Tez Ahmet

T.C.
MARMARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
LAHYAT ANABLM DALI
SLAM HUKUKU BLM DALI

MAM MUHAMMED'N EL-HCCE ADLI ESER
EKSENNDE ER DELLLER
Yksek Lisans Tezi

AHMET TEMEL

Danman: PROF. DR. MEHMET ERDOAN

stanbul, 2007

I

II
GENEL BLGLER
sim ve Soyad : Ahmet Temel
Anabilim Dal : lahiyat
Program : slam Hukuku
Tez Danman : Prof. Dr. Mehmet Erdoan
Tez Tr ve Tarihi : Yksek Lisans Tezi - Temmuz 2007
Anahtar Kelimeler : eybn, Usl, Delil, el-Hcce

ZET
MAM MUHAMMED'N EL-HCCE ADLI ESER EKSENNDE ER
DELLLER
mam Muhammed b. el-Hasan e-eybn h. II. yzylda yaam en nemli
fkh limlerinden biridir. Onun Hanef mezhebinin teekklndeki nemli katklarnn
yan sra fkh uslnn oluumunda da nemli etkileri vardr. Bunu bariz bir ekilde el-
Hcce adl eserinde grmek mmkndr. O, bu eserinde dneminin iki byk fkh
ekol olan Medine ve Kfe ekollerinin usl anlaylarna dair tartmalar aktarm,
deyim yerindeyse bu iki ekoln usl anlaylarnn mukayesesini yapmtr.
Bu almann amac da sz edilen bu tartmalar zerinden, er deliller
erevesinde dnemin usl anlaynn ortaya karlmasna katkda bulunmaktr. Bu
sadece slam tarihinde, byk bir corafyada etkili olan Hanef ve Malik mezheplerinin
erken dnem usl anlaylarnn zelliklerini ortaya karmaya katkda bulunmakla
kalmayacak; ayn zamanda henz yeterince aydnlatlamam fi ncesi usl
faaliyetlerinin ortaya karlmasna da katk salayacaktr.
Aratrmamz bir giri ve blmden olumaktadr. almamz tanttmz
giri blmnn ardndan birinci blmde sahbe dneminden el-Hcce adl eserin
yazmna kadar geen srede er delillerin geliimi genel bir bakla ele alnm; ayrca
almann ana kayna olan el-Hcce adl eser tantlmtr. kinci ve nc blmde
ise el-Hcce'de nakledilen, dnemin iki byk fkh ekolnn temsilcileri arasnda
geen usl tartmalar er deliller ekseninde temel ve tl er deliller eklinde
incelenmitir.
almann sonucunda, zengin usl tartmalarn ihtiva etmesiyle el-Hcce'nin
dnemin usl anlaynn anlalmas noktasnda nemine dikkat ekilmitir. Bu,
fi'nin er-Risle adl eserinden nce de usl faaliyetlerine k tutan nemli bir eserin
var olduunu gstermesi asndan son derece nemlidir. Bylelikle mam
Muhammed'in yaad bu dnemle nceki ve sonraki dnemler, zellikle tbin
dnemi ile fi ve hemen onun sonrasndaki dnem, arasnda yaplacak mukyeseli
almalar fkh uslnn oluum srecini nemli lde aydnlatacaktr.

III
GENERAL KNOWLEDGE
Name and Surname : Ahmet Temel
Field : Islamic Divinity
Programme : slamic Law
Supervisor : Professor Mehmet Erdoan
Degree Awarded and Date : Master - July 2007
Keywords : al-Shaybani, Islamic legal theory,
Proof, al-Hujjah

ABSTRACT
THE LEGAL PROOFS (ADILLAH SHARIYYAH) IN THE AXIS OF
IMAM MUHAMMAD'S WORK ENTITLED AL-HUJJAH
Imam Muhammad b. al-Hasan al-Shaybn is one of the most eminent jurists
(faqh) who lived in the hijr second century. In addition to his contributions to the
formation of the Hanafite School, he has important effects on Islamic legal theory,
which can be clearly seen in his work entitled al-Hujjah al ahl al-Madnah. In this
work, he cites juristic debates between the Kfah and Madnan School, which were the
two important juristic schools at that time, and compares these two legal thoughts.
This study aims to contribute to reveal the legal thought of that period by
examining the legal proofs of the juristic discussions. In addition to presenting the early
basic legal thoughts of the Hanafite and Malikite Schools, this study intends to display
the legal thoughts before al-Shfi, which have not been properly brought to light so far.
This study consists of an introduction, three chapters, and a conclusion. The
first chapter studies the progress of the legal proofs in general from the period of the
Companions (al-Sahbah) to the period of al-Shaybn and also introduces al-Hujjah.
The following chapters examines comprehensively the legal proofs of the both parties
that were mentioned in al-Hujjah as the primary and secondary proofs (dell).
In the conclusion, after showing that this period has many arguments on
Islamic legal theory, this study confirms the importance of al-Hujjah that brought to
light the ideas on Islamic legal theory of that period before al-Reslah, al-Shfi's work.
In this manner, comparative studies of the periods before and after al-Shaybn will
reveal the process of the formation of Islamic legal theory considerably.

IV
NSZ
Btn slm ilimler zerinde nemli bir etkiye sahip olan fkh uslnn
oluum srecini aydnlatmaya dnk almalar son yllarda hzla artmaktadr. Bu
almalar, bu nemli ilim dalnn tarih geliimini ortaya karmann yan sra slm
medeniyetinin insndaki dinamikleri ortaya karmaya da phesiz katk salayacaktr.
Biz de pek ok adan byk neme hiz bu almalara, mam Muhammed'in el-Hcce
Adl Eseri Ekseninde er Deliller adl bir aratrma ile katkda bulunmay amaladk.
almamz, fkh uslnn oluum srecinin mam fi ncesi dnemini ele
almaktadr. zellikle fkh alannda hicr ikinci asrn ikinci yarsnda nemli bir konuma
sahip olan mam Muhammed e-eybn'nin el-Hcce adl eseri, dnemin iki nemli
fkh ekol Medne ve Kfe ekollerinin usl anlaylarn mukayeseli bir ekilde ele alan
yapsyla dnemin usl anlayn tespit etme noktasnda byk nemi hizdir. Biz bu
almamzda, sz konusu eseri eksen alarak er deliller erevesinde bu iki ekoln
usl anlayn ele aldk.
Bu alma zerinde pek ok kiinin katks vardr. ncelikle alma boyunca
desteini esirgemeyen danman hocam Prof. Dr. Mehmet Erdoan'a kranlarm
sunarm. Tezin balangcndan hitama erdirilmesine kadar her aamasnda grlerine
bavurduum Dr. Soner Duman'a; tezimi okuyarak deerli katklarda bulunan Dr.
Eyyp Said Kaya'ya; Arapa ve Fkh bilgimin nemli bir blmn kendisine borlu
olduum deerli hocam Harun Bakt'ya ve yksek lisans dnemi boyunca beni
destekleyen TDV slam Aratrmalar Merkezi (SAM) yetkililerine teekkr ediyorum.
Ayrca almam boyunca bana destek olan deerli dostum ve kardeim, aratrmac
Salahuddin Hassn'a ve hayatm boyunca zerimde en byk emee sahip olan, bu
zahmetli alma dnemi boyunca bana uygun ortam salayan sevgili anneme,
saygdeer babama ve dier kymetli aile fertlerine sonsuz kranlarm sunar;
almamn bu sahada yaplacak dier almalara mtevaz bir katk olmasn temenni
ederim.

stanbul, 2007 Ahmet Temel

V
NDEKLER
NSZ.........................................................................................................IV
NDEKLER............................................................................................... V
KISALTMALAR ............................................................................................IX

GR
I. KONUNUN SINIRLANDIRILMASI.......................................................... 1
II. TEZN NEM VE AMACI ...................................................................... 2
III. KAYNAKLARI........................................................................................ 3
IV. YNTEM ............................................................................................... 4
Birinci Blm
EL-HCCE NCESNDE ER DELLLER VE
EL-HCCE'NN GENEL TAHLL
I. SAHBE NEZDNDE ER DELLLER.................................................. 6
II. TABN NEZDNDE ER DELLLER .............................................. 10
III. HCR II. ASIRDA EKOLLEME ........................................................ 14
A. MEDNE EKOL - EHL- ESER......................................................................... 15
B. KFE EKOL - EHL- RE'Y............................................................................. 16
C. MAM MUHAMMED'N K EKOL ARASINDAK KONUMU......................................... 18
IV. EL-HCCE'NN GENEL TAHLL....................................................... 20
A. TEKNK ZELLKLER.................................................................................... 20
B. MAM MUHAMMED'N EL-HCCE'DEK METODU VE GENEL ELETRLER................... 21
C. EL-HCCE'DE MEDNE EHL TERKB ................................................................ 23
D. EL-HCCE'DE ER DELL FADE EDEN SZCKLER............................................ 25

VI
kinci Blm
EL-HCCE'DE TEMEL ER DELLLER
I. KTB...................................................................................................... 27
A. TEORK EREVE........................................................................................ 27
B. KTB LE STDLL RNEKLER ..................................................................... 28
II. SNNET ................................................................................................. 34
A. SNNETN KAVRAMSAL EREVES ................................................................. 34
B. SNNETN DELLLER SIRALAMASINDAK YER .................................................... 38
C. MARF/MEHR HADS............................................................................... 39
D. ELKL RVYETLERDE TERCH................................................................... 44
E. MRSEL HADS........................................................................................... 50
III. CM .................................................................................................... 53
A. CMIN KAVRAMSAL EREVES ................................................................... 53
1. Cem ( _~) Kknden Tretilen Tbirler........................................................ 54
2. htilafn Olmadn Bildiren Tbirler........................................................... 54
B. CMA ESAS TEKL EDEN TTFAKIN MHYETNE LKN RNEKLER .................... 55
1. Tm Mslmanlarn ttifakna (mmetin cm) Dair rnekler ......................... 56
2. ounluun ttifakna Dair rnekler............................................................ 58
3. Sahbenin Bir Blmn ttifakna Verilen nem............................................. 60
4. Blgesel (Mahall) cma likin rnekler .................................................... 63
IV. SAHB KAVL .................................................................................. 65
A. TEORK EREVE........................................................................................ 67
B. SAHB KAVL LE STDLL RNEKLER ........................................................... 69
C. SAHBE KAVLLER ARASINDA TERCH............................................................. 73
V. AMEL (MEDNE AMEL KFE AMEL)........................................... 79
A. AMELN KAVRAMSAL EREVES.................................................................... 80
1. Amel () Szc ve Trevleri ................................................................ 80
2. Bize Gre Mesele(nin hkm) ( ,.) .................................................... 81
3. Cem ( _~) ve Trevleri ............................................................................. 82
4. Snnet-i Madiye ( ,. )....................................................................... 83

VII
B. MAM MUHAMMED'N MEDNE AMELNE YNELK ELETRLER............................. 83
1. Amelin Kaynana Ynelik Eletiriler ........................................................... 83
2. Medne Ehlinin Kendi Rivyetleriyle elien Amel ddialarna Dnk Eletiriler .... 90
C. MAM MUHAMMED NEZDNDE MEDNE VE KFE AMELNN DEER......................... 91
1. Amelin Yardmc Kaynak Olarak Dikkate Alnmas .......................................... 92
2. Amelin Rivyetlerin Deerlendirilmesinde Dikkate Alnmas .............................. 94
VI. KIYAS ................................................................................................... 96
A. TEORK EREVE........................................................................................ 98
1. Kyasn Kavramsal erevesi ..................................................................... 99
2. Kyasn Hcciyeti .................................................................................... 99
3. Kyasn Deliller Sralamasndaki Yeri..........................................................100
B. KIYAS DELL LE STDLL RNEKLER ...........................................................100
1. mam Muhammed'in Medne Ehline Kyas Eletirileri.....................................101
2. Medne Ehlinin mam Muhammed'e Kyas Eletirileri .....................................106
nc Blm
EL-HCCE'DE TL ER DELLLER
I. RF ........................................................................................................ 110
A. TEORK EREVE.......................................................................................110
B. RF LE STDLL RNEKLER .......................................................................112
1. mam Muhammed'in rf Deliline Bavurduu rnekler...................................112
2. Medne Ehlinin rf Deliline Bavurduu rnekler .........................................116
II. SEDD- ZERA .................................................................................... 118
A. SEDD- ZERA'NIN KAVRAMSAL EREVES .....................................................119
B. SEDD- ZERA DELL LE STDLL RNEKLER .................................................120
1. Medne ehlinin Sedd-i Zera Delili ile stidlli ..............................................120
2. mam Muhammed'in Sedd-i Zera Delili ile stidlli .......................................124
III. STHSN............................................................................................ 128
A. TEORK EREVE.......................................................................................130
B. STHSN LE STDLL RNEKLER .................................................................131
1. stihsn Szcnn Kullanld rnekler ...................................................132
2. stisna Yoluyla stihsn rnekleri ...............................................................134
IV. DER DELLLER.............................................................................. 139

VIII
A. STSLH (MASLAHAT) ................................................................................139
1. mam Muhammed'in Maslahata Dayanan ctihdlar ......................................139
2. Medne Ehlinin Maslahata Dayanan ctihdlar.............................................141
B. ERU MEN KABLENA .................................................................................141
C. TAB KAVL ............................................................................................143
D. STSHB..................................................................................................146
SONU...................................................................................................... 148
KAYNAKA ............................................................................................ 153

IX
KISALTMALAR
ASBE : Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
b. : olu (bin)
bk. : Baknz
bt. : kz (binti)
DA : Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi
DBY : Diyanet leri Bakanl Yaynlar
ESBE : Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
Hz. : Hazreti
M : mam Muhammed
kr. : Karlatrnz
ME : Medne ehli
MSBE : Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
no: : Numara (Hadis ya da paragraf numaras)
s. : Sayfa
t.y. : Bask tarihi yok
TDV : Trkiye Diyanet Vakf
thk. : Tahkki yapan
trc. : Tercme eden
vd. : Ve devam
y.y. : Bask yeri yok
GR
I. KONUNUN SINIRLANDIRILMASI
Aratrmamzn temel konusu mam Muhammed'in el-Hcce adl eserinde er
delillerin mhiyeti, zellikleri, ncelik sralamas ve ilevleridir. Bununla beraber ana
konunun daha iyi anlalmas iin, sahbe dneminden el-Hcce'nin yazlna kadar
olan srete er'i delillerin geliimine de genel bir bakla deinilmitir. Nitekim bu
sebeple ilk blmde sahbe dnemi ile tbin nezdinde er'i delillerin konumu
incelenmi, ikinci ve nc blm ise temel konumuza ayrlmtr.
almamzn balndan da anlald gibi konumuz mam Muhammed'in el-
Hcce adl eseri ekseninde ilenmitir. Tezimizin balnda, "rnek" szc yerine
"eksen" szcn kullanmamzn gerekesi, dnemin dier nemli eserlerine de
ihtiya duyulduka atflar yapm olmamzdr. Bu eserlerden zellikle erhleriyle
birlikte el-Muvatta rivyetleri, Medne ve Kfe fkh ekolleri arasnda bir mukyeseyi
konu edinen el-Hcce gibi bir eser zerinde yaplacak byle bir aratrmada
bavurulmas kanlmaz olan kaynaklardandr. Ayrca konunun tarihsel balamn
ortaya karmak amacyla mezkr eserin yazlna kadar geen srede er delillerin
geliim srecini anlamak iin ounlukla ada eserlerden faydalanlm, zaman
zaman da klasik eserlerden iktibaslarda bulunulmutur.
Konumuz, hicr ikinci asrn ikinci yarsn, zellikle el-Hcce'nin yazld
fi ncesi sreci kapsamaktadr.
Esasnda bu konu, btn usl konularna temil edilerek mam Muhammed'in
mezkr eserinin sonrasnda, mam fi bata olmak zere, fkh uslnn geliimi
zerine etkisini kapsayabilirdi. Fakat bu haliyle bir yksek lisans tezinin hacmini
aaca gerekesiyle konumuzu fkh uslnn er deliller blmyle ve eserin
sonrasna etkisini ele almayarak kaytlamay uygun grdk. Bununla beraber
zikrettiimiz konular, zellikle mam Muhammed'in usl anlaynn mam fi'ye
etkisi, aratrlmak zere fkh uslnn oluum srecini aydnlatmay amalayan
almalar beklemektedir.

2
II. TEZN NEM VE AMACI
Fkh uslnn oluumunda hicr ikinci asrn nemi byktr. Tedvn srecinin
mam fi ile balatld fkh uslnn, daha nceki dnemlerde de var olduu fakat
mstakil bir disiplin olarak va'zedilmedii birok aratrmac tarafndan dile getirilir.
Nitekim gnmze ulaan ilk usl eseri olarak kabul edilen mam fi'nin er-Risale
isimli eserinin fkh uslne ilikin baz temel konular topluca ele alan sistematik yaps
da bunun en nemli gstergesidir. Bununla beraber bu sistematik yapy oluturan
dnemdeki usl faaliyetlerine ilikin aratrmalar pek azdr. Bu nedenle bu dneme
ilikin yaplacak her bir almann, fkh uslnn oluum ve geliim srecini anlama
ve aydnlatma noktasnda nemi zhtan vrestedir.
Tespit edebildiimiz kadaryla fi ncesinde fkh uslne ilikin nemli
tartmalarn ve baz ipularnn yer ald nemli eserler arasnda mam Muhammed'in
el-Hcce adl kitab zengin muhtevsyla ne kmaktadr.
mam Muhammed, fkh tarihinde mstesn bir konuma sahiptir. Hanef
mezhebinin oluumundaki byk etkisi yannda, mam Mlik'e rencilii ve Esed b.
el-Frat ve mam fi'ye dorudan; fi vastasyla Ahmed b. Hanbel ve Davud ez-
Zhir'ye ise dolayl hocal ile be mezhep zerinde de etkisi sz konusudur. Bu
ynyle mezhepler arasnda bir kpr mesbesinde olan mam Muhammed, mam
Mlik'e rencilii esnasnda ondan el-Muvatta'n dinlemesinin yan sra onunla ve
takipileriyle fkh tartmalara girmi, bu tartmalar da el-Hcce al ehli'l-Medne
ismiyle kitap haline getirmitir. Esasen fur fkha dair olan bu tartmalar esnasnda
mam Muhammed grlerinin delillerini ayrntlaryla ifde etmi, zaman zaman da
muhataplarnn delillerini nakletmitir. Bu adan eser fkh uslne ilikin zengin bir
muhtevya sahiptir. Bu da bizi eser zerinde fkh usl balamnda bir aratrmaya
sevk eden temel sebeptir.
Bu sebeplerle aratrmamzdaki amacmz, fkh uslnn tedvni ncesindeki
usl faaliyetlerini ortaya karma noktasnda, o dnemde ele alnd ekliyle er'i
delillerin mhiyetini anlamaya dnk bir katk salamaktr.

3
III. KAYNAKLARI
Tezimizde elbette ana kaynamz el-Hcce'dir. Bu eserden ulatmz
sonular karlatrabilmek iin el-Muvatta'n -biri mam Muhammed tarafndan
nakledilen- iki rivyeti ve bn Abdilber'in el-stizkr isimli el-Muvatta erhi; mam
fi'nin el-mm adl kitab, zellikle er-Redd al Muhammed b. el-Hasen adl
blm, el-Mdevvene ile Mlik ve Hanef usl eserleri bavuracamz temel
kaynaklar arasndadr.
Tezin zellikle birinci blm iin zaman zaman el-Hcce'nin de aralarnda
bulunduu ilk dnem kaynaklarna atflar yer alsa da temel kaynaklarmz dneme
ilikin ada aratrmalar olmutur. Bu almalar arasnda kr zen'in slam Hukuk
Dncesinin Aklileme Sreci, Menderes Grkan'n slam Hukuk Metodolojisinin
Oluumu ve fi'nin Yeri, Mehmet zenel'in Snnet ve Hadisi Deerlendirme ve
Anlamada Ehl-i Rey - Ehl-i Hadis Yaklamlar ve mam eybani adl doktora
almalar nemlidir. Bunlarn yannda Ali Hasan Abdlkadir'in Nazratun mme,
Ahmad Hassan'n The Early Development of slmic Jurisprudence adl eseri ile fkh
tarihine ilikin eserler konunun tarihsel srecini ifde etmede yararlandmz
kaynaklardandr.
el-Hcce'yi eksen alan fkh usl temelinde yaplm bir alma tespit
edememekle birlikte gerek fkh uslne dair gerekse dnemin hadis anlayn konu
edinen almalarda el-Hcce'ye sklkla atflar yapld sylenebilir.
1

Her ne kadar bizim almamzdaki amacmz sadece mam Muhammed'in
nezdinde er delilleri deil imkn lsnde Mednelilerin de dayand er delilleri
incelemek; o dnemde er delillere dair yaplan usl tartmalarn ortaya karmak
olsa da, el-Hcce'de mam Muhammed kendi delillerine arlk verdii iin
almamzda da bu nokta arlk kazanmtr. Bu anlamda aratrmamz, mam
Muhammed'in usl anlayn ortaya karmay amalayan baz eserlerle ksmen benzer

1
Bu anlamda hadis alannda Mehmet zenel'in; Medne ve Kfe ameli alannda da Halit zkan'n almalar
nemlidir. Tezimizde bu aratrmalara deineceiz.

4
bir muhtevya sahiptir. Bunlar arasnda, Muhammed ed-Desk
2
ile Aydn Ta
3
'n
almalar mam Muhammed nezdinde er delilleri de konu edinir. Desk eserinde
el-Hcce'ye olduka az bavurmu, yarglarn ilk dnem Hanef uslclerin grlerine
dayandrmtr.
4
almasnn byk bir ksmn mam Muhammed'in hayat, eserleri ve
Hanef mezhebindeki konumuna ayran Aydn Ta ise el-Hcce'ye sk bavurmakla
beraber er delillere yeterli rneklerden yoksun, yzeysel olarak deinebilmitir.
5

IV. YNTEM
el-Hcce aslnda fur fkha dair bir eserdir. Taraflar arasndaki ihtilflar ve
mam Muhammed'in mezhebinin grn temellendirmek zere ortaya koyduu
delilleri ihtiva eder. Bu sebeple takip ettiimiz yntem zorunlu olarak tmevarm
yntemi olmu; aratrmamz, konu balklarmzla ilgili olarak kitapta yer alan rnekler
zerinden ilerlemitir. Bununla beraber el-Hcce'de zellikle mam Muhammed'in er
delillere ilikin dorudan ifdelerine de ska rastlanr. Nitekim ilgili konularda bu
deerlendirmeleri de aktardk.
almamzda her bir baln ardndan ncelikle incelenen er delilin fkh
usl literatrndeki yerine genel bir bakla deinilmi, ardndan konuyla ilgili genel
bir ereve izilerek el-Hcce'de tespit edilen rneklere yer verilmitir. Her bir rnein
ardndan, rnekten karlabilecek sonular zerinde deerlendirmelerde bulunulmu,
gerek grlen yerlerde bu sonular konu sonunda zetle ifde edilmitir.
Tmevarm ynteminin seme rneklerle sbjektif bir incelemeye imkn
tanmas sebebiyle byle bir durumda kanabilmek, aratrma boyunca karlatmz
nemli zorluklardan biridir. Bu zorluu aabilmek iin ncelikle, kimi zaman bir yksek
lisans tezinin ortalama hacmini amak pahasna, konuyla ilgili rneklere olabildiince
ok yer vermeye zen gsterdik. Bylelikle el-Hcce'deki usl zenginliini de dorudan
bu alntlarla ortaya koymay amaladk. Bununla beraber apraz okumalarla ulatmz

2
Muhammed ed-Desk, el-mam Muhammed b. el-Hasan e-eybani ve eseruhu fi'l-fkhi'l-slm, Dru's-Sekfe,
Katar, 1987.
3
Aydn Ta, Muhammed b. Hasan e-eybn'nin Hukuk Anlay, ESBE, Baslmam Doktora Tezi, Kayseri, 2003.
4
Desk, s. 194-256.
5
bk. Ta, s. 89-116; 128-40; 145.

5
sonular dnemin dier eserleriyle, zaman zaman da ge dnemde yazlm eserlerle
karlatrarak tarafsz, dengeli bir yaklam oluturmaya altk. Bu meyanda, yazk ki
Mlikler tarafndan mezkr esere verilen cevaplar zamanmza ulamadndan, ge
dnemde yazlm ikincil kaynaklara bavurduk.
almamz esnasnda stesinden gelmemiz gereken bir dier zorluk da ele
aldmz rnekleri anakronik deerlendirmelere dayanak yapma tehlikesiydi. Bundan
kanabilmek iin elden geldii lde aba sarf etmekle beraber, ilk bakta bu tip bir
izlenime sebebiyet verecek baz ifdelere yer vermek durumunda kaldk. rnein ge
dnem fkh usl literatrnde snrlar belirlenmi icm, kyas, sedd-i zera gibi er
delilleri ifde eden terimleri sahbe dneminde er delilleri ifde ederken dahi aynyla
kullandk. Fakat buradaki amacmz elbette, bu terimlerin ge dnemde yerletii
haliyle sahip olduklar anlam deil bu terimleri oluturan sreteki kavramsal
varlklarn ifde etmektir.

Birinci Blm
EL-HCCE' NCESNDE ER DELLLER VE
EL-HCCE'NN GENEL TAHLL

6
I. SAHBE NEZDNDE ER DELLLER
Hz. Peygamber dneminde bir ictihd faaliyetinin varlndan bahsetmek
mmkn olsa da bu ictihd faaliyetinin Hz. Peygamber'in ahsnda toplanan ana
kaynaklar kitb ve snnet tarafndan srekli bir kontrole tbi olduu ortadadr.
6
Bu
sebeple her ne kadar kimi aratrmaclar bu dnemdeki deliller hakknda baz
mlahazalarda bulunmularsa
7
da biz burada sahbeden itibaren er delilleri ele
alacaz. Fakat burada Hz. Peygamber'in, kendi ictihdna ve Muz hadisi bata olmak
zere, sahbeyi re'y ictihdna tevk ettiine dair rneklerin de sahbe dneminin
ictihd anlayna zemin oluturduunu hatrlamalyz.
8

Sahbe ve tbin devirleri birbirleriyle kesien devirler olduundan sahbe ve
tbin devirlerinde er deliller yerine; sahbe ve tbin nezdinde er deliller
eklinde konuyu ele almay tercih ettik. Bu blmde maksadmz bir dnem anlay
deil, fkh faaliyetinde ne kan sahbe ve tbinun ictihdlarnda gz nnde
bulundurduu er delilleri genel bir bakla ele almaktr.
ctihd faaliyetinde ne kan sahbler unlardr: Hz. mer, Hz. Ali, Hz. Aie,
Abdullah b. Mesd, Zeyd b. Sbit, Abdullah b. Abbas ve Abdullah b. mer.
9
Bu
sahbe ierisinde de halfelerin dorudan ve birinci derecede etkinlii sz konusudur.
10

ctihd faaliyetinde ne kan bu sahbler srekli slam devletinin merkezinde
kalmam ve zellikle Hz. mer dneminden sonra yeni fethedilen ehirlere
yerlemitir. Bu da farkl ehirlerde farkl grlerin yeermesi sonucunu ortaya
karmtr. Bunda, yerletikleri ehirlerin mevcut artlarnn etkisi kadar -belki daha

6
Ahmad Hassan, slam Hukukunun Douu ve Geliimi, "The Early Development of slmic Jurisprudence", trc. Ali
Hakan avuolu ve Hseyin Esen, z Yaynclk, stanbul, 1999, s. 38-9.
7
rnein Ali Hasan Abdlkadir, Hz. Peygamber dneminde mevcut arap rf, Hz. Peygamber'in ictihd ve vahiy
olmak zere kaynak olduunu syler. Fakat bunlarn hepsinin neticede vahiy tarafndan onaylanm olduunu
da ekler; bk. Ali Hasan Abdlkadir, Nazratun mme f tarihi'l-fkhi'l-islm, Dru'l-Kutubi'l-Hadise, 3. Basm,
Kahire, 1965, s. 54; Menderes Grkan ise sahbenin her ictihdnn Hz. Peygamber'in onayna sunulmad
iddiasndan hareketle istidll ictihd ile ulalan hkmlerin o dnemde de Kur'an ve snnetle ulalan
hkmlerden fazla olduu kanaatindedir; bk. Menderes Grkan, slam Hukuk Metodolojisinin Oluumu ve
fi'nin Yeri, Baslmam Doktora Tezi, ESBE, Kayseri, 1997, s. 87-8. Ayrca bk. M.Sad Kler, slam
Fkhnda Re'y Taraftarlar, DBY, Ankara, 1994, s. 15-27.
8
rnekler ve konuyla ilgili aklamalar iin bk. Abdlkadir, Nazratun mme, s. 8-54.
9
Kler, s. 40.
10
M. Akif Aydn, Trk Hukuk Tarihi, Beta Basm, 4. Basm, stanbul, 2001, s. 47.

7
fazla- her sahbnin farkl derecede ilme sahip olmalar ve buna bal olarak ictihd
anlaylarnn farkllnn da nemli bir etkisi olmaldr.
11
Sz gelimi, Hz. mer, Hz.
Ali, bn Mesd gibi sahbler re'yle mehrken; bn mer, Eb Hureyre gibi sahbler
re'yden mmkn olduka kanma eilimindedir.
12

Sahbe nezdinde tartmasz ilk er deliller Kur'n ve snnettir. Nitekim Hz.
Peygamber'in vefatndan sonra hukuk asndan duyulan ihtiyacn artmas dank halde
bulunan Kur'n paralarnn da bir araya getirilmesini gerektirmitir.
13
Snnet szc
sahbe arasnda her ne kadar farkl anlamlarda kullanlsa da
14
Hz. Peygamber'in
snnetinin ictihd faaliyetinde ikinci kaynak olarak kabul edildii grlr. rnein
evlendii kadna mehir belirlemeyen ve gerdee girmeden len kiiye kadnn vris olup
olmayacana dair kendisine soru soran kiiye bn Mesd ncelikle: "Bana bu konuda
Resulullah'tan herhangi bir ey ulamad"
15
diyerek cevap verir. Daha sonra soruyu
sorann srar zerine re'yiyle ictihd eder.
16

Bu iki kaynak dnda nc bir delil olarak ifde edebileceimiz re'y terimi
ne kmaktadr.
17
Bu re'y, ne delilsiz hkm bildirme eklinde olumsuz anlamda
re'ydir; ne de kyastan ibarettir. Bu terim, kyasla beraber istihsn, istislh, sedd-i zera,
ve rf gibi delilleri de kapsayan bir ekilde, nasslarda dorudan hkm bulunmayan

11
Abdlkadir, Nazratun mme, s. 81-2.
12
Mehmet zenel, Snneti ve Hadisi Deerlendirme ve Anlamada Ehl- Rey - Ehl- Hadis Yaklamlar ve mam
eybn, Baslmam Doktora Tezi, MSBE, stanbul, 1999, s. 72-5.
13
Wael b. Hallaq, A History of slmic Legal Theories: an Introduction to Sunni Usl al-Fqh, Cambridge University
Press, Cambridge, 1999, s. 8
14
Sahbenin snnet szc ile kastettii anlamlara dair rnekler iin bk. Bnyamin Erul, Sahbenin Snnet
Anlay, TDV Yaynlar, 1. Basm, Ankara, 1999, s. 44-78.
15
Muhammed b. el-Hasen e-eybn, Kitbu'l-Hcce al ehli'l-Medne, thk. Allme Seyyid Mehdi Hasan el-Geyln
el-Kdir, Alem'l-Ktb, 3. Basm, y.y., 1983, III, 329. [Bundan sonra dipnotta eybn ksaltmasyla
gsterilecektir.]
16
Benzer bir rnekte de bn Mesd Arafat'tan dnerken telbiye getirmesine karlk insanlarn tuhaf baklarn
grnce: "Bu insanlara da ne oluyor. Peygamberlerinin snnetinden saptlar m, unuttular m?" der; bk. el-Hcce,
II, 88-91; Snnetin ictihd faaliyetindeki konumuna ilikin aada da baz rnekler zikredilecektir. Ayrca
sahbenin snnete ynelik fkh yaklamlar hakknda geni bilgi iin bk. Erul, s. 176-377.
17
Hayreddin Karaman, slam Hukuk Tarihi, z Yaynclk, stanbul, 1999, s. 104; Zeydan bunu sahb ictihd olarak
tanmlar; bk. Abdlkerim Zeydan, slam Hukukuna Giri, trc. Ali afak, s. 188

8
meseleleri nasslar nda hkme balamada bavurulan her trl yaklam ieren bir
anlamda kullanlr.
18

Sahbe tarafndan kabul edilen er delillere iaret edilen metinler arasnda,
Hz. mer'in Eb Musa el-E'r ile Kad urayh'a gnderdii
19
rivyet edilen mektuplar
nem arz eder. Ayrca ia kaynaklarnda Hz. Ali'nin Msr valisine yazd rivyet
edilen mektupta da hkmn kaynaklarna dair nemli ipular yer alr.
20
Hz. mer'in,
Eb Musa el-E'r'ye yazd mektubun bir pasajna el-Hcce'de de yer verilir. Burada
Hz. mer: "Kitb ve snnette bulunmayan ve tereddde dtn meseleleri ok iyi
anlamaya al, birbirine benzeyen hususlar iyice kavra ve buna gre meseleleri
birbirine kyas et."
21
der. Bu, ge dnem usl literatrnde kazand terimsel anlamda
olmasa da bu terime alm salayacak ekilde kyas ileminin uygulandn gsterir.
22

Bunlarn dnda sahbe tarafndan verilen kimi fetvlardan da dayandklar
dier er delilleri tespit etmek mmkn olabilir. rnein Hz. mer, iddet beklemekte

18
Muhammed Ali Syis, Trhul-fkhil-slm, thk. Muhammed Fazl, Drl-Medaril-slm, Beyrut, 2000, s. 59-
60; Abdlvedud Muhammed Sert, Trhu'l-Fkhi'l-slm ve Nazariyyt'l-mme, Dr'n-Nahdati'l-Arabiyye,
Beyrut, 1993, s.67; Karaman, s. 105; kr zen, slam Hukuk Dncesinin Aklileme Sreci: Balangtan
Hicr IV. Asrn Ortalarna Kadar, Baslmam Doktora Tezi, MSBE, 1995, s. 125; Kler ise bu dnemde re'yin
kyastan ibaret olduu kanaatindedir; bk. Kler, s. 42-4.
19
"Allah'n kitabnda bulduun eyle hkmet, bir bakasna sorma gerei dahi duyma. Allah'n kitabnda bulamadn
eyde ise snneti uygula. Snnette de yoksa insanlarn zerinde birletii ile hkmet. Bunlarda yoksa ve senden
nce konu hakknda gr bildirmi birini bulamazsan ya re'yinle ictihd et ya da geciktir." bk. Eb Abdullah
emseddin Muhammed bn Kayyim el-Cevziyye, lmu'l-muvakkn an rabbi'l-lemn, thk. Muhammed
Muhyiddin Abdlhamid, Matbaat's-Saade, y.y., 1955, I, 61-2; Abdlkadir, Nazratun mme, s. 74.
20
Hz. Ali'nin Mlik b. Eter'e yazd rivyet edilen ve Eternme olarak bilinen mektupta yer alan u ifdeler dikkat
ekicidir: "Bu mmetin ileri gelenleri tarafndan ilenerek herkesin honut bir ekilde uygulad snnet-i slihay
sakn kaldraym deme! Bu snnetlerin herhangi birine aykr gelecek yeni bir snnet ihdas etmeye de kalkma! Sk
sk ulem ile mzakere et... Allah halkn snf snf her kademesine dair hududu ve farzay ya kitabnda ya
Resulullah'n snnetinde bildirmitir... Altndan kalkamadn hususlarda pheli ilerde Allah'a ve resulune
mracaat et... nsanlar arasnda hkm vermesi iin, az bilgiyle yetinmeyip aratran, pheli ilerde dnen,
apak delillere uyan kiiyi se... imdi sana vacip olan, senden ncekilerin dil hkmn ya da yerleik
uygulamasn yahut Resulullah'tan gelmi haberi yahut Allah'n kitabnda bildirilen bir farzay uygulamandr" bk.
Hz. Ali diyor ki: Hazreti Alinin Msra Vali Nasbettii Mlik bin el-Etere Yazd Emirnamedir, trc. Mehmet
Akif Ersoy, Diyanet leri Reislii, 2. Bask, Ankara, 1954, s. 8; 23-4; smail Mutlu, Hz. Ali'den darecilere
Tavsiyeler, Mutlu Yaynclk, stanbul, 2000, s.49; 52; 65. (Nehc'l belga, s. 369-87'den naklen)
21
eybn, el-Hcce, II, 570; Ayrca mektubun tam metni iin bk. bn Kayyim, lm, I, s. 85.
22
Abdlkadir, her iki mektubun shhatine dair ekincelerini ifde ettikten sonra Hz. mer' dneminde kadlk
faaliyetinin olmadna fakat mezkr mektuplarn Hz. mer'in ictihd anlayn gsterdii sonucuna ular; bk.
Abdlkadir, Nazratun mme, s. 74-5; zen ise ayrntl bir ekilde E'ar'ye gnderilen mektubun tahllini yapar.
Sonuta mektubun gerek sened gerekse metin asndan sahh olduunu fakat kyas taraftarlarnn ne srd
gibi terimsel kyasa olmasa da buna alm salayacak bir anlamda kyasa iaret edildiini ifde eder; bk. zen, s.
162-78; Sahbenin kyas uygulamalarna dair ayrnt iin bk. Yusuf Kl, Asr- Saadetten Tabin Devrinin
Sonuna Kadar slm Hukukunun Prensip ve Kaynaklar, Baslmam Doktora Tezi, t.y., s. 195-201; zen, s. 154-
85.

