You are on page 1of 32

II

Aspectos qunticos
do Cibertexto
Pedro 8arbosa`
7oJo o un|vetso Jeve set cons|JetoJo como um
s|stemo qunt|co com estoJos v|slve|s-teo|s e |nv|sl-
ve|s-v|ttuo|s.
Lothar Schafer

A toc.|. ou.rt|c., c.|g|r..|.norto ccrcob|J. ccnc
toc.|. ||s|c. p... so. .p||c.J. . ost.utu.. |rt|n. J.
n.to.|. o .s p.cp.|oJ.Jos p...Jcx.|s J.s n|c.c
p..t|cu|.s (o|oct.cos, p.ctcos, .tcncs, nc|ocu|.s),
orco... p.ossupcstcs ||csc|ccs ouo .b.on un.
rcv. n.ro|.. Jo pors.. . .o.||J.Jo S.boncs c .|scc
ouo ccnpc.t. . oxt..pc|..c, t.rt.s vo.os |.rt.s|c
s., Jost. toc.|. p... cut.cs r|vo|s Jo c.g.r|...c Jc
.o.| |c ort.rtc, |ct|.. Sc|.|o. (ou|n|cc ou.rt|cc)
o po.onptc.|c on .|.n.. ouo r.c o sc rc c.npc
J. n|c.c||s|c. ouo t.|s p.cp.|oJ.Jos so n.r||ost.n
As nc|ocu|.s s.c . b.so J. v|J. o .s nc|ocu|.s s.c
s|ston.s ou.rt|ccs cJ.s .s cc|s.s, poouor.s cu
g..rJos, ox|ston on ost.Jcs ou.rt|ccs
l
| c n.to
n.t|cc |cgo. |or.cso cc..cbc.. A noc.r|c. ou.r
t|c. ost. cnr|p.osorto nosnc r. v|J. ouct|J|.r.,
o orccrt..so rc co.ro Jo nu|t.s ..o.s Jo .|t. toc
rc|cg|., |rc|u|rJc cs ccnput.Jc.os o|oct.cr|ccs
2
|crgo . p.otors.c Jo |rv.J|. un Jcn|r|c ouo r.c
o c J. rcss. ccnpotorc|. s.c cs p.ossupcstcs
op|stonc|cg|ccs Jost. toc.|. ouo .ou| rcs |npc.
t.n, r.c . su. cpo..c|cr.||J.Jo c|ort||c. |c. |ssc
r.c |ov..oncs . rcss. cus.J|. nu|tc p... .|on Jc
J|.o|tc Jo c|t.., p.cpcrJc un. |cnc|cg|. ort.o c
ncJo|c ou.rt|cc o . toc.|. Jc toxtc, |cnc|cg|. cu.
.p||c.b|||J.Jo .c toxtc go..Jc pc. ccnput.Jc. so
rcs .|gu.. p..t|cu|..norto .|c. Jo pctorc|.||J.Jos
As toxtu.||J.Jos |r.ugu..J.s ccn c .Jvortc J.
|r|c.n.t|c., c.sc Jc toxtc v|.tu.|, Jc toxtc .utc
n.t|cc, Jc toxtc goro..t|vc cu Jc ||po.toxtc,
.oouo.on un. cc..ospcrJorto |c.n. cut.. Jo
orc.... c toxtc o . ccrst.u.c Jc sort|Jc
3
O.. cs p.ossupcstcs b.s||..os Jc eoe|o
o||co .ovo|.nso oxp.oss|v.norto cpo..
tc.|cs p... ost. rcv. toc.|...c Jc toxtc
` Professor Coordenador da Lscola Superlor de Muslca e Artes do Lspectaculo (LSMAL), Membro fundador do CLT|C-Centro de Lstudos de
Texto |nformatlco e Clberllteratura. Doutor em Clenclas da Comunlcaao (Semlologla) pela Unlversldade Nova de Llsboa.
l
Quanto aos nivels da natureza aos quals se apllcara a teorla quantlca, Lothar Schafer (quimlco quantlco na unlversldade do Arkansas)
esclarece que nao e so no campo da mlcrofislca que tals proprledades se manlfestam, contrarlamente ao que correntemente se pensa: "As
moleculas sao a base da vlda e as moleculas sao slstemas quantlcos |...| Lxlste uma vlsao generallzada de que os efeltos quantlcos nao sao
lmportantes para a blologla, por exemplo, porque as blomoleculas, a semelhana dos segmentos de ADN com a dlmensao de um gene, sao
demaslado grandes para serem vlstas como estados quantlcos. No entanto, tal nao e verdade. Todas as colsas, pequenas ou grandes, exlstem
em estados quantlcos. Lm celulas vlvas, a sintese de genes - moleculas de ADN - e um processo quantlco. A ruptura e a produao de laos qui-
mlcos e sempre um processo quantlco: a cada passo, o slstema possul uma escolha entre uma quantldade de estados e o slstema nal de uma
molecula especica que nao pode ser prevlsto com toda a certeza (ob. clt., p.ll4)
2
Poger Penrose : O CtonJe, o lequeno e o Vente lumono, Llsboa, Gradlva, 2003, p. 65 (traduao portuguesa de: 7he lote, the 5moll onJ the
lumon V|nJ, Cambrldge Unlverslty Press, l997), cf. em partlcular o nal do capitulo 3, "A fislca e a mente.
3
A este respelto lmporta lembrar o ensalo: "Un modele fonctlonnel des textes proceduraux (ln les Coh|ets Ju ClkCAv, n 8, l996), de Phlllppe
8ootz, poeta dlgltal e fislco teorlco, exactamente lnsplrado na lnterferencla do observador sobre o ob[ecto observado, um dos pressupostos
da teorla quantlca ai apllcado a poesla anlmada por computador.
I
|o ort.o o|os, .o.|concs cs sogu|rtos
1 A |rt.cJu.c J. rc.c Jo ||oooo r. p.cp.|.
ost.utu.. J. n.to.|. o r. J|r.n|c. J. r.tu.o.. (p...
.|on J.s Ju.s rccos c|.ss|c.s Jo n.to.|. o oro.g|.),
2 A v.|c.|...c J. o|eo|o|eJoJe r. |rto..c.c J.s
p..t|cu|.s o|onort..os, orc...J. t.nbon ost. ccnc
un. p.cp.|oJ.Jo |rt|n. Jc nurJc r.tu..| J.|
ouo . |np.ov|s|b|||J.Jo Jcs sous o|o|tcs |ovo . rc.c
Jo ccr|oc|nortc ccnc c.Jon p.cb.b|||st|c.,
3 A supo...c Jc p.|rc|p|c |cg|cc J. |Jort|
J.Jo cu J. r.cccrt..J|.c, c ou.| p..oco
.b.|.so . un. rcv. ccrvo.gorc|. J. cc|rc|Jor
c|. Jcs cpcstcs (c.sc J. Ju.||J.Jo ur|t..|. J.s
p..t|cu|.s ou.rt|c.s, not.|c.|..J. rc |.nc
sc oxonp|c Jc g.tc Jo Sc|.cJ|rgo.
4
),
4 A .o.r|n..c Jcs vo||cs ccrco|
tcs Jo .||oo||JoJe o Jo oc|oo||JoJe,
5 A |npc.t.rc|. .t.|bu|J. .c cbso.v.
Jc. r. n.r||ost..c J.s p.cp.|oJ.Jos ||s|
c.s J. n.to.|. ortorJ.so, J. .o.||J.Jo
|stos p.ossupcstcs s.c . su|c|ortos p... .b.|.on
cc.t|r.s r. .bc.J.gon Jc .o.|, t.rtc ou.rtc r.
ccrco|tu..c Jc toxtc n.to.|. c.g.r|..J. Jo s|r.|s
ouo ..n..or.n, t..rspc.t.n o t.cc.n |r|c.n..c
1 Teorla quantlca e llteratura quantlca:
pontos de partlda
^ oJe .||.e| Jo o|.eo e o eeoo |eo|||co Je
oo oJe o| o|oJo o Jo eo||JoJe o||co
Lothar Schafer
|c pcrtc Jo v|st. J. |o|tu.., pcJo.so|. Jos|gr..
.ou| pc. toxtc ou.rt|cc .ouo|o toxtc nu|t|p|c
ouo, ou.rJc orc...Jc Jc pcrtc Jo v|st. Jc .utc.
(cu so., Jc pcrtc Jo v|st. J. su. ccrst.u.c), rcs
su.go ccnc toxtc goro..t|vc cu toxtc v|.tu.|
5

cn o|o|tc, .s p.cp.|oJ.Jos Jo sort|Jc .osu|t.rtos
Jc toxtc .utcn.t|cc .|o.tc.|c, .to po|c sou c...cto.
pctorc|.|, .p.cx|n.nso nu|tc J.s p.cp.|oJ.Jos
ouo cs ||s|ccs .t.|buon .cs cboctcs ou.rt|ccs |c.
oxonp|c un toxtc nu|t|p|c, r. su. n.r||ost..c
ccrc.ot., pcJo so. Jo co.tc ncJc un. cc|s. o v..|.s
cut..s .c nosnc tonpc, .ss|n Jos.|.rJc . p.. Jc
p.|rc|p|c J. |Jort|J.Jo, o|o o .og|Jc po|. |rJoto.
n|r..c r. nu|t|p||c|J.Jo Jc sou so., o cpo.. un.
J|.|oct|c. po.n.rorto ort.o . c.Jon o c .c.sc,
ox|st|rJc p.|no|..norto orou.rtc ost.utu.. run
ost.Jc Jo po.n.rorto J|spcr|b|||J.Jo v|.tu.| .rtos
Jo so n.r||ost.., Jo ncJc v..|c, rc p|.rc .ctu.|
|sc.ovou |o|sorbo.g, on ||,|c oJ ||||oo|,
(1962) As ort|J.Jos ou.rt|c.s (p..t|cu|.s .tcn|c.s)
pcJon ox|st|. run. ospoc|o Jo .o.||J.Jo r.c ccr|o
c|J. J.s cc|s.s vu|g..os, run ||nbc ort.o . |Jo|. Jo
cc|s. o . cc|s. .o.| (|S, p115)
6
|osccb.|ncs .ou|, r.
ost.utu.. |rt|n. J. n.to.|., .|gc ouo so.vo t.nbon
. Josc.|.c J.s p.cp.|oJ.Jos |rt.|rsoc.s Jc c|bo.
toxtc
7
cu so., . rc.c Jo p.cb.b|||J.Jo, Jo c.npc
Jo pcss|vo|s toxtu.|s, c ost.Jc Jo v|.tu.||J.Jo ort.o
c so. o c r.cso., . .o|..c ort.o . c.Jon o c c.cs
A|.n. |ct|.. Sc|.|o., on | eoc| o| ||.|e |eo|||, (199)
|||e oo ooo eo| Je oe. oo .e oe o |o
|oe oo o.o e|oJo (o|ooe: oo o|eo||o.
o oJe e o co|e|JoJe oe e.o|oe o oceo
Je.e e o c|ooe Jo ocoo /o oo oo Jecoe
Jo oo|o |oo|o o o||o Je o e|oJo o||
co oo oo|o oo eo|oJo e|o ocoo. o oJe Jo
e|oJo oe o oo| o o||o eco| oo e (|. 6:
I3
|.c .o.|.ncs .ou| ost. .p.cx|n..c Jo un ncJc
|c.tu|tc |. vo.J.Jo, sc p.otorJoncs c|.n.. .
.tor.c p... ost. s|n||..|J.Jo rc |rtu|tc Jo J..
un. ccrs|storc|. not.||s|c. . p.cJu.c toxtu.|
.|o.tc.|. o n.ou|r|c. (. oxonp|c J. go..J. po|.
n.|c.|. Jcs go..Jc.os .utcn.t|ccs, ccnc o c c.sc
Jc S|rtoxt
8
), o .ss|n .|.st.. .s .cus.cos |ov|.
r.s Jo ouo ccstun. so. .|vc .c .po||J..onr.
Jo no.c |c.n.||snc ||to...|c cu s|np|os cgc Jo
p.|.v..s sc.to.J.s, run ccrtoxtc ost.|t.norto
pcs|t|v|st. So un. |ct..|. |rto.von Jort.c Jo un
toxtc pctorc|.|, |ssc Jospc.c o |o| Jo sort|Jc`
O nosnc cgc Jc .c.sc r.c |rto.von r. c.Jon
n.|s |rt|n. J. r.tu.o..` Ac r|vo| .tcn|cc, .c r|vo|
b|c|cg|cc, .c r|vo| ||stc.|cc, .c r|vo| scc|.|` So..
p.oc|sc |onb... .ou| . |Jo|. Jcs cgcs Jo ||rgu.
gon sub.corto . ||csc|. Jo \|ttgorsto|r`
4
ver nota nal n l.
5
Cf. o que a este respelto escrevemos em "Slntext: un generateur de textes lltteralres, comunlcaao apresentada em Parls nas "1ournees
d'Ltudes |nternatlonales sur Lltterature et |nformatlque (Lltterature Generee par Ordlnateur - LGO), organlzadas pelas Unlversldades de
1ussleu-Parls v|| e La Sorbonne, a 20-2l-22 de Abrll de l994, e alnda em "L'oeuvre vlrtuelle: la generatlon automatlque de textes lltteralres,
texto de partlclpaao no Congresso, reallzado em Parls, e organlzado pelo Laboratorlo "Paragraphe (Labart - Laboratolre des Arts), na
Unlversldade de Parls v|||, sobre o tema: "Hypertextes et Hypermedlas: reallsatlons, outlls & methodes, a 25 e 26 de Setembro de l997.
6
Sendo ao longo deste texto cltada frequentemente a obra do quimlco quantlco Lothar Schafer, ln seotch ol J|v|ne teol|ty (l997), llmltar-nos-
emos a lndlcar a paglna referente a sua traduao portuguesa, lntltulada: Lm busca da realldade dlvlna - a clencla como fonte de lnsplraao,
edlao Lsqullo/CTLC, Llsboa, 2003, da segulnte forma abrevlada: (LS, p...).
7
O radlcal "C|8LP, aqul por nos usado lnslstentemente, radlca na sua orlgem etlmologlca relaclonada com "pllotagem e "automaao, sentldo
lmpllcado com o uso do termo tal como fol cunhado orlglnalmente pela C|8LPNLT|CA. Tal nao colnclde, pols, com o uso ho[e corrente (e a
nosso ver etlmologlcamente abuslvo) que e o emprego do mesmo radlcal na palavra "C|8LPLSPAO - onde tudo e "clber mas multo pouca
colsa realmente automatlca ou vlrtual. H|PLPLSPAO serla, quanto a nos, um termo bem mals aproprlado a esfera da web, pols se relaclona
com o concelto matematlco de uma geometrla a quatro dlmenses. Uma plntura de Goya, dlvulgada na |nternet, faz dela clber-arte e
porventura do seu autor um "clber-artlsta, so porque se encontra dlsponlblllzada na web! |mpe-se este esclareclmento, entre outras razes,
para se compreender o facto de, neste ensalo, termos subvalorlzado o ho[e tao popular "H|PLPTLXTO como tlpologla lnclusa no dominlo
das "C|8LPTLXTUAL|DADLS: e que no hlpertexto a "vlrtualldade apenas exlste ao nivel do percurso lablrintlco da leltura, ou eventualmente
ao nivel da cooperaao lnteractlva do navegador dentro da rede textual, mas nao proprlamente ao nivel da sua estrutura geradora. Ou se[a,
a cooperaao do leltor sltua-se apenas do lado da recepao e nao necessarlamente do lado da crlaao. L o que o leltor ai le e apenas aqullo
que o autor la deposltou de forma estatlca. O computador, no hlpertexto, funclona mals como armazenador de lnformaao do que como
manlpulador algoritmlco ou "maqulna semlotlca.
8
O Slntext (SlNtetlzador de TLXTos) pode ser conslderado como um gerador pollvalente de textos llterarlos. ("Slntext - P. 8arbosa & A.
Cavalhelro), Ao conceber-se o Slntext partlu-se do pressuposto de que qualquer texto - ou estrutura de texto - e o resultado dum pro[ecto
sempre lncompleto. Quer dlzer que o autor, no seu percurso atraves do lablrlnto das lnnltas posslbllldades de escolha que se lhe deparam
durante o processo crlatlvo, sabe multo bem que as escolhas feltas nao sao as unlcas nem porventura as melhores: mas se ele trabalha em
slmblose com um computador, a maqulna pode a[uda-lo a explorar esse lmenso campo de posslbllldades dlferentes, nele descobrlndo talvez
solues lnesperadas, ou delxando-lhe pelo menos a certeza (sempre relatlva, claro) de ter escolhldo o melhor camlnho no lnterlor desse mes-
mo lablrlnto de artlculaes e de sentldos. . . Daqul derlvam duas posslbllldades: ou o autor declde apresentar a sua proprla escolha ao leltor (a
sua escolha entre a lnnldade de posslbllldades dlferentes no lnterlor de uma mesma estrutura textual), ou entao o autor declde apresentar ao
leltor uma estrutura de textos em estado potenclal remetendo para este a posslbllldade de ele proprlo explorar, com a a[uda do computador,
os multlplos efeltos de sentldo actuallzavels. A prlmelra atltude poderla ser lncluida na llnha de uma llteratura varlaclonal (o proprlo autor e
quem prope a leltura uma multlpllcldade de textos, dlferentes no seu sentldo, equlvalentes na sua estrutura), a segunda atltude poderla ser
remetlda para a llnha de uma llteratura potenclal, mals ou menos "lnteractlva, onde o leltor podera assumlr o papel de "co-crlador (leltura
pela escrlta). Lm qualquer dos casos o computador funclona, se[a como um "ampllcador de complexldade, se[a como um "actuallzador das
capacldades textuals: quer dlzer, sempre como uma protese mental prolongando o autor de uma forma slmblotlca. A unlca tarefa requerlda
ao utlllzador do programa sera a de conceber um modelo de texto (cu[o algorltmo podera conslstlr slmplesmente num prlmelro texto escrlto,
mas fragmentado por parenteses rectos, os quals dellmltarao os elementos a recomblnar) e eventualmente em allmentar essa estrutura tex-
tual com um reportorlo lexlcal mals ou menos extenso: o computador oferecer-se-a entao como um lnstrumento lnformatlco dlrecclonado
para a mlragem da "perfectlbllldade.
I4
O ouo v|s.ncs ccn ost. Jos|gr..c not.|c.|c.
(sub||r|oso not.|c.|c.) .p||c.J. . t|pc|cg|. Jc
toxtc, o .o.|.. . t..rspcs|.c ouo so |.. JosJo
. c.Jon n.|s p.c|urJ. J. c.g.r|...c Jc .o.|
p... . c.Jon toxtu.| |ors.ncs .ss|n .t.|bu|.
un. ccrs|storc|. crtc|cg|c. . t|pc|cg|. Jc toxtc
goro..t|vc o .c .c.sc r. ..to on go..|, sorJc
|ssc nosnc c ouo r. rc.c Jo toxtc c|bo.rot|cc
sub||n|r..norto . p.cpur|.ncs JosJo 19
9


