarar as douirinas uras das
inuras, c, or isso, sc concou a lcr, rinciro
rivadancnic c dcois cn ullico, os livros dos
agaos, c cvidcnic quc csccic dc nisiura c dc
confusao dc douirinas rcsuliou. Prccisancnic or
cula daquclcs ncsnos quc sc jaciavan dc scr os
unicos dcosiiarios da cIavc da salcdoria,
crdcu-sc cssa cIavc; cn conscqucncia disso, cn
lugar dos ariigos da Fc, surgiu una infinidadc dc
oinics csiranIas; da os dissdios c os liigios,
quc nao dao ainda nosiras dc qucrcrcn
dcsaarcccr. Dcsic nodo, a caridadc arrcfcccu c
a icdadc ciinguiu-sc, c, sol o nonc dc
crisiianisno, surgiu c rcina o aganisno.
Efciivancnic, foi ncccssario quc sc rcalizassc cn
lcniiudc a ancaa dc Jcova. sc clcs nao falarcn
scgundo csia linguagcn nao raiara ara clcs a
luz da nanIa (Isuus, 8, 20}. Por isso, Dcus
423
infundiu nclcs o csriio dc sonolcncia c fccIou-
lIcs os olIos, ara quc ara clcs ioda a visao
fossc cono as alavras dc un livro fccIado, cic.
(Isuus, 29, 10 c ss.}, ois icnian Dcus scgundo
os nandancnios c as douirinas dos Ioncns. OI!
quao vcrdadcirancnic sc vcrifica, a rcsciio
dcsics, aquilo quc o Esriio Sanio afirnou dos
filosofos agaos, dizcndo quc sc dcsvancccran
nos scus cnsancnios c olscurcccu-sc o scu
coraao inscnsaio (Honunos, 1, 21}. Por isso, sc
a Igrcja sc qucr urgar con lon rcsuliado dos
inquinancnios, nao Ia ncnIun ouiro caninIo
nais scguro quc o dc alandonar as disscriacs
scduioras dos Ioncns c rcgrcssar s unicas
fonics uras dc Isracl, c rcionar, nos c os nossos
filIos, or ncsirc c guia, Dcus c a alavra dc
Dcus. Assin, finalncnic, sc rcalizara a rofccia
dc Isaas. iodos os filIos da Igrcja scrao
cnsinados clo ScnIor (Isuus, 54, 13}.
Otuuu.
10. Ncn ccriancnic a nossa dignidadc dc
crisiaos (quc, or Crisio, fonos fciios filIos dc
Dcus, un saccrdocio rcal|5| c Icrdciros do ccu}
crniic quc nos c os nossos filIos nos alaicnos
c nos rosiiiuanos dc nodo a iraiar os
noralisias agaos cono anigos niinos c
faanos dclcs as nossas dclcias. cvidcnic, con
cfciio, quc aos filIos dos rcis c dos rncics nao
c cosiunc dar cono cdagogos os arasiias, os
424
lolos, os lufcs, nas cssoas gravcs, salias c
dcvoias. E nos nao nos cnvcrgonIanos dc dar
cono cdagogos aos filIos do rci dos rcis, aos
irnaos dc Crisio, aos Icrdciros da cicrnidadc,
aquclc lrincalIao do Plauio, aquclc lascivo do
Caiulo, aquclc inuro do Ovdio, aquclc Luciano,
nio cscarncccdor dc Dcus, aquclc olsccno do
Marcial c ouiros do ncsno jacz, quc nao
conIcccn ncn icncn o vcrdadciro Dcus? Os
quais, una vcz quc vivcran scn cscrana
alguna dc una vida nclIor c acnas cnsaran
cn ncrgulIar-sc no cIarco da vida rcscnic, nao
odcn dciar dc rcnccr consigo nas ncsnas
inundcics aquclcs quc os frcqucnian. Dasia,
lasia, o crisiaos, dc scnclIanic loucura! icno
dc icrninar con cla, ois Dcus cIana-nos a
coisas nclIorcs, c c jusio scguir qucn nos
cIana.
A cscou dc Dcus.
Crisio, cicrna salcdoria dc Dcus, alriu una
cscola cn sua casa ara os filIos dc Dcus, ondc
faz dc rciior c dc ncsirc surcno o rorio
Esriio Sanio, dc rofcssorcs c dc ncsircs os
rofcias c os aosiolos, iodos doiados dc
vcrdadcira salcdoria, iodos cnsinando,
luninosancnic, con a alavra c con o ccnlo,
o caninIo da vcrdadc c da salvaao, iodos
Ioncns sanios; ondc sao alunos acnas os
clciios dc Dcus, as rincias dos Ioncns
425
rcsgaiados or Dcus c clo Cordciro; c ondc
fazcn dc insciorcs c dc rcfciios os anjos c os
arcanjos, os rinciados c as oicsiadcs quc
csiao no ccu (Ecsos, 3, l0}. Tudo o quc sc cnsina
ncsia cscola ninisira a iodos una cicncia quc c
nais vcrdadcira, nais ccria c nais crfciia quc os
raciocnios do ccrclro Iunano, c quc sc csicndc
a iodos os usos dcsia vida c da vida fuiura. Con
cfciio, so a loca dc Dcus c a fonic dc ondc
ronanan iodos os rios da vcrdadcira salcdoria;
so a facc dc Dcus c o luzciro dc ondc sc difundcn
os raios da vcrdadcira luz; so a alavra dc Dcus c
a raiz dc ondc dcsonian os vcrdadciros gcrncns
da inicligcncia. Fclizcs, orianio, aquclcs quc
olIan a facc dc Dcus, csiao aicnios sua loca c
rccclcn no coraao as suas alavras, ois c csic
o unico caninIo dc una incfavcl, vcrdadcira c
cicrna salcdoria, c fora dclc nao Ia ouiro.
Nonu.
11. Ncn dcvc assar-sc cn silcncio quao
scriancnic Dcus roiliu ao scu ovo as rclquias
dos gcniios, ncn aquilo quc aconicccu quclcs
quc nao rcsiaran aicnao scguinic ancaa. O
ScnIor cicrninara dianic dc ii aquclas nacs,
cic. Tu, orcn, qucinaras no fogo as suas
csculiuras; nao coliaras a raia ncn o ouro dc
quc sao fciias, ncn dclas ionaras nada ara ii,
ara quc nao irocccs, visio scrcn a aloninaao
do ScnIor icu Dcus. E nao lcvaras ara iua casa
426
coisa alguna dc dolo, ara quc ic nao iorncs
anaicna, cono clc o c (Dcutconono, 7, 22, 25,
26}. E no caiulo 12. Quando o ScnIor icu
Dcus iivcr cicrninado dianic dc ii as nacs cn
quc cnirarcs ara as ossuir, c as ossurcs, c
Ialiiarcs na sua icrra, alsicn-ic dc as iniiar,
dcois quc clas iivcrcn sido dcsirudas iua
cnirada, c dc ic infornar das suas ccrinnias,
dizcndo. Assin cono csias nacs adorarcn os
scus dcuscs, do ncsno nodo ianlcn cu os
adorarci. Nao faras assin con o ScnIor icu
Dcus. Porquc clas fizcran clos scus dcuscs
iodas as aloninacs, quc o ScnIor alorrccc,
ofcrcccndo-lIcs scus filIos c filIas c qucinando-
os no fogo. Fazc soncnic cn Ionra do ScnIor
aquilo quc cu ic ordcno; nao acrcsccnics ncn
iircs nada (Dcutconono, 12, 29, c ss.}. E
cnlora Josuc (Josuc, 24, 23}, dcois da viioria,
iivcssc rccordado aos isracliias csic nandancnio
dc Dcus c os aconsclIassc a alandonar os dolos
no quc nao foi olcdccido, csias rclquias agas
iornaran-sc ara clcs una cilada, c assin
rccaran scnrc na idolonania aic runa dos
dois rcinos Iclraicos. E nos, iornados nais
cauiclosos clo ccnlo alIcio, nao Iavcrcnos dc
ionar juzo?
Os uos dos uguos suo doos.
12. Mas os livros nao sao dolos, oljciara algucn.
Fcsondo. Mas sao rclquias daquclas gcnics quc
427
o ScnIor nosso Dcus discrsou da facc do scu
ovo crisiao, cono ouirora, nas sao nais
crigosas quc ouirora. Con cfciio, cniao ficavan
rcsos no lao acnas aquclcs cujos coracs sc
cnlruiccian (Jccnus, 10, 14}; agora, orcn,
ncsno os nais salios odcn scr cnganados
(Coosscnccs, 2, 8}. Eniao, cran olras das naos
Iunanas (c assin quc Dcus cosiuna falar ao
crolar a csiulicia do idolaira}; agora, sao
olras da inicligcncia Iunana. Eniao, o
rcslcndor da raia c do ouro cncandcava os
olIos; agora, a lausililidadc da salcdoria carnal
ccga a ncnic. O quc? Ncgas quc os livros agaos
sao dolos? Qucn c quc cniao afasiou dc Crisio o
incrador Juliano?|6| Qucn fcz crdcr a calca
ao aa Lcao X, quc considcrava una falula a
Iisioria dc Crisio?|7| Por quc csriio foi Dcnlo
insirado a dissuadir o Cardcal Sadolcio da
lciiura dos Livros Sanios (sol o rcicio dc quc
aquclas inccias nao cran dignas dc un varao
cnincnic?}|8|. Quc c quc, ainda Iojc, faz
rcciiiar no aicsno ianios salios iialianos c
ouiros?|9|. Oala na Igrcja dc Crisio rcfornada
nao cisian ianlcn aquclcs quc Cccro, Plauio,
Ovdio, cic. arrasian airas dc si con un odor
vcrdadcirancnic norial!
Euusuo.
13. Sc algucn disscr. o aluso nao dcvc inuiar-
sc s coisas, nas s cssoas; ora, Ia crisiaos
428
icdosos aos quais a lciiura dos agaos nao faz
nal algun o Aosiolo rcsondc. salcnos quc
o dolo nao c nada no nundo, nas ncn cn
iodos Ia csic conIccincnio (caaz dc disccrnir}.
Tcndc cauicla, ois, ara quc a vossa lilcrdadc
sc nao iornc ocasiao dc qucda ara os fracos
(Contos, 1, 8, 4, 7, 9}. Porianio, cnlora o Dcus
niscricordioso rcscrvc nuiios da runa, iodavia,
nos nao odcnos scr cscusados sc,
conscicnicncnic c voluniariancnic, iolcranos
iais airaiivos (qucro dizcr as varias invcncs do
ccrclro Iunano ou ainda da fraudc saianica},
alindados dc suiilczas c dc clcgancias, cnquanio
quc c ccrio quc csscs airaiivos fazcn crdcr a
calca a alguns, c aic a nuiios, c fazcn-nos cair
nas ciladas dc Saianas. Olcdcanos, anics, a
Dcus c nao iniroduzanos dolos nas nossas casas
ncn coloqucnos Dragcs ao lado da arca da
aliana|10|, ara quc nao nisiurcnos a salcdoria
quc vcn do ccu con a salcdoria icrrcna, naicrial
c dialolica, ncn dcnos a Dcus ocasics ara
dcsalafar a sua jusia ira conira os nossos filIos.
Acgou.
14. Na vcrdadc, ianlcn aquclc caso, rccordado
or Moiscs alcgoricancnic, ialvcz icnIa aqui
calincnio. Nalad c Aliu, filIos dc Arao,
saccrdoics rinciianics, icndo colocado (orquc
nao conIccian ainda lcn o ccrinonial}, nos scus
iurlulos, fogo csiranIo rcligiao (isio c, fogo
429
conun}, cn vcz dc fogo sagrado, ara inccnsar o
ScnIor, foran fcridos clo fogo dc Dcus c
norrcran dianic do ScnIor (Lcutco, 10, 1 c ss.}.
Mas quc sao os filIos dos crisiaos scnao un
saccrdocio sanio ara ofcrcccr sacrifcios
csiriiuais, agradavcis a Dcus? (Pcdo, I, 2, 5}.
Porcn, sc cncIcnos os scus iurlulos, ou scja,
as suas ncnics, con un fogo quc lIcs c
csiranIo, nao fazcnos nais quc c-los ao furor
da ira divina. E, cfciivancnic, nao c c nao dcvc
scr csiranIa ao coraao dos crisiaos qualqucr
coisa quc rovcnIa dc ouiro lugar c nao do
csriio dc Dcus? E nao rovcn dc Dcus a naior
aric dos dclrios filosoficos c ociicos dos
agaos, scgundo o icsicnunIo do Aosiolo
(Honunos, 1, 21, 22 c Coosscnccs, 2, 8, 9}. E,
nao scn razao, S. Jcrnino cIanou ocsia
vinIo dos dcnnios|11|, con o qual Saianas
cnlclcda as ncnics incauias, nclas infundc
sonolcncia c nclas susciia sonIos quc sao causa
dc oinics nonsiruosas, dc crigosas icniacs
c dc naus dcscjos. Convcn, or isso, icr cuidado
con csics filiros saianicos.
Os ccsos dcucn sc ntudos.
15. Sc nao olcdcccnos a Dcus, quc nos
aconsclIa coisas nais scguras, no dia dc juzo
1cvaniar-sc-ao conira nos os Efcsios, os quais,
logo quc a luz da divina salcdoria rcfulgiu a scus
olIos, qucinaran iodos os livros dc arguncnio
430
liccncioso, iornados inuicis ara clcs crisiaos
(Atos dos Astoos, 19, 19}. E a nodcrna Igrcja
grcga, cnlora icnIa livros dc filosofia c dc
ocsia, cscriios na sua lngua clcganic or
auiorcs aniigos, considcrados os Ioncns nais
salios do nundo, iodavia, roiliu a sua lciiura,
sol cna dc cconunIao, aos cclcsiasiicos c
quclcs quc rofcssan a sua rcligiao. Daqui
rcsuliou quc o nundo grcgo, orquc inundado
cla larlaric, icnIa cado cn grandc ignorancia c
cn nuiias sucrsiics, nas foi aic agora
rcscrvado or Dcus do diluvio anii-crisiao dos
crros. Inoria, orianio, iniiar os grcgos ncsic
onio (icndo, orcn, cn naior considcraao o
csiudo das Sagradas Escriiuras}, ara nais
facilncnic afasiar as ircvas quc nos foran
dciadas clo aganisno, ois, so na Luz dc Dcus
sc vc a luz (Suno 35, 10}. Vos, ois, da casa dc
Jacol, vindc c caninIcnos na luz do nosso
Dcus (Isuus, 2, 5}
Dssoucn-sc ugou us oIcocs.
16. Vcjanos, orcn, con quc razcs sc insurgc
conira csias coisas a razao Iunana,
coniorccndo-sc cono una scrcnic, ara quc sc
nao vcja olrigada a acciiar o olscquio da fc c a
cnircgar-sc a Dcus. Assin insian os
racionalisias.
431
1. du gundc suIcdou contdu nos uos dos
uguos.
17. Nos livros dos filosofos, dos oradorcs c dos
ocias, csia coniida una grandc salcdoria.
Fcsondo. sao dignos das ircvas aquclcs quc
dcsvian os olIos da luz. ccrio quc coruja o
crcusculo arccc o ncio dia, nas os aninais
nascidos ara a luz, conIcccn-na lcn
divcrsancnic. Ioncn fuiil, quc rocuras a luz
clara nas ircvas do raciocnio Iunano, lcvania os
olIos ara o ccu! Dc la dcscc a luz vcrdadcira, do
Pai das luzcs.
Nas olras Iunanas, sc orvcniura sc cnconira
qualqucr jorro ou qualqucr cIisa dc luz, sao
cqucnas ccniclIas, as quais, cnlora a qucn
csia nas ircvas arcan un cslcndor, iodavia,
ara nos quc icnos nao cIanas ardcnics
ofcriadas cn don (a fulgidssina alavra dc
Dcus}, quc uiilidadc odcn irazcr aquclas
ccniclIas? Con cfciio, os filosofos, sc disuian
accrca da naiurcza, nao fazcn nais quc lanlcr o
vidro, scn nunca aiingir as aas. Ora, na
Sagrada Escriiura, o rorio ScnIor da naiurcza
narra os grandcs nisicrios das suas olras,
clicando as rinciras c as uliinas razcs dc
iodas as criaiuras visvcis c invisvcis. Sc os
filosofos falan dc noral, fazcn cono as avczinIas
rcsas clo visco quc, or nais quc csvoaccn
con ioda a fora, nao conscgucn cfciivancnic
432
voar. Ora a Escriiura conicn vcrdadciras c claras
dcscrics das viriudcs c rofundas coriacs,
quc cnciran aic ncdula dos ossos, c ccnlos
vivos dc ioda a csccic. Quando os agaos
qucrcn cnsinar a icdadc, cnsinan a
sucrsiiao, orquc nao csiao cnlclidos ncn do
vcrdadciro conIccincnio dc Dcus, ncn do
vcrdadciro conIccincnio da sua voniadc. Eis
quc as ircvas colrcn a icrra c a cscuridao os
ovos; cn Sion, orcn, nascc o ScnIor c a sc vc
a sua gloria (Isuus, 60, 2}.
Enlora, orianio, aos filIos da luz scja dada a
lilcrdadc dc sc alcirarcn, or vczcs, dos filIos
das ircvas, ara quc, noiada a difcrcna, ossan
culiar ainda nais no caninIo da luz, dcvcn, c
ccrio, conadcccr-sc das ircvas daquclcs
infclizcs, nas, sc rcfcrcn as suas ccniclIas
nossa luz, concicn una loucura iniolcravcl c
injuriosa conira Dcus c conira a nossa alna.
Quc inicrcssa rogrcdir nas douirinas
nundanas c langucsccr nas douirinas divinas?
Scguir as ficcs caducas c icr fasiio clos
nisicrios cclcsics? ncccssario alsicr-sc dc iais
livros c, or anor das Sagradas Escriiuras, fugir
dos auiorcs quc dcslunlran clo scu csiilo, nas
sao dcsiiiudos dc viriudc c dc salcdoria, diz
Sanio Isidoro|12|. Eis o louvor dc iais livros! Sao
cascas scn niolo. A csic roosiio, Filic
MclancIion cnsa o scguinic. Quc cnsinan cn
gcral os filosofos, sc acaso algun dclcs cnsina
433
accriadancnic, scnao a confiana c o anor dc
nos rorios? Ciccro, no scu livro Dc finilus
lonorun ci nalorun|13|, acIa quc ioda a razao
dc raiicar a viriudc nascc do anor dc nos
rorios c do cgosno. Quanio dc cnfaiuado c dc
solcrla nao Ia cn Plaiao? E nao nc arccc quc
una inicligcncia sagaz c cnciranic ossa
conscguir facilncnic nao conirair qualqucr
dcfciio da anliao lainica, sc acaso lcr os scus
cscriios. A douirina dc Arisioiclcs c, no scu
conjunio, una auicniica aiao dc olcnizar, dc
ial nancira quc nao o julganos scqucr digno do
uliino lugar, cnirc os cscriiorcs dc filosofia
noral, cic. (Concndo dc Tcoogu, no lugar
ondc iraia do ccado}|14|.
2. du suu ncccssdudc uu u osou.
18. Dizcn ianlcn. Sc os cscriiorcs agaos nao
cnsinan rciancnic a Tcologia, cnsinan, orcn, a
filosofia, a qual nao odc Iaurir-sc da Sagrada
Escriiura, quc nos foi dada ara nossa salvaao.
Fcsondo. A fonic da salcdoria c a alavra dc
Dcus quc csia nos ccus (Eccsustco, 1, 5}. A
vcrdadcira filosofia nao consisic scnao no
vcrdadciro conIccincnio dc Dcus c das suas
olras, c csias coisas nao odcn arcndcr-sc cn
aric alguna con nais vcrdadc quc da loca dc
Dcus. Por isso, Sanio AgosiinIo, icccndo louvorcs
Sagrada Escriiura, afirna. Aqui csia a filosofia.
orquc iodas as causas dc iodas as naiurczas
434
csiao cn Dcus, scu criador. Aqui csia a iica.
orquc a vida cquililrada c Ioncsia nao odc
fornar-sc dc ouiro nodo scnao anando,
juniancnic con a vida, as coisas quc sc dcvcn
anar, c anando-as cono sc dcvc, isio c, Dcus c o
roino. Aqui csia a logica. orquc a vcrdadc c a
luz da razao Iunana nao c scnao Dcus. Aqui csia
ianlcn a nais louvavcl salvaao do Esiado.
orquc nao sc iuicla da nclIor nancira o lcn-
csiar dos cidadaos, a nao scr quando, con o
fundancnio c con o vnculo da fc c dc una firnc
concordia, sc ana o lcn conun, quc c Dcus,
suno c vcrdadciro lcn|15|. E alguns auiorcs do
nosso scculo|16| dcnonsiraran ja quc, na
Sagrada Escriiura, csiao coniidos, con nais
vcrdadc quc cn ouiras olras, os rincios
fundancniais dc iodas as cicncias c dc iodas as
arics filosoficas; dc ial nancira quc sc dcvc
adnirar o nagisicrio do Esriio Sanio, quc
rocura infornar-nos rincialncnic das coisas
invisvcis c cicrnas, nas, ao ncsno icno, aqui c
alcn, nos dcscolrc as razcs das coisas naiurais
c ariificiais, c nos da nornas suficicnics ara
cnsar c ocrar saliancnic, cnquanio quc,
accrca dc iudo isio, nos filosofos agaos, acnas
conscguc cnconirar-sc una sonlra. Sc, orianio,
un grandc icologo cscrcvcu. a lcla salcdoria dc
Salonao csia no faio dc quc iniroduziu a Lci dc
Dcus nas casas, nas cscolas c nas corics, sc nos
inculcarnos juvcniudc, cn vcz dos cscriiorcs
435
agaos, a lci dc Dcus, rcscrcvcndo assin rcgras
ara iodo o gcncro dc vida, quc c quc nos incdc
dc cscrar quc volic aic nos a salcdoria
salonnica, ou scja, a salcdoria vcrdadcira c
cclcsic? Esforccno-nos, orianio, ara icrnos cn
nossas casas iudo aquilo quc odc iornar-nos
salios, ncsno naqucla cicncia cicrna, c or
assin dizcr rofana, a quc cIananos filosofia.
ccrio quc Iouvc una coca dcsgraada, cn quc
os filIos dos isracliias sc viran olrigados a ir aos
filisicus arranjar a rclIa do arado, a cnada, o
nacIado c o sacIo, ois nao Iavia fcrrciro na
icrra dos isracliias (Sunuc, I, 13, 19 c 20}. Mas
scra ncccssario angusiiar c r assin scnrc cn
dificuldadcs os isracliias? Nao, rincialncnic
quando c ccrio quc isso iraz o dano dc quc, cono
cniao, os filisicus fornccian, c ccrio, as cnadas,
nas dc nodo algun fornccian as csadas aos
isracliias, quc as usarian conira clcs; assin
ianlcn odc ir luscar-sc filosofia aga
silogisnos conuns, fciios fora dc raciocnios c
dc florcs oraiorias, nas dc nodo algun as
csadas c as lanas ara dclclar a inicdadc c a
sucrsiiao. Dcscjcnos, orianio, anics a coca
dc David c dc Salonao, cn quc os filisicus foran
vcncidos c cn quc Isracl rcinava c gozava dos
scus lcns.
E, dc guu nodo, o cuusu du ccguncu do csto.
436
19. Ao ncnos, orianio, or causa do csiilo,
lcian Tcrcncio, Plauio c ouiros cscriiorcs
scnclIanics, os csiudiosos da Laiinidadc.
Princira Fcsosia. Porvcniura, ara quc
arcndan a falar, Iavcnos dc lcvar os nossos
filIos clas iascas, laiucas, ialcrnas, luanarcs,
c ouiras cloacas scnclIanics? Cono cfciio, ara
ondc conduzcn a juvcniudc Tcrcncio, Plauio,
Caiulo, Ovdio c ouiros scnclIanics, scnao ara
lugarcs sordidos cono aquclcs? Quc csciaculo
lIc ofcrcccn scnao facccias, galIofas,
concsainas, lclcdciras, anorcs laios,
dcvassidcs, cnganos c ouiras coisas arccidas,
das quais c ncccssario afasiar os olIos c os
ouvidos dos crisiaos, ncsno quando sc lIcs
arcscnian dianic or ncro acaso? Porvcniura
julganos quc o Ioncn csia ouco dcravado cn
si, dc ial nodo quc scja ncccssario ninisirar-lIc
do cicrior fornas dc ioda a csccic dc iorczas,
csinulos c inccniivos, c cono quc cnurra-lo
ara a runa? Mas dir-sc-a. Ncsics cscriiorcs,
ncn iudo c nau. Fcsondo. o nal, orcn, acga-
sc-nos scnrc nais facilncnic, c, or isso, cnviar
a juvcniudc ondc o nal csia nisiurado con o
lcn, c coisa nuiio crigosa. Con cfciio, ncsno
ara naiar algucn, nao sc cosiuna, ncn ncsno
sc odc, dar-lIc o vcncno uro, nas nisiurado
con os nclIorcs nanjarcs ou lclidas; nas,
acsar disso, o vcncno faz scniir a sua fora c
rovoca a noric a qucn o iona. Eaiancnic
437
assin, o aniigo Ionicida, sc qucr insinuar-sc no
ncio dc nos, ncccssariancnic icn dc adoar os
scus ioicos infcrnais con o aucar das carcias
das suas ficcs c discursos. Conscicnics disio,
nao Iavcnos nos dc nandar ara o dialo o scu
ncfando ariifcio? Podcra dizcr-sc. Ncn iodos sao
orcos. Cccro, Virglio, Horacio c ouiros sao
Ioncsios c gravcs. Fcsondo. Todavia, ianlcn
csics sao agaos ccgos quc dcsvian as ncnics
dos lciiorcs, do vcrdadciro Dcus ara os dcuscs c
dcusas (Juiicr, Maric, Nciuno, Vcnus, Foriuna c
ouiras divindadcs, scn duvida fingidas}. Ora
Dcus dissc ao scu ovo. Nao dcvcis rccordar o
nonc dos dcuscs csirangciros, c a vossa loca nao
dcvc ronuncia-lo (xodo, 23, 13}. E, alcn disso,
ncsscs cscriiorcs, quc caos dc sucrsiics, dc
oinics falsas, dc cuidczas nundanas, cn
gucrra unas conira as ouiras! Evidcnicncnic
quc cncIcn os scus disculos dc un csriio
difcrcnic daquclc quc Crisio nclcs qucr infundir.
Crisio cIana-nos ara fora do nundo, clcs
incrgcn-nos no nundo; Crisio cnsina-nos a
rcnuncia a nos ncsnos, clcs cnsinan o anor a
nos ncsnos; Crisio cIana ara a Iunildadc,
clcs ara o orgulIo; Crisio rcconcnda a
sinlicidadc das onlas, clcs insiilan, dc nil
nanciras, a aric das suiilczas; Crisio aconsclIa a
nodcsiia, clcs csalIan a frivolidadc; Crisio ana
os crcdulos, clcs rcfcrcn os susciiosos, os
disuiadorcs, os olsiinados. E, ara concluir
438
con oucas alavras, crgunio con as alavras
do Aosiolo. Quc socicdadc odc Iavcr cnirc a
luz c as ircvas? E quc concordia cnirc Crisio c
Dclial? Ou quc dc conun cnirc o ficl c o inficl?
(Contos, II, 6, 14 c 15}. Tanlcn Erasno diz,
con razao, nas suas PuuIous. As alclIas
alsicn-sc das florcs odrcs; do ncsno nodo,
nao dcvc iocar-sc nun livro quc conicnIa
cnsancnios uiridos|17|. E igualncnic. Assin
cono nos odcnos dciiar con scgurana
alsoluia no ircvo, ois ncsia crva as scrcnics
nao sc cscondcn; assin ianlcn dcvcnos
frcqucniar aquclcs livros ondc nao Ia ncnIun
vcncno a icncr|18|.
II. Hcsostu.
20. Mas, afinal, quc icn dc lclo c gracioso os
cscriiorcs agaos, dc nodo a scrcn rcfcridos aos
nossos cscriiorcs sagrados? Acaso so clcs nos
nosiran as clcgancias liicrarias? O nais crfciio
arificc da lngua c aquclc quc a criou, o csriio
dc Dcus; c os sanios dc Dcus ccrincnian c
rcgan quc as suas alavras sao nais doccs quc
o ncl, nais cnciranics quc una csada dc dois
guncs, nais cficazcs quc o fogo quc fundc os
nciais c nais csadas quc o nariclo quc
dcscdaa as cdras. Acaso so os cscriiorcs
agaos conian Iisiorias ncnoravcis? A nossa
Dllia csia cIcia dc faios vcrdadciros c nuiio
nais naravilIosos. Acaso so clcs fornan iroos,
439
figuras, nciaforas, alcgorias, aralolas c
nainas? Ncsias coisas, os nais alios cinos
foran or nos aiingidos. una inaginaao
lcrosa rcfcrir ao Jordao c s ouiras aguas dc
Isracl, o Allana c o Farfar, rios dc Danasco (Luo
dos Hcs, IV, 5, 12}. ranclosa a visia a quc o
Olino, o Elcona c o Parnaso ofcrcccn
anoranas nais ancnos quc o Sinai, o Sion, o
Ernon, o Talor c o Monic das Olivciras. surdo
o ouvido a quc soa nais doccncnic a lira dc
Orfcu, a irona dc Honcro c dc Virglio, quc a
Iara dc David. csiragado a aladar, ao qual
salcn nclIor o fingido ncciar c a anlrosia, c as
fonics dc Casialio, quc o vcrdadciro nana cclcsic
c as fonics dc Isracl. crvcrso o coraao a quc
roorcionan naiorcs dclcias os noncs dos
dcuscs c das dcusas, das nusas c das graas,
quc o nonc adoravcl dc Jcova, dc Crisio Salvador
c dos varios dons do Esriio sanio. ccga aqucla
cscrana quc asscia clos canos Elscos, dc
rcfcrcncia a asscar clos jardins do araso,
ois, naquclcs, iudo c faluloso, ao asso quc,
ncsics, iudo c rcal c alsoluiancnic vcrdadciro.
III. Hcsostu.
21. Acciicnos, no cnianio, quc os cscriiorcs
agaos icn ianlcn clcgancias, frascs, adagios c
nainas norais, dignas dc scrcn iransfcridas
ara nos. Mas dcvcnos cnviar ara junio dclcs os
nossos filIos, ara colIcrcn cssas florziias?
440
Acaso nao c lciio dcsojar os cgcios c riva-los
dos scus ornancnios? Sin, c lciio; c aic
convcnicnic, scgundo as ordcns dc Dcus (xodo,
3, 22}. Con cfciio, dc dirciio, cricnccn Igrcja
iodas as roricdadcs dos gcniios. ncccssario,
orianio, insisic-sc, ir ara a frcnic c ionar
ossc dcssas coisas. Fcsosia. Manasscs c
Efrain, icndo inicnao dc ocuar un as dc
gcniios ara os Isracliias, avanaran arnados c
so con Ioncns; as crianas c os fracos ficaran
cn casa, cn lugar scguro (Josuc, 1, 14}. Faanos
nos ianlcn assin. nos, Ioncns ja firncs c
rolusios cla insiruao, clo disccrnincnio c
cla icdadc crisia, ioncnos cssas arics dos
cscriiorcs agaos, nas nao conIanos a
juvcniudc a csscs crigos. Efciivancnic, quc
faranos nos, sc csscs agaos irucidasscn ou
fcrisscn ou lcvasscn cono cscravos os nossos
filIos? Infclizncnic, irisics ccnlos nos
nosiran quanios dclcs a filosofia dcssa iurla
aga scarou dc Crisio c rcciiiou no aicsno.
Scria, orianio, una aiiiudc cIcia dc scgurana
cnviar gcnic arnada a roular quclcs quc, or
disosiao divina, csiao fcridos cla cconunIao,
iodo o ouro c raia c qualqucr ouira coisa
rcciosa, c fazcr a sua disiriluiao clos
Icrdciros do ScnIor. Quc Dcus susciic csriios
Icroicos quc rccolIan iodas as florzinIas dc
clcgancia quc sc cnconiran ncsscs vasios
dcscrios c sc conrazan cn iransoria-las ara
441
os jardins da filosofia crisia, ara quc nao ossa
dcscjar-sc algo dc nais na nossa casa!
IV. Hcsostu.
22. Finalncnic, sc dcvc adniiir-sc algun dos
agaos nas nossas cscolas, scja Scncca, Eiicio,
Plaiao c ouiros scnclIanics, ncsircs dc viriudc c
dc Ioncsiidadc, nos quais Ia a noiar un ncnor
nuncro dc crros c dc sucrsiics. Era csic o
consclIo do grandc Erasno, quc aconsclIava sc
alincniassc a juvcniudc crisia con as rorias
Sagradas Escriiuras, c finalncnic acrcsccniava.
Sc acaso cla dcvc dcnorar-sc na liicraiura
rofana, quanio a nn, gosiaria quc sc dcnorassc
naqucla aric quc csia nais roina da
liicraiura rcvclada (Erasno, no Concndo dc
Tcoogu}|19|. Mas, ncsno csics cscriiorcs, nao c
lon coloca-los dianic da juvcniudc, sc rinciro
nao foran curgados dc nodo a iirar-lIcs os
noncs dos dcuscs c qualqucr ouira coisa quc
saila a sucrsiiao, c sc os csriios dos jovcns
nao csiao ja lcn firncs no crisiianisno.
Efciivancnic, Dcus crniiiu casar con virgcns
agas, con a condiao dc sc lIcs raar os calclos
c coriar as unIas (Dcutconono, 21, 12}.
Enicndano-nos, orianio, lcn. nao roilinos,
dc iodo, aos crisiaos os cscriiorcs dos agaos,
ara quc conIcan lcn o rivilcgio cclcsic con
quc Crisio cunulou os crcnics (noic-sc lcn. os
ccntcs}. nanuscarao scrcnics c, sc lclcrcn
442
alguna coisa norifcra, nao lIcs fara nal
(Mucos, 16, 18}; nas qucrcnos quc sc usc dc
rccauao, c cdinos c sulicanos quc sc nao
conIan s scrcnics os filIos dc Dcus, quc
nao icnIan ainda una fc lcn firnc, c quc, con
icncraria scgurana, sc lIcs nao dc ocasics dc
lclcr vcncnos. Dissc o csriio dc Crisio quc os
filIos dc Dcus dcvian scr alincniados con o lciic
sinccro da alavra dc Dcus (Pcdo, I, 2, 2;
Tntco, II, 3, 15}.
4a. oIcuo. du dcududc du Sugudu Esctuu
uu os ncos unos.
23. Mas, aquclcs quc incauiancnic airocinan a
causa dc Saianas conira Crisio, dizcn ainda. Os
livros da Sagrada Escriiura sao dcnasiado
difccis ara a juvcniudc, c, or isso, dcvc ncicr-
sc-lIc nas naos, cnircianio, ouiros livros,
cnquanio sc lIc dcscnvolvc a caacidadc dc
disccrnincnio.
I. Hcsostu.
Princira Fcsosia. Esia c una afirnaao dc
qucn csia cn crro, ignora as Escriiuras c nao
conIccc a fora dc Dcus. O quc dcnonsiro dc
ircs nanciras. Princiro. c conIccida a Iisioria dc
Tinoico, cclclrc nusico dc icnos assados, o
qual, iodas as vczcs quc rccclia un novo aluno,
cosiunava crguniar-lIc sc ja iinIa concado a
csiudar con ouiro rofcssor. Sc rcsondia quc
443
nao, rccclia-o or un rco acciiavcl; sc
rcsondia quc sin, dolrava o rco,
arcscniando a razao dc quc, ara o cnsinar,
cran ncccssarios iralalIos dolrados. un ara
lIc fazcr dcsarcndcr as coisas quc Iavia
arcndido nal; c ouiro ara lIc cnsinar a aric
vcrdadcira|20|. Nos, orcn, cnlora icnIanos
dcclarado a iodo o gcncro Iunano quc o nosso
ncsirc c douior c Jcsus Crisio, alcn do qual
csianos roilidos dc rocurar ouiro (Mutcus, 17,
5; 23, 8}, o qual dissc. Dciai vir a nin as
criancinIas c nao as cnlaraccis (Mucos, 10,
14}, Iavcrcnos dc coniinuar, conira a voniadc
dclc, a conduzi-las a ouiro? A nao scr quc
icnIanos rcccio quc Crisio scja un ocioso quc,
con dcnasiada condcsccndcncia, lIcs cnsinc a
sua noral; c, conscqucnicncnic, conduzino-las
daqui ara alcn, rinciro clas oficinas dos
ouiros c, cono dissc, clas ialcrnas, clas iascas
c or iodas as csirunciras c, finalncnic, quando
csiao ja csiragadas c conianinadas, lcvano-las a
Crisio, ara quc as rcfornc sua nancira. Mas
cn quc sc cnsa ncnos quc ncsics jovcns
infclizcs c, quanio a csic onio, dc iodo
inoccnics? Ou dcvcn ncccssariancnic luiar
duranic ioda a vida, ianlcn ara dcsarcndcr as
coisas dc quc foran cnlclidos nos rinciros
anos, ou sao alsoluiancnic rcclidos ara longc
dc Crisio c sao alandonados a Saianas, ara quc
os fornc clc? Con cfciio, aquilo quc c consagrado
444
a Moloc, nao c a aloninaao dc Dcus? Esias
coisas sao Iorrcndas, nas infclizncnic sao
vcrdadciras. Sulico, cla niscricordia dc Dcus,
aos nagisirados crisiaos c aos cIcfcs das Igrcjas
quc nao crniian quc scjan ofcrccidos a Moloc
os jovcns crisiaos, nascidos ara Crisio, c a Elc
consagrados clo laiisno.
II. Hcsostu.
24. falso aquilo quc arcgoan.
A Escriiura c dcnasiado sullinc c csia acina da
caacidadc da idadc infaniil. Ou scra quc Dcus
nao cnicndcu aic quc onio a sua alavra c
adaiada ao nosso csriio? (Dcutconono, 31,
11, 12, c 13}. E David nao afirna quc a lci do
ScnIor ninisira a salcdoria s crianas (Suno
18, 8}? Noic-sc lcn. s crianas. E nao diz S.
Pcdro quc a alavra dc Dcus c o lciic das
crianas rcgcncradas, o qual lIcs c dado ara
quc, alincniadas con clc, crcsan c sc
dcscnvolvan (Pcdo, I, 2, 2}? Eis o lciic dc Dcus,
frcsqussino, dulcssino, salulcrrino, dc nodo
quc o alincnio das criancinIas gcradas ara
Dcus scja a alavra dc Dcus. Porquc c quc cniao
sc Ia-dc coniradizcr a Dcus, ianio nais quc a
douirina aga c una conida dura dc rocr con os
dcnics, c aic caaz dc quclrar os rorios
dcnics? Por isso, o Esriio Sanio, cla loca dc
David, convida as criancinIas ara a sua cscola,
445
dizcndo. Vindc, filIos, ouvi-nc c cu vos cnsinarci
o icnor dc Dcus (Suno 33, 12}.
III. Hcsostu.
25. Finalncnic, confcssanos quc Ia, dc faio, nas
Sagradas Escriiuras, lugarcs dc grandc
rofundidadc, nas iais quc nclcs os clcfanics sc
afogan c os cordciros nadan, cono cscrcvcu
clcganicncnic Sanio AgosiinIo|21|, ao qucrcr
noiar a difcrcna cnirc os salios do nundo, quc
rcsunosancnic lccn as Escriiuras, c os filIos
dc Crisio, quc dclas sc aroinan con anino
Iunildc c docil. E quc ncccssidadc Ia dc scr
conduzido incdiaiancnic ao nar alio? Podc ir-sc
ouco a ouco. Princiro inoria cosicar os
liiorais da douirina do caiccisno; dcois, fazcr
lrcvcs iravcssias, arcndcndo a Iisioria sagrada,
cnsancnios norais c coisas scnclIanics, quc
nao uliraasscn a caacidadc da ncnic, nas a
conduzan, ouco a ouco, a coisas nais
clcvadas, quc sc scgucn. Finalncnic, iornan-sc
aios ara nadar nos nisicrios da fc. Dcsic
nodo, insirudos dcsdc a infancia nas Sagradas
Escriiuras, rcscrvar-sc-ao nais facilncnic das
corrucs nundanas c adquirirao aqucla
salcdoria quc conduz salvaao, or ncio da fc
quc csia cn Crisio Jcsus (Tntco, II, 3, 15}.
Efciivancnic, cn qucn sc da a Dcus c, scniando-
sc aos cs dc Crisio, alrc os ouvidos salcdoria,
quc vcn do alio, c inossvcl quc nao cnirc o
446
csriio dc graa, ara lIc accndcr a luz da
vcrdadcira inicligcncia c ara lIc nosirar
clarancnic iluninados os caninIos da salvaao.
Hcduguuo.
26. Para icrninar. aquclcs auiorcs (Tcrcncio,
Cccro, Virglio, cic.} quc sc rcicndc ofcrcccr
juvcniudc crisia, cn vcz da Dllia, sao iais cono
clcs afirnan quc c a Sagrada Escriiura. difccis c
ncnos inicligvcis quc cla ara a juvcniudc.
Efciivancnic, nao foran cscriios ara
adolcsccnics, nas ara Ioncns dc juzo naduro,
quc sc novcn ja no alco ou no foro. Aos ouiros,
dc nada arovciian, cono o rovan os faios.
ccrio, con cfciio, quc un Ioncn fciio c quc
roccdc virilncnic, nuna so liao solrc Cccro
arovciia nais quc un adolcsccnic quc o arcnda
iodo, linIa or linIa. Porquc c quc cniao sc nao
rcncic ara un icno ooriuno o csiudo dcsics
classicos inorianics, sc dc faio sao
inorianics? Mas c digno da naior considcraao
aquilo quc dissc ja, isio c, quc, nas cscolas
crisias, sc dcvc fornar cidadaos ara o ccu, c nao
ara o nundo, c quc, or conscqucncia, sc lIcs
dcvc dar rofcssorcs iais quc lIcs incuian
douirinas cclcsics, dc rcfcrcncia a douirinas
icrrcnas, douirinas sanias, dc rcfcrcncia a
douirinas rofanas.
Concusuo.
447
27. Concluanos, orianio, con csias alavras
angclicas. Nao odc a consiruao dc un cdifcio
Iunano crgucr-sc naquclc lugar, ondc sc conca
a vcr a cidadc do Alissino (Luo IV dc Esdus,
10, 54}. E una vcz quc Dcus qucr quc scjanos
arvorcs dc jusiia c laniaao dc Jcova, ondc clc
scja glorificado (Isuus, 61, 3}, nao convcn,
orianio, quc os nossos filIos scjan arlusios da
laniaao dc Arisioiclcs, ou dc Plaiao, ou dc
Plauio, ou dc Tulio, cic. Dc ouiro nodo, a
scnicna ja foi rofcrida. Toda a lania quc ncu
Pai cclcsiial nao laniou, scra arrancada cla
raiz (Mutcus, 15, 13}. Tona rccauao, c, sc
algucn quiscr conduzir-ic conira a cicncia dc
Dcus, nao ccdas, (Contos, II, 10, 5}.
448