9
olan kadnla evlenen kiiyi ayrm ve ebediyyen kadnla evlenemeyecei hkmn
vermitir.
23
Burada Hz. mer neslin korunmas maslahatn gzeterek ve byle bir
evliliin neslin karmas gibi bir sonuca gtrmesini engelleme maksadyla sedd-i
zera kablinden bir ictihd uygulad sylenebilir. Bu ayn zamanda nasslarn
ummuna aykr bir hkm olduundan maslahat ve sedd-i zera sebebiyle istihsn
anlamna da gelir. Nitekim Hz. Ali'nin nasslarn ummunu ve taraflarn maslahatn
dikkate alarak bu hkme katlmad, Hz. mer'in de bu yzden bu grnden
dnd nakledilir.
24
Yine Hz. mer'in kocann lm hastal esnasnda karsn
boamas halinde, boamaya ramen mrs takdir etmesi de ayn delillere bavurulan
benzer bir dier rnektir.
25
Ayrca Kur'n'n toplanmas, iki haddi, halfe seimi,
sanatkr elindeki maln tazmini, bir lafzla talk, ktlk zamannda hrszlk haddini
drmek, mellefe-i kulbun payn zekttan drmek, ana bir kardelerle z
kardeler arasnda mrs, fethedilen topraklarn mcahitlere datlmasnn kaldrlmas
gibi ictihdlar kimi kaynaklarda birer istihsn uygulamas olarak gsterilir.
26

bn Mesd'un da birok kez re'y ictihd ile hkm verdii bilinir. Bir
rivyette hkmn kaynaklarn ifde ederken Kur'n, snnet ve slihlerin grnden
sonra re'yi sayd nakledilir.
27
Onun bu anlaynn uygulamasn gsteren bir rivyette,
mehir tayin etmeksizin evlendii hanmla ziffa girmeden vefat eden adam hakknda
bn Mesd yle der: "Bana bu konuda Resulullah'tan herhangi bir ey ulamad.
Soruyu soran: "Re'yinle hkmet" dedi. bn Mesd: Re'yime gre kadna tam mehir
gerekir. Ayrca vris olur ve iddet bekler. Orada bulunanlardan biri: "Andolsun sen
Resulullah'n Birva' bt. Vaik el-Ece hakknda verdii hkmn aynsn verdin" dedi.
Abdullah kendi re'yinin Resulullah'n szne uyduunu renince, daha nce hi
sevinmedii kadar sevindi."
28

23
eybn, el-Hcce, III, 186.
24
25
rnein detay iin bk. eybn, el-Hcce, IV, 78-81; Ayrca bk. Tez metni s. 124. (dipnot)
26
same Hamev, Nazariyyet'l-istihsn, Dru'l-Hayr, Beyrut 1992, s. 141-9; Hassan, s. 167; zen, s. 187.
27
bn Kayyim, lm, s. 62.
28
eybn, el-Hcce, III, 329-32. Hz Aie'nin nasslar dndaki delillere dayanan grleri iin bk. Mediha Aynac,
Hz. Aie'nin ctihdndan Takip Ettii Usl, Baslmam Yksek Lisans Tezi, MSBE, stanbul, 2001, s. 28-38.

10
Sahbenin, icm fikrine kaynaklk edebilecek lde fikir birlii
uygulamalarn nemsedikleri grlr. Fakat elbette bu uygulamalar, fkh uslnde
tanmland ekliyle icm terimiyle ifde etmek mmkn deildir. Ancak sahbenin
bu ittifaklarn ictihda dayanan r icm olarak ifde etmek mmkn olabilir.
29

zellikle sahbenin nde gelenlerinin henz Medne'de bulunduu Hz. Eb Bekir ve
Hz. mer dneminde rastlanan ra icm, halfenin sahbeye danarak, mvere
yoluyla bir hkme ulamas ve dier sahbler tarafndan da bu hkmn kabul edilmesi
eklinde gerekleir.
30
O dnem iin istire olarak kabul edilen bu eylem sonraki
dnemlerde sahbe icm olarak isimlendirilir. Ayrca bn Mesd'dan yaplan ve
yukarda sz edilen rivyette de hkmn kaynaklarn sralarken Kur'n ve snnetten
sonra "Slihlerin hkmettii ile hkmetsin."
31
szlerinin fikir birliinin nemsendiine
bir iaret olduu sylenebilir.
Sonu olarak sahbe dneminde, ictihd faaliyetinde gz nnde bulundurulan
delilleri; kitb, snnet, -kyas dhil baz dier delilleri de kapsayan- re'y ve r icm
olarak sralayabiliriz.
32

II. TABN NEZDNDE ER DELLLER
Tbin dnemini, sahbe dneminden kesin snrlarla ayrmak mmkn
olmadndan, bu dnemi belli tarihler arasnda kabul etmek zor grnmektedir. Genel
bir ifdeyle, "Hz. Peygamber ve ashbnn yaad dnem ile fkh ekollerinin ortaya
kt dnemi birbirine balayan sre" olarak snrlandrlabilir.
33
Bu nedenle biz

29
Abdlkadir sahbe icmnn aslnda ounluun grleri anlamna geldii kanaatindedir; bk. Abdlkadir, s. 89;
Karaman da bunu r ictihd olarak nitelendirir; bk. Karaman, s. 105. Biz mezkr uygulamalarn icm fikrine
kaynakln gz nnde bulundurarak byle bir ifdeyi daha uygun bulduk.
30
Grkan, s. 110.
31
bn Kayyim, lm, s. 63. (.,-. , _. ,)
32
Abdlkadir, sahbe dneminde er' delilleri Kur'an, snnet, bunlarn ruhuna uygun olarak iletilen re'y ictihd ve
rf olarak zikreder; bk. Abdlkadir, Nazratun mme, s. 56; Hudar ise kitb, snnet, kyasla snrl re'y ve icm
olarak grr; bk. Muhammed b. Afifi el-Bacuri Hudar, Trhu't-teri'l-slm, el-Mektebet't-Ticareti'l-Kbra,
6.Basm, y.y., 1964, s. 117; Sert, kitb, snnet, icm ve kyas, maslahat, rf, zaruret gibi delilleri kapsayan re'y
olarak drt kaynak olduunu ne srer; bk. Sert, s. 58-67; Grkan da sahbe dneminde bavurulan er' delilleri
yle sralar: Kur'n- Kerim, Resulullah'n snneti, sahbe icm, kyas, maslahat, sedd-i zera, mtekabiliyet
prensibi, rf, zaruret; bk. Grkan, s. 108-16.
33
zen, s. 189; Arif Ulu, Tabinun Snnet Anlay, Baslmam Doktora Tezi, ASBE, Ankara, 2006, s. 9.

11
burada da ne kan tbin ulemsnn ictihdlarnn iaret ettii er delilleri ada
aratrmalar nda ifde etmeye alacaz.
Tbin dnemi, fkhn te'sis edildii dnem olarak grlerek ncesi ve sonras
ile arasnda belirgin farklar olduu ifde edilir.
34
Bu dnemin ayrc bir zellii nceki
devirde farkl ehirlere yerleen sahbenin rencileri etrafnda ekollemelerin
balamasdr. Bu balamda, Zeyd b. Sbit ve bn mer'in rencileri olan ve fukah-i
seba olarak isimlendirilen mehr tbiler, Sad b. el-Mseyyeb, Urve b. Zbeyr
(94/712), Eb Bekir b. Abdurrahman (94/712),
35
Hrice b. Zeyd (98/716), Ubeydullah
b. Abdullah (98/716), Ksm b. Muhammed (102/720) ve Sleyman b. Yesr (107/725)
Medne'de yerlemitir.
36
Ayrca Eb Seleme b. Abdurrahman (94/712), Slim b.
Abdullah (106/724), Eb Cafer b. Muhammed (117/735), Eb Bekir b. Muhammed
(120/738), bn ihb ez-Zhr (124/742) ve Rebatu'r-re'y (136/713) gibi Medne'nin
mehr tbin limleri "Ehl-i Medne" diye isimlendirilen ekol oluturur.
37

Kfe'de ise Hz. Ali ve Abdullah b. Mesd'un takipileri Alkame b. Kays
(62/682), Mesrk b. el-Ecd (63/683), Esved b. el-Yezd (75/694), Kad urayh
(78/679), Sad b. Cubeyr (95/714), brahim en-Neha (96/714), mir e-ab
(103/718) ve Hammd b. Eb Sleyman (120/738) gibi tbiler de "Ehl-i Kfe" diye
isimlendirilen ekol oluturur.
38

Bunlarn dnda ise Hicaz'n dier ilim merkezi olan Mekke'de bn Abbas'n
rencileri, Mchid (102/721), Tvus b. Keysn (106/724),
39
At b. Eb Rebh
(115/713); Irak'n dier ilim merkezi olan Basra'da ise Hasan- Basr (110/728),
Muhammed b. Srn (110/728) ve Katde (118/736) bulunur. Ayrca am'da Mekhl
(116/734); Msr'da ise Amr b. el-Hris ne kmaktadr.
40
Fakat her ne kadar tbin

34
Abdlkadir, Nazratun mme, s. 106, Hassan, slm Hukukunun Douu ve Geliimi, s. 44.
35
Eb Bekir b. Abdurrahman'n fukah-i seba'dan olduunda ihtilf vardr. Kimileri onun yerine Eb seleme b.
Abdurrahman'; kimileri de Salim b. Abdullah' dhil eder; bk. Abdlkadir, Nazratun mme, s. 141; Ulu, s. 38.
36
Abdlkadir, Nazratun mme, s. 140-2.
37
bn Kayyim, lm, I, 23; Karaman, s. 153. Abdlkadir, fkhn te'sisine ilk balayanlarn bu Medneli tbiler
olduunu ne srer; bk. Abdlkadir, Nazratun mme, s. 148.
38
bn Kayyim, lm, I, 25.
39
zen, Tvus b. Keysn' Yemen'den kabul eder; bk. zen, s. 189. (bnu'l-imd, ezert, I, 103'den naklen)
40
bn Kayyim, lm, I, 26-7; Hassan, slam Hukukunun Douu ve Geliimi, s. 47.

12
dnemi sonrasnda Ley's b. Sad yoluyla fkh faaliyetten bahsedilebilirse de Msr
kendi fkh dncesini gelitiremedii iin bir ekol olarak ele alnmaz.
41

Dnemin ne kan en nemli ilim merkezleri genelde Irak ve Hicaz; zelde
Kfe ve Medne olmutur. Nitekim tbin dneminin ardndan mezheplerin teekkl
de ilk bu ehirlerde olmutur ki el-Hcce de bu ekollemenin bir rndr. Bu
ekollemeyi ve sonraki aamasn ileride ele alacamz iin burada bu kadaryla iktifa
ediyoruz.
Tbin nezdinde de temel kaynaklar kitb ve snnettir.
42
Fakat bu dnemin
ayrc zellii snnetin sadece Hz. Peygamber'e hasredilmeyip, sahbe uygulamalar ve
fetvlarn da ieren bir anlam haiz olduuna ilikin bir tavrn olumaya balamasdr.
43

bn ihb ez-Zhr ile Slih b. Keysn arasndaki tartma bunu bariz bir ekilde ortaya
koyar. Slih b. Keysn bu rivyette yle der: "Ben ve bn ihb ilim talebiyle bir araya
gelerek snnetleri yazmaya karar verdik. Hz. Peygamber'den gelenleri yazdk. bn
ihb "sahbeden gelenleri de yazalm" dedi. Ben "hayr onlar snnet deildir" dedim.
O "bilakis onlar da snnettir" dedi. O yazd ben yazmadm; o kazand ben kaybettim."
44

Bu, tbin nezdinde snnetin mhiyetine dair baz gr ayrlklarnn var olduunu
gsterir. Fakat sahb gr ve uygulamalarn snnet kabul eden tbin limleri de Hz.
Peygamber'in snneti ile sahbenin snneti arasnda balayclk asndan ayrm
gzetmitir.
45
Nitekim yukardaki ifdeyi kullanan bn ihb'a, kendisine bir mesele
getirildiinde nasl davranaca sorulunca "Hz. Peygamber'den bir rivyet varsa onu
sylerim. Hz. Peygamber'den yoksa ashbndan naklederim. Sahbeden de rivyet
yoksa kendi re'yimi sylerim"
46
dedii rivyet edilir. Yine Mchid'in de "Allah'n
yaratt herkesin gr kabul edilebilecei gibi, reddedilebilir de! Bundan sadece Hz.
Peygamber mstesndr" dedii nakledilir.
47

Tbinun kulland snnet szcyle u manalarn kastedildii grlr:

41
Hassan, slam Hukukunun Douu ve Geliimi, s. 45.
42
Grkan, s. 122-3.
43
Grkan, s. 123.
44
bn Abdilber, Cmiu beyni'l-ilm, I, 76.
45
Ulu, s. 137.
46
bn Abdilber, Cmiu beyni'l-ilm, II, 60.
47
bn Abdilber, Cmiu beyni'l-ilm, II, 91. Detayl bilgi ve benzer rnekler iin bk. Ulu, s. 138-40.

13
a) nanca ilikin konularda bid'at szcnn zdd,
b) Hz. Peygamber ya da sahbenin uygulamas,
c) Hz. Peygamber ya da sahbeden gelen ahkma dair sz ve uygulamalardan
karlan, herhangi bir meselede balayc hkm.
48

Snnet, snne gibi isim; sene-yesunnu gibi fiil eklinde olduu gibi; snnet-i
madiye
49
gibi terkip eklinde de ifde edilir.
50

Tbinun dneminde snnetten sonra ictihd faaliyetinde gzetilen bir dier
delil sahb kavli
51
ve sahbe icmdr. Nitekim yukarda grld gibi kimi
tbilerce sahb grleri de snnet saylrd. Fakat ayn zamanda hocalar olan
sahbeye byk nem veren tbiler zaman zaman onlarn grlerine aykr hkm de
vermilerdir.
Tbin dneminde grlen blgesel ekollemelerin bir sonucu olarak icm da
blgesel bir karakter kazanmtr Bu nedenle bir ehrin icm yeterli bulunarak icmu
ehli'l-Medne, icmu ehli'l-Kfe, icmu ehli'l-Harameyn ya da icmu ehli'l-Medne
ve'l-Kfe gibi icm tbirleri kullanlrd.
52
Nitekim benzer tbirlere te'lif edilen ilk
eserlerde de rastlanr.
53
Bu anlamda dnemin icm anlaynn blgesel icm
karakterli olduunu syleyebiliriz.
Tbin dneminde re'y kullanm artt ve yaygnlat iin farkl blgelerde
ok eitli grler olumutu. Bu dnemde de sahbe dneminde olduu gibi kyasla
beraber, istihsn, rf, maslahat ve sedd-i zera gibi deliller re'y kapsamnda
deerlendiriliyordu.
54
Bu dnemde ictihd faaliyetinde nemsenmeye balayan bir dier
unsur da nceki eriatlarda yer alan hkmlerdir. Bununla ilgili nemli bir rnee el-
Hcce'de de yer verilir. Buna gre Heyseme b. Abdurrahman hrmet-i mushara ile
ilgili olarak: "Tevrat'ta kadnn cinsel organna bakan lanetlenmitir yazar"
55
derken

48
zenel, s.39; Ulu, s. 89-97.
49
Snnet-i mdiye hakknda geni bilgi iin bk. s. 36-7.
50
Ulu, s. 89-109.
51
Grkan, s. 124.
52
Ali afak, slm Hukukunun Tedvni, Atatrk niversitesi Basmevi, Erzurum, 1977. s. 49.
53
:el-Hcce'deki rnekleri iin bk. cm s. 53-65.
54
zen, s. 191.
55

14
Mchid de kendisine yneltilen ayn konudaki bir soruya: "Eer cinsel organna
bakarsa kadnn annesinin de kznn da nikh kendisine haram olur"
56
eklinde cevap
verir.
Re'y kapsamnda deerlendirilen er delillerin tbin tarafndan kullanldna
dair birok rnek vardr. rnein, Hasan- Basr teyemmmle abdest arasnda;
57

brahim en-Neha de kusuntu ile kan arasnda kyas uygular.
58
Tbin arasnda da
sahbede olduu gibi sedd-i zera anlayna rastlanr. ab'nin lm hastal
esnasnda karsn boayan kii hakknda: "kadn iddeti dolana kadar onun vrisi saylr.
nk koca, Allah'n kitabndan kamak iin bunu yapt"
59
dedii rivyet edilir.
Sonu olarak kimi tbin mctehidlerinin nezdinde er delillerin kitb, snnet,
sahbe icm ve sahb kavli, blgesel icm ve kyas dhil dier baz delilleri kapsar
mhiyette re'y eklinde olduunu syleyebiliriz.
60

III. HCR II. ASIRDA EKOLLEME
Sahbenin farkl ehirlere yerlemesi ve orada ilim halkalar kurmalar farkl
grlerin olumasna ve sistemlemesine zemin hazrlamt. Sahbede balayan re'yin
kullanm karsnda farkl iki zihn yaklam tbin dneminde de devam eder. Tam
olarak zaman henz tespit edilemese de daha sonraki dnemlerde bu yaklamlar ehl-i
hadis, ehl-i re'y ya da ashb- hadis, ashb- re'y ayrmlar ile kendini gsterir.
61
Buna
gre, ehl-i hadis nasslarn zahirine gre hkm vererek illet aratrmakszn re'ye ok az
yer verirken; ehl-i re'y hkmlerin illetleri aratrarak meseleler arasnda balant
kurmaya alp nass bulunmadnda re'yden kanmazlar.
62
Hicaz ehlinin ou ehl-i
hadis; Irak ehlinin ou ehl- i re'y kabul edilir.
63
Bununla birlikte bu ekolleme
ehirlerde yeknesak bir yap halinde deildir. rnein Medne'de Rebatu'r-re'y gibi

56
57
eybn, el-Hcce, I, 52.
58
59
eybn, el-Hcce, IV, 86.
60
Sert, tbin dnemindeki delillerin kitb, snnet, icm ve re'y eklinde sahbe dnemiyle ayn olduu
kanaatindedir; bk. Sert, s.102; Grkan ise kitb, snnet, sahb sz, icm, kyas, maslahat eklinde sralar; bk.
Grkan, s. 123-26.
61
Hudar, s. 145; zenel, s. 71.
62
Hudar, s. 145; Syis, s. 115-6.
63
Hudar, s.145; Ahmed Emin, Duha'l-slm, Mektebetu'l-Usre, Kahire 2003, II, 151.

15
re'yle fetv vermekle mehr isimler olduu gibi; Irak'ta da Mesrk b. el-Ecd, 'b,
Hasan- Basr gibi ehl-i hadis olarak isimlendirilebilecek fakhler bulunur.
64
Bu
isimlendirmelerin Abbsler devrinde kullanld biliniyorsa da tam olarak ne zaman
baladn tespit etmek olduka gtr.
65

Tbin dneminde balayan blgesel ekollemeler, hicr ikinci asrda
tbinun talebeleri tarafndan da devam ettirilir. simlerini nceki blmde
zikrettiimiz tbin ulemsnn halkasndan gelen sonraki dnem limleri arasnda
Medne'de mam Mlik, Kfe'de mam Eb Hanfe; Msr'da Leys b. Sad; am'da ise
Evz ne kar.
66
Bunlar arasnda tbin dneminde Medne ekol (medreset'l-
Medne), Medne ehli (ehl-i Medne), veya Hicaz ehli (ehl-i Hicaz) eklinde
isimlendirilen ekol, Abbsler devrinde ehl-i hadis, ashb- hadis, ehl-i eser, ashb-
sr,
67
ehl-i ilm gibi isimlerle de bilinir olmutur.
68
Yine tbin dneminde Irak ya da
Kfe ekol olarak bilinen ekol de Abbsler devrinde ehl-i re'y olarak da anlmaya
balamtr.
69

A. Medne Ekol - Ehl-i Eser
Medne, sahbe dneminde Zeyd b. Sbit, Abdullah b. mer, Eb Hureyre ve
Hz. Aie'nin etkin olduu bir ehirdir.
70
Dier ehirlerde olduu gibi burada da sahbe,
kendilerinden sonra gelen tbin neslinin hocas olmutur. Fakat Medne'yi dier
ehirlerden ayran zellii uzun bir sre, zellikle sahbenin bir arada kald sre
ierisinde hilafetin merkezi olmasdr.
71
Hz. Ali dneminde hilafetin merkezi Kfe'ye
alnsa da Medne'deki ilm faaliyet devam etmitir.
72
Mezkr sahblerin eilimleri,

64
Salim t, "Ehl-i hadis", DA, X, 510.
65
M.Esad Kler, "Ehl-i re'y", DA, X, 521; Ahmed Emin bu isimlendirmelerin Emevlerin son, Abbaslerin ilk
dnemlerinde balad kanaatindedir; bk. Ahmed Emin, Duha'l-slm, II, 151.
66
Bununla beraber dnemin iki nemli merkezi Medne ve Kfe'dir. Nitekim mam Mlik'in: "Dimakllar, Medne
ehline ve Kfe ehline ait olan bu ilmi, ne zamandan beri biliyorlarm" diyerek buna dikkat ektii nakledilir; bk.
bn Abdilber, Cmiu beyni'l-ilm, II, 158.
67
68
Salim t, "Ehl-i hadis", DA, X, 509.
69
M.Esad Kler, "Ehl-re'y", DA, X, 521.
70
Sert, s. 94; Nasr b. Akil b. Casir Tarf, Trhu'l-fkhi'l-slm, y.y., Riyad, 1987, s.71; Syis, 115; M. Esad
Kler, slam Fkhnda Re'y Taraftarlar, s. 48.
71
Sert, s. 94; Tarf, s.71.
72
Sert, s. 94.

16
kendilerinden sonra talebelerine de siryet eder.
73
Tbin dneminde Medne ekolnn
lideri konumunda olan kii phesiz Sad b. el-Mseyyeb'tir.
74
Onun yan sra nceki
blmde zikrettiimiz, fukah-i sebann dier isimleri de Medne'nin tbin
dnemindeki mstesn konumunu belirlemilerdir
Daha nce ifde ettiimiz gibi tbin dneminde Medne ehli gibi blgesel bir
ekol isminden bahsedilirken Abbsler devrinde ehl-i hadis, ehl-i eser gibi kimi
tanmlamalar kullanlmaya balanmt. Bununla beraber, blgesel isimlendirme, ehl-i
hadis gibi fkh eilime dayanan isimlendirmeden daha youn bir ekilde devam etmi
grnmektedir. Nitekim el-Hcce'de de ehl-i hadis tbiri hi kullanlmazken,
75
ekol,
Medne ehli olarak isimlendirilir. Bu da bizi, mezkr tanmlamalarn el-Hcce'den
sonraki bir dnemde yerletii izlenimine gtrmektedir.
76

ada aratrmalarda Medne ekolnn temel zellikleri u ekilde sralanr:
- Medne ekol temsilcileri, Hz. Peygamber ve ashbndan gelen rivyetler
asndan olduka zengin bir kaynaa sahiptir.
77

- Abdullah b. mer gibi sahblerin tesiriyle rivyete nem vermi; ounlukla
re'y'den kanmlardr.
78

- Hicaz'daki duraan hayat sebebiyle teorik meseleler zerinde durma ihtiyac
hissetmemiler, bu yzden de sadece gereklemi hadiselere Hz. Peygamber'den ve
sahbeden gelen rivyetlerle zm bulma yoluna gitmilerdir.
79

B. Kfe Ekol - Ehl-i Re'y
Hz. mer, hicr 17 senesinde kurdurduu Kfe ehrine ilim faaliyeti iin bn
Mesd'u gnderir. bn Mesd bu tarihten itibaren Hz. Osman'n hilafetinin son

73
zenel, s. 83.
74
Syis, s. 115.
75
Daha nce iaret edildii gibi mam Muhammed sadece bir yerde Medne ehline ashb- sr dendiini nakleder;
bk. eybn, el-Hcce, I, 222.
76
Hassan da bu isimlendirmelerin fi ile balad, onun da bu ifdelerle hadise daha ok nem veren ve re'ye daha
ok nem verenleri kastettii kanaatindedir; bk. Hassan, s. 145-6.
77
Sert, s.95; Syis, s. 115.
78
Sert, s.96; Syis, s. 115; Tarf, s. 72. (Bununla beraber zellikle el-Hcce'nin yazld dnemde hem Medne
ekolnde hem Kfe ekolnde olumsuz anlamyla re'yden kanma yaklam grlse de her iki ekol de ictihd
anlamnda re'ye sklkla bavurur. almamzn ikinci ve nc blmlerinde bu aka grlecektir.)
79
Sert, s.96; Tarf, 72.

17
zamanlarna kadar burada talim faaliyetine devam eder.
80
yle ki Hz. Ali'nin Kfe'ye
geldiinde "Allah bn mmi Abd'a (Abdullah b. Mesud) rahmet etsin, buray ilimle
doldurmu" dedii nakledilir.
81

Sahbenin ehl-i re'y eilimine sahip Hz. mer, Hz. Ali, bn Abbas
82
ve
zellikle bn Mesd'un etkisi altnda olan ve ayn zamanda bn Mesd'un rahle-i
tedrisinden geen tbin ulems Kfe ekoln oluturur.
83
bn Mesd'un bu fkh
eilimi Alkme b. Kays, Esved b. el-Yezd gibi talebeleri vastasyla dneminde Kfe
ekolnn lideri olan brahim en-Neha'ye intikal etmitir.
84
Neha, kendi dneminde
mir e-ab, Ame, Eb'd-Duh gibi tannm simalar arasnda lider konumda
olduu gibi Hammd b. Sleyman vastasyla mam Eb Hanfe'ye ve onun
rencilerine, dolaysyla ehl-i re'y ve Hanef mezhebinin teekklne de byk etkisi
olmutur.
85

ada aratrmalarda Kfe ekolnn zelliklerini yle sralanr:
- Yanl rivyet etme endiesiyle hadis rivyetinden saknr, bu nedenle re'y
ictihdn tercih ederler.
86

- Teorik meseleleri de ele alarak fkh meseleleri oaltmlardr.
87

- Hkmlerin illetlerini nemserler ve bu illetleri tespit ederek kyas yoluyla
yeni hkmlere ularlar.
88

- bn Mesd ve Hz. Ali'nin fetv ve hkmlerini toplamlar, ayrca bu
hkmlere uygun yeni hkmlere ulamlardr.
89

80
M. Zahid el-Kevser, Fkhu ehli'l-Irak ve hadisuhum, thk. Abdlfettah Eb Gudde, Mektebetu'l-Matbati'l-
slmiyye, 1. Basm, y.y., 1970, s. 40-1.
81
Kevser, Fkhu ehli'l-Irak, s. 42.
82
bn Abbas, Hz. Ali hilafetin merkezini Kfe'ye tadktan sonra onunla gelmitir; bk. Karaman, s.150.
83
zenel, s. 81.
84
Kevser, Fkhu ehli'l-Irak, s. 47; Karaman, s. 150; zenel, s. 81.
85
Kevser, Fkhu ehli'l-Irak, s. 47-8.
86
Ahmed Emin, Duha'l-slm, II, 160-2; Syis, s.117; Tarf, s. 76; M. Esad Kler, slam Fkhnda Re'y
Taraftarlar, s. 54.
87
Ahmed Emin, Duha'l-slm, II, 164.
Syis, s.117; Tarf, s. 76
88
Tarf, s. 76;
89
Sert, s. 100; M. Esad Kler, slam Fkhnda Re'y Taraftarlar, s. 54.

18
Dnemlerinde bu iki byk ekoln lideri konumunda olan mam Eb Hanfe
ile mam Mlik'in birok kez grt rivyet edilir. Bu grmeler esnasnda fkh
mzakerelerde bulunduklar, bazen ilm tartmaya girdikleri rivyet edilir.
90
mam
fi, el-mm adl eserinde Dverd'nin, mam Mlik'in mehrin en az miktar
konusunda (el kesme cezasna kyasla) drt dinar hkmn ne srmesini, onun bu
gr mam Eb Hanfe'den almasyla akladn nakleder.
91
mam Eb Hanfe'nin
de mam Mlik'ten hadis naklettiine dair baz rivyetler varsa da Kevser bunlarn
sahh olmadn delilleriyle aklar.
92

C. mam Muhammed'in ki Ekol Arasndaki Konumu
Eb Abdullah Muhammed b. el-Hasan Ferkad e-eybn 132/749'da Irak'n
Vast ehrinde dnyaya gelir.
93
eybn, henz on drt yandayken mam Eb
Hanfe'ye intisab eder.
94
Buna gre h. 146 senesinde ilm serveni balayan eybn,
sadece drt sene Eb Hanfe'nin ders halkasna devam etme frsat bulabilmitir.
95
Eb
Hanfe'den sonra halkann bana geen Zfer b. Huzeyl'in derslerine devam ettii
nakledilse de
96
o, daha ok bundan nce balad Eb Ysuf'un dersleriyle Kfe fkhn
renir.
97
Daha sonra ilim yolculuklarna kan mam Muhammed'in Basra, Mekke,
Medne ve am'a gittii ifde edilir.
98
Eb Hanfe ve Mlik'in yan sra bu ziyaretleri
esnasnda Sfyn es-Sevr, Kays b. er-Reb, bn Eb'z-Zind, Hrice b. Abdullah,
Sfyan b. Uyeyne, smail b. Abdlmelik, Him b. Eb Abdullah, ube b. el-Haccc,
Evz', smail b. Ayy, Abdullah b. el-Mbarek gibi dneminin nemli limlerinden
ders alr.
99
Hayatn Abbs hilfeti dneminde geiren mam Muhammed, Eb
Ysuf'un tavsiyesi zerine vezir Yahya b. Halid b. Bermek tarafndan Rakka kadlna

90
Kevser, Akvemu'l-mesalik, (hkku'l-hak ile birlikte), y.y., 3. Basm, Medne, 1988, s. 96-7.
91
Muhammed b. dris e-fi, el-mm, thk. Rfat Fevzi Abdlmuttalib, Dru'l-vef, el-Mansra, 2001, VIII, 771.
92
bk. Kevseri, Akvemu'l-mesalik, s. 99-104.
93
Kevser, Bulu'l-emn, s. 151; Desk, s. 71-2.
94
Desk, s 71; Ali Ahmed Nedv, el-mam Muhammed b. el-Hasan e-eybn: nabiat'l-fkhi'l-slm, Dr'l-
Kalem, Dimak, 1994, s. 27.
95
Desk, s. 80.
96
Zfer, daha ok mam Muhammed'in hadis hocas olarak kabul edilir; bk. Kevser, Bulu'l-emn, s.153.
97
Desk, s. 80-1; Nedv, s. 27-8.
98
Desk, s. 81.
99
Kevser, Bulu'l-emn, s. 153-4.

