GAGAUZ EDEBYATINDA DONS TANASOLUNUN YER Nadejda CHRL ZET ada Trk edebiyatlar arasnda Gagauz edebiyat en gencidir.

Elli bir yllk bir alfabeye sahip olan bu Trk topluluu, hem aydn saysnn fazla olmamas, hem de baz imknszlklar sebebiyle ana dillerinde fazla yayn yapamamlardr. 1957 ylnda Kiril kkenli alfabe kabul edildikten sonra edeb eserler yaymlanmaya balamtr. Bu tarihe kadar Gagauz airleri Gagauzca yaymlama imkn pek bulamamlardr. Gagauz edebiyatnda nazm tr nesre gre stnlk salamtr. Bu yazmzda, Gagauz iiriyle ilgili bilgi verildikten sonra Gagauz dilinin, edebiyatnn, folklorun vs. gelimesinde byk emei olan Dionis Tanasolunun edeb kiilii, eserleri ve almalar zerinde durulacaktr. Anahtar Kelimeler: Gagauz edebiyat, Gagauz iiri, Dionis Tanasolu, Uzun Kervan THE PLACE AND ROLE OF DIONIS TANASOLU IN GAGAUZIAN LITERATURE ABSTRACT Gagauzian Literature is the youngest among contemporary Turkish Literatures. Gagauz community has not published much more works in their mother tongue because of having an alphabet for just fifty-one year, the lack of the number of intellectuals, and other limitations and facilities. In 1957, after accepting a version of Cyrillic alphabet, they started to publish literary works. Before this, Gagauz poets were not able to publish their works. In Gagaudian literature writing in verse depicts priority to prose writing. In this study, after introducing the Gagauzian poetry, we will examine the role of Dionis Tanasolu in improving the Gagauzian

Yard. Do. Dr., Uluslararas Kbrs niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm retim yesi, nchirli@gmail.com

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 3/7 Fall 2008

272

Nadejda CHRL

language, literature, folklore as well as the poets literary characteristics, and his works. Key Words: Gagauzian Literature, Gagauzian Poetry, Dionis Tanasolu, Long Journey.

Giri Gagauz edebiyat ada Trk edebiyatlar ierisinde en gencidir. Henz elli bir ylk bir alfabeye sahip olan bu Trk topluluu, hem nfusun azl sebebiyle aydnlarn fazla olmamas hem de madd imknszlklar sebebiyle fazla yayn yapamadlar. Gagauz yazl edebiyatnn gelime srecine bakldnda uzun sre szl edebiyat erevesinde gelien Gagauz edebiyat gerek gebe, gerekse yerli yaam ierisinde bu kltrlerden etkilenmi ve gelime gstermitir. ok zengin bir folklor ve halk edebiyatna sahip olmalarna ramen ada edebiyat olduka ge gelimitir. Gagauz Trklerinin ada edebiyatlarnn geikmesinin ok nemli siyas, ekonomik ve edeb sebepleri vardr. Gagavuz edebiyatnda nazm ve nesir trlerinde eserler verilmitir. Ancak, nazm trnde yazlan iir rnekleri edebiyatta stnlk salamtr. Nesir tarz iire gre fazla gelimemitir. Dz yazyla verilen eserlerin iinde en gelimi olan annatmaklar ad verilen hikye trdr. Bunlarn yan sra tek roman Uzun Kervan (1985) ve iki piyes Bucakta Yaln (1974), Oglann Sevdas (1981) bulunmaktadr. Gagauz iirinin ilk rneklerinde folklorik unsurlar olduka fazla yer tutmakta ve yazlan ilk iirler daha ok halk iirini andrmaktadr. lk rneklerde ekil olarak daha ok Trk edebiyatndaki mninin devam olan drtleklerle yazlm tr benimsenir. Bu drtlklerde kafiye dzeni olarak da mnilerin kafiye dzeni olan aaab veya aabb ekilleri kullanlmaktadr. kinci ekil zellii ikier msralk birimlerden oluturulmu, Gagauz trklerinin taklidiyle ortaya km bir tarzdr. Bunun kafiye dzeni ise aa-bb eklinde ve aralarnda kafiyelenmektedir. ada Gagauz iirinin ilk rneklerinde hece vezninin kullanld grlmektedir. Fakat, vezne mutlak tabi olmak, vezinli yazmak gibi genel birtakm kaidelere bal olarak kullanldn syleyecek bilgi yoktur. nk daha ziyade edeb retime dayal bu edebiyatta bu trden meseleler zerinde henz dnlmedii