cn o|o|tc, c ouo o ouo c toxtc c|bo.rot|
cc p.cpur|.` b.s|c.norto, un. ost.utu.. (.
c.Jon |rt.cJu.|J. rc p.cg..n.) o un. b.so
|ox|c.| cu .opc.tc.|c Jo p.|.v..s so|occ|cr.J.s
.|o.tc.|.norto |ost. tors.c v..|.vo| ort.o .
c.Jon o c .c.sc pcJo.|.n so. t..rspcst.s, p...
c p|.rc ||to...|c, .s p.|.v..s Jc ou|n|cc Sc|.
|o. . .ospo|tc Jcs ruc|oct|Jcs r. co|u|. v|t.|
|e|e oJe|o co|Jeoe oe o oc|e||Jo,
|oo oo ||eoe||c|e Je ee|o o|e
c|o| o|||J|e|oo| co o||o e|oJo e|o.e|
o eo| e oo|o .||oo| e oo o|ooo oe e o
|o|oo. e.o|.eJo e|e co||coJo Je o||o
o||co. Je o e|oJo eo| Jo ^|| oo o e|oJo
.||oo| co oo J||ee|e J|||o|oo oc|eo
|n p.|rc|p|c ccrc|u| o|o tcJc c ur|vo.sc Jovo
so. ccrs|Jo..Jc un s|ston. ou.rt|cc ccn ost.Jcs
v|s|vo|s .o.|s o ost.Jcs |rv|s|vo|s v|.tu.|s (|S, p11)
Ass|n pcJo.|.ncs rcs t.nbon Josc.ovo. cs
p.ccosscs toxtu.|s, us.rJc .s nosn.s p.|.v..s
ouo s.c pc. o|o .p||c.J.s . oxp||c..c ou.rt|c.
J.s nut.cos b|c|cg|c.s Sogu|rJc . po.spoc
t|v. J...|r|st. c.tcJcx., .s nut.cos r.c s.c
Josp.cv|J.s Jo c.us. (s.c c.us.J.s pc. .gortos
nut.gor|ccs) n.s s.c .|o.tc.|.s, r. noJ|J. on
ouo r.c s.c J|.|g|J.s on ror|un sort|Jc, ccnc
pc. oxonp|c, v|s.rJc no||c..nortcs (|S, p11)
|n sun. A c.Jon v|s|vo| Jc ur|vo.sc o . oxp.os
s.c |orct|p|c. Jo un. c.Jon n.|s p.c|urJ. . J.
.o.||J.Jo ou.rt|c. (|S, p118) | .c.oscort. |.
po.spoct|v. ou.rt|c., cs goros |o|.so .ou| .s e|o
|oo |e|oo| s.c vo|cu|cs cu ost.cos Jo .ot..rs
n|ss.c pc. no|c J.s ou.|s .s nors.gors Jo un.
c.Jon sub.corto s.c .ovo|.J.s (|S, p 119) | un.
oxt..pc|..c |Jort|c. pcJo.|. ort.c |..o.so, pc.
.r.|cg|., Jc p|.rc b|c|cg|cc p... c p|.rc toxtu.|
A ccnp|ox|J.Jo ouo ovc|u| r.c Jo.|v. Jc c.cs
ron Jc r.J., n.s J. o|oct|v..c J. c.Jon v|.tu.|
ouo ox|st|. nu|tc tonpc .rtos Jo so. o|oct|v.
J. s.c p.|.v..s Jo Sc|.|o. (|S, p119) Aou| so
orc.|x..|. un. .ospcst. ouo, t.rt.s vo.os, rcs
|ccu pc. J.. ou.rJc |rto.po|.Jcs scb.o c ccrs
t.uctc toxtu.| Jcs go..Jc.os .utcn.t|ccs cgc
vo.b.|` |c.n.||snc ||to...|c` rocb...ccc` roc
su..o.||snc n.ou|r|cc` rocJ.J.|snc` ncrt.
gon rocncJo.r|st.` oxpo.|nort.||snc ccc`
|.J. J|ssc A rcssc vo. |. rosto cgc vo.b.| un.
ccrs|storc|. crtc|cg|c. Jo r.tu.o.. n.|s p.c|urJ.
||. |ct|.. Sc|.|o. |cs |orcnorcs ou.rt|ccs,
Josccb.|ncs ouo . .o.||J.Jo o J||o.orto Jc ouo por
s.v.ncs ouo o.. |. vo.J.Jo, ox|sto .|gun nct|vc
p... .c.oJ|t..ncs ouo cs cboctcs so.n Jo .|gun.
|c.n. sono||.rtos .cs |ctcos ouo .oss.|t.n Jo|os`
^ oJe .||.e| e o eoec|o oo oeoJo o
coo e e e||JoJe |o|||o C |c||o e|o|
e|ooe oe|co. |oo o|eo||co. |c|
|o Je |e||o oo o |oJoe|o Jo oJe Jo
o|.eo. co,o o|eJoJe Je ooec|o e|o| oo
|oe e|oe|ec|Jo e|o |oc|o Je oe o||eooe
I
o ||oooo oJe o|. e oo|oe ||e.e
oo |||co J|ec|o. coo oe|e cooo| e o||eooe
oe.o.e| o e|oJo o||co A subst.rc|. Jc
nurJc osc.ovou |JJ|rgtcr o subst.rc|. nort.|
| on c.J. nc|ocu|. Jc rcssc cc.pc ost.ncs s|rtc
r|..Jcs ccn . subst.rc|. Jc ur|vo.sc! (c| |S, p152)
|sto osp.rtc Jc ||s|cc ou.rt|cc |.co .c ccnpc.
t.nortc |rt|nc J. n.to.|., crJo c p.|rc|p|c J.
|rJoto.n|r..c |npo.., o ox.ct.norto c nosnc
ouo oxpo.|nort.ncs |.co .c toxtc c|bo.rot|cc
.|o.tc.|c ou.rJc, r. su. |rJoto.n|r..c, c voncs
n|sto.|cs.norto p.cJu.|. sort|Jcs ||to...|.nor
to |rospo..Jcs o ou.rt.s vo.os supo..rJc .
p.cp.|. c.p.c|J.Jo |n.g|r.rto Jc sou .utc.p.c
g..n.Jc. | ost. . ....c po|. ou.| p.cpcncs
Jos|gr.. osto t|pc Jo p.cJu.c toxtu.|, rc sou
ccrurtc o J|vo.s|J.Jo, ccnc toxtc ou.rt|cc
xempIo de poema quntico
(|..gnortc 1)
soote lex|co hetoett|ono
O|o.octo un scrotc

A|, un .cstc

o c ouo ou p.ccu.c

r.s osou|r.s torob.cs.s
O||. ou ouo.|. s.bo. on ouo cc.
pc so nc..o, p... to. un. |r|.rc|.

o ccn o|.
.t..voss.. ||r|.s |ovos o ..Jortos o c.|nos

son .

pco|.. . t.ono., o c tou |cstc

so vc|t.. |ort.norto c|o|c

Jo |ob.o p...

un. |u.

Josp|J.

. .ro|.

|.c |..s ccn ouo osso s||orc|c to p.ccu.o
|ov. b..cs

ccnc so |csson |..p.s rc tou rcno
cs ou.J.|s

..ouo.Jcs .c pcJo. Jo v|.gu|.s
so|v.gors
|c.ouo |. n.ro|..s cut..s Jo cs .n.rtos v|...on
|osp|.. scb.o |c||.s
|..g.J.s rc ..
po|cs tous JoJcs
O|,
uon so .||nort. Jo vc., ouon
So Jospo ort.o n.cs Josorccst.J.s, po.gurtc,
uon .n. .to po.Jo. c cc...c`
|c. .r.|cg|. ccn . oc.|. u.rt|c., t.nbon
toxtcs ccnc osto go..Jcs rc S|rtoxt pcJon, rc
p|.rc Jc sort|Jc, so. o r.c so. s|nu|t.ro.nor
to, |stc o, .ssun|. sort|Jcs cpcstcs o ccrt..J|tc
.|cs, JoporJorJc |ssc J. .t|tuJo |rto.p.ot.t|v. Jc
|o|tc./cbso.v.Jc. | c ouo vo.oncs Jo sogu|J.
9
Cf. Pedro 8arbosa, A l|tetotuto C|oetnet|co 1: outooemos etoJos ot comutoJot (l977) e A l|tetotuto C|oetnet|co 2: um s|ntet|zoJot Je notto-
t|vos (l980).
I
2 Denio e pressupostos
^| e eo|o o o||eooe Je ||oooo e
oo||.o Je oo e|e |e|o |oo. o |o
Joe|o Jo eo||JoJe. Jeco|o e||JoJe
co o|eJoJe Je oo c|o e|o| e o |c
|o oo|e|o| e oee ||co o ||oooo
coo oe|e e|co ^ oJo o ||co o||e
|o o coo|oe|o Je oo c|o e|o|
Lothar Schafer
|os|gr..|.ncs ort.c pc. ||to..tu.. ou.rt|c.
(run. .cop.c oxtors.) tcJc c t|pc Jo toxtcs
p.cg..n.Jcs on ccnput.Jc. sogurJc ost.utu..s
goro..t|v.s J|r.n|c.s, .utcn.t|c.s, v..|.c|cr.|s,
.ot|cu|..os cu |rto..ct|v.s, crJo . nu|t|p||c|J.Jo
Jcs sort|Jcs o . |rJoto.n|r..c J.s |c.n.s cs
.p.cx|n. J.s p.cp.|oJ.Jos Jcs cboctcs ou.r
t|ccs |n sort|Jc n.|s .ost.|tc, ccrtuJc, |..oncs
|rc|J|. c to.nc rc toxtc goro..t|vc .utcn.t|cc,
pc. so. .ouo|o on ouo . v|.tu.||J.Jo o . |rJoto.
n|r..c .|o.tc.|. |ov. n.|s |crgo . J|ssc|u.c Jc
ccrco|tc ||ro.. o ost.t|cc Jc toxtc t..J|c|cr.|
A ||s|c. ou.rt|c. |.|. Jo un s|ston. susporsc
run. scb.opcs|.c Jo ost.Jcs ccrt..J|tc.|cs o c
nosnc so pcJo J|.o. J. scb.opcs|.c Jo sort|
Jcs (cu ost.Jcs Jo |o|tu..) Jo un toxtc .utcn.t|cc
v..|.c|cr.| V.|s ou.rJc (rc p|.rc J. r.tu.o..) c
ost.Jc n.to.|.| Jo un. p..t|cu|. o c.|g|r.Jc po|c
.ctc Jo cbso.v..c ouo . |.. ono.g|. Jo un ost.Jc
crJu|.tc.|c v|.tu.|, c nosnc so pcJo.. J|.o. Jo un
toxtc c|bo.rot|cc ouo, rc sou ost.Jc Jo J|spcr|
b|||J.Jo ost.utu..|, sc o .ctu.||..Jc po|. go...c
ccnput.c|cr.| o po|. |rto.p.ot..c (cbso.v..c)
ouo so ||o soguo, .| .ssun|rJc un ort.o r ost.
Jcs .o.|s pcss|vo|s torJorc|.|norto |r|r|tcs
A Jos|gr..c Jo ||to..tu.. ou.rt|c. pcs|c|cr.so
.ss|n Jc |.Jc J. |o|tu.., orou.rtc .s cc..ospcr
Jortos Jos|gr.cos Jo ||to..tu.. goro..t|v., toxtc
v..|.c|cr.|, ||to..tu.. .|gc.|tn|c., toxtc .utcn.
t|cc cu toxtc v|.tu.| so pcs|c|cr.n Jc |.Jc J.
osc.|t. o ton ccnc pcrtc Jo p..t|J. . su. goroso
cu . su. ost.utu.. |c Jcn|r|c J.s rcv.s toxtu.
||J.Jos p..ocorcs .o.|norto so. c toxtc .utcn.
t|cc (.|o.tc.|c cu ccnb|r.tc.|c) .ouo|o ouo n.|s
p.cb|on.s |ov.rt. r. ccrco|tu..c Jc ccrst.uctc
||to...|c o J. su. .ocop.c V.s nosnc rc c.sc Jc
||po.toxtc (ouo pcJo r.J. ccrto. Jo ..rJcn|
..Jc r.s su.s ||g.cos on .oJo) . |rJoto.n|r..c
|rt.|rsoc. Jc .ctc Jo |o|tu.. (ccrs|Jo..rJc .ou| .
|o|tu.. ccnc oou|v.|orto .c .ctc Jo cbso.v..c
J. p..t|cu|. ||s|c. r. os|o.. J. r.tu.o..) |og|t|n.
un. .p.cx|n..c, ou.rtc n.|s r.c so. .r.|cg|c.,
ort.o ost.s rcv.s toxtu.||J.Jos o . toc.|. ou.rt|c.
A osto p.cpcs|tc |onb.. \|corto csc|c|. on |o|e|o
oo o |o.o /|J|o
l0