Captulo XXVI
DA DISCIPLINA ESCOLAR

Nus cscous c ncccssuu u dscnu.
1. vcrdadciro o scguinic rovcrlio usado na
lngua oular locna. unu cscou scn dscnu
c un nonIo scn uguu. Efciivancnic, assin cono
sc sc iira a agua a un noinIo, clc ara
ncccssariancnic, assin ianlcn, sc na cscola
falia a discilina, iudo afroua. Do ncsno nodo,
sc un cano nao c sacIado, logo nclc nasccn
cizania c ouiras crvas daninIas; sc as arvorcs
nao sao odadas, iornan-sc sclvagcns c lanan
rclcnios inuicis. Daqui nao sc scguc quc a cscola
dcva csiar cIcia dc griios, dc ancadas c dc
varas, nas cIcia dc vigilancia c dc aicnao, da
aric dos rofcssorcs c da aric dos alunos. Con
cfciio, quc c a discilina scnao un roccsso
adcquado dc iornar os disculos
vcrdadcirancnic disculos?
uunto u dscnu dcucn oIscuu-sc tcs cosus.
2. Scra, orianio, lon quc o fornador da
juvcniudc conIca, nao so o fin, nas ianlcn a
naicria c a forna da discilina, ara quc nao
449
ignorc orquc, cono c quando dcvc usar una
scnsaia scvcridadc.
1. Fn du dscnu.
3. Anics dc iudo, crcio quc c douirina acciic or
iodos quc a discilina sc dcvc ccrccr conira
qucn corliia, nas nao orquc corliiou
(cfciivancnic, o faio nao odc dcsfazcr-sc}, nas
ara quc nao corliic nais. Dcvc, or isso,
alicar-sc a discilina scn aiao, scn ira c scn
odio, con ial candura c ial sinccridadc, quc
aquclc ncsno a qucn a alicanos sc acrccla
dc quc a cna discilinar sc lIc alica ara scu
lcn c quc c diiada clo afcio aicrno quc lIc
dcdican aquclcs quc o dirigcn, c or isso a dcvc
rccclcr con o ncsno anino con quc cosiuna
ionar os rcncdios rccciiados clo ncdico.
2. Mutcu o cuusu du quu sc dcuc ucu u
dscnu uos uunos. Nuo o cuusu dos cstudos.
4. Nao dcvc cnrcgar-sc una discilina scvcra no
quc sc rcfcrc aos csiudos c s lciras, nas acnas
nos asccios ligados aos cosiuncs. Con cfciio, sc
os csiudos sao adcquadancnic rcgulados (cono
cnsinanos ja}, sao, or si ncsnos, airaiivos ara
os csriios, c, cla sua doura, airaicn c
cncanian a iodos (sc sc ccciuar os nonsiros dc
Ioncns}. Sc aconiccc divcrsancnic, a cula nao
c dos alunos, nas dos rofcssorcs. Mas, sc sc
ignoran os nciodos dc airair con aric os
450
csriios, c, scn duvida, cn vao quc sc cnrcga a
fora. Os aoiics c as ancadas nao icn
ncnIuna fora ara insirar, nos csriios, o
anor das lciras, nas, ao conirario, icn nuiia
fora ara gcrar, na alna, o icdio c a avcrsao
conira clas. Por isso, quando sc advcric quc
alna sc acga a docna do icdio, csia dcvc scr
afasiada con dicia c, dcois, con rcncdios
doccs, cn vcz dc a iornar nais violcnia con o
cnrcgo dc rcncdios violcnios. Dcsia rudcncia
da-nos nosiras o rorio sol quc, no rincio da
rinavcra, nao incidc logo solrc as lanias
novinIas c icnras, ncn, logo dcsdc o rincio, as
csirciia c qucina con o scu calor, nas
aqucccndo-as ouco a ouco, inscnsivclncnic,
fa-las crcsccr c ganIar vigor; c, finalncnic,
quando ja sao adulias c anadurcccn os scus
fruios c as suas scncnics, lana-sc solrc clas
con ioda a sua fora. O jardinciro usa dos
ncsnos cuidados, iraiando con nais dclicadcza
as lanias novinIas, con nais icrnura as quc
sao ainda icnrinIas, c nao faz scniir a icsoura,
ncn a navalIa, ncn a foicc, ncn as fcridas s
lanias quc ainda as nao odcn suoriar. E o
nusico, sc a guiiarra, ou a Iara, ou o violino
csia dcsafinado, nao laic nas cordas con o
unIo ou con un au, ncn o aiira conira una
arcdc, nas roccdc con aric aic quc as icnIa
lcn afinadas. dcsia nancira quc dcvc cIcgar-
sc a criar, nos alunos, un anor Iarnonioso dos
451
csiudos, sc sc qucr cviiar quc a sua indifcrcna
sc iransfornc cn Iosiilidadc, c a sua aaiia cn
csiuidcz.
Cono sc dcucn cstnuu uu os cstudos.
5. Sc, orcn, or vczcs, c ncccssario cscviiar c
csiinular, o cfciio odc scr oliido or ouiros
ncios c nclIorcs quc as ancadas. s vczcs, con
una alavra nais ascra c con una rcrccnsao
dada cn ullico; ouiras vczcs, clogiando os
ouiros. olIa cono csiao aicnios csic icu colcga c
aquclc, c cono cnicndcn lcn iodas as coisas!
Porquc c quc iu cs assin rcguioso?; ouiras
vczcs, susciiando o riso. Eniao iu nao cnicndcs
una coisa iao facil? Andas con o csriio a
asscar? Podcn ainda csialclcccr-sc dcsafios
ou salaiinas scnanais, ou ao ncnos ncnsais,
ara vcr a qucn calc o rinciro lugar ou a Ionra
dc un clogio, cono cnsinanos ja nouiro lugar,
dcsdc quc sc vcja quc isio nao vai rcsuliar nun
ncro divcriincnio ou nuna lrincadcira, c or
isso inuiil, nas ara quc o dcscjo do clogio c o
ncdo do viiucrio c da IunilIaao csiinulcn
vcrdadcirancnic alicaao. Por csia razao, c
alsoluiancnic ncccssario quc o rofcssor assisia
ao dcsafio c o dirija con scricdadc c scn
ariifcios, ccnsurc c rcrccnda os nais
ncgligcnics c clogic ullicancnic os nais
alicados.
452
Dscnu o cuusu dos costuncs.
1 2 3
6. No cnianio, dcvc alicar-sc una discilina
nais scvcra c nais rgida quclcs quc corliian
no donnio dos cosiuncs. Ou scja. 1. En caso dc
qualqucr aio dc inicdadc, cono a llasfcnia, a
olsccnidadc, c iodas as falias quc sc concicn
alcriancnic conira a lci dc Dcus. 2. En caso dc
coniunacia c dc nalcia olsiinada, cono quando
algun aluno dcsrcza as ordcns do rofcssor ou
dc qualqucr ouiro sucrior, c quando salc o quc
dcvc fazcr, nas, conscicnicncnic, o nao faz. 3.
En caso dc solcrla c dc vaidadc, ou ainda dc
invcja c dc rcguia, cono quando un aluno,
soliciiado or un colcga ara lIc cnsinar
qualqucr coisa, sc rccusa a ajuda-lo.
Poquc uzuo sc dcuc occdc ussn.
7. Con cfciio, aquclcs dcliios do rinciro gcncro
ofcndcn a najcsiadc dc Dcus; os do scgundo
gcncro arruinan a lasc dc iodas as viriudcs
(Iunildadc c docilidadc}; os do icrcciro gcncro
inilcn c rciardan os rogrcssos raidos nos
csiudos. O dcliio conira Dcus c un
dcsrcgrancnio quc dcvc scr ciado con un
durssino casiigo; aquclc quc algucn concic
conira os Ioncns c conira si ncsno c una
iniquidadc a quc sc dcvc rcncdiar con una
corrcao dura; aquclc quc sc concic conira
453
Prisciano|1| c una nodoa quc sc dcvc iirar con a
csonja da rcrccnsao. Nuna alavra, a
discilina dcvc icndcr no scniido dc quc, cn iudo
c scnrc, sc csiinulc c sc forialca, airavcs dc
un ccrccio c dc una raiica consianic, a
rcvcrcncia ara con Dcus, o rcsciio ara con o
roino c o dcscjo dc cunrir os dcvcrcs c as
olrigacs da vida.
3. A onu du dscnu c tonudu do so.
8. Un oiino nciodo dc rcgular a discilina c-nos
cnsinado clo Sol, o qual ninisira s coisas quc
crcsccn. 1. scnrc, luz c calor; 2.
frcqucnicncnic, cIuva c vcnio; 3. raras vczcs,
raios c irovcs, cnlora csias coisas icnIan
ianlcn a sua uiilidadc.
Cono dcuc occdc-sc uu utzu cstc nodco.
9. iniiaao do sol, o dircior da cscola csforar-
sc-a or lcvar a juvcniudc a cunrir o scu dcvcr.
1.
I. Con ccnlos consianics, nosirando quc c un
nodclo vivo dc iodas aquclas coisas ara as quais
os alunos dcvcn rcarar-sc. Sc falia isio, iudo o
rcsio c vao.
2.
454
II. Con alavras dc fornaao, dc coriaao c dc
ccnsura, con a condiao dc quc, qucr cnsinc,
qucr adnocsic, qucr nandc, qucr rcrccnda,
nosirc scnrc lcn clarancnic quc faz iudo con
anor aicrnal, con inicnao dc cdificar a iodos c
nao dc arruinar scja qucn for. Sc o disculo nao
vc lcn clarancnic csic anor c nao csia dclc
convcncido, facilncnic, nao so dcsrcza a
discilina, cono aic sc olsiina conira cla.
3.
III. Todavia, sc Iouvcr algun aluno con un
csriio iao infcliz ara qucn csics rcncdios
suavcs nao scjan suficicnics, inoria rccorrcr a
rcncdios nais violcnios, ara quc nada do quc foi
lancado scja alandonado, c anics dc clc scr
dado or incorrcgvcl, cono un icrrcno inrorio
ara qualqucr culiura, do qual nada Ia a
cscrar. Talvcz, accrca dc alguns, ainda Iojc scja
vcrdadciro o scguinic rovcrlio. o frgio nao sc
corrigc scnao fora dc ancadas|2|. Ao ncnos,
csia discilina, sc nao arovciiar quclc a qucn c
alicada, arovciiara, iodavia, aos ouiros, clo
ncdo quc lIcs incuic, dcsdc quc sc icnIa o
cuidado dc nao rccorrcr, or qualqucr noiivo,
cono frcqucnicncnic aconiccc, a rcncdios
circnos, ara quc os rcncdios circnos sc nao
csgoicn anics dos casos circnos.
Hcsuno.
455
10. O rcsuno do quc sc dissc c do quc vai dizcr-
sc scja o scguinic. a discilina icnda ara quc,
naquclcs quc rcaranos ara Dcus c ara a
Igrcja, forncnos c confirncnos consianicncnic
a icncra das inclinacs, dc nodo a iornar ial
icncra scnclIanic qucla quc Dcus cigc aos
scus filIos, confiados cscola dc Crisio, ara quc
culicn con ircnor (Suno 2, 11}, c
iralalIando na sua salvaao con icnor c ircnor
(Fcnscs, 2, 12}, gozcn no ScnIor (IId, 2, 2}
isio c, ara quc ossan c sailan, nao so anar,
cono ianlcn rcvcrcnciar os scus fornadorcs, c
nao so sc dcicn conduzir dc loa voniadc ondc
dcvcn scr conduzidos, nas aic dcscjcn
vivancnic scr conduzidos. Esia icncra das
inclinacs nao odc olicr-sc con ncios divcrsos
daquclcs quc aonianos ja. lons ccnlos,
alavras carinIosas, anor consianicncnic
sinccro c nanifcsio; soncnic cn casos nuiio
ciraordinarios, fulninando c irovcjando
alcriancnic, nas, ncsno cniao, scnrc con a
inicnao dc quc a scvcridadc icrninc scnrc no
anor, sc c isso ossvcl.
Po unu ucuuo scncIuntc.
11. Efciivancnic, qucn viu alguna vcz (scja-nc
ainda lciio csclarcccr csic onio con un
ccnlo} un ourivcs fornar una cqucna
inagcn so fora dc golcs? Ningucn. As
inagcns cqucnas fazcn-sc nclIor, fundindo-as
456
quc nariclando-as. E sc lIc fica rcso algun
cdaciio dc ncial sucrfluo c inuiil, o ariisia
Ialilidoso nao o laic inciuosancnic con o
nariclo, nas cirai-o suavcncnic con o
nariclinIo, ou dcsrcndc-o con a lina, ou coria-
o con a ina, c, fazcndo iudo con cauicla,
acala or olir c alisar a sua olra. E julganos
nos odcr fornar una cqucna inagcn do Dcus
vivo, una criaiura racional, con incios
irracionais?
Outo cxcno.
12. Tanlcn o cscador quc cnsou aanIar
cics cn aguas nais rofundas, con una rcdc
naior, nao rcndc rcdc acnas cdaos dc
cIunlo quc a ncrgulIcn na agua c a olrigucn
a arrasiar-sc clo fundo, nas, do lado oosio,
rcndc-lIc cdaos dc coriia quc a nanicnIan
sucrfcic da agua. Dc nodo scnclIanic, qucn
rcsolvcu fazcr una csca dc viriudcs con a
juvcniudc, or un lado, dcvcra donina-la cla
scvcridadc ara a iornar icncnic, Iunildc c
olcdicnic, c, or ouiro lado, cla afalilidadc,
dcvcra conduzi-la ao anor c ao zclo alcgrc. Fclizcs
os arificcs dcsia icncra! Fcliz a juvcniudc quc
icn iais ncsircs!
13. Tcn aqui calincnio a oiniao do cnincnic
EilIard Lulin, Douior cn Tcologia, o qual, no
rcfacio ao Novo Tcsiancnio, cdiiado cn grcgo,
457
laiin c alcnao, disscriando accrca da rcforna
das cscolas, cscrcvcu csias alavras. A ouira
coisa c quc iudo o quc sc roc juvcniudc, quc
scja adaiado sua caacidadc, lIc scja cigido
dc nodo quc nada faan conira a voniadc c
fora, nas, ianio quanio c ossvcl,
csoniancancnic c dc loa voniadc, c con
vcrdadciro razcr do csriio. Por isso, sou dc
oiniao dc quc as varas c as vcrgasias,
insiruncnios scrvs c dc nodo algun
convcnicnics ara cssoas livrcs, sc nao
cnrcgucn nas cscolas, nas scjan afasiadas
ara longc, c scjan cnrcgadas con cscravos ou
con naus scrvos dc csriio scrvil. Esics dcvcn
scr noiados a icno c dcvcn scr afasiados das
cscolas, igualncnic a icno, nao so or causa da
sua ndolc, roria dc csriios scrvs, nas
ianlcn or causa da sua crvcrsidadc, quc
quasc scnrc anda cnarclIada con aqucla; c
sc a csias cssinas qualidadcs sc acrcsccnian os
ncios do salcr c das arics, cniao csias c aquclcs
iransfornan-sc cn arnas dc vilcza c scrao
csadas nas naos dc loucos furiosos quc, con
clas, sc dcgolarao a si ncsnos c aos ouiros. Ha,
iodavia, ouiros gcncros dc cnas quc odcn scr
alicadas aos jovcns quc nasccran livrcs c dc
alna lilcral, cic.|3|.
458