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 3/7 Fall 2008

Gagauz Edebiyatnda Dionis Tanasolunun Yeri

273

grlmektedir. airler kendilerine gre ou zaman duraksz, 7li ve 11li hece saysn benimseyerek yazarlar.1 Mni ya da trky benimseyen airler muhteva olarak da bu trlerin konularn kullanmlardr. Mesela, mni eklini benimseyen drder msralk bentlerden meydana gelen airlerin geleneksel mnilerde olduu gibi iki blm vardr. lk blmnde mesela tabiatla giri yaplrken iir ikinci blmnde gnlk hayatla, tarihle, akla, evreden tanan izlenimlerle, akac, arzulu, mizah arpc bir sonla balanr. Zamanla konular genileyince ekil endielerinin atld grlmektedir. Artk, dncenin iki ya da drt msralk birimler ierisinde tamamlanmas gerektiini dnmeyen airler, deiik uzunluktaki msralarn sralarlar ve hacim konusunda kendilerini rahat hissederler.2 Modern dnemlerde Gagauz iirinde ayrca bir halk iirinden bahsetmek mmkn deildir. ki iir tr birbirinin ierisine girmi ekilde devam etmektedir.3 Gagauz edebiyatna Kiril alfabesinin kabulnden sonra bir canllk gelmeye balar. iir alannda modern dnemin baladn iaretini verir. Bu dnemden itibaren iirler edeb kuramlara uygun, folklordaki birok trn ilendii grlmektedir. 1957 ylndan itibaren Gagauz airleri zengin folklor bilgisi ile donanm, ayrca ada Rus, Moldovan edebiyatyla yakndan ilgilenen ve Gagauz edebiyatna yeni iir trleri kazandran kiiler olmulardr. Btn Sovyetler Birliinde sisteme, liderlere, partiye vg, alkanlk, kolhoz, devlete sayg ve ballk, vatanseverlik, ak gibi temalar Gagauz iirinde de yer almtr. Ancak, airlerin bu temalar ele al, gr ve dn tarzlar farkldr. airlerin kimisi baz temalar zerinde daha fazla dururken, kimileri ise eksik ilemitir. Bu farkllklar, airlerin yaadklar dnemlerden kaynaklanmaktadr.. Gagauz airleri, iiri, iinde yaadklar topluma, tarihe, doup bydkleri yerlere, mahall gelenek ve sosyal deerlere duyduklar ilgi ve sevgiyi anlattklar bir vasta olarak grmektedirler. Gagauz iiri bir anlamda yaad her yerde kendini yalnz hisseden Gagauz halknn yreinin bir namesidir. Bundan dolay iirlerde sanat veya ok zel baz duygu araylarnn bulunmad grlr. airler sevgiye ve sevgiliye duyduklar ak btn gzeliiyle dile getirmiler. Ancak sevgi, sadece sevgiliye duyulan bir ak
1

Mustafa Argunah-Hlya Argunah, Gagauz Yazlar, Trk Ocaklar Kayseri ubesi, Kayseri, s. 107 2 Mustafa Argunah-Hlya Argunah, a.g.e., s. 107 3 Mustafa Argunah-Hlya Argunah, a.g.e., s. 131

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 3/7 Fall 2008

274

Nadejda CHRL

deildir, anneye, ana diline, aile ocana, yurt topraklarna duyulan sevgi ve zlem btn zellikleriyle dile getirilmektedir. Bunun yan sra zlemi, baba ocan, halkn ektii skntlar, sisteme liderlere, partiye vg, alkanlk, vatanseverlik, eitlik, eski gelenek, vatan ve kyne hitap, tabiat, toprak, Bucan kaderi, sosyal hayat, yksek felsefe, tarih, romantizm vb. gibi konular ilemilerdir. lk iirler olduka basit yazlyordu. Henz Gagauz Trkesinin kelime hazinesi byk sanat iirleri yazmaya yetmemektedir. 1970li yllardan itibaren airler iirlerinde orijinallii yakalama arzusunu duydular. S.Kuruolu bu yllarda yazd iirlerle Gagauz iirine birok yeni temay getirmitir. 1985 ylndan nceki Gagauz iirinde komunizm, parti, Lenin ve kzl bayrak nemli bir yer tutmaktayd. 1985 ylndan itibaren perestroyka ile birlikte konularda deimeler olmu, komunizmin yerini daha fazla mill olan konular almtr. 1990 ylndan sonraki iirlerde ise bamsz Gagauz devletinden sz edilmeye balanr. Ana dili uuru, eski detler ve bamszl ileyen iirlerin says artmaktadr.

Dionis Tanasolunun (1922-2006) Edebi Kiilii 1) Hayat Moldova Kiriet kynde doan D.Tanasolu (1922-2006), yazar, air, dramaturg, kompozitr, rejisr, folklorcu, gazeteci, kareograf, pedagog, filolog ve tarihidir. Gagauz dili ve edebiyatnn en nemli isimlerinden biridir. Gagauz edebiyat ve kltr iin nemli bir yazar olan Nikolay Tanasolunun oludur. Gagauzlarn hem Kiril kkenli hem de Latin kkenli alfabelerinin teekklnde grev almtr. 30 Temmuz 1957 ylnda hazrlanan Kiril esesl Gagauz alfabesini L.A. Pokrovskaya ile birlikte hazrlamtr . Tanasolunun edebiyatla dostluu daha lise yllarnda balar. Lise yllarnda Rus air ve yazarlarn (Lermontov, Krlov, Pukin, Mayakovskiy) baz eserlerini Gagauz Trkesine evirmi, kendi iirleri de Rusa, Moldovancaya, Azerbaycan, Tatar ve Trkmen Trkesine evrilmitir. Bu iirlerinin yan sra D.Tanasolu ada Gagauz edebiyatnda birok ilke imza atmtr. Sahnelenen ilk Gagauz piyesi Komrat Kltrevi sahnesinde oynanan Bucakta Yaln (1974) eseridir. Bunun dnda yazarn Olann Sevdas (1981) adl bir piyesi daha bulunmaktadr. D.Tanasolu, bilim adam olarak tarih ve folklor alanlaryla da ilgilidir. Gagauz Trkesiyle kaleme alnan ilk roman (Uzun Kervan 1985) da yine D.Tanasoluna aittir. Yazar, roman slubu

