Adam Szczepaski: Manuel II.

Przeciwnik i wasal tureckich sutanw

Strona |2

Adam Szczepaski

MANUEL II.
PRZECIWNIK I WASAL TURECKICH SUTANW

www.e-bookowo.pl

Adam Szczepaski: Manuel II. Przeciwnik i wasal tureckich sutanw

Strona |3

Copyright by Adam Szczepaski & e-bookowo 2009

ISBN 978-83-61184-32-4

www.e-bookowo.pl Kontakt: wydawnictwo@e-bookowo.pl

Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie, rozpowszechnianie czci lub caoci bez zgody wydawcy zabronione

Wydanie I 2009

www.e-bookowo.pl

Adam Szczepaski: Manuel II. Przeciwnik i wasal tureckich sutanw

Strona |4

SPIS TRECI

Wstp............................................................................................................................................. 5

ROZDZIA I. Manuel jako wasal turecki przed samodzielnym objciem wadzy. ............... 10

ROZDZIA II Manuel kontra Bajezid. 1391 1402. ........................................................................... 37

ROZDZIA III Niespenione nadzieje. 1402 1421. ............................................................................ 63

Zakoczenie ............................................................................................................................. 92 Bibliografia ........................................................................................................................... 96

www.e-bookowo.pl

Adam Szczepaski: Manuel II. Przeciwnik i wasal tureckich sutanw

Strona |5

Wstp

Druga poowa XIV i pocztek XV stulecia to w historii Cesarstwa Bizantyskiego czas postpujcego rozkadu, ktry urzdujcy cesarze, najpierw Jan V, a pniej jego syn, Manuel II, z lepszym bd gorszym skutkiem starali si powstrzymywa. Sytuacja potnego niegdy pastwa, ktre w omawianym okresie byo cieniem swojej dawnej wietnoci, bya tym trudniejsza, e ssiadowao z rodzcym si imperium Turkw osmaskich. Wobec wasnej saboci i siy ekspansywnego ssiada wadcy Bizancjum stali przed wyjtkowo trudnym, zdaniem niektrych, niemoliwym do wykonania zadaniem. Praca ta ma na celu przedstawienie postaci Manuela II i jego relacji i rywalizacji z sutanami tureckimi. Jednak w zaoeniu nie ma to by rozwaanie o tym czy Manuel Paleolog by wybitnym cesarzem, ktrego polityka prowadzona wzgldem Turkw w znacznej mierze umoliwia Cesarstwu dalsze istnienie, bowiem zostao to ju rozstrzygnite przez znakomitych historykw zajmujcych si Bizancjum w omawianym okresie1. Staraem si rwnie by praca ta bya moliwie daleka od peanu na cze jednej z najsympatyczniejszych postaci w historii pnego Bizancjum2, ktry gloryfikowaby wszelkie dziaania Manuela, przedstawiajc go jako wadc nieomylnego, poniewa takich historia nie zna. Ambicj tej pracy, obok ukazania relacji Manuela II z wadcami tureckimi, jest natomiast pokazanie, e praktycznie caoksztat polityki jak prowadzi cesarz,

1 2

Barker, Dennis, Nicol i inni. G. Ostrogorski, Dzieje Bizancjum, tum. pod red. H. Evert-Kappesowej, Warszawa 1967, s. 428. www.e-bookowo.pl