Captulo XXVII
AS INSTITUIES ESCOLARES
DEVEM SER DE QUATRO GRAUS,
EM CONFORMIDADE COM A IDADE
E COM O APROVEITAMENTO

A udcncu dos Ios do sccuo dcuc sc ntudu
cos Ios du uz.
1. Os aricsaos concan or fiar aos scus
arcndizcs un ccrio icno (dois anos, ircs anos,
cic., aic scic anos, confornc a sua aric c nais
suiil ou nais conlca}, c, dcniro dcssc csao
dc icno, o curso das lics dcvc csiar
icrninado; c cada un, dcois dc insirudo cn
iudo o quc diz rcsciio qucla aric, dc arcndiz
iorna-sc oficial da sua aric, c dcois ncsirc.
Convcn, orianio, fazcr o ncsno nas nossas
cscolas, c csialclcccr ara as arics, ara as
cicncias c ara as lnguas, un dcicrninado
csao dc icno, dc nodo quc, dcniro dcssc
crodo, os alunos icrnincn iodo o curso gcral
dos csiudos c saian dcssas oficinas dc
Iunanidadc Ioncns vcrdadcirancnic insirudos,
vcrdadcirancnic norigcrados c vcrdadcirancnic
icdosos.
459
Puu unu cducuuo cctu do Ioncn todo,
cquc-sc todo o tcno du uucntudc. 24 unos.
2. Para olicr csic cscoo, ionanos, ara
ccrciiar os csriios, iodo o icno da juvcniudc
(cfciivancnic, no nosso caso, nao sc iraia dc
arcndcr una so aric, nas o conlco dc iodas
as arics lilcrais, juniancnic con iodas as
cicncias c algunas lnguas}, dcsdc a infancia aic
idadc viril, ou scja 24 anos, rcariidos cn
crodos dcicrninados, os quais sc dcvcn dividir
ionando or guia a naiurcza. Efciivancnic, a
ccricncia nosira quc o coro do Ioncn, cn
gcral, crcscc cn csiaiura, aic idadc dc vinic c
cinco anos, c nao aic nais iardc; dcois,
rolusiccc-sc, adquirindo vigor. E csic crcsccr
lcnio (con cfciio, o coro dc ccrios aninais,
nuiio naior, cn alguns ncscs, ou cniao cn un
ano ou dois, aiingc o scu naino
dcscnvolvincnio} c dc crcr quc a divina
rovidcncia o icnIa rcscrvado naiurcza
Iunana, rccisancnic ara quc o Ioncn icnIa
iodo o icno ncccssario ara sc rcarar ara
rcalizar as funcs da vida.
Dcuc sc cutdo cn quuto cscous.
3. Dividircnos, orianio, cn quairo arics
disiinias os anos da idadc asccndcnic. infancia,
ucrcia, adolcsccncia c juvcniudc, airiluindo a
460
cada una dcsias arics scis anos c una cscola
cculiar, dc nodo quc.
I. O rcgao naicrno scja a cscola da infancia;
II. A cscola rinaria (udus tcuus} , ou cscola
ullica dc lngua vcrnacula, scja a cscola da
ucrcia;
III. A cscola dc laiin ou o ginasio scja a cscola da
adolcsccncia;
IV. A Acadcnia c as viagcns scjan a cscola da
juvcniudc.
E c ncccssario quc a cscola naicrna cisia cn
iodas as casas; a cscola dc lngua vcrnacula, cn
iodas as conunas, vilas c aldcias; o ginasio, cn
iodas as cidadcs; a Acadcnia cn iodos os rcinos
c aic nas rovncias nais inorianics.
Os tuIuIos dc cudu unu dcstus cscous nuo
dcucn dc quunto u nutcu, nus quunto u
onu.
4. Enlora csias cscolas scjan divcrsas, nao
qucrcnos, iodavia, quc nclas sc arcndan coisas
divcrsas, nas as ncsnas coisas dc nancira
divcrsa, ou scja, iodas aquclas coisas quc odcn
iornar os Ioncns vcrdadcirancnic Ioncns, os
crisiaos vcrdadcirancnic crisiaos, os salios
vcrdadcirancnic salios, nas scgundo a idadc c o
grau da rcaraao anicccdcnic, c conduzindo
461
scnrc nais acina. Scgundo as lcis do nciodo
naiural, as discilinas nao dcvcn scr cnsinadas
scaradancnic, nas scnrc iodas cn conjunio,
da ncsna nancira quc una arvorc crcscc
scnrc ioda, cn cada una das suas arics, c isio
duranic csic ano, ara o ano quc vcn c aic daqui
a ccn anos, cnquanio csiivcr vcrdcjanic.
Dccnu dus cscous cn uzuo du onu dos
cxcccos.
5. Havcra, iodavia, una irlicc difcrcna.
Princiro, orquc nas rinciras cscolas iodas as
coisas scrao cnsinadas dc nodo gcral c
rudincniar; nas cscolas scguinics, iudo scra
cnsinado dc nancira nais ariicularizada c
disiinia. Da ncsna nancira quc una arvorc quc,
cn cada ano, sc candc cn novas razcs c cn
novos ranos, c assin cada vcz nais sc rcvigora c
cada vcz nais fruios roduz.
1. Poquc nunu cscou notu cnsnu dc unu
nuncu, c noutu dc outu.
2. Poquc nunu cscou c ncccssuo nsst nus
nunus cosus, c noutus.
6. Scgundo, orquc, na rincira cscola, na
naicrna, sc dcvcn ccrciiar solrciudo os
scniidos cicrnos, ara quc sc Ialiiucn a
alicar-sc lcn aos rorios oljcios c a conIccc-
los disiiniancnic. Na cscola rinaria, dcvcn
ccrciiar-sc os scniidos inicrnos, a inaginaao c
462
a ncnoria, juniancnic con os scus orgaos
cccuiorcs, as naos c a lngua, lcndo,
cscrcvcndo, iniando, caniando, coniando,
ncdindo, csando, inrinindo varias coisas na
ncnoria, cic. No ginasio, con o csiudo da
dialciica, da granaiica, da rciorica c das ouiras
cicncias osiiivas c arics, cnsinadas icorica c
raiicancnic, fornar-sc-a a inicligcncia c o juzo
dc iodas as coisas rccolIidas airavcs dos
scniidos. Finalncnic, as Acadcnias fornarao
solrciudo aquclas coisas quc dizcn rcsciio
voniadc, ou scja, as faculdadcs quc cnsinan a
conscrvar a Iarnonia (c, quando csia c
criurlada, a rcfazc-la}, scrvindo-sc da Tcologia
ara a alna, da filosofia ara a ncnic, da
ncdicina ara as funcs viiais do coro c da
jurisrudcncia ara os lcns cicriorcs.
Motuo dcstu guduuo.
7. Con cfciio, o vcrdadciro nciodo dc fornar
adcquadancnic os csriios consisic
rccisancnic cn quc, rinciro, as coisas scjan
arcscniadas aos scniidos cicrnos, aos quais
inrcssionan incdiaiancnic. E quando a
scnsaao cicrna inriniu nos scniidos inicrnos
as inagcns das coisas, csics, cciiados or cssas
inagcns, dcvcn arcndcr a crini-las c a
rcroduzi-las, ianio inicriorncnic or ncio da
rcninisccncia, cono cicriorncnic or ncio das
naos c da lngua. Dcois dcsics iralalIos
463
rcaraiorios, cnirc a inicligcncia cn aao, c, or
ncio dc ninuciosas olscrvacs, confronic iodas
as coisas cnirc si c ondcrc-as, ara lIcs
arccndcr as razcs, o quc fornara a vcrdadcira
inicligcncia das coisas c o vcrdadciro juzo accrca
das ncsnas. Finalncnic, Ialiiuc-sc a voniadc
(quc c o ccniro do Ioncn c a dirciora dc iodas as
suas acs} a ccrccr lcgiiinancnic o scu incrio
solrc iodas as coisas. Qucrcr fornar a voniadc
anics da inicligcncia (cono qucrcr fornar a
inicligcncia anics da inaginaao c a inaginaao
anics dos scniidos} c iralalIo crdido. Mas,
infclizncnic, roccdcn assin aquclcs quc
cnsinan s crianas a logica, a ociica, a rciorica
c a ciica, anics das coisas rcais c scnsvcis; agcn
cono qucn quiscssc fazcr danar una criancinIa
dc dois anos, quc ainda nal sc susicn cn c.
Manicno-nos firncs na nossa oiniao dc, cn
iudo c scnrc, ionar a naiurcza or guia; c
assin cono csia nanifcsia as suas faculdadcs,
unas aos as ouiras, assin ianlcn nos sonos
dc oiniao dc quc, ara o dcscnvolvincnio dc
una, dcvcnos cscrar clo dcscnvolvincnio da
ouira.
3. Poquc uns sc cxcctun ncstus, c outos
nuqucus.
8. A icrccira difcrcna rcsidc cn quc as cscolas
infcriorcs, a naicrna c a rinaria, ccrciian a
juvcniudc dc anlos os scos; a cscola dc laiin
464
dcvc cducar solrciudo, dc nodo crfciio, os
adolcsccnics quc asiran a coisas nais alias quc
os iralalIos nanuais; c as Acadcnias dcvcn
fornar os douiorcs c os fuiuros conduiorcs dos
ouiros, ara quc, ncn s igrcjas, ncn s cscolas,
ncn s adninisiracs ullicas, falicn
dirigcnics concicnics.
As quuto cscous cocsondcn us quuto ucs
do uno.
9. Esias quairo csccics dc cscolas odcn, nao
scn razao, conarar-sc s quairo arics do ano.
a cscola naicrna faz lcnlrar a ancna rinavcra,
cnlclczada dc rclcnios c dc florinIas dc varia
fragrancia; a cscola rinaria rcrcscnia o vcrao,
quc nos nosira as csigas cIcias c ainda ccrios
fruios rccoccs; o ginasio corrcsondc ao ouiono,
quc rccolIc os ricos fruios dos canos, dos
jardins c das vinIas, c os guarda nos arnazcns
da ncnic; c, finalncnic, a acadcnia dcvc
asscnclIar-sc ao invcrno quc rcara, ara os
varios usos, os fruios rccolIidos, ara quc ossa
icr-sc con quc vivcr duranic iodo o rcsio da vida.
TunIcn us uuocs ccsccn guduuncntc cn
quuto tcnos.
10. Esia nancira dc insiruir c cducar
acuradancnic a juvcniudc odc conarar-sc
ianlcn ao culiivo dos jardins. Con cfciio, as
criancinIas dc scis anos, lcn ccrciiadas clos
465
cuidados dos ais c das anas, arcccn
scnclIanics s arvorczinIas quc foran
carinIosancnic laniadas, cnraizaran lcn c
concan a lanar cqucninos ranos. Os
udocsccntcznIos dc dozc anos asscnclIan-sc
s arvorczinIas quc ja icn ranos c lanan
rclcnios fruifcros; nas nao sc vc ainda lcn quc
c quc conicn csscs rclcnios; vcr-sc-a cn lrcvc.
Os udocsccntcs dc dczoiio anos, quc ossucn ja
conIccincnio lcno das lnguas c das arics,
asscnclIan-sc s lanias quc csiao iodas
rcvcsiidas dc florcs c, con isso, ofcrcccn un lclo
csciaculo aos olIos c un agradavcl odor ao
nariz c roncicn fruios salorosos ara a loca.
Finalncnic, os oucns dc vinic c quairo ou vinic c
cinco anos, ja lcnancnic culiivados con os
csiudos acadcnicos, lcnlran as arvorcs cIcias
dc fruios, os quais c icno dc colIcr c dc uiilizar
dc varias nanciras.
Mas cada una dcsias coisas dcvc scr cosia dc
una nancira nais orncnorizada.
466

Captulo XXVIII
PLANO
DA ESCOLA MATERNA

Dcucn ocuu-sc nco us cosus ncus.
1. Todos os ranos rinciais quc una arvorc vira
a icr, cla fa-los dcsoniar do scu ironco, logo nos
rinciros anos, dc ial nancira quc, dcois,
acnas c ncccssario quc clcs crcsan c sc
dcscnvolvan. Do ncsno nodo, iodas as coisas,
cn quc qucrcnos insiruir un Ioncn ara
uiilidadc dc ioda a vida, dcvcrao scr-lIc
laniadas logo ncsia rincira cscola. Quc isio c
ossvcl, iornar-sc-a claro a qucn crcorrcr iodos
os gcncros dc csiudos. Mosira-lo-cnos con
oucas alavras, rcsunindo iodas cssas coisas
cn vinic onios|1|.
Cutuogo dus nutcus u sccn cnsnudus ncstus
cscous.
I.
2. A cIanada Mctuscu icn rccisancnic aqui o
scu incio, ois iodas as coisas, a rincio, sao
arccndidas clas crianas con concciios gcrais c
confusos. cnquanio vccn alguna coisa, ouvcn,
salorcian, aalan, advcricn quc alguna coisa
467
cisic, nas nao julgando quc coisa scja cn
csccic, c so nais iardc, ouco a ouco,
disiinguindo o quc scja. Concan, orianio, a
cnicndcr os scguinics icrnos gcrais. alguna
coisa, nada, cisic, nao cisic, dcsia nancira, dc
ouira nancira, ondc, quando, cic., scnclIanic,
disscnclIanic, cic., as quais coisas sao
rccisancnic os fundancnios da cicncia
nciafsica.
II.
3. Nas ccncus scus, ncsics rinciros scis anos,
odc conduzir-sc a criana dc nodo a nao ignorar
o quc scja a agua, a icrra, o ar, o fogo, a cIuva, a
ncvc, o gclo, a cdra, o fcrro, a lania, a crva, a
avc, o cic, o loi, cic. E dcvc ianlcn arcndcr a
noncnclaiura c o uso dos ncnlros do scu
rorio coro, ao ncnos dos cicrnos. Esias
coisas arcndcn-sc facilncnic ncsia idadc c
lanan os fundancnios da cicncia naiural.
III.
4. A criana cnicndc os rudincnios da tcu,
quando conca a disiinguir c a dcsignar a luz c
as ircvas c a sonlra, c as difcrcnas cnirc as
varias corcs. lranco, rcio, vcrnclIo, cic.
IV.
468
5. Scra o incio da ustononu, conIcccr aquilo a
quc sc cIana ccu, sol, lua, csirclas, c noiar quc
csias coisas nasccn c sc cn iodos os dias.
V.
6. Arcndc os rinordios da gcoguu, quando
conca a cnicndcr o quc c un nonic, un valc,
un cano, un rio, una aldcia, un casiclo, una
cidadc, scgundo as ocasics quc lIc ofcrccc o
lugar ondc c cducada.
VI.
7. Lanan-sc os fundancnios da conoogu, sc a
criana cnicndc o quc significa Iora, dia,
scnana, ano, c o quc significa vcrao, invcrno cic.,
c onicn, no dia anicrior, ananIa, dcois dc
ananIa, cic.
VII.
8. Consiiiui o incio da Istu odcr rccordar-sc
c assar cn rcscnIa os faios aconiccidos Ia
ouco, cono c quc ial ou ial indivduo sc
conoriou ncsia ou naqucla siiuaao, cnlora
csias coisas scjan iraiadas ucrilncnic.
VIII.
9. Lanan-sc as razcs da utnctcu, sc a criana
cnicndc quc significa ouco c nuiio, sc salc
coniar ainda quc scja aic dcz, sc noia quc ircs
469
sao nais quc dois c quc ircs nais un sao quairo,
cic.
IX.
10. Possuirao os rudincnios da gconctu, sc
cnicndcrcn a quc c quc cIananos grandc c
cqucno, conrido c lrcvc, largo c csirciio,
grosso c fino. Igualncnic, sc cnicndcn a quc c
quc cIananos linIa, cruz, crculo, cic, c vccn
ncdir ccrias coisas con o alno, con o lrao,
con os dcdos, cic.
X.
11. Inician ianlcn o csiudo da cstutcu, sc vccn
csar as coisas con a lalana, c arcndcn a
csar qualqucr coisa con a nao, ara salcrcn sc
c csada ou lcvc.
XI.
12. Concan o iirocnio das utcs nccuncus, sc
sc lIcs crniic, c aic sc lIcs cnsina a fazcr
qualqucr coisa. or ccnlo, iransoriar una
coisa daqui ara alcn, ordcnar as coisas dcsia ou
daqucla nancira, consiruir c dcsiruir, unir c
dcsunir, cic., cono s crianas, ncsia idadc, da
razcr. Esias coisas, cono nao sao scnao
icniaiivas ara roduzir coisas scgundo o nodclo
da naiurcza, nao so nao dcvcn scr roilidas,
470
nas aic dcvcn scr foncniadas c rudcnicncnic
dirigidas.
XII.
13. A aric ductcu da razao dcsonia ja aqui c
lana os scus gcrncns. olscrvando quc as
convcrsas sc fazcn or ncio dc crgunias c dc
rcsosias, as crianas Ialiiuan-sc ianlcn a
crguniar qualqucr coisa c a rcsondcr s
crgunias quc lIcs sao fciias. Inoria acnas
cnsinar-lIcs a inicrrogar aiancnic c a
rcsondcr dirciancnic s crgunias, ara quc sc
Ialiiucn a fiar o cnsancnio no icna roosio,
c a nao divagar.
XIII.
14. A gunutcu infaniil consisiira cn ronunciar
corrciancnic a lngua naicrna, isio c, cn rofcrir
ariiculadancnic as lciras, as slalas c as
alavras|2|.
XIV.
15. Inician o csiudo da ctcu, sc iniian os
iroos c as figuras coniidas nas convcrsas
faniliarcs. En rinciro lugar, inoria cnsinar-
lIcs quc o gcsio dcvc corrcsondcr s alavras c
quc o ion da voz dcvc corrcsondcr qualidadc
da convcrsa, dc nodo quc arcndan a
ronunciar con voz nais alia as uliinas slalas
471
das crgunias c, con voz nais laia, as uliinas
slalas das rcsosias, c coisas scnclIanics, quc
a roria naiurcza cono quc cnsina; c, sc
qualqucr coisa assa das ncdidas, odc, con
rudcnic nciodo fornaiivo, corrigir-sc
facilncnic.
XV.
16. A criana adquirira o gosio cla ocsu, sc,
ncsia rincira idadc, lIc cnsinarcn nuiios
cqucnos ocnas, solrciudo dc scniido noral,
qucr rinicos, qucr nciricos, dc quc csiao lcn
rovidas iodas as lnguas.
XVI.
17. Adquirira os rinordios da nscu,
arcndcndo alguns dos nais faccis salnos c
Iinos sagrados, o quc icra lugar nos ccrccios
quoiidianos dc icdadc.
XVII.
18. Os rudincnios dc ccononu doncsiica
consisiirao cn arcndcr dc cor o nonc das
cssoas dc quc consia a fanilia, ou scja, qucn sc
cIana ai, nac, criada, criado, inquilino, cic., c
igualncnic arcndcndo os noncs das arics da
casa. airio, cozinIa, quario, csialulo, cic., c dos
uicnslios doncsiicos. ncsa, raio, faca, coo,
cic., juniancnic con o scu uso.
472
XVIII.
19. Quanio otcu, a criana inicia-sc ncla
nais dificilncnic, ois os conIccincnios dcsia
idadc con dificuldadc sc rojcian fora dc casa.
Podc, iodavia, scr iniciada, sc lIc fazcn olscrvar
quc ccrias cssoas da cidadc sc rcuncn na
Canara, as quais sao cIanadas Scnadorcs; c, dc
cnirc csics, un icn o nonc dc Prcsidcnic, ouiro
o dc Sccrciario, ouiro o dc Noiario, cic.
XIX.
20. A nou (ciica} c a discilina quc, na cscola
naicrna, dcvcra, anics dc iodas, rccclcr
fundancnios solidssinos, sc qucrcnos quc as
viriudcs scjan cono quc congcniias juvcniudc
lcn fornada. Por ccnlo|3|.
(1} a tcncunu. olscrvc-sc a caacidadc do
csinago, c nunca sc crniia s crianas quc
ioncn alincnios, alcn dos ncccssarios ara
saciar a fonc c a scdc.
(2} a nczu na ncsa, nos vcsiidos c ianlcn nos
lrinqucdos c nos oljcios dc adorno das crianas
dcvc scr csncrada.
(3} a ucncuuo dcvida ara con os sucriorcs.
(4} a oIcdcncu, scnrc ronia c solciia, s
ordcns c s roilics.
473
(5} a ucucdudc rcligiosa cn iodas as coisas, dc
ial nancira quc nunca sc lIcs crniia quc
ninian ou cngancn, qucr a lrincar qucr a scrio
(ois a lrincadcira, cn coisas nao loas, odc
acalar or dcgcncrar nun dano scrio}.
(6} arcndan a ustu, nao iocando, ncn lcvando
ara casa, ncn guardando ara si, ncn
oculiando nada scn liccna do dono, c nada
fazcndo quc causc irisicza ou invcja a ouircn.
(7} cduqucn-sc solrciudo ara a cududc, ara
quc csicjan scnrc ronias a disiriluir clas
ouiras daquilo quc icn, iodas as vczcs quc
algucn, inclido cla ncccssidadc, a clas sc
dirigc; nais ainda, a fazc-lo csoniancancnic.
Con cfciio, c csia a viriudc nais crisia c
rcconcndada acina dc iodas clo csriio dc
Crisio; sc, rincialncnic con cla, na
frigidssina vclIicc do nundo rcscnic, sc
aqucccr o coraao dos Ioncns, conscguircnos a
salvaao da Igrcja.
(8} as crianas dcvcn scr ianlcn ccrciiadas
cn, iralalIos c ocuacs coninuas, qucr dc
caraicr scrio qucr dc caraicr ludico, ara quc a
ociosidadc sc lIcs iornc insuoriavcl.
(9} Ialiiucn-sc as crianas, nao soncnic a nao
iagarclarcn consianicncnic c a nao dizcrcn iudo
o quc lIcs vcn loca, nas ianlcn a guardar
silcncio quando a ocasiao o cigc, cono c o caso
474
quando ouiros falan, quando csia rcscnic
alguna cssoa dc clcvada caicgoria, quando sc
roduz algun aconiccincnio quc cigc o silcncio.
(10} Ncsia rincira idadc, dcvcn scr fornadas
solrciudo na uccncu, da qual icrao
ncccssidadc duranic ioda a vida; dc ial nancira
quc, anics quc as aics irronan nais
violcniancnic c lanccn razcs, scjan donadas, c
as crianas sc Ialiiucn a dciarcn-sc guiar cla
razao c nao cla aiao, c a rcfrcarcn c a nao
darcn largas ira, cic.
(11} a cotcsu c soliciiudc cn scrvir os ouiros c o
nais lclo ornancnio da juvcniudc c, nais ainda,
da vida inicira. Dcvcn, or isso, scr ncla
ccrciiadas, duranic csics rinciros scis anos,
ara quc scnrc quc sc lIcs ofcrca a ocasiao dc
scrvir c dc scr agradavcl aos ouiros, o faan
incdiaiancnic.
(12} Dcvc acrcsccniar-sc ianlcn a uIundudc
das aiiiudcs, ara quc nada faan inciancnic
ou iolancnic, nas faan iudo con a dcvida
nodcsiia. A csia viriudc cricnccn a afalilidadc
das aiiiudcs, cunrincniar, rcsondcr aos
cunrincnios, cdir or favor" quando
ncccssiian dc qualqucr coisa, dizcr nuiio
olrigado quando rccclcn qualqucr lcncfcio,
fazcndo una nodcsia inclinaao dc calca,
lcijando as naos, c coisas scnclIanics.
475
XX.
21. Finalncnic, as crianas dc scis anos odcn
scr iniroduzidas no csiudo da cguo c da
cdudc|4|, dc nodo a arcndcrcn dc cor os
rinciais onios do caiccisno c os fundancnios
do crisiianisno c, ianio quanio a idadc o crniic,
os concccn a cnicndcr c a r cn raiica. E
assin, concnciradas do scniincnio da
divindadc, vcndo Dcus rcscnic cn ioda a aric c
considcrando-o cono vingador jusissino do nal,
sc Ialiiucn a nao concicr nada dc nal; c, ao
conirario, anando-o, vcncrando-o, invocando-o,
louvando-o, cono rcnuncrador lcnignssino do
lcn, c dclc cscrando niscricordia na vida c na
noric, sc Ialiiucn a nao dciar dc fazcr nada dc
quanio lcn sc acrcclcran quc lIc agrada c a
vivcr sol o olIar dc Dcus c (cono diz a Escriiura}
a andar con Dcus|5|.
Utdudc du nuncu onudu dcstu nuncu.
22. Assin, odcra dizcr-sc dos filIos dos crisiaos
aquilo quc o cvangclisia dissc do rorio Crisio.
quc clc crcscia cn salcdoria, cn idadc c cn
graa, dianic dc Dcus c dos Ioncns (Lucus, 2,
52}.
Poquc c quc, u cstc osto, sc nuo odc
csccuc nudu dc nus oncnozudo.
476
23. Esias scrao as ncias, csias scrao as iarcfas
da cscola naicrna. Mas nao sc odc clicar nais
orncnorizadancnic, ou scja, nao sc odc
nosirar or ncio dc quadros quc rograna sc
dcva dcscnvolvcr cn cada ano, cn cada ncs, cn
cada dia (cono nosirarcnos scr ncccssario na
cscola rinaria c na dc laiin}|6|; c nao sc odc
orncnorizar, cono no rograna das cscolas quc
vcn a scguir, or duas razcs. En rinciro lugar,
orquc os ais, ocuados con os ncgocios
doncsiicos, nao odcn olscrvar iao csiriiancnic
a ordcn cono nas cscolas ullicas, ondc sc nao
faz ouira coisa scnao cducar a juvcniudc. En
scgundo lugar, orquc o cngcnIo c o dcscjo dc
arcndcr sc nanifcsian dc nodo nuiio divcrso
nas crianas, scndo unas nais rccoccs c ouiras
nais lcnias. Algunas crianas dc dois anos falan
ja dcscnvoliarncnic c sao caazcs dc iudo;
ouiras, dificilncnic, aos cinco anos, csiao ao
nvcl daquclas. Por isso, c ncccssario confiar
inicirancnic rudcncia dos ais a fornaao das
criancinIas dcsia rincira idadc.
Suuo duus gundcs uudus.
I. O nonudo du cscou nutcnu.
24. Podc, iodavia, fazcr-sc uiilncnic duas coisas.
Princira. conilar un livro dc consclIos ara os
ais c ara as anas, ara quc nao ignorcn os
scus dcvcrcs. Ncsic livro, dcvcn cor-sc, una
477
or una, iodas as coisas cn quc c ncccssario
fornar a infancia, c dizcr dc quc ocasics dcvc
arovciiar-sc ara agir, c quais as nanciras c as
rcgras quc dcvcn olscrvar-sc na fala c no gcsio
ara incuiir nas crianas as rinciras nocs
clcncniarcs. Un ousculo dcsic gcncro (sol o
iiulo O nonudo du cscou nutcnu}|7| scra or
nos cscriio.
II. O cxcctudo dos scntdos.
25. Ouira coisa quc odcra scr uiil aos ccrccios
da cscola naicrna scra un LunIo dc Inugcns, a
colocar nas naos das rorias crianas. Con
cfciio, cono ncsia cscola sc dcvc solrciudo
ccrciiar os scniidos a rccclcr as inrcsscs das
coisas nais faccis, c a visia ocua un lugar
inorianic cnirc os scniidos, conscguircnos o
nosso oljciivo sc colocarnos sol os olIos das
criancinIas iodas as rinciras nocs dc Iisioria
naiural, dc oiica, dc asirononia, dc gconciria,
cic., ncsno scgundo a ordcn do rograna
didaiico, Ia ouco dclincado. Ncsic livro, con
cfciio, odc iniar-sc nonics, valcs, lanias,
avcs, cics, cavalos, lois, ovclIas, Ioncns dc
varias idadcs c dc varias csiaiuras, c
rincialncnic a luz c as ircvas, o ccu con o sol,
a lua, as csirclas, as nuvcns, as corcs
fundancniais, c ianlcn os uicnslios doncsiicos
c os dos aricsaos. anclas, frigidciras, ialIas,
nariclos, icsouras, cic. Dc igual nodo, odcn
478
iniar-sc cssoas con os scus disiiniivos, cono
un rci con o cciro c a coroa, un soldado con as
arnas, un cocIciro con o cocIc, un lavrador
con a cIarrua, un cariciro a disiriluir carias, c,
cn cina dc cada figura, una inscriao a indicar o
scu significado. cavalo, loi, cao, arvorc cic.|8|.
Utdudc dcstc uo.
26. A uiilidadc dcsic livro c irlicc. 1. ajuda a
inrinir as coisas na ncnic das crianas, cono
disscnos ja; 2. airai os csriios icnros a
rocurar cn qualqucr ouiro livro coisas ara sc
divcriir; 3. faz arcndcr a lcr nais facilncnic,
ois, cono as figuras das coisas icn o scu nonc
cscriio or cina, odcra concar-sc a cnsinar a
lcr, cnsinando a lcr as lciras dcsscs noncs.
479