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 3/7 Fall 2008

Gagauz Edebiyatnda Dionis Tanasolunun Yeri

275

iinde Gagauzlarn tarih macerasn verir. Bu sebeple reticilii n plana alr ve eser zaman zaman bir ders kitab havasna girer. Btn bnlara raman ilk Gagauz roman bu yaz dili ve kltr varl ile bir romann yazlabileceini ortaya koymas bakmndan Gagauz edebiyatnda nemli bir merhale tekil eder. 1950li yllarn sonlarna doru D.Tanasolunun nderliinde ve byk abalar sonucunda baarl ilere imza atld. 1957-1960 yllar arasnda Moldova Sosyaliste gazetesinde haftada bir kez Gagauz Trkesi ile bir sayfalk bir ilave karld. lk defa radyo ve televizyon programlar Gagauz dilinde yayn yapmaya balad. D.Tanasolunun nderliinde sanatsal etkinlikler balad. D.Tanasolu okul ilerine byk emek harcad. 16 Kasm 1957 ylnda Moldova SSC Babakanl kard bir kanunla Gagauzlarn ana dilleriyle eitim yapmasna izin verdi. N.. Baboglu ve D.N. Tanasoglunun hazrlad Gagauz dili ders kitaplar ilkokul 1., 2., 3. snflarda okutuldu. Bu snflarda btn dersler Gagauz Trkesi ile, 4.-8. snflarda ise Rusa olarak verilmekteydi, ancak bu snflarda Gagauz dili ve edebiyat ders olarak okutulmaktayd. 1958 ylnda enstitde okullar iin Gagauz dilinde retmenler yetitirmeye balad ve ayn yl Eyll aynda tarihte ilk defa okullarda Gagauz dilinde eitim balad. Okullar iin ksa srede kitaplar hazrland. Bu kitaplarn hazrlanmasnda Tanasoluu bizzat yer ald. Kitaplarda halk edebiyatndan rnekler, ilk Gagauz airlerin iirleri ve bunlarn yan sra Tanasolunun Rus ve Moldova edebiyatlarndan Gagauz diline evirileri yer almtr. D.Tanasolu ayn zamanda ok sayda bestesi olan usta bir besteci ve keman virtizdr. Dz Ava adl bir mzk ve folklor topluluu kurmutur. Moldovann bakenti Kiinevde II. Yazarlar Birlii toplantsnda D.Tanasolu Kk halkn byk mutluluu adl bildirisiyle sz ald ve btn Gagauz yazarlarn adndan scak selm dedi. Ayn yl (1958) Tanasolu ilk Gagauz airi olarak SSBC Yazarlar Birliine kabul edildi. Son zamanlarda iir yazmaktan uzaklaan Tanasolu, Kiril alfabesinden Latin alfabesine geme almalarna katlm, Komrat Devlet niversitesinin rektrln yapm, Gagauz tarihiyle ilgili dersler vermitir. Bilimsel almalar zerinde daha younlat grlmektedir. 2. Eserleri

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 3/7 Fall 2008

276

Nadejda CHRL

a) iir Kiril alfabesinin kabulnden sonra 1959 ylnda Gagavuz dilinde baslan ilk kitap D.N.Tanasoglunun Bucaktan Seslrdir. Bu kitaptan nce de Gagauz Trkesiyle kitaplar yaynland, ancak onlarn hepsi Sovyet dnemi ncesi ve deiik alfabelerleydi: Grek, Bulgar, Rus, Romen gibi. Bucaktan Seslr iir kitabnn zellii ise Gagauz alfabesiyle yaynlanan ilk kitap olmasdr. Bu bakmdan Gagauz dili ve edebiyat iin byk nem tamaktadr. Kitabn ilk blmn halk trleri: balad, trk, masal, atasz, deyim, mniler vs. oluturmaktadr. kinci blm ise Gagauz airlerin iirlerine ayrlm: D.Tanasolu, N.Tanasolu, N.Arabac, N.Babolu, D.Karaoban, M.Ks vd. Bu antolojide yer alan iirlerde edeb dil ya da sanat aramak ok doru olmaz, nk bu iir rnekleri yeni kurulan edebiyatn ilk rnekleriydi. Kitap yaynlandktan sonra basnda olumlu yanklarnn yan sra baz eksikliklere de iaret edildi. Ayrca kitabn baslmas ile mill folklora ve edebiyata da byk ilgi uyandrm oldu. 1962 ylnda Gagauz okulu kapatlp ve Gagauz dersleri kaldrldktan sonra D.Tanasolu btn gcn ve emeini edebiyata evirdi. On yl iinde, arka arkaya, drt iir kitab yaymlad: al Trkm (1966), Adamn leri (1969), Holuk (1970), Genlik Trkleri (1975). iir kitaplar zellikle 1960 ve 1970li yllarda yaymlanmtr. Tanasolu ilk al Trkm adl kitabnda Gagauz halkna ve onun geleceine ait duygularn anlatmaya alr. Adamn leri adl ikinci iir kitabnda iir anlayn ve konular biraz daha geniletir ve Gagauz tarihini temalar arasna dahil eder. Burada Sovyetler Birlii halknn hayat, kendi halknn aydnlk bir yaam iin uzun ve mcadeleli yolu, devrim, Gagauz kahramanlar ile ilgili konular yer almaktadr. Holukta ise mni tarzndaki iirlerini toplamtr. Bu kitap, dier kitaplarndan ok farkldr. G.Gaydarji bu kitabn edeb ynne dikkat ekerek yle demi: Bu iir kitabnn ad Holuktur, ancak sradan bir insann hayat, emei ve yaratcl deil, onlarn mutluluunu ve endielerini iermektedir. Holuk kelimesini canlandryor, onu okuyucu ile yayor, okuyucu ile birlikte dnyor, sorular sorup cevaplar buluyor, tartyor. Bununla birlikte okuyucuyu hayat, iyilik ve ktlk, evlilik ve aile, yetime, sevgi, mill grev,gelecek ve bu gelecei kurma grevi ile ilgili dnmeye yneltiyor. Kitap drt blmden oluur: Holuk, Holuun kkl, Holuun sevdal ve Cmblr. Bu kitabn dikkat ekici yn ise