Adam Szczepaski: Manuel II. Przeciwnik i wasal tureckich sutanw

Strona |6

tak zewntrznej jak wewntrznej, wyznaczao istnienie potnego ssiada. Mogoby si wydawa, e choby rekwirowanie ziem klasztorom bizantyskim, czy zwalczanie tendencji odrodkowych w Morei ma niewiele wsplnego z bezporednimi stosunkami z pastwem osmaskim i w poniszej pracy moe zosta pominite. Jednak zajmowanie ziem klasztornych suyo polepszeniu obronnoci pastwa wanie przeciw Turkom, podobnie zreszt jak stabilizowanie sytuacji na Peloponezie. Takie przykady mona by mnoy. Niemal na wszystkich dziaaniach cesarza kad si cie grocego Bizancjum pastwa Osmanw. Dlatego momentami moe si wydawa, e posta Manuela ginie z oczu czytelnika, jednak jest to wiadomy zabieg, majcy uwypukli powag sytuacji, w jakiej znajdowao si Cesarstwo i okolicznoci, w jakich przyszo Manuelowi II sprawowa wadz. Praca nie skupia si tylko na przedstawianiu dziaa i motyww cesarza bizantyskiego, ale take jego suzerenw i przeciwnikw, tureckich sutanw, oddajc wielko tym z nich, ktrzy, cho w rnym stopniu, z pewnoci na to zasuyli: Muradowi, Bajezidowi i Mehmedowi. Ponadto stara si odpowiedzie na pytania czy wszystkie szanse, jakie stay przed Bizancjum w czasach Manuela zostay wykorzystane i czy alternatywne dziaania do tych, ktre cesarz podj w okrelonych momentach, mogy przynie jego pastwu wiksze korzyci? Praca skada si z trzech rozdziaw. Pierwszy przedstawia okolicznoci w jakich Cesarstwo Bizantyskie popado w zaleno od Osmanw za rzdw Jana V, jaki udzia w ustalaniu wzajemnych relacji mia Manuel, jaka bya jego rola po ostatecznym przyjciu zwierzchnoci tureckiej i jak si z niej wywizywa. Rozdzia drugi opisuje relacje cesarza i sutana oraz stosunki bizantyskotureckie od momentu samodzielnego objcia wadzy przez Manuela II w 1391 roku, do poraki Turkw osmaskich w bitwie z wojskami Timura pod Ankar w 1402 roku. Ostatni rozdzia dotyczy polityki Manuela wzgldem ksit tureckich po rozpadzie pastwa Bajezida po 1402 roku i koczy si w chwili, kiedy cesarz odsun si od polityki oddajc wadz synowi, Janowi VIII.

www.e-bookowo.pl

Adam Szczepaski: Manuel II. Przeciwnik i wasal tureckich sutanw

Strona |7

Duy problem, zwaszcza przy opisywaniu wydarze z drugiej poowy XIV wieku stanowi brak rde z tego okresu. Oparem si o kroniki Laonika Chalkokondylesa3 i Jana Dukasa4, napisane dopiero w XV stuleciu. Dla wydarze z pocztku XV wieku podstaw, poza dwoma wymienionymi dzieami, stanowia take kronika Jerzego Sfrantzesa5. Cytaty ze rde zawarte w tekcie s podawane we wasnym tumaczeniu z anglojzycznych przekadw. Laonik Chalkokondyles urodzi si w Atenach, najprawdopodobniej w 1430 roku, cho nie mona wykluczy, e przyszed na wiat kilka lat wczeniej. W 1435 roku jego ojciec musia opuci miasto z przyczyn politycznych, osiedlajc si w Mistrze, gdzie przyszy kronikarz spdzi modo. By uczniem GemistosaPlethona. Podrowa, moliwe, e w 1449 przebywa w Konstantynopolu. Po podboju Peloponezu przez wojska tureckie prawdopodobnie osiad na Krecie6. Zna jzyk turecki, cho zdaje si, e nie w stopniu, ktry pozwoliby mu na swobodne bezporednie korzystanie z tekstw tureckich przy tworzeniu swojego dziea7. Zmar okoo 1490 roku. Kronika ateczyka skada si z dziesiciu ksig, obejmujcych lata 1298 1463, cho miejscami autor wykracza poza przyjt chronologi. Dzieo kronikarza powstawao przez lata i wyglda na niedokoczone. Przyjmuje si, e

Korzystaem z angielskiego przekadu trzech pierwszych ksig: A Translation and Commentary of the Demonstrations of Histories (Books I III), tum. N. Nicoloudis, Athens 1996. Miaem rwnie dostp do pierwszej i czci drugiej ksigi przekadu czeskiego: Laonikos Chalkokondyles, Posledn zapa Brzance, wyd. J. Kalivoda i R. Dostlov, Praha, 1988 (w polskim tumaczeniu R. Korczaka, dokonanym na uytek seminarium). Istotne wiadomoci zawarte w czwartej ksidze podaj za literatur przedmiotu.
3

Korzystaem z angielskiego przekadu: Decline and Fall of Byzantium to the Ottoman Turks, tum. H. J. Magoulias, Detroit 1975.
4

Korzystaem z angielskiego przekadu: The Fall of the Byzantine Empire, tum. M. Philippides, Amherst 1980.
5

N. Nicoloudis, The Life of Laonikos Chalkokondyles [w:] Laonikos Chalkokondyles, dz. cyt., s. 46 57.
6 7

Tene, The Demonstrations of Histories [w:] Laonikos Chalkokondyles, dz. cyt., s. 73. www.e-bookowo.pl