Captulo XXIX
PLANO
DA ESCOLA
DE LNGUA NACIONAL

A cscou dc nguu nuconu dcuc sc untco u dc
utn.
1. No caiulo IX, dcnonsirci quc ioda a
juvcniudc, dc un c ouiro sco, dcvc scr cnviada
s cscolas ullicas. Agora acrcsccnio quc ioda a
juvcniudc dcvc scr confiada, rinciro, s cscolas
dc lngua nacional, cnlora alguns scjan dc
oiniao coniraria. Zccr, no livro 1, ca. 7, da
sua Potcu cccsustcu|1|, c Alsicd, no ca. 6 da
sua Escoustcu|2|, aconsclIan a nandar s
cscolas dc lngua nacional acnas as raarigas c
os raazcs quc virao a dcdicar-sc s arics
nccanicas; nas aconsclIan a cnviar, nao
cscola dc lngua nacional, nas dirciancnic
cscola dc laiin, as crianas quc, scgundo a
inicnao dc scus ais, asiran a una nais
rofunda culiura do csriio. Alsicd acrcsccnia.
discordc qucn quiscr; cu roonIo o caninIo c
o nciodo quc gosiaria dc vcr scguido or aquclcs
quc dcscjaria o nais lcn insirudos ossvcl.
Ora, o nciodo da nossa Didaiica olriga-nos a
discordar.
480
Poquc.
2. Discordanos orquc. 1. qucrcnos dar a iodos
aquclcs quc nasccran Ioncns una insiruao
gcral caaz dc cducar iodas as faculdadcs
Iunanas. Inoria, orianio, conduzi-los iodos,
cn conjunio, aic ondc c ossvcl conduzi-los
iodos cn conjunio, a fin dc quc iodos sc
anincn, sc cncorajcn c sc csiinulcn
nuiuancnic; 2. qucrcnos quc iodos sc forncn
cn iodas as viriudcs, c, or isso, ianlcn na
nodcsiia, na concordia c no scrvio nuiuo. Nao
dcvcn, orianio, scarar-sc iao ccdo uns dos
ouiros, ncn dcvc ofcrcccr-sc a alguns ocasiao dc
sc julgarcn nais quc ouiros c dc os dcsrczarcn;
3. qucrcr dcicrninar, volia dos scis anos, qual
a vocaao dc cada un, sc ara os csiudos ou
ara os iralalIos c arics nanuais, arccc un
vcrdadciro aio dc rcciiiaao, ois, naqucla
idadc, nao sc nanifcsian ainda lcn ncn as
foras do cngcnIo ncn as inclinacs da alna; c
unas c ouiras dcscnvolvcn-sc nuiio nclIor
dcois; rccisancnic cono sc nao odc vcr quais
as crvas quc sc dcvcn arrancar c quais as quc sc
dcvcn conscrvar nun jardin, cnquanio sao
novinIas, nas odc vcr-sc quando csiao ja
crcscidas. E nao sc alra a cscola dc laiin acnas
aos filIos dos ricos, ou dos nolrcs, ou acnas
daquclcs quc ccrccn as nagisiraiuras, orquc
nao sao soncnic os filIos dcsics quc nasccn
ara sulir aos alios graus nas nagisiraiuras,
481
nas ianlcn os ouiros, quc, or isso, nao dcvcn
scr osios dc aric cono gcnic scn cscrana. O
csriio sora ondc qucr, c ncn scnrc conca a
sorar cn dcicrninado icno.
3. A quaria razao c, ara nos, quc o nosso
nciodo univcrsal nao asira acnas a ossuir
cssa ninfa, gcralncnic oljcio dc un ardcnic
anor, quc c a lngua laiina, nas rocura ianlcn
o caninIo a scguir ara quc ossan doninar-sc
igualncnic as lnguas vcrnaculas dc iodos os
ovos (ara quc iodos os csriios louvcn, cada
vcz nais, o ScnIor}. Scria inooriuno criurlar
una ial inicnao con un salio iao dcsncdido or
cina dc ioda a lngua nacional.
4. En quinio lugar, qucrcr cnsinar una lngua
csirangcira a qucn nao donina ainda a sua
lngua nacional, c cono qucrcr cnsinar cquiiaao
a qucn nao salc ainda caninIar. rcfcrvcl,
orianio, fazcr as coisas scaradancnic, cono
dcnonsiranos no caiulo XVI, fundancnio IV.
Do ncsno nodo quc Cccro dizia quc lIc cra
inossvcl cnsinar a arcndcr a qucn nao salia
falar|3|, ianlcn o nosso nciodo roclana quc
nao convcn cnsinar o laiin a qucn nao salc
ainda a sua lngua nacional, ois csialclcccu quc
csia dcvc dar a nao ouira c scrvir-lIc dc guia.
5. Finalncnic, cono a insiruao quc nos
rocuranos dar c una insiruao raiica, c
482
ossvcl, con igual facilidadc, conduzir os alunos
ao conIccincnio do naicrial lingusiico con a
ajuda dc livros cscriios cn lngua nacional, quc
conicnIan a noncnclaiura das coisas.
Proccdcndo assin, os alunos arcndcrao a lngua
laiina nuiio nais facilncnic, ois lasiara quc
adaicn s coisas or clcs ja conIccidas a nova
noncnclaiura laiina c quc dcois, con rudcnic
gradaao, acrcsccnicn ao conIccincnio raiico
das coisas o scu conIccincnio icorico.
OIctuos c nctus du cscou dc nguu nuconu.
6. Manicndo, orianio, a nossa Iioicsc dc
quairo csccics dc cscolas, dilincarcnos cono sc
scguc a cscola dc lngua nacional. O oljciivo c a
ncia da cscola dc lngua nacional c cnsinar a
ioda a juvcniudc, dos scis aos dozc (ou irczc}
anos dc idadc, aquclas coisas quc lIc scrao uicis
duranic ioda a vida. Ou scja.
I. Lcr corrcnicncnic iudo aquilo quc, cn lciras
iiograficas ou nao, csia cscriio na lngua
nacional.
II. Escrcvcr, rinciro caligraficancnic, dcois
raidancnic, c, or uliino, cn confornidadc con
as rcgras granaiicais da lngua nacional, as
quais dcvcn scr cosias do nodo nais faniliar,
c dcvidancnic alicadas or ncio dc ccrccios.
483
III. Coniar, or ncio dc nuncros ou dc calculos,
confornc a ncccssidadc.
IV. Mcdir, scgundo as rcgras da aric, dc qualqucr
nancira, o conrincnio, a largura, a disiancia,
cic.
V. Caniar nclodias das nais corrcnics; c aos quc
iivcrcn nais aiidcs ara isso, cnsinar ianlcn
os rudincnios da nusica.
VI. Arcndcr dc cor a naior aric das salnodias c
dos Iinos sagrados quc sao usados cn varios
lugarcs, ara quc, alincniados clos louvorcs dc
Dcus, sailan (cono diz o Aosiolo}|4| cnsinar-sc
c adnocsiar-sc a si ncsnos, ncdianic os salnos,
os Iinos c os caniicos csiriiuais, caniando-os
cn louvor dc Dcus nos scus coracs.
VII. Alcn do caiccisno, sailan na onia da
lngua as Iisiorias c as nainas rinciais dc
ioda a Sagrada Escriiura, ara quc as sailan
rcciiar.
VIII. Arcndan dc cor, cnicndan c concccn a
r cn raiica os cnsinancnios norais,
crcssos cn rcgras c ilusirados con ccnlos,
adaiados caacidadc da sua idadc.
IX. Accrca das condics cconnicas c oliicas,
conIcan o suficicnic ara conrccndcrcn
484
aquilo quc iodos os dias vccn fazcr cn casa c na
socicdadc.
X. Nao ignorarao a Iisioria gcral do nundo. a
criaao, a qucda, a rcdcnao c o nodo cono c
saliancnic rcgido or Dcus.
XI. Arcndan as coisas rinciais da
cosnografia, rclaiivas forna rcdonda do ccu, ao
glolo icrrcsirc suscnso no ncio do csao, ao
occano quc cnvolvc a icrra, s varias
sinuosidadcs dos narcs c dos rios, s rinciais
arics do nundo, aos nais inorianics Esiados
da Euroa, c, solrciudo, as cidadcs, os nonics,
os rios c iudo o quc Ia dc nais noiavcl na sua
airia.
XII. Finalncnic, dcvcn adquirir conIccincnios
varios, dc ordcn gcral, accrca das arics
nccanicas, qucr acnas con o oljciivo dc nao
scrcn iao crassancnic ignoranics quc nao
sailan o quc sc faz na vida Iunana, qucr ara
quc, nais iardc, con naior facilidadc, a naiurcza
rcvclc aquilo ara quc cada un c nais foricncnic
inclinado.
Poquc c quc ncstu cscou sc oocn oIctuos tuo
unos.
7. Sc iodas csias coisas forcn caazncnic
ninisiradas ncsia cscola dc lngua nacional,
aconicccra quc, nao so aos adolcsccnics quc
485
cniran ara a cscola laiina, nas ianlcn aquclcs
quc assan a ccrccr o concrcio, a agriculiura
ou os ofcios nanuais, nada sc dcarara quc scja
dc ial nancira novo do qual nao icnIan ja
Iaurido o gosio aqui; c, or isso, iudo aquilo quc
cada un, nais iardc, dcvcra fazcr, ccrccndo a
sua roria aric, ou ouvir dos oradorcs sagrados
ou dc ouiros, ou, cnfin, dcvcra lcr cn qualqucr
livro, nada nais scra quc, ou una nais rica
dilucidaao ou una dcduao nais ariicular dc
coisas ja anics conIccidas; c os Ioncns
ccrincniarao or si ncsnos quc sao rcalncnic
aios ara arcndcr, ara fazcr c ara julgar
nclIor iodas as coisas.
Mcos utos uu utng cstcs ns.
8. Para aiingir csic oljciivo, icnos os scguinics
ncios.
I. As cusscs.
I. A oulaao da cscola dc lngua nacional, quc,
duranic scis anos, sc dcdicara aos csiudos, dcvc
disiriluir-sc cn scis classcs (scaradas, sc
ossvcl, ncsno quanio ao lugar, ara quc sc nao
criurlcn nuiuancnic}.
II. Os uos.
II. A cada classc scjan dcsiinados livros dc icio
rorios, quc conicnIan iodo o rograna
486
rcscriio ara cssa classc (quanio insiruao,
noral c icdadc}, ara quc, duranic o csao dc
icno cn quc os jovcns sao conduzidos clo
caninIo dcsics csiudos, nao icnIan ncccssidadc
dc ncnIun ouiro livro, c con a ajuda dcsics
livros ossan scr conduzidos infalivclncnic s
ncias fiadas. Con cfciio, c ncccssario quc csics
livros conicnIan iodo o rograna dc lngua
nacional. or ccnlo, iodos os noncs das coisas
quc as crianas, scgundo a sua idadc, sao
caazcs dc cnicndcr, c os rinciais c nais
usados nodos dc dizcr.
A nutcu dos uos dus uuus cusscs c u
ncsnu. s u onu c dccntc.
9. Porianio, cn confornidadc con o nuncro dc
classcs, csics livros scrao scis, difcrcnics cnirc si,
nao ianio clas naicrias iraiadas, cono cla
forna. Con cfciio, iodos iraiarao dc iodas as
coisas; nas o rinciro arcscniara os asccios
nais gcrais, nais conIccidos, nais faccis; o
scguinic ronovcra a iniclccao dc asccios nais
cscciais, nais dcsconIccidos c nais difccis, ou
ofcrcccra un nodo novo dc considcrar as
ncsnas coisas, ara fazcr salorcar novas
dclcias aos csriios, cono dcniro cn lrcvc sc
nosirara.
Ncstcs uos, tudo dcucu sc udutudo u ndoc
du dudc.
487
10. Dcvc, iodavia; Iavcr a rcocuaao dc quc,
ncsscs livros, iudo scja adaiado aos csriios
infaniis, os quais, or naiurcza, sao inclinados
ara as coisas agradavcis, jocosas c ludicas, c
alorrcccn, cn gcral, as coisas scrias c scvcras.
Porianio, ara quc ossan arcndcr as coisas
scrias quc, a scu icno, scrao dc uiilidadc ao
Ioncn scrio, c arcndc-las con facilidadc c
razcr, inoria nisiurar or ioda a aric o uiil
ao agradavcl, o qual airaia os csriios or ncio
dos scus cncanios quasc coninuos, c os conduza
aic ondc dcscjanos.
Puu ucu us cunus, udoncn-sc os uos con
ttuos Iontos.
11. Quc os livros scjan ianlcn ornados con
iiulos quc, cla sua suavidadc, alicicn a
juvcniudc, c, ao ncsno icno, crinan
clcganicncnic iodo o conicudo do livro. Escro
quc csscs iiulos scjan iirados das csccics dos
jardins dcssa ancnssina roricdadc quc c a
cscola. Efciivancnic, orquc a cscola sc conara
a un jardin, orquc c quc o livrinIo da rincira
classc sc nao Ia-dc cIanar Cuntco dc uoctus,
o da scgunda Hoscu c o da icrccira Vcgc,
cic.?|5|.
Ncstcs uos, todos os tcnos tccncos dcucn sc
cxcssos cn nguu nuconu.
488
12. Accrca dcsics livros, c accrca da sua naicria
c da sua forna, falarcnos nais
orncnorizadancnic nouiro lugar. Acrcsccnio
acnas isio. orquc csics livros sao cscriios cn
lngua nacional, ianlcn os icrnos iccnicos
dcvcn scr crcssos na lngua nacional, c nao
dcvc usar-sc dc icrnos laiinos ou grcgos.
Poquc
1.
Fazao. I. Qucrcnos roorcionar juvcniudc quc
cnicnda iudo scn crda dc icno. Ora, as
alavras dc una lngua csirangcira, anics dc
scrcn cnicndidas, dcvcn scr clicadas; c,
ncsno dcois dc clicadas, nao sao cnicndidas,
nas acnas sc crc quc signifiqucn aquilo quc
significan, c, conscqucnicncnic, rcicn-sc con
grandc dificuldadc. Ao asso quc, quando sc iraia
dc alavras faniliarcs, nao c ncccssaria ouira
clicaao alcn dcsia. ial alavra significa ial
coisa; c incdiaiancnic sc cnicndc c sc inrinc
na ncnoria. Qucrcnos, orianio, quc os
cnccilIos c os insiruncnios dc sulcio csicjan
auscnics dcsia rincira infornaao, ara quc
iudo corra cono un rio. II. Alcn disso, qucrcnos
quc sc culiivcn as lnguas nacionais, nao
nancira dos franccscs quc conscrvan icrnos
laiinos c grcgos quc o ovo nao cnicndc (c a
ccnsura fornulada or Sicvinus}|6|, nas
crinindo iodas as coisas con alavras quc o
489
ovo cnicnda, cono o aconsclIa o ncsno
Sicvinus aos scus conairioias lclgas c o
nosirou clcganicncnic na sua Maicnaiica|7|.
Tcs oIcocs.
13. Podc oljciar-sc, c cosiuna oljciar-sc, quc
ncn iodas as lnguas sao iao ricas dc nodo a
odcrcn iraduzir igualncnic lcn os vocalulos
grcgos c laiinos. Oljcia-sc ainda quc, ncsno quc
cssas lnguas iraduzan lcn csscs vocalulos,
iodavia, os crudiios, Ialiiuados aos scus icrnos,
nao os alandonan. Finalncnic, oljcia-sc quc c
nclIor quc as crianas, quc dcvcn scr iniciadas
no csiudo do laiin, sc Ialiiucn ja aqui lngua
dos crudiios, ara quc nao scja ncccssario dcois
arcndcr duas vczcs os icrnos iccnicos.
Hcsostu u ncu oIcuo.
14. Mas rcsondc-sc a cssas oljccs. A cula
nao c das lnguas, nas dos Ioncns, sc alguna
lngua sc rcvcla olscura, nuiilada c incrfciia
ara significar aquilo quc c ncccssario. Tanlcn
os laiinos c os grcgos iivcran dc invcniar
rinciro as alavras c dc as fazcr cnirar no uso
corrcnic; a rincio, arcccran-lIcs iao ascras
c olscuras, quc clcs rorios duvidaran sc as
dcvian ou nao culiivar; nas, dcois quc foran
acciics, nao Ia nada dc nais significaiivo. o
quc sc vcrifica con as alavras cnic, csscncia,
sulsiancia, acidcnic, qualidadc, quididadc, cic.
490
Nao faliaria, orianio, nada a ncnIuna lngua,
sc aos Ioncns nao faliassc o cngcnIo.
A scgundu.
15. Quanio scgunda oljcao. quc os crudiios
conscrvcn ara si a sua lngua; nos agora
cnsanos acnas nos ignoranics c no nodo dc os
lcvar ianlcn a cnicndcr as arics lilcrais c as
cicncias, isio c, no nodo dc lIcs nao falar con
loca dc csirangciro c nuna lngua coiica.
A tcccu.
16. Finalncnic, aquclas crianas quc, nais iardc,
sc dcdicarao ao csiudo das lnguas, scniirao iao
cqucno incnodo or salcrcn os icrnos
iccnicos na sua lngua airia, cono or
cIanarcn a Dcus Pai, na sua lngua, anics quc
cn laiin.
III. Tccco cqusto. un Ion nctodo, o quu
constu dc quuto cs.
17. O icrcciro rcquisiio scra un nciodo facil dc
arcscniar csics livros juvcniudc, o qual
condcnsarcnos nas rcgras scguinics.
I. Nao sc dcdiqucn diariarncnic aos csiudos
ullicos scnao quairo Ioras. duas anics c duas
dcois do ncio dia. As ouiras odcrao scr
assadas uiilncnic nos iralalIos doncsiicos
491
(rincialncnic nas fanlias nais olrcs} ou cn
quaisqucr rccrcacs Ioncsias.
II. As Ioras da nanIa dcvcn scr consagradas a
culiivar a inicligcncia c a ncnoria; as da iardc, a
ccrciiar as naos c a voz.
III. Nas Ioras da nanIa, orianio, o rofcssor
rclccionara a liao narcada no Iorario,
cnquanio iodos os alunos csiarao a ouvir; c, sc
for ncccssario clicar qualqucr onio, fa-lo-a do
nodo nais faniliar, ara quc scja inossvcl quc
os alunos nao cnicndan. Eniao, nandara quc,
or ordcn, os alunos rclcian, dc nodo quc,
cnquanio un lc clarancnic c disiiniancnic, os
ouiros, olIando ara os scus livrinIos,
aconanIcn cn silcncio. E, sc sc coniinuar a
fazcr assin, duranic ncia Iora ou nais,
aconicccra quc os nais inicligcnics icnicn
rcciiar aqucla liao scn livro c, finalncnic,
ianlcn os nais lcnios. Noic-sc quc as lics
dcvcn scr nuiio lrcvcs, adaiadas aos icnos
dos Iorarios c caacidadc das inicligcncias
infaniis.
IV. Esias lics radicar-sc-ao ainda nclIor na
ncnic dos alunos, nas Ioras dc dcois do ncio
dia, nas quais nao qucrcnos quc sc iraic
ncnIun icna novo, nas quc sc rciia a ncsna
liao da nanIa. cn aric, iranscrcvcndo os
rorios livros inrcssos, c cn aric fazcndo
492
salaiinas, a vcr qucn rccic con nais
roniidao as lics anicriorcs ou qucn cscrcvc,
cania c conia con nais scgurana c clcgancia,
cic.
Poquc uconscIunos quc os uunos cocn os
uos con u suu u nuo.
18. Nao c scn razao quc aconsclIanos quc iodas
as crianas coicn con a sua roria nao, o
nais asscadancnic ossvcl, os scus livros
inrcssos. Efciivancnic.
1. Esic iralalIo scrvc ara inrinir iudo nais
rofundancnic na ncnoria, ois ocua os
scniidos duranic nais icno, nas ncsnas
naicrias. 2. Con csic ccrccio quoiidiano dc
cscriia, as crianas adquirirao o Ialiio dc
cscrcvcr caligraficancnic, raidancnic c
oriograficancnic, Ialiio nuiio ncccssario ara
os csiudos ulicriorcs c ara os ncgocios da vida.
3. Para os ais, scra un arguncnio cvidcnissino
dc quc, na cscola, os scus filIos sc ocuan
daquilo dc quc dcvcn ocuar-sc, c odcrao nais
facilncnic julgar do arovciiancnio dos filIos c
aic quanio csics acaso os sucran a clcs
ncsnos.
ConscIo ucccu do cstudo dus nguus dos ouos
uznIos.
493
19. Fcscrvanos as coisas nais ariicularcs ara
ouira ocasiao. Advcriinos, iodavia, quc, sc
algunas das crianas quiscrcn dcdicar-sc ao
csiudo das lnguas dos ovos vizinIos, faan-no
ncsia aliura, cn quc icn dcz, onzc ou dozc anos,
ou scja, cnirc a cscola dc lngua nacional c a
cscola laiina. O quc sc fara nuiio facilncnic sc
forcn cnviados ara un lugar ondc sc falc iodos
os dias, nao a sua lngua naicrna, nas aqucla
quc qucrcn arcndcr, c sc os livros dc icio da
cscola dc lngua vcrnacula (ja dclcs conIccidos,
quanio naicria} sao or clcs lidos, coiados,
dccorados c oljcio dc ccrccios cscriios c orais,
ncssa nova lngua.
494