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 3/7 Fall 2008

Gagauz Edebiyatnda Dionis Tanasolunun Yeri

277

Cmblr blmdr. nk, Tanasolu ilk defa bu iir kitabnda mizaha yer vermitir. Drdnc, son kitab Genlik Trklerinde topraklarna, halkna ve ana diline olan sevgisini ifade eder. Bucak

Tanasolunun iirlerindeki temalar alt grupta toplamak mmkndr. Bunlar: 1. Komunizm, Lenin, partiye ve rejime vgler 2. Vatan sevgisi, vatan zlemi, yurtseverlik gibi 3. Gagauz halknn tarihi ve mcadelesi 4. Ana dili 5. Ak-Sevgi 6. Deiik temalarda yazlan iirler Tanasolunun ilk iirleri olduka ksa olduunu gryoruz. lk bakta sanki iir deil de ksa dizelerle yazlm nesirdir.4 lk rneklerde ekil olarak daha ok Trk edebiyatndaki mninin devam olan drtlklerle yazlm. Kafiye dzeni olarak da mnilerin kafiye dzeni olan aaba, abab, aaab veya aabb ekilleri kullanlm. Drt msradan fazla olan mnilerde aabaa, aabbb, aabcc, aabaaa, aabc vs. sralanlarna da rastlanmaktadr. Tanasolu iirlerinin bir ksmn beyitlerle yazmtr. Buna rnek olarak Hey oban iirini gsterebiliriz. Hey oban, en olan, Lzmn adamsn sn. Her krda, bayrda Senden ok bize fayda ok kuzu hem yapaa Gerirersin kolhoza.

P.A. ebotar, Gagauzskaya Hudojestvennaya Literatura, 50-80-e gg. XX.v., Kiinev, 1993, s.20

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 3/7 Fall 2008

278

Nadejda CHRL

Hep krda bayrda Senden ok bize fayda5

1. Komunizm, Lenin, partiye ve rejime vgler temas Sovyet sisteminin youn ve kat olduu zamanlarnda yazm olduu iirlerin konusu komunizm, Lenin, kzl bayrak, partiye ve rejime vgler, uzaya gidi, Sovyet halklarn bar konular ve ya drugoy takoy stran ne znayu (byle baka bir lke tanmyorum) gibi szler Sovyet dnemi airlerinin iirlerinde younlat grlmektedir. Bilindii gibi, btn Sovyet Birliindeki air ve yazarlarn kitaplarnn yaynlanabilmesi iin bu tr konularn mutlaka ilenmesi gerekirdi. Dolaysyla D.Tanasolu da bu konular ileyen airlerden biridir. al Trkm adl iir kitab Lenine trk iiriyle balar. iirin devamnda halkn gemiine uzanyor ve Gagauz halknn yoksulluunu, eitimsizliini, aln ve dier ektii zorluklar dile getiriyor ve yle bir soru soruyor: Bizi Gagauzlar btn bunardan kim kurtaracak? Cevabi da yine kendi veriyor: Lenin, parti. Yine Revoltsiya (Devrim) adl iirinde, 1917 ylnda olan devrimi tasvir edip Lenini vyor. Leninin yeni bir yol aacan, bu zamanda sadece onun gerek bir nefes verebileceini ve kurtarc olduunu syleyerek yle der: T Lenin! Bakt t Lenin havaya, T Lenin, Lenin yol ar! Gele t Lenin daavaya Da zorbalk rtk kar... Haliz bak, bir ho soluk, Salt o bu vakda verir Ondandr mre fikir, Salt Lenin zaamet bolluk! i onunnan kardalk
5

Mustafa Argunah-Hlya Argunah, a.g.e., s. 136

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 3/7 Fall 2008

Gagauz Edebiyatnda Dionis Tanasolunun Yeri

279

Ona ifti sevinici; Salt o korkmaz aga balk Bu gemid iy dmenci. (GT, 6) Bu rneklerden de anlalyor ki Tanasolu Lenini ve partiyi kurtarc olarak grmektedir. Partiyama adl iirinde ise Tanasolu ana krlarn seyretmeyi, kylerin evlerini, eme seslerini, kzlarn mnilerini, vatan, krmz bayran ateini, btn kardeliin gcn ve kendi partisini sevmeyi hi doymayacan syler ve yle der: Vatan sevmesi derin duymaa rm doyanmaz, Bayraan krmz ateini, Birlik kardaln kuvedini tamah duymaa rm doymaz! z Partiyamn sevmesini hi t doymaz! (GT, 6)