C oJe|o oo|o e|o |eo|o o||co Je|e o
||eo o||co oJe o e|e|o e cooe.
Jecooe e ecooe e oJo Je oo|||
JoJe e e coo|co ||o|oeoe|e. e|e,o
J||o|e oo oo | o oJe|o o||o oo|oo oo
|oe oo oo|o|o co o oJe|o Je oo e|o|oo
||eeJ|o||co. oJe o ||ooe e|e o co|eoJo
e |oe ece||.e| oo oo oo o ooo|o. oJe o
||| oJe o| ||o|oeoe|e o co|eoJo.
J||o|e oo oo. coo o e|e|o (o c||. 204:
cn o|o|tc, . ||g..c |rst.rt.ro. (cu ou.so) ort.o cs
ccrtouJcs Jo ccnur|c..c |o|t. po|. ||po.||g..c
|.. ovcc.. . ccnur|c..c . J|st.rc|. oxpo.|nort.|
I7
norto vo.||c.J. on |.bc..tc.|c ort.o .s p..t|cu|.s
ou.rt|c.s | osto s.|tc Jo ||rgu.gon ouo |ov. .
r....t|v|J.Jo J|g|t.| p... un .nb|orto |rto..ct|vc
r.c||ro.. o ouo, Jo co.tc ncJc, c |.. no.gu||..
run c.|Jc |rJoto.n|r|st. (cc, p204) |.c o n.|s
pcss|vo| p.ovo. .s ccc..orc|.s Jo |o|tu.. ort.o c ut|
||..Jc. o . cb.. t.| ccnc r.c o pcss|vo|, Jo .cc.Jc
ccn c p.|rc|p|c Jo |rco.to.. Jo |o|sorbo.g, p.ovo.
c ccnpc.t.nortc ox.ctc Jo un. p..t|cu|. .tcn|c.
rc .ctc Jo cbso.v..c O .cto|.c Jo un ||po.tox
tc pcJo ost|n.. ouo c |o|tc. pcss. .po.cobo.so
J. p.osor. Jo un ||| pc. un ncnortc o run
cut.c ncnortc r.c, .ss|n ccnc c o|oct..c p...
c ncJo|c ou.rt|cc |c ncJo|c ouo t..b.||. ccn
p.cb.b|||J.Jos J. ||s|c. ou.rt|c., c ||| pcJo ost..
p... c ccrtouJc |onb.. csc|c|. .ss|n ccnc
c o|oct..c pcJo ost.. p... c ruc|oc Jc .tcnc
| o e|e|o oe |o o ||ooo e|e o o|oo ^ |eo|o
o||co oJe co|co|o o coo|oe|o Jo e|e|o.
o oo oJe ec|o|o ^| coo o o|e|||o Jo
||e|J|o oJe e|oe|ece e ec|oo o ||||o
Je||Jo e|o oo Jo oo C o|e|||o Je ||e|J|o
oe oe o e|o|oo oo||.o Je oo oo ece||o Je
o ce|o oeo Je ||| oo o|eece |o| ||eo||.|Jo
Je oo ooo|o. o oo oJe Je|| co ec|oo o
||||o oe o ooo|o |o |oo ^||o. eo co|Je
oJo o ||||e Je eoo |||co oo o JoJo e J|co
oo o o|eJoJe Je |||oJe Jo oo||.o |oJ|c|oo|.
oo|o o| J||ee|e o||||JoJe Je ||| e|e
o co|eoJo |oe o|eec|Jo. o|o eo o e|c|e
c|o coo|coc|oo| Jo ||e|J|o (cb c|t, p 205)
.| ccnc r. toc.|. ou.rt|c., |. .ou| un. c|...
t..rs|.c ort.o c ost.Jc v|.tu.| nu|t|p|c c|o.oc|
Jc po|. ost.utu.. Jc ||po.toxtc o . su. p.ss.gon
. un J.Jc ost.Jc .ctu.| Jo sort|Jc noJ|.rto c
.ctc Jo |o|tu.. (.|gc nu|tc |Jort|cc . p.ss.gon Jo
un. p..t|cu|. ou.rt|c. JosJo un ost.Jc crJu
|.tc.|c v|.tu.| .to un ost.Jc cc.puscu|.. .ctu.|
cpo..Jc po|c .ctc J. su. cbso.v..c) | ross.
p.ss.gon Jo un ost.Jc v|.tu.| .c ost.Jc .ctu.|
ouo so |rs|ru. . |rco.to.. o . |rJoto.n|r..c
|n ||po.toxtc |onb.. t.nbon oc.go |.rJc.
on |,e|e| 20 |e o.eece o| o|eo
o, |||co| |eo, oJ ec|o|o, c .utc. Jovo
cpo... ccn p.cb.b|||J.Jos p... s.bo. ou.| .
t..octc.|. po.cc..|J. po|c usu..|c | o oss. |rJo
to.n|r..c, Joc|J|J. Ju..rto cs s.|tcs J. |o|tu..
Jo un ||po.toxtc cu Ju..rto .s oscc||.s .|o.
tc.|.s Jo un go..Jc. .utcn.t|cc, ouo rcs |ov.
. |n.g|r.. un ncJo|c ou.rt|cc p... . ccnur|
c..c ||to...|. on .nb|orto ||po.noJ|.t|cc
A r.c|cc.||J.Jo Jcs |orcnorcs ou.rt|ccs Jo|
ron un .nb|orto ||s|cc t.nbon o|o ccnp...vo|
. ost.utu.. .ot|cu|.., Joscort..J. o .|.cn.t|c.,
Jc ||po.toxtc o J. ||po.noJ|. .||.s, osso osp.c
toxtu.|, son cort.c o son po.||o.|., o c ur|vo.sc
p.cp.|c Jo ou.|ouo. ost.utu.. J|g|t.| on .oJo
V.|s cu.|cs. .|rJ. o . s|n||..|J.Jo ort.o . r.c
|cc.||J.Jo Jcs |orcnorcs ou.rt|ccs cu c
on...r|.nortc ou.rt|cc Jo ouo |.|. |or.cso .
p.cpcs|tc J.s p..t|cu|.s o|onort..os o .s .o|.
l0
vlcente Gosclola, kote|to oto os Novos VlJ|os, Sao Paulo, Senac Lltora, 2003.
I8
cos r.c|cc.|s ost.bo|oc|J.s ort.o .s p.|.v..s r.
ost.utu.. Jo un toxtc p... p.cJu.|.on sort|Jc,
nosnc ou.rJc so orccrt..n . g..rJo J|st.rc|.
rosso toxtc |o.|norto, . ccrur.c J.s p.cp.|o
J.Jos J.s p.|.v..s .c r|vo| Jc ouo Jos|gr.ncs
ccnc s|gr||c.Jcs, |rto..gon ort.o s| . J|st.rc|.,
rc p|.rc son.rt|cc, ccnc vo.J.Jo|.cs |orcnorcs
r.c|cc.|s Jo o|o|tc g|cb.||..rto ross. ccnp|ox.
.oJo cu u.J|Ju.. ouo o c sort|Jc g|cb.| .osu|
t.rto Jo un toxtc |cJo.|.ncs ort.c |.|.. Jo un
on...r|.nortc son.rt|cc (|orcnorc g|cb.| o
r.c|cc.|) t..rs|t.rJc .gc.. p... c p|.rc son|ct|cc
|o |.ctc, . |rto.|o.orc|. Jcs sort|Jcs ort.o .s p.|.
v..s run ou.|ouo. toxtc |urc|cr. Jo ncJc t.c
.r.|cgc ccn c J.s p..t|cu|.s . J|st.rc|., ouo c
pcJo.|.ncs Josc.ovo. ccnc so so t..t.sso J. nosn.
p.cp.|oJ.Jo Jo r.c|cc.||J.Jo vo.||c.vo| .gc.. run
s|ston. toxtu.| u.rJc c toxtc rcs p.cpco .|gc
ccnc uon so Jospo ort.o n.cs Josorccst.J.s,
po.gurtc, cu uon so Jospo ort.o ||r|.s orccst.
J.s, po.gurt.ncs, cu uon so Jospo ort.o p.|s.
gors |rc||r.J.s, cu uon so Jospo ort.o p..oJos
.po.t.J.s, otc, o ccnc so |cuvosso un. .t..c.c
son.rt|c. ort.o oss.s p.|.v..s ort.o s|, o ccn tcJc c
toxtc, p... so ccrug..on run sort|Jc | ccnc so .s
p.|.v..s so pusosson on s|rtcr|. ort.o s| J|g.ncs,
ccn c nosnc | p... p.cJu.|.on sort|Jc |rJo
porJortonorto J. J|st.rc|. . ouo so orccrt.on
rc toxtc (JosJo ouo oss. J|st.rc|. so. nonc.|..vo|
po|c |o|tc., ouo. J|.o., JosJo ouo so. cbso.v.vo|) As
p.|.v..s, onbc.. sop...J.s r. supo.||c|o n.to.|.|
Jc toxtc, ort..n on ccnur|c..c un.s ccn .s
cut..s rc p|.rc Jc sort|Jc t.| ccnc cs cboctcs
ou.rt|ccs, ouo .pos.. Jo sop...Jcs, so n.rton
ost..r|.norto on ccnur|c..c ort.o s|, rc t.|
on...n.r|.nortc ou.rt|cc Jo ouo |.|. |or.cso
O.., rc p|.rc son|ct|cc, ccnc o ouo un sort|
Jc so oJ||c. r. rcss. ccrsc|orc|.` O sort|Jc o
un. .osu|t.rto, r. rcss. norto, Josso ort.ocu
..nortc g|cb.| Jo s|gr||c.Jcs r. toss|tu.. Jo
un toxtc ccrst|tu|Jc pc. s|r.|s n.to.|.|s |..oco,
pc|s, ouo ost.ncs Jort.c Jo un nosnc p...J|g
n. Jo ccnp.oors.c c ou.| pc. |ssc nosnc (o
r.c sc pc. .r.|cg|.) J. ccrt. Jo un. s|n||..|J.
Jo Jo |orcnorcs ort.o r|vo|s t.c J||o.ortos J.
.o.||J.Jo, so. o|o c n.to.|cc, so. o|o c cu|tu..|
|.| ouo |.. tcJc c sort|Jc, p... rcs, . .|.n.
.c Jo |ct|.. Sc|.|o. ou.rJc |.|., p...Jcx.|
norto, on |orcnorcs Jo .p..orc|. nort.|
rc ccnpc.t.nortc J.s crJ.s ou.rt|c.s
^| e eo|o o o||eooe Je ||oooo e e
oo||.o Je oo e|e |e|o |oo. o |oJo
e|o Jo eo||JoJe. Jeco|o e||JoJe co
o|eJoJe Je ooec|o e|o| e o |c||o
ooo|e|o| e ooeee||co o ||oooo coo
oe|e e|co ^ oJo o||co o||e|o o
coo|oe|o Je ooec|o e|o| (|. .5:
| pc|s c toxtc .|o.tc.|c go..Jc .utcn.t|c.norto pc.
ccnput.Jc. .ouo|o ouo, . rcssc vo., n.x|n|.. ost.
.p.cx|n..c ccn c ur|vo.sc ou.rt|cc |o.n|t|ncrcs
|..o. .ou| .o|o.orc|.s .occ..ortos .c s|rtot|..Jc. S|r
toxt ( | b..bcs. A .v.||o|.c), r.c t.rtc pc. ro|o
to.ncs |rvost|Jc on to.ncs Jo ccrcop.c o .utc.|.
o .|rJ. norcs pc.ouo c ouo|..ncs o.|g|. on p...
J|gn. n.s pc. so. ro|o ouo toncs t..b.||.Jc c.|.t|
v.norto J.| Jocc..orJc, ccn ccr|oc|nortc Jo c.us.,
.ou|s|cos onp|.|c.s p... cs p.cb|on.s on J|scuss.c
A ||to..tu.. s|rtoxt|..J. o suo|t. . nut.cos .|o.tc.|.s
Jort.c Jo un. c.Jon ost.bo|oc|J. rc p.cg..n.,
.ss|n cboJocorJc c|...norto . J|.|oct|c. c.Jon vs
c.cs |o|onb.oso ouo o Jc nosnc ncJc ouo Sc|.|o.
I9
.bc.J. .s nut.cos gorot|c.s r. c.Jon b|c|cg|c. .s
nut.cos r.c s.c Josp.cv|J.s Jo c.us. (s.c c.us.
J.s pc. .gortos nut.gor|ccs) n.s s.c .|o.tc.|.s, r.
noJ|J. on ouo r.c s.c J|.|g|J.s on ror|un sort|Jc
A rc.c Jo toxtc v|.tu.| r.sc|J. ccn . ut|||...c Jc
S|rtoxt .ssort. rc sogu|rto cs toxtcs s.c ccrcob|Jcs
p.|no|.c on ost.Jc pctorc|.| (o c ouo c|.n.ncs
Jo toxtcn.t.|.) o sc Jopc|s s.c vo.t|Jcs, noJ|.rto
un p.ccoJ|nortc ccnb|r.tc.|c cu .|o.tc.|c, run
c.npc v..|.c|cr.| |r|r|tc sc rosso c.npc v..|.c|c
r.| cs toxtcs p.ss.n . ox|st|. .o.|norto ccnc toxtcs
n.to.|.|s on ost.Jc |og|vo| O cu.|csc o ouo ost.
|Jo|. Jo toxtc nu|tc so .p.cx|n. J. po.spoct|v. ouo
. toc.|. ou.rt|c. ton scb.o .s cc|s.s ||. Sc|.|o.
As ort|J.Jos ou.rt|c.s pcJon ox|st|. run.
ospoc|o Jo .o.||J.Jo r.c ccr|oc|J. J.s cc|
s.s vu|g..os, ort.o . |Jo|. Jo un. cc|s. o . cc|s.
.o.|, osc.ovou |o|sorbo.g | . |Jo|. Jo un .c.sc
c.Jor.Jc, cu so., Jo un. ost.utu.. v|.tu.| ouo
o |rson|r.J. pc. un |ox|cc .|o.tc.|c p... p.cJu
.|. toxtcs ccrc.otcs, ncb|||.. un. J|.|oct|c. ort.o
c.Jon o Josc.Jon ouo nu|tc so oou|v.|o . ouo
.ss|n o Josc.|t. run. po.spoct|v. ou.rt|c.
|||e oo ooo eo| Je oe. oo .e oe o |o
|oe oo o.o e|oJo (o|ooe: oo o|eo||o.
o oJe e o co|e|JoJe oe e.o|oe o oceo
Je.e e o c|ooe Jo ocoo /o oo oo Jecoe
Jo oo|o |oo|o o o||o Je o e|oJo o||co
oo oo|o oo eo|oJo o e|o ocoo. o oJe Jo
e|oJo oe o oo| o o||o eco| oo e C ocoo
ceo oJe Jo o|e o oo|oe co|o' ece.eo
/ooJ e ^coo e |ece|JoJe eo .|oo
|ovo ort.c c toxtc c|bo.rot|cc so. ccrs|Jo..Jc
un pu.c cgc cu un |c.n.||snc ||to...|c, ccnc
ouo.on cs sous Jot..ctc.os` u.rtc . rcs r.c, pc|s
. ut|||...c Jc .c.sc r. c.|..c toxtu.| r.c o un.
s|np|os |ct..|. vo.b.| o nu|tc norcs . s|nu|..c
.roJct|c. Jc n.c.cc J.ct||cg..|c Artos Jo n.|s
r.J. pc.ouo so t..t. Jo un .c.sc c.Jor.Jc, ||o...
ou|..Jc sogurJc . p.cp.|. ost.utu.. J. ||rgu.gon
V.s scb.otuJc pc.ouo p..oco .ou| .ospo|t..so
un p.ctc ccn . c.Jon r.tu..| Jc nurJc .|gc
ccnc un. Jors|J.Jo not.||s|c. ouo sc . p..t|c.
ccrt|ru.J. rcs v.| .ovo|.rJc ccnc un. ov|Jorc|.
..t.so J. t..rspcs|.c, p... c p|.rc J. ||rgu.
gon, J. .o|..c J|.|oct|c. ort.o c AOS o . O|||V
goroso ||pctot|c. J. c.|..c r.tu..| ospo||.J.
r. c.|..c ..t|st|c. A .o|..c Jo oou|||b.|c ort.o
. c.Jon o c .c.sc rc toxtc, ort.o . ccnp|ox|J.
Jo o c.cs, o . nosn. c.Jon J|.|oct|c. ouo |urJ.
. r.tu.o.. o . v|J. |c |urJc, . vo||. .og.. v.||J.
p... tcJ. . |rcv..c on ..to . t..J|.c o . |rcv.
.c, . .og.. o . nuJ.r., . c.Jon o . Josc.Jon
3 7exto intersubjectivo
e texto cibernetico
|oo|o o o||o Je o e|oJo o||co oo oo|o
oo eo|oJo e|o ocoo. o oJe Jo e|oJo oe o
oo| o o||o eco| oo e
Lothar Schafer
|un ccrtoxtc cu|tu..| .|rJ. |.bu|csc ccnc o c J.
An..cr|., o rosto .spoctc J|.not..|norto cpcstc
.c ccrtoxtc c|ort||cc J. c|v|||...c tocrc|cg|c.
ou.cpo|., |c| crJo no||c. rcs .po.coboncs J.
n.t.|. ur|vo.s.| Jc oee su..o.||..rto ouo, |cr
go Jo so. un ncv|nortc ||to...|c Jo .por.s Ju.s
Joc.J.s ...og|nort.Jc on no.Jcs Jc socu|c ``
ou.cpou, .rtos p..oco so. un. pu|s.c c.|.t|v. ur|vo.
0
s.| o t..rscu|tu..| ox|storto on ou.|ouo. |.t|tuJo o
ono.gorto on tcJ.s .s opcc.s un. |crto c.|.t|v.
ouo p.|v||og|. .s |c..s |rccrsc|ortos Jc |...c|cr.|,
|rson|r.rJc ccn o|.s . .p..orto cco.orc|. ||un|r|s
t. J. t..J|.c ost.bo|oc|J.
|ss. .ovo|..c su.g|urcs Ju..rto un. ccr|o.orc|.
scb.o |bo.||to..tu.., nu|tc p..t|c|p.J. .||.s, rc |rs
t|tutc Jo A.tos Jc |..., rc b..s||, crJo un p.c|ossc.
.|on.c Jo toc.|. ||to...|. rcs |rto.po|cu Josto ncJc
cnc |..o. . c.|t|c. Jo un toxtc .utcn.t|cc ccn
cut.cs cu ccn cs nosncs ccrco|tcs ouo s.c .p||
c.Jcs . un toxtc pu..norto |un.rc` u.rJc c
rcssc cc|og. |.|.v. on toxtc pu..norto |un.rc
(pc.ouo c toxtc n.ou|r|cc t.nbon o |un.rc,
ou.rtc n.|s r.c so. pc.ouo ut|||.. . ||rgu.gon
|un.r.) oss. ouost.c .|o.tcurcs p... . rocoss|
J.Jo Jo J|st|rgu|. ort.o toxtc c|bo.rot|cc o toxtc
|rto.suboct|vc |o.|norto cs oou|vcccs go..Jcs
. osto .ospo|tc p..oc|.n .ssort.. on g..rJo p..to
ross. |rJ|st|r.c cnc cs J|st|rgu|.`
A |.|t. Jo no||c., .ospcrJ| ort.c ouo so . c.|t|c. o
Josncrt.gon, Josccrst.u.c Jc cboctc ..t|st|cc
ccrst.u|Jc, (sorJc . c.|..c o . |o|tu.. Ju.s .ct|v|
J.Jos s|not.|c.s o ccnp|onort..os), ort.c |. ouo
ccr|oco. .s .og..s, cs p.ossupcstcs o cs p...J|gn.s
c.|.t|vcs Jc ccrst.uctc c|bo.rot|cc p... c .r.||
s.. c.|t|c.norto V.s rosso ccrst.uctc . .o|..c
.utc.toxtc|o|tc. o .|to..J. po|. |rto.pcs|.c Jo un
n.ou|r|snc son|ct|cc (c ccnput.Jc.) o |. ouo
J|sscc|.. Jc|s t|pcs Jo toxtu.||J.Jo rc nurJc ccr
tonpc..roc c toxtc .o|.c|cr.| o c toxtc goro..t|vc
oxtc |rto.suboct|vc o toxtc c|bo.rot|cc .ovo|.nso
.ss|n Jc|s ncJo|cs J||o.ortos Jo toxtc ouo cun
p.on |urcos son|ct|c.s J|st|rt.s |n ton pc.
cboct|vc cc|cc.. on ccrt.ctc Jc|s suo|tcs |un.
rcs ccrc.otcs (|g01)
O cut.c ton pc. cboct|vc Josorvc|vo. .t..vos J.
n.ou|r. un .|gc.|tnc toxtu.| ||to...|c .to .c osgc
t.nortc J.s su.s c.p.c|J.Jos Jo sort|Jc run c.n
pc Jo pcss|vo|s torJorc|.|norto |r|r|tc (|g01)
O p.|no|.c ton pc. |ur.c cc|cc.. on ccrt.ctc
Jc|s suo|tcs run ccrtoxtc .o|o.orc|.| ccrc.otc, c
sogurJc v|s. go... sort|Jcs rcvcs . p..t|. Jo un.
ost.utu.. J|r.n|c. |urc|cr.rJc ccnc |crto Jo
|r|c.n..c So .r.||s..ncs c toxtc c|bo.rot|cc .
|u. Jc ncJo|c o |urcos Jc toxtc |rto.suboct|vc
(ouo o c ouo ut|||..ncs r. v|J. onp|.|c. cc..orto) .
c|bo.||to..tu.. (ouo o c.|..c son|ct|c.) o .oo|t.J.,
c.sc ccrt...|c o|. so.. .co|to p.c||c.norto po|cs
p...J|gn.s ||to...|cs Jcn|r.rtos, pc|s r.c ox|sto
ou.|ouo. |rccnp.t|b|||J.Jo ort.o o|. o . r.tu.o.. Jc
toxtc scc|.| ccrvorc|cr.| unp.on |urcos J|st|r
t.s o .to, Jo co.tc ncJc, ccnp|onort..os
g.0l
I
|nbc.. Josorvc|vorJc .|gc.|tncs vo.b.|s JosJo
sonp.o ox|stortos (ccn p|ccs ||stc.|ccs ccnc c J.
opcc. b...cc. cu c Jc oxpo.|nort.||snc rcvo
cort|st.), o ov|Jorto ouo c toxtc c|bo.rot|cc sc
g.r|cu .o|ov.rc|. ou.rt|t.t|v. o ou.||t.t|v. ccn c
su.g|nortc Jc ccnput.Jc. ut|||..Jc ccnc n.ou|r.
son|ct|c. c.p.. Jo pctorc|.. .|gc.|tncs ||to...|cs rc
Jcn|r|c J. ccnp|ox|J.Jo
|st. c|..c ouo so Jc|s suo|tcs ou|so.on n..c.. ort.o
s| un orccrt.c p... tcn..on un c.|o urtcs (nor
s.gon t|p|c.norto .o|o.orc|.|, ccn tonpc o |ug..
Jo|r|Jcs) r.c |.. sort|Jc ouo ut|||.on un toxtc
nctc.|..Jc p... go... nu|t|p||c|J.Jos Jo sort|Jcs c
Josorccrt.c so.|. |rov|t.vo| |c.ouo rc toxtc |r|c.n.
t|vc . .o|o.orc|. p.oox|sto .c .ctc ccnur|c.c|cr.|
O toxtc c|bo.rot|cc cpo.. r. os|o.. Jc sort|Jc ||to...|c
o r.c r. os|o.. J. c.Jon p..t|c. ||o o un ncJo|c Jo
toxtc ccn un. J|r.n|c. |rto.r., .utcc.g.r|..Jc,
un toxtc .|gc.|tn|cc ouo sc cunp.o . su. |ur.c rc
ccrtoxtc J. c.|.t|v|J.Jo ||bo.tc Jo un. .o|o.orc|.||
J.Jo ccrc.ot. p.oox|storto, n.s |rst.u..Jc. Jo .o|o
.orc|.||J.Jos |n.g|r..|.s .t..vos Jcs sort|Jcs |.tortos
ouo |.. go.n|r.. Out.. r.c o . |ur.c ostot|c. J.
||rgu.gon ou.rJc us.J. p... c.|.. ur|vo.scs |ct|vcs
(so. r. vo.torto ||.|c. so. r. vo.torto r....t|v.)
So rc toxtc .o|.c|cr.| cu |r|c.n.t|vc . .o|o.orc|.
||J.Jo p.oox|sto .c toxtc c.|.Jc, rc toxtc |ct|vc .
.o|o.orc|.||J.Jo ono.go . pcsto.|c.| .c toxtc go..Jc
o o rost. sogurJ. .cop.c ouo c toxtc c|bo.rot|cc
to.. Jo so. orou.J..Jc
| cbv|c ouo ort.o un o cut.c Jostos ncJo|cs
toxtu.|s |. tcJ. un. p.|ot. Jo ru.rcos ||to...|.s,
p.|ot. ouo v.| Jc .o.||snc .c |.rt.st|cc, ccn ospo
c|.| .o|ovc p... . ||bo.J.Jo .sscc|.t|v. su..o.||..r
to (ccrtuJc, rc c|bo.toxtc r.c so t..t. . Jo un.
c.Jon .sscc|.t|v. ..J|c.J. on roxcs ps|ou|ccs o
.ct|r.s nort.|s, ccnc rc .utcn.t|snc su..o.||st.,
n.s .rtos Jo un. c.Jon .sscc|.t|v. Jo t|pc |cg|cc
n.ton.t|c., torJc ccnc supc.to un. ccrcop.c
Jo ||rgu.gon ccnc sorJc . ccnb|r.tc.|. |r|r|t.
Jo un ccrurtc .ost.|tc Jo s|r.|s sogurJc co.t.s
.og..s) | c ouo o . ||rgu.gon sor.c osso |norsc
cgc ccnb|r.tc.|c bc.go.rc Jo s|r.|s, .ssorto run.
v|rtor. Jo |ot..s, crJo t.rtc . |c| J|tc o cut.c t.rtc
ost. .|rJ. pc. J|.o.` (vo. |g02 |souon. J|st|rt|vc
ort.o c toxtc |urc|cr.| o c toxtc goro..t|vc p.cpcstc
pc. |||||ppo bcct.)
4 A questo da informao
e do sentido
Os s|stemos qunt|cos oJem teo|t oo huxo Je
|nlotmooo, como se oqu|lo que o oosetvoJot enso
ocetco Jeles uJesse olect-los.
Lothar Schafer
|o .cc.Jc ccn |ct|.. Sc|.|o. .s p..t|cu|.s o|onor
t..os pcssuon p.cp.|oJ.Jos Jo t|pc nort.|, cu so.,
o|.s .|to..n c sou ccnpc.t.nortc r.c .por.s .t..
vos Jc |c.roc|nortc Jo oro.g|. ||s|c. n.s t.nbon,
.p..ortonorto, .t..vos J. |r|c.n..c Os s|ston.s
ou.rt|ccs pcJon .o.g|. .c |uxc Jo |r|c.n..c,
ll
Alnda recentemente fol reallzada na Austrla uma experlencla bem sucedlda de "teletransporte entre duas particulas quantlcas, separadas
pelo Danublo, na qual dols atomos entraram em slntonla e caram no mesmo estado quantlco sem qualquer contacto fislco nem transferen-
cla de energla. (vlde "QuantumTeleportatlon across the Danube: Notute: 430, 849, l9 August 2004)