Captulo XXX
PLANO
DA ESCOLA LATINA

Mctu dcstu cscou. quuto nguus c todu u
cnccocdu dus utcs.
1. Fianos as ncias a csia cscola, dc nodo quc,
con quairo lnguas, sc alranja ioda a
cnciclocdia das Arics, ou scja, dc nodo quc,
conduzindo dcvidancnic os adolcsccnics or
csias classcs, consiganos.
I. Gunutcos concicnics ara forncccr, dc nodo
crfciio, as razcs dc iodas as coisas, cn laiin c
na lngua nacional c, sc ncccssario, cn grcgo c
cn Iclrcu.
II. Ductcos criios cn dcfinir, disiinguir,
arguncniar c cn rclaicr os arguncnios dos
ouiros.
III. Hctcos ou Oradorcs caazcs dc discorrcr
clcganicncnic solrc qualqucr icna.
IV. Mutcnutcos c
495
V. Gconctus, ianio ara as varias ncccssidadcs
da vida, cono orquc csias cicncias rcaran c
aguan o cngcnIo ara as ouiras.
VI. Mscos, raiicos c icoricos.
VII. Astononos, vcrsados, ao ncnos, nas coisas
fundancniais, ou scja, na douirina da csfcra c no
cnuio, ois, scn csias, a Fsica, a Ccografia c
a naior aric da Hisioria sao ccgas.
2. Esias sao as iao dccaniadas scic Arics lilcrais,
quc o vulgo julga dcvcrcn scr cnsinadas clo
rofcssor dc Filosofia. Mas, ara quc os alunos
sulan nais alio, qucrcnos quc Iaja ianlcn.
VIII. Nutuustus (PIysici} quc conIcan a
conosiao do nundo, a naiurcza dos clcncnios,
as difcrcnas dos aninais, as roricdadcs das
lanias c dos nincrais, a csiruiura do coro
Iunano, cic., considcrando csias coisas, ianio
cn gcral, cono sao cn si ncsnas, c ainda cono
coisas criadas ara uiilidadc da nossa vida, o quc
conrccndc a aric quc diz rcsciio ncdicina,
agriculiura c a iodas as ouiras arics nccanicas.
IX. Gcguos quc icnIan gravado na ncnic o
glolo icrrcsirc, os narcs, as suas ilIas, os rios,
os Esiados, cic.
496
X. Conoogstus quc sailan dc cor a succssao
das varias cocas, dcsdc o conco do nundo, c
as suas diviscs.
XI. Hstoudocs quc sailan cnuncrar a naior
aric das nais noiavcis iransfornacs do gcncro
Iunano, dos rinciais Esiados c da Igrcja, c
lcn assin os varios cosiuncs c riios dos ovos c
dos Ioncns.
XII. Moustus quc conIcan caiancnic os
gcncros c as difcrcnas das viriudcs c dos vcios,
c sailan fazcr olscrvar aquclas c lcvar a fugir
dcsics, considcrando ianio a sua idcia gcral cono
a sua alicaao raiica, rclaiivancnic vida
cconnica, oliica, cclcsiasiica, cic.
XIII. Finalncnic, qucrcnos fazcr Tcogos quc,
nao so conIcan os fundancnios da sua fc, nas
ossan clcs rorios ir Iauri-los nas Sagradas
Escriiuras.
3. Dcscjanos quc, icrninado csic curso dc scis
anos, os adolcsccnics scjan, cn iodas csias
coisas, sc nao crfciios (cono cfciio, ncn a idadc
juvcnil odc aiingir a crfciao, ncn c ossvcl,
cn scis anos dc insiruao, csgoiar o occano}, clo
ncnos ossuidorcs dc solidos fundancnios, ondc
odcra asscniar una culiura nais crfciia.
CunnIo uu utng cstcs oIctuos. scs cusscs.
497
4. Scra ncccssario quc, rcariindo-sc a insiruao
or scis anos, Iaja scis classcs, as quais,
concando a cnuncrar dcsdc a nais laia,
odcn rccclcr os scguinics noncs.
I. Cranaiica
II. Fsica
III. Maicnaiica
IV. iica
V. Dialciica
VI. Fciorica.
Poquc c quc, dcos u gunutcu, nuo dcuc u
ncdutuncntc u ductcu
5. Escro quc ningucn nova una cananIa
conira nos, clo faio dc ornos cn rinciro lugar
a granaiica, cono sc cla fossc a oricira das
ouiras discilinas. Porcn, aquclcs quc
considcran os cosiuncs cono sc fosscn lcis,
ialvcz sc adnircn quc coloqucnos a dialciica c a
rciorica dcois das cicncias osiiivas. Convcn,
iodavia, fazcr assin, ois csianos convcncidos dc
quc sc dcvc cnsinar as coisas anics do nodo das
coisas, isio c, a naicria anics da forna, c dc quc
o unico nciodo caaz dc nos fazcr rogrcdir, dc
nancira scgura c raida, c aquclc quc consisic
cn adquirir conIccincnio das coisas anics dc sc
498
concar, ou a julga-las a fundo ou a c-las
con csiilo florido. Proccdcndo dc nodo divcrso,
icr-sc-a disosiao iodos os nodos dc discorrcr
c dc falar, nas scr-sc-a olrc quanio s coisas a
caninar c a aconsclIar; c, cniao, quc odcra
caninar-sc ou aconsclIar-sc? Assin cono c
inossvcl quc una virgcn dc luz, sc rinciro
nao concclcu, assin ianlcn c inossvcl quc
algucn falc das coisas racionalncnic, sc rinciro
nao ionou conIccincnio das coisas. As coisas,
cn si ncsnas, sao aquilo quc sao, ainda quc a
razao ou a lngua sc nao ocucn dclas; nas a
razao c a lngua acnas iralalIan con as coisas
c dccndcn dclas. scn as coisas, ou sc rcduzcn
a nada, ou iornan-sc sons scn cnsancnio, or
cfciio dc un csforo, ou csiuido ou ridculo.
Porianio, una vcz quc o raciocnio c o discurso sc
fundan nas coisas, c alsoluiancnic ncccssario
quc o fundancnio scja lanado rinciro.
Poquc quc c quc u nou sc coocu dcos dus
ccncus nutuus.
6. Enlora nuiios faan o conirario, Ioncns
douios dcnonsiraran quc as cicncias naiurais
dcvcn colocar-sc anics das cicncias norais.
Lsio, no Livro I, caiulo 1, da sua Fsoogu,
cscrcvc. Agrada-nos a oiniao dos grandcs
auiorcs, c conscniirci c dclilcrarci quc a Fsica sc
cnsinc cn rinciro lugar. Ncsia aric (da
Filosofia} c naior o razcr, aio ara airair c ara
499
rcndcr; c Ia ianlcn una dignidadc naior c un
cslcndor quc cciia a adniraao; finalncnic,
una rcaraao c culiivo da alna dc nodo a
ouvir-sc con fruio as lics da iica|1|.
Poquc c quc, u cxcno dos untgos, sc nuo oc u
nutcnutcu untcs du scu
7. Quanio naicnaiica, odcria duvidar-sc sc
cla dcvc scguir ou anicccdcr a fsica. ccrio quc
os aniigos rinciiaran a olscrvaao das coisas
clos csiudos naicnaiicos c, or isso, as
naicrias a csiudar sc cIanaran {Oacv-, ou scja,
discilinas; c Plaiao nao adniiia na sua
Acadcnia ncnIun ugconctu ( }. A razao c
cvidcnic, orquc as cicncias quc iraian dc
nuncros c dc quaniidadcs lascian-sc, nais quc
ouiras, nos scniidos c, or isso, sao nais faccis c
nais ccrias, c conccniran c fian a fora
inaginaiiva, c, finalncnic, orquc discn c
cciian a csiudar ouiras coisas nais afasiadas
dos scniidos.
Pncu Hcsostu.
8. Tudo isio c vcrdadc. No cnianio, a csic
roosiio, dcvcnos fazcr algunas considcracs,
una vcz quc. 1. sc aconsclIou a ccrciiar os
scniidos na cscola dc lngua nacional c a aguar
os csriios con as coisas scnsvcis; orianio, os
nossos alunos ja nao scrao ioialncnic
agcnciras ( }. 2. O nosso nciodo roccdc
500
scnrc gradualncnic. Porianio, anics dc cIcgar
s nais sullincs cscculacs das quaniidadcs,
c lon quc sc dcnorc un ouco a cnsinar as
coisas concrcias accrca dos coros, orquc csics
scrvcn cono quc dc assagcn ara aiingir c
arccndcr nclIor as coisas alsiraias. 3. Ao
rograna da classc dc naicnaiica, nos
acrcsccnianos varias coisas ariificiais, cujo
conIccincnio facil c vcrdadciro dificilncnic odc
adquirir-sc scn o cnsino das cicncias naiurais, c,
or isso, colocanos rinciro csias cicncias. Mas,
sc as razcs dos ouiros ou ncsno a raiica
convcnccrcn quc c nclIor roccdcr
divcrsancnic, nao icnos inicnao dc nos oor.
Mas, or cnquanio, csianos convcncidos das
nossas razcs.
A Fscu dcuc sc cccddu du Mctuscu. nus dc
quu
9. Dcois dc adquirido un conIccincnio
ncdiano da lngua laiina (airavcs do VcstIuo c
da Potu, a quc consagranos a rincira classc},
aconsclIanos quc sc arcscnic aos alunos una
cicncia gcncralssina, a qual c cIanada cicncia
rincira, c vulgarncnic Mctuscu (cn nosso
cnicndcr, scria nais corrcio cIanar-lIc oscu
( } ou Ioscu { , ou scja, rcaraao
ara o csiudo da fsica}. Esia cicncia dcvc
dcscolrir aos alunos os rinciros c os nais
rofundos fundancnios da naiurcza, cono, or
501
ccnlo, os rcquisiios ncccssarios, os airiluios c
as difcrcnas dc iodas as coisas, c dar a conIcccr
as lcis nais gcrais, as dcfinics, os aionas, o
nodclo c a csiruiura dc iodas as coisas. Quando
iivcrcn adquirido csics conIccincnios (c, con o
nosso nciodo, scra nuiio facil}, odcrao dirigir as
olscrvacs ara iodos os ariicularcs, ois a
naior aric dclcs arcccrao ja conIccidos, c nada
arcccra alsoluiancnic novo, a nao scr a
alicaao das lcis gcrais aos casos ariicularcs.
Dcsias coisas gcrais, a quc sc odc dcdicar, ao
naino, un irincsirc (con cfciio, cnicndcn-sc
nuiio facilncnic, ois sao cono quc rincios
quc qualqucr dos scniidos arccndc c adniic so
cla sua roria luz}, assc-sc incdiaiancnic
olscrvaao do nundo visvcl, ara quc as
naravilIas da naiurcza (rcvcladas na oscu} sc
iorncn cada vcz nais claras or ncio dc
ccnlos ariicularcs cscolIidos na roria
naiurcza. Esic csiudo consiiiuira a classc dc
Fsica.
A scgu u Fscu ucn u Mutcnutcu; dcos, u
Etcu.
10. Da csscncia das coisas, assar-sc-a cniao a
una olscrvaao nais acurada solrc os acidcnics
das coisas. A csic csiudo danos o nonc dc classc
dc Maicnaiica.
502
11. Incdiaiancnic a scguir, os alunos dcvcrao
fazcr cscculacs solrc o rorio Ioncn con as
acs da sua voniadc livrc, cono scnIor das
coisas, ara arcndcrcn a vcr o quc csia c o quc
nao csia sol o nosso odcr c sol o nosso arlirio,
cono convcn govcrnar iodas as coisas scgundo
as lcis do univcrso, cic.
Isio cnsinar-sc-a no quario ano, na classc dc
iica. Mas csiudcn-sc iodas csias coisas, ja nao
acnas Iisioricancnic, isio c, cla raiica, cono
aconiccia nos rudincnios da cscola dc lngua
nacional, nas icoricancnic, ara quc os alunos
sc Ialiiucn a considcrar as causas c os cfciios
das coisas. Mas alsicnIan-sc os rofcssorcs dc
nisiurar con o rograna dcsias rinciras quairo
classcs algo dc conirovcrso, ois qucrcnos
rcscrvar csias coisas inicgralncnic ara a quinia
classc, cono sc scguc.
Cussc dc Ductcu.
12. Na classc dc Dialciica, dcois dc
arcscniadas, dc nodo lrcvc, as rcgras do
raciocnio, qucrcnos quc sc crcorra o rograna
da Fsica, da Maicnaiica c da iica, c sc vcniilc
iudo o quc dc nais inorianic la sc conicn, quc
scja oljcio das conirovcrsias dos crudiios. Eniao
cnsinar-sc-a. Qual a origcn da conirovcrsia? qual
o scu csiado aiual? qual a icsc c a aniicsc? con
quc arguncnios vcrdadciros ou rovavcis sc
503
dcfcndc csia ou aqucla? Procurc-sc dcois
dcscolrir o crro, a ocasiao dc crro c a falacia dos
arguncnios da icsc oosia, c, lcn assin, a fora
dos arguncnios a favor da icsc vcrdadcira, ou
ainda, sc anlas as asscrcs conicn algo dc
vcrdadciro, icnic-sc a conciliaao. Assin, con o
ncsno iralalIo, far-sc-a, or un lado, una
agradalilssina rcciiao do rograna ja
csiudado, c, or ouiro lado, una uiilssina
clicaao das coisas quc nao foran cnicndidas,
c, con ccononia dc icno c dc fadiga, cnsinar-
sc-a ainda a aric dc raciocinar, dc invcsiigar as
coisas dcsconIccidas, dc csclarcccr as olscuras,
dc disiinguir as anlguas, dc dcicrninar as
gcrais, dc dcfcndcr as vcrdadciras con as arnas
da roria vcrdadc, dc rcjciiar as falsas c, cnfin,
dc ordcnar as coisas confusas con coninuos
ccnlos, con un nciodo lrcvc c cficaz.
Cussc dc Hctcu.
13. A uliina classc scra a dc Fciorica, na qual
qucrcnos quc sc faan ccrccios
vcrdadcirancnic raiicos, faccis c agradavcis, dc
iodas as coisas cnsinadas aic aqui, c airavcs dos
quais sc iornc cvidcnic quc os nossos alunos
arcndcran alguna coisa c quc nao csiivcran na
cscola inuiilncnic. Na vcrdadc, scgundo a
naina socraiica fala ara quc saila qucn
cs|2|, qucrcnos fornar a lngua ara una salia
504
cloqucncia quclcs dc quc aic agora fornanos
rincialncnic a ncnic ara a salcdoria.
14. Arcscniadas, orianio, dc novo, lrcvssinas
c clarssinas rcgras dc cloqucncia, assc-sc aos
ccrccios, ou scja, iniiaao dos nclIorcs
ncsircs na aric dc dizcr. Nao convcn, iodavia,
dcnorar-sc scnrc nas ncsnas naicrias, nas
dcvc crcorrcr-sc novancnic iodos os canos da
vcrdadc c da varicdadc das coisas, c os jardins da
Ioncsiidadc Iunana c os arasos da salcdoria
divina, ara quc iudo aquilo quc os alunos salcn
quc c vcrdadciro, lon c uiil, isio c, agradavcl c
Ioncsio, o sailan ianlcn dizcr lcn c, sc
ncccssario, o sailan inculcar foricncnic. Para
csic cfciio, csiando ja dc ossc, graas aos
csiudos rcccdcnics, dc un calcdal dc
conIccincnios nao dcsrczvcl, ou scja, dc un
razoavcl conIccincnio dc coisas dc ioda a
csccic, dc alavras, dc frascs, dc adagios, dc
scnicnas, dc Iisiorias, cic., adquirirao ncsia
classc una nova lagagcn.
O cstudo du Istu dcuc dstIu-sc o todus
us cusscs.
15. Accrca dcsias coisas ariicularcs, falarcnos
dc novo, sc ncccssario, ois a raiica nos
cnsinara iudo o rcsio. Scja-nc lciio acrcsccniar
acnas isio. Porquc c cvidcnic quc o
conIccincnio da Iisioria c una aric lclssina
505
da insiruao c c cono quc os olIos dc ioda a
vida, sou dc oiniao dc quc a Iisioria scja
disiriluda or iodas as classcs dcsic sccnio,
ara quc os nossos alunos nao ignorcn iudo
aquilo quc dc ncnoravcl fcz ou dissc a
aniiguidadc. , iodavia, ara dcscjar quc csic
csiudo scja ninisirado con rudcncia, ara quc
nao auncnic o iralalIo dos alunos, nas aic o
iornc nais suavc, c scja ara clcs cono quc o
condincnio dos csiudos nais scvcros.
E cono.
16. Pcnsanos quc scra ossvcl conilar, ara
cada classc, un livrinIo csccial, quc conicnIa
un ccrio gcncro dc faios Iisioricos, scgundo o
rograna scguinic, disiriludo clas scis classcs.
I. Concndio dc Iisioria sagrada.
II. Hisioria das cicncias naiurais.
III. Hisioria das arics c das invcncs.
IV. Hisioria da noral. ccnlos nais ccclcnics
dc viriudcs, cic.
V. Hisioria dos riios. accrca dos varios riios dos
ovos, cic.
VI. Hisioria Univcrsal, ou scja, Iisioria dc iodo o
nundo c dos rinciais ovos, nas solrciudo da
Pairia dc cada un. Tudo scra cosio
506
rcsunidancnic, iraiando acnas das coisas
ncccssarias c oniiindo as quc nao icn
inoriancia.
Aductcncu ucccu do nctodo contnuuncntc
unonc dcstus cscous.
17. Accrca do nciodo csccial quc dcvc usar-sc
ncsias cscolas, nada dirci agora, a nao scr o
scguinic. dcscjanos quc as quairo Ioras dc lics
ullicas scjan assin divididas. as duas Ioras da
nanIa (aos un ccrccio dc icdadc} dcdiqucn-
sc qucla cicncia ou qucla aric, da qual a classc
iona o nonc; quc a Hisioria ocuc a rincira
Iora dcois do ncio dia, scndo a scgunda Iora
consagrada a ccrccios da cna, da alavra c das
naos, cn confornidadc con o quc c rcqucrido
cla naicria dc cada classc.
507

Captulo XXXI
DA ACADEMIA

Poquc sc tutu uqu du Acudcnu.
1. En vcrdadc, o nosso nciodo nao sc csicndc
aic a Acadcnia (Univcrsidadc}. Mas quc nal Ia
cn alordar csic icna, ara dizcr quais sao os
nossos voios a scu rcsciio? Disscnos airas|1|
quc, or dirciio, sc dcvc dciar s Acadcnias as
arics nais clcvadas c conlcncniarcs dc iodas
as cicncias c iodas as faculdadcs sucriorcs.
Tcs uotos u scu cscto.
2. Dcscjanos, orianio, quc nas Acadcnias.
I. Sc faan csiudos vcrdadcirancnic univcrsais,
dc ial nancira quc nada cisia nas lciras c nas
cicncias Iunanas quc la sc nao ninisirc.
II. Sc adoicn os nciodos nais faccis c nais
scguros, ara inluir iodos aquclcs quc as
frcqucnian dc una crudiao solida;
III. Quc os cargos ullicos nao scjan confiados
scnao quclcs quc nclas sc rcararan con
succsso, c quc sao dignos c idncos ara quc sc
508
lIcs cnircguc con scgurana o govcrno das
coisas Iunanas.
Vcjanos agora, nodcsiancnic, o quc nos arccc
cigir cada un dcsics voios.
I. uc scun ucdudcuncntc Unucsdudcs.
3. Para quc os csiudos acadcnicos scjan
univcrsais, Ia ncccssidadc. dc Pocssocs dc
iodas as cicncias, arics, faculdadcs c lnguas,
crudiios c ardorosos, quc ciraian dc si, cono dc
rcscrvaiorios vivos, c conuniqucn a iodos iodas
as coisas; c dc una HIotccu sclcia dos varios
auiorcs c dc uso inicirancnic conun.
II. uc tcnIun un nctodo ucdudcuncntc
unucsu.
4. Os iralalIos da Acadcnia rosscguirao nais
facilncnic c con naior succsso, sc, cn rinciro
lugar, so ara la forcn cnviados os cngcnIos
nais sclcios, a flor dos Ioncns; os ouiros cnviar-
sc-ao ara a cIarrua, ara as rofisscs
nanuais, ara o concrcio, ara quc, alias,
nasccran.
Ondc dcuc oIscuu-sc.
5. Sc, cn scgundo lugar, cada un sc alicar ao
csiudo daqucla discilina ara a qual, scgundo
ccrios indcios nosiran, a naiurcza o dcsiinou.
Con cfciio, assin cono, or insiinio naiural, un
509
sc iorna nusico, ocia, orador, naiuralisia, cic.
nclIor quc ouiro, assin ianlcn un c nais aio
quc ouiro ara a icologia, ara a ncdicina ou
ara a jurisrudcncia. Mas, quanio a isio, cca-
sc dcnasiado frcqucnicncnic, ois qucrcnos, a
nosso arlirio, fazcr un Mcrcurio dc qualqucr
nadcira|2|, scn aicndcr s inclinacs da
naiurcza. Daqui rcsulia quc, lanando-nos nos, a
dcsciio da nossa naiurcza, ncsics ou naquclcs
csiudos, nada fazcnos quc scja digno dc louvor,
c, frcqucnicncnic, sonos nais concicnics cn
qualqucr ouira coisa accssoria ( } quc na
nossa roria rofissao. Scria, orianio, dc
aconsclIar quc, no icrno da Escola Classica,
fossc fciio, clos Dirciorcs das Escolas, un
canc ullico s caacidadcs dos alunos, ara
quc udcsscn dclilcrar quais dos jovcns dcvian
scr cnviados ara a Univcrsidadc c quais os quc
dcvian dcsiinar-sc aos ouiros gcncros dc vida; c,
igualncnic, dc cnirc aquclcs quc fosscn
dcsiinados ara rosscguir os csiudos, quais os
quc dcvcrian dcdicar-sc Tcologia, ou Poliica,
ou Mcdicina, cic., icndo cn conia as suas
inclinacs naiurais c ainda as ncccssidadcs da
Igrcja c do Esiado.
III.
6. En icrcciro lugar, convcn csiinular os
cngcnIos Icroicos ara iudo, ara quc nao
falicn Ioncns quc sailan nuiio ( }, ou
510
sailan iudo ( }, ou scjan salios cn iudo
( }.
IV.
7. Dcvc, iodavia, Iavcr o cuidado dc quc so vao
ara as Univcrsidadcs os alunos diligcnics,
Ioncsios c solciios, c quc clas nao iolcrcn os
falsos csiudanics, os quais cslanjan, no ocio c
no luo, o icno c o dinIciro, dando nau
ccnlo aos ouiros. Assin, ondc nao Ia csic,
nao Ia coniagio; iodos sc csforarao or cunrir
o scu dcvcr.
V. ConscIo ucccu do csuno dc uutocs dc todu
u csccc.
8. Disscnos quc, na Acadcnia, sc dcvia csiudar
iodo o gcncro dc auiorcs. Ora, ara quc csic
csiudo nao scja dcnasiado cnoso, c, coniudo,
scja uiil, scria ara dcscjar quc sc cdissc s
cssoas douias, aos filosofos, aos icologos, aos
ncdicos, cic. quc rcsiasscn juvcniudc
csiudiosa o ncsno favor quc os gcografos
rcsian aos csiudiosos da gcografia, cnccrrando
rovncias iniciras, rcinos c nundos cn naas, c
ondo cicnsssinas arics da icrra c do nar sol
os olIos, dc nodo a odcrcn scr olscrvadas con
un so golc dc visia. Efciivancnic, orquc c quc,
do ncsno nodo quc os iniorcs rcrcscnian ao
vivo as rcgics, as cidadcs, as casas c as cssoas,
sc nao Ia-dc rcrcscniar Cccro, Lvio, Plaiao,
511
Aiisioiclcs, Pluiarco, Taciio, Cclio, Hiocraics,
Calcno, Cclso, Sanio AgosiinIo, S. Jcrnino c
ianios ouiros? Nao digo quc sc dcva fazcr acnas
ciraios dc scnicnas c florilcgios (cono foi fciio
or alguns}, nas quc sc rcsunan as olras
iniciras s coisas sulsianciais.
uuduu utdudc dcsscs uos.
9. Esics rcsunos dos auiorcs icrian una grandc
uiilidadc. En rinciro lugar, ara aquclcs quc
nao icn icno ara lcr olras cicnsas, ara quc
ao ncnos adquirisscn un conIccincnio gcral
dcsscs auiorcs. En scgundo lugar, ara aquclcs
quc (scgundo o consclIo dc Scncca}|3|
dcscjasscn faniliarizar-sc acnas con un auior
(ois ncn iodas as coisas convcn igualncnic a
iodos} udcsscn cscolIcr nais facilncnic c nais
judiciosancnic, quando, icndo salorcado varios
auiorcs, iivcsscn scniido quc csic ou aquclc csia
nais cn rclaao con os scus gosios. En icrcciro
lugar, csscs rcsunos rcararao nuiio lcn ara
una lciiura nais fruiuosa aquclcs quc dcvcrao
csiudar as olras conlcias, da ncsna nancira
quc, ara un viajanic, o faio dc icr conIccido no
naa a corografla dc dcicrninada rcgiao, o ajuda
a olscrvar con nais facilidadc, con nais
scgurana c con naior razcr iodas as
ariicularidadcs quc, a scguir, lIc cacn sol os
olIos. Finalncnic, csscs lrcviarios scrvirao a
iodos, ara fazcr nais raidancnic as rcviscs
512
ncccssarias dos auiorcs c ara dclcs cirair a
sulsiancia quc sc fia no csriio c sc iransforna
cn alincnio viial.
ConscIo ucccu du cduo dcsscs concndos.
10. Podcrian csscs sunarios dos auiorcs scr
cdiiados cn scarado (ara uso dos nais olrcs
ou daquclcs quc nao icn ossililidadcs dc
csiudar inicgralncnic os grandcs voluncs} c,
dcois, scrcn juniados aos rcscciivos auiorcs,
ara quc, qucn sc rcara ara lcr una olra
inicira, ossa rinciro arccndcr o rcsuno dc
ioda cla.
VI. ConscIo ucccu du cuuo, nu Acudcnu, dc
Cocgos Gcunos
11. Quanio aos ccrccios acadcnicos, nao sci sc
dcvcrci iniroduzir Coloquios ( } ullicos,
scgundo o nodclo dos Colcgios dc Cclio|4|; ou
scja, quando un rofcssor iraia ullicancnic dc
dcicrninado icna, dcvcn disiriluir-sc clos
alunos iodos os nclIorcs auiorcs quc iraian
dcssc assunio, ara quc os lcian rivadancnic.
E, accrca dc iudo quanio o rofcssor rclccionou
na liao anics do ncio dia, far-sc-a una
discussao, na aula dc dcois do ncio dia, cn quc
ariiciarao iodos os alunos. Proccdcr-sc-a do
scguinic nodo. os csiudanics arcscniarao
qucsics, ou solrc dcicrninado onio quc acaso
algun nao icnIa cnicndido, ou solrc una
513
dificuldadc quc algun icnIa cnconirado, ou
solrc una oiniao discordanic quc algun icnIa
dcscolcrio no scu auior, c coisas scnclIanics.
Concic ao rofcssor, cono rcsidcnic da
rcuniao, dizcr quando c quc c lciio a
dcicrninado aluno (scguindo-sc, coniudo, una
ordcn dcicrninada} rcsondcr c aos ouiros, a
scguir, julgar c ronunciar-sc solrc sc a rcsosia
c saiisfaioria, c, finalncnic, icrninar a
conirovcrsia. Assin, arccc quc iudo aquilo quc
nuiios lcran sc odc juniar nun iodo, nao
soncnic ara quc arovciic a iodos, nas ainda
ara quc iudo sc inrina nclIor nos csriios c,
conscqucnicncnic, iodos faan rogrcssos
vcrdadcirancnic solidos na icoria c na raiica
das cicncias.
III. Tccco uoto.
nuo conccdc u coou scnuo uos utoosos.
12. Parccc quc, a ariir dcsics ccrccios
colciivos, ossa scr saiisfciio, scn nuiia
dificuldadc, o nosso uliino voio, c quc c ianlcn
o voio dc iodas as cssoas dc lcn. Nao scjan
adniiidos nos cargos ullicos scnao aquclcs quc
sao dignos. Conscguir-sc-a csic dcsidcraio, sc
isso nao dccndcr do arlirio rivado dc una ou
duas cssoas, nas da conscicncia c do
icsicnunIo ullico dc iodos. Por isso, una vcz
or ano, do ncsno nodo quc as cscolas dos
graus infcriorcs dcvcn scr visiiadas clos scus
514
dirciorcs, rccclan ianlcn as Acadcnias a visiia
dc insciorcs do Esiado, quc rocurcn conIcccr
o cncnIo con quc foran fciias iodas as coisas,
qucr da aric dos rofcssorcs, qucr da aric dos
alunos. Vcrificarao aquclcs quc nais sc
disiinguiran cla sua diligcncia c, ara aicsiar
ullicancnic o scu valor, confcrir-lIcs-ao o grau
dc Douior ou dc Mcsirc.
Mcdo du utu.
13. Sc sc nao qucr fazcr acnas una arodia,
nas auicniicas Disuias, ara a colaao dos
graus acadcnicos, scra convcnicnissino quc o
candidaio (ou varios ao ncsno icno} sc coloquc,
scn o scu nodcrador, no ncio da sala. E cniao
os nais douios c os nais vcrsados na raiica
roonIan-lIc quc faa iudo o quc julgarcn
nclIor ara vcrificar o scu rogrcsso icorico c
raiico. Por ccnlo. qucsics varias, iiradas dc
un icio (da Sagrada Escriiura, dc Hiocraics, do
Codigo dc Dirciio, cic.}, crguniando-lIc. ondc
vcn cscriia csia, ou aqucla, ou aquclouira coisa?
Cono odc csiar dc acordo con isio ou con
aquilo? ConIccc algun auior quc csia cn
dcsacordo? Qual? E quc arguncnios arcscnia?
E cono rcsolvcr a qucsiao? E ouiras coisas
scnclIanics. Quanio raiica, roonIan-sc ao
candidaio varios casos. dc conscicncia, dc
docnas, dc roccssos. E crgunic-sc-lIc. cono
roccdcria ncsic ou naquclc caso? E orquc
515
roccdcria assin? Insisia-sc con novas
crgunias c con novos casos, aic quc sc iornc
cvidcnic quc clc c caaz dc cniiir juzo accrca
das coisas, saliancnic c con vcrdadciro
fundancnio. Qucn nao cscraria quc os alunos
orian ioda a diligcncia no csiudo, sc soulcsscn
quc icrian dc cnfrcniar un canc iao ullico,
iao scrio c iao scvcro?
Dus uugcns.
14. Quando s viagcns (a quc dcnos un lugar
ncsic uliino sccnio, ou no fin dclc}, nao c
ncccssaria ncnIuna advcricncia, a nao scr ialvcz
dizcr quc nos agrada, c csia dc acordo con os
nossos rincios, a oiniao dc Plaiao, o qual
roilia juvcniudc viajar anics dc acalnar a
cccssiva inciuosidadc da idadc ardcnic c anics
dc adquirir a rudcncia c a caacidadc
ncccssaria ara viajar|5|.
Acccu dc unu cscou dus cscous. quu o scu
oIctuo c u suu utdudc.
15. E ncn scqucr c rcciso nosirar quao
ncccssaria scria una cscou dus cscous ou una
Socicdadc Didaiica (Cocgun Dductcun}|6|, a
fundar cn qualqucr aric, ou, sc isso nao for
ossvcl, ao ncnos cnirc os crudiios inicrcssados
cn ronovcr, dcssa nancira, a gloria dc Dcus,
ncsno scn una rcscna cororal. Os iralalIos
dcsia socicdadc dcvcn icndcr ara dcscolrir,
516
cada vcz nais, os fundancnios das cicncias, ara
dcurar c difundir clo gcncro Iunano, con
nclIor succsso, a luz da salcdoria c ara fazcr
scnrc roscrar os inicrcsscs Iunanos con
novas c uiilssinas invcncs. Efciivancnic, sc
nao qucrcnos csiar scnrc agarrados ao ncsno
caninIo, ou aic andar ara iras, icnos dc
cnsar cn fazcr rogrcdir as loas cnrcsas.
Mas, cono ara isio nao lasia, ncn un Ioncn
so, ncn acnas a vida dc un Ioncn, c
ncccssario quc nuiios Ioncns juniancnic c
succssivancnic coniinucn a olra concada.
Esic colcgio univcrsal scria ara as ouiras
cscolas o quc o csinago c ara os ncnlros do
coro, ou scja, a oficina viial quc a iodos
forncccria suco, vida c fora.
16. Mas volicnos quclas coisas quc nos falia
ainda dizcr accrca das nossas cscolas.
517