2. Vatan sevgisi, vatan zlemi, yurtseverlik temas Tanasolu iirlerinde vatan, vatanperverlik, insanlk, kyne hitap gibi konulara da yer vermitir. air vatan geni bir ekilde ele alr, onun iin vatan vardr. Biri Moldova, en byk olan, ikinci Gagauzlarn yaad Bucak topraklar (Gagauziya) ve nc en kk olan kendi kydr. Bu vatan anlatan Vatan, Vatanm Sana,Stepim Benim, Selm Bucaktan, Hep Taa, Hep Taa..., Gagauzistan, Hey Kym, Kiriyet, Gen Kasabam adl iirlerinden bazlardr. airin vatan temasyla yurt dncesi ayn anlamda kullanlmtr. Bu nedenle vatan sevgisi konusunu ilerken ayn zamanda yurt sevgisi de kastedilmektedir. Her milletin karakteristik bir zellii vardr. Kimisi kendini ven, kimisi sanatkar ruhlu vs. olur. Trk milletinin karakteristik zellii ise vatansever olmasdr. Bunu Gagauz aydnlarnda da Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 3/7 Fall 2008

280

Nadejda CHRL

gryoruz. Tanasolu, dier Gagauz aydnlar gibi vatann sevmi, daima onun ykselmesini arzulamtr. Gagauz halknn esenlii ve kalknmas iin gerekli olan faktrlerden birlik, vatan sevgisi, mill kltre ballk gibi faktrler airin iirlerinde yer almtr. air vatanna ktr. O, kimi zaman iirlerinde da, toprak, bahe gibi deerlere, kimi zaman Kiriyet, Komrat gibi ky ve ehirlerin gzelliklerine yer vermitir. iirlerinde dikkati eken noktann vatanna ballk ve idealistlik olduu grlr. Vatanna olan sevgisini yle ifade etmektedir

Sensizim Sensizim, Booday da baaksz; Sensizim, nic tekn hamursuz, em d susuz; Sensizim, nic kuvan ieksiz, ifti d reksiz; Sensizim, nic blbl trksz, zaval sz; Sensizim, nic oglan gelinsiz, Bucak ta pelinsiz; Sensizim, nic gndz gnesiz, Gn-gec esiz... O, anam ay-yurtluum, yaamam sensiz (AD, 121) Gzel Bucak Bucak, Bucak, gzl Bucak Pelin krlar, zm baalar; imen ayr, me bayr; Maavi gklr, yeil gllr, em sular! rm ne ho, sendn sarfo,

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 3/7 Fall 2008

Gagauz Edebiyatnda Dionis Tanasolunun Yeri

281

Bucak, Bucak, gzl Bucak!

(AD, 121)

air, Bucak topraklarna olan sevgisini ifade ederken, doup byd topraklar bir ocuk anasn sevdii gibi sevdiini, vatann var olduu srece var olduunu belirtir. Bn salt snim, Sn salt hepsimizsin! Sn ilrkn bn ileerim, Sn drkn bn derim. Seni koruyarkan bn enserim! Sn yaarkan bn yarm! (GT, 4)

Ancak, iirlerinde dikkati eken noktalardan biri air vatanperverlik konusunu ilerken fazla iyimser davranm gibidir. nk iirlerinde Sovyet halknn hayatn problemsiz ve ok mutlu olarak vermektedir. iirlerinde mutluluk, sevin, elence, dans, trk gibi kelimeler ok kullanlmtr. 3. Gagauz halknn tarihi, mcadelesi temas Sistemi vme iirlerinin yan sra, air al Bucak Trklerini, Ay Baba akir, Ne olr halkm seninnn vd. dizerelinde dier byk ve egemen halklarn arasnda kendi halknn direnmesini, gelimesini, ezilmemesini istemekte, kendi akrabalarnn yannda olmasn, uzak dedelerine sahip klmasn dile getirmektedir. Adamn ileri adl ikinci kitabnda iirlerin konularn geniletir ve burada ilk defa tarih konulara yer verir. Baz iirler tarih olaylar ve bu olaylarda yer alan ahslar anlatr. rnein, 1906 ylnda Komrat ayaklanmasnda yer alan Andrey Galatsn cesareti ve kahramanln, spanyada faistlere kar verilen savata yer alan Emelyan Stoykovu ve Gagauzlarn tarihinde Balkan dneminden ans kalan Stuyan-hayduku anlatan iirler yazmtr.6 Kitabn ismiyle ayn isimde olan Adamn ileri manzumesi epik zellikler tamaktadr. Manzumenin giriinden Tanasolunun
6

Andrey Galatsan (A, 22), Stoykova bir ballada (A, 28), Stuyanhayduk (A, 20)

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 3/7 Fall 2008

282

Nadejda CHRL

babas Nikolay Tanasolu ve kyllerin anlarna dayand anlalmaktadr. Halkm, halkm, uzun geldin Hem zor, mr gneine! Benzer ne pek o ilerin sl adam ilerin. Bin ool bobasna mayl, Bob asa bn olsa lsn Da yenidn bsn kayl, O mr batan srsn. Girgin yal gemi genli, etin umut tutmu bkl, Sava etmi, bkm betli, Bnk gnn gelsin stl (A, 34) Manzumede, Gagauz halknn tarihi balangtan 1950li ylarn ortalarna kadar olan zaman vermektedir. 1906da Komrat ayaklanmasnn yanklar, 1918-1940 yllar arasnda Gagauz halknn yer ald gizli faliyetler ve dman igalleri ayrntlaryla verilmektedir. II. Dnya sava btn Sovyetler Birlii halkna zor ve ac dolu gnler yaatm ve derin izler brakmtr. Tanasolu iirlerinde sava temasn da ilemitir. air, savan bir daha olmamasn diler, ava isteyenler iin de beddua eder ve yle der: Dili kurusun, kim dediys ilkin cenk! Kolu burulsun, kim ektiys ilk kl! Ayaa tutulsun, kim bastysa baama! Kurtlar isinnr, unuttuysa zarar! Gz kr olsun, eer bazarsa