ccnc so .ou||c ouo c cbso.v.Jc. pors. .co.c. Jo|os


puJosso .|oct.|cs (cb c|t, p25) |ost. po.spoc
t|v., r.tu.o.. o cu|tu.. (n.to.|. o toxtc) p..ocon
.p.cx|n..so Jo |c.n. su.p.oorJorto pc|s .nbcs
orvc|von c ccrco|tc Jo |r|c.n..c
Os cboctcs vu|g..os r.c s.c .|oct.Jcs pc. .ou||c
ouo so ccr|oco Jo|os, n.s pc. .ou||c ouo so |.. .
o|os, o rocoss..|. un. |rt.us.c ||s|c. p... .|to... .s
su.s p.cp.|oJ.Jos n.c.csccp|c.s |... cs s|ston.s
ou.rt|ccs, tcJ.v|., . s|tu..c o J||o.orto SogurJc
Sc|.|o., cs s|ston.s ou.rt|ccs pcJon .o.g|. Jo un.
|c.n. cbso.v.vo| . .|to..cos Jo |r|c.n..c, nosnc
ou.rJc oss. |r|c.n..c o cbt|J. son |rt.us.c ||s|c.
|cJoncs .Jn|t|. ouo ost. .|.n..c so. pc|on|c.
rc Jcn|r|c c|ort||cc V.s r.c Jop...ncs .ou|, p...
tcJcs cs o|o|tcs, ccn .|gc Jo s|n||.. .c ouo so p.ss.
rc Jcn|r|c J. cu|tu.., crJo cs ovortcs so p.ccos
s.n ccn b.so r. t.cc. Jo |r|c.n..c` |sto ou|n|cc
v.| .|rJ. n.|s |crgo o Joc|... oxp||c|t.norto
^| e eo|o o o||eooe Je ||oooo e eo
o||.o Je oo e|e |e|o |oo. o |oJoe|o
Jo eo||JoJe. Jeco|o e||JoJe co o|eJoJe
Je ooec|o e|o| e o |c||o ooo|e|o| e
ooeee||co o ||oooo coo oe|e e|co
^ oJo o||co o||e|o o coo|oe|o
Je ooec|o e|o| (|S, p 5)
Ou so., ccnc osc.ovo \|oo|o., . |r|c.n..c .os|Jo
rc .n.gc J. ||s|c. J. nosn. |c.n. ouo .os|Jo rc
.n.gc Jc ccnput.Jc., . |r|c.n..c pcJo r.c
so. .por.s c ouo .p.orJoncs .co.c. Jc nur
Jc pcJo so. c ouo |.. c nurJc (ooJ |S, p25)
|st..r|.norto, r.s n.cs Jo ||s|ccs ou.rt|ccs ccnc
|JJ|rgtcr, Sc|.|o. cu ||..c, .s su.s oxpo.|orc|.s
|.bc..tc.|.|s p.cpc.c|cr.n||os . sors..c Jo ouo
. subst.rc|. Jc nurJc o subst.rc|. nort.| ||.|.
ncs .gc.. rcs, |rsp|..Jcs n.|s po|. c|bo.rot|c. o
po|. |rto||gorc|. ..t||c|.| r.c o .por.s c ur|vo.sc
ps|ou|cc ouo ||J. ccn . |r|c.n..c, . |r|c.n..c,
g.02
3
t.| ccnc . oro.g|. o . n.to.|., o un Jcs ccrst|tu|r
tos b.s|ccs J. r.tu.o..
.nbon . |or.| |..t |rt.cJu.|u . |r|c.n..c rc
Jcn|r|c J. b|c|cg|.
l2
A su. |c.nu|. p... Jo|r|. c
so. v|vc |rcc.pc.. . rc.c Jo |r|c.n..c orco...
J. r. ost.utu.. ouo J. |c.n. .c c.g.r|snc o ||o o
t..rsn|t|J. po|c ccJ|gc gorot|cc
l
3
.t
n
.e
m
.l
s
O so. b|c|cg|cc o Jo|r|Jc r.s ou.t.c J|norscos cu
p...not.cs Jc ||po.osp.c, ccnc |..t ||o c|.ncu
l
3
.op.osort. c vc|uno osp.c|.|, t
n
c tonpc (ovc|ut|vc,
c|c||cc, otc) J. su. v|J., e
m
. oro.g|. Jo|r|J. o|rsto|
ro.r.norto on |ur.c J. su. n.ss. m, o l
s
. |r|c.
n..c orco...J. r. ost.utu.. (s, Jo st.uctu.o) Jc sou
c.g.r|snc Ou so., oss. ost.utu.. c.g.r|..t|v., .ou||c
ouo o t..rsn|t|Jc Jo go...c on go...c po|cs goros
ccrt|Jcs rcs c.cncsscn.s, o .|gc ouo ost. p... .|on
J. n.ss. o J. oro.g|. Jc c.g.r|snc b|c|cg|cc, o |r|c.
n..c ouo so po.Jo ccn . Jos|rtog...c J. nc.to,
n.s o t..rsn|t|J. gorot|c.norto .s go..cos pcsto
.|c.os t.| ccnc, rc Jcn|r|c J. cu|tu.., . |r|c.n..c
p.ss. r.c sc Jo |rJ|v|Juc p... |rJ|v|Juc n.s t.nbon
p... .s go..cos v|rJcu..s .t..vos J. |o..r. cu|tu..|
..n..or.J. rcs ||v.cs o rc s.bo. ccJ||c.Jc
oncs .ss|n . |r|c.n..c p.osorto on tcJcs cs
g..rJos r|vo|s Jo c.g.r|...c Jc nurJc r.tu..| c
J. n.to.|. |rc.g.r|c., c b|c|cg|cc, c nort.| o c cu|
tu..| Ou so., . |r|c.n..c .t..voss. tcJcs cs ost.
J|cs Jo ccnp|ox||c..c J. V.to.|. (c |rc.g.r|cc, .
b|cs|o.. o . rccs|o..) VA|||A, \||A, |S||||O
O.. |stc .Jou|.o un. .o|ov.rc|. |urJ.nort.| p... .
toc.|. Jc toxtc, crJo n.to.|., oro.g|. o |r|c.n..c
so pcJon |..o. cc..ospcrJo., ccn g..rJo .p.cx|n.
.c, .cs t.os vo.t|cos Jc t.|.rgu|c son|ct|cc s|gr||
c.rto, s|gr||c.Jc o sort|Jc
l3
(vo. |g03)
l2
Henrl Prat: blologo canadlano autor do llvro llsoce Vult|J|mens|onnel.
l3
ver nota nal 2.
g.03
4
|c. ost. v|., . toc.|. ou.rt|c., .c porot... rc |urc|cr.
nortc |rt|nc J. n.to.|., Jos||.. |rov|t.vo|norto p...
. not.||s|c. |ct|.. Sc|.|o. | eoc| o| J|.|e eo|||,
^ eoe Jo |||co co|eoeo e oe. o oo
|o|e|o. o eo||JoJe oe.o.e| oo e Je.oece o
oJo. e | o e|o|||co , |o |oJoe|o Jo eo
||JoJe |||co. o o|oeo Jo co|o o|e|o| e.e|oe
coo ooo|e|o| C cooe|e e|ee|oe Jo
co|o eo| |oo oo eec|e Je eo||JoJe oe e
J||ee|e Jo co|o oe oJoe |ecoee e||
JoJe co o|eJoJe Je ooec|o e|o| (|S, p29)
O.. |stc nosnc o, rc rcssc ncJc Jo vo., c n|sto.|c
p.|nc.J|.| ouo |np.ogr. . son|cso Jo un toxtc! As
p.|.v..s Jo Sc|.|o. so.v|.|.n t.nbon p... Josc.ovo.
c |urc|cr.nortc Jc toxtc ou.rJc, .c porot... r.
n.to.|. Jcs sous s|gr||c.rtos, so Josccb.o . subs
t.rc|. r.cn.to.|.| Jc sort|Jc | c sort|Jc .osu|t.
Jo un. cpo...c nort.| ccgr|t|v., on ouo . ccrs
c|orc|. Jc s|gr||c.Jc ost. orvc|v|J., n.s sonp.o
ono.g|rJc Jc ost..tc ccJ||c.Jc Jcs s|gr||c.rtos
|n. c.|cu|.Jc.., pc. oxonp|c, t..b.||. ccn s|gr||
c.rtos ..|tnot|ccs (no.cs b|ts > 12 3 4), scb.o o|os
go.. s|gr||c.Jcs .t..vos Jo un .|gc.|tnc .|gob.|cc
(.|gc.|tnc J. J|v|s.c, pc. oxonp|c) c ou.| ccrJu. .
un .osu|t.Jc (c runo.c 4), n.s c sort|Jc Josso v.|c.
o J. cpo...c o|octu.J. r.sco rc ortorJ|nortc
ouo . rcss. ccrsc|orc|. ton Jo tcJ. oss. cpo...c
n.ou|r|c. | .ou| ouo, ou.rtc . rcs, so ton oou|vcc.
Jc c |.|sc Job.to on tc.rc J. c|.n.J. |rto||gorc|.
A.t||c|.| |c|s o r|stc ouo . c.|cu|.Jc.. so J|st|rguo Jc
ut|||..Jc. |un.rc ||.so. ouo c .|urc J. |rst.u.c
p.|n..|., ouo nonc.|.. . t.bu.J. o .p.orJo . |c.ro
co. Jo cc. Joto.n|r.Jcs .osu|t.Jcs son cs ortorJo.,
p.ccoJo ox.ct.norto ccnc un. c.|cu|.Jc.. Jo bc|
sc o ox.ctc |c. |ssc nosnc J|.oncs ouo o|o .o.||..
oss.s cpo..cos noc.r|c.norto, son ||os .p.oorJo.
c sort|Jc o|o t..b.||. .por.s .c r|vo| Jc s|gr||c.Jc
| ou.rt.s vo.os sc nu|tc n.|s t..Jo, r. |J.Jo .Ju|t.,
o|o .c.b. pc. ortorJo. vo.J.Jo|..norto .ou||c ouo
J.rtos |..|. Jo cc. pc. noJc J.s p.|n.tc.J.s` ||.o
ncs ort.c ouo, |r.|norto, o|o ccnp.oorJou . n.to
n.t|c. |c. cut..s p.|.v..s o|o .scorJou Jc p|.rc
s|gr|cc .c p|.rc son.rt|cc |ssc .por.s sucoJo ou.r
Jc . rcss. ccrsc|orc|. |rto.|c.|.. .ou||c ouo . rcss.
norto .p.orJou . |..o. Jo un ncJc .utcn.t|cc cu
so., ou.rJc .t|rg|ncs .ou||c ouo cs ||rgu|st.s o cs
son|c|cgcs c|.n.n Jo sort|Jc, c ou.| t..rscorJo
c ccr|oc|nortc scc|ccu|tu..| Jc s|gr||c.Jc (.ou||c
ouo cs J|c|cr..|cs .og|st.n o oxp||c|t.n)
l4

|.c |. Juv|J. Jo ouo . vu|g.. c.|cu|.Jc.. (ouo
. r|rguon pco on c.us.), .ocobo . ort..J. un.
Joto.n|r.J. |r|c.n..c (|rput 12 o 3) p... |c.roco.
. s.|J. un. |r|c.n..c rcv. (cutput 4) tuJc .| so
p.ss., ccrtuJc, .por.s .c r|vo| Jc p.. |rJ|sscc|.vo|
s|gr||c.rto/s|gr||c.Jc | oss. . ....c po|. ou.|, .
rcssc vo., o Jost|tu|Jc Jo sort|Jc J|sso.t.. scb.o .
|rto||gorc|. J.s n.ou|r.s cu Jc .|c.rco |utu.c J.
|rto||gorc|. ..t||c|.| (oss. po.|gcs. not.|c..) |.c
o pc. un. c.|cu|.Jc.. Jo bc|sc r.c so. |rto||gorto
(rc sort|Jc ps|ou|cc J. p.|.v..) ouo o|. Jo|x. Jo
pcJo. p.cJu.|. |r|c.n..c rcv. . s.|J. |r|c.n..c
ouo so tc.r. .|rJ. n.|s sors|vo| so c ut|||..Jc. r.c
scubo., pc. oxonp|c, c.|cu|.. po.cort.gors o .occ.
.o. p... |ssc .c .|gc.|tnc |rcc.pc..Jc r. n.ou|r.
O nosnc |.. c n.ton.t|cc cu c .st.crcnc ou.rJc
||J. ccn c.|cu|cs ccnp|oxcs ouo u|t..p.ss.n .
c.p.c|J.Jo Jo .o.||...c J. norto |un.r.
| o t.nbon .ou| ouo so cpo..c|cr.||.. c toxtc .utc
n.t|cc, t.| ccnc tcJ. . |bo.rot|c. o . |rto||gorc|.

A.t||c|.| t..b.||.rJc ccn s|r.|s n.to.|.|s (s|gr||c.r


tos) o n.r|pu|.rJc s|gr||c.Jcs sogurJc .|gc.|tncs
||rgu|st|ccs cu ||to...|cs, go..nso sort|Jcs rcvcs .
cust. p.oc|s.norto Jossos p.ccoJ|nortcs .|gc.|t
n|ccs, cs ou.|s s.c .p.oorJ|Jcs po|c so. |un.rc,
orou.rtc |o|tc., r. su. |.so to.n|r.| o .| .scorJon
.c p|.rc son.rt|cc r. su. ccrsc|orc|.
So r.c rcs .opugr. ut|||...ncs un. c.|cu|.Jc..
o|oct.cr|c. rc Jcn|r|c J. n.ton.t|c., pc.ouo rcs
|.Jo .opugr.. c usc Jc ccnput.Jc. p... n.r|pu
|.. .utcn.t|c.norto .|gc.|tncs ||to...|cs p.cJutc.os
Jo sort|Jc` Apos.. Jo cs sous ccrst|tu|rtos b.s|ccs
n.to.|.|s (cs s|gr||c.rtos) r.c so.on p.cv|Jcs Jo
sort|Jc on s| nosncs, r.J. |npoJo ouo c sort|Jc
su.. rcs toxtcs ouo o|os ccnpcon |.| r.c so.
ost..r|c ouo un. n.ou|r., n.r|pu|.rJc un .|gc
.|tnc ||to...|c .||nort.Jc pc. s|gr||c.rtos, pcss., .
un r|vo| Jo c.g.r|...c supo.|c., ccrst.u|. un toxtc
ccn sort|Jc tct.|norto |np.ov|s|vo| Aou| ..J|c. .
rc.c Jo ccnput.Jc. ccnc n.ou|r. son|ct|c. o
.np|||c.Jc. Jo ccnp|ox|J.Jo
l5
xempIo de poema quntico
(|..gnortc 2)
O|, .v.r.
scb.o . c|uv.
rog.. son nonc.|.
cspo s||.b.s ccnc so |csson un |cstc vo.Jo
c|og.Jc
Jo un. J.r. t..rsp..orto
As n.cs,
so .s .b.os,
|..on . .ro|.
tc.t.
orccst..so . nc.to
po|c osp.c tcJc
uon cuv|..
ou.rJc ou .b.|.
. v|J. .c |rto.|c. Jc tonpc`
|n. nu||o. Josv|.J. r. su. c.n|s. susp|..
ccnc un scrc |cucc
|.c to c|.nos n.|s, ospo||c ccnorJc |||.s

|v.pc..so . nc.to, n.s r.c s|rtc

As vo.os, scb.o un por|s vc... o .b.uptc, p.ss.
un. c.r.c
|ort. ouo r.c s.bo,
o cu. vo|cc|J.Jo
so .b.|x. o ncv|nort. r. cbscu..
|c.ost. Jo un vortc, nc.t.|
|.c .Jn|tc p.|.v..s scb.o
c tou .cstc
l4
O slgnlcante e aqullo com que a calculadora trabalha, o slgnlcado e aqullo que o aluno rablsca no quadro sem perceber as contas que faz
mas que dao certo - o sentldo sera o entendlmento dlsso, o eco que lsso faz na nossa consclencla (o tal plano semantlco). Mesmo quando a soma
esta errada - por exemplo, quando escrevemos, para metaforlzar o amor, que: l + l l, estamos a [ogar com o sentldo (um duplo sentldo, allas).
l5
Cf. Pedro 8arbosa, "O Computador como Maqulna Semlotlca, ln kev|sto Je Comun|cooo 8 l|nuoens (O Campo da Semlotlca), Unlverslda-
de Nova de Llsboa, N 29, Abrll 200l, pp.303-327. |http://www.pedrobarbosa.net/artgonllne.htm|

v|c|.Jc o|o c
J|.
J|sso
5 A questo da aIeatoriedade:
acaso e necessidade
O ocoso ceo oJe Jot ot|em o quolquet co|so,
escteveu VonoJ, mesmo v|soo.
Lothar Schafer
|.u| \.|o.y . rcs .Jvo.t|. |u.s c.|.n|J.Jos .no..n
c nurJc . c.Jon o . Josc.Jon |n ur|vo.sc gcvo.
r.Jc po|. |cg|c., ccnc un. n.ou|r., r.c to.|. rcv|
J.Jo, n.s un ur|vo.sc .og|Jc po|c c.cs, |rc.p.. Jo so
c.g.r|..., so.|. |gu.|norto |np.cp.|c p... . c.|..c
O.. c .c.sc, pc. Jo|r|.c, o . .usorc|. Jo c.us.||
J.Jo | |.u| ||..c .ss|r.|. . r.tu.o.. .|o.tc.|. Jcs
s.|tcs ou.rt|ccs .|.n.rJc ouo, on s.|tcs ou.rt|ccs
r.s p..t|cu|.s, o |o|t. un. oscc||., pcJorJcso Jo|
r|. un. oscc||. ccnc ou.|ouo. |x..c Jo .|gc ouo
o Jo|x.Jc ||v.o po|.s |o|s J. r.tu.o..
|st. o . .Jn|..vo| .bo.tu.. t...|J. . toc.|. Jc toxtc
(o . tcJ. . son|cso) po|. ccrcop.c J. .o.||J.Jo r.
po.spoct|v. ou.rt|c. O ur|vo.sc, .c Jo|x.. Jo so. ccr
cob|Jc ccnc un noc.r|snc Jo .o|cc..|. (c.sc Jc
noc.r|c|snc c|.ss|cc), .b.oso . .co|t..c Jc |np.ov|s
tc t.| ccnc c toxtc c|bo.rot|cc so .b.o . .orcv..c
|np.ov|s|vo| Jc sort|Jc, run. po.spoct|v. son|ct|c.
| on |ur.c Jost. .r.|cg|. ouo .ou| Jos|gr.ncs
ccnc toxtc ou.rt|cc (.gc.. on sort|Jc .ost.|tc) c
toxtc .|o.tc.|c go..Jc pc. s|rtot|..Jc.os ccnput.
c|cr.|s .utcn.t|ccs (eeo|eo cu eeo|o)
l6