19
getirilir.
100
Hrun er-Red tarafndan ncelikle kadlk grevinden 187/803 ylnda
azledilen mam Muhammed, daha sonra bakadla getirilir.
101
Bu grevi esnasnda
Re'y'de 189/805 ylnda vefat eder.
102

Abbs halfelerinden Halfe Mehdi (158/168775/785)'nin ilk dnemlerinde
Medne'ye giden mam Muhammed, orada seneyi akn bir sre boyunca mam
Mlik'in derslerine devam eder.
103
O dnemde slm leminde hret bulmaya balayan
el-Muvatta' bizzat mam Mlik'ten dinler. Daha sonra da bu hadisleri fkh bir
ereveden gerekeleriyle naklettii mehr el-Muvatta rivyetini te'lif eder.
104
Bu
eserde sadece rivyetler zerinden itirazlarn dile getiren mam Muhammed, mam
Mlik'in halkasyla yapt tartmalar ve bu tartmalardaki btn itiraz ve eletirilerini
ise el-Hcce al ehli'l-Medne ismiyle bilinen eserinde, henz Medne'deyken te'lif
eder.
105
Mlik muhitinde de yank bulan bu esere smail b. shak el-Kd (282/895)'nin
balayp daha sonra Eb Bekir Muhammed b. El cehm (331/942)'in tamamlad er-Red
al Muhammed b. el-Hasen adl eserle cevap verilmi fakat maalesef bu eserler
gnmze ulaamamtr.
106
Ayrca mam Mlik'in rencilerinden ve Mlik
mezhebinin mdevvinlerinden olan Esed b. el-Frat'n da hocaln yapan mam
Muhammed,
107
Mlik mezhebi zerinde, zellikle mam Mlik'in grlerinin tedvn
edilmesi noktasnda dolayl olarak etkili olur.
108

100
Zeheb, s. 88; Ta, s. 22.
101
Desk, s. 86-8.
102
Kevser, Bulu'l-emn, s. 203. (mam Muhammed'in hayatna ve eserlerine tafsilatyla birok kaynakta yer
verildii iin biz ayrntl biyografisini vermek yerine konumuzla daha yakndan ilgili olan Medne'de geirdii
evreyi ele almay uygun bulduk. Detayl biyografisi iin bk. Zeheb, Menakibu'l-imam Eb Hanife ve sahibeyhi
Eb Yusuf ve Muhammed b. el-Hasen, thk. Zahid el-Kevser ve Eb'l Vef Afgani, 4. Basm, Lecnetu hyi'l-
Merif en-Nu'maniyye, Beyrut, 1998, s. 77-95; Zhid el-Kevser, Bulu'l-emn f sreti'l-mam Muhammed e-
eybn, (el-mta' iinde) Dr'l-Ktbi'l-lmiyye, Beyrut, 2004, s. 151-203; Desk, s. 70-188; Nedv, s. 23-54;
Ta, s. 10-87. )
103
Zeheb, s. 80; Desk, s. 82; Buna gre 26 yandan sonra, ilimde belli bir seviyeye geldikten sonra, Medne'ye
gitmitir.
104
Nedv, s. 28.
105
Kevser, Buluu'l-eman, s. 158; Eb'l-Vef Afgn, el-Hcce (mukaddime), s. 1. (Bununla beraber eserine son
halini Medne'de verdiini sylemek olduka gtr. Bu hem tartmalardaki diyalektik slubundan hem de
Medne'de kald dnemde deil Malik'in vefatndan bir sre nce ilim nderi olmu Abdlaziz b. Eb Hazim gibi
kimi isimlere yer vermesinden anlalmaktadr; bk. eybn, el-Hcce, I, 23.)
106
Eb'l-Ferec Muhammed b. shak bn Nedim, el-Fihrist, Drul-Marife, Beyrut 1978, s. 282.
107
Kesver, Buluu'l-emn, s. 159-63.
108
bk. Eyp Sad Kaya, "Mlik Mezhebi", DA, XXVIII, 519.

20
IV. EL-HCCE'NN GENEL TAHLL
A. Teknik zellikler
el-Hcce ilk kez 1385/1964'te hyu'l-Merif en-Nmaniyye cemiyeti
tarafndan Alem'l-ktb yaynevine drt cilt halinde bastrlr.
109
Eserin Medne'nin
Mahmudiye ktphanesindeki yazma nshasyla birlikte stanbul Nur- Osmaniye
ktphanesinde iki ve Nizamiye niversitesi'nde, Allme eyhu'l-slam Enverullah el-
Haydarabd'de bulunan bir nsha bir araya getirilir. Yaynevi mam fi'nin el-mm
adl eserinin er-Redd al Muhammed b. el-Hasen blmnde naklettii "ksas ve
diyetler" blmn de kitabn sonuna ekler. Talk ve dzenlemesi Mehdi Hasan el-
Geyln el-Kdir tarafndan yaplarak neredilir.
110
Kitabn en yeni basks 2006 ylnda
iki cilt halinde, ayn yaynevi taafndan yaplmtr.
111

el-Hcce toplam 15 blm (kitb)
112
ve 339 alt balk (bb)
113
'tan oluur.
Zaman zaman ayn bb ierisinde birden ok mesele ele alnd iin kitapta 400'n
zerinde fer meselenin tartldn syleyebiliriz.
el-Hcce hadis asndan da zengin bir muhtevya sahiptir. mam
Muhammed'in, Kitbu'l-sr adl eserinden daha ok
114
hadise yer verdii bu eserinde

109
Eb'l-Vef el-Afgn, el-Hcce (mukaddime), s. 19 (Biz almamzda, eserin 1983/1403'te baslan III. basksn
esas aldk.)
110
Eb'l-Vef el-Afgn, el-Hcce (mukaddime), s. 1-2. (Ali Pekcan sehven mam fi'nin er-Redd al ehli'l-Medne
blmnde kitab naklettiini ifde eder. Hlbuki mam fi sadece eserin ksas ve diyetler blmn er-Redd
al Muhammed b. el-Hasen bal altnda aktarr; bk. Pekcan, Ali, "mam Muhammed'in Medne Ehli ile Yapt
Fkh erikli Tartmalarda zledii Diyalektik Yntem zerine Bir Deerlendirme", slam Hukuku Aratrmalar
Dergisi, Say 5 (2005), s. 151.
111
bk. eybn, el-Hcce, thk. Mehdi Hasan el-Geyln, Alem'l-Ktb, 2006, Beyrut; bu basknn nceki baskdan
tek fark hacmin iki cilde drlmesidir.
112
Aslnda kitabn orijinalinde aka ifde edilen blm says 11'dir. Fakat yaynevinin kitabn sonuna el-mm'den
ekledii "kitbu'd-diyt ve'l-ksas" blm ile birlikte III. Cildin banda bulunan 3 bb muallik Geyln
"Kitbu'l-kerhiyye ve'l-istihsn" bal altnda toplar. Ayrca ilk cildin banda yer alan "ihtilfu ehli'l-Kufe ve
ehli'l-Medne fi's-salavat ve'l-mevakit" ksmn bir blm, ayrca "Kitbu't-taharet" ierisinde yer alan namaza
ilikin alt balklar da "Bbu'n-nid" dan itibaren "Kitbu's-salt" eklinde ayr bir blm olarak dnrsek
toplam 15 blme ulamaktadr. Srasyla blmlerin balklar u ekildedir: Kitbu ihtilfi ehli'l-Kfe ve'l-
Medne, Kitbu't-tahare, Kitbu's-salt, Kitbu's-siyam, Kitbu'z-zekt, Kitbu'l-menasik, Kitbu'l-buyu,
Kitbu'l-kerahiyye ve'l-istihsn, Kitbu'l-mudarabe, Kitbu'l-habs (vakf), Kitbu'-ufa, Kitbu'n-nikh, Kitbu'l-
musakt, Kitbu'l-feraiz, Kitbu'd-diyt ve'l-ksas.
113
Aslnda kitapta aka zikredilmi alt balk says 336'dr. mam Muhammed'in genel slubu bir blm balnn
ardndan o blme ait olan bir alt balkla konuyu ilemektir. Fakat bu metodun yerde gz ard edildii grlr.
Bunu iin muallik Geyln, kitabn "ufa blm" (bk. II, 67)'nn ardndan gelen tartmalar "Bbu men Ahakku
bi'-ufa" alt bal ierisinde toplar. Biz de Kitbu'-zekt ardndan mezkr metoda muhalif tartmalar ve
kitabn bandaki ilk blm ayr birer bb olarak addederek toplarsak say 339'u bulmaktadr.

21
tespit edebildiimiz kadaryla 990 hadis rivyet edilir. Bunlarn, 54' tbin mrseli
olmak zere 228 tanesi merf; 448 tanesi mevkf; 314 tanesi de makt hadistir.
115

B. mam Muhammed'in el-Hcce'deki Metodu ve Genel Eletirileri
mam Muhammed, el-Hcce'de genellikle nce hocas mam Eb Hanfe'nin
grn aktarr. Ardndan Medne ehlinin grn ve grlerinin delillerini
nakleder. Daha sonra da Medne ehlinin grlerini eletirerek hocasnn grnn
delillerini aklamaya koyulur.
116
mam Muhammed'in Medne ehline kar eletirilerini
el-Hcce'ye genel bir bakla birka temel noktada toplayabiliriz:
mam Muhammed Medne ehlinin delilsiz hkm vermesini eletirir. Bu
tip eletirilerinin, ounlukla Medne ehlinin Medne ameline dayanarak hkm beyan
ettii noktalarda odaklanmas dikkat ekicidir.
117
Bu anlamda mam Muhammed'in el-
Hcce gibi bir reddiye eseri kaleme almasnda Medne ehlinin amel anlaynn nemli
bir yeri olduu sylenebilir. Bu tip eletirilerinde temel kavramlar tahakkm,
118
re'y' ve
istihsndr.
119
el-Hcce'de re'y kavramnn delilsiz hkm verme eklinde kullanmna
rastlanr. rnein, mam Muhammed: "Grnze snnetten ya da sahbeden
herhangi bir delil var m? Bu gr ancak re'yden ibarettir. Bu ise delil (hccet ve
burhan) olmakszn kabul edilmez"
120
der. Bu szyle re'yin hccete bal olarak
iletildiinde deer ifde eden bir nev yorum ictihd olduunu kasteder gibidir.
Nitekim baka bir yerde de "Bu konuda rivyetler re'ye ihtiya duyulmayacak kadar

114
Schacht'n verdii bilgiye gre sr'daki hadis dalm u ekildedir: 131 merfu, 284 mevkf 550 maktu ve 6
sonraki alimler olmak zere toplam 971 hadis yer alr; bk. Joseph Schacht, The Origins of Muhammadan
Jurisprudence, 3. Basm, The Clarendon Press, Oxford, 1975, s. 22; Desk toplam rivyet saysn 850 olarak
ifde ederken Aydn Ta ise 916 rivyet olduunu ne srer; bk. Desk, s. 275; Ta, s. 59.
115
Bu rivyetlerin detay ile ilgili bilgiler almamzn ikinci ve nc blmnde Snnet (s.51), Sahb Kavli
(s.68) ve Tabi Kavli (s. 143) balklar altnda verilmitir.
116
Nadiren mam Eb Hanfe'nin grnn hemen ardndan delillerini serdettii de olur; bk. eybn, el-Hcce, I,
518-22; Bazen de Eb Hanfe'nin grn zikretmeksizin kendi grn savunur; bk. eybn, el-Hcce, IV,
155, 174, 189.
117
rnein tahakkm eletirisi getirdii birka yerde "Basra ehlinden biri de kalkp yle yle dese" diyerek bizatihi
ehrin nemli olmadn vurgular. Bylelikle Medne ehlinin fkhta "Medne'nin stnl" anlaylarn
eletirir. bk. eybn, el-Hcce, II, 303, 514, 563; IV, 318; Ayrca bk. Amel bal s. 78
118
bk. eybn, el-Hcce, II, 575, 620, 662, 731-2; IV, 177, 317.
119
stihsn szcnn bu ekilde kullanm iin bk. stihsn s. 131-3.
120
eybn, el-Hcce, II, 513-4. Benzer rnekler iin bk. el-Hcce, I, 175; II, 640-1.

22
oktur"
121
diyerek ak deliller olduunda yorum ictihd anlamna gelen re'ye gerek
olmadn syler.
Medne ehlini, rivyet ettikleri hadislere uymamakla eletirir. Bunlardan
birinde: "Onlar, rivyet ettiklerini hadisten yz evirirken nasl da ashb- sr
saylyor Hlbuki sr terk edip hakknda snnet ve eser bulunmayan bu konuda
kendilerine ho geleni (,-) aldlar"
122
szleriyle bunu dile getirir.
123
Bu eletirisini
genel olarak Medne ehline kar yapt, yani bir anlamda mam Mlik'i de kendi
rivyet ettii hadise uymamakla eletirdii gibi bazen de Medne ehlini "fakhleri" olan
mam Mlik'in hadislerini terk etmekle eletirir.
124

Grlerinin kendi iinde tutarsz olmasyla eletirir. rnein, sabah
namaznda kunut okuma konusunda mam Mlik'in, Urve b. Zbeyr'in sabah
namaznn ikinci rektnda rk'dan nce kunut okuduunu rivyet ettiini ama onlarn
rk'dan sonra kunut yaptklarn syler.
125

Fkh ehlinin, delillerin okluu ve akl sebebiyle bedaheten bilecei
konularda dahi yanl hkme ulamakla eletirir.
126

mam Muhammed her ne kadar eletirilerinde olduka sert ifdeler kullansa da
birok yerde kendi hocas ve ilm geleneinin grn terk ederek Medne ehlinin
grn kabul eder.
127
Fakat bunlarn bazsnda aslnda onlarn grn almadn,
kendisinin daha nceden bireysel ictihd ile zaten o gre sahip olduunu
128
ya da
eserlere uygun iin aldn
129
eklemeyi de ihmal etmez.

121
122
123
Dier rnekler iin bk. el-Hcce, I, 39, 99, 117, 192, 213, 270. II, 649.
124
eybn, el-Hcce, I, 116-7.
125
eybn, el-Hcce, I, 98-9. Benzer rnekler iin bk. el-Hcce, I, 192, 264-5, 314; III, 209, 307-8, 514.
126
eybn, el-Hcce, I, 35; III, 144. (Bir reddiye eseri olan el-Hcce'de mam Muhammed'in eletirileri birok
adan, farkl ekillerde tasnif edilebilir. Biz sadece eletiri slubunun anlalmas iin genel olarak gzmze
arpan eletirileri ifde ettik.
127
Mesel bk. eybn, el-Hcce, I, 128, 334, 492-519 (Be meselede de Medne ehlinin grn alr); IV, 44, 210.
128
Mesel bk. eybn, el-Hcce, IV, 46.
129
Mesel bk. eybn, el-Hcce, I, 334.

23
mam Muhammed bazen hocas ve ilm geleneinin grn almad gibi,
Medne ehlinin grn de almayarak kendi ictihdyla hkme ular. rnein terik
tekbirlerinin vaktiyle ilgili olarak iki tarafn grn de almayarak, sre asndan en
uzun olann daha fazletli olaca gerekesiyle Hz. Ali'den rivyet edilen gr alr.
130

Bu anlamda zgr bir tutumu da vardr.
131

mam Muhammed'in el-Hcce'de dikkat eken bir dier tavr ise bylesine bir
reddiye kitabnda hocas ve ilm gelenei ile Medne ehlinin ortak grlerini sklkla
zikretmesidir.
132
Bunlarn bazsnda hibir gereke gstermeden ittifak beyan etmekle
yetinirken,
133
bazsnda meselenin ounda ittifak edildiini fakat bir ya da birka
noktada ihtilf edildiini ifde eder.
134
ou zaman da Medne ehlinin dier bir
grnn bu ittifaka uymadn ispat etmek iin delil olarak serdeder.
135
Bylece yeni
bir tenakuz eletirisi iin malzeme olarak bu ittifaklar kullanr.
136

C. el-Hcce'de Medne Ehli Terkibi
mam Muhammed, el-Hcce'de Medne ehli tbiriyle kimleri kastettiini
aka ifde etmez. Nitekim mam fi'nin de onu el-Hcce'de kulland bu tbirden
dolay eletirdii rivyet edilir.
137

"Medne ehli" terkibi her ne kadar yeknesak bir yap iddias tayorsa da mam
Muhammed'in zaman zaman Medne ehli iindeki ihtilflara deindiini grrz.
Bununla ilgili birka rnek konuyu netletirmeye yardmc olacaktr:

130
eybn, el-Hcce, I, 310. Benzer rnekler iin bk. el-Hcce, I, 52, 416; IV, 138-41.
131
Benzer rnekler iin bk. eybn, el-Hcce, I, 416-7.
132
eybn, el-Hcce, I, 7, 20, 76, 78, 182, 234, 239, 377, 411, 464, 482, 486; II, 347, 542, 710; IV, 44, 226, 380.
133
eybn, el-Hcce, I, 7, 20, 78, 411; II, 347, 542, 710; IV, 226.
134
eybn, el-Hcce, I, 182, 464, 482, 486; IV, 44.
135
eybn, el-Hcce, II, 366; IV, 67-9; 380.
136
mam Muhammed her ne kadar ounlukla bu ittifaklara katlsa da bazen hocas ile Medne ehlinin ittifakn terk
ettiine de rastlanr. Bir rnek iin bk. eybn, el-Hcce, I, 416.
137
Bu rivyete gre fi, mam Muhammed'e el-Hcce'de "Ehl-i Medne" tbirinden kimi kastettiini sormu, o da
mam Mlik'i kastettiini sylemitir. Bunun zerine fi: "Mlik bir kiidir. Onun dnda birok kii vardr"
diyerek kitab iade etmitir; bk. Halit zkan, Hicr lk ki Asrda Farkl ehirlerde Amel Telakkisi Oluumunda
Snnet ve Hadisin Yeri, MSBE, Baslmam Doktora Tezi, stanbul 2006, s. 260. (bn Eb Htim, db, s. 111-
12'den naklen) Fakat her ne kadar zaman zaman Medne ehli yerine Mlik'in ismini kullanarak eletiri getirse de
(mesel bk. el-Hcce, III, 1,7.) mam fi kendisi de el-mm adl eserinde ska bu tbiri kulland ve mam
Muhammed'in el-Hcce'de bu ifdeden kastettii tek muhatab mam Mlik olmad iin biz de zkan gibi bu
rivyete ihtiyatla yaklalmas gerektii kanaatindeyiz.

24
Medne ehlinin bazs/biri "teyemmmlnn abdestliye imameti konusunda, abdestlinin
imam olmas daha iyidir ama imamlk yaparsa da caizdir" der.
138

Medne ehlinden bir ksm, ftr sadakasnn yarm sa' budayn inkr edercesine bir sa'
olduunu iddia eder.
139

Medne ehlinden bazlar vitir namaznn tek rektla klnabileceini syler. Mlik ve
onun grn alanlar ise en az rekt klnacan fakat iki rekttan sonra selam
verilerek nc rektla arasnn ayrlacan syler.
140

Medne ehlinden, ilerinde Mlik'in de olduu bir grup Eb Hanfe ile ayn grtedir.
Bazs ise namazda hi Kur'n okunmasa da namaz sahhtir grndedir.
141

Medne ehlinden, ilerinde Mlik'in de olduu bir grup gc yetenin Ramazan'da
yolculuk esnasnda oru tutmasnn daha fazletli olduu grndedir. Dierleri ise
yolculuk esnasnda oru tutulamayaca, tutulursa kazas gerektii grndedir.
142

Medne ehlinden ilerinde Mlik'in de olduu bir grup Eb Hanfe gibi di yaralamasnda
keffretin be deve olduu grndedir. Medne ehlinin bazlar her di iin bir deve;
bazlar da iki deve gerektii grndedir.
143

Mestlere mesh etme konusunda Medne ehli ihtilf halindedir. lerinde Mlik'in de
bulunduu bir grup mukmin mest zerine mesh edemeyecei grndedir. Abdlaziz b.
Eb Hzim Seleme
144
ve onun grn alanlarn oluturduu dier grup ise mukm ile
yolcu arasnda fark grmez.
145

mam Muhammed, Medne ehlinin tbin dnemindeki ihtilflarn da
zikreder ve tercihte bulunur. rnein, mestin altna ve stne mesh etme konusunda bn
ihb ile Urve b. Zubeyr arasnda ihtilf olduunu, hem Hz. mer'in gryle
desteklenmesi hem de daha fakh olmas sebebiyle Urve b. Zubeyr'in grnn tercihe
ayan olduunu ifde eder.
146

Btn bu rnekler mam Muhammed'in Medne ehli arasndaki ihtilftan
bahsettiinde de bu ihtilfn kimler arasnda olduuna dair ounlukla net ifdeler
kullanmadn gstermektedir. Genellikle "Mlik ve dierleri" eklinde bir ayrm
yeterli grr. te yandan el-Hcce'de ele alnan konularn byk ounluunu el-
Muvatta'da da bulmak mmkndr.
147
yle ki el-Hcce'de, kendi rivyet ettii el-

138
eybn, el-Hcce, I, 52-3. (Medne ehlinden kimin, ya da kimlerin bunu sylediini aklamaz.)
139
140
141
142
143
eybn, el-Hcce, IV, 311-2.
144
mam Mlik'in son dnemlerinde ve onun vefatnn ardndan fetv merci olmu, h. 180 ylnda vefat etmitir; bk.
el-Hcce, I, 23-4. (Geyln'nin notu)
145
146
147
Bununla ilgili rneklere almamzn ikinci ve nc blmnde ska yer verilecektir.

25
Muvatta'da olmayan fakat Yahy rivyetinde grlebilen, baz rivyet ve grlere dahi
rastlanr.
148
Bunlar bir arada deerlendirince, mam Muhammed'in el-Hcce'de
ounlukla eletiri ynelttii kiilerin mam Mlik ve halkas olduu sonucu ortaya
kmaktadr. Medne ehlini, mam Mlik'in rivyetlerini ve grn terk etmekle itham
ettii rneklerin olmas,
149
eletirilerinin zellikle kendileriyle tartt Mlik'in
rencilerine dnk olduu ihtimalini glendirmektedir. Dolaysyla mam
Muhammed'in el-Hcce'deki asl muhataplarnn mam Mlik'in rencileri olduunu,
onlar ilzm etmek iin onlarn beslendikleri kaynaklar eletirdiini syleyebiliriz. Bu
meyanda ncelikle mam Mlik, sonra da sahbe
150
ve tbin devrinden beri Medne'de
oluan ilm gelenee eletirilerini ynelttiini, bu nedenle de bunlarn hepsini kapsayan
Medne ehli tbirini kullandn ifde edebiliriz. Biz de bu sebeple almamz boyunca
bu terkibi kullanacak, el-Muvatta'da benzer konularn yer ald yerlere iaret etmekle
birlikte mam Muhammed'in tercih ettii Medne ehli tbirini mam Mlik'e
indirgemeksizin kullanmaya devam edeceiz.
D. el-Hcce'de er'i Delili fade Eden Szckler
Delil, szlkte yol gsteren, rehber, klavuz anlamlarna gelmektedir.
151
er
delil ise mctehidin er amel bir hkme ulamak iin ictihd faaliyetinde bavurduu
kaynak ya da yntemi ifde eder.
152

mam Muhammed el-Hcce'de delil szcn nadiren kullanr. Tespit
edebildiimiz kadaryla bunlardan da sadece birinde er delili kasteder.
153
er delile

148
Bir rnek iin bk. eybn, el-Hcce, II, 696-7. kr. Mlik b. Enes, el-Muvatta "Yahy b. Yahy el-Leys
(244/858) rivyeti", thk. Bear Ma'ruf, Dru'l-Garbi'l-slm, 2. Basm, Beyrut, 1997, II, 206. [no:1971] (rnek
ikinci blmde incelenmitir; bk. Medne ehlinin sedd-i zera delili ile istidlli, s. 122; benzer rneklere ikinci ve
nc blmde ska yer verilmitir.)
149
150
rnein Eb Hureyre ile Hz. Ali'yi karlatrarak Hz. Ali'nin tercih edilmesi gerektiini ifde eder; bk. eybn,
el-Hcce, II, 716-17; Ayrca bk. Sahb kavli s. 65-78.
151
Eb'l-Fazl Muhammed b. Mkerrem b. Ali el-Ensr bn Manzur, Lsnu'l-arab, "d-l-l", Dru Sadr, Beyrut, t.y.,
XI, 248.
152
Literatrde "zerinde doru dnmek suretiyle haber bir sonuca (matlub- haber) ulalmas mmkn olan ey"
eklinde tarif edilir. Bardakolu, tanmdaki matlub- habernin er' amel hkm olduunu ve delilin hem er'
hkmn karld asl, hem de hkm elde etmede kullanlan yntem ve genel prensipleri kapsadn
kaydederek aklk getirir; bk. Ali Bardakolu, "Delil", DA, TDV Yaynlar, stanbul, 1994, IX, 139.
153
Burada mam Muhammed yle der: "ittiimiz kadaryla sizin bu konuda grnz dayandrdnz herhangi
bir delil yok" bk. eybn, el-Hcce, I, 256. Ayrca szlk anlamyla (bk. el-Hcce, II, 111) ya da lafz dellet
anlamnda (bk. el-Hcce, IV, 6) da kullanlr.

26
karlk gelebilecek baz szckleri nispeten daha sk kullanr. Bunlarn banda da, ayn
zamanda kitabna verdii isim olan, hccet gelmektedir. Szlkte kast, burhan, hasma
kar kendisiyle savunulan ya da husumet esnasnda kendisiyle zafere ulalan ey
anlamlarna gelen
154
hccet el-Hcce'deki rneklerde snnet
155
ve sahb kavli
156

delillerini ifde eden bir ekilde ve mutlak olarak kullanlr.
er delil anlamnda kullanlan bir dier szck de beyyinedir. Szlkte,
aklk, delil, burhan, fasla anlamlarnda gelen
157
bu szce de snnet
158
ve sahb
kavli
159
delillerini ifde eden bir ekilde yer verilir.
mam Muhammed'in kulland bir baka szck de burhandr. Bu kelime de
szlkte hccetin apak ortaya kt hal eklinde tanmlanr.
160
Burhan, kitb
delili
161
ile birlikte yukardaki kelimelerle e anlaml olarak snnet ve sahb kavli
delillerini ifde iin de kullanlr.
162
Grld zere her kelime de benzer anlamlara
sahiptir. Nitekim burhan, genellikle el-Hcce'de de beyyine
163
ve hccet
164
ile bir arada
kullanlr. Btn bu terimlerin bir arada kullanld da grlr.
165

Btn bunlardan mam Muhammed'in usl anlaynda er delil olarak
kastedilen eyin ounlukla Hz. Peygamber ve sahbeden gelen rivyetler olduu
anlalr. Nitekim bir yerde "Ne bir beyyine, ne burhan, ne eser..."
166
diyerek bu
szcklerin yaknln aka ifde eder.

154
bn Manzur, Lsnu'l-arab, "h-c-c", II, 228.
155
eybn, el-Hcce, II, 231, 514.
156
eybn, el-Hcce, I, 44, 221,
157
bn Manzur, Lsnu'l-arab, "b-y-n", XIII, 67.
158
eybn, el-Hcce, II, 563.
159
160
bn Manzur, Lsnu'l-arab, "b-r-h", XIII, 476.
161
162
163
164
165
166

kinci Blm
EL-HCCE'DE TEMEL ER DELLLER

27
I. KTB
Kitb delili fkh usl literatrnde "Resule indirilen, mushaflarda yazl ve
mtevatir olarak nakledilen kelam"
167
eklinde tanmlanr ve tartmasz er delillerin
banda gelir. Fkh usl eserlerinde genellikle tanm ve zellikleri ifde edildikten
sonra lafz, hkm bahisleri ve nesihle bir arada ele alnan bu delili biz, el-Hcce'de
yetlerle yaplan istidll rnekleri zerinden ele alacak; tezin konu snrlar erevesinde
lafz ve nesih bahislerine younlamayacaz. Bylelikle delilin ne oranda ve hangi
noktalarda tartma konusu edildiini, dnemin usl anlaynda kendisiyle istidllin
mhiyetini ortaya karmay amalyoruz.
A. Teorik ereve
el-Hcce'de yer alan tartmalarda kitb delili ile istidll rnekleri olduka
azdr. Bunun temel sebebi taraflar arasndaki ihtilflarn, ounlukla zm Kur'n'da
dorudan yer alan meselelere dayanmamas olmaldr. Kitb deliline dayanan
tartmalarn odanda ise yetlerin yorumuna dayanan ihtilflar yer almaktadr.
mam Muhammed'den nakledilen "lim drt trdr: Allah'n kitbnda olan ile
ona benzeyenler. Resulullahn nakledilen snnetinde sabit olanlar ile ona benzeyenler.
Resulullahn ashbnn icm ile sabit hkmler ile onlara benzeyenler ve slam
fukahsnn ou tarafndan sahh ve gzel olduu kabul edilenlerle bunlara
benzeyenlerdir"
168
eklindeki ifdesinde kitb delilinin ana kaynak olduu aka
ortadadr. Kitabn ana kaynak olduuna dair mam Muhammed el-Hcce'de de belirgin
ifdeler kullanr. Tpk naklettii Hz. mer'in Eb Musa el-Ear'ye yazd

167
Eb Hamd el-Gazl, el-Mustasf min ilmi'l-usl (Fevatihu'r-rahamt ile birlikte), thk. brahim Muhammed
Ramazan, Dru'l-Erkam b. Eb'l-Erkam, Beyrut, t.y., I, 292; Muhammed b. Ali e-evkn, rdu'l-fuhl,thk.
Muhammed Subhi b. Hasan Hallak, Dru bn Kesir, Dimak-Beyrut, 2003, s. 134; Debs, " Mehr yedi harf
(kraati) zerine mushaflarnn iki kapann arasnda mtevatiren nakledilen" eklinde tanmlar; bk. Eb Zeyd
Abdullah b. mer b. sa ed-Debs, Takvml-edille f uslil-fkh, thk. Halil Muhyiddin Meys, Dr'l-Ktbil-
lmiyye, Beyrut, 2001, s. 20; Ayrca yle bir tanm da yaplr: "Allah tarafndan Hz. Muhammed'e indirilmi olan,
tilaveti ibadet saylan, i'caz zelliini haiz ve tevatren bize nakledilen arapa lafzlardr." bk. Muhammed Senan
Seyf, Usl'l-fkhi'l-slm: el-edillet'-er'iyyeti'l-mttefeka aleyha, Mektebet'l-Cili'l-Cedid, San'a, 1993, s. 19.
168
bn Abdilber, Cmiu beyni'l-ilm, II, 26; Hanef kaynaklarnda ise "fkh drt trldr" eklinde balayan
rivyette sahbenin icm ile birlikte ihtilf; ayrca "slm fukahsnn ounluu" deil "mslmanlarn gzel
grd" delil olarak zikredilir; bk. Cesss, el-Fusl, III, 271.

28
mektupta
169
olduu gibi birok yerde Medne ehlinden hccet isterken "Kitbdan ya da
snnetten bir deliliniz var m?"
170
ifdesini kullanr.
B. Kitb le stidll rnekleri
(1) Hacda gn orucu unutan kiinin durumu
mam Muhammed temett haccnda gn oru tutmay unutan kiinin
dndnde bunu tutabilecei grnde olan Medne ehline kar "Hacda gn oru
gerekir"
171
yeti ve "hac belirli aylardadr"
172
yeti ile istidllde bulunur. yetteki hac
aylarndan kastn ne olduunu mfessirlerin
173
yorumuyla naklederek bu zamann
evval, Zilkde ve Zilhicce'nin ilk on gn olduunu ifde eder. Bylelikle ancak bu
zamanlarda oru tutulacana hkmeder. Bunu da ilk yetin tamamn naklederek
temett ile ilgili olan "Kim umre ile temmet yaparsa kurbandan kolayna geleni kessin.
Bunu bulamayan da hacda gn oru tutsun dndnde de yedi gn oru tutsun"
ksm ile yle destekler:
Allah orucu kurban yerine kaim kld. Buna gre oru da zamannda yaplamazsa
hkm ilk keffrete dner. nk ikinci keffret birincinin yerine zikredildi. Bunu
yapamazsa birincisi tekrar keffret olarak vacip olur ve yapncaya kadar kiiye bor
olarak kalr.
174

Bu rnekte dikkati eken ey yetle ilgili yorumlarda ncelikle Kur'n'n
Kur'n'la tefsirine allmas, ardndan mfessir sahblerin yorumlarna
bavurulmasdr.
175
Medne ehlinin ise bu ictihdlarnda maslahat sebebi ile istihsna
bavurduklar sylenebilir.
(2) Ehl-i zimmetin diyeti
Medne ehli, bir zimmnin (slam lkesinde yaayan gayr- Mslimin)
Mslman biri tarafndan ldrlmesi durumunda diyetinin hr mslmann diyetinin
yars olacan, kfire karlk mslmann ldrlemeyeceini syler. mam Eb

169
Mektubun metni iin bk. s. 8
170
eybn, el-Hcce, III, 500; IV, 58, 82-83. 137, 322.
171
Bakara 2/196
172
Bakara 2/197
173
Geyln, Sahih-i Buhr bata olmak zere dier hadis kaynaklarna dayanarak bu mfessirlerin bn Abbas, bn
Mesud, bn mer, bn Zbeyr olduunu syler; bk. eybn, el-Hcce, I, 384. (2. dipnot)
174
eybn, el-Hcce, I, 386-87
175
Bununla ilgili bir dier rnekte de oruca g yetiremeyenin fidye vermesi konusunda bn Abbas'n Bakara 2/184
yetinin tefsirine bavurulur; bk. eybn, el-Hcce, I,398.