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 3/7 Fall 2008

Gagauz Edebiyatnda Dionis Tanasolunun Yeri

283

gnei! .... Braktn biz ok mezar. Dm llr kayetlik, Grdk sendn salt zarar. Dili kurusun, kim dediys lkin cenk! Betfa yetisin, kim istrs Gen cenk! (A, 78) Cenktn Dnmek adl iirinde bir askerin II. Dnya Savandan memlekete dnn ve duygularn anlatr ve yle der: Kablet, Bucakm, Bn geldim ev! Afet, netakm Ss girdim k... (A, 32) 4. Ana dili tamas Tanasolu hayat boyunca Gagauz dilinin var olmas ve Gagauz dilinde eitimin yaplmas iin abalad. Gagauz dilinde okul kitaplarn hazrlad, eserlerinde ana diline byk nem verdi ve eitli dnemlerde bu konuda birok iir yazd. Onun ana diline olan sevgisini, balln en iyi ekilde anlatan iiri Ana dilim adl iiridir. Tanasolu ana dilini tatl bala, salkm iei kokusuna, gzel sese, gevrek sze benzetmi ve dili koruma gereini yle yazmtr: Ana dilim tatl bal, Salkm i kokusu, irasn kl dal Vermi gme dolusu Ana dilim gzl ses, Mnia-trk avas, Onu iidn herkez Doymaz, gemz avaz.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 3/7 Fall 2008

284

Nadejda CHRL

Ana dilim-gevrek sz, Uygun dizili sedef, rk fikir ona z, Kefim verir hep kef. Onsuz hi gemz aalm, Kuru kalr masalm, Onsuz hi olmaz saalm, Kser gezir aklm. Dili lzm bilelim Biz ona inan evladz; Dili hi kaybetmeyelim Salt onunnan biz insanz! (AD, 5) 5. Ak-Sevgi temas D.Tanasolu lirik iirler de yazmtr. En iyi lirik iirleri Rus, Romen, Azerbaycan dillerine evirilmi, gazete, dergi ve antolojilerde yaynlanmtr. Ancak, evirilerin ayr basm ne yazk ki yaplmad. Ak iirlerinde grlmektedir. folklor unsurlarn youn olduu

Sensizim Gkt yldzlar ak, Benim reciim yank. Bekledim de gelmedin, Kzgn duyguma yazk. *** u gkler ylrlar Burma-burma bulutlar. reemd sansn gezr Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Sensizim, nin insan uaksz, Booday da baaksz; Sensizim, nic tekn hamursuz, em d susuz; Sensizim,

Volume 3/7 Fall 2008

Gagauz Edebiyatnda Dionis Tanasolunun Yeri

285

Dalga-dalga duygular. *** Gllr at al, biaz, Gcl tutr dalcaz. Gzl kzn koynusuAk feslen kokusu. (ebotar, 24)

Nic kuvan ieksiz, ifti d reksiz; Sensizim, Nin blbl trksz, zaval sz; Sensizim, Nic oglan gelinsiz, Bucak ta pelinsiz; Sensizim, Nic gndz gnesiz, Gn-gec esiz... O, anam ay-yurtluum, yaamam sensiz. (AD.121)

6. Deiik temalarda yazlan iirler Yukarda geen konularn dnda air deiik konularda da iirler yazmtr. Gnlk hayat, an yenilikleri, yldzlar, genlik, detler, tabiat, iftilik vs. temalar ilemitir. Btn Gagauz airlerinde olduu gibi Tanasolunun iirlerinde de anne temas grlr. Annelerin scak, tatl, duygusal, iyi niyetli, dikkatli, cmert, doyulmaz, bkmaz olduklarn drt mevsimle tasvir ederek yle anlatr:

Analar Bir ilkyaz gibi scak, iekli baa, zlenmi krlanglar Geler analar. Yazn ho yaamur gibi, lk taz rek, lk karpuz, zm kara Olr analar.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 3/7 Fall 2008

286

Nadejda CHRL

Gzn hep ev dner Ftas dolu, Kuku, nic turnalar, Durr analar. Kaar gibi yalpak, duygun, Yeni yl kovrii, Doyulmaz masal, onnar Cmert analar. Nic zamannar ylda, Analar geler, Bitkisiz yollar, ylar Bkmaz analar. (GT, 22) Karlar, siz da iirinde ise kadnn erkeklerle eit olduunu, onlarla omuz omuza savatn, silah kullandn, beline ayna yerine kl astn ve gl olduunu belirtip dnyada kadnlardan daha gl olanlarn olup olmadn sorarak iirini tamamlar: iir kitaplar zellikle 1960 ve 1970l yllarda yaymlanm olan Tanasolunun devrin gerei olarak gnlk hayat artlarna iaret eden vglerin yer ald msralar da vardr. Gagauz halknn hayatna deiik teknolojiler girmeye baladnda Tanasolu ok mutlu olur ve bu mutluluunu iirlerine tar. iirlerinde radyo, traktr, bierdverler yer alr. ift taaz trk kvrat, Traktora yamat sesi, Hep izi kl avrad, Tnazl enik versin! (A, 72)