V.s |. cut.cs .spoctcs ouo .o|c..n . s|n||..|
J.Jo ort.o . toc.|. ou.rt|c. o ost. p..t|c. toxtu.|
crJo . .|o.tc.|oJ.Jo |.bc.. Jort.c Jo un ou.J.c
Joto.n|r|st. Jo|r|Jc po|c .|gc.|tnc, o|octu.rJc c
c.u..nortc ort.o . c.Jon o . Josc.Jon run .c.sc
c.Jor.Jc |osto cgc J|.|oct|cc ort.o c .c.sc o .
rocoss|J.Jo, orc.|x. c ccrco|tc Jo c.g.r|...c, t.|
ccnc |c| p.cpcstc pc. |Jg.. Vc.|r A c.g.r|...c
rc nurJc r.sco Jo un. ospoc|o Jo s|rtoso J|.|oc
t|c. ort.o ossos Jc|s p..os Jo cpcstcs, . c.Jon o c
c.cs (. toso o . .rt|toso) |occ.Joso c ouo |Jg..
Vc.|r .|.n. run. ort.ov|st. ccrcoJ|J. . u|tt.
|oss|s|.sto.r.k (|c .cs . |rto||gorc|. A.t||c|.|)
l7

cJ. . toc.|. J. c.g.r|...c . o un. toc.|. J.
.utcrcn|., pc|s . c.g.r|...c .ssogu.. .c s|ston.
un. .o|.t|v. .utcrcn|. on .o|..c .cs |.ctc.os
Joto.n|r|st.s o .|o.tc.|cs Jc oxto.|c...rspcrJc
ort.c ost. |Jo|. p... c p|.rc toxtu.|, pcJo.|.ncs
ccrcobo. c toxtc ccnc un. ost.utu.. c.g.r|..J.
.osu|t.rto Jo un oou|||b.|c ort.o ossos Jc|s |.ctc.os
. c.Jon o c .c.sc, . .oJurJ.rc|. o . |rcv..c
A |.bc...c Jo un .c.sc c.g.r|..Jc. r. c.Jon
toxtu.| o pc. vo.os t.c su.p.oorJorto ouo, r. p..t|c.
Jc toxtc .utcn.t|cc, scncs ccn |.oouorc|. .t|..Jcs
p... J|.occos |np.ov|st.s Jc sort|Jc ccnc so un.
c.Jon ||rgu|st|c. |.bc..sso rc |rto.|c. Jc .|gc.|tnc
|rJoporJortonorto Jo rcs, sous .utc.os O rcssc
osp.rtc p..oco |Jort|cc .c Jcs ||s|ccs ou.rt|ccs
J|.rto Jc ccnpc.t.nortc J. n.to.|. O ouo ost.
g.04
7
on c.us. o c nosnc p.|rc|p|c c.Jor.Jc. Jc nurJc
. c.Jon o c c.cs, . toso o . .rt|toso, c pcs|t|vc o c
rog.t|vc Jo cu. |rto..c.c .osu|t. . c.g.r|...c o
. J|r.n|c. J. r.tu.o.. on tcJcs cs sous r|vo|s
|st. .bo.tu.. Jc nurJc ou.rt|cc so.vorcs .ss|n Jo
|urJ.nortc crtc|cg|cc p... c toxtc n.ou|r|cc Jo
p.cJu.c .|o.tc.|. o .c |rvos Jo vo.ncs ro|o un
|c.n.||snc ||to...|c (ccnc p.otorJon cs sous Jot..c
tc.os) .rtos c orc...ncs ccnc un orccrt.c, r.
ost.utu.. |rt|n. Jc toxtc, ccn .s p.cp.|oJ.Jos |rt.|r
soc.s J. n.to.|. Ou so., un. p...Jcx.| s|rtcr|.
ccn c |urc|cr.nortc p.c|urJc Jc nurJc r.tu..|
|stc |.. Jost. Jos|gr..c toxtc ou.rt|cc .|gc n.|s
ouo un. s|np|os .p.cx|n..c not.|c.|c.
|o|.so n.|s osto |..gnortc Jo un toxtc go..Jc rc
S|rtoxt, . p..t|. Jc |ox|cc Jo |rcc c.rcos |.cur.
.os, Jo |o.bo.tc |o|Jo.
xempIo de poema quntico
(|..gnortc 3)
||o v|u
o.guorJcso scb.o c
|.b|.|rtc J. |J.Jo
o|o v|u c |cstc
c rcno . .osp|... Jort.c Jo|o
on su. osc.|. Jo rct.s
rcctu.r.norto c|...s
|.c |..s ccn ouo osso por|s to p.ccu.o
|osp|.. scb.o n.cs
ouo osc.|J.n
so .s .b.os
ccn tous JoJcs,
. tu. p.|n.vo.. susp|..
ccnc un v|c|c
|cucc
O|, r.c to sortos .t..s
Jo un nctc. p...Jc
|o|. nu||o. soc.ot. Jcs c.n|r|cs |gu.|s
.c|.J. . |.rt.s|. osouoco
u.rJc`
|rt.o .s .|n.s o c |cstc
u.rJc c pcot. .po.t. c suc., o Jo...p.
r. ccr|us.c Jc .nc.
.c orccrt.c Jc sou r.J., r. ur|c. J|.oc.c J. su.
p.cp.|.
c|uv.
Vo.oco .tor.c .ou| . |Jo|. Jo un .c.sc c.g.r|
..Jc., p.cpcst. pc. |or.| At|.r (b|c|cgc) p... J..
ccrt. Jo |orcnorcs c.Jor.Jcs . p..t|. Jo tu.bu|or
c|.s cu |utu.cos c.ct|c.s (b|c|cg|., notoc.c|cg|.,
occrcn|., otc) |sto p.|rc|p|c ost.bo|oco un J|.|cgc
ort.o c.Jon/Josc.Jon/c.g.r|...c, ouo o ox.ct.
norto c ouo .ccrtoco r. o|.bc...c ccnput.c|cr.|
Jo un toxtc ccnc c .c|n. t..rsc.|tc J|g.ncs ouo
p.cJu.|Jc . p..t|. Jo tu.bu|orc|.s o |utu.cos c.ct|
c.s rc p|.rc son|ct|cc
l6
Todo o texto da experlencla reallzada lnlclalmente em palco teatral com "Alletsator lnserlu-se preclsamente neste quadro operaclonal: e se
entao, a falta de melhor, o apelldamos de "opera electronlca, agora, pelas razes expostas aclma, preferlriamos a deslgnaao de "opera quantl-
ca, que fol a que cou para a sua recrlaao em hlpermedla a decorrer no 8rasll em parcerla com Luis Carlos Petry e Serglo 8alron (PUC-SP).
8
|st.ncs po..rto . .o.b|||t..c Jc .c.sc rc pors.
nortc c|ort||cc o ..t|st|cc ccrtonpc..roc` Son
Juv|J. c ouo ccrJu. . |Jo|. Jo un Joto.n|r|snc
p.cb.b|||st|cc O c.sc c.g.r|..Jc. |rso.oso .ss|n
r. .cr. Jo |rto.soc.c ort.o un Jcgn.t|snc Jc
.c.sc o un Jcgn.t|snc Jc Joto.n|r|snc |. pc|s
ouo ccrcobo. c ur|vo.sc .t..vos Jo un. .o|..c
ccnp|ox. ort.o c.Jon, Josc.Jon o c.g.r|...c
o e|e||o coooo |o /o| o oJe e o Jeo
Je. |o|oJo. oo Joo co|o|JoJe | o|.eo
oe |oe oeo oJe e|o o o|.eo oJe oo
|o.e|o oJo Je o.o. e c|ooo .o o o|.eo oe
|oe oeo JeoJe oo c|eo|o o co|||o| oo
oo|ooo. e e|o |o|o oo o Jee.o|.|e|o e
o |o.ooo | o |o oe ec|oo Je cocee o
o|.eo o o|| Joo||o oe Jeo|e| o |e|ooo
oJeJeoJe||eocoeoo|ooo ||e |e|o
oo oo |oece o c|o.e' Jo ||.eo. o e||e
coeeJe o eo ,oo ||e e.e|o o oo co|e|JoJe
C o,ec||.o Jo co|ec|e|o oo e Jeco| o eeJo
Jo oJo. o J|o|oo co o ||e|o Jo oJo
(^oJ u|tt. |oss|s|.sto.r.k, cc, p8)
|.|.ncs pc.t.rtc .ou| Jo un .c.sc ossorc|.| cu
crtc|cg|cc, |ro.orto . c.g.r|...c |rt|n. J. r.tu.o
.., o r.c Jo un no.c .c.sc op|stonc|cg|cc ono.
gorto J. rcss. |grc..rc|., J. rcss. |rsu|c|orc|.
ccgr|t|v., ron t.npcucc Jo un .c.sc pu..norto
|c.n.|, n.ton.t|cc cu |uJ|cc
So . r.tu.o.. so c.g.r|.. scb.o c .c.sc o . rocoss|J.
Jo, . c.us.||J.Jo o c ||v.o..b|t.|c, t.nbon . ..to so
J|r.n|.. scb.o t..J|.c o |rcv..c, c.Jon o ||bo.J.Jo,
.og..s o .c.sc A |og|b|||J.Jo Jc c|bo.toxtc ost. pc|s
rc Jo||c.Jc oou|||b.|c ort.o . c.Jon o . Josc.Jon, .s
.og..s o . ||bo.J.Jo, . .oJurJ.rc|. o . |rcv..c
xcerto de poema quntico
(|..gnortc 4)
||. v|u
un. p|.ru.. Jo no|
|o.vorto, . .oJo Jc|c.cs. Jo un por|s
ouo so ||un|r.
|n. .oss.c. |rc.rJoscorto r. p..to
n.|s |c.to J. vc.
.to...Jc.. J. c.r.c
susp|..rto
Jc tou Jos.sscssogc .|tc
|.c
O|, r.c |ovos cs p|.rcs,
sc|t. un c.bo|c Jcconorto .r|n.|
ort.og. .
..p..|g. ouo os .c tou suc. n.to.r.|
|c.ouo ton c s.rguo
t.rt. .gu. cb||ou.`

O rcno
u.rJc so tcc.,
.c |urJc osouoco |. ouon |ouo run .nc.
p... .ss|st|. .c ..
O n.|s po.tu.b.rto, ou.rJc so ||J. ccn c .c.sc r. ||r
gu.gon sogurJc . |o| Jcs g..rJos runo.cs, o cbso.v..
ccnc Jc c.cs Jcs s|gr||c.Jcs t..t.Jcs po|. n.ou|r.
p..oco ono.g|. un. c.Jon rc p|.rc Jc sort|Jc A|gc Jo
sono||.rto .c c.cs c.g.r|..Jc. Jo At|.r o |.|gcg|ro`
|.cv.vo|norto | ccnc so c .c.sc r. ||rgu.gon Josso
t.nbon sort|Jc .cs toxtcs ono.gortos J. Josc.Jon o
.b.|sso .c |o|tc. pc.t.s |roJ|t.s Jo ccnp.oors.c Jc .o.|
|c rcssc pcrtc Jo v|st., |. un. t.| |cnc|cg|. ouo
||g. ost. toxtu.||J.Jo . c.Jon p.c|urJ. Jc ur|vo.sc!
9
|s.rJc c ccnput.Jc. ccnc un to|osccp|c Jo
ccnp|ox|J.Jo, c .c.sc r.c |.bc.. rc |rto.|c. J. ||r
gu.gon ccnc un pu.c oxo.c|c|c |c.n.|, n.s .rtos
p..oco to. (J|g.ncs .ss|n) un. ccrs|storc|. not.
||s|c., pc|s c c|bo.toxtc t..rspco p... c p|.rc J.
||rgu.gon . nosn. c.Jon Jo .o|.cos J|.|oct|c.s
ouo p..ocon sustort.. c nurJc r.tu..| r. su. J|r.
n|c. crtc|cg|c. c po.potuc oou|||b.|c ort.o . c.Jon
o c c.cs, . |rcv..c o . .oJurJ.rc|., c .c.sc o c
Joto.n|r|snc (o |ssc . tcJcs cs r|vo|s t.rtc . r|vo|
ccsncgcr|cc, ccnc .tcn|cc, b|c|cg|cc, b|cg..|cc,
||stc.|cc cu cu|tu..|) |c S|rtoxt, pc. oxonp|c, c
.|gc.|tnc ouo ost. r. su. b.so p..oco so. |cnc|c
gc Joss. c.Jon p.c|urJ. Jc ur|vo.sc, . Jc .c.sc
go..Jc. Jo c.Jon Aou|, pc.on, rc p|.rc Jc sort|Jc
o ncb|||..rJc un. ccrcop.c Jo ||rgu.gon ccnc
ccnb|r.tc.|. |r|r|t. Jo s|r.|s .ospo|t.rJc cs Jc|s
o|xcs b.s|ccs on ouo so ..t|cu|. . ||rgu.gon (c p...
J|gn.t|cc o c s|rt.gn.t|cc), |.oncs c .c.sc |.bc...
rc o|xc vo.t|c.| Jc p...J|gn. o . c.Jon |x..so rc
o|xc |c.|.crt.| Jc s|rt.gn.
|vcouoso ort.c ost. b.ovo so.|o Jo .|c.|sncs, go..
Jcs .utcn.t|c.norto, ort.o cs n|||..os cu n|||cos
Jo cut.cs pcss|vo|s Jort.c Jc nosnc c.npc toxtu.|
Aforlsmos automatlcos
(so|oc.c)
O c.n|r|c ouo v.| p... c ur|vo.sc p.ss. po|c
|crgo
Ac.sc |ous o rc|to on p.osor. Jc r.J. `
.|. , s.bo..s v|vo.
u.rJc . rog..c rcs Jo|x. o pc.ouo . c|orc|.
r.c ost. |crgo
Ac.sc |ous o tuJc on p.osor. Jc |cnon`
Ap.orJo, s.bo..s ors|r..
A |grc..rc|. o . ccrt|ru..c Jc s||orc|c pc. cut.cs
no|cs
|n tonpc p... . .rgust|., un tonpc p... c p..
.o., un tonpc p... c ox|||c
.|. , s.bo..s n.rJ..
Ac.sc c ur|vo.sc o tuJc r. .usorc|. Jc |r|r|tc`
u.rJc . |u. rcs .b.rJcr. o pc.ouo c |r|r|tc r.c
ost. |crgo
A subt||o.. Jc po.gurt.. ost. r. p.c|urJ|J.Jo Jc
s.bo.
O c.n|r|c ouo rcs |ov. .c tuJc p.ss. po|c r.J.
uon |.. po.gurt.s c.rs.J.s, .ocobo .ospcst.s Jo
co||cs
Ap.orJo, s.bo..s po.gurt..
Vc..o, s.bo..s .ospcrJo.
..rJo o . s.p|orc|. Jc nost.o ouo ors|r. c ouo
r.c so pcJo .p.orJo.
A p.c|urJ|J.Jo Jc s.bo. ost. r. p.c|urJ|J.Jo Jc
po.gurt..
..rJo o c s.bo. Jc nost.o ouo .p.orJo c ouo r.c
so pcJo .p.orJo.
Ac.sc c ur|vo.sc o |u. on p.osor. J. rc|to`
Ac.sc c |r|r|tc o .gu. r. .usorc|. J. vc.`
Ac.sc c |cnon o nus|c. r. .usorc|. Jc .|tnc`
O p...o. Jovo tc.r..so |r|r|tc t.rtc ou.rtc .
n.to.|. so tc.r... cJc.
u.rJc . rog..c rcs Jo|x. o pc.ouo . c|orc|.
r.c ost. |crgo
V.|s v.|o c ur|vo.sc son . n.to.|. Jc ouo . ....c
son c osouoc|nortc
|cutc o c nost.o ouo ors|r. po|c p...o. Jo |rto.
.cg..
|.ss.Jc son c|orc|. r.c o sor.c osouoc|nortc
son nonc.|.
Ac.sc c b..rcc o rc|to r. .usorc|. Jc J|.`
O c.n|r|c ouo rcs |ov. .c |n p.ss. po|c pcon.
30
|.c |. bo|o.. rc |utu.c n.s s|n rc osouoc|nortc
Ac.sc c vortc o nus|c. on p.osor. J. vc.`
..rJo o . s.p|orc|. Jc nost.o ouo .p.orJo c ouo
r.c so pcJo ors|r..
V.|s |.c|| o supo... c cbst.cu|c Jc ouo . su.
rog..c
|.c |. n|sto.|c |c.. Jc tonpc, crJo c tonpc r.c
ox|sto
||.|.ncs pc.t.rtc, o . ccrc|u|., ouo .s p.|.v..s rc
p|.rc son|ct|cc p..ocon n.r||ost.. p.cp.|oJ.Jos
|Jort|c.s .s J.s p..t|cu|.s rc ur|vo.sc ou.rt|cc
O ouo |. Jo ccnun ort.o o|.s` .|vo. c |.ctc
Jo .nb.s .ssort..on cs sous |urJ.nortcs rc
.c.sc c.Jor.Jc o so c.g.r|...on on p.J.cos cu
|utu.cos c.ct|c.s sogurJc un ccnpc.t.nortc
.|o.tc.|c r.c ccnp|ot.norto Joto.n|r.Jc
6 7ransgresso do princpio da identidade!
loJemos ooot os luzes, o|s est o hcot Jemos|oJo
escutol
Lothar Schafer
A Ju.||J.Jo crJ./p..t|cu|. o un. c...cto.|st|c.
J.s ort|J.Jos ||s|c.s o|onort..os (|ctcos, o|oct.cos,
p.ctcos, cu .tcncs o nc|ocu|.s) c.. ovc|uon ccnc
crJ.s ou.rJc r.c cbso.v.J.s, c.. ccnc p..t|cu|.s
ou.rJc s.c cbso.v.J.s |.| |ct|.. Sc|.|o. .|.n..
ouo . .o.||J.Jo o c.|.J. po|. cbso.v..c, ouo .
b.so Jc nurJc n.to.|.| o r.cn.to.|.| o ouo cs
ccrst|tu|rtos J.s cc|s.s .o.|s r.c s.c .o.|s J. nosn.
|c.n. ouo .s cc|s.s ouo ccrst.con V.|s ouo .
r.tu.o.. J. .o.||J.Jo o s|nu|t.ro.norto n.to.|.| o
Jo .p..orc|. nort.| (|S, p49)
O.. ost. Ju.||J.Jo p..oco ccrt..J|t.., Jo co.tc
ncJc, c p.|rc|p|c ..|stcto||cc J. r.cccrt..J|.c
ccnc so un. cc|s. puJosso so., .c nosnc tonpc,
Ju.s cc|s.s cpcst.s so. o r.c so. .c nosnc
tonpc! Ou so., o ccnc so A puJosso so. A o b
s|nu|t.ro.norto |rt.o cc.puscu|c o crJ., ou.rJc
un von . tcr. torJo . orscnb... c cut.c, ox|b|rJc
un. ccnp|onort..|J.Jo |rt.|rsoc., pc|s |., ort.o
o|os, n.|s Jc ouo ccr||tc o ccnpot|.c, un.
J|.|oct|c. Jo .Jurtcs
| c .spoctc ccrt..|rtu|t|vc J. toc.|. ou.rt|c., rcs
sous .osu|t.Jcs oxpo.|nort.|s, .ou||c ouo . tc.r.
|.sc|r.rto ccnc ncJc Jo pors.. (so .ss|n so pcJo
J|.o.), pc|s o t.nbon osso nosnc .spoctc ccrt..
|rtu|t|vc ouo r. c|bo.||to..tu.. (on p..t|cu|.. rc
toxtc .|o.tc.|c .utcn.t|cc) rcs n.r||ost. .osu|t.Jcs
toxtu.|s ccrt..J|tc.|cs o t.rt.s vo.os po.tu.b.Jc.os,
n.s ron pc. |ssc r.c s|gr||c.t|vcs
O cu.|csc o ouo ost. |cg|c. r.c..|stcto||c., ccrst.
t.J. rc ccnpc.t.nortc J. n.to.|., ton .|r|J.Jos
ccn c ncJc on ouo so ..t|cu|. c toxtc pcot|cc,
p... r.c J|.o. tcJc c pors.nortc n|t|ccs|nbc||cc
|c to..orc ..t|st|cc, ccnc on tcJc c pors.nortc
not.|c.|cc, c p.|rc|p|c J. |Jort|J.Jo cu Jc to.co|.c
oxc|u|Jc coJo |ug.. . un. ospoc|o Jo p.|rc|p|c
cunu|.t|vc c|.n.Jc . p.|rc|p|c Jc to.co|.c |rc|u|
Jc
l8
Ou so. A o A, n.s pcJo so. t.nbon b, cu
, cu | cnc s|rtot|.cu 'o.r |ov.||o., r. su.
|rt.cJu.c .c ||c|oo|o Jo |o|o, c pors.nortc
s|nbc||cc, .c |rvos Jc pors.nortc |cg|cc, p.ccoJo,
r.c po|. .oJu.c Jc nu|t|p|c .c urc, n.s po|.
oxp|cs.c Jc urc rc nu|t|p|c |c toxtc v..|.c|cr.|
ost. p.cp.|oJ.Jo n.r||ost.so Jo ncJc p..t|cu|..
norto ov|Jorto |o|.so . sogu|rto so.|o Jo .|c.|sncs
go..Jcs .utcn.t|c.norto
3I
Serle de 33 aforlsmos gerados automatlcamente
Ac.sc . |u. o |u. r. .usorc|. J. |u.`
Ac.sc . rc|to o rc|to on p.osor. J. rc|to`
|c.vortu.. . |u. so.. |u. on p.osor. Jc |cgc`
Ac.sc c |cnon o |ous on p.osor. Jc |cgc`
Ac.sc |ous o tuJc on p.osor. Jc r.J.`
|c.vortu.. |ous so.. r.J. r. .usorc|. Jo tuJc`
Ac.sc |ous o s||orc|c on p.osor. Jc n.|`
Ac.sc . rc|to o g..rJo on p.osor. Jo t|`
|c.vortu.. c n.| so.. bon r. .usorc|. Jc n.|`
Ac.sc c |r|r|tc o poouorc on p.osor. Jc
|r|r|tc`
Ac.sc c g..rJo o g..rJo on p.osor. Jc g..rJo`
|c.vortu.. |ous so.. g..rJo on p.osor. Jc
|cnon`
Ac.sc r.J. o r.J. on p.osor. Jc r.J.`
Ac.sc c |o|c o bo|c r. .usorc|. Jc bo|c`
|c.vortu.. . |u. so.. |u. r. .usorc|. J. rc|to`
Ac.sc tuJc o ..n. on p.osor. J. ..n.`
Ac.sc c bon o s||orc|c on p.osor. J. ..n.`
|c.vortu.. . ..n. so.. ..n. r. .usorc|. J. ..n.`
Ac.sc c vortc o g..rJo on p.osor. J. rc|to`
Ac.sc tuJc o rc|to r. .usorc|. Jo t|`
|c.vortu.. c s||orc|c o nus|c. on p.osor. Jc
s||orc|c`
Ac.sc r.J. o n.| r. .usorc|. Jc |cnon`
Ac.sc c n.| o tuJc r. .usorc|. Jc bon`
|c.vortu.. c |cnon so.. |cnon r. .usorc|. Jc
|cnon`
Ac.sc c vortc o r.J. r. .usorc|. Jc vortc`
Ac.sc . rc|to o s||orc|c r. .usorc|. Jc |cgc`
|c.vortu.. c b..rcc so.. rog.c on p.osor. Jo
|ous`
Ac.sc tuJc o vortc r. .usorc|. Jc |cnon`
Ac.sc . rc|to o s||orc|c r. .usorc|. Jo t|`
|c.vortu.. c |cgc so.. |cgc on p.osor. Jc vortc`
Ac.sc |ous o rc|to on p.osor. Jc r.J.`
Ac.sc c r.J. o r.J. r. .usorc|. Jo tuJc`
|c.vortu.. tuJc so.. tuJc on p.osor. Jo tuJc`
O .|gc.|tnc go..Jc. Jostos toxtcs, ccrcob|Jc on
||rgu.gon bAS| (1985), |urc|cr.v. run. b.so
.|o.tc.|. .ss|n so |rst.u.cu un. J|.|oct|c. ort.o
p.cg..n..c o c.su.||J.Jo, . |urc|cr.. rc |rto.|c.
Jo un ncJo|c toxtu.| Joc.|c.Jc scb.o ost.utu..s
s|rt.ct|c.s Jo t|pc .|c.|st|cc |.cg..n.rJc ccr|gu
..cos toxtu.|s .|g|J.s, ro|.s so .occr|oco .c nosnc
tonpc . |ocurJ|J.Jo Jc .c.sc o J. Josc.Jon
.b.|rJc un c.npc Jo pcss|vo|s torJorc|.|norto
|r|r|tc O ouo .ou| so tc.r. su.p.oorJorto o . |o
x|b|||J.Jo |rto.p.ot.t|v. Jcs rcsscs p.ccoJ|nortcs
|o|tu..|s, ouo t.rtc v.||J.n A ccnc r.cA, cu b o
.rt|b |o.gurt..so. ort.c ccnc ust||c.. ouo un
p.ccoJ|nortc c.su.| so |rs|ruo .ss|n r. os|o.. Jc
pors.nortc o Jc ..c|cr.|`
cnc ccnp.oorJo., Jc pcrtc Jo v|st. |cg|cc
son.rt|cc, ouo tcJ.s ost.s .o.||..cos |.b|.|rt|c.s so
rcs tc.ron |gu.|norto .co|t.vo|s . ouo rog.rJcso,
cpcrJcso, ccrt..J|.orJcso, tcJ.s orco...n .|r.|
un. vo.J.Jo un. p|.us|b|||J.Jo Jo sort|Jc`
cnp.cv... |stc c ouo |. Jo cgc ..b|t...|c rc rcssc
pors.nortc cu ccnp.cv... .por.s . |ox|b|||J.Jo
Jcs rcsscs p.ccoJ|nortcs |rto.p.ot.t|vcs J|.rto Jo
un toxtc J.Jc, |c..rJcrcs . .ust.. cs noc.r|s
l7
Cf. Gultta Pessls-Pasternak, 0o Coos lntel|nc|o Att|hc|ol, Unesp, SP, l993, p. 90
l8
Cf. Pene Alleau, A C|nc|o Jos 5lmoolos, Llsboa, Ldles 70, l982, p.ll, ou alnda o nosso proprlo llvro, Vetomotloses Jo keol: Atte, lmo|nt|o
e Conhec|mento lstet|co, Porto, Ldles Afrontamento, l996, p. 67-73.
3
ncs son.rt|ccs J|.rto Jo A ccnc J|.rto Jo .rt|A,
pc. |c.n. . tc.r.|cs .nbcs vo.cs|no|s` ..t..so.
.ou| Jo no.cs |orcnorcs Jo |rto.p.ot..c son.r
t|c.` |u.c .osu|t.Jc Jo un .ust.nortc not.|c.|cc
sono||.rto .c Jcs tostos p.coct|vcs` V.s so un t.|
os|c.c pcJo so. |o|tc J|.rto Jc orurc|.Jc A ccnc
J|.rto Jc orurc|.Jc r.cA, p... crJo v.| . sogu..r
. r. |cg|c. J. ||rgu.gon, bc|. ouo rcs s.|v.v. Jo
un r.u|..g|c op|stonc|cg|cc r. rcss. .o|..c ccn c
nurJc, ccn c .o.|, ccn . vo.J.Jo` A ccrst.u.c Jc
sort|Jc ouo so cpo.. scb.o un toxtc n.ou|r|cc tc.
r.so un. .vortu.. po.n.rorto o |np.ov|s|vo|, n.s
. ||rgu.gon |..g|||..so r. su. ..b|t...|oJ.Jo |rt.|r
soc. orou.rtc |c.n.Jc.. Jc .o.| o J. noJ|..c ouo
ost.bo|oco ort.o rcs o c nurJc |rto||g|vo|
|..c ouo, ccnc pcrtc Jo p..t|J., . nu|t|p||c|J.Jo
Jo sort|Jcs o un. c...cto.|st|c. |rt.|rsoc. Jc toxtc
||to...|c V.s . vo.J.Jo cu . |rvo.J.Jo Jo un.
.|.n..c o c sou pcrtc Jo c|og.J. | c ouo so
tc.r. po.tu.b.rto run toxtc nu|t|p|c v..|.c|cr.| o
. sors..c Jo ouo t.rtc un. .|.n..c ccnc . su.
ccrt...|. .osu|t.n s|nu|t.ro.norto v.||J.s r. cpo
...c |rto.p.ot.t|v. uo A o r.cA pcss.n Jo |gu.|
ncJc ccrst|tu|. pc.t.s Jo .cossc .c .o.|` So |stc r.c
v|c|. c p.|rc|p|c J. |Jort|J.Jo o J. r.c ccrt..J|.c,
p..oco ouost|cr.. .|gc r.s b.sos J. ..c|cr.||J.Jo
O.. o rosto pcrtc ouo, . rcssc vo., c toxtc c|bo.ro
t|cc so tc.r. ccnp...vo| (sub||r|oso ccnp...vo|)
.c ccnpc.t.nortc J.s ort|J.Jos ou.rt|c.s, .s ou.|s
.gon, c.. ccnc p..t|cu|.s ou.rJc cbso.v.J.s, c..
ccnc crJ.s ou.rJc r.c cbso.v.J.s Ou so. Jo
co.tc ncJc, o|.s pcJon so. o r.c so., n.r||ost.rJc
so . rcs Jo Jc|s ncJcs J|st|rtcs o oxc|us|vcs
cn o|o|tc, pcJo.|.ncs .|.n.. (ccn cs ||s|ccs
ou.rt|ccs) ouo .s p.|.v..s, ou.rJc r.c cbso.v.J.s,
so n.r||ost.n .por.s ccnc s|grcs (ccnc ort|J.Jos
n.to.|c.s), o ou.rJc cbso.v.J.s so n.r||ost.n
ccnc crJ.s Jo sort|Jc (ccrtouJc nort.|) Ou so.,
t.rtc .s p.|.v..s ou.rtc .s p..t|cu|.s ou.rt|c.s
nuJ.n Jo ost.tutc po|c .ctc J. cbso.v..c
A |rto.p.ot..c (cu cbso.v..c, so so ou|so., rc
p|.rc toxtu.|) o oss. or|gn.t|c. cpo...c ouo
.r|n. un toxtc, n.to.|.|norto |ro.to, run toxtc
nort.|norto s|gr||c.rto A|gc nu|tc sono||.rto
. ost..r|. .|.n..c Jcs ||s|ccs ou.rt|ccs
ou.rJc J|.on ouo . r.tu.o.. J. .o.||J.Jo o
s|nu|t.ro.norto n.to.|.| o Jo .p..orc|. nort.|
(p..t|cu|. o crJ.)
|otor|.ncrcs on n.|s osto |..gnortc Jo un c|bo.
toxtc, crJo c cgc J.s not.|c..s p..oco s|tu..rcs
ort.o c so. o c r.cso., ccrst.u|rJc .|to.r.t|v.s Jo sor
t|Jcs cpcstcs, ccrt..J|tc.|cs o |r|r|t.norto .orcv.vo|s
xempIo de poema quntico
(|..gnortc 5)
||o v|u
. |.|. |n.gon o.guo.so scb.o c ncv|nortc
rcctu.rc
J.s n.ss.s o c .onc|r|c c.u Jc
scrotc
Josc.Jor.Jc
rcs no.rJ.cs Jc s||orc|c
orou.rtc . .gu. ||un|r.v. tcJ. . |.orto
o cs |rcorJ|cs v.g|r.|s
J. subst.rc|. ..JorJc
.c|n. J.s |c.n.s
c scp.c . .osp|... Jort.c Jo|o
c .Jc|oscorto
o . nu||o. Josv|.J. p.os. Jort.c Jc .nc.
uon cuv|.. on ouo s|r.|s, ost. |ovo.. Jo cut..
nus|c., ou.rJc ou .b.|. c scrc
33
scb.o un rcno
o un. nu||o. Jo p...|sc c.u
v|vorJc r. osou|r. J. scnb.. son J.. un p.ssc,
.n.rJc
ccn sous JoJcs p.oscs
Jo |cucu..
o Jo sog.oJcs
|.c to c|.nos .ss|n