Captulo XXXII
DA ORGANIZAO
UNIVERSAL E PERFEITA
DAS ESCOLAS

Hccutuuuo do quc o dto.
1. Discorrcnos largancnic accrca da ncccssidadc
c do nodo dc rcfornar as cscolas. Nao scra fora
dc roosiio quc faanos o rcsuno, qucr dos
nossos voios, qucr dos nossos consclIos. o quc
vanos fazcr.
Hcsuno dos uotos u sutsuzc uu quc u utc
ddutcu utnu u ccsuo c u ccguncu du utc
togucu.
2. Dcscjanos quc o nciodo dc cnsinar aiinja ial
crfciao quc, cnirc a forna dc insiruir
Ialiiualncnic usada aic Iojc c a nossa nova
forna, aarca clarancnic quc vai a difcrcna
quc vcnos cnirc a aric dc nuliilicar os livros,
coiando-os cna, cono cra uso aniigancnic, c
a aric da inrcnsa, quc dcois foi dcscolcria c
agora c usada|1|. Efciivancnic, assin cono a
aric iiografica, cnlora nais difcil, nais cusiosa
c nais iralalIosa, iodavia, c nais aconodada
ara cscrcvcr livros con naior raidcz, rccisao c
518
clcgancia, assin ianlcn, csic novo nciodo,
cnlora a rincio ncia ncdo con as suas
dificuldadcs, iodavia, sc for acciic nas cscolas,
scrvira ara insiruir un nuncro nuiio naior dc
alunos, con un arovciiancnio nuiio nais ccrio
c con naior razcr, quc con a vulgar auscncia
dc nciodo ( }.
Vuntugcns du ncnsu soIc o nunuscto.
3. facil cnsar quao ouco uiil dc arcccr o
csforo do rinciro invcnior da inrcnsa, dado o
uso iao livrc c iao raido da cna. Mas os faios
nosiran quanias vaniagcns irouc csia
invcnao. En rinciro lugar, dois raazcs odcn
inrinir nais ccnlarcs dc dcicrninado livro,
do quc, no ncsno icno, o fazian ialvcz
duzcnios coisias. En scgundo lugar, csscs
nanuscriios scrao difcrcnics quanio ao nuncro,
forna c disosiao das folIas, das aginas c das
linIas; ao conirario, os livros inrcssos sao dc ial
nancira corrcsondcnics uns aos ouiros quc
ncn un ovo c iao scnclIanic a ouiro ovo; c isio
vcrifica-sc rclaiivancnic a iodos os ccnlarcs, o
quc c una ariicularidadc cIcia dc clcgancia c dc
airaiivos. En icrcciro lugar, nao c ccrio quc as
coias fciias cna scjan corrcias, sc sc nao
rcvccn, sc nao sc confronian c sc nao sc
corrigcn cuidadosancnic iodas c cada una
dclas, o quc sc nao odc fazcr scn un nulilicc
iralalIo, quc rovoca o icdio. Ao conirario,
519
corrigidas as rovas iiograficas dc un so
ccnlar, iodos os ouiros, scjan clcs quanios
nilIarcs forcn, ficarao corrigidos; o quc arccc
algo dc incrvcl ara qucn nao conIccc a aric
iiografica, nas c, dc faio, vcrdadc. En quario
lugar, ara cscrcvcr (quando sc cscrcvc con a
cna}, ncn iodo o acl c lon, nas soncnic o
quc c nais foric, quc nao dcic ircsassar a iinia,
ao asso quc odc inrinir-sc cn qualqucr
csccic dc acl, ncsno solrc airo nuiio fino
c iransarcnic, solrc linIo, cic. Finalncnic,
odcn inrinir clcganicncnic livros, ncsnos
aquclcs quc nao salcn cscrcvcr clcganicncnic,
orquc cccuian o iralalIo, nao con as rorias
naos, nas or ncio dc caracicrcs
roosiiadancnic rcarados ara isso.
Vuntugcn do nctodo ccto (o quc cconzunos)
cutuuncntc uo nctodo usudo utc Ioc.
4. Parccc quc nada aconicccra dc difcrcnic sc, a
iudo aquilo quc diz rcsciio nossa nova forna
univcrsal dc insiruir, dcrnos un rcio
ordcnancnio (cfciivancnic, nao afirnanos quc a
nossa ja scja assin; acnas louvanos o nciodo
univcrsal, }, dc ial nancira quc. 1. con un
ncnor nuncro dc rofcssorcs, sc ossa cnsinar
un nuncro nuiio naior dc alunos, quc con o
nciodo aic aqui usado; 2. c os alunos sc iorncn
vcrdadcirancnic insirudos; 3. c rccclan una
insiruao olida c cIcia dc gravidadc; 4. c sc
520
adniian a csia culiura ncsno aquclcs quc nao
sao doiados dc grandcs inicligcncias c aic os dc
inicligcncia lcnia; 5. finalncnic, scrao Ialcis
ara cnsinar, ncsno aquclcs a qucn a naiurcza
nao doiou dc nuiia Ialilidadc ara cnsinar, ois
a nissao dc cada un nao c ianio iirar da roria
ncnic o quc dcvc cnsinar, cono solrciudo
conunicar c infundir na juvcniudc una crudiao
ja rcarada c con insiruncnios ianlcn ja
rcarados, colocados nas suas naos. Con
cfciio, assin cono qualqucr organisia cccuia
qualqucr sinfonia, olIando ara a ariiiura, a
qual ialvcz clc nao fossc caaz dc conor, ncn dc
cccuiar dc cor so con a voz ou con o orgao,
assin ianlcn orquc c quc nao Ia-dc o
rofcssor cnsinar na cscola iodas as coisas, sc
iudo aquilo quc dcvcra cnsinar c, lcn assin, os
nodos cono o Ia-dc cnsinar, o icn cscriio cono
quc cn ariiiuras?
Inucstguuo nus utcuu dcstc ussunto.
5. Mas rcioncnos a conaraao quc fonos
luscar iiografia c uiilizcno-la ara clicar
nclIor ainda cn quc consisic o nccanisno
rcgular do nosso nciodo c ara nosirar
clarancnic quc c ossvcl inrinir as cicncias no
csriio da ncsna nancira quc, cicrnancnic, c
ossvcl inrini-las no acl, con iinia. E quc
razao Iavcra ara quc sc nao ossa forjar un
nonc susccivcl dc convir nossa nova
521
Didaiica, cono o icrno dducoguu ( },
nodclado solrc a alavra iiografia? Mas
conIanos o assunio aric or aric.
Anusc du utc togucu quunto uos nutcus c
uos tuIuIos.
6. A aric iiografica icn os scus naicriais c os
scus iralalIos. Os naicriais rinciais sao. o
acl, os iios, as iinias c o rclo; os iralalIos
sao. a rcaraao do acl, a conosiao, a
aginaao, colocar iinia nos iios, a iiragcn das
folIas, a sccagcn, a corrcao das rovas, cic., c
cada una dcsias coisas faz-sc dc una nancira
csccial, c sc sc faz da nancira rcscriia, iudo
corrc nornalncnic.
E guuncntc du utc ddutcu.
7. Na Dducoguu (agrada-nc usar csia alavra},
as coisas assan-sc rccisancnic da ncsna
nancira. O acl sao os alunos, cn cujos
csriios dcvcn scr inrcssos os caracicrcs das
cicncias. Os iios sao os livros didaiicos c iodos
os ouiros insiruncnios roosiiadancnic
rcarados ara quc, con a sua ajuda, as coisas
a arcndcr sc inrinan nas ncnics con ouca
fadiga. A iinia c a viva voz do rofcssor quc
iransfcrc o significado das coisas, dos livros ara
as ncnics dos alunos. O rclo c a discilina
cscolar quc a iodos disc c inclc ara sc
cnlclcrcn dos cnsinancnios.
522
uc uc sc cquc.
8. O acl c lon, scja qual for a sua naiurcza; no
cnianio, quanio nais uro for, ianio nais
niiidancnic rccclc c rcrcscnia as coisas
inrcssas. Assin ianlcn o nosso nciodo adniic
iodas as inicligcncias, nas faz rogrcdir nclIor
as quc sao nais lrilIanics.
Hcuuo cntc os tos c os uos ddutcos.
9. A analogia cnirc os iios ncialicos c os nossos
livros didaiicos (iais cono nos qucrcnos} c nuiio
grandc. Efciivancnic, cn rinciro lugar, assin
cono c ncccssario fundir, olir c adaiar os iios,
anics dc sc concar a inrcssao dos livros,
assin ianlcn c ncccssario rcarar os
insiruncnios do novo nciodo, anics dc concar
a r cn raiica cssc novo nciodo.
2.
10. Eigc-sc una ial alundancia dc iios quc
scja suficicnic ara os iralalIos quc sc qucr
cccuiar. Igualncnic, c ncccssaria grandc
alundancia dc livros c dc insiruncnios didaiicos,
orquc c nolcsio, alorrccido c rcjudicial
concar un iralalIo c nao o odcr coniinuar or
falia dos ncios ncccssarios.
3.
523
11. O iiografo crfciio icn iios dc iodas as
csccics, ara quc nunca sc cnconirc dcsrovido
dc qualqucr dos iios dc quc acaso vcnIa a
rccisar. Do ncsno nodo, c ncccssario quc os
nossos livros conicnIan iudo aquilo quc
cricncc lcna culiura dos csriios, ara quc a
ningucn csicja vcdado arcndcr aquilo quc odc
arcndcr.
4.
12. Os iios, ara quc ossan csiar scnrc
nao ara qualqucr uso, nao sc dcvcn dciar
csalIados aqui c alcn, nas dcvcn scr colocados
ordcnadancnic cn caias c cn caioiins. Do
ncsno nodo, os nossos livros, iudo o quc nos
ofcrcccn ara arcndcrnos, nao o dcvcn ofcrcccr
dc nodo confuso, nas rcariido do nodo nais
disiinio ossvcl, cn iarcfas dc un ano, dc un
ncs, dc un dia c dc una Iora.
5.
13. Fciiran-sc das caias acnas os iios dc quc
icnos ncccssidadc ara cccuiar dcicrninada
olra, dciando-sc os ouiros scn sc lIcs iocar.
Tanlcn sc dcvcn colocar nas naos das crianas
soncnic os livros didaiicos dc quc icn
ncccssidadc na sua classc, ara quc os ouiros
nao scjan ocasiao dc disiraao c dc confusao.
6.
524
14. Finalncnic, o iiografo scrvc-sc dc un
cononcdor ara disor lincarncnic os
caracicrcs cn alavras, as alavras cn linIas, as
linIas cn colunas, ara quc nada fiquc fora dc
roorao. Do ncsno nodo, aos cducadorcs da
juvcniudc, c ncccssario dar nornas, cn
confornidadc con as quais cccuicn as suas
olras, isio c, dcvcn cscrcvcr-sc ara uso dclcs
Luos-otcos quc os aconsclIcn quanio ao quc
Iao-dc fazcr, cn quc lugar c dc quc nodo, ara
quc sc nao caia cn crro.
Dos gcncos dc uos ddutcos.
15. Os livros didaiicos scrao, orianio, dc dois
gcncros. vcrdadciros livros dc icio ara os
alunos, c livros-roiciros (nonuto} ara os
rofcssorcs, ara quc arcndan a scrvir-sc lcn
daquclcs.
uc c u tntu ddutcu.
16. Disscnos quc a iinia didaiica c a voz do
rofcssor. Efciivancnic, assin cono os
caracicrcs, quando csiao cnuios, crnancccn
ianlcn (cla aao do rclo} inrcssos no acl,
nas nao dcian, iodavia, scnao vcsigios ccgos,
quc, ouco dcois, dcsaarcccn, nas, cnlclidos
dc iinia, nclc inrincn inagcns visililssinas c
quasc indclcvcis, assin ianlcn as coisas quc os
nudos rofcssorcs das crianas, os livros dc
icio, colocan dianic dclas, sao rcalncnic
525
nudas, olscuras c incrfciias, nas, quando aos
livros sc junia a voz do rofcssor (quc clica
iudo racionalncnic, scgundo a caacidadc dos
alunos, c iudo cnsina a r cn raiica}, iornan-
sc cIcios dc vida, inrincn-sc rofundancnic
nos scus csriios, c assin, finalncnic, os alunos
cnicndcn vcrdadcirancnic aquilo quc arcndcn.
E cono a iinia da inrcnsa c difcrcnic da quc sc
usa con a cna, ou scja, nao c fciia con agua,
nas con olco (c aquclcs quc dcscjan rccclcr o
grandc clogio dc scrcn vcrdadcirancnic ariisias
iiograficos, usan olco urssino c o dc carvao
dc noz}, assin ianlcn a voz do rofcssor,
ncdianic un nciodo didaiico suavc c sinlcs,
dcvc insinuar-sc, cono olco finssino, no csriio
dos alunos, c juniancnic consigo, dcvc insinuar
as coisas.
A dscnu c o co ddutco.
17. Finalncnic, aquilo quc ara os iiografos faz
o rclo, nas cscolas so a discilina o conscguc
rcalizar, a qual nao da a ningucn a ossililidadc
dc nao rccclcr a culiura ninisirada. Porianio,
assin cono na inrcnsa qualqucr acl, quc
dcvc iransfornar-sc cn livro, nao odc fugir ao
rclo (cnlora o acl nais foric scja acriado
nais foricncnic, c o nais dclicado nais
dclicadancnic}, assin ianlcn qucn vai cscola
ara sc insiruir dcvc sujciiar-sc discilina
conun.
526
Os graus da discilina sao os scguinics. rinciro,
una utcnuo contnuu. Efciivancnic, cono a
diligcncia c a inoccncia das crianas nunca nos
ofcrcccn una confiana scgura (sao filIos dc
Adao}, c ncccssario aconanIa-las con os olIos,
ara qualqucr aric quc sc volicn. En scgundo
lugar, a rcrccnsao, con a qual sc cIanan ao
caninIo da razao c da olcdicncia aquclcs quc
corliian. Finalncnic, o casiigo, sc rccusan
olcdcccr aos sinais dc rcrccnsao c s
advcricncias. Mas iodas csias cnas discilinarcs
dcvcn scr alicadas con rudcncia, c scn ouiro
fin quc nao scja iornar iodos os alunos unidos
nais dcscjosos dc iudo fazcrcn con a naior
scricdadc.
Cononto ooconudo dos tuIuIos.
18. Dissc ianlcn quc sc rcqucrian iralalIos
dcicrninados, fciios dc nodo dcicrninado.
Fcsunirci ianlcn csic assunio cn lrcvcs
alavras.
19. Quanios dcvcrao scr os ccnlarcs dc un
dado livro, ouiras ianias dcvcrao scr as folIas a
cncIcr con o ncsno icio c con os ncsnos
caracicrcs; c dcvcra nanicr-sc o ncsno nuncro
dc folIas, dcsdc o rincio do livro aic ao fin,
scn o auncniar ncn o dininuir, ois, dc ouiro
nodo, alguns ccnlarcs rcsulian dcfciiuosos.
Do ncsno nodo, o nosso nciodo didaiico cigc
527
ncccssariancnic quc iodos os alunos dc una
cscola scjan confiados ao ncsno rofcssor, ara
quc os cduquc c insirua con os ncsnos
rccciios c os fornc gradualncnic, dcsdc o
rincio aic ao fin, nao adniiindo ncnIun na
cscola dcois do rincio das lics, ncn
dciando quc ncnIun sc va cnlora anics do fin.
Assin sc conscguira quc un so rofcssor scja
suficicnic ara una oulaao cscolar ncsno
nuiio nuncrosa, c quc iodos arcndan iudo,
scn lacunas ncn inicrrucs. Scra ncccssario,
orianio, quc iodas as cscolas ullicas sc alran
c sc cnccrrcn una vcz or ano (icnos razcs
ara aconsclIar quc isso sc faa no Ouiono, dc
rcfcrcncia a fazcr-sc na Prinavcra ou nouira
aliura}, ara quc, cn cada ano, o rograna dc
cada classc ossa scr dcscnvolvido c iodos os
alunos (a nao scr quc a dcficicncia ncnial dc
alguns o inca}, conduzidos cn conjunio ara a
ncia, scjan ronovidos cn conjunio classc
sucrior, rccisancnic cono aconiccc nas
iiografias, cn quc, iirada a rincira folIa ara
iodos os ccnlarcs, sc assa scgunda,
icrccira, c assin succssivancnic.
20. Os livros nais clcganicncnic inrcssos icn
os caiulos, as colunas c os aragrafos
clarancnic disiinios, con ccrios csaos vazios
(rcqucridos, qucr cla ncccssidadc, qucr or una
nclIor visao}, ianio narginais cono
inicrlincarcs. Tanlcn o nciodo didaiico dcvc
528
ncccssariancnic rcscrcvcr crodos dc iralalIo
c crodos dc rcouso, dc dcicrninada duraao,
ara rccrcacs Ioncsias. Efciivancnic, cssc
nciodo rcscrcvc rogranas ara scrcn
dcscnvolvidos cn un ano, cn un ncs, cn un
dia c cn una Iora... E sc sc olscrvarcn lcn
csias rcscrics, c inossvcl quc cada classc
nao crcorra iodo o scu rograna, c assin, cn
cada ano, nao aiinja a sua ncia. Tcnos loas
razcs ara aconsclIar quc sc nao discndan a
iralalIar nas cscolas ullicas nais dc quairo
Ioras or dia. duas anics c duas dcois do ncio
dia. E sc ao Salado sc fizcr fcriado dc iardc c o
Doningo for iodo consagrado ao culio divino,
icrcnos 22 Ioras scnanais dc aula c (conccdidos
ainda os fcriados ncccssarios ara as fcsias nais
solcncs} icrcnos ccrca dc nil Ioras or ano. E,
cn nil Ioras, quanias coisas sc odcn cnsinar c
arcndcr, sc sc roccdc scnrc nciodicancnic.
21. Tcrninada a aginaao da olra quc dcvc scr
inrcssa, vai luscar-sc o acl c csicndc-sc no
scu lugar rorio, ara quc csicja nao c nao
Iaja nada quc airasc os iralalIos. Igualncnic, o
rofcssor coloca os alunos dianic dos scus olIos,
ara quc os vcja c ara quc iodos o vcjan
scnrc, cono, no caiulo XIX, qucsiao 1,
cnsinanos quc dcvia fazcr-sc.
4.
529
22. Mas o acl, ara quc sc iornc nais aio
ara rccclcr a inrcssao, cosiuna Iuncdcccr-sc
c anolcccr-sc. Do ncsno nodo, inoria na
cscola inciiar consianicncnic os alunos a quc
csicjan aicnios, uiilizando os roccssos dc quc
falanos no ncsno caiulo.
5.
23. Fciio isio, cnlclcn-sc dc iinia os iios
ncialicos, ara quc a sua inagcn fiquc
clarancnic inrcssa no acl. Tanlcn o
rofcssor ilusirara scnrc con a roria voz a
liao quc da cn dcicrninada Iora, lcndo-a,
rclcndo-a c clicando-a, dc nodo a odcr
cnicndcr-sc iudo clarancnic.
6.
24. Incdiaiancnic a scguir, as folIas sao
colocadas, una dc cada vcz, dclaio do rclo,
ara quc os caracicrcs ncialicos inrinan a sua
roria figura cn iodas c cn cada una das
folIas. Do ncsno nodo, o rofcssor, dcois dc
icr nosirado suficicnicncnic o scniido dc un
irccIo, c nosirado con alguns ccnlos a
facilidadc dc o iniiar, nandc fazcr o ncsno a
cada un dos alunos, ara quc, ncdida quc clc
avana, clcs o sigan, c asscn do csiado dc
disccnics ao dc cicnics.
7.
530
25. Dcois dc inrcssas as folIas, ccn-sc ao
ar c ao vcnio, ara quc scqucn. Na cscola, faa-
sc a vcniilaao das inicligcncias or ncio dc
rcciics, dc cancs c dc salaiinas, aic quc sc
icnIa a ccricza dc quc iodo o rograna sc fiou
na ncnic dos alunos.
8.
26. Por uliino, icrninada a iiragcn do livro,
rccolIcn-sc iodas as folIas inrcssas c cn-sc
cn ordcn, ara quc ossa vcr-sc clarancnic sc
os ccnlarcs csiao conlcios c nicgros, scn
dcfciios c cn csiado dc scrcn ccdidos c osios
vcnda, dc scrcn lidos c uiilizados. Isio ncsno
farao os cancs ullicos, no fin do ano, quando
os insciorcs das cscolas vcrificarcn o
arovciiancnio dos alunos, ara consiaiarcn a
sua solidcz c a sua cocsao, quc sao a rova dc
quc iudo o quc dcvia scr arcndido foi, dc faio,
conlciancnic arcndido.
Concusuo.
27. Ncsic noncnio, fiqucn diias csias coisas dc
nancira gcral; rcscrvcn-sc as coisas nais
ariicularcs ara ocasics ariicularcs|2|. Por
agora, lasia icr fciio vcr quc, assin cono,
dcscolcria a aric iiografica, sc nuliilicaran os
livros, vcculos da insiruao, assin ianlcn,
dcscolcria a dducoguu ( } ou nctodo
unucsu ( } c ossvcl nuliilicar os jovcns
531
insirudos, con grandc rovciio ara a
roscridadc das coisas Iunanas, scgundo a
naina a nuliidao dos salios c a salvaao do
nundo (SuIcdou, 6, 26}. E orquc nos
csforanos or nuliilicar a insiruao crisia,
ara infundir cn iodas as alnas consagradas a
Crisio a icdadc, o salcr c a Ioncsiidadc dos
cosiuncs, c lcgiino cscrar aquilo quc os
oraculos divinos nos ordcnan quc cscrcnos.
quc un dia a icrra sc cncIa do conIccincnio do
ScnIor, cono o nar csia cIcio dc agua (Isuus,
11,9}.
532