29
Hanfe ise diyetinin de ksasnn da hr mslmandan fark olmad grndedir.
mam Muhammed Medne ehlinin yarm diyet iddiasna kar Kur'n'dan delil getirir:
Diyet konusuna gelince bu konuda en doru sz Allah'n szdr. Allah kitabnda "Kim
bir m'mini yanllkla ldrrse, m'min bir kle azat etmesi ve lenin ailesine teslim
edilecek diyet vermesi gerekir." der. yetin devamnda da anlama ehlinden olanlar
iin "Eer ldrlen, aranzda anlama olan bir toplumdan ise, o zaman ailesine teslim
edilecek bir diyet vermek ve m'min bir kle azat etmek gerekir."
176
buyurarak her biri
iin "teslim edilecek diyet" tbiri kullanr. Medne ehlinin dedii gibi anlama ehlinden
olanlar iin yarm diyet gerektiini sylemez. Anlama ehlinden olanlarn da mslman
olmad ortadadr...
177

Burada da mam Muhammed'in yine ncelikle Kur'n' Kur'n'la tefsir etme
abas ierisinde olduu grlr. Medne ehli ise Medne ameli sebebiyle bu tefsiri
kabul etmez.
178

(3) Ziyaret tavafndan nce avlanmann hkm
mam Eb Hanfe eytan talama ve tratan sonra ziyaret tavaf
gereklemeden avlanmay harem dnda caiz grr ve cezaya hkmetmez. Medne ehli
ise harem iinde olsun dnda olsun kii ihramda saylacandan ceza gerekecei
grndedir. mam Muhammed konuyla ilgili olarak "eytan talama ve tratan sonra
koku ve kadnlara yaklama dnda her ey helaldir" hadisini delil getirir. Medne ehli
ise hadise atf yapmakla birlikte
179
"hramdan ktktan sonra artk avlanabilirsiniz"
180

yetini delil getirerek yetin mutlak olduundan ihramdan kmadan her avn cezaya
tabi olduunu ne srer. mam Muhammed bu yorumu yle eletirir:
Sizin Kur'n'dan yaptnz bu te'vil doru deildir. Eer bunu bu ekilde
yorumluyorsanz o halde eytan talama ve tratan sonra size gre gmlek, pantolon,
mest giymek; trnak kesmek de yasak olmal. stelik bizi destekleyen birok mehr
eser de gelmitir.
181

Buna gre mam Muhammed Kur'n'daki bu mutlak yeti mehr snnete
bavurarak takyit eder. Bylece eytan talama ve tratan sonra kadnlara yaklama ve
koku srme dndaki yasak fiiller asndan kii ihramdan km gibidir. Bu fiillere
avlanma da dhildir. Medne ehli ise mezkr hadisi yetle yorumlayarak tavaftan nce
koku ve kadnlara yaklamann yasaklanmasn henz ihramdan klmam olmaya

176
Nisa 4/92.
177
178
Konunun bu yn amel balnda ele alnmtr bk. s. 87.
179
Mlik, el-Muvatta,"Yahy", III, 561, [no: 1263]
180
Maide 5/2.
181

30
hamleder. Bu rnekte, Mednelilerin yetin zahirini esas alarak hadisi de buna gre
yorumladklar; mam Muhammed'in ise hadisi esas alarak yette geen "ihll"
szcn buna gre yorumlad grlr.
182

(4) lm hastalnda olan kiinin nikh
lm hastalnda
183
olan kiinin nikhn Medne ehli sahh grmez. Buna
kar mam Muhammed yle itiraz getirir:
Size kitb ya da snnetten "hastann nikh fsid, salklnn nikh ise caizdir" diye bir
(delil) geldi mi? Allah nikh mutlak olarak hasta iin de salkl iin de kyamet
gnne kadar helal klmtr. Peki, Hz. Peygamber'den ya da onun ashbndan
herhangi birinden byle bir ey duydunuz mu? Eer duysaydnz mutlaka onu delil
getirirdiniz, biz de sizin hadisleriniz arasnda iitirdik. Fakat bu konuda sr bizde
mehr ve marftur. Her ne kadar bu konu, esere ihtiya duyulmayan bir konuysa da
biz yine de bu sr size kar delil getireceiz.
184

Burada nceki rneklerin aksine mam Muhammed kitbda hkme balanan
nikh ileminin mm olarak brakldn ve umumu zere amel etmenin gerekli
olduunu ifde eder.
185
Zira ona gre ancak snnet ya da sahb kavli bunu tahsis
edebilir. Medne ehli ise hastann boamas konusunda olduu gibi burada da
vrislerden mal karmay nleme erevesinde sedd-i zera ilemi uyguluyor
olmaldr.
186

182
mam Muhammed'in de hadisleri yorumlamakta yetlere bavurduu grlr. rnein mam Muhammed
cariyeyle evlenmek isteyen kiinin onu azat etmesinin mehir saylamayaca grndedir. Hz. Peygamber'in
Safiyye ile bu ekilde evlendiini gsteren hadisi ise bu ilemin ona has olduunu Ahzab 33/50 yetini delil
getirerek yorumlar; bk. eybn, el-Hcce, III, 422-23.
183
Metinde lm hastal deil mutlak olarak hastalk szc kullanlr. Zira mam Muhammed hasta bir kiinin
leceine dair hibir kesin bilgimizin olamayacandan hareketle, kendi grnn akl gerekesi de saylabilecek
bu tbiri kullanr. Bylece Medne ehlinin gaybe dair ngrlere hkm bin ettiini daha kesin bir dille ifde
etmi olur.
184
185
Buna benzer bir dier rnek de kleler arasndaki diyet konusudur. Klesi kastla baka bir kle tarafndan
ldrlen kii hakknda Medne ehli maktuln efendisinin isterse ksas yapacan isterse diyet olarak ldrlen
klesinin kymetini alacan ifde eder. Eb Hanfe ise maktuln efendisinin ya ksas isteyeceini ya da
affedeceini, katilin diyete zorlanamayacan ifde eder. mam Muhammed bu gr de Kur'an'da kasten
ldrmede diyetin zikredilmemesine balar. "Cana can, gze gz" yetiyle (Maide, 5/45) yetiyle istidllde
bulunan mam Muhammed yle der: "yete gre ksas imkn olan durumda ksastan baka diyet ya da mal
eklinde bir seenek yoktur. Hata ile ilenen cinyette ise Allah'n koyduu lyle mslmann diyeti ailesine
verilir. Bunun dnda hkm veren, iddia sahibidir ve delil getirmesi gerekir." bk. eybn, el-Hcce, IV, 321
186
bk. eybn, el-Hcce, IV, 78-81 u halde Medneliler asndan sedd-i zera, mmn tahsisinde delil olabilir.
Ayrca bk. Sedd-i zera bal, s. 120-4.

31
(5) Yetim kzlarn evlendirilmesi
rf balnda da ele alacamz bu rnekte
187
mam Muhammed bali
olmam kzn kendisinden sorumlu akrabas tarafndan evlendirebilecei grn;
Medne ehli ise kzn ancak babas tarafndan evlendirilebilecei grn savunur.
Konumuzla ilgili olarak taraflar arasnda geen u tartma nem arz etmektedir:
mam Muhammed: Allah kitabnda yetim kz ve erkein buludan nce evlendirilmesine
cevaz vermitir. Zaten buludan sonra (babasn kaybeden) yetim saylmad gibi
(buludan nce) babas olan da yetim deildir.
Medne Ehli: Buna nerde cevaz verilmi?
M: Allah, kitabnda "Senden kadnlar hakknda fetv istiyorlar. De ki, onlara ait
hkm size Allah aklyor: Kitbda, kendileri iin yazlm [mrs] vermediiniz
yetim kadnlar"
188
der. Mfessirler yette geen vermediiniz ( , . .. , ) ifdesini
evlendirmediiniz [ya da evlenmediiniz] ( ,-,,. ) eklinde yorumlar.
ME: Bu yorumdur (tefsirdir) metnin kendisi (tenzil) deildir.
M: Allah yetin devamnda (bu yorumu destekleyen) apak bir ifde de kullanr ve
"kendileri iin yazlm vermediiniz ve nikhlamaktan kandnz ( ,.- .' .,.,)"
der. Bu yetimle evlenmekten kanmakla azarlama deil midir?
ME: Evet, bu onlara "bu kzlarla evlenmekten kanmayn" eklinde bir azarlamadr.
M: O halde nikh caiz olmayan nikhlamaktan kanmakla azarlamak nasl mmkn
olur? Eer yetimi bali olmadan nikhlamak caiz olmasa Allah bununla azarlamazd.
ME: nk buradaki yetim (,,) szc bali olan yetim anlamna gelir.
189

Daha sonra da yetim szcnn yorumuna dair tartma devam eder. mam
Muhammed yetim kz kelimesinin gerek anlamnda kullanldn genel kavl rfle
destekleyerek Medne ehlinin bu yorumunu reddeder.
190

rnekte aka Kur'n'daki lafzlarn yorumuna dair usl tartmalar
grlmektedir. Medne ehli yorumla metni ayr deerlendirmek gerektiini ak bir dille
ifde eder. mam Muhammed ise mfessirlerin bu yorumu yine Kur'n'a dayandrarak
yaptklarn syleyerek buna cevap verir. Daha sonra yorum faaliyeti yetim lafznn
manas zerine odaklanr. Bu noktada da Medne ehli Medne ameline dayal olarak
lafzdan mecaz anlamnn (i'tibr- m kne) kastedildii ynndeki yorumu; mam
Muhammed ise genel kavl rfe dayal olarak lafzdan gerek anlamn kastedildii
ynndeki yorumu destekler.

187
bk. rf, s. 112.
188
Nisa 4/127.
189
eybn, el-Hcce, III, 144-5.
190
Detay iin bk. rf bal, s. 112.

32
(6) Ehl-i kitaptan olan cariyelerle evlenmenin haraml
mam Eb Hanfe hr bir kadnla evli olmayan mslmann ehl-i kitaptan olan
cariyelerle evliliinin caiz fakat mekruh olduu grndedir.
191
Medne ehli ise bunun
mutlak olarak haram olduunu ne srer ve mam Muhammed ile aralarnda yle bir
tartma geer:
ME: Allah ehl-i kitabn hr kadnlaryla evlilii helal kld, cariyeleriyle evlilii ise
haram kld. nk Allah, "Sizden nce kitap verilenlerin muhsan kadnlar da (helal
klnd)"
192
buyurarak muhsan kadnlar ile evlilii helal klmtr ki muhsan kadnlar
zgr kadnlar anlamna gelir.
M: Peki Allah'n kitabnda ehl-i kitaptan cariyelerle evlilik haram klnd m?
ME: Hayr ama Allah hr kadnlar helal kldn zikredip cariyeleri zikretmediinden
anlyoruz ki hr m'mine kadnlarn dndakilerle evlilik haramdr.
M: Bu sizin aleyhinize bir delidir. Allah'n hr kadnlarla evlilii helal klmas,
cariyelerle evlilii haram kldna delil olamaz. Fakat bu evlilik mekruh grlr.
nk doacak ocuk Mslman olmakla birlikte kfirin klesi olabilir ki bu da uygun
deildir. Bizden nceki fakhler de byle bunu mekruh grm fakat haram kabul
etmemitir.
193

Buna gre Medne ehlinin usl anlaynda kitbdaki bir hkme mefhm-
muhalefetle hkm bina edilebilir. mam Muhammed ve Kfe ekolnde ise mefhm-
muhalefete itibar edilmez. Konu ayrca el-Muvatta'da da ele alnr. Burada da mam
Mlik "Sizden hr Mslman kadnlarla evlenemeyen de cariye m'minelerden alsn"
194

yeti ile de ayn ekilde istidllde bulunur.
195

Mezkr rneklerin dnda kyas faaliyetinde kitabn asl kabul edilmesi
suretiyle hkme ulald da grlr. rnein mam Muhammed, Medne ehlinin aciz
kiiye bakmakla ykml olan tek kiinin babas olduu grlerinin kitabn hilafna bir
gr olduunu savunur.
196
Konuyla ilgili yette
197
stanne cretinin sadece babaya
deil vrise de yklenildii ifde edilir. u halde mam Muhammed yle bir kyas
yapar: St emmeye muhta bebek iin tutulacak stanne cretini demek nasl ki -
babann bulunmamas halinde- vrise dyorsa, aciz ocuun nafakasn temin etmek
de -babann bulunmamas halinde- vrise der.

191
192
Maide 5/5 : "...M'min kadnlardan muhsan olanlarla, ehl-i kitaptan muhsan olan kadnlar da size helal klnd..."
193
194
Nisa 4/25
195
Mlik, el-Muvatta "Yahy", II, 48. [no: 1550] el-Hcce'de de ncellikle bu yete atf yaplr; bk. eybn, el-
Hcce, III, 349-50.
196
197
Bakara, 2/233: "Stannenin yiyecei, giyecei ma'rufa uygun olarak babaya aittir. Hibir kimseye gcnn
stnde bir yk ve sorumluluk teklif edilmez. (Baba lmse) vris de ayn eyle sorumludur."

33
Bir baka yerde de mam Muhammed, kle satmnda klenin kendi
deerinden fazla malnn art koulmasn caiz gren
198
Medne ehlinin verdii hkmn
rib kapsamnda olduu iddiasyla "O halde Allah'n kitabnda haram kld rib
nerde"
199
szleriyle Kur'n'a aykr olduunu ifde eder.
Kitb ile istidllde bulunan bir tbinin sznn de nakledildii olur. Kiinin
zina ettii kimseyle evlenip evlenemeyecei meselesi hakknda Alkme'den naklen
"Allah kullarnn gnahlarn affederek tvbelerini kabul eden ve yaptklarn
bilendir."
200
yeti delil getirilir.
201

Btn bu rneklerden yola karak dnemin iki byk fkh merkezinin usl
anlaynda kitb delilinin tartmasz er delillerin ilki kabul edildiini, kitb ile
istidllde ortaya kan ihtilflarn yetlerin yorumuna ilikin olduunu ifde edebiliriz.
Yorum faaliyetinde Kur'n'n kendisine, snnete ve arlkl olarak mfessir sahblerin
yorumlarna bavurulur. Bunlarn dnda Medne ehlinin Medne ameline; mam
Muhammed'in rfe bavurduuna da rastlanr. Kur'n lafzlarn yorumlamak iin
snnete bavurulduu gibi snnet lafzlarn yorumlamak iin de Kur'n'a bavurulur.
Kitbn mmn tahsis; mutlakn takyit konusunda mam Muhammed'in Kur'n, snnet
ve sahb kavline itibar ettii; Medne ehlinin ise bunlarn dnda maslahat prensibi
ekseninde Medne ameli, sedd-i zera gibi delillere de bavurduu grlr. ctihd
faaliyeti esnasnda dorudan bavurulan bir kaynak olan kitb, ayn zamanda
kendisinden elde edilen genel kaidelere kyas yoluyla dier delillerle ulalan
hkmlerin geerliliini kontrol ilevi de grr. Kitb ile istidllde nemli bir usl
tartmas olan mefhm-u muhalefetle amel konusunda, Medne ekolnn ictihd
faaliyetinde kendisine yer verdiini,
202
Kfe ekolnn temsilcisi mam Muhammed'in
ise bu tip ictihdlar eletiren konumunda olduunu syleyebiliriz.

198
Konunun detay iin bk. Sedd-i zer a, s. 125.
199
200
ura 42/25.
201
202
Bc mefhm-u muhalefet (dellu'l-hitb) ile istidll konusunda Malikler iinde ihtilf olduunu ifde eder.
Kendisinin mefhm-u muhalefet ile istidllin sahh olmad grnde olduunu tasrih eder; bk. Bc, el-re, s.
294.

34
II. SNNET
Snnet, fkh usl literatr ierisinde "Hz. Peygamber'den Kur'n dnda
sadr olan sz, fiil ve takrirler"
203
eklinde tanmlanm ve kitb delilinin ardndan
ikinci ana kaynak olarak ittifakla kabul edilmitir.
204

Bir er delil olarak snnetin ilk dnemden tedvn dnemine kadar mhiyeti ve
zellikleri, snnet szcnn ne zaman bir stlah olarak kullanlmaya baland,
rivyete dayanan snnetin hangi artlarda kabul edildii konusu da usl ilminin tartma
konularndan biridir. Biz aratrmamzda bu tartmalara dair baz sorularn cevaplarna
alm getirebilecek nitelikte, zellikle mam fi ncesinde de snnet delili ile istidll
konusunda belli kstaslarn prensip eklinde yerlemi olduu ynnde bir takm
sonulara ulatmz ifde edebiliriz.
Snnetle ilgili olarak bir dier tartma konusu da Hz. Peygamber'in fiillerinin
balaycl noktasnda yaplr. Hz. Peygamber'in her fiilinin balayc olup olmad
konusunda asrlardr sregelen tartmaya
205
bu dnemde de iaret edildii grlr.
A. Snnetin Kavramsal erevesi
Hz. Peygamber'in snnetini ifde etmek iin snnet, hadis ve eser
szcklerinin her biri kullanlmtr. Fakat aralarnda zaman zaman fark gzetildii
anlalr.

203
Bc, el-hkm f usli'l-ahkm, thk. Abdlmecid et-Trk, Dru'l-Garbi'l-slm, 1. Basm, Beyrut 1986, s. 309;
evkn, rdu'l-fuhl, s. 146; Mehmet Erdoan, Akl-Vahiy Dengesi Asndan Snnet, s. 69. Gazl snneti
vahy-i gayr-i metlv olarak tanmlar; bk. el-Mustasf, I, 384.
204
Snnet ile kitb delilleri arasnda ncelik asndan bir mertebe fark olup olmad tartmaldr. Bu da snnetin
vahiy mahsl olup olmad tartmasyla ilikilendirilir. Bir gr vahy-i gayr-i metluv isimlendirmesiyle
snnetin her eidini vahiy mahsl sayarak kitbla snnet arasnda mertebe fark olmad iddiasndayken (bk.
Ramazan el-Bt, Mebhisl-kitb ves-snne [min ilmil-usl], Camiatu Dimak, 4. Basm, Dimak 1991, 26;
Mehmet Erdoan, Akl-Vahiy Dengesi Asndan Snnet, 69-76.) dier gre gre ise snnetin sadece bir ksm
vahiy mahsul saylabileceinden ve btn dier delillerin kendisinden sadr olduu gerekesiyle kitabn ilk delil
snnetin ikinci delil olduu iddiasn savunur. (geni bilgi iin bk. Ali Toksan, Delil Olma Ynnden Snnet:
Snnet-Vahiy likisi Mezheplerin Snnet Anlay, Rey Yaynclk, Kayseri 1994, s. 105-14; Ramazan el-Bt,
Mebhisl-kitb ves-snne [min ilmil-usl], s. 26-31)
205
Hz. Peygamber'in fiilleri hakknda eitli taksimler yaplr. Muhammed Eb Zehr ve Ramazan el-Bt eriata dair
olup Mslmanlar asndan balayc olup olmamas asndan, a) eriat aklamak iin yapt filer. b) Sadece
Peygamber'e hs olan fiiller, c) Peygamber'in beer olarak yapt fiiller eklinde ksma ayrrken; Tahir b.
Aur'un Peygamber'in fiillerini on iki ksmda ele ald grlr. (bk. Toksan, s. 91-95; Ramazan el-Bt,
Mebhisl-kitb ves-snne [min ilmil-usl], s. 34-5.) Ayrca Kardv'nin hkm asndan "Allah'a yaklama
kastyla yaplan fiileri snnet bunun dndakileri de mbah olaca"; Amid'nin de fiilin szden hccet deeri
asndan daha gl olduu grnde olduklar ifde edilir; bk. Mehmet Erdoan, Akl-Vahiy Dengesi Asndan
Snnet, s. 92.

35
el-Hcce'de "snnet" szcnn ounlukla Hz. Peygamber'e mnhasr
olarak kullanld grlr. Bunun en bariz gstergesi kitb ve snnet terimlerinin bir
arada kullanlmas ve sahabi kavillerinin de eser szcyle ayrca ifde edilmesidir.
206

Snnet ile eser szckleri bir arada kullanldnda aralarnda ayrm gzetildii,
snnetin Hz. Peygamber'e, eserin ise sahbeye atfedildii grlr. Nadiren snnetin
sahbeye atfedildii grlmekle birlikte
207
mam Muhammed'in "Elinizde Hz.
Peygamber'den gelen snnet, ya da onun ashbndan gelen eser var m?"
208
diyerek
snnet kavramn ounlukla Hz. Peygamber'e hasretme eiliminde olduu
sylenebilir.
209
Snnetin kaynann Hz. Peygamber olduunu aka ifde etmek iin
ayrca "Hz. Peygamber'den gelen snnet" ifdesinin de sklkla kullanld grlr.
210

Bununla beraber eser szcnn sahb kavline zg bir terim olduunu
syleyemeyiz. Birok yerde eser tbiriyle, Hz. Peygamber'den gelen rivyetler de
kastedilir.
211
Ayrca eser, tbin kavilleri iin de kullanlr. Bu da eser kavramnn
sadece snnetle bir arada kullanldnda sahb kavlini ifde iin kullanldn gsterir.
Baka bir ifdeyle, eser kavram dar anlamyla sahb kavlini ifde ederken, geni
anlamyla Hz. Peygamber, sahbe ve tbindan yaplan her trl rivyet anlamna
gelir.
Hadis szc ise ounlukla Hz. Peygamber'den
212
bazen de sahbeden
213

yaplan rivyetler iin mterek kullanlmtr. Hadis ile istisnen tbi kavlinin
214
ve

206
Birka rnek iin bk. eybn, el-Hcce, IV, 58-9, 82-3; 137.
207
rnein, zina etmi kadnn iddet bekleyip beklemeyecei konusunda mam Muhammed "zniyenin iddetinin
olmayacana dair snnet gelmitir" der ve daha sonra Hz. Eb Bekir ve Hz. mer'in uygulamaryla bn Abbas ve
Alkme(62/681)'nin szlerini aktarr; bk. eybn, el-Hcce, III, 388. Bu nedenle "snnet" szcnn sadece Hz.
Peygamber'in sz ve uygulamalarn kapsad sylenemez. Bununla birlikte bu ynde bir eilim olduunu, sahbe
gr ve uygulamalarna da aslnda Hz. Peygamber'e yaknlklar sebebiyle snnet dendiini gzden uzak
tutmamak gerekir.
208
209
Dier rnekler: eybn, el-Hcce I, 45, 225, II, 137, 147, 303, 556-57, 712; III, 306, 435.
210
Mesel bk. eybn, el-Hcce, II, 147; IV, 213.
211
eybn, el-Hcce, IV, 408. (Bu konuda eserler ayn yndedir. Peygamber dedi ki..) Ayrca bk. I, 45, 377; II, 563.
212
eybn, el-Hcce, I, 3, 72, 130, 126, 167, 180, 213, 225, 243, 272, 321, 433; II, 298, 309, 327, 372, 395, 509,
513, 546, 599, 600, 614, 650, 671, 717, 757; III, 99, 249, 252, 449; IV, 233, 242, 367, 392.
213
eybn, el-Hcce, I, 7, 32, 35, 44, 64, 158, 216, 286, 287, 336; II, 6, 56, 261 271,332, 691,716; III, 193, 388; IV,
3.
214
eybn, el-Hcce I, 169. (Sad b. el-Mseyyeb'ten yaplan rivyet iin kullanlr); 361 (brahim en-Neha'den
yaplan rivyet iin kullanlr.)

36
bir zdeyiin
215
kastedildii rnekler de vardr. u halde, hadis dar anlamyla, bir terim
olarak, daha ok Hz. Peygamber ve sahbe iin kullanlrken, szlk anlam itibariyle
tbina atfedilerek ya da anonim szleri ifde etmek iin kullanlmaktadr. Snnet ve
eser teriminde olduu gibi kaynan Hz. Peygamber olup olmad lfzen ifde edilir.
216

Buna gre eser kavram hadis kavramndan, hadis kavram da snnet
kavramndan daha geni kapsamldr.
217

Bu kavramn hepsi, hem fiil hem de sz iin kullanlr. Bu konuda
aralarnda bir ayrm gzetilmemitir. Fakat snnet-i madiye kavramyla ilgili olarak
daha ok uygulamaya dnk bir anlamn kastedildii kanaatindeyiz.
Snnet-i madiye ifdesinin kullanmna dair rnekler el-Muvatta'da ve bn Eb
eybe (239/853)'nin el-Musannef adl eserinde nispeten ok olmasna ramen el-
Hcce'de sadece bir yerde dorudan mam Muhammed tarafndan kullanlr: "Daha
nce gelip gemi kiilerden herhangi birinin buna cevaz vermi yahut uygun grm
m? Bu konuda snnet-i madiye veya herhangi bir eser var m?"
218
eklinde ifde
edilen szckten burada getii haliyle hangi anlamn kastedildiini anlamak olduka
gtr. el-Hcce'de kavramla ilgili olarak bir dier kullanm ise Hasan- Basr'den
yaplan bir rivyetin metnindedir. Burada da Hasan: "Eb Bekir dedenin mrsta baba
gibi olduuna hkmetti ve snnet de bu ekilde yerleti.
219
Fakat ondan sonra insanlar
farkl grler edindi"
220
der. Burada aka snnet-i madiyenin kayna Hz. Eb
Bekir'in bir ictihddr. Kavram ise bu ictihda dayanan uygulamann o dnemde
yerlemesi anlamnda kullanlr. Nitekim aada grlecei zere tbin dneminde
kavram yaygn olarak kullanlr.
el-Hcce'deki bu iki rnekten salkl bir sonuca ulamak ok olas
grnmemektedir. Bu nedenle kavramn el-Musannef ve el-Muvatta'da rnekleri
zerinde yaptmz inceleme sonucunda u sonulara ulatk:

215
eybn, el-Hcce I, 265. ("Sylenegelen bir sze (hadis) gre; "nsanlarn en bilgilisi ilmi zerine ilim katmay
isteyendir" derler.")
216
Peygamberden gelen hadis eklinde (= ,_ .,-) bir rnek iin bk. eybn, el-Hcce, III, 99.
217
Bunlarn dnda Hz. Peygamber'den gelen rivyeti ifde etmek iin ilim szcnn kullanmna da rastlanr; bk.
218
eybn, el-Hcce, I, 177. ( , , ,. , ..- , _., ' '_ , _. - _- )
219
, ..
220
eybn, el-Hcce IV, 213.

37
a) Kavram youn olarak tbin dneminde kullanlmaya balanmtr.
221

Bunlarn iinden de daha ok bn ihb'tan yaplan rivyetlerde rastlanr.
222

b) Hepsindeki ortak zellik kendisinden rivyette bulunulan tbinin hibir
sened zikretmemesidir. Buna gre sened zikretme gerei duymayacak kadar bilinen bir
ey olmaldr ki bu da onun uygulamada grlen ya da uygulamas bilinen bir durumu
ifde ettiini yahut rvnin byle bir kanaat tadn gsterir.
223

c) Genellikle yerleik snnet (,. ) ve snnet bu ekilde yerleti ( . ..)
eklinde ifde edilen snnetin dayand kiiler ifde edilmezken, bazen kaynak olarak
Hz. Peygamber ile Hz. Eb Bekir ve Hz. mer'in
224
bir baka yerde ise Hz. Peygamber
ve Mslmanlarn zikredildii grlr.
225

Btn bunlara gre snnet-i madiye, Hz. Peygamber'in vefatnn sonrasnda
yerleen ve ondan kaynaklanmas ihtimali olan, nce sahbenin sonra da limlerin ve
halkn yapageldikleri uygulama olarak tarif edilebilir.
226

221
Bunun yannda bn Abbas, bn mer ve Hz. Aie'den de benzer kullanmlar rivyet edilir. Fakat bunlarn hepsinde
Hz. Peygamber'in snneti kastedilir. (bk. zenel, s. 9-10)
222
Mlik, el-Muvatta "Yahy", II, 326. [no: 2246]; II, 322-3. [no: 2475]; II, 435. [no: 2527]; Eb Bekir Abdullah b.
Muhammed b. brahim bn Eb eybe, el-Musannef, thk. Muhammed b. Abdullah el-Cuma ve Muhammed b.
brahim el-Laheydan, Mektebetu'r-Reid, Riyad, 2004, I, 223. [no: 151. Bb / 1308. Hadis]; VI, 282. [no: 190 /
17549]. IX, 403. [no: 108 / 29185]
223
Bu kullanmn mam Muhammed'in mehr/marf snnet kullanmyla benzerlii dikkat ekicidir. Fakat aada
Mehr hadis bal altnda ele alnaca zere o, mehr/marf sfatlaryla bir uygulamadan ok rivyetleri
(eser-sr) tavsif etmektedir. Buna gre snnet-i madiye, rivyet yoluyla sabit olan snnetin marf olduunu
(genel kabul grdn) tespitte ancak yardmc bir unsurdur.
224
bn Eb eybe, el-Musannef, IX, 403. [no: 108 / 29185] (Peygamber ve onun ardndan gelen iki halfeden, kadnn
hadlerde sahitliinin caiz olmadnda snnet gemitir.)
225
bn Eb eybe, el-Musannef, I, 37-8. [no: 17 / 191] (Peygamber'den ve mslmanlardan (abdestte) ayaklarn
ykanacana dair snnet gemitir.) Ayrca terimin Hanefilerdeki karlna ilikin bir yorum iin bk. Eb Bekr
Alaeddin Eb Bekr b. Mesd b. Ahmed el-Hanefi Ksn, Bedai's-sanai' f tertbi'-erai, thk. Ali Muhammed
Muavvez ve Adil Ahmed Abdlmevcut, Dr'l-Ktbi'l-lmiyye, Beyrut, 1997, II, 12-3. (terik tekbirleri vacip
olduu halde Kerh'nin "ilim ehlinin nakledip, amel edilmesinde icm ettii" anlamnda snnet-i madiye tbirini
kulland nakledilir.); Mlik kaynaklarda kullanm iin bk. Sahnn b. Sad et-Tenh, el-Mdevvenetu'l-kbr,
Dru'l-ktb'lilmiyye, Beyrut, 1993, I, 193. (bn Eb Leyl'dan nakledilir.); (Ayrca, Hz. Peygamber'in
hadisinden yola klarak 10 dirhemin 1 dinar olmas snnet-i madiye terimi ile ifde edilir.) bk. I, 302; zenel de
snnet-i madiye'nin uygulanm olan, uygulamas herkese bilinen ve kabul edilen ma'ruf ve mehr snnet
olduunu syler. Bunun da snnet-i madiyenin amel-i mtevatir, amel-i mtevris ve snnet-i ma'rufe ile ilikisini
gsterdiini ifde eder; bk. zenel, s. 9.
226
Bu haliyle snnet, icm, sahb kavli ve amel delilleriyle ilikili olarak dnlebilecek olan bu kavramda baskn
olan delilin amel delili olduunu, bu nedenle de kadim amel ile ilgili olarak amel bal altnda ayrca ele
alnmas gerektiini dnyoruz. bk. Amelin Kavramsal erevesi, s. 82.

38
mam Muhammed'in bu kavrama sadece bir yerde yer vermesi, onun senedsiz
uygulama rivyetleri yerine msned rivyetleri ne karma gerektii dncesinin bir
uzants olmaldr.
227

B. Snnetin Deliller Sralamasndaki Yeri
el-Hcce dikkate alndnda snnetin bir ter kayna olduu ve deliller
sralamasnda Kitbdan sonra geldii konusunda ilk dnem ekollerinin gr birlii
iinde olduu anlalmaktadr. rnein, (lm deindeki) hastann nikhna cevaz
vermeyen Medne ehline kar mam Muhammed yle der: "Kitbda ya da snnette
salklnn nikh sahh, hastannsa fsiddir diye bir ey geldi mi?"
228
Yine (lm)
hastal esnasnda boama konusunda da benzer bir kullanma rastlanr. Burada kocas
tarafndan boanan kadnn bir bakasyla evlense bile ilk kocasna vris olaca
grnde olan Medne ehline kar "Sizin grnze gre kadn iddeti bitse sonra bir
bakasyla evlense, sonra bu ikinci kocas da hastalanp kadn boasa daha sonra yine
ayn ekilde evlenip boansa eski eine de vris olabilir. Bu nasl snnete uygun olur.
Bize gre bu ne kitaba ne de snnete uyar"
229
szleriyle eletiri getirir.
230

Snnetin sabit olduu yerde kyasa gerek olmayacana ilikin ifdeler de
snnetin kyastan nce bir delil olduunun kabul edildiini gsterir. rnein, namazda
secdeden kalkma ekli konusunda "Bu konuda snnet ve sr marf ve mehrdur,
kyas ve ictihda gerek yoktur"
231
denir. Yine vade ile hayvan takas konusunda "bu
konuda birok sr vardr. Kyas ve ictihda gerek yoktur"
232
ifdesi kullanlr.
mam Muhammed kyasn kitb ve snnetten sonra bavurulacak delil
olduunu ifde sadedinde Hz. mer'in Eb Musa el-E'r'ye yazd mektubu da delil

227
Nitekim Medne ehline yapt Medne ameli eletirilerindeki vurgu bu yndedir. bk. Amel, s. 78.
228
229
230
Kitb ve snnet delillerinin bir arada kullanld birka rnek iin; bk. eybn, el-Hcce, IV, 137, 322.
231
232

39
getirir.
233
Buna gre daha ilk dnemden itibaren snnet kitabn ardndan ikinci ana
kaynak olarak kabul edilegelmitir.
234

C. Marf/Mehr Hadis
Ge dnem Hanef usl literatrnde mtevatir hadis ve haber-i vhid arasnda
zel bir deeri olduu ifde edilen mehr hadise
235
dair el-Hcce'de olduka ok rnek
yer alr. Mtevatir hadis terimine rastlanmamakla beraber mehr hadis kullanmnn
bunu da kapsad sylenebilir.
Mehr-marf hadis,
236
marf snnet,
237
mehr-marf sr,
238
mstefiz
hadis
239
szckleriyle kullanlan bu kavram sadece Hz. Peygamber'den gelen rivyetleri
deil, sahbeden gelen rivyetleri de kapsar. Biz konumuzla ilgili olarak burada sadece
Hz. Peygamber'den gelen rivyetlerle ilgili mehr hadis kavramn ele alacaz.
(1) Sabah ve ikindi namazlarn klan kiinin sonra imama tekrar uymas
Medne ehli ve mam Eb Hanfe le ve yats namazlarn tek bana klan
kiinin sonradan ayn namazlar imama uyarak klmas halinde cemaatle kld namazn
caiz olaca ve nafile ibdet yerine geecei konusunda gr birlii ierisindedir.
Bunun gibi nafile namazlarn ift sayl rektlardan olutuu, akamn farznn ise tek
sayl olduu gerekesiyle akam namaznda bu ekilde namazn tekrar edilmesinin
mekruh olacanda da ittifak halindedirler.
240

Medne ehlinin aksine mam Eb Hanfe ve mam Muhammed, sabah ve ikindi
namazlarnn da bu ekilde klnamayaca grndedir. mam Muhammed nce
konuyla ilgili olarak Abdullah b. mer'den bu gr dorultusunda bir rivyeti delil

233
eybn, el-Hcce, II, 569-70.
234
Burada mam Muhammed'in, Hz. mer'in mektupta kulland snnet szcn, Hz. Peygamber'in snneti
olarak yorumlamas da nemlidir.
235
Hanef uslcleri mehr hadisi "Aslnda haber-i vahid olan fakat sahbe sonras hicr ikinci asrda ve sonrasnda
gvenilir, yalanda birlemesi mmkn olamaycak limlerce mtevatir seviyesine kan hadis" olarak tanmlar; bk.
Pezdev, Usl, (Kefu'l-esrr iinde), II, 534-5; Hicr III. asrdan sonra tevatr seviyesine ulaan haber-i vahidin
mehr saylmayacanda ittifak vardr. Hkmen, Cesss'n da iinde olduu baz uslcler zarureten olmasa da
istidllen ilm-i yakn ifde ettii grndeyken; s b. Ebn'dan naklen kimi uslcler ise ilm-i tuma'nine ifde
ettii grndedir; bk. Abdlaziz el-Buhr, Kefu'l-esrr, II, 534-5.
236
Mesel bk. eybn, el-Hcce, II, 395,
237
Mesel bk. eybn, el-Hcce, IV, 332.
238
Mesel bk. eybn, el-Hcce, III, 500.
239
eybn, el-Hcce, I, 3; II, 428.
240

40
olarak getirir ve ardndan "bn mer'in bu hadisi ile beraber Hz. Peygamber'in sabah
ve ikindi namazlarndan sonra nafile namaz yasakladna dair fukah arasnda
marf olan hadisi nasl olur da terk ederler"
241
der.
Burada marf hadis terimindeki marf szcyle "fukah nezdinde biliniyor
olmann" kastedildii aka ifde edilir. Fakat bu salt bilinirlik deil ayn zamanda
fukah nezdinde genel kabul grme anlamn da ieren bir kullanmdr. Ayrca marf
hadis herhangi bir sened zikredilmeksizin rivyet edilerek, sened zikredilen bn mer'in
rivyetinin shhat gerekesi olarak kullanlr. Sened zikredilmemesi ise -mam
Muhammed'in senedlere verdii nem de gz nnde bulundurulursa- muarzlarnn da
hadisi kabul etmi olmasna delalet ediyor olabilir. Buna gre, bn mer'in gr
marf snnete uygun olduu iin kabul edilmi, marf snnete sahb kavlinde tercih
sebebi ileviyle bavurulmutur.
(2) Veda tavafnn terk edilmesi
mam Eb Hanfe veda tavafnn terk edilmesi durumunda, hayz gren
kadnlar dnda herkesin kurban kesmesi gerektii grndedir. Medne ehli ise imkn
varsa dnp tavafn yaplmas gerektii, imkn yoksa da kurban gerekmeyecei
grndedir. mam Muhammed buna karlk nce Hz. Peygamber'den veda tavafnn
terk edilmesinin yasaklandna dair bir rivyet zikreder. Ardndan marf hadisle yle
eletiri getirir:
...sonra Safiyye'nin rivyet ettii insanlar nezdinde marf olan hadise gre, hi
kimsenin veda tavafn terk etmesi caiz deildir. Eer terk etmise fakat yakndaysa
dnp tavaf etmesi gerekir. Eer uzaklamsa kurban gerekir. Bir koyun yeterlidir.
242

Burada marf szcyle kastedilenin insanlar nezdinde bilinen ve genel
kabul gren olduu aka ifde edilir. Yukardaki iki rnek dnda marf szcnn
mutlak olarak kullanld yerlerde de ya "fukah arasnda bilinen", ya da "insanlar
(halk) arasnda bilinen" anlamnn kastedildiini syleyebiliriz. Dolaysyla bu dnemde
mehr ve marf hadis terimlerinin, ge dnemde hadis stlah olarak ifde ettii

241
242

41
anlamn aksine mnhasran senede ilikin olmadn ifde edebiliriz.
243
Nitekim burada
da hadisin senedi zikredilmez.
(3) Numune ya da katalogla sat
Satcnn maln zelliklerini katalog ya da numuneyle tasvir etmesiyle mal
almaya karar veren kiinin mal grdkten sonra bu alveriten vazgeme hakknn
olup olmadnda taraflar farkl grtedir. Eb Hanfe, byle bir durumda mterinin
mal grdnde vazgeebilecei grndeyken, Medne ehli eer mal daha nce
satcnn ifde ettii zelliklerdeyse byle bir hakknn olamayaca grndedir.
mam Muhammed bu gre yle itiraz getirir:
zerinde hibir phe olmayan ve "dnyann her tarafnda Mslmanlarn bugne
dek" snrlar dhilinde alverilerini yapageldikleri "marf hadis"e gre Hz.
Peygamber (as) "Kim bir eyi grmeden satn alrsa alveriten vazgeme hakk
vardr" buyurmutur.
244

Bu rnekte marf hadis "zerinde phe olmayan hadis" eklinde
tanmlanmtr. Bu bir anlamda mtevatir hadisi kapsayan bir ifdedir. Zira hem rivyet
zerinde vehim ihtimalinin olmad, hem de hadisten kaynaklanan genel amel rf
iddiasyla nesilden nesle aktarld ifde edilir. Buna gre, mam Muhammed'in ve
iinde bulunduu ilm evrenin dilinde mehr hadis kapsamna mtevatir hadis de
dhildir.
245
Nitekim muarzlarnn da bu hadisi reddetmelerini deil hadisle umumu
zere amel etmeyip, numune ile sat konusunda tahsis etmelerini eletirir.
246
Burada da
mam Muhammed hadisin senedini verme gerei duymaz.
Buna karlk mam Mlik el-Muvatta'nda konuyu amele ilikin tbirlerle ele
alr.
247
Buna gre mam Mlik, Medne'deki rfle desteklenen bu amelin mezkr hadisi
tahsis ettii grnde olmaldr.