| o|. cu.v. c |cstc
to.t..|
c vost|Jc Jo .. ..JorJc, cs pos on ncv|nortc
rc no|c
Jc osp.c
o c p.|cc . ouo so
.b... .c p...|sc c.u, |rJoc||..vo|, nuJc
|c nurJc ou.rt|cc |.. sort|Jc .|.n.. |cJoncs
.p.g.. .|gun.s |u.os, pc|s ost. . |c.. Jon.s|.Jc
oscu.c! uon |stc .|.n. o c ou|n|cc |ct|.. Sc|.|o.
(cb c|t, p56) | .ou||c ouo Jorcn|r.ncs Jo toxtc
ou.rt|cc |urc|cr. ox.ct.norto .ss|n
l9
||g.ncs ouo . ||s|c. ou.rt|c. ton J. n.to.|.,
p...Jcx.|norto, un. ccrcop.c |Jo.||st. o r.c
un. ccrcop.c n.to.|.||st. cnc Jo|orJ|.
bo.ko|oy (1685163) |sso ost po.c|p|, ox|st|. o so.
po.copc|cr.Jc cn c toxtc c|bo.rot|cc ccc..o
c nosnc o|o ono.go ccnc toxtc r. noJ|J. on
ouo o |rto.p.ot.Jc (po.copc|cr.Jc) uo |rto.oss.,
pc|s, ouo o|o so. p.cJu.|Jc pc. un. n.ou|r.,
pc. un .|gc.|tnc .|o.tc.|c, cu pc. un p.cg..n.
|r|c.n.t|cc, JosJo ouo p.cJu.. sort|Jc` | ou.rt.s
vo.os, osso sort|Jc, su.p.oorJortonorto |rcv.Jc.,
r.c supo.. .s oxpoct.t|v.s Jc p.cp.|c .utc.`
20
|.c so t..t. .ou| .por.s J. |rJoto.n|r..c
son.rt|c. Jc toxtc ||to...|c, J. su. .bo.tu..
|rt.|rsoc. . un. p|u..||J.Jo Jo sort|Jcs (.
J|scut|J|ss|n. p|u.|ss|gr||c..c) |. noJ|J. on ouo
un c|bo.toxtc .op.osort. .por.s un. ccc..orc|.
ort.o un. |r|r|J.Jo Jo cut..s ccc..orc|.s pcss|vo|s
rc |rto.|c. Jo un. nosn. ost.utu.. pctorc|.| (J.|
c|.n..ncs||o toxtc v|.tu.| cu v..|.c|cr.|),
ost.ncs |.co . un. p|or. .bo.tu.. ost.utu..| un.
.bo.tu.. J|r.n|c. ouo so s|tu. nu|tc p... .|on J.
ccnun .bo.tu.. |rto.p.ot.t|v.
2l
l9
Aqul serla de referlr a loglca dlnamlca do contradltorlo de Lupasco e a sua trldlalectlca com base no prlnciplo do tercelro lncluido: cf.
8asarab Nlcolescu, Ns, o lottlculo e o un|vetso, ed. Lsqullo, Llsboa, 2005, Stephane Lupasco, O lomem e os suos 7ts lt|cos, |nstltuto Plaget,
Llsboa, l994, Stephane Lupasco, lenet|e et lo mot|te sych|que, Ldltlons Du Pocher, Monaco, l987.
20
Torna-se dlficll apresentar as ldelas deste trabalho desllgadamente da sua experlmentaao pratlca. Llas quase brotam espontaneamente
do convivlo dlrecto com estas textualldades. A m de proporclonar uma aproxlmaao ao texto generatlvo automatlco por parte do leltor que
eventualmente a nao tenha, permltlmo-nos convlda-lo a testar, por sl mesmo, estes conceltos recorrendo a versao de demonstraao do Slntext
que com esse proposlto dlsponlblllzamos na |nternet: na nossa paglna pessoal (http://www.pedrobarbosa.net/S|NTLXT-pagpessoal/slntext.
htm), no dominlo do CLT|C (http://cetlc.ufp.pt/slntext.htm) ou alnda em Llectronlc Llterature Organlzatlon Dlrectory (LLO: http://dlrectory.
ellterature.org/ ).
2l
Ou, como armou 1ose Augusto Mourao em "Surreallsmo e tecnossurrealldade: rotas convergentes!: "As rotas do Surreallsmo e da tec-
nossurrealldade parecem converglr em varlos pontos. O Surreallsmo que rlma com recusa global, llberdade, onlrlsmo, alqulmla das palavras,
colagem, absurdo, automatlsmo psiqulco, esta a lnformar a llteratura contemporanea, da cao clentica, a narratlva dlgltal. Por seu turno, a
tecnossurrealldade esta a mergulhar-nos na "aluclnaao consensual, na ldentldade "cyborg, na comunlcaao ubiqua que o clberespao propl-
cla. Lsta convergencla e da ordem da aluclnaao ou da realldade! | http://www.trlplov.org/clctsul/[ose_augusto.html |
34
7 A questo da virtuaIidade
As ent|JoJes qunt|cos oJem ex|st|t numo esec|e
Je teol|JoJe noo conhec|Jo Jos co|sos vulotes, num
l|moo entte o |Je|o Je co|so e o co|so teol.
Helsenberg
|... . toc.|. ou.rt|c. c ur|vo.sc p.ss. . ost..
ccrt.c|.Jc, on p..to, pc. |o|s n.ton.t|c.s
ost.|t.norto Joto.n|r|st.s o, on p..to t.nbon,
po|c pu.c .c.sc n.ton.t|c.norto Jo|r|Jc (c| |S,
p68) O.. c c|bo.toxtc ccnputc.|..Jc |urc|cr. .ss|n
t.nbon un. ||bo.J.Jo (un .c.sc) cpo..rJc rc
|rto.|c. Jo un s|ston. Jo .og..s (.|gc.|tnc)
V.s r.c so.. ouo tcJ. . c.|.t|v|J.Jo ..t|st|c.
cboJoco . osto nosnc p.|rc|p|c` O ouo o un
scrotc` |.c o un. ||bo.J.Jo oxo.c|J. rc |rto.|c. Jo
un s|ston. .|g|Jc Jo .og..s ost.c|c.s`
|stc |ov.rcs . un. cut.. p.cp.|oJ.Jo |urJ.nort.|
Jc toxtc ou.rt|cc . v|.tu.||J.Jo | ost. p.cp.|oJ.Jo
ton nu|t|p|.s |.cot.s
Ou.ncs p.|no|.c c ouo .|.ncu |o|sorbo.g on
199 . p.cpcs|tc Jcs ovortcs .tcn|ccs
|o oJo Je oo|||JoJe |||co oo |eJec|o
oo oo|oe co|o | oo .eoo oo|||o||.o Jo .e||o
coce||o Je o|e||o' o ||oo|o o||o|e||co ||oJo
o|o oe e|o o e|o. e|e o |Je|o Je o e.e|o e o
e.e|o eo|. oo e|o|o eec|e Je eo||JoJe |||co
eoc|oe|e ||ooJo o e|o e|e o o||||JoJe e o
eo||JoJe (^oJ |S, p0)
uo |. Jo n.|s p.cx|nc .c ccrco|tc Jo toxtc v|.tu.|,
t.| ccn c Josc.ov|.ncs on eo|o Jo |oe e|oJo
r. su. vo.s.c Jo 1996` cn o|o|tc, c ouo p.cpur|.
ncs .| o.. un. J|souoto ccrtorJc un. |r|r|J.Jo Jo
toxtcs on ost.Jc pctorc|.|, n.s, . .|gc., ror|un tox
tc ccrc.otc on ost.Jc .ctu.| A J|souoto ouo .ccn
p.r|.v. osso ||v.c o|oct.cr|cc (.ss|n ||o c|.n.ncs
ort.c . |.|t. Jo no||c. to.nc) J|spcr|b|||..v. un
p.cg..n. un s|rtot|..Jc. Jo toxtcs
22
o un .opc.tc
.|c vcc.bu|.. V.s osso s|rtot|..Jc. sc p.cJu.|. toxtcs
on ost.Jc s|gr|cc so c |o|tc. oxocut.sso c .|gc.|tnc
run ccnput.Jc. ||g.ncs ort.c ouo r.c o.. |c.
roc|Jc .| ror|un sort|Jc on ost.Jc c.g.r|..Jc Jo
p.|.v..s, n.s un v.st|ss|nc c.npc Jo pcss|vo|s crJo
un. |r|r|J.Jo Jo toxtcs |np.ov|s|vo|s .por.s so.|.
ccrc.ot|..J. rc oc.. cu r. |np.ossc.. Jc ut|||..Jc.
|n sun., cs toxtcs o cs sort|Jcs ouo osso ||v.c |r|r|
tc |.|. orgorJ... .por.s ox|st|.n on ost.Jc v|.tu.|,
on ost.Jc Jo pctort|., o sc ou.rJc c .|gc.|tnc
|csso J|r.n|..Jc po|. n.ou|r. ccno..|.n . su.g|.
toxtcs |og|vo|s on ost.Jc .ctu.| |c. |ssc |.|.v.ncs
|.cr|c.norto on toxtc cvc cu toxtc sonorto c
cvc o c p|rt.|r|c on ost.Jc Jo pctorc|. t.rtc ou.r
tc . sonorto o . ..vc.o on ost.Jc v|.tu.|
As ost.utu..s toxtu.|s |rt.cJu.|J.s rc .|gc.|tnc Jc
p.cg..n. tc.r.v.nso un. ospoc|o Jo ccJ|gc goro
t|cc Jcs toxtcs . p.cJu.|. J.| ouo rcs sort|ssoncs
n.|s . o|octu.. un. ospoc|o Jo n.r|pu|..c gorot|
c. Jc toxtc Jc ouo . p.cJu.|. toxtcs .c.b.Jcs r. su.
|c.n. s|gr|c. |og|vo| |c. |ssc nosnc c sort|Jc .osu|
t.rto Jcs toxtcs p.cJu.|Jcs rc ccrc.otc .por.s t|r|.
un. c.Jon p.cb.b|||st|c. o|os osc.p.v.n Jo co.tc
ncJc .c .utc., orco...v.n on s| nosncs un. |..g.
n..gon Jo |np.ov|s|b|||J.Jo, .por.s so .ovo|.rJc rc
ncnortc on ouo . n.ou|r. son|ct|c. (c ccnput.
Jc.) cs p.cJu.|sso, o c sou sort|Jc tc.r.v.so sonp.o
J||o.orto o sonp.o .orcv.vo| on c.J. oxocu.c Jc
p.cg..n. orJorc|.|norto .to .c |r|r|tc
3
|st. rc.c Jo toxtu.||J.Jo oou|v.|oso . rc.c
Jo r.tu.o.. p... c ||s|cc ou.rt|cc As p..t|cu|.s
o|onort..os r.c s.c vo.J.Jo|..norto .o.|s ou.rJc
r.c s.c cbso.v.J.s, o pc.t.rtc . .o.||J.Jo o
c.|.J. po|. cbso.v..c
23
.|.n. |ct|.. Sc|.|o.
.nbon c toxtc c|bo.rot|cc r.c o vo.J.Jo|..norto
.o.| orou.rtc r.c o go..Jc po|. n.ou|r. p...
Jopc|s pcJo. so. |rto.p.ot.Jc o|o .por.s ox|sto rc
p.cg..n. on ost.Jc Jo |.torc|. |.| c sou c...cto.
v|.tu.| cu pctorc|.|
|ctort|. o un ccrco|tc J. not.||s|c. Jo A.|stcto|os
ouo Josc.ovo un ost.Jc Jo so. |rto.noJ|..|c ort.o
c r.cso. o c so. .o.|norto |. po.spoct|v. Jo
|o|sorbo.g, cs o|oct.cos o cs .tcncs p..t|||.n osto
.spoctc Jo pctort|. ou.rJc r.c s.c cbso.v.Jcs,
r.c ox|ston rc sort|Jc vu|g.., n.s ost.c susporscs
run nurJc Jo pcss|b|||J.Jos |... ouo .s |c.n.s so
tc.ron .o.||J.Jo s|rtot|.. |ct|.. Sc|.|o. . n.to
.|. ton c s|gr||c.Jc Jo pcss|b|||J.Jo (|S, p0)
O nosnc so J|.. Jc toxtc c|bo.rot|cc v|.tu.| ouo
sc so tc.r. .o.| ou.rJc . n.ou|r. n.to.|.||.. c
sou c.npc Jo pcss|b|||J.Jos |c. |ssc nosnc, on
oc.|. Jc |cnon Sort.Jc sort|ncs rocoss|J.Jo Jo
p.cpc. . rc.c Jo c.npc toxtu.| (c.npc Jo p.cb.
b|||J.Jos) p... t..Ju.|. cs |runo..vo|s nu|t|p|cs J.
p.cJu.c v..|.c|cr.| .ss|n |r|r|t|..J.
Os p.J.cos ouo rc toxtc ou.rt|cc Jo|ron .s ost.u
tu..s toxtu.|s orccrt..nso rc .|gc.|tnc |r|c.n.t|
cc | .|gc Jo nu|tc .p.cx|n.Jc p..oco orccrt...so
22
"Slntext ( P. 8arbosa & A. Cavalhelro).
23
"Tudo aqullo em que nos toquemos por melo da observaao transforma-se em materla (L.S., p.75) Armaao transponivel para o dominlo do
texto, trocando apenas observaao por lnterpretaao e materla por texto. Lstamos no dominlo da "lnformaao e nao da energla: tanto no cam-
po llterarlo quanto no campo quantlco. Para a teorla quantlca as entldades elementares da materla manlfestam um comportamento de aparen-
cla mental. Por lsso os fislcos quantlcos (em oposlao a Llnsteln) admltem que exlstam na materla lnnuenclas mals-rapldas-que-a-luz, que nao
sao atenuadas pela dlstancla! Preclsamente porque sao motlvadas por trocas de lnformaao e nao de energla fislca... Como no mundo mental e
na telepatla: as recentes experlenclas de teletransporte entre proprledades de particulas a dlstancla parece conrmar plenamente esta prevlsao.
O AV|O || |||||A subst|tu| .ou| . rc.c Jo toxtc ur|cc un. ost.utu.. toxtu.| J. |ug.. . un. |r|r|J.Jo
Jo nu|t|p|cs, tcJcs J||o.ortos ort.o s|, on |ug.. J.s |.b|tu.|s ccp|.s sonp.o |Jort|c.s .c ncJo|c o . o|.s
nosn.s ||c. Josto ncJc .bo.t. . v|. p... un. ..to v..|.c|cr.| torJorc|.|norto |r|r|t. |c c.sc Jo .
|rto..ct|v|J.Jo so. |c.to, . |o|tu.. p.ss|v. t..rs|c.n.so run. .ct|v|J.Jo p..t|c|p.t|v. Jo osc.|t.|o|tu.. o c
|o|tc. .ssuno ort.c c ost.tutc Jo osc.||o|tc. (..o.Jo., |.uctou.)
g.05
3
rc ncJc Jo . toc.|. ou.rt|c. oxp||c.. . c.Jon J.
r.tu.o..
^ oJe co|eo oe e.o|o| o |o|eo oo e o
.e|e|e Jo coo e Jo oJo. coo oc|oo o
Jo.|||o. o Jo e|ec||.ooo Jo oJoe Je e|oJo
o||co Je|e|oJo co ec|oo |oo|o o
o||o Je o e|oJo o||co oo oo|o oo eo|oJo
e|o ocoo. o oJe Jo e|oJo oe o oo| o o||o
eco| oo o e (|S, cb c|t, p116)
O.. osto cgc ort.o c .c.sc o .s ost.utu..s
c.Jor.J.s ost. t.nbon r. b.so Jc c|bo.toxtc |st.
rc oou|||b.|c ort.o c p.cg..n. o . .|o.tc.|oJ.Jo
ort.o .s ost.utu..s v|.tu.|s orco...J.s rc .|gc.|tnc
o . nu|t|p||c|J.Jo ccrc.ot. Jo ost.Jcs toxtu.|s
v..|.c|cr.|s |n p.|rc|p|c goro..||.. |ct|.. Sc|.|o.
tcJc c ur|vo.sc pcJo o Jovo so. ccrs|Jo..Jc
ccnc un s|ston. ou.rt|cc ccn ost.Jcs v|s|vo|s
.o.|s o |rv|s|vo|sv|.tu.|s (cb c|t, p11)
A toso b.s|c. Jo Sc|.|o. o ort.c . sogu|rto A c.Jon
v|s|vo| Jc ur|vo.sc o . oxp.oss.c |orct|p|c. Jo un.
c.Jon n.|s p.c|urJ. . J. .o.||J.Jo ou.rt|c. |.
po.spoct|v. ou.rt|c. (ccrt.. cs J...|r|st.s c.tcJcxcs)
cs goros s.c vo|cu|cs pc. no|c Jcs ou.|s .s nors.
gors Jo un. c.Jon sub.corto s.c .ovo|.J.s (|S,
p 118) .| o t.nbon . J|r.n|c. Jc toxtc goro..t|vc
un cgc po.potuc ort.o ccrst.rtos o v..|.vo|s
|n. cut.. rc.c Jo toxtc`
Son Juv|J. |c. oxonp|c, on eo|o Jo |oe
e|oJo, t.| ccnc on C /o|o e|oo|. cs toxtcs ouo
c |o|tc. pcJo.|. vo. Jos||.. rc oc.. r.c ox|st|.n
p.ov|.norto |x.Jcs o pc.t.rtc r.c t..rspc.t.v.n
ou.|ouo. sort|Jc . r.c so. .ouo|o ouo, un. vo.
go.n|r.Jcs, v|osson o|oct|v.norto . Josp.orJo. Sc
ort.c o|os pcJo.|.n so. |x.Jcs r. su. ccrc.otuJo
son.rt|c. so. g..v.Jcs on supc.to n.grot|cc cu
|np.osscs on p.po| .t..vos Jo un. |np.ossc.. O
toxtc v|.tu.| (r. .cop.c ouo .ou| ||o J.ncs) o pc|s
un. cb.. ccnput.c|cr.| on pctorc|. ouo ccrton c
p.cg..n. gorot|cc Jcs toxtcs . go..., pc. |ssc cs tox
tcs ccrc.otcs .por.s ox|ston ro|o on ost.Jc |.torto,
on ost.Jc Jo sonorto | Jc nosnc ncJc ouo
. sonorto r.c o .|rJ. . p|.rt. c.|.J., t.nbon c
p.cg..n. toxtu.| r.c o .|rJ. .(s) cb..(s) ouo c |o|tc.
|.. |.u|. |ost. po.spoct|v., c toxtc v|.tu.| o |n.to.|.|
c ouo ox|sto rc supc.to ||s|cc Jc ccnput.Jc. r.c o
un toxtc, r.c ton un sort|Jc, r.c ton un s|gr||c.
Jc o .por.s c nctc. Jo un. p|u..||J.Jo Jo .o.||
..cos toxtu.|s .|rJ. pc. n.to.|.||... s|gr|c.norto
Scncs ort.c |ov.Jcs . un. rc.c Jo toxtc r.c
ost.t|c., n.s J|r.n|c. . un toxtc ccrcob|Jc ccnc
ost.utu.. go..Jc.. Jo sort|Jcs (toxtc goro..t|vc)
O toxtc goro..t|vc |np||c. . |Jo|. Jo toxtc pctorc|.|,
n.s t..rscorJo. A ||to..tu.. pctorc|.|, ccnc cb..
.ccrst.u|., . ox|st|. JosJo |crg. J.t. .rtos J. o.. Jc
ccnput.Jc. . .tost.|c |c...n, .|rJ. p.cx|n.s Jo rcs,
.s runo.cs.s oxpo.|orc|.s Jc Ouv.c|. Jo ||tto..tu.o
|ctort|o||o V.s c ccnput.Jc. vo|c pctorc|.., .ctu.||
... o .occr|gu... . |Jo|. Jo toxtc pctorc|.| \o|c scb.o
tuJc |r|r|t|..|. .t|..|. p... |. J. rcss. c.p.c|J.Jo
Jo ccrt.c|c |st.ncs po..rto un. .bo.tu.. ost.utu..|,
ouo o |n.rorto . ou.|ouo. cb.. pctorc|.| n.s un
go..Jc. toxtu.| o un p.cg..n. Jo ccnput.Jc. ouo
so ccr|gu.. ccnc c ccJ|gc gorot|ccJo un. p|u..
||J.Jo |r|r|t. Jo toxtcs pc. r.sco. O toxtc goro..t|vc
n.r||ost.so rc |rto.|c. Jo un c.npc Jo pcss|vo|s
|n. cb.. ouo ox|sto on nu|t|p|.s |c.n.s, scb ost.Jcs
J||o.ortos, un. cb.. ouo ost. .c nosnc tonpc on
tcJc |.Jc o on |.Jc ror|un(A|.|r \u|||on|r)
37
|o |rst.unortc Jo c.|..c ||to...|., c ccnput.Jc.
p.ss. . to. t.nbon un p.po| ccnc |rst.unortc Jo
|o|tu.. . |rto.pcs|.c J. n.ou|r., ccnc n.r|pu|.
Jc. Jo s|r.|s o oxtorsc. Jo ccnp|ox|J.Jo, t..Ju.so
.ss|n rocoss..|.norto run. rcv. .t|tuJo Jc .utc.
o Jc |o|tc. |.co . cb.. ccnput.c|cr.| A |ur.c Jc
ccnput.Jc. o . Jo Josorvc|vo. .to .c |r|r|tc . |Jo|.
Jo un .utc. o Jo . .p.osort.. on p.ccossc .c |o|tc.
ccnc un |.rt.sn. Jo oto.r|J.Jo (' | b.|po)
| cbv|c ouo tuJc |stc |np||c. un. ncJ||c..c
t.nbon rc ccrco|tc Jo |o|tu.. |o.gurt. |||||ppo
bcct. |rt.c crJo ost. c toxtc, ou.rJc . su. |c.n.
r.c coss. Jo so not.nc.|cso..` O toxtc s|rtot|..Jc
on ccnput.Jc. torJo sonp.o . |np||c.. un cc.to
n.|s cu norcs ..J|c.| r. ccnur|c..c |rto.
suboct|v. ort.o c .utc. o c .ocoptc.
8 A impIicao do observador na
genese do texto - o "escriIeitor"
7uJo oqu|lo em que ns toquemos ot me|o Jo
oosetvooo ttonslotmo-se em motet|o.
Lothar Schafer
A ccrc|u|., .ost. cc|cc.. on p...|o|c . |rto.|o.orc|.
Jc cbso.v.Jc. scb.o c cboctc cbso.v.Jc, un Jcs
p.ossupcstcs J. toc.|. ou.rt|c., ccn . |.ncs.
|rto..ct|v|J.Jo Jc |o|tc. rc ||po.toxtc o Jon.|s
|c.n.s c|bo.toxtu.|s
A |npc.t.rc|. .t.|bu|J. .c cbso.v.Jc. r. n.r||ost.
.c J.s p.cp.|oJ.Jos ||s|c.s J. n.to.|. (ortorJ.so,
J. .o.||J.Jo r.tu..|) o s|rgu|..norto .r.|cg. .c
p.po| p..t|c|p.t|vc Jc |o|tc. r.s J||o.ortos ncJ.||J.
Jos Jc c|bo.toxtc, pcJorJc nosnc c|og.. . ox|g|.
un to.nc rcvc p... Jos|gr.. . |gu.. cccpo..t|v.
Jc osc.||o|tc. (..o.Jo., |.uctou.)
24
u.rtc on 1996 .po||J.v.ncs . eo|o Jo |oe
e|oJo
25
ccnc un ||v.c o|oct.cr|cc (to.nc ouo
|co so tc.rcu po.|gcs.norto oou|vccc .pcs c su.
g|nortc Jcs obccks), r.c o.. pc. so. J||urJ|Jc on
supc.to J|g|t.|, n.s pc. orvc|vo. un. cut.. rc.c
Jo toxtc ouo r.c t|r|. ron pcJ|. to. c.b|nortc rc
supc.to |xc Jc ||v.c on p.po| c toxtc v|.tu.| |np||
c.v. .| un. J|r.n|c. ccnput.c|cr.|, n.s t.nbon
c |rcub.nortc o . nu|t|p||c|J.Jo |r|r|t. Jcs toxtcs
. go... po|c p.cg..n., cs toxtcs r.c ox|st|.n soouo.
rc supc.to n.grot|cc orou.rtc toxtcs, o pc.t.rtc
24
Pul Torres expllclta bem a necessldade destes termos, razao pela qual eles quase surglram em slmultaneo em dlversas linguas: "The word
wreadlng ls the result of the fuslon of two dlnerent words: wrltlng and readlng, and lt represents a response to the lncreaslngly actlve role
of the reader ln modern llterature. |nterestlngly, lt appeared ln dlnerent languages at around the same tlme. Accordlng to Arnaud Glllot, ln
lo not|on Jlct|lectute ttovets les tevues Je oes|e electton|que ol|te et lAO5 (Artols: Hestla/Certel, 2000), Pedro 8arbosa was the rst to use
the Portuguese word escrlleltura (escrlta and leltura), ln hls PhD Thesls ln l99l, publlshed ln A C|oetl|tetotuto: Ct|ooo l|tett|o e ComutoJot
(Llsboa: Cosmos, l996). However, at the same tlme, 1oe Amato, ln a revlew of 1. Davld 8olter's wt|t|n 5oce: 7he Comutet, lyettext, onJ the
l|stoty ol wt|t|n (Hlllsdale: L. Lrlbaum Assoclates, l99l), suggested the Lngllsh word wreader to descrlbe the "reader-cum-wrlter concept
lntroduced by 8olter ln the book. The term was later used ln the context of hypertext theory and dlgltal llterature by George P. Landow, 1lm
Posenberg, Mlchael Allen, and Poberto Slmanowskl, as well as by poets Helko |densen, 1lm Andrews and Mark Amerlka referrlng to thelr own
work. A pro[ect of collaboratlve wrltlng on the |nternet created by 1ohannes Auer has the suggestlve name of "The Pamous Sound of Absolute
wreaders. |"Dlgltal Poetry and Collaboratlve wreadlngs of Llterary Texts, ln: New VeJ|o onJ 7echnolo|col Cultutes, |nter-dlsclpllnary Press,
2005. |http://www.ufp.pt/~rtorres/les/dpoetry.pdf |
25
7eot|o Jo lomem 5entoJo de l996 e O Votot 7extuol de 2000, foram desenvolvldos com a colaboraao, respectlvamente, de Abillo Cavalhel-
ro e 1ose Manuel Torres na programaao em C++ e em 1AvA/HTML.
38
r.c Jot|r|.n un sort|Jc . p.|c.|, cs toxtcs .por.s
ox|st|.n rc ccnput.Jc. on ost.Jc pctorc|.|, on
ost.Jc |.torto, on ost.Jc Jo p.coctc, on ost.Jc Jo
p.cg..n., c toxtc v|.tu.| o.. .| un. ost.utu.. ||to...|.
.sscc|.J. . un nctc. |r|c.n.t|cc ouo . pur|. .
|urc|cr.. O ccnput.Jc. |rto.v|r|. ort.c ccnc un
to|osccp|c Jo ccnp|ox|J.Jo (Vc|os) . |o|tu.. rc
oc.. Josonpor|.v. .ss|n un. |ur.c p.|nc.J|.|,
pc|s ou.|ouo. |x..c on p.po|, .t..vos J. |np.ossc
.., so.|. sonp.o un. cp.c socurJ..|. o rocoss..|.
norto |rccnp|ot. pc. p..to Jc ut|||..Jc./|o|tc.
cn o|o|tc, ou.|ouo. s|rtot|..Jc. Jo toxtcs |np||c. .
rc.c Jo go..Jc. .utcn.t|cc un p.cg..n. c.|.t|vc
ouo |rto.pco . n.ou|r. r. .o|..c t..J|c|cr.| ort.o
c .utc. o c |o|tc.
u|t|nc rc .osu|t.Jc toxtu.| |r.| |u| c..os, on ||g|t.|
|cot.y .rJ c||.bc..t|vo \.o.J|rgs c| ||to...y oxts'
.occrtoxtu.||.. nu|tc bon . ouost.c rostos to.ncs
|| | oc|oo||, o |o ||e eoJe |o occe|. o o|. ||e
c|ee o.|JeJ , ||e oo||o |,e|e| oJ
|,eeJ|o Jo eo||, o|oc| e. o||||||e |o
oJo occe |o ||oo||o. o| ||e eoJe co
o.e oJ ||ee| o ||eo oo||.e | o o||eo
oe. oJ o o||eo oe co e eoJ | o
||eo |o |eo| ||| | |J. | e|e |o oo|,e
||e |eo|oe o| e. eJ|o ||o| ||o|o|e o||eo
oooc|e. |o||e| oo ecoce|.eJ o||o
o| oo||o (||oo| co||ooo||o:. |e| (||oo|
co.eece:. oJ eoJe (||oo| ||eoc||.||,:
, |||e ee|e|o| oe|,. J|||o| oe|, ee|
|| ||o|||.e ,o| ||oo| e||e|eece.
oJ || o| |eo|oe oe ||oe o| ee|e|o|
|||eo|oe oceoo|||, (|co|e|ee. oe.o|:.
||eoc||.||, (.eoJ|. e.|||:. |,eeJ|o|||,
(||eo||o. co.eece:. oJ e|.o|| (||eoc||o.
co||ooo||o:
26