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 3/7 Fall 2008

Gagauz Edebiyatnda Dionis Tanasolunun Yeri

287

Ruslarn uzaya kmasyla uzay Gagauz iirine de girmi ve astronot Gagarin iin vg dolu iirler yazlmtr. Tanasolunun bir iirinde Gagarin iin yle der: Adam kt kosmosa da gene: kn, bakn kim geer? O Gagarin sekte, Raketi gk keser.7 Genel Gagauz edebiyatnda mizah, gln olann yanstlmas olduu gibi, glmenin, komikliin anlatlmas olarak da yer alr. Mizahi rnlerin bamsz bir tr olarak ele alnp, ilendiini, daha dorusu mizah yazar diyebileceimiz bir birikimin henz olumadn da belirtmek gerek.8 Tanasolunun Holuk adl iir kitabnn Cmbler blm btnyle mizahi rnleri ierir. airin edeb kiiliine baktmzda daha ok ciddi konularda iir yazdn gryoruz. lk defa bu kitabnda mizahi konulu iirlere yer verir.

ekimek (Kavga) Hey, suvatanak, Ne dar donnarn? Brak, suvatanak, Ne dar laflarn. Bey, kardalk, Ne kr buazn? Brak, kardalk, Ne kr ikramn. B, kocam, b, Ne suuk yanacn!
Mustafa Argunah-Hlya Argunah, a.g.e., s. 132 Daha geni bilgi iin bk. Metin Turan, Kltr-Kimlik Ekseninde Trk Edebiyat, rn Yay., Ankra 2006, s. 167-175 ya da Metin Turan, Gagauz Edebiyatnda Cmbl Sz (Mizah) ve iir, Gagauz Kltr 14. KIBATEK Edebiyat Sempozyumu:, 6-10 Ekim 2007, Moldova, s. 359-363
8 7

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 3/7 Fall 2008

288

Nadejda CHRL

Brak, mari sn, Ne suuk pemeciin! (H, 116) Tanasolunun iirlerinde folklorik unsurlara sk sk rastlanr. Gen Pazar adl iirinde air etnograf rolndedir ve eski horu adetini anlatmaktadr. Gen erkek ve kzlarn giysilerini ve onlarn bu halk oyununa olan ilgisini vermektedir. zellikle algclarn zerinde ok durmu, onlarn ald havalar vermitir. Moldovanca, Dz ava, Bir Kadnca, bir Kundak, Bir Tukanca, ayak, ingeneyc, Krakobyak, T Rusyaska, Polka t, Bir ekirg bitkid.9 b) Roman Uzun Kervan (1985), Gagauzlarn imdiye kadar kitap olarak baslm ilk ve tek romandr. Roman kronolojik olarak Gagauz tarihini anlatmaktadr. Ouzlarn Orta Asyadan klarndan itibaren bugn yaadklar Bucak topraklarna gelinceye kadar balarndan geen olaylar anlatlmaktadr. Yazar, stlendii yal bir insann azndan insanlara uzun bir dnemin tarihini anlatrken okuyucunun sorabilecei sorular sordurur ve cevaplatr. Roman blmden oluur: Uzak dedelr, Balkanda yurtluk ve Bucak krdr. Yazar bu blm birbiriyle ihtiyar Gagauza sorulan sorular ve onun cevaplaryla birbirine balanr. Roman teknik olarak zayftr. erisinde verilen tarih bilgilerin younluuyla zaman zaman deta bir tarih kitabn andrr. Hatta bazen dipnotlarda romann kurgu dnyasna aykr olsa bile aklamalar yaplr. Tanasolunun bu eserdeki amac sadece Gagauz Trkesiyle ilk roman yazmak deildir. O bu kitabyla ayn zamanda Gagauz halkna kendi tarihiyle ilgili bir denemeyi de sunmak istemitir.10

10

P.A. ebotar, a.g.e., s.20 Mustafa Argunah-Hlya Argunah, a.g.e., s. 117

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 3/7 Fall 2008

Gagauz Edebiyatnda Dionis Tanasolunun Yeri

289

Romann ilk blm Gagauzlarn da atalar olan Trklerin Altaylardaki ilk vatanlarnn anlatmyla balar. Geni Trk corafyas verilir. inden Moolistana, Orta Asyaya, Aral Denizine, Volga, Dneper ve Tuna nehirlerine kadar olan bu corafyada binlerce yl yaam olan Trkler, yaadklar topraklarn ihtiyalarna artk cevap vermemesi zerine gerler, baka yerlerde baka devletler kurarlar. Bu blmde atalarnn Ouz olduu K. reek ve V.A. Mokofun dncelerine dayanlarak anlatlmaktadr. Yazar bu blmde ayrca Gagauz kelimesinin kkenini de bulmaya alr. Gagauz efsane ve masallarn kullanarak romann kolay okunmasn salamaya abalar. Ouz Devletinin paralanmas ve dier Ouz devletlerinin ortaya kn anlatarak ilk blm bitirir. kinci blmde Gagauzlarn Balkanlar yurt edinilerini anlatr. Tanasolu kendi aratrmalaryla Gagauzlarn bu blgede Uzi eyaleti diye bir devlet kurduklarn ve komularndan da Balkan kltrn rendiklerini belirtir. Burada mcadeleli yllar yaayan Gagauzlarn her eye ramen kaybolmadklarn da vurgular. nc blmde Gagauzlarn Tunay geerek Bucak topraklarna yerlemelerinin hikyesi anlatlmaktadr. Roman 1906 yl sonlarnda Gagauz halknn yaama artlarnn zorlamas zerine gerekletirdikleri Komrat ayaklanmasnn anlatmyla son bulmaktadr. Romann adndan da anlalyor ki, Gagauz halk asrlarca yollarna devam eden bir kervanla sembolize edilmektedir. Gebe hayattan ifti hayatlarna kadar balarndan geen olaylar, mcadeleleri, felaketleri, Bucak topraklarna yerlemelerini, bu topraklardaki hayatlarn, 1906 ylnda Rus arlna kar yaplan ayaklanmalar ve mr sadece on gn sren bir devlet kurmalar uzun uzun anlatlmakta ve kervandan yle bahsetmek Kervan! Uzun kervan, durmaz kervan! Ne kadar geldin sen! Yol mu uzun tuttu, yoksa vakit mi? Yollandn o uzak dumanl ve kt zamanlardan da yetitin bu Bucak krlarna, devrimli umutlar! Mutlu, soylu, soylu halkm, sen Kuru Ouz mu, Oldan Batr m, Sunbaylar m, Kru Yunak m, Gandi Hayduk mu, Tudorki mi, Olan ve Lnka m, Dilber mi, Tudorla Zana m, Tikenciler mi ve ksmetsizler mi, ilk Rus devriminin barikatlar m, sen bir soysun, hani hem yer aradn ki olsun senin de bir ken... Ka tekerlek krlp deitirildi, ka beygir hayvan dp ekemedi, ka kervanc kaybolup yetiemedi! Neredeydi o baheli toprak ki dursun bu uzun yoldan gelen kervan, insin faytonlardan, arabalardan da orada kahrsz olarak yerlesin.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 3/7 Fall 2008