243
Bununla birlikte daha sonraki rneklerde rivyet okluunun da bu kavramlarla bir arada kullanld grlecektir.
244
245
Marf hadis tbirinin mtevatir hadisi de kapsadna dair bir baka rnekte de marf hadis hakknda
"...reddedilemeyecek, kesin olarak bilinen ve phe edilemeyecek marf hadise gre..." ifdeleri kullanlr; bk.
246
247
Mlik, el-Muvatta "Yahy", II, 200. [no: 1956] ( , ,, , ,.)

42
(4) Bali olmu bakirenin babas tarafndan evlendirilmesi
mam Eb Hanfe bali olmu kzn ancak kendisinden izin alnmak suretiyle
evlendirilebilecei grndeyken, Medne ehli bakire kzn bu konuda konumaya
utanaca gerekesiyle babas tarafndan evlendirilebilecei grndedir.
248
mam
Muhammed konuyla ilgili olarak bakirenin izninin susmas olduuna dair Hz.
Peygamber'den gelen iki rivyeti zikrettikten sonra yle der: "Bu konuda gelen
hadisler sadece bir kiiden gelmez. Hadisler birok kiiden gelir, marftur"
249

mam Muhammed dier birok yerde kulland "marf ve ok hadis"
ifdesinden kastnn ayn konu hakknda birok kiiden hadis gelmesi olduu
anlalmaktadr. Buna gre marf hadisle hem hadislerin birden ok tarikle gelmesi
hem de ulem ya da insanlar (halk) nezdinde bilinen ve genel kabul gren bir hadis
olmas kastedilir.
250

(5) Kleler arasnda ksas
mam Eb Hanfe bir klenin bir baka kleyi kasten ldrmesi durumunda,
maktuln efendisinin ya ksas isteyeceini, ya da affedeceini; klenin kymetini
isteyemeyeceini syler. Medne ehli ise ksas isteyebilecei gibi klenin kymetini de
isteyebilecei grndedir. mam Muhammed bu gre yle kar kar:
Kasten ldrmelerde Allah: "cana can, gze gz" demitir. Bu durumda ksastan baka
bir ey olamaz. Ne diyet ne de mal. Hataen ldrmede ise Allah'n bitii deer
maktuln ailesine verilir. Kim kle konusunda bunun dnda bir hkm sylerse, o
iddia sahibidir ve beyyine (delil) getirmesi gerekir. Klede de hrde de (kasten
ldrmede) ksas vardr,(hataen ldrmede de) diyet. Kim bu konuda kle ile hr
arasnda bir ayrm olduunu iddia ederse, ya kitbdan ya da marf snnetten delil
getirmesi gerekir.
251

248
249
250
Bununla ilgili bir dier rnekte ise ehl-i zimmetten ldrlen kiiye karlk mslmann ldrlp
ldrlmeyecei ve diyetinin tam m yarm m olaca konusunda zikredilir. nce Peygamber'den mrsel bir
rivyet zikreden mam Muhammed daha sonra "Bu konuda Hz. Peygamber'den gelen sr ok ve marftur" der.
Fakat bundan sonra sadece 4 tane mevkf, 5 tane de maktu haber rivyeti vardr. Buna gre iki sebeple bu ifde
kullanlm olabilir: 1- Sahbe ve tbinden gelen bu haberlerin asl kaynann peygamber olduuna dair gl
bir inan vardr. 2-mam Muhammed bu tbiri grn kuvvetli gstermek iin kullanr. bk. eybn, el-Hcce,
IV, 351-58; Kayna peygamber olan marf hadis tbirinin ok (kesre) tbiriyle bir arada kullanld dier
rnekler iin bk. eybn, el-Hcce, I, 34, 138; III, 329.
251

43
Bu konuda gr ayrlnn sebebi klenin salt "mal" statsnde
deerlendirilip deerlendirilmeyecei konusu ile ilgilidir.
252
Buna gre Medne ehli bu
konuda kle de bir insan olduundan ksas uygulanabileceini; alnp satlabilmesi
sebebiyle mala olan benzerliinden dolay da telefi halinde kymetinin istenebilecei
grne ularlar. Dolaysyla kyasu'-ebeh ile mm nass tahsis ederler.
mam Muhammed ve iinde bulunduu ilm gelenek ise ksas ve diyetlerde
nasslarda taammden ldrlen cana ayr bir deer verildii ve mutlak olarak ksasa
hkmedildiini benimser. Bu hkmn ancak bir baka yetle ya da marf snnetle
tahsis edilebileceini sylerler. Buradan marf snnetin, kitab tahsis edebilecei
grnde olduklar anlalr.
(6) Harem blgesinde aa kesilmesine ceza
mam Eb Hanfe harem blgesinde ihraml olsun olmasn kim aa keserse
keffret demesi gerektii grndedir. Medne ehli ise bunun kt bir fiil olduunu
ifde etmekle beraber keffretin gerekmediini savunur. mam Muhammed yle
eletiri getirir:
Fkhla ismi anlan birinin byle bir konuda cahil olacan sanmazdm. Hz.
Peygamber Mekke'nin fethi gnnde verdii hutbe esnasnda
253
"Mekke Allah'n haram
kld blgedir. Otu koparlmaz, aac kesilmez, hayvan avlanmaz" buyurmutur. Eer
aan kesilmesine ceza Kur'n'da zikredilmez derlerse o zaman ihrama girmemi
kiinin harem blgesinde avlanmasna da cezaya hkmetmemeleri gerekir. Biz bu
konuda gelen eseri alyoruz derlerse bu konuda eser ayndr. Hz. Peygamber
avlanmakla aa koparmay bir arada zikretmi, ayrmamtr. Nitekim fukah bu
konuda icm etmitir. Buna ramen nasl olur da Medne ehli kimsenin bu konuda
cezaya hkmettiini bilmiyoruz der.
254

Bu rnek dikkatle incelendiinde, rnek balamnda ele alnan meselenin
temelde snnetin yetle sabit hkme ek hkm getirmesi (nassa ziyade) meselesi
olduu grlr. Buna gre mam Muhammed snnetin Kur'n'a ziyade hkm
getirecei temelinden hareketle harem blgesinde aa kesilmesine de cezaya
hkmedilmesi gerektii grndedir. Medne ehlinin de snnetin Kur'n'a ziyade
hkm getirecei kaidesini savunduunu fakat burada elikiye derek ayn hadisle
dzenlenen bir konuda bu kaideyi iletirken dier konuda iletmediini ne srer.

252
253
Bu ibareden hadisin mehr ve marf sayld sonucunu karyoruz. Zira fetih gn Hz. Peygamber'in verdii
hutbe bir baka yerde mehr/marf tbirleriyle ifde edilir; bk. eybn, el-Hcce, IV, 392.
254

44
Medne ehli ise aka Medne ulemsnn buna hkmetmedii gerekesiyle yani
Medne ameli sebebiyle hadisten bu hkm almayarak yetteki hkm umumu zere
kabul eder.
255

Bu rnekte de dier rneklerde olduu gibi marf hadisin senedsiz olarak
zikredilmesi, mam Muhammed'in usl anlaynda marf hadis ile senedlerini
zikretmeye zen gsterdii haber-i vhid arasnda fark gzetildii anlamna gelir. mam
Muhammed "marf/mehr hadis/snnet" tbirlerini son tahllde hadisin gvenilirliini
ifde eden bir terim olarak kullanmaktadr.
256

D. elikili Rivyetlerde Tercih
lk dnem Hicaz ve Irak fkh ekolleri genel bir eilim olarak haber-i vhidin
hucciyetini kabul ederler. Bununla birlikte her iki ekol de bunun kabul ile ilgili bir
takm artlar ne srer. ki ekol arasndaki farkllk haber-i vhidin kabul ile ilgili bu
artlardadr.
Biz bu balk altnda, ayn zamanda taraflarn rivyet ve rvi kstaslarn da
ortaya karacak olan hadislerin tearuzuna ilikin rneklere yer vereceiz.
257

(1) hramlnn evlilii
mam Eb Hanfe ihramlnn nikhnn, ihramdan kncaya kadar cinsel iliki,
pme vs. gibi yasak fiilleri yapmamas kaydyla, caiz olduunu syler. Medne ehli ise
haram fiillere gtrc olduu iddiasyla bunu caiz grmez. Her iki grn de
dayand hadisler vardr.
258
Medne ehline kar mam Muhammed yle der:
Peki, kiinin ihramlyken cariye satn almasna ne dersiniz? "Evet, caizdir, fakat cinsel
iliki, pme gibi yasak fiilleri yapmamak kaydyla" derlerse onlara: Evet doru olan
budur, fakat bununla dier grnz terk etmi oluyorsunuz denir. nk nikh da,
(harama gtrc olmas asndan) ayn eydir. Bunun gibi evlilik de caizdir. Sadece

255
Mlik, el-Muvatta "Yahy", I, 561, [no: 1263] (Bize daha nce kimsenin aa kesmekten dolay cezaya hkmetii
ulamad.)
256
Mehmet Ali Yarg da almasnda, ilk dnem Hanef fakhleri nezdinde mehr hadis teriminin, limlerin genel
kabulne mazhar olmu ve zerinde kayda deer bir ihtilfn grlmedii hadisi ifde ettii sonucuna ular; bk.
Mehmet Ali Yarg, Hanefi Fkh Doktrininde Mehr Snnetin Yeri, Baslmam Doktora Tezi, MSBE, stanbul,
2003, s. 59.
257
Rivyet ve ravi kstaslarnn dier bir ksmna sahb kavli bal altnda da deinilmitir. bk. s.72-8.
258
mam Muhammed ncelikle bn Abbas'tan yapt, Hz. Peygamber'in ihramlyken Meymne ile evlendii
ynndeki rivyete dayanr; bk. el-Hcce, II,225; Medne ehli ise bu evliliin ihrama girmeden nce olduuna
dair Sleyman b. Yesr'dan nakledilen mrsel hadise ve Hz. Osman'n Hz. Peygamber'den "hraml kii nikh da
nian da yapamaz" ynndeki iki ayr rivyete dayanr. (bk. Mlik, el-Muvatta "Yahy", I, 467-68. [no: 996-97]

45
ihramdan kana kadar pme vs. gibi eylerden uzak durmas gerekir. Syleyin
bakalm, hangi sebeple evlilii haram kldnz, mekruh grdnz. Eser sebebiyle mi? bu
nikhn caiz olduuna dair mi daha ok eser var yoksa haram olduuna m? Siz
kyastan haber verin. hramlnn evliliini haram grenin, cariye satn almay, hatta
koku (za'fern) gibi ihramlya helal olmayan eylerin satn alnmasn da haram
grmesi gerekir Bununla ilgili birok hadis de vardr. Temelde Hz. Peygamber'in,
Meymne ile ihramlyken evlendii ifde edilir. Bunlardan birini de Meymne'nin
yeeni ve ayn zamanda fkh ve ilminde phe olmayan bn Abbas nakleder.
259

Burada mam Muhammed, Medne ehlinin ilettii sedd-i zeri ictihdna
eletiri getirir, hadis kstaslaryla ilgili olarak hem kyas ilemi yapar hem de "bu
nikhn caiz olduuna dair mi daha ok eser var yoksa haram olduuna m" diyerek
rivyetlerin okluunu vurgular. Bununla beraber, pasajda getii gibi -el-Muvatta'da
da mam Mlik'in Hz. mer'e dayandrd rivyetin altnda- Hz. Peygamber'in, bn
Abbas'n teyzesi Meymne ile evlendii zamana dair en bilgili kiinin, bu yaknlktan
dolay bn Abbas olacan syler.
260
Bu, tartmann kilit rivyetidir. Medne ehli ise bu
konuda Sleyman b. Yesr'dan yaptklar Hz. Peygamber'in Meymne ile ihraml
deilken evlendiini ifde eden mrsel hadisi tercih ederler.
261
Bu rnekten u sonular
kartlabilir:
a) mam Muhammed'e gre hadislerin tearuzu durumunda, hangi ynde daha
ok rivyetin olduu dikkate alnr. Bu rivyetler merf olabilecei gibi mevkf ve
makt da olabilir.
262

b) Fakat bu tek bana yeterli olmayabilir, tercih iin kyas ilemine de
bavurulur.
263

c) Ayrca ona gre, tearuz durumunda, rvinin metinde geen olaya (daha iyi
bilme ihtimali asndan) yaknl, fkh ve ilimle temayz etmi olmas da nemlidir.
d) Medne ehli burada hadislerin tearuzu karsnda kyastan nce sedd-i zera
prensibini iletmektedir. Konunun hassas llerle belirlenmi hac ve umre ibdetleriyle
ilgili olmas sebebiyle, Medne ehlinin ihtiyaten, kyastan nce sedd-i zera prensibini
iletmek suretiyle bu hadisi tercih ettii sylenebilir. Bu da Medne ehlinin hadislerin

259
260
Mlik, el-Muvatta "eybn", II, 321-4.[no: 437]
261
eybn, el-Hcce, II, 214; Mlik, el-Muvatta "Yahy", I, 467. [no: 996]
262
Nitekim mam Muhammed, ikisi mrsel drt merf hadis, bn Mesud'dan bir mevkf hadis, brahim en-Neha'den
de bir makt hadis nakleder; bk. eybn, el-Hcce, II, 210.
263
Nitekim bu kstas mevkf hadis tercihlerinde de aka ifde edilir. bk. s. 73-4.

46
tearuzunun sz konusu olduu ihtiyat gerektiren konularda sedd-i zeraya uygun
rivyeti tercih ettii anlamna gelebilir.
(2) Komunun ufa hakk
ufa konusunda mam Muhammed rivyetlerin tearuzunda destekleyici daha
ok rivyeti olann kabul edileceini yle ifde eder: "Medne ehli kendi grlerine delil
olarak bir rivyet getirdi, Irak ehli ise grlerine delil olarak birok rivyet getirdi."
264
Bu da
tearuz durumunda daha ok rivyetin tercih edilecei ilkesini destekler. Bununla
birlikte yle devam eder:
Medne ehli "Hz. Peygamber komu iin ufaya hkmetmedi" diyor, Irak ehli ise
"Komu iin ufa'ya hkmetti" diyor.
265
Hangi gr kabul edilmeye daha layk?
Herhangi bir eyi ispat edenin sznn herhangi bir eyin yokluunu iddia eden szden
daha gl olduunda insanlar arasnda bir ihtilf olduunu sanmyorum.
266

Burada iki rivyet arasnda tearuz durumunda bavurulacak metin tenkidine
dair bir dier kstasn da bir eyin varln iddia eden hadisin yokluunu iddia edene
tercih edilecei olduunu anlayabiliriz. mam Mlik ise rivyet ettii bu hadisin Medne
icmndan desteklenen amele uygun olduunu ifde eder.
267

(3) Hanmlara gn taksimi
mam Muhammed burada hadis tearuzu durumunda ne yaplmas gerektiini
sarih bir ekilde yle aklar:
Biz diyoruz ki aralarnda ihtilf olan iki hadis Hz. Peygamber'den rivyet edilirse, Hz.
Peygamber hakkndaki zannmz daha iyi ve daha gzeli olacandan bu yndeki hadisi
alrz. Yeni evlenilenle nceki arasndaki saygnlk eittir. Biz Hz. Peygamber'in yeni
evlendiine dierlerinden, bakireye duldan daha ok hak tandn dnmyor ve
onun nezdinde (adaletine uygn olarak)her ikisinin de eit derecede saygnlk ve hakk
olduuna inanyoruz. Bu nedenle de Hz. Peygamber'in mm Seleme'ye bizim rivyet
ettiimiz ekil dnda bir ey sylediini dnemiyoruz. Bu Hz. Peygamber iin sizin
iddianzdan daha uygundur. Bu nedenle sizin rivyet ettiinizi de bu ekilde anlyoruz.
Ayrca hadisin banda nasl bir anlam varsa sonunda da yle bir anlam olmal.
Rivyet ettiiniz hadisin banda "dilersen sana yedi gn ayraym dierlerine de
yedier gn ayraym" eklinde eitlik gzetiliyor. Demek ki sonraki "sana da gn
ayraym dierlerini de (belli gnler tahsis etmeksizin) srayla dolaaym"
268
ibaresiyle

264
265
Bahsi geen hadis: Mlik, el-Muvatta "Yahy", II, 251. [no: 2079]; Mlik, el-Muvatta "eybn", III, 352 [no:
853] (Hz. Peygamber snrlar belli olmayan (malda) ortaklar arasnda ufaya hkmetti. Snrlar belli
olmayanda ise ufa yoktur.)
266
267
Mlik, el-Muvatta "Yahy", II, 251. [no: 2079] ( , - . _ : _,)
268
Hadiste ( ,, ._ , : .) ifdesi kullanlr. Medne ehli yeni evlenilen kz bakireyse yedi gn yannda
kalr, dulsa gn yannda kalr sonra hali hazrda evli olduklar arasnda gn taksimi yapar grndedir; bk.

47
kastedilen "sana da gn onlara da gn ayraym" olmaldr.(Aksi halde bata
yedier gn denmesinin anlam kalmaz.)
269

Burada mam Muhammed daha nce zikrettikleri dnda bir ka kstastan daha
bahseder:
a) Hz. Peygamber iin aklen onun yksek ahsiyetine (bu rnekte adaletine)
daha uygun olan hadis tercih edilir.

b) htilafl gzken iki hadis varsa ve te'vil yoluyla biri ile dierinin te'lifi
mmknse te'vile gidilir.
c) Metnin ba ile sonu arasnda anlam asndan mutbakat olmas gerekir.
Grld zere kstas da metin tenkidiyle alakaldr. mam Mlik ise
hadiste dorudan bakire-dul ayrmndan bahsedilmese de Medne ameline uygun olan
bu olduu iin hadisin bu ekilde anlalacan syler.
270

(4) Vitir namaznn yolculukta kln
mam Eb Hanfe vitir namaznn mutlaka vastadan inip de klnmas gerektii
grndeyken, Medne ehli vasta zerinde de klnabilecei grndedir. Her iki
tarafn da dayand rivyetler vardr. Taraflarn ayrld nokta vitir namaznn nafile
hkmnde mi vacip hkmnde mi olduudur. mam Muhammed bunu yle ifde eder:
Vitir konusunda eitli rivyetler vardr. Biz daha gvenilir olan aldk. Bu yzden de
vasta zerinde deil yerde klnacana hkmettik. nk fakhler vitrin klnmasna
nem verdikleri gibi, be vakit namaz dndaki nafile namazlardan hi birine bu kadar
byk nem vermediler. Kimi terki caiz olmayan snnet dedi, kimiyse vacip. Ve bu
konuda Hz. Peygamber'den "Allah sizin zerinize bir namaz daha (vitri) ekledi"
hadisini rivyet ettiler. u halde bir konu hakknda eitli hadisler varsa, fukahnn
kuvvetle nemine hkmettiini almak gerekir. bn mer'den vastadan inip de namaz
kld ve Hz. Peygamber'den de bunu bu ekilde rivyet ettii nakledildi. Biz de bu
konuda en gvenilir olan ve vitrin nemini ifde eden sra daha ok benzeyen hadisi
aldk.
271

Bu rnekte grld zere eliik rivyetlerden icmn
272
delalet ettii
sonuca uygun olan tercih edilir. te yandan nceki rneklere grld gibi sahh
kabul edilen dier rivyetlere kyasn da tercihte kullanld grlr.

269
270
Mlik, el-Muvatta "Yahy", II, 34. [no: 1511]
271
272
Buradaki icm, vitir namazna dier nafile namazlara nazaran daha byk nem verilmesi konusundaki icmdr.

48
(5) Bath'da namaz klmann haccn menasikinden olmad
Bath denen Z'l-huleyfe'deki meknda inip namaz klmann haccn
menasikinden (hacda ifa edilmesi gereken fiillerden) olup olmadnda ihtilf vardr.
Medne ehli Hz. Peygamber'in bu ynde bir fiili ulat ve bn mer'in de aynen bu fiili
uygulamasn gereke gstererek
273
bunu haccn menasikinden kabul eder.
274
mam
Muhammed ise gelen rivyetteki mola verme ( ,. .' _ ) fiilinden yola karak Hz.
Peygamber'in Mekke yolu zerinde konaklama maksadyla orada durduu
grndedir.
275
bn mer'in de bunu insanlar zerine vacip grmediini
dndklerini belirterek szlerini yle srdrr: "Eer bu fiil vacip olsayd. Hz.
Peygamber ve ashb konuyu fiilden daha ak olan szle ifde ederlerdi ki insanlar
bunu szle bilirdi fiille deil."
276

Bu rnekte grld zere mam Muhammed'e gre vcb hkm kavl
beyan ile sabit olur, fiil beyanla deil. Bu, usl ilmi asndan son derece nemli bir
konudur. Bu mant sonuna kadar ilettiimizde u netice ile karlamamz sz
konusudur: Hz. Peygamber'in bir fiili yapm olmas bunun vcubunu gsteren
bakaca bir karne sz konusu olmadka- onun vacip/snnet olmasn gerektirmez. Bu,
dnemin tartmalarndan birinin de Hz. Peygamber'in hangi fiillerinin din bir hkm
koyma amacna, hangilerinin beer ihtiyalarna atfedilecei tartmas olduu
anlalmaktadr. Bir dier tartma ise fiilin ya da hkmn Hz. Peygamber'e hs
olmasdr. Bununla ilgili rnek de aada zikredilmektedir.
(6) Cariyeyi zgrletirmenin mehir saylmayaca
mam Muhammed cariyeyle evlenmek isteyen kiinin onu azad etmeyi mehir
olarak art koamayaca konusunda Medne ehli ile mam Eb Hanfe'nin ittifakn
kabul eder. Bununla birlikte konuyu Hz. Peygamber'in Safiye ile evlenirken onu azad
etmesiyle delillendirenlere (Eb Ysuf gibi) de "Bize gre bu sadece Hz. Peygamber'e

273
Mlik, el-Muvatta "Yahy", I, 541. [no: 1204-5]
274
275
276

49
hs bir durumdur" szleriyle cevap verir.
277
Bunu da "...sana has olmak zere, mehirsiz
olarak kendini Hz. Peygambere balayan..."
278
yetiyle delillendirir.
u halde, Hz. Peygamber'in bir fiili Kur'n'da kendisine has olduu belirtilen
bir hkmn ifas kablinden ise, bu fiil ona zg kabul edilir. Bakalar bu konuda Hz.
Peygamber'e tbi olamaz.
(7) Av kpeinin alm-satmnn cevaz
Av kpeinin satlmasna mam Eb Hanfe cevaz verirken, Medne ehli Hz.
Peygamber'den gelen hadis sebebiyle cevaz vermez. mam Muhammed bu hadisin
mensuh olduunu yle iddia eder:
Bize gre bu hadis mensuhtur. Bize ulatna gre Hz. Peygamber nce kpeklerin
ldrlmesini emretmi, daha sonra bunu yasaklamtr. te satnn haram klnd
zaman, ldrmesini emrettii bu zamandr. Bunu yasaklad zaman, satlmasnn
haramln da nesh etmitir. Bu hadisin nesh olunduuna dier bir iaret de hacamat
cretinin de ayn hadiste haram klnm olmasdr. Fakat daha sonra hacamat creti
helal klnmtr. Bize gre kendisinden menfaat elde eden kpein satm da
ldrlmesini yasaklad zaman nesh edilmitir.
279

Burada da ak bir ekilde snnetin snnetle nesholunaca ve elikili
rivyetlerde, neshe dair karinelerin varolmas halinde neshe bavurulabilecei ifde
edilir. Burada nesih iddias ne srlrken baka karinelerin varlna da dikkat
ekilmesi ilgi ekicidir.
(8) Sehiv secdesinin selamdan sonra m nce mi olduu
Medne ehli sehiv secdesinin selamdan nce yaplmas gerektii grndedir.
Bu grlerine de Abdullah b. Buhayne'nin Hz. Peygamber'den rivyet ettii bir hadisi
delil getirirler. mam Muhammed onlar yle eletirir:
Siz ya da herhangi bir fakh, Abdullah b. Buhayne'den bu hadis dnda bir hadis
nakletti mi? "ondan baka bir hadis geldiini bilmiyoruz." dediler. Biz ise Hz.
Peygamber'den tam da bu konu zerinde Mslmanlarn nderlerinden, Hz. mer'in
kendisine gvenerek ehirlerde grevlendirdii, rivyet ilminde daha bilgili ve Hz.
Peygamber'e arkadalnda Abdullah b. Buhayne'den daha mehr birinden bunu
rivyet ediyoruz. Bu Muire b. u'be'dir. Kfe ehline namaz kldrrken nce selam
vermi sonra sehiv secdesi yapm, ardndan da onlara Hz. Peygamber'in de tpk byle
yaptn nakletmiti Eer her ikisi de sik ve rivyetine gvenilir olsayd bile Hz.
Peygamber'in selam verdiini duyduunu syleyen kiinin rivyeti, "Hz. Peygamber'in
selam verdiini secde edene dek duymadm" diyen kiinin rivyetinden alnmaya daha

277
278
Ahzab 33/50.
279

50
layktr Bu gibi rivyetlerde grdm duydum diyenin rivyeti alnr. Grmedim,
duymadm diyenin deil.
280

Burada birbiri ile eliik rivyetler arasnda tercihte bulunurken gz nnde
bulundurulmas gereken iki kstasa dikkat ekilmektedir:
1. Daha nce de deinildii gibi, bir eyi ispat veya nefyeden iki rivyet
arasnda onu ispat eden rivyet tercih edilir.
2. Hanefler sahbler arasnda bir ayrm yaparak; Hz. Peygamberle daha ok
birlikte bulunan ve daha ok rivyette bulunan sahblerin rivyetini byle olmayanlara
tercih ederler. te yandan bu rnekte de ilime vurgu yaplr.
281

E. Mrsel Hadis
mam Muhammed el-Hcce'de mrsel tbirini iki anlamda kullanr. Birincisi
lafz bahislerinden mutlak lafza tekabl eden bir anlamda olup, bunun kategorik olarak
bir hadis tr olmad aktr.
282
kincisinde ise mrsel hadisin fukah dilindeki geni
anlamyla kullanr. Yani bu tbirle tbinun Hz. Peygamber'den yapt rivyeti deil
senedi olmayan, senedinde ard ardna rviler drlm hadisi kasteder: "Bunu Mlik,

280
281
elikili rivyetlerde kabul edilen kstaslar yle sralayabiliriz: 1. Gelen rivyet bir st kaynaa arz edilir. Ayrca
hkm bilinen bir baka meseleye ya da icmya metnin mhiyetinin kyas yoluyla arz da sz konusudur.
2. Merfu, mevkf ya da maktu haberlerle daha ok desteklenen hadis tercih edilir.
3. lk rvinin Peygamber'e ve naklettii rivyetin mhiyetine bir biimde daha yakn olmas gz nnde
bulundurulur. Ayrca rvinin ilim sahibi olmas (hem naklettii rivyet ve Peygamber'in hadisine iliin bilgi hem
de genel olarak fkh bilgisi) tercih sebebidir.
4. Metin tenkidiyle ilikili olarak bir dier kstas da metninde bir eyin varln ispat edenin, yokluunu iddia
edene tercih edileceidir. Baka bir deyile duydum, grdm eklinde yaplan rivyetler, duymadm, grmedim
eklinde yaplan rivyetlerden daha stndr.
5. Yine metin tenkidiyle ilgili olarak Hz. Peygamber'in yksek ahsiyeti ve adaletine daha uygun olan hadisin ve
metni kendi iinde daha tutarl olan rivyetin tercih edilecei ifde edilir.
6. Peygamber'in aka vcubunu ifde etmesi gereken bir konuda sadece fiilini nakleden bir rivyetin vcub ifde
etmeyecei kabul edilir.
7. Rivyet edilen fiilin Peygamber'e hs olduu karinelerle biliniyorsa dier Mslmanlar iin geerli kabul
edilmez.
8. Rv'nin rivyette mehr ve kendisinden birok rivyet yaplan bir isim olmas tercih sebebidir.
9. Medne ehlinin ayrca Medne ameli ile ve metnin konusuna gre sedd-i zeraya uygun rivyetin tercih
edileceine dair baz kstaslar olduu da rneklerden anlalmaktadr.
10. Snnetin snnetle neshi kabul edilir. Nesh iddias iin nasih snnetin mensuh snnetten zamansal olarak sonra
va'zedildiine ilikin karinelere de nem verilmektedir.
282
(,) Bunlardan birinde zina eden kiilerin evlenmek istemesi durumunda iddetin gerekli olmayacana dair bn
Abbas'n hadisini nakleder ve bu mevkf hadiste iddetten bahsedilmediini syleyerek lafzn mutlak olduunu
ifde eder; bk. eybn, el-Hcce, III, 392. Bir dierinde de talakla boanm kadnn ilk kocasna dnmesi iin
muhsan bir evlilie deil sadece cinsel iliki olan bir evlilie gerek olduunu zira gelen rivyetlerin bu konuda
mutlak olduklarn, byle bir takyit tamadklarn ifde ederken kullanr; bk. eybn, el-Hcce, IV, 115. Bir
dier rnek iin bk. IV, 185.