V.s .ou| so.. |og|t|nc ost.bo|oco. g..J.cos rc
ccrco|tc, pcJorJc |.|..so Jo un. |rto..ct|v|J.Jo
|..c. (ouo ccno. t.|vo. r. s|np|os |rto.p.ot..c)
.to un. |rto..ct|v|J.Jo |c.to (ouo cu|n|r. r.s
p..t|c.s n.|s |rt.us|v.s J. osc.|t. cccpo..t|v.)
O c|.cu|tc ccnur|c.c|cr.| J. ||to..tu.. orccrt..so
on tcJc c c.sc .|to..Jc, t.rtc Jc |.Jc J. c.|..c
ccnc Jc |.Jc J. .ocop.c c .ctc Jo |o|tu.., .c tc.
r..so |rto..ct|vc, orvc|vo . p..t|c|p..c Jc |o|tc. r.
r.vog..c cu nosnc r. ccc.|..c Jc toxtc |r.|,
noJ|.rto un p.ccossc s|nu|t.roc Jo osc.|t.|o|tu
.. | . |o|tu..po|.osc.|t. cu . osc.|t.po|.|o|tu..,
o.|go c |o|tc. t..J|c|cr.| on |urcos Jo .ocop.c
rcv.s, .oouo.orJc pc. vo.os p... o|o c p.po| Jo un
g.06
crtuJc, .ou||c ouo Jc pcrtc Jo v|st. Jc .utc.
pcJo su.g|. ccnc toxtc nu|t|p|c (Vc|os), Jc
pcrtc Jo v|st. Jc |o|tc. pcJo su.g|. ccnc toxtc
Jo |o|tu.. ur|c. (bcct.), o, rc Jcn|r|c Jc toxtc
ccnputc.|..Jc, pcJo so. Josc.|tc, po|. su.
J|r.n|c., ccnc toxtc on p.ccossc (bcct.), toxtc
po.|c.n.t|vc (b.|po) cu toxtc o.gcJ|cc (Vcu..c, .
p..t|. Jo A..sot|)
A |rt.cJu.c J. |rto..ct|v|J.Jo rc ncnortc J.
.ocop.c Jc toxtc o.gcJ|cc nosnc rc c.sc Jc
||po.toxtc, . n.|s |.ncs. J.s ost.utu..s J|g|t.|s rcs
rcsscs J|.s pcJo ccrJu.|. . un. |rto.vo.s.c s|n
b|ct|c. r.s |urcos t..J|c|cr.|s Jc .utc. o Jc |o|tc.
noJ|.rto un. n.|c. cu norc. p..t|c|p..c Josto
39
vo.J.Jo|.c osc.||o|tc. (cu ospoct.ctc., rc c.sc n.|s
.ocorto J. ||po.noJ|.)
27
|r|n osc.||o|tc. cu ospoct.ctc., ost.s rcv.s |gu..s
su.g|J.s rc c|bo.toxtc, Jc |.Jc J. .ocop.c, tc.r.n
|urc|cr.|norto .o|ov.rto c p.po| Jc ut|||..Jc. r.
oxp|c...c Jc sort|Jc, .|to..rJc c .osu|t.Jc |r.|
ono.gorto
|n p...|o||snc pcJo.|. .ou| t.nbon so. .oc|.n.Jc
p... . .t|tuJo Joto.n|r.rto ouo c cbso.v.Jc.
ton r. n.r||ost..c J.s p.cp.|oJ.Jos ou.rt|c.s
J. n.to.|., |.co . p.ss|v|J.Jo Jc cbso.v.Jc. r.
ccrcop.c J. ||s|c. c|.ss|c. A Ju.||J.Jo crJ.
p..t|cu|. o .|gc ouo sc rc .ctc Jo cbso.v..c so
Joc|Jo, t.| ccnc J. cbso.v..c JoporJon .|rJ.
.s p.cp.|oJ.Jos norsu..vo|s run. J.J. p..t|cu|.
(|cc.||...c cu vo|cc|J.Jo, ccnc o . Jc sorsc
ccnun) |stc |ov. Sc|.|o. . .|.n.., p...Jcx.|norto,
ouo . .o.||J.Jo o c.|.J. po|. cbso.v..c .ss|n
o.|g|rJc t.nbon c cbso.v.Jc. on Joc|sc. u|t|nc
J.s p.cp.|oJ.Jos cbso.v.vo|s r. |o|tu.. Jc .o.|
.| ccnc c sort|Jc, ouo sc c osc.||o|tc. Joc|Jo o
ccrst.c| rc Jcn|r|c J. c|bo.toxtu.||J.Jo
ND7AS FINAIS
1 |occ.Joso . Ju.||J.Jo J.s p..t|cu|.s ou.rt|c.s,
o ovcouoso .ou| suc|rt.norto c |.ncsc oxonp|c
||pctot|cc Jc g.tc Jo Sc|.cJ|rgo. c ou.|, sorJc
onbc.. (o .por.s) un. oxpo.|orc|. Jo pors.nortc,
so orccrt...|. run ost.Jc v|.tu.| Jo v|vc o nc.tc .c
nosnc tonpc |or.cso
C o|o oJe e eoJo coo o eo||oJo |o| Je o
e||o. ooo Jo |.e| o||co oo o oJo Je
o,ec|o oJeo.e| ooJo eco|oo o o|o .|.o
oo o|o C o|eo e e|e e |ooo o |.e| o
26
Ob. clt., dlsponivel em: http://www.ufp.pt/~rtorres/les/dpoetry.pdf.
27
O termo esectoctot, no caso da hlpermedla, adaptarla ao portugues o eufonlco termo sectocteut (1ean-Louls welssberg) usado em Prana
por Plerre 8arboza. |http://hypermedla.unlv-parls8.fr/semlnalres/semactlon/semlnalres/txt0l-02/[ournees0602/plerre.htm|
O c|bo.toxtc orvc|vo un. rcv. .o|..c ccn .s p.|.v..s, .s ou.|s su.gon |rso.|J.s, JosJo c sou r.sc|nortc .to
. su. nc.to, run ccrtoxtc cut.c Jo ccnur|c..c ||to...|. O c|.cu|tc ||to...|c t..J|c|cr.| su.go .ou| .|to..Jc
rcs sous nu|t|p|cs ccnpcrortos r. .o|..c .utc./toxtc, r. .o|..c toxtc/|o|tc., r. .o|..c .utc./|o|tc., o r.
p.cp.|. rc.c Jo oxtc |rt..ncs rc Jcn|r|c Jc oxtc ccrcob|Jc ccnc pu.. n.ou|r. vo.b.| cu Jc toxtc
ccnc ost.utu.. go..Jc.. Jo sort|Jcs
g.07
40
||co coo coec|o. eco|oo o o|o |o||oeo
e|e o|o e .|.o ^ |Je|o co||e e oe o |o|oo e
eco|o oo oeo|oo Je e|oJo o e||Jo e
o oo|o. o Je|ec|o oo oeo|oo Je e|oJo ||o
Jo e Je||oJo e o o|o oo oeo|oo Je e|oJo
.|.o e o|o (cc, p81)
|sto p.cb|on. ton s|Jc Job.t|Jc |. nu|tc tonpc,
scb J||o.ortos pcrtcs Jo v|st. O pcrtc Jo v|st. Jcs
nurJcs p...|o|cs o un Jo|os Jo .cc.Jc ccn o|o c
g.tc ost..|. Jo |.ctc nc.tc o v|vc .c nosnc tonpc,
n.s, run co.tc sort|Jc, cs Jc|s g.tcs v|vo.|.n on
ur|vo.scs J||o.ortos |st. ||pctoso, pc.on, ccrJu. .
un. ccrcop.c J. .o.||J.Jo Jon.s|.Jc ccnp|ox.
|rto..cg. |or.cso
oo e oe Jo o|o Je .||o Je o||o oJo e |o
|o ||o` ^|oe c|eo oo|. o||o oo o o|o e eo
|o |ooe e oe oo e oe.o e|o oeo|oe
Je e|oJo o o|o`' |o o e|oJo Je o o|o .|.o.
,o|oe|e co oo eoo oe .e e |e o eceoo
Je o o|o .|.o. e |o oo|o e|oJo Je o o|o o|o.
ocoo|oJo o oo eoo oe oe.o o o|o
o|o (cc, p 83)
|or.cso, ccrv|J.rJc . un .oox.no J. ouost.c scb
v..|cs pcrtcs Jo v|st., |c.n.||.. Jc sogu|rto ncJc
ost. s|tu..c p...Jcx.| (pc|s t.rtc pcJon cc|cc..so
g.tcs cu s|nbc|cs Jort.c Jcs p..ortosos .octcs J.
oou..c Jo ||..c)