290

Nadejda CHRL

yle hazr ksmetli toprak da yokmu grnrde. Onu bulmak, dzmek ve korumak lazmm! Ka Ouz, Gagauz soylar, mzrak elinde, kl, nacak, dirgen elinde bir ke iin, bir para ekmek iin, hayvan otlatacak krlar iin dverek agaylarla, Krualarla, sultanlarla, Kara kasaplarla ve soyunu kurtararak yetitiler devrim yetiene kadar! Aradklar yeri, yurtluu kervan bulmutu. Ama ksmetli vakite daha yetiemedi. Daha o hep yar yoldayd, zaman yolunda, bazsn aydnlatp aklasayd o zgrlk yolunu 1906da. Roman yaynlandktan sonra ok byk bir ilgi grd. Gagauz halkna bilinmeyen pek ok meseleyi aydnlatmaya almtr. Onlar tarihlerini, atalarn, gemilerini, yaanm o uzun yolculuu bu roman sayesinde renmilerdir. Uzun Kervann dier nemli bir noktas ise Gagauz Trkesiyle roman yazlabileceidir.

Sonu 1959 ylndan itibaren ilk iir rneklerini vermeye balayan ve 1986 ylndan itibaren kurulu devresini tamamlayp gelimeye balayan Gagauz edebiyat gelecek iin mit vermektedir. Son dnemlerde Trkiye Trkesiyle de beslenmeye balayan Gagauz air ve yazarlar ortaya koyduklar yeni edeb rnler 1960 ve 1970li yllardakilerle mukayese edilemeyecek kadar ileri bir aamadadr. Kelime hazinesinin zenginlemesi ifade gcnn de gelimesini birlikte getirmektedir. Dolaysyla ortaya kan eserler edeb ynden de tatmin edici noktaya gelmektedir. Gagauz edebiyatnda zerinde durulmas gereken baka aydnlar da bulunmaktadr. Ancak, bu yazmzda, Tanasoluyu sememizin nedeni Gagauz alfabesinin olumasnda, Gagauz dilinin eitim dili olmasnda, ana dilinde gazete, dergi karlmasnda, radyo ve televizyon programlar yaymlanmasnda, dil, eitim, folklor, mzik ve sanatta, ksacas Gagauz halknn varln, tarihini, kltrn ve dilini herkese duyurmasndaki nemli abalar ve emeidir.

Ksaltmalar AD : Ana Dili

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 3/7 Fall 2008

Gagauz Edebiyatnda Dionis Tanasolunun Yeri

291

A GT H

: Adamn leri : Genlik Trkleri : Holuk

KAYNAKA ARGUNAH Mustafa-ARGUNAH Hlya, Gagauz Yazlar, Trk Ocaklar Kayseri besi Yay., Kayseri, 2007 BABOLU Nikolay - BABOLU gnat, Gagauz Literaturas: VIIIIX klaslar iin (renmk kiyad hem hrestomatiya, Lumina Yay., Kiinev, 1992 EBOTAR P.A., Gagauzskaya Hudojestvennaya Literatura, 5080-e gg. XX.v., Kiinev, 1993 TURAN Metin, Kltr-Kimlik Ekseninde Trk Edebiyat, Ekli 2. Bask, rn Yaynlar, Ankara, 2006 TURAN Metin, Gagauz Edebiyatnda Cmbl Sz (Mizah) ve iir Gagauz Kltr (yay. Turan Metin-impoe, LbaBankova, Emila), 14. KIBATEK Edebiyat Sempozyumu, 610 Ekim, Moldova, 2007 TANASOLU Dionis, al Trkm, Kartya Moldovenyaske Yay., Kiinev, 1966 TANASOLU Dionis, Uzun Kervan, Kiinev, 1985 TANASOLU Dionis, Bucaktan Kiinev, 1959 Seslr, Literatura Yazlar,

TANASOLU Dionis, Ana Dili: IV-c klas iin, tiinta Yay., Chiinau, 1997 TANASOLU Dionis, Adamn leri, Kartya Moldovenyaske Yay., Kiinev, 1969 TANASOLU Dionis, Genlik Trkleri, Kartya Moldovenyaske Yay., Kiinev, 1975 TANASOLU Dionis, Holuk, Kiinev, 1970 Kartya Moldovenyaske Yay.,

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 3/7 Fall 2008