51
Sad b. Eb Vakkas'tan mrsel olarak rivyet eder. Ne senedini belirtir ne de bir
bakasndan rivyet eder. Sadece "Bana Sad'n byle yapt ulat" der."
283
Burada
geni anlamyla, bir hadis stlah olarak mrsel tbirini
284
ilk kez kullanan ve mam
Mlik'in daha sonra sklkla eletirildii bela hadislerine eletiriyi ilk kez yapan kiinin
mam Muhammed olduunu gryoruz.
285
Ona gre byle bir ekilde yaplan rivyetin
hccet deeri azalmaktadr.
286
Bizim bu balk altnda mrsel hadisten kastmz
tbinun sahbeyi atlayarak dorudan Hz. Peygamber'den rivyet ettii hadislerdir.
287

Bu hadisleri her iki ekol de hccet sayar.
288

(1) hramlnn hacamat yaptrmas
hramlnn hacamat yaptrmas konusunda mam Eb Hanfe san tra
ettirmedikten sonra zaruret olsun olmasn cevazna hkmederken, Medne ehli ancak
zaruret halinde caiz olaca grndedir.
mam Muhammed, sadece mam Mlik'ten yapt bir rivyeti delil getirerek,
hadiste zaruret durumuna dair bir ifdenin olmadn syler. Fakat delil getirdii hadis
Sleyman b.Yesr'n dorudan Hz. Peygamber'den rivyetidir.
289

283
284
Heyto, mrsel hadis tarifi yaparken nc tarifi: "Kiinin duymadndan rivyet ettii hadistir" eklinde yapar.
Hadis sahb ve tbiye ait olabilir. bn Kattan'n da mrsel hadisi byle tanmladn aktarr; bk. Muhammed
Hasan Heyto, el-Hadis'l-mrsel huciyyetu ve eseruhu fi'l-fkhi'l-slm, Dr'l-Beairi'l-slmiyye, Beyrut, 1989,
s. 10.
285
Selahattin Polat, mrsel tbirinin ilk kez Yahy b. Sad et-Temmi (198/813) tarafndan onun ardndan da mam
fi tarafndan kullanldn kaydeder. Selahattin Polat, Mrsel Hadisler ve Delil Olma Ynnden Deeri, TDV
Yaynlar, Ankara, 1985, s. 61-62.
286
Azalmaktadr nk kendisi de ayn ekilde bela hadis nakleder. Her ne kadar bu bela hadislerin byk
ounluu, ya ayn bb ierisinde ya el-Muvatta'nda ya da sr'nda senediyle ifde edilse de bir ksmnn
herhangi bir kaynakta senedi yoktur. Fakat bunlar da dier muttasl haberleri destekler mhiyette kullanr.
287
el-Hcce'de 54 adet mrsel hadis rivyet edilir. Bu hadislerde brahim en-Neha'den yaplan mrsel rivyetler
ounluu oluturur. Tespit edebildiimiz kadaryla tbin arasnda mrsel hadis dalm u ekildedir: brahim
en-Neha: 16, Hasan- Basr: 7, At b. Eb Rebah: 5, Tvus: 4, Sleyman b. Yesr: 3, Heysem b. Eb'l Heysem ve
Mekhl: 2. Bunlarn dnda u tbilerden ise birer mrsel rivyete yer verilir: urayh, bn ihab, Heyseme b.
Abdurrahman, Alkme b Kays, Esved b. el-Yezd, bn Eb Melke, Mchid b. Cebr, Cafer-i Sadk, bn Srn,
Hubeyb b. Abid, mer b. Abdaziz, Sad b. el-Mseyyeb, Muhacir b. krime, Seleme b. Abdurrahman,
Abdurrahman el-Beylemn.
288
Nitekim ge dnemde de bu ynde bir ittifak olduu grlmektedir; bk. Cesss, el-Fusl fi'l-usl, III, 145; Bc,
el-hkm,s. 349.
289
eybn, el-Hcce, II, 258-59. (Her ne kadar bu hadis baka tarklerden muttasl olarak Buhr, Mslm de dahil
Ktb-i sitte'de zikredilmise de mam Muhammed'e bu rivyetler ulamamtr; bk. Leknevi, et-Ta'lku'l
mmecced, II, 442-43.)

52
(2) Drtten fazla hanmla evli olan kiinin Mslman olmas halinde ayrlk
Drtten fazla kadnla evli iken Mslman olan kiinin durumu hakknda mam
Eb Hanfe evlendii ilk drt kiinin nikhn geerli sayp geri kalanlarn ayrlm
olaca grndedir. mam Mlik ise ilerinden drdn seebileceini ifde eder.
mam Muhammed nce akl olarak sonra da Neha, mir, Slim ve Ksm'dan tbin
kavilleri ile hocasnn grn savunur.
290
Konunun el-Hcce'de bu ekilde ele
alnmasna ramen aslnda mam Muhammed rivyet ettii el-Muvatta'da bn ihb'n
bela tarikiyle mrsel olarak naklettii Hz. Peygamber'den bir hadisi alarak hocasnn
grn terk eder.
291
Nitekim el-Hcce'de de bbn sonunda "Bu Eb Hanfe ve
brahim en-Neha'nin grdr" szleriyle zmnen buna iaret ediyor olmaldr. Fakat
kendi grn temellendirmek iin herhangi bir ey sylemez. Sadece el-Muvatta'da
mezkr rivyetin ardndan "Biz de bu hadisi alyoruz. Eb Hanfe ve Neha ise ilk drt
evliliin geerli olaca grndedir." der.
292

(3) Bekr kzn evlenmeden nce mal zerinde tasarruf yetkisi
Medne ehli bekr kzn einin evine gidip bir sene orada kalncaya ve rtn
ispat edinceye dek mal zerinde tasarrufta bulunamayaca grndedir. Bu grn
kayna da Medne amelidir.
293
mam Muhammed ise bulu ana ve gerekli idrk
seviyesine erimesinin yeterli olduunu syler. Buna da el-emru inden tbirini
kullanarak yle cevap verir:
Siz (kendi amelinize dayanarak) kadnlarnzn bu ekilde (ancak kocasnn evinde
kalarak, ml tasarruflar asndan) olgunlatn iddia edip onlara ait olan tasarruf
yetkisini geersiz sayyorsanz, bize gre de kadnlarmz bu ekilde (ocuk
dourduktan sonra daha msrif olmakla) tannr. O halde bizim kadnlarmzla sizin
kadnlarnz arasnda hkm deiecek mi? Bu mmkn deil. Kadn aklettii ve bali
olduu anda mal zerinde tasarruf yetkisine sahip olur.
294

Ardndan da Hubeyb b. Abid'den
295
naklettii bir mrsel hadisi delil getirir.
296

290
291
Mlik, el-Muvatta "eybn", II, 461 [no: 529]
292
Ayrca bu rnek bize mam Muhammed'in el-Hcce'yi yazma gerekeleri hakknda da bilgi vermektedir. Buna
gre, onun bir maksad da kendi ilm geleneinin grnn dayand temelleri vermektir. Hocasnn grn
almad halde uzun uzadya onun grnn kendi iinde tutarl olduunu ispat etmek iin akl deliller getirmesi,
sonra da maktu haberlerle desteklemesi bunu gsterir.
293
Mlik, el-Muvatta "Yahy", II, 28. [no: 1493]
294
295
Tabi, sika kabul edilir. Buhr dnda ktb-i sitte kendisinden rivyette bulunur. Yetmi sahbyi grd
rivyet edilir; bk. eybn, el-Hcce, III, 392. (dipnot)
296

53
Burada Medne ehlinin grn dayandrd delil rf kaynakl Medne
amelidir. mam Muhammed de bu amel iddiasna eletiri getirirken mrsel hadisi
kullanr.
III. CM
Fkh uslnde icm Muhammed mmetinin mctehidlerinin onun vefatndan
sonraki herhangi bir zamanda din bir meselenin hkm zerinde fikir birlii
etmeleri
297
eklinde tanmlanr. Ge dnem usl literatrnde bu ekilde tanmlanan ve
artlar belirlenen icmn, fkh ekollerinin oluum srecinde fer meseleler zerinde
nasl alglanp uyguland meselesi, dnemin usl anlaynda kavramn alglan ve
ilevselliinin bilinmesine byk katk salayacaktr.
cm konusuna ilk olarak temas eden eserler el-Muvatta ve el-Hcce'dir.
mam Muhammed'in el-Hcce'nin yazar, el-Muvatta'n da nemli rvilerinden biri
olmas, dnemin icm anlaynn anlalmas konusunda onu kilit isim haline getirdii
gibi sz konusu eserleri de balang noktas olarak ele almay zorunlu klmaktadr. Bu
blmde biz mam Muhammed'in el-Hcce adl eserinde icm konusunu ele alacak, el-
Muvatta adl esere de yer yer atflarda bulunacaz.
el-Hcce'de icm konusunu incelerken karlalan en nemli zorluk, icm,
amel ve rf kavramlarnn birbirlerine ok yakn szcklerle ifde edilmesidir. Bu
nedenle baz szcklerle icmn m, amelin mi, rfn m kastedildiini anlamak
olduka zordur.
298

A. cmn Kavramsal erevesi
cm deliline ilikin el-Hccede yer alan rneklere gemeden nce icm
kavramna delalet eden tbirleri belirtmeliyiz.
Yukarda da ifde ettiimiz gibi icma delalet eden tbirleri, amele ve rfe

297
brahim Kfi Dnmez, cm, DA, XII, 417
298
Biz almamzda bu konudaki ayrm netletirmek zere aamadan oluan yle bir yntem takip ettik:
a. Mlikler nezdinde Medne ameline dellet eden tbirlerin kullanld konular amele, bu tbirlerin kullanlmad
yerleri de icm ve rfe,
b. Bir fkh grn dayana olarak zikredilen tbirleri icm ve amele; ictihd faaliyetinde tbi olarak dikkate
alnan halk arasndaki uygulamalara dayanan tercihleri ise rfe,
c. Genel olarak fiil gelenein n planda olduu grleri amel ve rfe; kavl gelenei ise icma hamlettik.

54
delalet eden tbirlerden ayrmak olduka zordur. Zira bir tek terim etrafnda yerlemi
bir kullanm grlmemektedir. Bu zorluu gz nnde bulundurmakla beraber sz
konusu tbirleri u ekilde sralayabiliriz:
1. Cem (_<) Kknden Tretilen Tbirler
Bu kkten tretilen tbirler daha ok fiil eklinde ve iki bb halindedir. cm,
if'l bbnda fiil olarak ecma'a eklinde _.~' ( )
299
ve iftil bbnda fiil olarak ictema'a
eklinde ( _.-)
300
olan bu fiiller genellikle oul (cemi) halde kullanlr. Bununla
birlikte zaman zaman bu kkten mastar
301
ve ism-i meful
302
formunda kullanmlara da
rastlanr. Bu ittifaklar salayan zne (fil) olarak sahbenin ounluu,
303
sahbeden
bir ka kii,
304
btn mslmanlar,
305
ilim ehli,
306
fukah,
307
"Ehl-i Kfe" ve "Ehl-i
Medne"
308
tbirlerinin kullanld grlr.
2. htilfn Olmadn Bildiren Tbirler
mam Muhammed farkl ekillerde konu zerinde ihtilfn bulunmad
ynnde ayn anlam ifde eden baz tbirler kullanr. Genellikle ( .- .)
309
eklinde
kullanrken bazen (- ,),
310
( ' .- , - ),
311
( , - )
312
eklinde kullanmlara
da rastlanr.
Gerek c-m-a' kknden tretilen szcklerin gerekse h-l-f kknden tretilen
szcklerin kullanld yerlerin tmnde icmn kastedildiini sylemek doru

299
eybn, el-Hcce, I, 315, 497; III, 22; IV, 262.
300
301
eybn, el-Hcce, II, 199. (_~)
302
eybn, el-Hcce, II, 199, 236, 334, 443. ( _- , _- )
303
304
305
306
307
308
309
eybn, el-Hcce, I, 60, 341; II, 236, III, 255, 256, 421; IV, 262, 290.
310
311
312
eybn, el-Hcce, I, 359; IV, 155, 178.

55
deildir. Zira ayn tbirlerle bazen icmn bazen de amelin kastedildiini grrz.
313

Bu tbirlerle beraber zne olarak fakhler (.,) ya da ilim ehli ( ,. )
ifdesini kullandnda ameli mi yoksa icm m kastettiini kesin olarak belirlemek
zordur. Zira bu ifdelerle sadece kendi muhitindeki fakhleri kastetmesi durumunda
kastedilenin Kfe ameli olmas kuvvetle muhtemeldir.
314

Eserin yazld dnem itibaryla icm kavramnn terimleme srecini
tamamlamam olduu, bu sebeple kavram ifde etmek zere farkl tbirlerin sklkla
kullanld grlmektedir.
B. cma Esas Tekil Eden ttifakn Mhiyetine likin rnekler
el-Hcce adl eserde, icm deliline kaynaklk edebilecek ifde ve rnekler
tmevarm yntemi ile incelendiinde, hicr ikinci asr fkh anlaynda "ittifak"
dncesinin giderek artan bir neme sahip olduu grlmektedir.
Bu ittifaklarn kimi zaman gemi bir dnemi iaret ettii (mctehid sahbenin
icm), kimi zaman blge ve zaman ayrm sz konusu olmakszn evrensel bir ittifak
anlayn (mmetin icm) temsil ettii grlr. Genellikle de ounluun ittifak ya
da lokal/blgesel ittifaklardan (Mednelilerin/Irakllarn icm gibi) sz edildii
grlr.
mam Muhammed, el-Hcce'de Medne ehlinin hibir icm iddiasna yer
vermedii gibi, ayn konularn ele alnd el-Muvatta'n Yahya rivyetinde grlen ve
Medne icmn ifde eden tbirleri dahi el-Hcce'de zenle kullanmaz. Bu tavr el-
Muvatta rivyetinde daha belirgin bir biimde srdrr. Bu sebeple biz bu blmde
Medne ehlinin icm iddialarna deil, mam Muhammed'in kendi icm iddialarna,
zaman zaman da kendisinin bu icm iddialarna aykr hareket eden Medne ehline

313
Kanaatimizce mam Muhammed benzer tbirlerle ifde etse de ounlukla bunlara ek olarak kulland kimi
ifdelerle icm m ameli mi kastettiini belli edecek ekilde bir ayrm gzetmektedir. Tespitlerimize gre mam
Muhammed bu tbirlerle birlikte ( ,. ) ya da ( ,.) gibi amele delalet eden tbirler ya da kendi ilim evresindeki
ittifak ifde eden () gibi ifdeler kullandnda kastettii genellikle ameldir. Bu tarz kullanmlar iin bk.
eybn, el-Hcce, I, 60; III, 421.
314
eybn, el-Hcce, II, 236; III, 256. (Buradaki ilk rnekte fukha arasnda ihtilf olmad sadece eseri terkedip
dikkate almayanlarn ihtilf ettii sylenir.) Buna gre bu ifdelerle, muarz olduu Medne ehli hari dier
fakhleri kastettiini, dolaysyla ounluun icmn kastettiini sylemek mmkndr.

56
kar eletirilerine yer vereceiz.
1. Tm Mslmanlarn ttifakna (mmetin cm) Dair rnekler
(1) Diyetin miktar
mam Muhammed dirhem cinsinden diyet miktarnn 12.000 dirhem olduunu
iddia eden Medne ehline kar zerinde icm olduunu iddia ettii bir baka konudaki
oran rnek gstererek onlar eletirir.
Konu zerinde Hz. merden her iki ekilde de rivyet vardr. (12.000 ve 10.000
eklinde) Hangi rivyet mslmanlarn zerinde birletiine daha yaknsa o hakikattir.
Mslmanlar, ehl-i hicaz ve ehl-i rakn hepsi 20 dinardan ve 200 dirhemden az olan
malda zektn olmadnda icm etmitir, aralarnda ihtilf yoktur. Bylelikle her bir
dinar on dirheme eit saymlardr ki bunda bir ihtilf bulunmamaktadr. Zektta
durum byleyse, diyette her bir dinar on dirhem mi saymak doru olur yoksa her bir
dinar on iki dirhem mi? Elbette zekttaki oran, diyete de uygulamak gerekir.
315

mam Muhammedin burada icmn hcciyetine ve ilevselliine dair bir ka
nemli iddias vardr:
a. Birincisi, daha sonra icmn hcciyetine dair sklkla kullanlan bir
argmana atf yapar. Buna gre "Mslmanlarn zerinde birletii ey hakikattir"
316

diyerek daha sonra yerleen toplu halde mmetin masum olduu dncesini im ettii,
icm anlayn da byle bir temel dnceye yakn olarak konumlandrd
sylenebilir. Nitekim el-Muvatta rivyetinde aslnda Hz. merin ictihdna dayanan
teravih namaznn cemaatle klnmasnda bir beis olmadn, mslmanlarn bu
uygulamann gzel olduunda icm ettiklerini bunun da Mslmanlarn gzel
grdkleri Allah katnda da gzeldir. Mslmanlarn irkin grdkleri Allah nezdinde
de irkindir" hadisine dayandn ifde eder.
317

b. cmn ilevselliiyle ilgili olarak ncelikle ihtilf halindeki rivyetlerden
birini tercih etme konusunda icm bir kstas olarak grr. Buna gre icma daha
yakn olan rivyet tercih edilmelidir.
c. cm' ile sabit hkmlere kyas yaplabilir. u halde icm, kyas ileminde

315
316
- ,, .,' ., ,,, ' bk. eybn, el-Hcce, IV, 262.
317
Mlik, el-Muvatta "eybn", I, 624-33 [no: 241] (Bu hadisteki ifdelerin mam Muhammedin sukt icm
kabul ettiine de delalet ettii ne srlr; bk. Desk, s. 234; Ayrca mam Muhammed, kendisinden nakledilen
bir rivyette de "Mslmanlarn gzel grdyle" hkm verilmesi gerektiini ifde eder; bk. Cesss, el-Fusl,
III, 271.)

57
asln hkmnn elde edilecei bir kaynaktr.
d. cm ile sabit hkmler de tpk nasslar gibi yorum ictihdna malzeme
tekil eder. Zira mam Muhammed, "20 dinar ve 200 dirhemden az malda zekt
olmad" konusundaki icm yoruma tabi tutarak "1 dinarn 10 dirheme eit olduu"
sonucunu karmtr.
318
Dahas, yorumla elde edilen bu fikir de ilk icmn tab uzants
olarak ifde edilmi ve bu ksm da icma dhil edilmitir.
(2) Yumurta ve cevizin miktar bilinmeksizin (czafen) topluca satlmas
Aded mallardan hayvan, ayakkab, terlik vs. gibi eynn topluca satlmas
konusunda bu sata cevaz vermeyen Medne ehline kar
319
mam Muhammed u
szlerle eletiri getirir:
Bir dnn, Medne'den biri yannda ok miktarda yumurta ile kalkp gelse, bunlar da
topluca satsa, tek tek saymadan bu sat caiz olmayacak m? Eer bu caizse neden
dierlerini (hayvan, terlik vs.) buna kyas etmiyorsunuz? Eer yumurta ve cevizin
topluca satmna cevaz vermeseniz mmete muhalefet etmi olurdunuz.
320
Fakat biz
buna cevaz verdiinizde phe etmiyoruz. O halde terlik vs.'yi de buna kyas edin!
Yoksa siz ancak delilsiz hkm vermi (mtehakkim) olursunuz.
321

Burada aka mam Muhammed mmetin icmna delalet edecek szler
sylemektedir. Ayrca bu icma kyas yaplmas gerektiini ifde etmekte; bu anlamda
icmn kyas faaliyetinde asl olarak kullanlmas gerektiini sylemi olmaktadr.
(3) Vitir namaznn kazas
mam Muhammed sabah namaznn snnetinin daha sonra kazasnn gerektiini fakat
vitrin kazasnn gerekmedii grnde olan Medne ehlini Mslmanlar ve fukahnn
tamamna gre vitrin vcb asndan daha kuvvetli olduunda icm olmasna ramen bunun
terk edilerek tatavvu ibdetin kazasna hkmediyorlar" szleriyle eletirir.
322

mam Muhammed'in Mednelilere ynelik eletirisinde yer alan "mslmanlar
ve fukahnn tamam" ifdesinin zerinde dnlmesi gerekir. Kanaatimizce bu ifde,
kategorik olarak genelden zele -birincisi ayn zamanda ikincisini de barndrmak

318
fi bu konuda mam Muhammed'i "Zekt miktarnda koyunla inek birbirine mi kyas edildi ki dirhemle dinar
kyas edilsin" szleriyle eletirse de (bk. el-mm IX, 90.) el-Mdevvene'de Mlik'in de her bir dinar on dirhem
sayd nakledilir; bk. Sahnn, el-Mdevvene, I, 302.
319
Medne ehli mefhm-u muhalefet ve sedd-i zera ile bu hkme ular. Konu kyas balnda da ele alnmtr. bk.
109.
320
_,, ,,,- , ,, ,- ,- ,, _,- .
321
322

58
zere- iki tr ittifaka delalet ediyor olmaldr.
2. ounluun ttifakna Dair rnekler
mam Muhammed Medne ehlini dier ehirlerde oluan ittifaka muhalefetle
eletirmektedir.
(1) Ramazan orucunda unutarak yiyip imek
mam Muhammed unutarak yeme ime durumunda keffret gerekmese de kaza
gerektii grnde olan Medne ehlini
323
yle eletirir:
Medne ehli bunu nasl syler? imdiye kadar unutarak yiyip iene kaza gerektiini
syleyen hi kimseyi duymadk. Unutarak yiyip ien kiiyi Allahn yedirdii ve iirdii
ynnde rivyetler gelmitir ve insanlar da bunun zerinde icm etmitir. Medne ehli
de ok iyi bilir ki hi kimsenin reddedemeyecei rivyetlerin var olmas durumunda
reyle hkm verilemez.
324

Bu pasajda da "skt icm" delil olarak ileri srlmektedir. "Unutarak yiyip
imenin kazay gerektirdii" konusunda hi kimse gr ileri srmediine gre bu
konuda skt bir ittifak (icm) sz konusudur. mam Muhammed bununla beraber
eletirisini gelen hadislerle destekler. Bu ifde icmn yalnzca nasslarn dndaki rey
alannda sz konusu olmayacan, nassla sabit hkmler zerinde de icm
olabileceini ortaya koymaktadr.
Ayrca daha nce baka bir rnekte ifde ettiimiz gibi burada da genel kabul
gren rivyete rey ile kar konamayaca ifde edilerek reyin meruiyet alan
konusunda bir ereve izilir.
325
mam Muhammed'e gre Irakllar reyi, nasslara ve
icma aykr dmeyecek ekilde "mer snrlar iinde" kullandklar halde,
Medneliler reyi, nasslara ve icma aykr bir ekilde "mer snrlar taarak"
kullanmaktadrlar. Gzden karlmamas gereken nokta ise bu icm atflarnn gr
destekleme ileviyle kullanlmasdr. Bu, dier rneklerde de grlecei zere, icm
iddialarndaki bir amacn da tartma konusu olan meselede muarzlarn grn zayf,
kendi grn gl gstermek olduunu gsterir.

323
Bu konu hakknda Mednelilerden Rebi ve mam Mlik dnda ounluun kaza gerekmeyecei gr zerinde
birletii ifde edilir; bk. Eb mer Yusuf b. Abdullah b. Muhammed bn Abdilber, el-stizkru'l-cmi li
mezhibi fukahi'l-emsr, thk. Abdlmu'ti Emin Kal'ac, Dru Kuteybe, 1. Basm, Dimak-Beyrut, 1993, X, 112.
[no: 14176]
324
325
Buna gre, dnemin fkh anlaynda zerinde icm edilmi rivyetlere muhalif ictihd (kyas) kabul edilemez.
Bu daha sonra fkhta yerleecek olan Mevrid-i nassda ictihda mesa yoktur kaidesiyle benzer bir anlam tar.

59

(2) Bir arazinin uzun sreliine kiralanmas
mam Muhammed Muzaraa akdini fsid gren Medne ehlinin buna karn
kiinin arsasn birisine; arsay ekerek kan mahsuln yarsn kendisine vermesi
karlnda satmasn caiz grmesini yle eletirir:
Srf kira ile oluyor diye ayn ilemi muzaraa akdinde caiz grmediniz, bu gr kabul
etmenizle o grnz terk etmi oluyorsunuz. Eer yle uzun senelerce kira caiz
deildir derlerse, kirann creti malum olduktan sonra on yl, yirmi yl ya da bundan
daha fazla sreli olabileceine dair fukah ve mslmanlarn ou icm etmitir,
aralarnda bu konuda bir ihtilf yoktur.
326

mam Muhammed bu kesin ifdelerle fukah ve mslmanlarn ounluunca
arazi kirasnn zaman olarak belli bir st snrnn olmadnda icm olduunu ifde
eder.
327

Grld zere mam Muhammed yine zerinde ounluun ittifak olan bir
konuya bir baka konuyu kyas etmektedir. Bylelikle muarzlarna da eliki ithamnda
bulunmaktadr.
Bu pasajda da icma fakhlerin icm ve Mslmanlarn genelinin icm
eklinde iki ekilde yer verilir. mam Muhammed genel icm kastederken bazen
"Mslmanlar", bazen de "insanlar" ifdesini kullanmaktadr.
Yine burada grlmektedir ki icm bazen olumlu bir cmle ile
"hemfikirdirler/icm etmilerdir (icteme')" eklinde, kimi zaman da olumsuz bir
cmle ile "ihtilf yoktur" eklinde ortaya konmaktadr.
(3) hramlnn yapmas mbah olan ilemler
hramlnn devesinden kene ve benzeri haarat gidermesini uygun bulmayan
Medne ehlini mam Muhammed u szlerle eletirir:

326
327
Kaynaklarda konu ile ilgili olarak ise aslnda temelden bir ayrlk olduu grlr. Buna gre aralarnda Tvus el-
Yemn ve Abdurrahman b. Keysn el-Asamn da olduu baz limler arazi kirasna batan kar kar, ne
parayla ne de mahsulle arazinin kiralanamayacan ifde ederler. Bir baka grup lim ise arazi kiralamann
sadece altn, gm gibi para cinsinden eyalarla caiz olaca, mahsulle kirann caiz olmayaca grndedir.
Sad b. el-Mseyyeb ve Rebiatur-reyin bu grte olduu zikredilir. mam Mlik ve takipilerinin yer ald
dier grup ise hem para cinsinden ey ile hem de mahsuln bir ksm ile kirann caiz olduu grndedirler. Bu
ayrlklara ramen netice itibariyle para karl yaplan arazi kiralarnn limlerin ounluunca kabul grd
aktr. Bu kira ilemi de belli bir zamanla tahdid edilmemitir ki mam Muhammedin ounluun icm ettiini
syledii konu budur; bk. bn Abdilber, el-stizkr, XXI, 251-8. [no: 31240-78]

60
Bu konuda insanlar arasnda ihtilf olduunu hi sanmazdm. Zira "Marf Hadise"
gre Hz. mer'in Sukya'da
328
devesinden kene temizledii ifde edilir. Medne ehli
bunun amele uygun olmadn syledi. O zaman bize syleyin bakalm, Hz. mer'in bu
hadisinin shhatinde bir ihtilf var m? Ya da ondan daha gvenilir ya da daha fakh
birisinden bir baka rivyet var m? Ne Hz. mer'den daha gvenilir (ska) birinden
muhalif bir rivyetleri vardr, ne de bu hadisi inkr(cerh) edebilirler.
329

Her ne kadar mam Muhammed Medne ehlinin konuyla ilgili deliline burada
yer vermese de el-Muvatta rivyetinde mam Mlik'in bu ilemdeki kerahet iddiasnn
bn mer'den yapt bir rivyete dayand grlr. mam Muhammed el-Hcce'de
"Ma'ruf Hadise" dayanan ounluun icm zemininde tartt meseleyi el-
Muvatta'da "Bize gre bu konuda mer'in kavli bn mer'in kavlinden daha
kuvvetlidir" szleriyle sahbe kavilleri arasnda tercih ekseninde ele almaktadr.
330

Bununla beraber el-Muvatta'da Hz. mer'in mezkr fiilini de rivyet ettikten
sonra "bu fukahmzn genelinin grdr" der.
331
Bu ifdesiyle, yukardaki pasajda
getii gibi amel ekseninde konuyu temellendiren Medne ehline kar aslnda kendi
ekolnn grn, ounluun icmna delalet eden tbirlerle ifde ederek cevap
verir gibidir. Bu da mam Muhammed'in Medne ehlinin amel iddialarna kar
gelitirdii bir dier savunmann da ounluun icm olduunu gsterir.
332

te yandan mezkr rnek, icm iddiasnn muarza kar, kendi grn
destekleme ileviyle de kullanldn gsterir.
3. Sahbenin Bir Blmn ttifakna Verilen nem
el-Hcce'de grld kadaryla sahbe nezdinde oluan ittifaklar, ilk dnem
fkh ekollerince ictihd faaliyeti esnasnda gz nnde bulundurulmutur. Usl
literatrnde sahbe icm denince zellikle Hz. merin ictihdlar zerinde oluan
icmn ne kt grlse de el-Hccede birka sahbnin fikir birliine de deer
atfedildii grlr.
Sahbenin tmnn icm konusunda ihtilf olmadndan olsa gerek bununla
ilgili bir rnee el-Hccede rastlamadk. Fakat daha nce deindiimiz gibi el-

328
Mekke ve Medne arasnda bir kydr; bk. el-Hcce, II, 261. (Geyln'nin notu)
329
330
Mlik, el-Muvatta "eybn", II, 315-6. [no: 431]
331
Mlik, el-Muvatta "eybn", II, 316-7. [no: 432]
332
el-Muvatta'da geen "fukahmz" tbirinin kullanlmas da mel balnda dikkat ekeceimiz gibi, mam
Muhammed'in ounluun icm ile destekledii kendi amel iddiasn yanstmaktadr.bk. s. 90.

61
Muvatta rivyetinde teravih namaznn imamla birlikte klnmas konusundaki sahbe
icmna atfta bulunulur.
333
Bununla beraber zaman zaman taraflar birbirine sahbeden
skti icmn varit olduu iddiasyla eletiri getirirler.
334
te yandan sahbenin
ounluunun icmna da atf yaplr.
335
Ayrca mam Muhammedin el-Hccede
birka sahbenin ittifakna muhalefet eden Medne ehline dnk eletirileri yer
almaktadr.
(1) Cinsel organa dokunmakla abdestin bozulmayaca
mam Muhammed cinsel organa dokunmakla abdestin bozulaca grnde
olan Medne ehlini sadece bir rivyeti tercih edip buna muhalif birka sahbnin
ittifakn terk etmekle eletirerek yle der:
Bizde zerinde ihtilf olmayan gre gre, Ali b. Eb Tlib, Abdullah b. Mesd,
Ammar b. Ysir, Huzeyfe b. el-Yemn ve mrn b. Husayn cinsel organa dokunmann
abdesti bozmayaca grndeydiler. Bunlar nerede, Busre bt. Safvan nerede? Ondan
baka birinden bunu rivyet ediyor musunuz?
336

Bu szlerinin ardndan da aralarnda Abdullah b. Abbasn da olduu birok
sahbenin konu hakkndaki grlerini ifde eden rivyetleri sralar. Daha sonra "Siz
nasl btn bu sahblerin hadislerini ve konu zerindeki icmlarn yannda ayn grten bir
erkek olmayan Busre bt. Safvnn rivyeti sebebiyle terk edersiniz?
337
diyerek eletirisine
devam eder. Btn bunlara gre mam Muhammed sahbeden birka kiinin ittifak
bilindii takdirde muhalif rivyetlerin terk edilip bu ittifakn delil olarak alnaca
grndedir. Bununla birlikte Bu sebeple Busre bt. Safvnn grn Hz.
Peygamber'in ashbndan ona muhalif birok kii olduu iin almayz cmlesi
ounluk ittifaklarnn bir dier ilevinin "rivyetler arasnda bir tercih" olduunu da

333
Mlik, el-Muvatta "eybn", I, 624-33 [no: 241]
334
rnein bir bahenin satmndan sonra mterinin elinde afete uramas durumunda giden maln mterinin
malndan gitmi olaca grnde olan mam Muhammed, Hz. Osman'n Abdurrahman b. Avf ve Sad b. Eb
Vakkas arasnda bu ynde hkm verdiini syledikten sonra yle der: "Bu Hz. Peygamber'in ashbndan bir
cemaatin ahit olduu bir hadisedir. Bununla birlikte hi kimse bu hkme kar gelmemi ya da ayplamamtr"
bk. el-Hcce, II, 561.
335
rnein ikiden fazla ninenin vris olmas konusunda Medne ehli grn Zeyd b. Sbit'e dayandrrken mam
Muhammed grn Hz. Ali ve sahbenin ounluuna dayandrr; bk. eybn, el-Hcce, IV, 218-9.
336
337

62
ifde eder.
338

(2) Terik tekbirlerinin balang vakti
mam Muhammed terik tekbirlerinin balang vaktini kurban bayramnn ilk
gn leden sonra balatan Medne ehlini imam sahbnin ittifakna aykr
ictihdda bulunmakla sular. Kendi grn destekleyen rivyetleri zikrettikten sonra
da yle der:
Kendilerinden yaplan rivyetlere gre mer b. el-Hattab, Ali b. Eb Tlib ve Abdullah
b. Mesd terik tekbirlerine arefe gnnn sabah namaznn ardndan balanacanda
icm etmilerdir. Her ne kadar tekbirin kesilme zamannda ihtilf olsa da balang
zamannda ittifak vardr. Bu sebeple balang vaktinde bu sahabinin icmn terk
etmek caiz deildir, stelik bunu destekleyen baka birok rivyet de vardr.
339

Bu rnekte Medne ehli de esasnda grn bn mer, bn Abbas ve Zeyd b.
Sbitten gelen rivyetlere, yani bir anlamda bu sahbnin konu zerindeki ittifakna
dayandrr. Bunlara karn grnen o ki mam Muhammed Hz. mer ve Hz. Ali hilafet
grevleri sebebiyle, yaptklar fiiller titizlikle takip edilen, her syledikleri ve yaptklar
topluma ml olan kimselerdi. yet bunlarn uygulamas sahh rivyetler ile eliseydi
mutlaka toplum iinden kendilerine uyarda bulunanlar kard eklinde bir dnceden
hareketle mezkr sahbnin ittifakna daha byk bir nem atfetmi olmaldr. Bunu
kabul etmesinin bir dier gerekesini de onlarn grnn daha uzun bir sreyi
kapsamasna balayarak yle ifde eder: Aralarnda en ok tekbiri ifde eden gr
Ali b. Eb Tlibin grdr. Biz de bu konuda en ok olan alyoruz. Zira tekbirin
gerektii yerde tekbir getirmemektense gerekmedii yerde fazladan getirmek
evldr."
340
Bylece balang vakti iin en uzun sreyi kapsayan mezkr sahbenin
ittifakn, biti sresi iin ise ayn sebeple Hz. Ali'nin grn alr.
(3) Hastaln ihramdan kma konusunda dman muhasaras gibi olduu
mam Muhammed hocas mam Eb Hanfenin hac ya da umre niyetiyle
ihrama giren kiinin hastalanmas ve tkat getirememesi durumunda, dman tarafndan
alkonan kiiye kyasen Mekkede bir kurban kestirmek suretiyle ihramdan km

338
Bu konu "umm- belv" meselesi ile de yakndan ilgilidir. "Herkes iin nem arz eden", "varl halinde herkesin
haberdar olmasn akln zorunlu grd" bir konuyu sahbeden bir ya da birka kiinin rivyet etmesi, haberin
shhatini zedelemektedir.
339
340

63
saylaca grn kabul eder. Medneliler ise hastann tavaf ve sa'y yapmasnn
zorunlu olduu grndedirler. mam Muhammed bunu eletirirken, sahbenin bir
ksmnn konu ile ilgili icma ettikleri grnden hareket eder.
Burada ittifak rivyet yoluyla aktarlmaktadr. Bu rivyete gre sahbeden
bn Abbas, bn Zbeyr ve tbindan Mervn b. el-Hakem hastalanan Sadi b. Cuzabe
el-Mahzmnin Mekkede bir kurban kestirmekle ihramdan kabileceinde ittifak
etmilerdir.
341

Bu rivyeti Hz. Ali ve bn Mesd ile Alkme, Mchid ve brahim en-
Neha gibi tbin ulemsndan yapt rivyetlerle destekleyerek Medne ehlinin bu
ittifaka muhalefet ettiklerini iddia eder.
342

4. Blgesel (Mahall) cma likin rnekler
Hicr ikinci asr fkh ekollerinde "fikir birliine" verilen nemin giderek artan
bir ivme kaydettii grlr."Fikir birliine yaplan vurgu bazen nassn sbutunu, bazen
yorumunu koruma, bazen deliller arasnda tercih yapma ve gr destekleme
noktasnda nem arz eder. Fakat bu fikir birlii oluturma abalarnn nemli bir amac
da slam topraklarnda hukuk istikrar salayabilmektir. lk olarak Halfe Mansurun
mam Mlike talimatnda
343
dillendirilen fkh olabildiince yeknesak hale getirme
dncesi dier ehirlerde de karlk bulmu grnmektedir. Bu nedenle olsa gerek
mam Muhammed de mam Mlik gibi kendi ilm geleneinin grlerini bir fikir
birlii erevesinde ortaya koyma abasndadr. Bu sebeple her iki ekol de icmdan
snrlar izilmi teorik bir tanm erevesinde deil de fikir birliini ifde eden her trl
durumda bahseder. Bunlarn bir ksmn bir ksmndan daha balayc grdkleri gzden
kamaz.
el-Hcce adl eserdeki rnekler gz nnde bulundurulduunda evrensel/kll
icm yannda yresel ittifaklar da fkh asndan nem arz eder. Bu anlamda dnemin

341
342
343
Rivyete gre Mansur, mam Mlik'e: "Bir kitap tedvn et. Bu kitapta bn mer'in kat grlerinden, bn Abbas'n
ruhsatlarndan ve bn Mesd'un z grlerinden kanarak orta bir yolu seip sahbe ve halfelerin ittifak ettii
konular kaydet" der. ok eitli lafzlarla yaplan birok rivyetin ortak noktas btn ehirlerde uygulanacak bir
kitap oluturma dncesidir; bk. Kd yd, Tertbu'l-medrik ve takrb'l-meslik li-marifeti almi mezhebi
Mlik, thk. Ahmed Bekr Mahmd, Dr'l-Mektebeti'l-Hayat, Beyrut, 1967, I, 193.