Adam Szczepaski: Manuel II. Przeciwnik i wasal tureckich sutanw

Strona |8

Chalkokondyles rozpocz pisanie po upadku Konstantynopola i tworzy a do swojej mierci. W swoim dziele w centralnym punkcie umieszcza Turkw, a o historii Bizancjum pisze w odniesieniu do pastwa Osmanw. W przeciwiestwie do wspczesnych sobie kronikarzy bizantyskich stara si powstrzyma od wasnych komentarzy i przemilcze swj stosunek do opisywanych wydarze. Dzieo ateczyka zawiera liczne bdy chronologiczne8. W poniszej pracy korzystaem z pierwszych czterech ksig kroniki, z ktrych ostatnia doprowadzona jest do mierci Mehmeda I. Ustalenie dokadnych lat ycia Jana Dukasa jest trudne, jednak wiadomo e y w tych samych czasach, co Laonik Chalkokondyles. Pochodzi z Konstantynopola. Po zdobyciu miasta przez Turkw osiad na Lesbos, gdzie jako minister genueskich wadcw wyspy zacz tworzy swoj kronik. Biorc pod uwag penion funkcj, nie dziwi prozachodnie stanowisko, jakie Dukas przedstawi na kartach swojego dziea. Uwaa, e unia Kociow przeprowadzona w odpowiednim czasie przyniosaby tak pomoc Zachodu, ktra umoliwiaby przetrwanie Cesarstwa. Jego kronika take zawiera bdy chronologiczne9. Jerzy Sfrantzes urodzi si w Konstantynopolu, w 1401 roku. Zmar prawdopodobnie w 1478 roku. Dorasta na dworze cesarskim. Piastowa funkcj sekretarza Manuela II Paleologa, a pniej ambasadora Konstantyna XI Paleologa, ktrego by przyjacielem (o zayoci wiadczy fakt, e cesarz by ojcem chrzestnym dzieci Sfrantzesa). W 1451 roku zosta mianowany wielkim logotet. Po upadku Konstantynopola dosta si do niewoli tureckiej, a po odzyskaniu wolnoci przebywa w Italii i na Korfu, gdzie zmar.

8 9

Tame, s. 65 75.

O. Jurewicz, Historia literatury bizantyskiej. Zarys, Wrocaw Warszawa Krakw d 1984, s. 275 276. www.e-bookowo.pl

Adam Szczepaski: Manuel II. Przeciwnik i wasal tureckich sutanw

Strona |9

Zachoway si dwie wersje kroniki pierwotnie przypisywanej Sfrantzesowi: Kronika wiksza10 i Kronika mniejsza11, jednak prawdopodobnie wielki logoteta jest autorem tylko drugiej z nich. Natomiast Kronik wiksz przypisuje si Pseudo-Sfrantzesowi, identyfikowanemu z Makariosem Melissenosem. W mojej pracy korzystaem tylko z kroniki Sfrantzesa. Kronika mniejsza przedstawia punkt widzenia reprezentowany przez krgi dworskie, z ktrych wywodzi si autor. Mona pokusi si o stwierdzenie, e jest to oficjalna wizja schykowych dziejw Cesarstwa i dynastii Paleologw przyjmowana przez dwr konstantynopolitaski12. Obejmuje lata 1401 1477. Pomniejsze rda, jak pisma Manuela Paleologa czy Demetriusza Kydonesa, pierwszego ministra na dworze Jana V i Manuela II, a jednoczenie nauczyciela i przyjaciela cesarza, pozyskaem z literatury przedmiotu. Skadam serdeczne podzikowania wszystkim, ktrzy pomogli mi w zbieraniu materiaw do tej pracy, a w szczeglnoci pani prof. dr hab. Magorzacie Dbrowskiej.

10 11 12

Chronicon Maius. Chronicon Minus. M. Philippides, Introduction [w:] Dukas, dz. cyt., s. 6 10. www.e-bookowo.pl

Adam Szczepaski: Manuel II. Przeciwnik i wasal tureckich sutanw

S t r o n a | 10

ROZDZIA I. MANUEL JAKO WASAL TURECKI PRZED SAMODZIELNYM OBJCIEM WADZY.

W XIV wieku Cesarstwo Bizantyskie targane wewntrznymi sporami, wojnami domowymi i uwikane w konflikty z rosncymi w si ssiadami przeywao szybki upadek. W zastraszajcym tempie kurczyo si terytorium pastwa i mala autorytet wadzy cesarskiej. Caoci smutnego obrazu dopenia krach finansowy powodowany cigymi wojnami. W histori tego stulecia na stae wpisao si szukanie przez pretendentw do tronu poparcia na obcych dworach. W trakcie trwajcej przeszo siedem lat rywalizacji o wadz midzy dwoma Andronikami13 sigano po posiki serbskie i bugarskie, a kiedy po mierci Andronika III megadomestikos14 Jan Kantakuzen15 walczy z Ann Sabaudzk,

Mowa o wojnach domowych midzy Andronikiem II Paleologiem, a jego wnukiem, Andronikiem III, w latach 1321 1327. Konflikt zakoczy si ostateczn wygran Andronika III.
13