Captulo XXXIII
DOS REQUISITOS NECESSRIOS
PARA COMEAR
A PR EM PRTICA
ESTE MTODO UNIVERSAL

Luncntu-sc quc us Ious dcus ncn scnc suo
ostus cn utcu.
1. Crcio quc ja nao Iavcra ningucn quc,
ondcrada sol iodos os scus asccios a
inoriancia da nossa causa, nao adviria cono
scria fcliz a condiao dos rcinos c das rcullicas
crisias, sc fosscn criadas cscolas ial cono nos as
rcconizanos. Crcio dcvcr agora acrcsccniar o
quc nc arccc indiscnsavcl ara quc os ncus
rojcios nao coniinucn acnas rojcios, nas
ossan, dc qualqucr nancira, iornar-sc una
rcalidadc. Nao scn razao, con cfciio, Joao Cccilio
Frcy sc adnira c sc indigna dc quc, no dccurso dc
ianios scculos, ningucn icnIa iido a ousadia dc
rcncdiar os cosiuncs iao larlaros dos colcgios c
das acadcnias|1|.
TunIcn o cuusu dus cscous.
2. Dcsdc Ia nais dc ccn anos, csalIou-sc una
grandc quaniidadc dc lancniacs solrc a
533
dcsordcn das cscolas c do nciodo, c, solrciudo
nos uliinos irinia anos, cnsou-sc ansiosancnic
nos rcncdios. Mas con quc rovciio? As cscolas
crnancccran iais quais cran. Sc algucn,
ariicularncnic, ou cn qualqucr cscola
ariicular, concou a fazcr qualqucr coisa, ouco
adianiou. ou foi acolIido clas gargalIadas dos
ignoranics, ou colcrio cla invcja dos nalcvolos,
ou cniao, rivado dc aulios, sucunliu ao cso
dos iralalIos; c, assin, aic agora, iodas as
icniaiivas icn rcsuliado vas.
Inotu o cn nouncnto unu nuqunu
cuudu uu sc o cn nouncnto.
3. ncccssario, orianio, rocurar c cnconirar
un roccsso clo qual una naquina iao lcn
consiruda, ou ao ncnos, a consiruir solrc lons
fundancnios, scja osia cn novincnio, con a
ajuda dc Dcus, nas rinciro inoria afasiar con
rudcncia c forialcza os olsiaculos quc aic agora
lIc icn incdido o novincnio, c quc odcn
coniinuar a incdir-lIo, sc nao sao afasiados.
Cnco ncdncntos u conu dus cscous
unucsus.
1.
4. Podcn noiar-sc os scguinics incdincnios.
Por ccnlo. rinciro, falia dc cssoas
conIcccdoras do nciodo, as quais, alcrias
cscolas or ioda a aric, ossan dirigi-las dc
534
nodo quc roduzan o solido fruio or nos
dcscjado. (Efciivancnic, accrca da nossa Potu, ja
acciic nas cscolas, un Ioncn cnincnic
cscrcvcu-nos dizcndo quc, cn nuiios lugarcs,
acnas falia una coisa. cssoas idncas quc a
sailan inculcar na juvcniudc}.
2.
5. No cnianio, ncsno quc Iouvcssc rofcssorcs
assin concicnics, ou quc arcndcsscn
facilncnic a dcscncnIar as suas funcs cn
confornidadc con os nossos lanos, cono scria
ossvcl rcnuncra-los convcnicnicncnic, sc
iivcsscn dc fiar-sc cn iodas as cidadcs, cn
iodas as aldcias c cn iodos os lugarcs ondc
nasccn c sc cducan Ioncns ara Crisio?
3.
6. E, alcn disso, con quc sulsdios odcrian
ajudar-sc os filIos dos nais olrcs a frcqucniar a
cscola?
4.
7. Solrciudo, arccc scrcn dc icncr os scudo-
salios, cujo coraao sc conraz na roiina dos
vclIos Ialiios c quc olIan iudo quanio c novo
con un franzir dc solrancclIas c una criinaz
rcluiancia, c ouiras coisas arccidas, dc ncnor
535
inoriancia. Mas facilncnic odc cnconirar-sc
rcncdio ara iais dificuldadcs.
5.
N.D.
Aqu cstu o ncu du qucstuo.
8. Una so coisa c dc ciraordinaria inoriancia,
ois, sc cla falia, odc iornar-sc inuiil ioda una
naquina iao lcn consiruda, ou, sc csia
rcscnic, odc -la ioda cn novincnio. una
rovisao suficicnic dc livros an-nciodicos|3|.
Efciivancnic, da ncsna nancira quc, forncccndo
o naicrial iiografico, c facil cnconirar qucn o
ossa, saila c qucira uiilizar, c qucn ofcrca
qualqucr sona ara inrinir lons c uicis livros,
c qucn conrc csscs livros, dc rco accssvcl c
dc grandc uiilidadc, assin ianlcn scria facil,
una vcz rcarados os ncios ncccssarios ara a
an-didaiica, cnconirar os fauiorcs, os
ronoiorcs c os dirciorcs dc quc cla rccisa.
E ncccssuo un cocgo dc doutocs quc coocc
nu cuzuuo du cncsu.
9. Porianio, o onio ccniral dc ioda csia qucsiao
csia na rcaraao dc livros an-nciodicos. E
csia rcaraao dccndc da consiiiuiao dc una
socicdadc dc Ioncns douios, Ialcis, ardorosos
ara o iralalIo, associados ara lcvar a lon
icrno una cnrcsa iao sania, c ncla
colalorando, cada un scgundo os scus ncios.
536
Mas csia cnrcsa nao odc scr olra dc un so
Ioncn, rincialncnic sc csia ocuado cn
ouiras coisas, c nao icn conIccincnio dc iudo
aquilo quc c ncccssario colocar na un-nctdcu
( }; c ialvcz aic, ara rcalizar ial iralalIo,
nao scja suficicnic a vida dc un Ioncn, sc iudo
sc fizcr dcniro da naina crfciao. ncccssaria,
orianio, una socicdadc dc cssoas cscolIidas.
Estus cssous tcn ncccssdudc do uuo, du uudu
c du uutodudc Icu.
10. Para consiiiuir, orcn, csia socicdadc, c
ncccssaria a auioridadc c a lilcralidadc dc
qualqucr rci, rncic ou rcullica, dc un local
iranquilo c soliiario, dc una lillioicca c dc iodas
as ouiras coisas indiscnsavcis. Inoria,
orianio, quc, iraiando-sc dc un rojcio iao
sanio, quc visa dcvoiancnic a auncniar a gloria
dc Dcus c a salvaao dos Ioncns, ningucn
rocurc coniraria-lo, nas anics iodos sc csforccn
or scrcn ninisiros da lcnignidadc divina,
disosia a fazcr-nos ariicianics dc si ncsna
or roccssos scnrc novos c con iania
lilcralidadc.
Scu
1. uos us.
11. Por isso, vos, carssinos ais, a cuja fc Dcus
confiou rcciosssinos icsouros, as suas
cqucninas inagcns vivas, cnquanio ouvis quc sc
537
discuicn csics saluiarcs rojcios, inflanai-vos dc
zclo c nunca ccsscis dc rogar ao Dcus dos dcuscs
clo fcliz succsso da nossa cnrcsa; insisii con
as vossas sulicas, con os vossos voios, con os
vossos sufragios c as vossas soliciiacs junio
dos nagnaics c das cssoas insirudas;
cnircianio, cducai os vossos filIos no icnor dc
Dcus, rcarando assin dignancnic o caninIo
ara aqucla culiura nais univcrsal.
2. Aos onudocs du uucntudc.
12. Vos ianlcn, fornadorcs da juvcniudc, quc
con fc consagrais os vossos csforos a laniar c a
rcgar as cqucninas lanias do araso, fazci
scrios voios ara quc cssas cqucninas lanias,
conforio das vossas fadigas, sc iorncn lclas o
nais ccdo ossvcl c sc rcarcn ara scrcn
uicis no naino grau. Efciivancnic, scndo vos
cIanados a laniar os ccus c a fundar a icrra
(Isuus, 51, 16}, odcra aconicccr-vos coisa nais
agradavcl quc vcr o fruio alundanissino das
vossas fadigas? Quc csia vossa cclcsic vocaao,
assin cono a confiana cn vos dcosiiada clos
ais, cnircgando-vos os scus filIos, scja cono
quc un fogo na ncdula dos vossos ossos quc vos
nao dc a az c, or ncio dc vos, ianlcn aos
ouiros, aic quc o fogo dcsia luz, inflanc c iluninc
lrilIanicncnic ioda a nossa airia.
3. As cssous ustudus.
538
13. E vos ianlcn, cssoas insirudas, a qucn
Dcus doiou dc salcdoria c dc juzo cnciranic,
ara quc ossais julgar dcsias coisas c, con o
vosso rudcnic consclIo, nclIorar scnrc nais
os rojcios lcn idcados, nao Icsiicis cn irazcr
ianlcn as vossas ccniclIas, c ncsno aic os
vossos arcIoics c os vossos folcs, ara aiiar
nclIor csic fogo sagrado. Quc cada un dc vos
cnsc ncsias alavras dc Crisio. Eu vin irazcr o
fogo icrra, c quc qucro cu, scnao quc clc sc
accnda? (Lucus, 12, 49}. Sc Elc qucr quc o scu
fogo arda, ai daquclc quc, odcndo irazcr
qualqucr coisa ara inflanar cssas cIanas, nao
iraz scnao ialvcz os funos da invcja, da
dcnigraao c da oosiao. Lcnlrai-vos da
rcnuncraao quc roncic aos scrvos lons c ficis
quc cnrcgan os ialcnios quc lIcs foran
confiados ara ncgociar, dc nodo a ganIarcn
ouiros, c cono ancaa os rcguiosos quc
cnicrran os scus ialcnios! (Mutcus, 25}. Tcnci,
orianio, quc so vos scjais insirudos, c csforai-
vos or fazcr rogrcdir ianlcn os ouiros na
insiruao. Sirva-vos dc csinulo o ccnlo dc
Scncca, quc afirna. Dcscjo iransfundir nos
ouiros iudo aquilo quc sci. E igualncnic. Sc a
salcdoria nc fossc dada con a condiao dc a
nanicr fccIada c dc a nao conunicar, rccusa-la-
ia (Cutu 27}|4|. Nao ncgucis, orianio, a
ningucn, dc iodo o ovo crisiao, o vosso salcr c a
vossa salcdoria, nas dizci anics con Moiscs.
539
Qucn nc dcra quc iodo o ovo dc Dcus
rofciizassc! (Nncos, 11,29}. Una vcz quc,
fornar lcn a juvcniudc, c fornar ianlcn c
rcfornar a Igrcja c o Esiado|5|, nos, quc nao
ignoranos isio, Iavcnos dc csiar ara a ociosos,
cnquanio os ouiros csiao vigilanics?
Ncstc ussunto, nuo sc cxcctuu nngucn.
14. Un so csriio nos aninc, sulico-vos, ara
quc iudo aquilo quc, scja qucn for, ossa irazcr
ara a rcalizaao dc un oljciivo iao conun c iao
saluiar, aconsclIando, advcriindo, coriando,
corrigindo, csiinulando, nao dcic dc o fazcr,
ara Ionra dc Dcus c rovciio das gcracs
fuiuras. E quc ningucn cnsc quc isio nao c
olrigaao sua. Efciivancnic, ncsno quc algun
udcssc julgar quc nao nasccu ara a cscola ou
ainda quc nao foi dcsiinado ara as funcs da
vocaao cclcsiasiica, oliica ou ncdica, cnsaria
nal sc julgassc quc csiava discnsado da
olrigaao conun dc favorcccr a rcorganizaao
das cscolas. Na vcrdadc, sc qucrcs scr ficl iua
vocaao, c quclc quc ic cIanou, c quclcs ara
os quais fosic cnviado, cs olrigado, nao so a
scrvir cssoalncnic a Dcus, Igrcja c Pairia,
nas ianlcn a rocurar, cono Ioncn rudcnic,
quc, dcois dc ii, Iaja qucn faa o quc iu fizcsic.
A Socraics foi iriluiado louvor, orquc, odcndo
rcsiar uiilncnic o scu coniriluio airia,
ccrccndo qualqucr ouiro cargo, rcfcriu dcdicar-
540
sc cducaao da juvcniudc, dizcndo quc cra
nais uiil ao Esiado qucn iornava nuiios
cidadaos idncos ara o govcrno do Esiado, quc
qucn o govcrnava cfciivancnic|6|.
Condcnuuo dc un cconccto c scu uos
doutos.
15. Pco ianlcn c sulico, cn nonc dc Dcus,
quc ncnIun douio dcsrczc csias coisas, clo
faio dc vircn dc un Ioncn ncnos insirudo quc
clc. Na vcrdadc, s vczcs, ncsno un canoncs
diz coisas nuiio ooriunas, c ialvcz o quc iu nao
salcs o saila un lurrinIo, cono dissc
Crsio|7|. E Crisio dissc ianlcn. O csriio
sora ondc qucr; c iu ouvcs a sua voz, nas nao
salcs dc ondc clc vcn, ncn ara ondc vai|8|.
Juro dianic dc Dcus quc nao fui novido a fazcr
csias coisas, ncn cla confiana na ninIa
inicligcncia, ncn cla scdc da fana, ncn cla
cscrana dc da iirar algun rovciio cssoal;
nas o anor dc Dcus c o dcscjo dc iornar
nclIorcs as coisas dos Ioncns, ullicas c
ariicularcs, csiinula-nc dc ial nancira quc nao
osso dciar cnvolio no silcncio aquilo quc un
oculio insiinio nc sugcrc consianicncnic. Sc
algucn, orianio, odcndo fazcr andar ara a
frcnic os nossos dcscjos, os nossos voios, as
nossas advcricncias c os nossos csforos, cn vcz
disso, lIcs faz rcsisicncia c os conlaic, saila quc
dcclarara gucrra, nao a nos, nas a Dcus, sua
541
conscicncia c naiurcza Iunana quc qucr quc
os lcns ullicos scjan conuns, dc dirciio c dc
faio.
4. Aos tcogos.
16. Dirijo-nc ianlcn a vos, o icologos, ois
facilncnic vcjo quc vos, con a vossa auioridadc,
odcis fazcr nuiio ara ronovcr ou ara dcicr a
ninIa cnrcsa. Sc vos agradar nais dcic-la,
vcrificar-sc-a aquilo quc S. Dcrnardo cosiunava
dizcr. Crisio nao icn ininigos nais nocivos quc
aquclcs quc icn sua volia, ncn quc aquclcs
quc, dc cnirc csics, dcicn o rinado|9|. Mas nos
cscranos coisas nclIorcs c nais condizcnics
con a vossa dignidadc. Dcvcis cnsar quc o
ScnIor confiou a Pcdro quc aasccniassc, nao so
as suas ovclIas, nas ianlcn os scus cordciros,
c, cn rinciro lugar, os cordciros (Jouo, 21, 15}.
E a razao disio c quc os asiorcs aasccnian
nais facilncnic as ovclIas quc os cordciros,
orquc as ovclIas csiao ja Ialiiuadas s
asiagcns da vida, cn viriudc da ordcn quc
rcgula o rclanIo, c do cajado, quc rcgula a
discilina. Sc algucn rcfcrc alunos rudcs, scn
duvida irai a roria ignorancia! Con cfciio, quc
ourivcs sc nao alcgra, sc da falrica lIc c
fornccido ouro urssino? Qual c o saaiciro quc
nao rcfcrc iralalIar con couros c clcs lcn
curiidas? Scjanos, orianio, ianlcn nos, filIos
da luz|10|, rudcnics nas nossas cnrcsas, c
542
dcscjcnos quc as cscolas nos forncan alunos o
nais lcn fornados ossvcl.
Scu contu u nucu.
17. Quc a invcja, o scrvos do Dcus vivo, nao cnirc
scqucr no coraao dc un dc vos! Sois conduiorcs
dos ouiros ara a caridadc, a qual nao scnic
rivalidadc, nao c anliciosa, nao c cgosia, nao
cnsa nal, cic.|11|. Nao siniais invcja, sc os
ouiros fazcn o quc ncn scqucr vos vcio calca;
ioncnos anics ccnlo uns dos ouiros, ara quc
(scgundo as alavras dc S. Crcgorio} iodos cIcios
dc fc ossanos conscguir iocar qualqucr coisa
cn Ionra dc Dcus, ara quc cnconircnos os
insiruncnios da vcrdadc|12|.
5. Aos goucnuntcs.
18. VcnIo a vos, quc cn nonc dc Dcus rcsidis
s coisas Iunanas, o doninadorcs dos ovos c
govcrnanics; a vos rincialncnic sc dirigcn as
nossas alavras, orquc vos sois os Nocs, a
qucn, ara a conscrvaao da scncnic sania, no
ncio dc iao Iorrcndo diluvio dc confuscs
nundanas, a divina rovidcncia cncarrcgou dc
consiruir a Arca (Gcncss, 6}. Vos sois aquclcs
Prncics quc dcvcis, nais quc os ouiros,
concorrcr con as vossas ofcrias ara a
consiruao do saniuario, ara quc os ariisias,
quc o ScnIor cncIcu do scu csriio, a fin dc quc
ccogiicn coisas cngcnIosas, nao scjan
543
consirangidos a rciardar os iralalIos quc dcvcn
cccuiar (xodo, 36}. Vos sois os Davidcs c os
Saloncs quc icn a olrigaao dc cIanar os
arquiicios ara consiruir o icnlo do ScnIor, c
dc lIcs forncccr, con alundancia, os naicriais
ncccssarios (Hcs, I, 6; Crnicas, I, 29}. Vos sois
os ccniurics, quc Crisio anara, sc vos anardcs
as suas criancinIas c ara clas consiruirdcs
sinagogas (Lucus, 7, 5}.
Scu uos ncsnos.
19. Pco-vos, or Crisio, sulico-vos, cla
salvaao dos nossos filIos, cscuiai-nc! A coisa c
scria, nuiio scria, ois diz rcsciio gloria dc
Dcus c salvaao dos ovos. Esiou convcncido
da vossa dcvoao, o ais da Pairia, c, sc vicssc
algucn roncicr-vos consclIos solrc o nodo dc
foriificar, con cqucna dcscsa, iodas as nossas
cidadcs, solrc o nodo dc insiruir ioda a
juvcniudc na aric niliiar, dc iornar navcgavcis
iodos os nossos rios c dc os cncIcr dc
ncrcadorias c dc riquczas, ou solrc o nodo dc
conduzir o Esiado c os ariicularcs a una naior
roscridadc c scgurana, os vossos ouvidos, nao
soncnic ouvirian cssc consclIciro, nas aic lIcs
ficarian graios or sc icr nosirado iao
dcvoiancnic solciio do vosso lcn-csiar c do dos
vossos concidadaos. Ora, no nosso caso, iraia-sc
dc algo nuiio nais inorianic, ois nosira-sc o
caninIo vcrdadciro, ccrio c scguro dc conscguir,
544
con alundancia, Ioncns iais quc, ara ncgocios
dcsic gcncro ou ouiros scnclIanics, scrvirao a
Pairia scn fin, uns aos ouiros. Sc, orianio,
Luicro, dc sania ncnoria, coriando as cidadcs
da AlcnanIa a crigir cscolas, cscrcvcu con razao.
Quando, ara cdificar cidadcs, forialczas,
nonuncnios c arscnais, sc gasia una so nocda
dc ouro, dcvcn gasiar-sc ccn ara cducar lcn
un so jovcn, ara quc csic, quando Ioncn fciio,
ossa guiar os ouiros clos caninIos da
Ioncsiidadc. Efciivancnic, o Ioncn lon c salio
(acrcsccnia Luicro} c o nais rccioso icsouro dc
iodo o Esiado, ois nclc, nais quc nos
cslcndidos alacios, nais quc nos nonics dc
ouro c dc raia, nais quc nas orias dc lronzc c
nos fcrrolIos dc fcrro, csia..., cic.|13| (Esias
idcias concordan con as dc Salonao.
Eccsustcs, 9, 13}; sc, rciio, acIanos quc sao
salias csias alavras quando afirnan quc nada
sc dcvc ouar ara cducar lcn un so jovcn,
quc Iavcra cniao dc dizcr-sc, quando sc
cscancara a oria ara una culiura iao univcrsal
c iao ccria dc alsoluiancnic iodos os csriios?
E quando Dcus roncic infundir cn nos os scus
dons, nao goia a goia, nas cnvia-los cono quc
cn iorrcnic? Quando sc vc quc a sua saluiar
ajuda sc aroina ianio, quc conosco Ialiia na
icrra a sua gloria?
Exotuuo.
545
20. Alri, o rinccs, as vossas orias c
dcscncdi as orias do nundo, ara quc cnirc o
rci da gloria (Suno 24, 7}. Trazci ao ScnIor, o
filIos dos forics, irazci-lIc gloria c Ionra. Scja
cada un dc vos aquclc David quc fcz csic
jurancnio ao ScnIor, csia roncssa ao Dcus dc
Jacol. Nao cnirarci na icnda da ninIa casa, nao
sulirci ao csirado do ncu lciio, nao darci sono
aos ncus olIos, ncn rcouso s ninIas
alclras, aic quc cnconirc un lugar ara o
ScnIor, una norada ara o scu Talcrnaculo
(Suno 131, 2-5}. Nao olIcis, orianio, a
ncnIuna dcscsa; dai ao ScnIor c Elc vos
rciriluira a ccn or un. Efciivancnic, cnlora
cija con iodo o dirciio qucn diz. ninIa a
raia c c ncu o ouro (Agcu, 2, 9}, iodavia, c
cIcio dc lcnignidadc aquilo quc acrcsccnia
(coriando o ovo a cdificar o scu icnlo}. Fazci
a rova ara vcr sc cu nao alrirci ara vos as
caiaraias do ccu, c nao lanarci solrc vos as
lcnaos aic alundancia (Muuquus, 3, 10}.
Ouuo u Dcus.
21. Tu, orianio, o ScnIor, nosso Dcus, da-nos
un coraao alcgrc ara scrvirnos a iua gloria,
cada un dcniro das suas ossililidadcs. Con
cfciio, c iua a nagnificcncia, a fora, a gloria c a
viioria. Tudo o quc cisic no ccu c na icrra c icu;
icu c o rcino, o ScnIor, c iu csias acina dc iodos
os rncics. Tuas sao as riquczas, iua c a gloria,
546
a fora c a oicncia; nas iuas naos csia
nagnificar c confirnar scja o quc for. Con cfciio,
quc sonos nos, quc iudo rccclcnos so das iuas
naos? Sonos crcgrinos c forasiciros dianic dc
ii, assin cono iodos os nossos anicassados; os
nossos dias solrc a icrra sao cono una sonlra,
c dclcs nao Ia adiancnio. ScnIor, nosso Dcus,
aquilo quc rcaranos cn Ionra do icu sanio
nonc, iudo vcio das iuas naos. Da aos icus
Saloncs un coraao crfciio ara fazcrcn iudo
o quc conduz iua gloria (Concus, I, 29}.
Confirna, o Dcus, aquilo quc cn nos ocrasic
(Suno 67, 29}. Scjan diafanas as iuas olras
ara con os icus scrvos c as iuas lclczas ara
con os filIos dclcs. Finalncnic, csicja conosco a
suavidadc dc Jcova, nosso Dcus, c quc scja Elc a
dirigir as olras das nossas naos (Suno 90, 16}.
Escranos cn ii, o ScnIor; nao scjanos
confundidos cicrnancnic. Ancn.
547

Notas do Tradutor
Saudao aos LeItores
|1| - CCEFO, Dc dunutonc, Lil. II, c. 2, 4.
|2| - MclancIiIon a Cancrarius, cn 19 dc
Scicnlro dc 1544. Cous Hconutoun (PI.
MclancI. Ocra Onnia, Hallc, 1834 c ss.}, V,
481.
|3| - S. CFECFIO NAZIANZENO, Outo scc.
uoog., 16 (MICNE, Putoogu Guccu, vol. 35,
col. 425}.
|4| - FATKE (1571-1635} cra lcn conIccido dc
Concnio clos rclaios dos scus colaloradorcs CI.
Hclwig c J. Jungius. Kuzc HccIt uon dc
Dductcu odc LcIIunst Vogung HutcI,
Clcsscn, 1614, c AtcIc uu uccIcn
IncIncI dc HutcIunscIc LcI Kunst
IcuIct, Lcizig, 1616. (Esics dois csiudos foran
rcinrcssos or P. STTZNEF, HutcIunscIc
ScItcn, Lcizig, 1892-93}.
|5| - EILHAFDUS LUDINUS (1565-1621}, Nou
Jcsu CIst Tcstuncnt Gucco-Lutno-Gcnuncuc
cdtons us nu ... Cun ucnnu...
cstou, n quu dc Lutnu nguu concndosc u
ucs uddsccndu cxontu, 1617. Concnio ciia
548
cla 2a. cdiao. Fosiocl, 1626 (Cf. Ocu
Dductcu Onnu, ars II, col. 71 c ss.}.
|6| - CHFISTOPH HELWIC (1581-1617} cscrcvcu,
dc colaloraao con Failc, una Ddutcu,
ullicada osiunancnic. CIstoIo Hcuc...
I dductc gunnutcuc unucsus Lutnuc,
Guccuc, HcIucuc, CIuducuc, unu cun
gcncus Dductcuc dcncutonc ct sccu ud
cooquu unuu ucutonc, Clcsscn, 1619.
|7| - STEPHANUS FITTEF, Nouu Dductcu, dus st
uoIncncndc und n dc Vcnunt
uoIIcgndctc UntccIt, ducI uus Mttc und
Vcs dc Jugcnd dc utcnscIc SucI nt uc
ucngc us sonstcn unzuucndctcn MI und Zct
usscn und Icgccn nogc, 1621.
|8| - ELIAS DODINUS, HccIt uon dc Nutu-und
ucnuntsncssgcn Dductcu odc LcIIunst.
NcIcnst Iccn und sonncnIucn Hcucss, uc
Icutgcn Tugcs dc studcndcn Jugcnd dc
ccItcn unduncntu ucucIt und cntzogcn
ucdcn, Hanlurgo, 1621.
|9| - PHILIPP CLAUM, Dsututo Custcunu dc
nctIodo doccnd utcn quunus ntu octduun,
Clcsscn, 1621.
|10| - EZECHIEL VOCEL, EIcncdcs totus
nguuc utnuc unus unn suto duuIus
snguoun dcun ocstoun Ios uxtu
549
ucnssun dductcun cx uco unduncnto uc
nctIodo doccnduc ct dsccnduc, 2a. cd., Lcizig,
1631. (Cf. Ocu Dductcu Onnu, ars II, col.
81}.
|11| - JACOD WOLFFSTIFN, ScIou uutu, Ioc
cst nouu ct concndosssnu uto nonunduc
uctuc u ns ttcuun (nguuc Lutnuc ct
Gcnuncuc) ccncnts usquc ud ccctun
gunnutc scnons cogntoncn, Drcncn, 1619.
(2.a cd., 1641}.
|12| - JOH. VAL. ANDFEA (1586-1654}. Dos
cscriios dcsic icologo dc Wuriicrnlcrg, icn
inicrcssc cdagogico. TIcoIus suc Consun
dc CIstunu cgonc sunctus cocndu, utu
tcncuntus nsttucndu ct tcutuu utonuIus
doccndu, Siuiigari, 1649; c a Uioia
CIrisiianoolis - HcuIcuc CIstunootunuc
dcscto, Esiraslurgo, 1619.
|13| - JANUS CAECILIUS FFEY, Vu ud duus
sccntus utcsquc, nguuun nottun, scnoncs
cxtcnouncos nouu ct cxcdtssnu, Paris, 1628.
|14| - TEFTULLIANUS, Dc unnu Ic, 24.
|15| - EILHAFDUS LUDINUS (1565-1621}, Nou
Jcsu CIst Tcstuncnt... Cun ucnnu...
cstou, n quu dc utnu nguu concndosc u
ucs uddsccndu cxontu, . 16c.
550
|16| - Suno 8, 3.
551

A todos aqueIes...
|1| - Cuntco dos Cuntcos, 4, 14.
|2| - Atos dos Astoos, 17, 28.
|3| - HOFCIO, Est. I, 10, 24. naiuran ccllas
furca, iancn usquc rccurrci...
|4| - Suno 35, 10.
|5| - Aocusc, 2, 12.
|6| - Suno 36, 10.
552

UtIIIdade da Arte DIdtIca
|1| - CCEFO, Dc dunutonc, II, 2, 4.
|2| - JOO STODAIOS, AntIoogon (Florilcgiu},
ca. 95. ( }. Ediao dc A. MEINEKZ, Lcizig,
1855, II, 103;, ondc, iodavia, o icrno c airiludo,
nao a Diogcncs, nas ao disculo dc Proiagoras,
Dioiogcncs. Concnio uiilizou rovavclncnic a
iraduao, nuiio divulgada, dc C. CESSNEF,
ZuricI, 1543.
|3| - Mutcus, 12, 39; Lucus, 11, 29.
|4| - J. V. ANDFEA, TIcoIus, (cd. dc Lcizig.
1706, . 16}.
553

CaptuIo I
|1| - Piaco c un dos scic salios da Crccia. Esia
naina c a sua Iisioria foran cicnsancnic
clucidadas or EFASMO, nos Adugu, CIil. 1,
ccni. VI, 95 (Ocu Onnu, cdiao dc J.
CLEFICUS, vol. II. Lcidc, 1703, . 258}.
554

CaptuIo II
|1| - S. P. FESTUS, Dc ucIoun sgncutu.
aliiio (cd. dc W. M. LINDSAY, Lcizig, 1913, .
21}.
555

CaptuIo V
|1| - Ecsos, 2, 3.
|2| - J. LUS VIVES (1492-1540}, Dc concodu ct
dscodu u Iununo gcncc, cn Ocu Onnu,
Dasilcia, 1555, vol. II, . 764.
|3| - O quc csia cnirc arcnicsis c un adiiancnio
dc Concnio.
|4| - SENECA, Est. 92, 29-30,cd. dc O.
HENSE, Lcizig, 1914, . 398; cd. dc A.
DELTFAM, Fona, 1931, II, 48. Concnio ciia or
ouira cdiao.
|5| - Cfr. PIscuc Snoss, XI, 21, cd. dc J.
FEDEF, . 308 c s.
|6| - AFISTTETES, Mctuscu, I, no Princio
(Acadcnia dc Dcrlin, cd. dc DEKKEF, 980}.
|7| - S. DEFNAFDO, Estou 106, 2 (MICNE,
Putoogu Lutnu, vol. 182, col. 242}.
|8| - Luo du SuIcdou, 11, 20.
|9| - SENECA, Dc Icnccs, IV, 6.
|10| - Por ccnlo, Mutcus, 13, 3 c Lucus, 8, 5.
|11| - AFISTTELES, , III, 4 (cd. dc
DEKKEF, 430 a}
556
|12| - CCEFO, Tuscuunuun Dsututonun, III,
1, 2.
|13| - AFISTTELES, , I, 3 (cd. dc DEKKEF,
720 l}.
|14| - SENECA, Est. 95, 50.
|15| - No ca. IV do Tncu, cnconira-sc o scniido
dcsia frasc, cnlora nao lcira.
|16| - CCEFO, Dc nutuu dcoun, I, 42, 117.
|17| - LACTNCIO, Dunuun nsttutonun, lil.
IV, 28.
|18| - Mucos, 10, 14.
|19| - HOFCIO, Est. I, 1, 39 c s.
557

CaptuIo VI
|1| - Nuncrosos rclaios solrc dcscolcrias dcsic
gcncro odcn lcr-sc cn J. A. L. SINCH c F. M.
ZINCC, Vo cIdcn und cu nun, Univcrsiiy of
Dcnvcr Pullicaiions, Nova Yorl c Londrcs, 1941.
|2| - Nao foi ossvcl localizar csia assagcn cn
Drcsscr.
|3| - PH. CAMEFAFIUS, Oc. Iouun
suIcsuuun ccnt. I, 75, Franlfuri, 1602.
|4| - SIMON COULAFT, TIcso d`Istocs
udnuIcs, Paris, 1600, cic. Ncsia olra, Ia un
caiulo iniiiulado Enuns nous un cs ous.
|5| - PLATO, Lcs, VI, 12, 766 a.
|6| - DICENES LAFCIO, Dc uts
IosoIoun, VI, 65.
558

CaptuIo VII
|1| - CCEFO, Cuto Muo dc Scncctudc, c. 21,
78.
|2| - SENECA, Est. 36, 4.
|3| - HOFCIO, Est. I, 2, 69.
559

CaptuIo VIII
|1| - Cfr. MAFTINHO LUTEFO, W. A., 15, 34
(Clcncn, 2, 448}.
|2| - FLVIO JOS, Antquutun uducuun, I,
106.
|3| - OVDIO, As unutou, III, 595 c s.
560

CaptuIo IX
|1| - Dcutconono, 1, 17; Honunos, 2, 11; Pcdo,
I, 1, 17.
|2| - SANTO ACOSTINHO, Dc stu ct ttcu
(MICNE, Putoogu Lutnu, vol. 44, col. 199 c ss.}.
|3| - VIFCLIO, Gcog., 1, 145 C s.
|4| - Eccsustco, 39, 40.
|5| - JUVENAL, VI, 448-450.
|6| - EUFPEDES, Hotos, V, 640 c ss.
561

CaptuIo X
|1| - Aqui Concnio icn cn visia, scn duvida, nao
acnas a olra naicnaiica dc Piiagoras, nas a
sua inicrrciaao do Univcrso cono Iarnonia c
nuncro.
|2| - C. ACFCOLA (1494-1555}, Hcnunnus suc
dc c nctucu I XII, Dasilcia, 1530 (cd. criica,
Dcrlin, 1920}.
|3| - CHF. LONCOLIUS (circa 1488-1522},
Iunanisia franccs, iravou cclclrc disuia con
Erasno solrc sc dcvia iniiar-sc lcira a
linguagcn dc Cccro, ou sc cra rcfcrvcl adaiar
o laiin cvoluao das varias cocas. Foi
ridicularizado or Erasno no dialogo
Ciccronianus. Cfr. ALLEN, Eusn Estous,
csccialncnic a 914 c a 935.
|4| - Nas Ocu Dductcu Onnu, Concnio
cscrcvcu quc isio fora afirnado or un rofcia.
Vcrlo, ioiun Ionincn cssc fornandun ad
Iunaniiaicn, rcarandanquc in nolis ioian
divinan inagincn, ad arcIciyi sui
siniliiudincn. ui scIola Iacc cssc inciiai vcrc,
quod cssc dclclani onncs, Iunaniiaiis officina,
cocliquc ci icrrac laniariun, ui cr roIcian
loquiiur Dcus (Pars III, col. 3-4}.
562
|5| - Enlora nao liicralncnic, o scniido dcsia
frasc cnconira-sc na Aoogu dc Plaiao, 36 c s.
|6| - Luo dos PoucIos, 15, 15.
|7| - Cfr. Lcgcs usts gnnus Lcsncnss,
Faiionc norun, 1.
|8| - Enirc csscs ouiros lugarcs. Luo dos
PoucIos, 9, 10; Luo dc JoI, 28, 28; Suno 110,
10.
563