64
en nemli iki ilim merkezi olan Medne ve Kfe ya da daha geni bir tasnifle Hicaz ve
Irak ulemlarnn ittifak da taraflarca nemsenmektedir. Biz bu rnekler arasnda
zellikle icm lafznn kullanld rnekleri inceleyeceiz.
(1) Zektn datlmasnda belli bir oran olmad
Zektn sekiz snfa et olarak paylatrlmas gerektii eklindeki gre
karlk gerek Medneliler gerek Kfeliler bu konuda bir snr olmadn, valinin
ihtiyac gz nnde bulundurarak zekt databileceini belirtirler. mam Muhammed
bunu: En gzel gr, Kfe ehli ile Medne ehlinin zerinde icm ettikleri grtr"
344

eklinde ifde eder.
(2) Ramazanda unutarak cinsel ilikide bulunana keffret gerekmedii,
ihramlnn hataen avlanmasna ise ceza gerektii
Kfe ehli ihramlyken kocasnn zorlamasyla cinsel ilikiye giren kadna da
keffret gerektiini bu konuda ikrahn keffreti deil sadece gnah engelledii
grndedir. Medne ehli ise kadn buna zorland iin sadece hacc kaza etmesi
gerektii, fakat keffreti kocasnn kendi malndan yerine getimesi gerektii
grndedir. Zira onu buna kocas zorlamtr. Medne ehli, mam Muhammed'e
Madem yle neden ramazanda cinsel ilikiye zorlanan kadn iin keffrete
hkmetmediniz eklinde soru yneltir. mam Muhammed de yle cevap verir:
Benzer olaylar birbirine kyas edilir. Biz ve siz ramazanda unutarak yiyen ya da cinsel
ilikide bulunan kii zerine keffret gerekmediinde icm ettik. Yine biz ve siz
ihramlnn unutarak ya da hata ile avlanmas durumunda da zerine ceza gerektii
konusunda icm ettik. Burada ortak olan ihraml olmaktr. Nasl ihraml hataen ya da
unutarak avlandnda ceza dyorsa cinsel ilikiye zorlanan kadn da keffreti yerine
getirmelidir. Oru konusunda da nasl unutarak ya da sehven cima edene keffret
gerekmiyorsa oruluyken kocas tarafndan cinsel ilikiye zorlanan kadna da keffret
gerekmez. Dolaysyla ortak zellik( .-,) bir konuda ihraml olmak; dier konuda ise
orulu olmaktr.
345

Grld gibi mam Muhammed iki ehir fukahsnn icm ettii konulara
baka bir meseleyi kyas etmektedir. Baka bir ifdeyle, Medne ehline doru kyas
yapamadklar iin hem kendi grleri ierisinde tutarsz olduklar sulamas
yapmakta, hem kendi grlerinin iki ehir arasnda oluan ittifaka daha yakn olduunu
ifde ederek grn bu ittifak ile desteklemektedir.

344
eybn, el-Hcce, I ,497.
345

65
(3) cretli iinin ftr sadakasnn iveren tarafndan verilmeyecei
Kiinin (me'zun) klesinin edindii klesi yahut hanmn klesi adna ftr
sadakas verip vermeyecei konusunda Medne ehli her ikisinde de prensip olarak
efendiye sadaka gerekmeyeceini kabul etmekle beraber eer bu kleleri hizmetinde
kullanyorsa sadakann gerekecei kaydn koyarlar. mam Eb Hanfe ise efendinin
kleleri ticaret maksadyla kullanp kullanmadn esas alr. Buna gre de ticaret iin
kullandklar iin ftr sadakas deil zekt gerekecektir. mam Muhammed Medne
ehlini hkmde hizmeti esas aldklar iin eletirir ve esas alnmas gerekenin ticaret
kast olmas gerektiini yle savunur:
Medne ehli kiinin, mliki olmad halde einin klesi kendisine hizmet ederse ftr
sadakas vereceine nasl hkmeder? Bunu da sadece "hizmete" dayandrarak
sylyorlar Hlbuki Medne ehliyle iinin ftr sadakasn ivereninin vermesi
gerekmediinde icm ettik. Einin klesinin de bundan fark yoktur. Sadaka
"hizmetle" deil "mlkiyetle" sabit olur.
346

Bu pasajda da ilk iki rnekte olduu gibi iki ehrin ittifaknn kyas ileminde
asl olarak kullanldn gryoruz. mam Muhammed kendi savunduu gr Medne
ehli ile ittifak ettikleri bir baka konuyla destekler.
Yukarda yer alan rneklerin dnda el-Hccede Eb Hanfe ile Medne
ehlinin ayn grte olduunun ifde edildii birok rnek vardr. Bunlarn bir ksmnda
aka Kfe ehli ile Medne ehli ya da Irak ehli ile Hicaz ehlinin ittifak halinde olduu
belirtilir.
347

IV. SAHB KAVL
Fkh usl literatrnde Hz. Peygambere yetimi, ona iman etmi ve rfen
arkada diye anlabilecek lde uzun sre onunla birlikte bulunmu kimse
348

eklinde tarif edilen sahblerin grlerinin er deliller arasnda saylp

346
347
el-Hcce Irak/Kfe ekolne mensup bir fakhin Hicaz/Medne ekolne ynelik eletirilerini ieren bir eser
olmasna ramen bu kadar ok ortak gre atf yaplmasnn yukarda ifde ettiimiz sebepleri dnda da iki
sebebi olabilir. mam Muhammed, Hicaz/Medne ekolne kar bir nyarg; Irak/Kfe ekol lehine bir taassup
tamadn ortaya koymak istemi olabilir. Ayrca dier ehirlere kar Medne ve Kfe ilm muhitlerini ne
karma kast gtm de olabilir. Kanaatimizce bu da daha nce iaret ettiimiz gibi, dnemin ne kan, hukuk
istikrar salama gerektii dncesinden beslenmektedir. Ntekim mam Muhammed bazen bu tavrn "Bizim ve
onlarn dndakilerse farkl grtedir." diyerek ak bir dille gsterir; bk. el-Hcce, II, 516.
348
Abdurrahman b. Abdullah Dervi, es-Sahb ve mevkiful-ulem minel-ihticc bi kavlihi, Mektebetr-Rd,
Riyad 1992, s. 14.

66
saylmayacanda ge dnem usl limleri arasnda tartma vardr. zellikle mam
fi ile balatlan sahb kavlinin hccet deerine kar eletiriler ge dnem usl
anlaynda benimsenmi ve belirgin bir tepki olumutur. Buna gre aralarnda Gazl,
bnu'l-Hcib, mid'nin de bulunduu ounluk, sahb kavlinin mutlak olarak hccet
olmad grndedir.
349
Bununla birlikte mam Mlik, Hanefilerin ounluu, Eb
Bekir el-Cesss,
350
Pezdev ve Serahs, yaplan iki rivyetten birine gre mam Ahmed,
eski grne gre mam fi
351
sahb kavlini mutlak olarak hccet kabul
etmektedir.
352
Kerh, Eb Zeyd ed-Debs ve Hanefi limlerin bir ksmnn ise kyas ile
bilinemeyecek konularda sahb kavlini hccet kabul ettikleri nakledilir.
353
Mlik usl
limleri arasnda bnu'l-Kassr, bnu'l-Arab ve Kd yd sahb kavlini hccet kabul
etmezken; Heskr ile Karf ise hccet kabul etmektedir.
354

Sahb kavli ile ilgili temel tartma konular; hcciyeti, er deliller
sralamasndaki yeri, kyas karsndaki konumu, kitb ve snnetteki ifdelerin
yorumundaki rol ve eliik sahbe grleri arasnda tercih noktalarnda
younlamaktadr.
355

349
Gazl, el-Mustasf, I, 616; evkn, rdu'l-fuhl, s. 795; Dervi, s. 56.
350
Cesss, el-Fusl, III, s. 362-3; Cesss ayrca mam Muhammed'den sahbenin icmn da ihtilfn da delil kabul
ettiine dair bir rivyet nakleder; bk. Cesss, el-Fusl, III, 271.
351
mam fi'nin yeni grne gre ise sahb kavlinin kyas iermesi durumunda delil olarak kabul ettii ifde
edilir; bk. evkn, rdu'l-fuhl, 796. mam fi er-Risle adl eserinde yle der: "Sahbnin muhalifi ve
muvafk bulunmayan bir szne ittiba edilmesi konusunda kitbta ve snnette bir hccet bulamadm. Ancak, ilim
ehlinin sahbeden birinin grnn bazen aldklarn bazen terk ettiklerini ve sahbeden aldklar baz eylerde
ayrla dtklerini grdm. Bana gelince, eer kitb, snnet, icmda ve ona bu hkm verdiren bu manada bir
ey (kyas) bulamadm zaman veya sahb savli, kyas ile birlikte bulunduu zaman sahb kavline tabi olurum.
(fi, er-Risale, (el-mm'n iinde), I, 275.
352
evkn, rdu'l-fuhl, s. 795-96; aban Muhammed smail, Kavls-sahb ve eseruhu fil-fkhil-slam,
Medne, Drus-selam, Beyrut 1988, 57
353
Debs, Takvmu'l-edille, s. 256; Pezdev, Usl, (Kefu'l-esrr iinde), III, 323-4; Fahreddin Atar, Fkh Usl,
MF, stanbul, 1996, s. 93
354
Vult, slu's-Slik il usli mezhebi'l-mam Mlik, s. 31.
355
Gazl, el-Mustasf, I, 624-26; evkn, rdu'l-fuhl, s. 533. (Burada Gazl'nin mam fi'nin eski grne
gre tercih kstaslarn ifde ederken naklettikleri bizim almamz iin de nemlidir. Buna gre mam fi,
kitabnn bir yerinde, sahbe arasnda ihtilf olmas durumunda hulef-i raidn'in; onlarn ihtilf etmesi
durumunda ise Hz. Eb Bekir ve Hz. mer'in tercih edilmesi gerektiini ifde eder. Bir baka yerde de daha bilgili
ve beraberinde daha ok rivyetle desteklenenin alnmas gerektiini syler. Aada grlecei zere bunlar
mam Muhammed'in tercih kstaslar ile birebir rtmektedir; bk. Gazl, el-Mustasf, I, 624-25)

67
A. Teorik ereve
el-Hcce'de sahb kavlini ifde etmek iin eser ( ,.'),
356
hadis ( .,.-)
357

szckleri kullanlr.
mam Muhammed, el-Hcce'de sahb kavlinin hcciyetine dair u ak
ifdeleri kullanr: "ncekilerden daha fakh kimse gelmedi. lim, (bu konuda ruhsat
veren) ncekilerin ilminden baka bir ey deildir. Fkh da onlarn fkhdr. Onlar Hz.
Peygamber'in hkmn bizden daha iyi bildikleri gibi ona yakn olma abas
bakmndan da bizden daha yakndrlar."
358
Grld zere sahb kavli aslnda
delilliini snnetten almaktadr. Dolaysyla sahb kavlinin, snnete bal bir delil
olarak grld ifde edilebilir. Snnete olan bu yaknl sebebiyle de dnemin fkh
usl anlaynda byk yer tutar. Nitekim mam Muhammed, kendisinden yaplan bir
nakilde de sahbenin icmn dorudan alp ihtilfnda da tercihte bulunacan fakat
onlarn grleri dna kmayacan tasrih eder.
359
Netice itibariyle ge dnem usl
limleri tarafndan yaplan sahb kavlinin hccet deerine dair herhangi bir tartmann
bu dnemde yaanmad grlmektedir. Her iki taraf da ictihd ameliyesinde sahb
kavline byk nem verir. Tartma ihtilf halindeki sahbe grleri arasndaki tercih
noktasndadr.
Her ne kadar sahb kavli, meruiyetini snnetten alan bir delil
grnmndeyse de bu onun mstakil bir delil olmasna engel grlmemitir. Nitekim
sahb kavlinin yeni bir hkm koymas, st delillerde ifde edilen lafzlarn tefsir ve
tahsisi, saysal oran-snr (miktar) ile mutlak takyit etmesi ve haram hkmne mesned
kabul edilmesi de bunun nemli gstergeleridir. Bu anlamda deliller sralamasnda
snnet ve icmdan sonra geldii ortadaysa da balayclk asndan snnetle aralarnda
byk bir fark gzetilmediini sylemek mmkndr.

356
eybn, el-Hcce, II, 137, 575, 712. III, 212, 306, 435. IV, 177.
357
eybn, el-Hcce, II, 513-14, 601; Ayrca sebt gibi baz rivyet terimlerinin kullanmna da rastlanr bk. eybn,
el-Hcce, I, 95.
358
359
bn Abdilber, Cmiu beyni'l-ilm, II, 26; Cesss, el-Fusl, III, 271. (rivyetin metni iin bk. Tez metni s. 27.)

68
Hkm aratrlan meseleyi dzenleyen bir snnet yoksa ncelikli olarak
sahb kavline bavurulur. rnein drt adet kuma zerine dirhem ya da dinarla selem
akdi yaplmas fakat sre bittiinde ayn vasflarda olmasa da ayn cinsten sekiz
elbisenin verilmesine Medne ehli cevaz verir. mam Muhammed onlar yle eletirir:
"Nasl caiz olur? Tam da bu konu zerinde( .,,) eser gelmitir"
360
diyerek sadece bn
Abbas'tan bir rivyet nakleder.
Sahbe ittifaklarnn sahb kavlinden nce gelmesi ve tearuz durumunda
sahbe kavilleri arasnda tercihte icma arz ynteminin kullanlmas, sahb kavline
icm delilinden sonra bavurulduunu gsterir.
361

el-Hcce'de yer alan "Eserin olduu yerde kyas yoktur"
362
ve "Hakknda
eserin (rivyetin) olmad konu hakknda eser olan konuya kyas edilmelidir"
363

ifdeleri de sahb kavlinin kyas delilinden nce geldiini aka gsterir.
364

lk dnem fkh ekollerinin kendi grlerini temellendirmede sahbenin gr
ve uygulamalarn byk nem atfettikleri grlmektedir. Nitekim nicelik bakmndan
el-Hcce adl eser zerinde 448 mevkf hadise yer verildii grlr.
365
rnekler
incelendiinde; Hz. mer'in her iki ekolde de hkim bir rol olduu; genellikle Kfe
ekolnn Hz. Ali, bn Abbas ve bn Mesd'un grlerini; Medne ekolnn ise bn

360
361
Bununla ilgili bir rnek icm balnda diyet miktar meselesinde zikredilmitir. bk. s. 55.
362
363
eybn, el-Hcce, II, 650, 661, 730; III, 193.
364
Nitekim Haneflerin ilk dnem uslclerinden Cesss (370/981) ve Serahs'nin (483/1090) sahb kavlini kyastan
nce ele almalar da sahb kavlinin er' deliller arasndaki bu hkim konumunun bir uzants olmaldr; bk.
Dnmez, Kaynak Kavram, s. 104. (Bununla ilgili benzer rneklere aada ayrca yer verilecektir.)
365
Bu rivyetlerin sahbe arasndaki dalmn incelediimizde yle bir sonula karlamaktayz: Hz. mer
kendisinden yaplan 91 rivyetle grlerine en ok bavurulan sahbdir. Onun ardndan 76 rivyetle bn Abbas;
74 rivyetle Hz. Ali; 71 rivyetle bn Mesd ve 64 rivyetle bn mer gelmektedir. Bu rakamlar bize dnemin
fkh anlaynda, zellikle Kfe ekol zerinde, etkili sahbleri nemli lde gstermektedir. Fakat hemen
belirtelim ki her ne kadar bn mer hakknda mam Muhammed tarafndan "Mslmanlarn imamlarndandr"(el-
Hcce, II, 512) tbiri kullanlm olsa da birok yerde ya Medne ehlinin dayand delili ifde ederken yahut -
Medne ehlinin fkh geleneinde nemli yeri olan bu sahbnin- onlarn grlerinin aksine gelen rivyetlerine
yer verilir.

69
mer, Zeyd b. Sbit
366
ve Eb Hureyre'nin grlerini tercih ettii eklinde bir tablo ile
karlalmaktadr.
B. Sahb Kavli ile stidll rnekleri
(1) Klenin satmnda ayp muhayyerlii (uhde)
Satcy maldaki ayptan ibr etmeksizin alnan kle sebebiyle mterinin
muhayyer olup olmayacanda taraflar ihtilf iindedir. Medne ehli gn iinde
mteri yannda oluan ayp iin; bir yl iinde de delilik, czzam gibi ayplar iin
sorumluluun (uhde) satcda olduunu syler. mam Eb Hanfe ise mteri yannda
meydana gelen hibir ayp iin satcnn sorumlu tutulamayaca grndedir.
367

Medne ehlinin bu grnn tbindan iki Medne valisi Ebn b. Osman (105/723)
368

ile Hiam b. smail'in (90/708)
369
ictihdlarnn kaynaklk ettii Medne ameline
dayand el-Muvatta'da grlmektedir.
370
mam Muhammed onlar yle eletirir: "..Bu
(saysal deer ifde eden) yorumlar nereden yaptnz? Size bu yorumu yaptracak Hz.
Peygamber'den ya da onun ashbndan herhangi mfessir bir hadis ulat m? Eer olsayd
phesiz delil getirirdiniz. Fakat grnz sadece re'yden ibarettir. Bu da delilsiz olarak kabul
edilmez"
371
Grld gibi mam Muhammed Medne ehline kitapta sklkla eletiri
getirdii delilsiz miktar (saysal snr) bildirme
372
ynndeki grlerini burada da
getirir. Fakat hassasiyetle gzettii bu konuda sahb kavlini delil olarak benimsediini
aka ifde eder.
373

366
zellikle feriz bahislerinde Zeyd b. Sbit'in grleri Medne ehli tarafndan temel alnr. Fakat buralarda ve
baka birka meselede mam Muhammed sadece onlarn grlerinin Zeyd b. Sbit'e dayandn sylemekle
yetinir ve onun szne dair herhangi bir metin nakletmez. Bu sebeple olsa gerek tespit edebildiimiz kadaryla
eserde Zeyd b. Sbit'in grlerine senedi ve metiniyle beraber sadece rivyetle yer verilmektedir.
367
368
Hz. Osman'n oludur. Abdlmelik b. Mervn dneminde yedi sene Medne valilii yapm, Yezd b. Abdlmelik
dneminde vefat etmitir: Salhaddin Halil b. Aybek es-Safed, el-Vf bi'l-vefeyt, thk. Ahmed el-Arnavut ve
Turk Mustafa, Dru'l-hyi' Tursi'l-Arab, Beyrut, 2000, V, 200.
369
Abdlmelik b. Mervn'n kaynpederi ve Ebn b. Osman'n ardndan yerine getirilen Medne valisi. Velid'e biat
etmedii iin Sad b. el-Mseyyeb'i dvdrmesi ve hapsetmesiyle mehrdur: Safed, el-Vf, XXVII, 202.
370
Mlik, el-Muvatta "Yahy", II, 134. [no: 1790]; Mlik, el-Muvatta "eybn", III, 356-8. [no: 795]
371
372
Nitekim bu daha sonra mezhebin uslnde "Miktarlarn bilgisinde re'ye yer yoktur" eklinde kaidelemitir; bk.
Serahs, Usl, II, 111; Fakat Serahs buradaki miktarlardan kastn az-ok, kk-byk gibi tereddde dlen
konularda ayrm salamak iin bir snr koyma deil hadler ve ibadetler alannda snr koyma olduunu syler;
bk. Serahs, Usl, II, 111-2.
373
Ayrca grn Medne valisi olan tbi kavillerine dayandn bilen mam Muhammed, bunlar el-Hcce'de
delilsiz hkm verme olarak kabul ettiini tasrih eder. Ayrca bk. Tabi Kavli s. 143-6.

70
Ayrca o yine ayn konuda kle satm dnda -satcnn kastl olarak ayb
gizlememesi kaydyla- ibra ile satma cevaz vermeyen Medne ehline kar bn mer'in
ibra ile satm yaptna dair rivyeti delil getirir. Bunu da yle ifde eder: "Kim bn
mer'in grn alrsa kt bir ey yapm olmaz, o Mslmanlarn nderlerindedir.
stelik Zeyd b. Sbit'in gr de bu yndedir."
374

ki durumda da sahb kavlinin snnetin ardndan belirleyici temel bir konuma
sahip olduu grlr. Ayrca sahbeden fkh ynyle ne km sahblerin tercih
edildii ve mam Muhammed'in, burada Medne ehline kar delil getirirken
kendilerinin ounlukla rivyette bulunduklar sahbeyi tercih ettii ortadadr.
(2) ddet bekleyen kadnla evlilik
ddet bekleyen kadnla evlenen kii hakknda mam Eb Hanfe taraflarn
ayrlacan fakat iddet dolduktan sonra yeni bir nikhla evlenebileceklerini syler.
Medne ehli ise ebediyyen tekrar evlenemeyecekleri grndedir. mam Muhammed
ile Medne ehli arasnda yle bir tartma yaanr:
"M: Bu nasl olur? ME: nk bize Hz. mer'in onlarn ebediyyen tekrar
evlenemeyeceklerine dair gr ulamtr. M: Evet Hz. mer bunu sylemitir.
Fakat daha sonra da bu grnden dnmtr."
375

mam Muhammed Hz. mer'in bu grnden Hz. Ali'nin grne
dndn ifde eden bir rivyeti aktardktan sonra meseleyi zina edenlerin daha sonra
evlenmesi durumuna kyas eder.
376
Ardndan, onlar dayandklar sahb kavlinin bir
ksmn alp dier ksmn terk etmekle eletirir. nk bu konuda Hz. mer erkee
mehir takdir etmemi, kadnn mehrini beytl-ml'den vermitir. Fakat Medne ehli, Hz.
mer'in ebediyyen haram olacana ilikin hkmn alrken erkee mehir
gerekmeyecei hkmn terk etmitir.
377

Medne ehli, iddeti ierisinde evlenerek ilikiye girdii cariyeyi daha sonra
satn alan adama onunla cinsel ilikinin ebediyyen haram olaca eklindeki grlerine
de sedd-i zera anlay ierisinde, Hz. mer'in mezkr kavline kyas ile ular.
378

374
375
376
377
378
eybn, el-Hcce, III, 383. (Konu mam Muhammed'in kyas eletirileri balnda da ele alnmtr. bk. s. 101-
3.)

71
Kfe ekolnn Hz. mer'in grn terk ettii bir baka yerde de onun Hz.
Ali'nin grne dnd iddiasn dillendirdikleri grlr. Kendisinden haber
alnamayan (mefkud) kiinin karsnn evlenmesi durumunda Medne ehli evlilii
geerli sayar ve ortaya kmas halinde ilk kocaya hak tanmaz. Bu grlerini de Hz.
mer'den yaptklar bir rivyete dayandrrlar.
379
mam Muhammed ise ncelikle Hz.
mer'den buna muhalif bir baka rivyet nakleder. Ardndan da Hz. mer'in, Hz.
Ali'nin grne dndn ifde eder.
380

Bu rneklerden birka sonu karlabilir:
a) Taraflar sahb kavlinin mstakil olarak haram hkmne mesned
olabileceini kabul etmektedir.
b) Sahb kavli istisn yoluyla istihsn uygulamas iin kaynak olabilir.
c) Eser sebebiyle yaplan bu istihsna yakn trler arasnda- kyas da Medne
ehline gre caizdir.
d) mam Muhammed'e gre kendisinde bir hkmn istinbat edildii rivyetin
hepsi alnmaldr. Bir ksm alnp bir ksm terk edilemez.
e) Sahbnin grnn deimesi mmkn olduundan bu grler arasnda
te'lif mmkn deilse ya da rivyetlerde bunu destekleyen karineler varsa sahbnin
sonraki fiili ya da gr ile nceki fiili ya da grn terk ettii sonucuna ulalr.
381

(3) hramlnn avlanm hayvan etinden yemesi
Medne ehli, ihramlnn kendisi iin ihramsz biri tarafndan avlanm bir
hayvann etinden yemesinin haram olduunu syler. mam Eb Hanfe ise avlayan ve
kesen ihraml deilse ihramlya bunun hibir etkisi olmayaca grndedir.
382
Medne
ehli grlerinin Hz. Osman'a dayandn ifde eder. mam Muhammed bu gre
yle eletiri getirir:

379
380
381
Bununla birlikte te'lif imkn varsa sahbnin nceki grn terk etmedii ne srlebilir. Nitekim bununla ilgili
bir rnekte Hz. mer'in secde yeti ardndan bir rivyette minberden inip secde ettii bir rivyette de secde
etmeden hutbeye devam ettii nakledilir. Bu iki rivyetten nceki fiiline gre amel edilmesi gerektiini ifde eden
mam Muhammed bunu yle gerekelendirir: "nk Hz. mer sonraki fiilinin nceki fiilini neshettiini
sylemedi. Sadece her ikisinin de (secde etmenin de etmemenin de) caiz olduunu iddia etti. O halde elbette secde
yapmak onu terk etmekten efdldir." Grld gibi burada mam Muhammed Hz. mer'in sonraki grnn ilk
grn nakzetmediini, te'lif imknnn olduunu ne srer; bk. eybn, el-Hcce, I, 288.
382

72
ME: Biz bu gr Hz. Osman'n gr sebebiyle aldk. O, ihraml iken kendisine bir
av eti hediye edildiinde yanndakiler etten yemelerini emretmi fakat kendisi "benim
iin avland" diyerek yememitir.
M: Hz. Osman bunu haram olduunu kastederek deil tenezzhen yapmtr. nk
Hz. Ali onu bundan nehyetmiti. Fakat o yanndakilere yemelerini emretti. Eer hkm
"kendisi iin avlanan hayvandan ihramlnn yemesinin haraml" olsayd, Hz. Osman
yanndakilere yemelerini emretmezdi. Zira hayvan sadece kendisine deil yanndakiler
iin de kesilmiti Bir bakasnn niyeti sebebiyle nasl cezaya hkmedilir?
383

rnekten ortaya kan en nemli sonu her iki tarafn da sahb kavli ve fiilinin
haram hkm iin mesned olabileceini kabul etmesidir. te yandan mam Muhammed
muarzlarnn rivyet ettii hadisin shhatini sorgulamak yerine ncelikle hadisi te'vil
etme abasna girmektedir. Bunu da bir baka rivyet yardm ile yapar.
(4) hramlnn ldrmesi caiz olan hayvanlar
Hz. Peygamber ihraml iken avlanma yasann kapsamndan be hayvan
karmtr. Bu hayvanlardan biri de saldrgan kpek ( _,. ..)'tir. Medne ehli
saldrganlyla bilinen kurt, aslan ve kaplan da saldrgan kpek kapsamna dhil
ederken mam Muhammed Hz. mer'den yapt bir rivyete dayanarak bu kapsama
ancak ilk saldran hayvann girebileceini syler. Kurt hakknda da bn mer'in bir
kavli olduu iin onun da istisn olduunu belirtir. Hz. mer'den yaplan rivyette,
onun bir srtlan ldrd ve bunun yerine bir ko kestirdii sylenir. Hz. mer bunun
gerekesini de "nk nce ben saldrdm" eklinde ifde eder. mam Muhammed bu
ifdeye dayanarak: "Hayvanlarn saldrgan kpek saylmas iin ilk saldrann o olmas
gerekir" der. Burada mam Muhammed, ak bir ekilde hadisteki ruhsat ta'll eden
sahbnin bu yorumunu esas alarak ictihdda bulunmaktadr. Bunu hem bn mer'in
kavliyle saldrgan kpek tbirine dorudan kurdu ekleyerek; hem de Hz. mer'in
kavliyle dolayl olarak nce saldran tm hayvanlar bu lafzn kapsamna almaktadr.
384

te yandan burada mam Muhammed hadisteki saldrgan kpek ifdesini
mukayyed bir lafz olarak grmekte ve buradan btn saldrgan hayvanlarn
kastedildiinin anlalamayacan sylemi olmaktadr. Medne ehli ise hkmden illet
olarak saldrganl alarak dier saldrgan hayvanlarn da bu kapsama girecei grne
ular.

383
eybn, el-Hcce, II, 152-53,156.
384
eybn, el-Hcce, II, 244-46

73
Bu rnek bize, sahb kavlnin snnette yer alan hkmlerin yorumlanmasnda
nemli bir fonksiyon icr ettiini gsterir.
C. Sahbe Kavilleri Arasnda Tercih
(1) Yaralamalarda kadnn diyeti
Medne ehli yaralamada kadnn diyetinin can diyeti miktarnn 1/3'ine ulaana
dek erkein yaralama diyetine eit olduunu fakat bu miktar atktan sonra erkein
diyetinin yars kadar olduunu syler. Bu konuda dayandklar gr Zeyd b. Sbit'in
grdr.
385
mam Muhammed ise onlar yle eletirir:
Bize ulatna gre Hz. mer ve Hz. Ali canda ve yaralamada kadnn diyetinin
erkein diyetin yars olduu grndeydiler. mer ve Ali (bunda) icm ettikten
sonra bir bakasnn gr alnmaz. Ki mer ve Ali'nin grnden daha doru
olduu iddia edilen gre gre Kadnn parmann diyetinin drt parmann
diyetinden daha fazla olmas gerekir. Yara arttka diyet azalyor(!)
386

Burada aka Hz. mer ve Hz. Ali'nin grlerine zel bir nem verildii
ortaya kmaktadr. Nitekim aada yer verilecek rneklerden de anlald zere Hz.
mer'in her iki ekolde; Hz. Ali'nin de arlkl olarak Kfe ekolnde baskn bir rol
vardr. Nitekim bir baka konuda Hz. mer hakknda "O Hz. Peygamber'in hadisini en
iyi bilendi" ifdesi kullanlr.
387
lk halfeler dnemine zel bir nemin verildiine dair
bir dier rnek de hanmn, czzama yakalanan ya da deliren kocasndan ayrlabilecei
grnde olan Medne ehline, mam Muhammed'in "Hz. Peygamber, Hz. Eb Bekir ya
da Hz. mer zamanlarndan herhangi birinin czzam ya da benzeri bir hastalk
sebebiyle ayrla hkmettiini biliyor musunuz?"
388
eklindeki ifdesidir. Bu aka
dnemin usl anlaynda zellikle ilk iki halfe zamanna zel bir nem atfedildiini
gsterir.
Fakat mezkr rnekte Hz. mer ve Hz. Ali'nin grlerinin tercih edilmesinde;
Zeyd b. Sbit'in grnden daha tutarl grmelerinin de muhakkak etkisi vardr.

385
386
387
388

74
(2) Namazda ellerin kaldrlmas
Rk'a giderken ve rk'dan kalkarken ellerin kaldrlaca grnde olan
Medne ehli bu konuda Abdullah b. mer'in grn alr.
389
mam Muhammed onlarn
bu grne yle cevap verir:
Bize sahh olarak ulaan habere gre Hz. Ali ve bn Mesd namaza balama tekbiri
dnda bunlarn hi birinde ellerini kaldrmamtr. Hz. Ali ve bn Mesd; Hz.
Peygamber'i bn mer'den ok daha iyi bilirler, tanrlard. Nitekim Resulullahn namaz
kldrd esnada Bedir ehlinin en n safta yer ald da ortadadr. [Bu yzden onlarn
Hz. Peygamber'in namazna muttali olmas bn mer'e gre daha muhtemeldir.]
390

Grld gibi mam Muhammed, Hz. Ali ve bn Mesd'un grlerini,
onlarn Hz. Peygamber'in uygulamasna dair bn mer'den daha bilgili olmalarna
balayarak tercih etmektedir. mam Muhammed'in tercih kstaslarnda temel
gerekesinin bilgi olduuna dair birok rnek bulmak mmkndr. Bunlarn bir ksmn
zikredeceiz. Medne ehli ise Hz. mer'den sonra bn mer, Zeyd b. Sbit, Eb
Hureyre gibi Medne'de yaayan sahbenin grlerini tercih etmektedir.
(3) Namazda kraatin sehven terk edilmesi
Namazda kraatin sehven ya da kasten terk edilmesi durumunda mam Eb
Hanfe ve ilerinde mam Mlik'in de bulunduu Medne ehlinin bir blm ayn
grtedir.
391
Onlara gre bu durumda namaz ide edilmelidir. Fakat mam Mlik, Hz.
mer'den bu durumda hem namazn geerli olacana, hem de ide edilmesi gerektiine
dair tearuz halinde iki fiilini nakleder. Nitekim Medne ehlinin bir ksm da bu hadise
dayanarak idenin gerekmeyecei grndedir. mam Muhammed rivyetleri
naklettikten sonra iki hocasnn grn destekleyerek yle der:
Bize gre iki hadisten, Hz. Peygamber'in "fatihay okumayann namaz zayidir"
hadisine daha yakn olan bu hadistir.
392

Buna gre, sahbe kavilleri arasnda tearuz durumunda, hadis bir st kaynak
olan snnete arz edilmektedir.
mam Mlik de kendi grne muhalif olarak naklettii rivyetin ardndan
"Grmyor musun bu rivyette de ashb Hz. mer'in fiilini inkr sadedinde tepki
gstermilerdir"
393
diyerek te'lif yoluna gitmektedir.