Tytu najwyszego dowdcy wojsk ldowych w Bizancjum. A Kazhdan, Megasdomestikos, [w:] The Oxford Dictionary of Byzantium, New York Oxford 1991, wyd. A. Kazhdan, vol. 2, s. 1329 1330.
14

Arystokrata bizantyski, jeden z gwnych architektw zwycistwa Andronika III w wojnach domowych z lat dwudziestych. Pniej megadomestikos, ktry za rzdw Andronika faktycznie kierowa pastwem. Po mierci cesarza w 1341 roku roci sobie prawa do regencji nad maoletnim Janem V, w wyniku czego doszo do dugoletniego konfliktu z obozem utworzonym wok cesarzowej-matki, Anny Sabaudzkiej. W latach 1347 1354 cesarz Bizancjum. Zdetronizowany przez Jana V reszt ycia spdzi w klasztorze, pod zakonnym imieniem Joazaf, ale do koca zachowa wpyw na bizantysk polityk. Zmar w 1383 roku. D. M Nicol, The Reluctant Emperor. Biography of John Cantacuzene, Byzantine Emperor and Monk, c. 1295 1383, Cambridge 1996.
15

www.e-bookowo.pl

Adam Szczepaski: Manuel II. Przeciwnik i wasal tureckich sutanw

S t r o n a | 11

sprawujc rzdy w imieniu maoletniego syna Andronika III Jana Paleologa, nie waha si sign po wsparcie tureckie16. Stale rs wpyw Wenecji, Genui, Serbii i wreszcie Osmanw17. Roso te znaczenie wspcesarza18 i niezaleno poszczeglnych prowincji od wadzy w Konstantynopolu. Kiedy w 1354 roku Janowi V udao si wreszcie obj samodzielne rzdy, terytorium Bizancjum byo ju o przeszo poow mniejsze ni za panowania jego ojca. Pod bokiem wyroli natomiast groni ssiedzi: potne pastwo serbskie i Turcy osmascy, w szybkim tempie podporzdkowujcy sobie inne pastewka tureckie. Co prawda w 1355 roku zmar wadca Serbw Stefan Duszan19, a wraz z jego mierci carstwo, ktre zbudowa, ulego rozpadowi na mniejsze orodki rzdzone przez lokalnych wadcw, jednak sabe Bizancjum nie potrafio wycign z tego innych korzyci, ponad to, e przestao istnie zagroenie zajcia Konstantynopola przez wojska serbskie. Jak krtkotrway by to sukces pokazay szybkie postpy tureckie. Rozpad pastwa Duszana umoliwi Turkom osignicie dominacji w regionie, nie mieli ju naprzeciw siebie rwnego przeciwnika, tylko sabe Bizancjum i pastewka bakaskie, ktrych wadcom atwiej byo o konflikty midzy sob, ni wsplny wysiek przeciw silnemu
Pocztkowo selduckie, pniej take po pomoc Turkw osmaskich, co przypiecztowao maestwo crki Kantakuzena, Teodory, z Orchanem, synem Osmana. J. Reychman, Historia Turcji, Wrocaw Warszawa Krakw Gdaski 1973, s. 44.
16

Dynastia turecka, wywodzca si z plemienia Oguzw. Nazwa pochodzi od Osmana, pierwszego historycznego przedstawiciela. Osmanowie zbudowali wasne pastwo na gruzach pastwa selduckiego i szybko stali si miertelnym zagroeniem dla Bizancjum. W kocu XIV wieku mona ju miao mwi o ich cakowitej dominacji w regionie. J.-P. Roux, Historia Turkw. Narody i cywilizacje, tum. K. Dbrowska, Gdask 2003, s. 195 196.
17

Tytu wywodzcy si jeszcze z czasw rzymskich. Jego ranga wzrosa znacznie za rzdw Paleologw. Proces ten wiza si z przeksztaceniem scentralizowanego pastwa w kolektywne rzdy czonkw domu cesarskiego, wadajcych w prowincjach, coraz luniej zwizanych ze stolic.
18

Car Serbii, budowniczy potnego pastwa. Oderwa od Biznacjum Epir, Tesali i poudniow cz Macedonii. Ingerowa w wewntrzne konflikty Cesarstwa, popierajc najpierw Jana VI Kantakuzena, a potem Jana V. Planowa utworzenie jednego pastwa, serbsko-bizantyskiego, pod rzdami wasnej dynastii. M. Dbrowska, Stefan Duszan, [w:] Encyklopedia kultury bizantyskiej, pod. red. O. Jurewicza, Warszawa 2002, s. 444.
19

www.e-bookowo.pl