CaptuIo XI
|1| - MAFTINHO LUTEFO, An dc Hugcncstc
und HudIcn ucc Stcdtc nn DcutscIcn
undcn, 1524. W. A., XV, . 44-47. (Clcncn II,
456 c as.}.
|2| - EILHAFDUS LUDINUS, Nou Jcsu CIst
Tcstuncnt Gucco-Lutno- Gcnuncuc cdtons
us nu... Cun ucnnu... cstou n quu
consu,n dc Lutnu nguu concndosc u ucs
uddsccndu cxontu, 1617, . 7-8 l.
|3| - VIFCLIO, Acncs, VIII, 560.
564

CaptuIo XII
|1| - Accrca do larco dc Hicrao, quc Arquincdcs
s cn novincnio, cscrcvcran PLUTAFCO,
Muccus, 14 c ATHENAIOS, DcnosoIstuc, V,
206 d.
|2| - Fcrnando dc Casicla. Provavclncnic,
Concnio colIcu csics dados no livro dc C.
DENZONI, Hstou dc Mondo Nuouo, Vcncza,
1565.
|3| - Concnio considcra Joao Fusi o invcnior da
inrcnsa. Con cfciio, a iradiao faniliar dos Fusi
afirna quc Cuicnlcrg arcndcu dc Fusi.
|4| - A dcscolcria da olvora clo nongc DcriIold
ScIwarz nao c Iisioricancnic ccria.
|5| - Solrc csic aforisno, vcr EFASMO, Adugu,
CIil. II, ccni. IV, 45 (Ocu, cd. dc J. CLEFICUS,
Lcidcn, 1703-1706, vol. II, col. 537}.
|6| - Concnio ciraiu, or ccrio, csia narraiiva do
Focgun Mugnun, cdiiado or J. LANC
(caiulo. Disciulus}, Franlfuri, 1621, . 865.
|7| - AFISTTELES, Mctuscu, I, no rincio (cd.
dc DEFKEF, 980 a}.
|8| - Vcr o caiulo V, 7 c o ca. XI.
565
|9| - Cfr. OVDIO, As unutou, III, 397. ignoii
nulla cuido.
|10| - PLUTAFCO, Tcnstoccs, ca. 2; EFASMO,
AoItIcgnutu V, TIcnstoccs, 17 (cd. dc J.
CLEFICUS, vol. IV, col. 342}.
|11| - EFASMO, AoItIcgnutu V, TIcnstoccs,
18 (cd. dc J. CLEFICUS, vol. IV, col. 244}.
|12| - PLUTAFCO, Acxundc, ca. 6. O
adiiancnio, iodavia, nao rovcn dc Pluiarco,
nas do Focgun Mugnun cdiiado or J. LANC,
Franlfuri, 1621, caiulo. Educaiio.
|13| - A douirina dos anidoios dcscncnIou
acl inorianic na filosofia c na ncdicina
ncdicvais. Solrc o Aniidoiariun, vcr STEPHEN
D'IFSAY, Hstoc dcs Unucstcs, vol. I, Paris,
1933, . 104 c ss.
|14| - CATO, Dc ugcutuu, ca. 5, 6.
|15| - PLUTAFCO, Dc cducutonc ucoun, ca
VI.
566

CaptuIo XIII
|1| - Cfr. o caiulo XII, 5.
|2| - Cfr. o caiulo XII, 5 c o ca. XIII, 8.
567

CaptuIo XIV
|1| - AFISTTELES, Mctuscu, IV, 3 (cd. dc
DEKKEF, 1005 l}.
|2| - Cfr. CCEFO, Dc Ocs, I, 28, 100.
|3| - HIPCFATES, Aosnos.
|4| - DIONISIUS CATO, Dctu Cutons ud un
suun, cdiao dc E. DAHFENS, cn Poctu ut. nn.,
III, Lcizig, 1881, . 225. Fcn iili quan noccs
aian, diniiicrc noli; fronic caillaia, osi Iacc
occasio calva (Dst. II, 26}. Cfr. ianlcn
COMENIUS, OIs ctus. Prudcniia.
|5| - M. MANILIUS, Astononcon, IV (cd. dc A. E.
HOUSMAN, Londrcs, 1920} 16.
568

CaptuIo XV
|1| - Con Scncca (Dc Icututc utuc, 1, 2},
Concnio airilui a Arisioiclcs una afirnaao quc,
nais corrciancnic, cricncc a Tcofrasio. Cfr.
CCEFO, Tuscu., III, 28, 69.
|2| - HIPCFATES, no rincio dos Aosnos.
|3| - H. CUAFINONIUS, Dc Gcuc dc
Vcustung ncnscIcIcn GcscIccIts,
Ingolsiadi, 1610, ca. IV.
|4| - O Iunanisia c filosofo iialiano Pico dclla
Mirandola falcccu aos 32 anos (1494}.
|5| - SENECA, Est. 93, 1-8.
|6| - JUVENAL, Sutuc, X, 356.
|7| - Inonutoun dc Muttc ScIu, nova cdiao
dc J. HEUDACH, Hcidcllcrg, 1960, ca. V . 14 c
ss.
|8| - HESODO, , V, 361 c s.
|9| - SENECA, Dc Icututc utuc, I, 3.
569

CaptuIo XVI
|1| - Hcucs dscnus ucntt oguncs. A
alavra organicis conicn una rcfcrcncia s
olras logicas dc Arisioiclcs, o conjunio das quais
c conIccido clo nonc dc Ogunon.
|2| - SENECA, Est. 95, 38.
|3| - J. SCALCEFO (1540-1609}, cclclrc filologo c
Iisioriador (filIo do igualncnic cclclrc Julio
Ccsar Scalgcro} foi, duranic nuiio icno,
considcrado o fundador da filologia Iisiorica.
|4| - HUCO DE S. VICTOF, In Ecccsustcn
Honu XVII (MICNE, Putoogu Lutnu, vol. 175,
col. 237 c ss.}.
570

CaptuIo XVII
|1| - AFISTTELES, Fscu, I, ca. 8 (cd. dc
DEKKEF, 191 l} c Ca. 9 (cd. dc DEKKEF, 192
a}.
|2| - Concnio iirou csia ciiaao, or ccrio, do
Focgun Mugnun, cd. dc J. LANC, Franlfuri,
1621, col. 1496, Caiulo. Insiiiuiio.
|3| - CCEFO, Tuscu., II, 5, 13.
|4| - ISCFATES, Out. ud Dcnoncun, 18.
|5| - QUINTILIANO, Instt. Out., I, 3, 8.
|6| - Caiulo XIX, 50.
|7| - HOFCIO, Est. II, 3, 343. Onnc iulii
unciun, qui niscuii uiilc dulci.
|8| - Ca. XIX, 50 c ainda no Inonutoun dc
Muttc ScIu, V, 14 c ss.
|9| - Concnio aduz MclancIiIon c P. Fanus, scn
duvida clo faio dc as Cranaiicas dclcs Iavcrcn
sido iraduzidas ara cIcco.
|10| - Cfr. QUINTILIANO, Instt. Out., I, 2, 27 c s.
|11| - Dados nais orncnorizados solrc csic
consclIo cnconiran-sc na ScIolac PansoIicac
Pars II, cn Ocu Dductcu Onnu, ars III, col.
571
36 c ss. ConsclIos scnclIanics odcn lcr-sc na
Cdudc do So dc Cananclla.
572

CaptuIo XVIII
|1| - S. JEFNIMO, Est. 53, 9 (MICNE,
Putoogu Lutnu, vol. 22, col. 549}.
|2| - Vcr o caiulo XIX, 50.
|3| - ESOPO, FuIuus 200 c 200l; FEDFO,
FuIuus dc Esoo, I, 3.
|4| - HOFCIO, Est. I, 19, 19.
|5| - O jcsuia olaco FEH0F KNAPSKI (1564-
1638} cons o TIcsuuus Poono-Lutno-Guccus
(Cracovia, 1621-32} quc, no scu icno, foi
fanoso. Concnio arccia csia olra no ca. XXII,
15.
|6| - Caiulos XXI c XXII.
|7| - Solrc a Punsou, Concnio cscrcvcu varias
olras. Vcr a nossa Intoduuo |Disonvcl acnas na
cdiao cn acl da Fundaao Calousic Cullcnlian - N.E. da
vcrsao ara cDool|.
|8| - QUINTILIANO, Instt. Out., XI, 2, 1.
|9| - J. LUIS VIVES, Dc Tudcnds dscns lil.
III, cn Ocu, Dasilcia, 1555, vol. I, . 468.
|10| - J. LUIS VIVES, Intoducto ud Sucntun,
180-183, cn Ocu, Dasilcia, 1555, vol. II, . 77.
573
|11| - PEFSIUS FLACCUS, Sutuc, I, 27.
|12| - J. FOFTIUS (Fingcllcrg}, Dc utonc stud,
cn II. Croiii ci aliorun Disscriaiioncs dc siudiis
insiiiucndis, Ancsicrda, 1645, caiulo Dc
raiionc doccndi (nao lcira}. Cfr. Ocu
Dductcu Onnu, ars III, col. 758 c ss.
574

CaptuIo XIX
|1| - CCEFO, Est. ud un., VII, 29, 2;
EFASMO, Adugu, cIil. I, ccni. VII, 3 (cdiao dc J.
CLEFICUS, II, 263}.
|2| - SENECA, Est. 29, 1.
|3| - Cfr. OVDIO, Fust, I, 321.
|4| - PLNIO, Nutuus Istouc lilcr XXIX, I, 2.
|5| - Vcr o caiulo XX, 10.
|6| - SENECA, Est. 9, 20.
|7| - Caiulo V, 5.
|8| - SENECA, Est. 9, 20.
|9| - SENECA, Est. 84, 2.
|10| - SANTO ACOSTINHO, Est. 143, 2
(MICNE, Putoogu Lutnu, vol. 33, col. 585}.
|11| - Caiulo XVIII, 44-47.
|12| - MAFTINHO LUTEFO, An dc Hugcncstc
und HudIcn ucc Stcdtc nn DcutscIcn
undcn, 1524. W. A., XV, . 44-47 (Clcncn, II,
456 c ss.}.
|13| - SENECA, Est. 48, 12.
575
|14| - CCEFO, Dc Ocs, I, 31, 110. inviia, ui
aiuni, Mincrva, id csi advcrsanic ci rcugnanic
naiura.
576

CaptuIo XX
|1| - PLAUTO, Tucucntus, V, 489; EFASMO,
Adugu, cIil. II, ccni. VI, 54 (cd. dc J. CLEFICUS,
II, 602}.
|2| - HOFCIO, Est. II, 3, 180-182.
|3| - FODEFT FLUDD (1574-1637}, Utusquc
cosn, nuos sccct ct nnos, nctuIscu,
Iscu utquc tccIncu Istou (Prina Pars.
Macrocosni; Sccunda Pars. Microcosni Iisioria},
Franlfuri, 1626, no caiulo PIosoIu ucc
cIstunu scu nctcooogcu.
|4| - O faio dc cnrcgar a alavra Utou nao nos
garanic quc Concnio icnIa lido a olra dc
TIonas Morus con cssc iiulo.
|5| - AFISTTELES, Mctuscu, I, ca. 2 (cdiao
dc DEKKEF, 982}.
577

CaptuIo XXI
|1| - Nao foi ossvcl localizar csia ciiaao.
|2| - Esia frasc nao c dc Quiniiliano, nas dc
Scncca, Est. VI, 5.
|3| - Ciiado cn alcnao or Concnio.
|4| - TEFENCIO, Andu, vcrso 171.
|5| - VIFCLIO, Acncs, I, 14.
|6| - CCEFO, Dc dunutonc, II, 42, 87.
|7| - QUINTILIANO, Instt. Out., II, 3, 3. Concnio
volia a aduzir o ncsno ccnlo no caiulo XXV,
23.
|8| - OVDIO, As unutou, II, 675 c s.
578

CaptuIo XXII
|1| - COMENIUS, Junuu nguuun, cscutu, suc
scnnuun nguuun ct sccntuun onnun,
Lcszno, 1631.
|2| - CCEFO, Dc n., III, 2, 4.
|3| - CCEFO, Dc Outoc, III, 10, 38.
|4| - Vcr o Hcctoun VcstIuuc suc cxc utn
udncntun, cn Ocra Didaciica Onnia, ars
III, col. 175 c ss.
|5| - Vcr a Suu Lutnuc Lnguuc, uocun
dcuutuun coun cxcuns, suc cxcon
Junuuc, cn Ocra Didaciica Onnia, ars III,
col. 219 c ss.
|6| - FEHOF KNAPASKI (1564-1638}, TIcsuuus
Poono-Lutno-Guccus, Cracovia, 1621-32.
579

CaptuIo XXIII
|1| - SENECA, Est. 88, 1.
|2| - J. LUIS VIVES, Intoducto ud Sucntun, I
(Ocu, Dasilcia, 1555, II, 70 c s.}.
|3| - Nc quid ninis. Cfr. EFASMO, Adugu, cIil. I,
ccni. VI, 96 (cd. dc J. CLEFICUS, II, 259}.
|4| - Tcn cn visia, scn duvida, a conIccida
assagcn dc PLUTAFCO, Dc uudcndo, 3.
|5| - Vcntcs g. Cfr. a Estou u Tto, I, 12.
|6| - Inuiilia ondcra icrrac. crcssao Ioncrica
( }.
|7| - Caiulo XXI, 5.
|8| - SENECA, Est. 31, 4.
|9| - VIFCLIO, Gcog., III, 272.
|10| - HOFCIO, Est. I, 2, 69 c s.
|11| - L. J. M. COLUMELLA, Dc ustcu, XI, I, 26.
Nan illud vcrun csi M. Caionis oraculun niIil
agcndo Ionincs nalc agcrc discuni.
580

CaptuIo XXIV
|1| - Caiulo IV, 6.
|2| - Vcr o Luo dc JoI, ca. 32 c ss.
|3| - Suno 138, 14.
|4| - LUTEFO, no Prologo da cdiao das suas
olras cscriias cn alcnao, 1539. Du ustu dc
Hcgc nncn ndcn, ducI dcn guntzcn Psun
(nun. dcn ll9) ccIcI ugcstcct. Und Icsscn
uso. Outo, ncdtuto, tcntuto (W. A., 50, 659}.
|5| - xodo, 22, 29-30; 23, 19.
|6| - Lucus, 16, 19 c ss.
|7| - Ercssao dccalcada cn VIFCLIO, Acncs,
1, 94.
|8| - ANDFEAS CEFAFDUS HYPEFIUS cscrcvcu
accrca do csiudo da Sagrada Escriiura clos
icologos no scgundo livro dc Dc TIcoogo scu
utonc stud tIcoogc I IV, Dasilcia, 1559; c
accrca do csiudo da Sagrada Escriiura cn gcral
no Dc sucuc sctuuc cctonc ct ncdtutonc
quotdunu, Dasilcia, 1563.
|9| - EFASMO, Ocu, cd. dc J. CLEFICUS, vol. V,
Lcidc, 1704, col. 140 A D.
581
|10| - IId., col. 140 CD.
|11| - IId., col. 144 AC.
|12| - EFASMO, Huto scu nctIodus concndo
cucncnd ud ucun tIcoogun, Ausgcw. Wcrlc,
cdiao dc H. HOLDOFN, MuncIcn, 1933, . 293
(CLEFICUS, V, 132} SANTO ACOSTINHO, Dc
doctnu cIstunu, II, 9 (MICNE, Putoogu
Lutnu, vol. 34, col. 42}.
|13| - Gcncss, 22, 16 c ss.
|14| - Alusao, scn duvida, cscada da visao dc
Jacol. Gcncss, 28, 12 c ss.
|15| - FULCENTIUS, Est. II, 12-21 (MICNE,
Putoogu Lutnu, vol. 65 cols. 315-317}.
|16| - Lucus, 16, 19 c ss.
|17| - PFISCIANUS (+ 526}, Insttutoncs
Gunnutcuc. Esic livro foi considcrado, duranic
ioda a Idadc Mcdia, c aic coca dc Concnio, a
olra dc naior auioridadc ara o csiudo da
Cranaiica Laiina.
|18| - Pcdo, I, 5, 5; Tugo, 4, 6.
|19| - Jouo, 1, 29.
|20| - Mutcus, 3, 17; Mucos, 1, 11.
582
|21| - Suno 117, 22; Mutcus, 21,42; Mucos, 12,
10; Ecsos, 2,20.
583

CaptuIo XXV
|1| - Da vasia lilliografia solrc csic icna,
ciianos acnas. H. I. MAFFOU, Hstoc dc
`cducuton duns `untqutc, 3c. cd., diiions du
Scuil, Paris, 1955, . 423-425; J. V. ANDFEAE,
TIcoIus (1a. cd., 1649}, Dialogo III. Dc
tcutuu cIstunu. Concnio foi niiidancnic
influcnciado or csia olra. Vcr ainda MAFTINHO
LUTEFO, W. A., 15, 52 (Clcncn, II, 462}.
|2| - CFISSTOMO, Concniario scgunda
Esiola a Tinoico, Honu LX, 1 (MICNE,
Putoogu Lutnu, vol. 62}.
|3| - CASSIODOFO, Exosto n Psutcun, s.
15, uliino caiulo (MICNE, Puto. Lut., vol. 70,
col. 116}.
|4| - Cfr. HOFCIO, Est. II, 3, 268 c s.. Vos
ccnlaria Cracca nociurna vcrsaic nanu,
vcrsaic diurna.
|5| - Pcdo, I, 2, 9.
|6| - O incrador Juliano Aosiaia (scc. IV}
afasiou-sc do crisiianisno or influcncia da
filosofia nco-lainica. Os scus cscriios filosoficos
Iavian sido rccdiiados cn 1583.
584
|7| - Lcao X foi Paa rccisancnic no icno da
Fcforna (1513-1521}. Concnio rcflcic aqui as
oinics icndcnciosas dos roicsianics accrca do
Paado, crcssas, or ccnlo, na olra dc J.
DALE, TIc Pugcunt o Pocs, Londrcs, 1574.
|8| - Tal consclIo carccc, scn duvida, dc
auicniicidadc. ccrio, iodavia, quc, dcsics dois
cardcais c anigos, da coca do Fcnascincnio,
Sadolcio cra ariidario do novincnio lllico, ao
asso quc Dcnlo, aic sua osicrior viragcn,
scguia un Iunanisno nuiio nundano.
|9| - Nao sc rcfcrc ianio aos caiolicos ronanos,
cono aos Iunanisias iialianos Icrcgcs do scc.
XVI. Concnio iravou olcnica, dc nodo csccial,
con o Sozzinianisno. Solrc o novincnio dos
Erciici iialiani, vcr D. CANTIMOFI, Ectc
tuun dc cnqucccnto. HcccIc stocIc, C. C.
Sansoni Ediiorc, Fircnzc, 1939.
|10| - Pnco Luo dos Hcs, 5, 2.
|11| - S. JEFNIMO, Est. ud Dunusun, no.
114.
|12| - SANTO ISIDOFO DE SEVILHA,
Scntcntuun LI, III c. 13, 2, 3 (MICNE, Puto.
Lut., vol. 83, col. 686}.
|13| - CCEFO, Dc n., III, 5, 16.
585
|14| - MELANCHTON, TIco. Iotoscs, dc
ccuto, cn Corus Fcfornaiorun, XXI, col. 101
c s.
|15| - SANTO ACOSTINHO, Est. 137, 7
(MICNE, Putoogu Lutnu, vol. 33, col. 524}.
|16| - Concnio cnsa aqui solrciudo cn
ALSTED, TunIus IIoun sucoun scu
Enccoocdu IIcu, cxIIcns tunIun
IosoIuc, usudcntuc ct ncdcnuc sucuc
tcnquc sucosunctuc tIcooguc, quutcnus uun
unduncntu cx Sctuu V. ct N. T. coguntu,
Franlfuri, 1625.
|17| - EFASMO, PuuIouc suc snu. E
Arisioiclc, Plinio, TIcoIrasic (cd. dc J.
CLEFICUS, I, 606 c}.
|18| - IId., I, 615 c s.
|19| - EFASMO, Huto scu nctIodus concndo
cucncnd ud ucun tIcoogun, Ausgw. Wcrlc,
cd. dc H. HOLDOFN, MuncIcn, 1933, . 190 (cd.
dc J. CLEFICUS, V, 82}.
|20| - Vcr ca. XXI, 12 c ca. XXV, 23, c suas
rcscciivas noias.
|21| - Traia-sc, nao dc Sanio AgosiinIo, nas dc
S. CFECFIO MACNO, Mouun I (MICNE,
Put. Lutnu, vol. 75, col. 515}.
586

CaptuIo XXVI
|1| - Prisciano c un cclclrc granaiico do scc. VI,
auior das Insttutoncs Gunnutcuc quc foran
livro dc icio cn quasc iodas as cscolas da
Euroa, aic dcois da Fcnasccna.
|2| - CCEFO, Po Fucco, 27, 65; EFASMO,
Adugu, cIil. I, ccni. VIII, 36 (cd. dc J. CLEFICUS,
II, 311}.
|3| - EILHAFDUS LUDINUS (1565-1621}, Nou
Jcsu CIst Tcstununt Gucco-Lutno-Gcnuncuc
cdtons us nu... Cun ucnnu... cstou,
n quu consun dc Lutnu nguu concndosc u
ucs uddsccndu cxontu, 1617, . 16-17.
587

CaptuIo XXVIII
|1| - Cfr. Inonutoun dc Muttc ScIu, ca. IV,
7-11; c ca. VI-VIII.
|2| - Solrc un iao anlo concciio dc granaiica,
vcr E. F. CUFTIUS, EuouscIc Ltcutu und ut.
Mttcutc, Dcrn, 1948, . 50.
|3| - Cfr. Inonutoun, ca. IV, 7; c ca. IX.
|4| - Cfr. Inonutoun, ca. IV, 5 c s.; c ca. X.
|5| - Gcncss, 5, 22-24.
|6| - Ca. XXIX c XXX.
|7| - Esia olra icn o scguinic iiulo. ScIou
Inuntuc suc dc oudu uucntuts no scxcnno
cducutonc. Vcn ullicada nas Ocra Didaciica
Onnia, ars I, col. 198 c ss.
|8| - Solrc csic icna, vcr o OIs scnsuuun
ctus.
588

CaptuIo XXIX
|1| - WILHELM ZEPPEF, no ca. VI dc Dc otu
ccccsustcu, Hcrlorn, 1607, rcconcnda quc sc
nao crijan cscolas dc lngua naicrna, ondc as
Iaja dc laiin. Vcr ainda A. MOLNAF, Lcxcon
Lutno-Gucco-Ungucun, vol. I, Franlfuri, 1645.
|2| - J. H. ALSTED, Enccoucdu sctcn tons
dstnctu, Hcrlorn, 1630, ca. VI, . 1513. So
dcvcn frcqucniar a cscola dc lngua naicrna os
ncninos qui ariilus nccIanicis aliquando sc
alicaluni.
|3| - CCEFO, Dc outoc, III, 10. 38.
|4| - Coosscnccs, 3, 16.
|5| - Os nonc quc Concnio cscolIcu ara csscs
scis livros sao Vouun, Hosuun, Vduun,
Sucntuc LuIntIus, Stuuc Husuncntun,
Puudsus Annuc. Vcr Ocra Didaciica Onnia,
ars I, col. 248 c s.
|6| - SIMON STEVIN (1548-1620}, naicnaiico c
fsico Iolandcs quc cscrcvcu cn flancngo.
|7| - PoIcnutun gconct. I V, Aniucria,
1583. Livro I.
589

CaptuIo XXX
|1| - JUSTO LPSIO, PIsooguc Stocoun I
tcs, Aniucria, 1604, Livro, I, Diss. 1, . 2.
|2| - XENOFONTE, McnouIu Socut., I, 6, 15;
EFASMO, AoItIcgnutu III, Socutcu 10 (cd. dc
J. CLEFICUS, IV, 156}.
590

CaptuIo XXXI
|1| - Caiulo XXVII, 6.
|2| - EFASMO, Adug., cIil, II, ccni. IV, 45 (cd. dc
J. CLEFICUS, II, 537}.
|3| - SENECA, Est. 2, 2.
|4| - As cclclrcs Noctcs Atcuc dc A. Ccllius csiao
cscriias cn forna dc coloquios.
|5| - PLATO, Lcs, XII, ca. 5 (949 E - 950 D}.
|6| - Esia idcia dc una Socicdadc dc Profcssorcs c
nais anlancnic dcscnvolvida or Concnio na
Vu ucs, ca. 18.
591

CaptuIo XXXII
|1| - Vcja-sc, a csic roosiio, o ousculo dc
COMENIO, ToguIcun uuun, Ioc cst, us
concndosc, ct tuncn coosc uc ccguutc,
sucntun non cIuts scd ngcns nncnd,
cn Ocra Didaciica Onnia, ars IV, col. 85-96.
|2| - Cfr. ToguIcun uuun, 19 c ss.
592

CaptuIo XXXIII
|1| - JANUS CAECILIUS FFEY (+1631}, Vu ud
duus sccntus utcsquc, nguuun nottun,
scnoncs cxtcnouncos nouu ct cxcdtssnu,
Paris, 1628, ca. II, scao 1.
|2| - Cfr. HOFCIO, Est. II, 3, 355.
|3| - Solrc csics livros, vcr ca. XXII, 19 c ss.;
ca. XXVIII, 23 c ss.; c ca. XXX, 16.
|4| - SENECA, Est. 6, 4. No icio lc-sc,
crradancnic, Est. 27.
|5| - Cfr. CCEFO, Dc dunutonc, II, 2, 4.
|6| - XENOFONTE, McnouI. I, 6, 15. EFASMO,
AoItIcnutu III, Socutcu 10 (cd. dc J.
CLEFICUS, IV, 156}.
|7| - EFASMO, Adugu, cIil. I, ccni. VI, 1 (cd. dc
J. CLEFICUS, II, 220}.
|8| - Jouo, 3, 8.
|9| - S. DEFNAFDO, Scnons dc Suncts, I, 3
(MICNE, Putoogu Lutnu, vol. 183, col. 362}.
|10| - Lucus, 16, 8
|11| - Contos, I, 13, 4.
593
|12| - S. CFECFIO MACNO, Mouun I XXX,
ca. 27, 81 (MICNE, Puto. Lut., vol. 76, col.
569}.
|13| - MAFTINHO LUTEFO, An dc Hugcncstc
und HudIcn ucc Stcdtc nn DcutscIcn
undcn, 1524. W. A., XV, . 50 c 34, (Clcncn, II,
445 c 448}.
594

Nota de Copyright
A rcscnic cdicao cn cDool c fciia cn fair usc",
scn ncnIun oljciivo concrcial c visando
coniriluir ara a divulgaao dcsia olra
fundancnial, colocando-a ao alcancc dc iodos os
rcsonsavcis or roccssos cducacionais,
rincialncnic dos jovcns. Ao fazc-lo,
acrcdiianos csiar cn confornidadc con os
dcscjos do auior, do iraduior c dcniro dos
oljciivos da
FUNDAO CALOUSTE CULDENKIAN
Iii.//www.gullcnlian.i/
a cuja iniciaiiva dcvc a lngua oriugucsa o
accsso a csia olra c a qucn c airiludo o
coyrigIi da rcscnic vcrsao cn cDool. Sc algun
dirciio airinonial csiivcr scndo
involuniariancnic violado, favor conunicar
cDoolsDrasil
livroscloolslrasil.con
ara quc a rcscnic cdicao scja incdiaiancnic
rciirada do accsso ullico.

Vedado todo e quaIquer uso comercIaI.
595

Proilido iodo c qualqucr uso concrcial.
Sc vocc agou or cssc livro
VOCE FOI FOUDADO!
Vocc icn csic c nuiios ouiros iiulos CFTIS
dircio na fonic.
cDoolsDrasil.con
2001 cDoolsDrasil
Vcrsao ara cDool
cDoolsDrasil.con

__________________
Novcnlro 2001
Vcrscs ara df c cDoolLilris naro 1996

You might also like