||o Joo o||eo||.o eco|oe oeo|o e
e|oJo o|ec|o|. |o| coo oco|ece. oo |.e| o||co.
co o JeJooe|o Je oo o||co|o e Jo| e|o
Jo o||eo||.o o|JeoJo oo o||co|o Je | .
coo o ee|o o e|ec|oo. o o|oo oo o eo
|oo. oceJe oe eo o||co|o oJe |e Jo| e|oJo
Je |. o co o .ec|o Je o|ooo o oo|o oo
c|o e oo|o co o .ec|o Je o|ooo o oo|o oo
o|o ^ oeo|oo Jo Jo| e|oJo e eee|oJo
|o||coe|e e|o eoooo (c| cc, p 2)
|n r.J. s.c p... .ou| c|.n.J.s ouostcos Jo |c.
n.||...c n.ton.t|c., . r.c so. . no.c t|tu|c Jo
cu.|cs|J.Jo O ouo, |ssc s|n, rcs |rto.oss. s.c cs
p.ossupcstcs |cg|ccs p...Jcx.|s on ouo p..ocon
.ssort.. ost.s oxpo.|nort.cos ou.rJc .p||c.J.s .
p..t|cu|.s n.to.|.|s ouo rcs |.b|tu.ncs . vo. ccnc
ur|J.Jos ccos.s crtuJc, .|rJ. ouo p...Jcx.|s rcs
sous o|o|tcs, so..c t.nbon p...Jcx.|s r. su. |crto`
A J|cctcn|. pctorc|.| vs .ctu.|, . J|scut|J., p..oco
J|ssc|vo. s|tu.cos p...Jcx.|s ccnc ost. |c. cut.c
|.Jc, . t..J|.c Jc pors.nortc J|.|oct|cc (c.|ort.| o
cc|Jort.|), cc|cc.rcs run ou.J.c ||csc|cc supcst.
norto n.|s .ocopt|vc A rcssc vo., c JosJcb..nortc
Jo un |ct.c on Jc|s ost.Jcs s|nu|t.rocs cpcstcs o
ccnp|onort..os, |onb..rcs Jo |noJ|.tc . t.|.Jo J|.
|oct|c. c|.ss|c. un. s|rtoso, ccnc .osu|t.Jc Jo un.
toso o Jo un. .rt|toso | tcJ. . J|r.n|c. Jc ur|vo.sc,
rcs sous J||o.ortos r|vo|s, r.c cboJoco.. . osto po.
n.rorto cgc J|cctcn|cc ort.o c pcs|t|vc o c rog.t|
vc` O s|n o c r.c, c + o c , . rc|to o c J|., c c.|c. o c
|.|c, c n.scu||rc o c |on|r|rc, c y|r o c y.rg, . v|J. o .
nc.to, c bcr|tc o c |o|c, c bon o c n.|, c vo.J.Jo|.c o
c |.|sc, o pc. .| .J|.rto` |.c so.. Joss. |rto..c.c ouo
ono.go . p.cp.|. J|r.n|c. ovc|ut|v. Jc ccsncs` A
|u. J. ..c|cr.||J.Jo, pc.on, tcJcs ostos p..os Jo .rt|
tosos s.c sonp.o ur||c.vo|s on s|rtosos n.|s .np|.s
cc..ospcrJortos . ort|J.Jos cu ccrco|tcs ccn
rcnos ccnc oro.g|., tonpo..tu.., v|J., soxc, us
t|., bo|o.., vo.J.Jo, otc | r. .r.||so ouo |..oncs, c
g.tc Jo Sc|.cJ|rgo., t.| ccnc .s ort|J.Jos ou.rt|c.s,
orco... on s| nosnc (n.s on ost.Jc pctorc|.|) Jc|s
ost.Jcs J|cctcn|ccs J|spcr|vo|s .c cbso.v.Jc. rc
4I
p|.rc .ctu.| c g.tc v|vc o c g.tc nc.tc t.| ccnc
c ccrco|tc Jo oro.g|. orco... c pcs|t|vc o c rog.t|vc,
c ccrco|tc Jo soxc org|cb. c n.scu||rc o c |on|r|rc,
cu c Jo ust|. c bon o c n.| ||g.ncs, on to.ncs
Jo sorsc ccnun, ouo c p.cp.|c ccrco|tc Jo so. v|vc
|rc|u| Jc|s ost.Jcs ccnp|onort..os c ost.. v|vc o c
ost.. nc.tc (. v|J. |np||c. r.sc|nortc o nc.to)
|.osc|rJ|rJc .ss|n Jo ouostcos tocr|c.s, c ouo
J.ou| .por.s p.otorJoncs .ot|... s.c .s b.sos Jo
un pors.nortc c|ort||cc ouo su.go ost..r|c . un.
.bc.J.gon ur|vcc. cu ur|J|nors|cr.| J. .o.||J.Jo
n.s ouo so tc.r. bon n.|s ccnp.oors|vo| . un.
.bc.J.gon J|.|oct|c. | p... ouon ||J. ccn c c.npc
toxtu.|, |.n|||..|..Jc ouo ost. ccn . os|o.. Jc pors.
nortc s|nbc||cc o J. ccgr|.c ..t|st|c., tuJc p..oco
ccrug..so run nosnc p...J|gn. |c. oxonp|c,
ou.rJc . |u. b..rc. so J|v|Jo run ccrurtc Jo
|o|xos |un|rcscs cc|c.|Jcs .c .t..voss.. un p.|sn.
t..rsp..orto, o ou.rJc osso ..cc|.|s so .occnpco Jo
rcvc run |o|xo Jo |u. b..rc., r.c voncs .ou| .|gc
Jo nu|tc J||o.orto Jcs |orcnorcs r.c ur|t..|cs ouo
so rcs Jop...n r. |rto.p.ot..c Jo un toxtc ||to...|c
ou.rJc o|o so .o|..ct. run. p|u..||J.Jo Jo sort|Jcs
(sogurJc c p.|rc|p|c J. p|u.||sctcp|.), on.r.rJc
onbc.. Jo un. ur|J.Jo ost.utu..| ur|c. .c r|vo| Jc
s|gr||c.Jc . su. |crto |n .nbcs cs c.scs voncs c
urc |..gnort..so rc nu|t|p|c o Jo rcvc .oJu.|.
so .c urc Ou so., ou.rJc un. p..t|cu|. ou.rt|c.
ccnc . Josc.|t. .c|n. so J|v|Jo on Ju.s p..t|cu|.s
Jo sp|r ccrt...|c, o ccnc so . |cg|c. ouo p.os|Jo .
ccrs|Jo...c Josto |orcnorc Jo|x.sso Jo so. un.
|cg|c. J. |Jort|J.Jo cu J. r.cccrt..J|.c p... so
tc.r.. run. |cg|c. .r.|cg|c. .ssorto rc p.|rc|p|c Jc
to.co|.c |rc|u|Jc (on ouo AA+b+) O |orcnorc
J. p|u..||J.Jo Jcs sort|Jcs ono.gortos Jc toxtc ||to
...|c ort.. rost. c|.sso Jo |cg|c.s ncJ.|s (J|g.ncs
.ss|n) on ouo . .o.||J.Jo o Jo|.crt.J. Jo ncJc
p|u.|J|nors|cr.|, JosJo c sou r|vo| n.|s b.s|cc .to .c
r|vo| n.|s ccnp|oxc J. su. c.g.r|...c
2 | vc|t.ncs .ou| . toc.|. Jcs t.os nurJcs VA|||A,
\||A, |S||||O (.tcncs, co|u|.s, norto) Ou nurJc
|rc.g.r|cc, b|c|cg|cc o ps|ou|cc |n sun. cs t.os
Jcn|r|cs op|stonc|cg|ccs c|.ss|ccs ||s|c., b|c|cg|. o
ps|cc|cg|. (n.to.|., co.ob.c o |r|c.n..c)
VurJc 1 (nurJc n.to.|.|, ccrst|tu|Jc pc. .tcncs o
oro.g|., |rso.|Jc rc osp.ctonpc) n.to.|. (||s|c.,
ou|n|c., .st.crcn|.) o co|u|. (b|c|cg|., rou.c|cg|.,
co.ob.c) oou|v.|orto .c r|vo| Jc S|||||A||
VurJc 2 (nurJc nort.| o cu|tu..|) |orcnorcs
ps|ou|ccs o c.npc J. |r|c.n..c, |orcnorcs
nort.|s, r.c osp.c|.|s o r.c n.to.|.|s oou|v.|orto
.c r|vo| Jc S|||||A|O
VurJc 3 (r|vo| J. ccrsc|orc|. o Jc ou) osp|.|tu.||
J.Jo, .|n., ccrsc|orc|. (||csc|., not.||s|c.) oou|v.
|orto .c r|vo| Jc S||||O
g.08
Os nurJcs .ou| ccrs|Jo..Jcs r.c oou|v.|on ox.c
t.norto .c ncJo|c Jcs t.os nurJcs Jo |cppo. n.s
cc..ospcrJonso ccn cs t.os vo.t|cos Jc t.|.rgu|c
son|ct|cc (s|gr||c.rto, s|gr||c.Jc, sort|Jc) |stos
t.os nurJcs s.c ost.rouos onbc.. ||o...ou|c.nor
4
to |rto.JoporJortos c to.co|.c JoporJo Jc sogurJc
o c sogurJc .ssort. scb.o c p.|no|.c V.s s.c
ost.rouos ort.o s| . v|J. p..oco ono.g|. J. p.cp.|.
v|J. (rurc. J. n.to.|. so go.cu v|J. on |.bc..tc.|c),
sc . v|J. go.. v|J. po|. .op.cJu.c, c nurJc 2 |rto.
c.nb|. |r|c.n..c, o ro|o ouo cs J|c|cr..|cs ccJ||
c.n cs s|gr||c.Jcs, o o pc. oss. |r|c.n..c ouo .s
nortos ccnur|c.n o |..on . cu|tu.., c nurJc 3 o
ost.|t.norto |rJ|v|Ju.|, r.c p..t|||.vo|, o c |c.c |rt|
nc Jc ou o J. ccrsc|orc|. (|rJ|v|Ju.|/t..rspossc.|)
Ou so., |. 3 r|vo|s ost.rouos n.s |rto.JoporJortos
||o...ou|c.norto (nosnc ccrs|Jo..rJc, pc. ccnp|ox|
|c..c ccrt|ru. J. n.to.|., s.|tcs ost.utu..|s sogurJc
. |o| J. t..rs|c.n..c J. ou.rt|J.Jo on ou.||J.Jo)
||vo| n.to.|cc (noc.r|c|snc) s|gr||c.rto
||vo| v|t.| (v|t.||snc) s|gr||c.Jc (cs .r|n.|s .o.gon,
ton Jc., pors.n, otc, n.r||ost.n on g..us
J||o.ortos |orcnorcs nort.|s)
||vo| nort.| (.r|n|snc) . oxpo.|orc|. |rt|n. o r.c
p..t|||.vo| Jc ou o J. ccrsc|orc|. (sort|Jc, son.rt|c.)
|c Jcn|r|c J. |stot|c., osto osouon. t.||.s|cc pcJo
.|. .ssun|. . sogu|rto |c.n. (A)
28

28
Cf. Stephane Lupasco, O lomem e os suos 7ts lt|cos, |nstltuto Plaget, Llsboa, l994, Stephane Lupasco, lenet|e et lo mot|te sych|que, Ldl-
tlons Du Pocher, Monaco, l987.
g.09

You might also like