389
390
391
392

75
Hz. mer'den tearuz halindeki iki rivyetin nakledildii bir dier konu da
diyetin miktardr. Diyetin miktarn tespitte her iki taraf da Hz. mer'den rivyet
naklederek grn ona dayandrr.
394
Buna gre Medne ehli 12.000 dirhem olacan,
mam Muhammed ise 10.000 dirhem olacan savunur. mam Muhammed burada
zerinde icm edilen bir konuya kyas yaparak kendi grlerinin daha doru olduunu
syler. Fakat Medne ehlinin rivyetini de sahh kabul ederek bu szn 6 miskal
vezninde sylendiine hamleder. Buna gre tartma 7 miskal vezinde ka dirhem
olacadr. Bylece Medne ehlinin rivyetini de Neha'nin Hz. Osman'dan yapt bir
rivyetle te'vil eder. Bu rnekte de sahbe kavilleri arasnda tercihte rivyetin bir st
delil olan icma arz edildii grlr. Ayrca hadisleri imknlar lsnde te'vil ile te'lif
etme tavr da aka ortaya konur.
(4) Ferizde ana-baba bir kardeler ile ana bir kardelerin durumu
Ardnda kocasn, annesini, ana bir ve ana-baba bir kardelerini brakan kadnn
mrs hakknda mam Eb Hanfe kocaya 1/2; anneye 1/6; ana bir kardelere de 1/3
mrs decei grndedir. Ona gre ana-baba bir kardelere mrstan pay dmez.
Medne ehli ise ana bir kardelerin hissesi olan 1/3'e ana- baba bir kardelerin de ortak
olaca fakat erkek ve kzlarn eit hisse alaca grndedir. Medne ehli ile mam
Muhammed arasnda yle bir tartma yaanr:
ME: Bunu nasl sylersiniz? Ana-baba bir kardeler ana bir kardeler gibi ayn
anneden deil mi? stelik babalar da bir olduundan onlardan daha yakn olmalarna
ramen pay vermeyecek misiniz?
M: Biz onlar baba bir olduklar iin asabe saydk. Bu yzden de kalan hissenin hepsi
onlarn olacakt. Fakat hisse kalmad
ME: Hz. mer'in kavlinden de mi yz eviriyorsun?
.M: Hz. mer'in kavlini terk etmek hi kimse iin doru olmaz. Fakat Hz. Ali Ferizde
uzmandr.
395
(Bu yzden bu konuda onu tercih ettik.)
396

rnekte Medne ehli mrsta yaknln nemini n planda tutan ve maslahat
gzeten Hz. mer'in grn tercih ederek tutarll salama abasndadr. mam
Muhammed de dier Feriz meselelerinde asabe kabul edilenlere, istisnen byle bir
pay verilmesini doru bulmayan Hz. Ali'nin grn tercih ederek tutarlln
salamaya almaktadr.

393
394
Konu icm bahsinde ele alnmtr. bk. s. 55-6.
395
( , -, ,, ) ifadesi kullanlr.
396

76
Her iki taraf nezdinde de sahbe kavillerini arasnda hkim bir konuma sahip
olan Hz. mer'in grn terk eden mam Muhammed bunun gerekesini ifde
ederken, daha nceki rneklerde grlen tercih kstasna uygun olarak ilmi, uzmanlk
tbiri ile daha n plana karr. te yandan daha sonra ayn konuyla ilgili olarak bn
Mesd ve Hz. Eb Bekir'den de nakiller yapmasna karlk tartmay Hz. mer ve
Hz. Ali erevesinde srdrmesi, bu iki sahbnin taraflar nezdindeki nemiyle
aklanabilir.
(5) Ferizde dede ve ninenin durumu
Ferizde dedenin durumunda da sahbe kavilleri arasnda tercih yaplr. mam
Muhammed, Medne ehli ile birlikte Zeyd b. Sbit'in grn alrken, mam Eb
Hanfe Eb Bekir'in grn alr.
397
Bununla birlikte "Her iki gr de gzeldir"
der.
398
mam Muhammed, Zeyd b. Sbit'in grn alrken "ounluun gr de bu
yndedir" demekten baka bir tercih kstasna iaret etmez.
399
Bu da onun sahbe
kavilleri arasndaki tercih kstaslarndan birinin de ounluun grne uygun olan
almak olduunu gsterir. Nitekim ayn tavr Ferizde ninenin durumu konusunda da
srdrr. Burada da sahbe kavilleri arasnda ihtilf vardr. Medne ehli Zeyd b. Sbit'in
grn alrken, Kfe ehli Hz. Ali'nin gr alr. Gereke olarak Hz. Ali ile birlikte
sahbenin ounun da bu grte olduu sylenir.
400

(6) Mflisin malnda borlularn hakk
flas edenin mallar arasnda borlularndan birinin mal duruyorsa bu mal o
borlunun geri alma nceliinin olduunu iddia eden Medne ehli bunu Eb Hureyre
yoluyla Hz. Peygamber'den nakledilen bir hadise dayandrr.
401
mam Muhammed konu
hakknda iflas eden mterinin mal teslim alp almam olmasn dikkate ald iin bu
hadisi nce mterinin mal teslim almad duruma hamleder. Bunu da Hz. Ali'nin
konu hakkndaki gr ile delillendirir:

397
398
eybn, el-Hcce, IV, 211. (Bu dnemin ilim anlaynda farkl grlerin de doru olabilecei ya da en azndan
bir arada uygulanabileceine delalet ettii ynnde anlalabilir. Fakat, mam Eb Ysuf 'da da grnen benzer
tavrn, sadece mam Eb Hanfe'nin grnn terk edildii durumlarda gsterildiini de belirtmeliyiz.)
399
eybn, el-Hcce, IV, 209; Mlik, el-Muvatta "eybn", III, 124. [no: 721]
400
eybn, el-Hcce, IV, 219. ( ~ ,-. , = ._ .~ _ , ) ifadesi kullanlr.
401

77
Hz. Ali'den gelen hadise gre lm (ve iflas durumunda) maln borlular arasnda
ortak olduu sylenmitir. Ali, Hz. Peygamber'in hadisinde daha gvenilir ve Eb
Hureyre'den daha bilgilidir.
402

Burada mam Muhammed kendi rivyet kstasn ne kararak, Hz. Ali'den
gelen rivyetin Eb Hureyre kanalyla Hz. Peygamber'den gelen rivyeti tahsis ettii
sonucuna varr. Zahiren bu tahsis grlmediinden de Hz. Ali'nin Eb Hureyre'den daha
bilgili olduu iddiasyla grn destekler. Fakat netice itibariyle burada bir sahb
kavliyle, snnetin tahsisi sz konusudur.
Yine bayram namazlarnda tekbir says konusunda Medne ehlinin grn
dayandrd Eb Hureyre'ye karn, mam Muhammed hocas mam Eb Hanfe ile
birlikte Abdullah b. Mesd'un grn alr. mam Muhammed gereke olarak
"Abdullah b. Mesd'un gr, Eb Hureyre'nin grnden alnmaya daha layktr"
demekle yetinir.
403
Burada taraflarn kendi ehirlerindeki ilm gelenee byk etkileri
olan sahbeyi tercih ettikleri de gzden kamamaktadr.
Bununla birlikte Kfe ekol iin nemli bir yeri olan bn Mesd'un gr de
zaman zaman terk edilir. tikfn sadece Mescid-i haram ya da Mescid-i nebev'de
olaca grnde olan bn Mesd'a kar, Hz. Peygamber'den gelen hadise arz edilince
daha uygun olduu ortaya kan Huzeyfe'nin gr alnr.
404
Yine bunun gibi gusl
abdesti esnasnda gznn iini de ykayan bn mer'in bu gr de Medne ehlinin
ilm geleneinde nemli bir yere sahip olmasna ramen, zorluk dourduu ve z
kald gerekesiyle alnmamtr.
405

(7) Terik tekbirlerinin sresi
Terik tekbirlerinin sresi hakknda ok eitli grler vardr. Bu grlerin
her biri de bir sahbye dayandrlmaktadr. mam Eb Hanfe, bn Mesd'un grn
alarak tekbirlerin arefe gnnn sabah namaznda balayp bayramn birinci gnnn
ikindi namaznda son verilecei;
406
Medne ehli ise bn mer'in grn alarak
bayramn birinci gn le namaznda balanp drdnc gn ikindi namaznda son

402
403
404
405
406

78
verilecei grn kabul etmektedir.
407
mam Muhammed bu grleri aktardktan
sonra yle der:
Bu konuda insanlar ihtilf etti. Hz. mer de arefe gn sabah namazyla balanp
bayramn drdnc gn le namazyla son verilecei grndedir. Hz. Ali ise arefe
gn sabah namazndan bayramn drdnc gn ikindi namazna kadar tekbirin
getirilecei grndedir. bn Abbas da birinci gnn le namazndan, drdnc
gn le namazna kadar olaca grndedir. Bunlar arasnda en fazla tekbir
getirmeyi ngren Hz. Ali'nin grdr. Bu yzden biz de bunu alyoruz. nk bize
gre vacip olan yerde yapmamaktansa, vacip olmasa da nafile olarak yapmak
evldr.
408

Grld gibi konu zerinde be farkl sahbnin be farkl gr sz
konusudur. mam Eb Hanfe ile Medne ehli kendi muhitlerinde mehr olan
sahblerin grn almay, yine muhitlerindeki amele uygun olarak kabul etmi
olmallar. Fakat mam Muhammed burada ihtiyat ile tercihte bulunmakta ve Hz. Ali'nin
grn almaktadr.
Burada iki ekol iin kendi ehirlerindeki amelin sahb kavillerini tercihte
etkisi grlmektedir. mam Muhammed ise kendi uslnn bir paras olarak ibdete
dair olan bu konuda ihtiyata uygun ve daha ok sevaba vesile olan gr tercih eder.
te yandan sahb kavilleri arasnda tercihte mam Muhammed'de umum-
belv anlaynn da etkili olduu grlr. rnein, Hac sresinde iki yet olduunu
iddia eden Medne ehlinin Hz. mer'den yaptklar rivyeti "Bunu Msr ehlinden bir
kii nakletmitir. Eer bu mer'in fiilinden mehr olsayd mer'in yannda olan
Medneliler ya da dnyann her tarafndan gelip mer'i tanyanlar da bunu
naklederdi"
409
diyerek reddeder. Yine cinsel organa dokunmann abdesti bozaca
iddiasna kar Hz. Ali, Abdullah b. Mesd, Ammar b. Ysir, Huzeyfe b. el-Yemn,
mran b. Husayn kavillerini delil ettirip, muarzlarnn rivyetini "Bunlar nerde Busre
nerde! Ondan bakasndan bu rivyeti zikrediyor musunuz?"
410
eklinde reddeder.

407
408
409
eybn, el-Hcce, I, 108
410

79
V. AMEL (MEDNE AMEL KFE AMEL)
Fkh usl literatrnde ilk dnemlerden itibaren mhiyeti, kaynak deeri ve
uygulamadaki yeri konusunda zerinde en ok gr belirtilen konulardan biri de
"Amel-i Ehl-i Medne"dir. Kavramn mam Mlik ve takipileri nezdinde zel bir
neme sahip olduu konusunda bir gr birlii mevcuttur. Tartmalar bir kenara
brakldnda genel olarak Mlik muhitinde amel delilinin;
a. Kur'n ve snnet nasslarnn yorumlanmas,
b. Hadislerin kabul veya reddi,
c. zerinde icma edilen konularn belirlenmesi,
d. Nass ve icmda hkm dorudan belirtilmeyen meselelerin zme
kavuturulmas fonksiyonlarn icra ettii grlmektedir.
Savunucularnn bu kavram tevatre ya da birok kiinin birok kiiden
rivyetine ilikilendirerek
411
ele aldn buna karlk muarzlarnn kavram icm ile
birlikte deerlendirerek belli bir mekna zg icmn delil olamayaca vurgusunu
yaptklarn sylemek mmkndr.
412

Amel-i Ehl-i Medne dnemin nemli tartmalarndan biri, muhtemelen mam
Muhammedin el-Hcce adl eseri kaleme almasnn da nemli bir gerekesidir.
Nitekim kitabn ismi dahi "Medne ehline kar delil(ler)" eklinde umum bir red ims
tamaktadr. Bu kapsaml iddiann altnda yatan sebep Mednelilerin kendilerini ehl-i
eser olarak isimlendirerek, dier ehirlerin Medneye tbi olmalar gerektii ynndeki

411
Erken dnem Malik usl limlerinden bnu'l-Kassr da amelu ehli'l-Medne yerine icmu ehli'l-Medne tbirini
kullanr. Bunu da "Hz. Peygamber'den tevfik yoluyla (ictihd mahalli olmayan konularda) gelen ya da ounluu
bu ekilde Hz. Peygamber'e dayanan konularda oluan Medne ehlinin icm" eklinde tarif eder. Bununla birlikte
bu icma itibar edilmesinin teorik gerekesi olarak da Hz. Peygamber'den nakilde Medne ehlinin dier sair
ehirlerden farkl olduunu ne srer; bk. bnu'l-Kassr, el-Mukaddime, s. 75-7; Bc'de de ayn kullanm ve
benzer ifdeler grlr; bk. Bc, el-re, s. 281-2.
412
Konuyla ilgili tartmalar iin iin bk. Ahmed Muhammed Nurseyf, Amelu ehlil-Medne beyne mustalhati Mlik
ve aril-usliyyn, Darl-Buhus lid-Dirasatil-slmiyye ve hyait-Tras, Dubai 2000, s. 363-407; Musa
smail, Amel ehlil-Medne, Dru bn Hazm, Beyrut 2004, s. 181-244; zkan, s. 20-85; brahim Kfi Dnmez,
"Amel-i Ehl-i Medne", DA, III, 22-3.

80
iddialar olmaldr ki bu iddia da Medne ameli iddiasndan beslenmektedir. Nitekim
mam Mlik, Leys b. Sada yazd mektupta bunu aka ifde eder.
413

Dier ehirlerin fukahs ise "amel" kavramn eletirirken zellikle
"Medne'nin slam tarihindeki merkez konumu ve fazleti" ile "Medne limlerinin
gr ve nakillerinin dinde hccet olduu" iddiasnn birbirine kartrlmamas
gerektiini srarla vurgularlar.
414

A. Amelin Kavramsal erevesi
mam Muhammedin el-Hccede amel kavramna ilikin kulland tbirlerle
ilgili olarak gze arpan en bariz zellik bu tbirlerin mam Mlikin el-Muvattada
kulland tbirlerle neredeyse birebir ayn olmasdr. mam Mlikin rencisi ve ayn
zamanda mehr bir el-Muvatta rvisi olmas hasebiyle bu benzerlik doal gzkmekte,
te yandan o dnemde amel tartmalarnn bu tbirler etrafnda yrtldn
gstermektedir. mam Muhammedin kulland tbirleri u ekilde sralayabiliriz.
1. Amel (-|) Szc ve Trevleri
Amel ( .) szc tek bana
415
ve ( . .) eklinde
416
el-Hccede yer
almaktadr. Bu kullanmda ak bir ekilde Medne ehli tarafndan ortaya atlan Medne
amelinin zel bir deeri olduu gr ilenir. Bazen de mam Muhammed kendi
destekledii grn ardndan bunlar kullanr.
417
Bir konu hakknda amelin varln
ifde etmek iin de yokluunu ifde etmek iin de zaman zaman bu tbirlerin
kullanmna rastlanr. Amel ( .) eklinde fiil olarak kullanld bir yerde de aka
Medne ameli kastedilmektedir.
418

413
mam Mlik, "nsanlar Medne ehline tbidir" [,' . _ ,] ifdesini kullanr. yle ki mektuba sonraki
dnemlerdeEhl-i Mednenin icm mektubu eklinde lakap verildii grlr; bk. Eb Abdullah Abdsselam b.
Muhammed b. mer Allu (774/1372), Takrbl-medarik bi-erhi risleteyil-Leys b. Sad vel-mam Mlik, el-
Mektebl-slm, Beyrut 1995, s. 49
414
Dnemin iki asr sonrasnda dahi tartmalarn benzer konular evresinde yrtld, Mliklere ar eletiriler
getirildii yine Mliklerin kitaplarnda verdikleri cevaplarda grlmektedir; bk. bnul-Fahhar (419/1028),
Mukaddimetu kitbil-intisar li ehlil-Medne, (el-Mukaddime fil-usl iinde) Dr'l-Garbi'l-slm, Beyrut, 1996,
s. 219-26.
415
416
eybn, el-Hcce, I, 107, 122, 138, 288; II, 771.
417
Mesel bk. eybn, el-Hcce, II, 719.
418

81
Mamulun bih (, ,),
419
aleyhi amelun-ns ( ,)
420
gibi tbirlerin
kullanld kimi rneklerde de rf kaynakl amele iaret edildii grlr.
2. Bize Gre Mesele(nin hkm) (=- -v)
mam Muhammed bu tbiri bazen Medne ehline atfen kullanrken
421
bazen de
kendi gryle ilgili olarak
422
kullanmaktadr. Esasen bu tbir mam Mlikin el-
Muvattanda sklkla kulland fakat ne anlama geldiini aka belirtmedii iin daha
sonra birok tartmaya sebep veren mehr bir tbirdir. lk dnem Mlik limlerinden
Abdlmelik b. Habib (238/852), mam Mlikin bu tbirle iki hocasnn ortak
grn
423
kastettiini ifde eder. Amel-i Ehl-i Medne hakknda mstakil aratrma
yapan ada aratrmaclardan Ahmed Muhammed Nurseyf bu tbiri istidlli amel
bal altnda ele alarak mam Mlikin tercihlerini ve ictihdlarn ifde ettiini
sylerken
424
Musa smail tbirin Amel-i Ehl-i Medne'ye delalet ettii grndedir.
425

Halit zkan ise mam Mlik'in bu tbirle hocalarnn grleri arasnda yapt
tercihleri ifde ettiini, bunun da amel-i ehl-i Medne'ye delalet ettiini ne srer.
426

el-Emru inden tbirinin tahlli iin el-emr( ,..) lafz ile indenadaki ( .)
zamirden neyin kastedildiinin bilinmesi gerekir. Emr" () tbiri el-Hcce
ierisinde birok yerde kendisine hkm balanan mesele anlamnda
kullanlmaktadr.
427
rnein bunlarn ikisinde el-emr kelimesinin mbteda olduu
cmlede haberinin batl;
428
mevsuf olduu cmlede sfatnn vacip olduunu
429

gryoruz. Bunun ( ,.. ,-) terkibinden ( ,.-) lafznn zamanla hazfedilmesiyle tek
bana kullanlr hale gelmi olmas mmkndr. el-Muvattada da mam

419
420
421
eybn, el-Hcce, I, 89; II, 575,621, 622; III, 421; IV, 242
422
423
Abdlmelik b. Habib bu tbirin Rebatu-Rey ile bn Hrmzn gr birlii iinde olduklar konular hakknda
kullanldn ifde eder; bk. Abdlmelik b. Habib es-Slem, Kitbut-tarih, thk. Jorge Aguade, (Consejo
Superior de Investigaciones Cientificas), Madrid 1991, s. 163.
424
Nurseyf, s. 417.
425
Musa smail, Amel ehlil-Medne, s. 162-3.
426
zkan, s. 179.
427
eybn, el-Hcce, I, 50, 73, 248, 292; II, 476, 500, 557, 566, 586, 679, 697, 733; III, 21, 253, 266, 308, 394,
400, 480, 489.
428
~, ,. , bk. el-Hcce, III, 489.
429
.-, ,. ,, bk. el-Hcce, II, 476.

82
Muhammedin kavram bu anlamda kullandn grmekteyiz.
430
Tbirde geen zamir
ise kullanld balama gre zaman zaman sadece mam Muhammedin kendisini ya da
kendi ehrinde bir grup limi ifde etmek iin kullanlsa da, kitapta genel olarak Medne
ehlini muarz olarak grdnden, bundan Kfe ehir ulemsndan kendi yetitii ilm
evreyi kastettii sylenebilir. Nitekim el-Muvattada mam Mlik de tbiri ayn
anlamda kullanmaktadr.
Sonu olarak gerek el-Hcce ve gerekse el-Muvatta'daki kullanmlar
karlatrnca ( . ,..) tbirinin hkm anlamn da kapsayan ekilde bir ehirdeki
ilm gelenek ierisinde kabul edilen gr anlamnda amel kavramna tekabl eden bir
manay ifde ettiini sylemek daha doru gibi grnmektedir.
3. Cem (_<) ve Trevleri
431

Cem ( _.~) szc ve trevlerinin, konu ile ilgili gr belirtenler tarafndan
ounlukla icma ile ilikilendirildii grlmekle birlikte rneklerin tmevarm yolu ile
incelenmesinden bu szcklerle zaman zaman "Kfe'nin nde gelen limleri arasnda
genel kabul gren gr" anlamnda da kullanld anlalmaktadr.
432

Dikkati eken bir dier husus da benzer tbirlerin el-Muvattada ameli ifde
edecek ekilde sklkla kullanlmasna ramen mam Muhammedin muhataplarnn
grn naklederken bu tbirleri kullanmamaya zen gstermesidir. Bu, icm/ittifak
ifde eden tbirleri kullanma konusunda o dnemde bir ekime olduu izlenimini
uyandrmaktadr. Dolaysyla mam Muhammed, Medne'lilerin "amel" konusundaki
tavrlarna paralel olarak kendi ilm evresinde kabul gren grleri icm erevesine
oturtmak istemi olabilir.

430
rnein bk. Mlik, el-Muvatta, "eybn", II, 428. [no: 522]
431
(, _- ,.), (, _- ,. ), (, .,- )
432
Sz konusu szck ve trevlerinin icm ile ilikili kullanld birka yerde iki ehirde ihtilf olduu aka
belirtilmektedir. Bu, belirtilen szcklerin ge dnem usl literatrnde snrlar belirlenmi olan "btn mmeti
kapsayan icmdan" ok, "blgesel ittifak" kapsadn gstermektedir. Yine bu tespit, ilk dnem icm
anlaynn "evrensel" olmaktan ok "blgesel ittifak" fikrine daha yatkn olduu anlamna da gelir. Mesel bk.

83
4. Snnet-i Madiye (-,=- -=)
Bu tbire de ok az da olsa kitapta yer verilir.
433
Burada bu kavram eserden
ayr bir kavram olarak zikretmesi ve ncesinde daha nce buna cevaz veren birini
biliyor musunuz?" demesi dikkat ekicidir. yle grlyor ki mam Muhammed bu
tbirle "ilk dnemde sahbeler arasnda oluan ve Hz. Peygamber'e kadar uzanan
uygulamaya" vurgu yapmaktadr.
mam Muhammed'in bu kavram muteber bir delil eklinde zikretmesi, bizi ilk
dnemde ortaya kp yerlemi uygulamara zel bir nem verdii ynnde bir kanaate
sevk etmektedir.
Amel kavramn ifde etmek zere kullanlan btn bu szckler dikkate
alndnda amel ile bir ehrin halknda teaml haline gelmi uygulamadan ziyade o
ehrin limlerinin (tmnn ya da bir ksmnn) bir gelenek ierisinde kabul ettii
yerleik fkh grnn kastedildii izlenimi uyanmaktadr.
434

B. mam Muhammed'in Medne Ameline Ynelik Eletirileri
mam Muhammed'in amel kavram erevesinde Mednelilere ynelttii
eletirilerin byk bir blmn gerekte ortada bir amelin bulunup bulunmad
hususu tekil eder.
el-Hcce'de, Mednelilerin "amel" bulunduu gerekesine dayand pek ok
durum, mam Muhammed tarafndan ele alnarak deerlendirilir, gerekte bir amelin
sz konusu olmad ortaya konulmaya allr.
1. Amelin Kaynana Ynelik Eletiriler
a. Bir Delile Dayanmayan Amelin Balayc Kabul Edilmesine Ynelik Eletiriler
(1) Gm ieren bir eyann gm para karlnda satm
mam Muhammed zerinde ta ya da ssleme eklinde gm barndran
yzk, kitap ya da klcn gm para ile pein satm konusunda Medne ehlinin mal

433
eybn, el-Hcce, II, 331; IV, 177. (Kavram snnet bal altnda genie ele alnmtr. bk. Snnetin Kavramsal
erevesi, s. 35-7.)
434
zkan da amel kavramn o dnemde tm ehirlerde var olan ve sahbenin farkl ehirlere gyle dorudan ilgili
bir ekilde doal seyirde yerlemi kanaatler btn eklinde incelemektedir; bk. zkan, Amel Telakkisi, s. 304-
7

84
zerindeki gmn maln kendi kymetine nispetle 1/3e kadar oran sz konusuysa
caiz olaca ynndeki grn eletirmektedir. Zira onlara bu orana dair hangi
snnete ya da esere dayandklarn sorduunda sadece "Bizde amel byledir" eklinde
cevap vermektedirler. mam Muhammed szne devamla Bunu bir l olarak kabul
edersek sizden bakalar da kp bizde de amel yarsna kadardr. Yarsn amazsa
caizdir derse ne diyeceiz? diye sorarak bir delile dayanmayan amelin kymetinin
olmadn vurgulamaktadr.
435

Bu konu el-Muvattada da zikredilmektedir. Burada da mam Mlik ayn
gr ifde eder ve sonunda "Bu bandan beri insanlarn yapageldikleri
amellerdendir" ifdesini kullanr.
436
Bu kullanm, bu tbirin el-emru indena tbiriyle e
anlaml kullanldna iaret etmesi asndan nemlidir.
437

(2) Klenin satmnda ayp muhayyerlii (uhde)
Daha nce sahb kavli bahsinde zikrettiimiz bu rnekte
438
de mam
Muhammed, Medin ehline "Basra ehli de gelse "biz hayvanda muhayyerlik vaktini
(uhde) durumda bir sene kabul ediyor; fakat klede uhdeyi reddediyoruz" onlara
hangi delille cevap vereceiz?"
439
szleriyle bir delile dayanmakszn ameli balayc
kabul etmeleri eletirisi getirir.
440

b. Nasslarn Yanl Yorumlarna Dayanan Amele Ynelik Eletiriler
(1) Telbiyenin kesilme zaman
mam Muhammed hacda ve umrede telbiyenin ne zaman kesileceine dair
Medne ehlinin konuyla ilgili rivyetleri doru deerlendiremediklerini savunur.
Medne ehli Arafat'ta vakfe yerine ulanca telbiyenin kesileceini ifde etmektedir.
mam Muhammed buna yle cevap verir:

435
436
Mlik, el-Muvatta, "Yahy", II, 161-2. [no: 1855]
437
bn Abdilber ise konuyu ihtilflar zikrederek genie ele alr. Fakat mam Mlikin zikrettii orann kaynana ya
da mam Mlikin konuyla ilgili amel iddiasna ilikin herhangi bir ey sylemez; bk. bn Abdilber, el-stizkr,
XIX, 227-30. [no: 28811-30]
438
bk. s. 69.
439
eybn, el-Hcce, II, 514,
440
Sahb kavli bahsinde ifde ettiimiz gibi el-Muvatta'da Mlik, bu konuda Medne amelinin kayna olarak Him
b smail ve Eban b. Osman'n ictihdlarn gsterir. mam Muhammed de bunlar rivyet eder. Buna gre bu
ynetimde grev sahibi olan tbilerin grlerini delil (hccet) olarak kabul etmedii iin bu ifdeleri kullanm
olmaldr. Bu ynyle rnek, kiisel ictihdlarn amel telakki edilmesi eletirisinin kapsamna da girebilir. Ayrca
benzer rnekler iin bk. eybn, el-Hcce, II, 303, 563,731-2; IV, 318.

85
Hz. Aie ve bn merin Arafat'ta telbiyeyi kesmeleri, onlarn bunu vacip grd
anlamna gelmemektedir. Hac esnasnda tekbir, tahll ve tesbih her an yaplabilir.
Fakat telbiyenin yeri dnda yaplmas mekruhtur. Nitekim bn mer say esnasnda da
tekbir, tehlil ve tesbihi yksek sesle sylerdi. Dolaysyla onlarn Arafat'ta telbiye
getirmemeleri ilk eytan talama anna kadar telbiyenin devam edecei gryle
elimemektedir.
441

Konu mam Mlik ve rencilerinden birbirine yakn iki ekilde rivyet
edilir.
442
Fakat her iki durumda da kastedilen eytan talamadan nce telbiyenin
kesileceidir. Kd Abdlvahhab konu zerinde selefin icmnn olduunu sylemekte
ve mam Mlikin szlerinin de Medne icm anlamna geldiini ifde etmektedir.
443

bn Abdilber ise bu konuda Medne ilim ehlinin ounun ayn grte olduklarn ifde
eder.
444
Fakat daha sonra konu zerinde ilk zamanlardan beri fukah arasnda ihtilf
olduunu da belirtir.
445

Bu rnekte sahbe uygulamasnn yorumuna ynelik bir ihtilf sz konusudur.
mam Muhammed, Mednelilerin yanl yoruma dayal bir amel gelitirdiklerini ne
smektedir.
(2) Meclis muhayyerlii
mam Muhammede gre Medne ehli bn merden nakledilen "Satc ve alc
ayrlncaya kadar muhayyerdir"
446
hadisini yanl yorumlam ve ayrlmay meclisten
ya da o esnada bulunulan yerden ayrlmak olarak anlamlardr. Hlbuki kast, alveri
kelamn sona erdirmektir. Yani mterinin satc "u kadara sattm" lafndan sonra

441
eybn, el-Hcce, II, 108-11. (Birka sayfaya yaylm cmleler mana ile tercme edilmitir.)
442
el-Muvattann Yahy rivyetinde Hz. Aliden yaplan bir nakle dayanlarak gnein zeval vaktinden batya
meyletmesine kadar telbiyenin devam edecei grnn Medne ilim ehlinin batan beri devam edegelen gr
olduu [, , ' , ,, , ,. :] ifde edilir. Mlik mezhebinde mehr olan bu grtr; bk. Mlik, el-
Muvatta, "Yahy", I, 454 [no: 952]; Konu, kaynaklarda mam Muhammedin zikrettii ekilde de bir gr olarak
ifde edilir ve iki grn birbirine yakn olduu ifde edilir; bk. bn Abdilber, el-stizkr, XI, 160. [no: 15815]
443
Eb Muhammed Abdlvehhab b. Ali b. Nasr Badadi Kd Abdlvehhab, el-rf al nketi mesailil-hilaf, thk.
Habib b. Tahir, Beyrut: Dru bn Hazm, 1999, I, 479-80.
444
bn Abdilber, el-stizkr, XI, 158. [no: 15808]
445
bn Abdilber, el-stizkr, XI, 162. [no: 15828]
446
Mlik, el-Muvatta, "Yahy", II, 201. [no: 1957]; Mlik, el-Muvatta "eybn", III, 231-4. [no: 784]

86
kabul ettim demeden nceki muhayyerliidir.
447
mam Muhammed, Mednelilerin
hadisi yanl yorumladklarn iddia eder.
448

(3) Sabah ezannn vaktinden nce okunmas
mam Muhammed Medne ehlinin sabah namaznn ezannn vaktinden nce
okunabilecei eklindeki grlerinde bn mmi Mektm ezan okuyuncaya kadar Bilal
ezan okusa da yiyip imeye devam edin.
449
hadisini yanl anladklarn, burada
anlatlan olayn sadece Ramazan aynda insanlar sahura kaldrmak iin olduunu ve
bunu destekleyen de birok rivyet olduunu syleyerek eletirmektedir.
450

Bu konu da bata el-Muvatta olmak zere Mlik kaynaklarda mam Mlikin
yaad zamandaki amele dayanarak verdii bir hkm olarak yer alr.
451

c. Kiisel ctihdlarn Amel Telakki Edilmesine Ynelik Eletiriler
mam Muhammed bu konuda isim vererek rnek zikretmektedir:
(1) Satlan gda maddesinin geri satn alnmas
Satcnn gz kararyla herhangi bir blm istisn etmeksizin gda maddesi
sattktan sonra bu maln bir ksmn tekrar satn almak istemesi konusunda taraflar farkl
grlerdedir. Medne ehli bunun ancak 1/3ini ya da bundan azn geri satn
alabileceini iddia eder. mam Muhammed onlar Sizin fakhiniz [mam Mlik] aslnda
daha nce byle bir snr gzetmiyordu fakat Sar b. Abdullahn
452
bu haddi
koymasndan sonra onun grn kabul etti." diyerek eletirir. Daha sonra amel iddia

447
eybn, el-Hcce, II, 680; Mlik, el-Muvatta, "eybn", III, 235-43. [no: 784]
448
Bununla birlikte kaynaklarda mam Mlik'in bizatihi Medne uygulamas sebebiyle sz konusu hadisi terk ettii
belirtilir. Bu konu Mlik kaynaklarda da ihtilf edilen bir konudur. bn Abdilber mam Mlikin ve ashbnn,
mteri ile satcnn alveri kelamn bitirdikten sonra isterlerse cismen alveri meknndan ayrlmasalar da
muhayyer saylmayacaklar grnde olduklarn ifde eder. Dolaysyla bu eletirinin mam Mlik dndaki
Medne ehline ynelik olduu ve bundan te Medne iinde farkl amel telakkilerinin var olduu anlalabilir; bk.
bn Abdilber, el-stizkr, XX, 226-7. [no: 29941-2]
449
450
451
Mlik, el-Muvatta, Yahy, I, 120. [no: 185] (,- , _. , ,); Kd Abdlvehhab bu hkmn Medne
ehlinin icmna ve Hz. Peygamber'den muttasl olarak gelen amele dayandn, bunun da hccet olduunu
syler; bk. Kd Abdlvehhab, el-rf, I, 214; bn Abdilber de hkmn kaynann Medne ameli olduu
kanaatindedir; bk. bn Abdilber, el-stizkr, IV, 70. [no: 4171] Ayrca bn Abdilber sadece Mlik'in hkmnn
deil dier limlerin hkmnn de kendi ehirlerindeki amel olduunu aka ifde ederek amelle istidllin mer
olduunu ispata giriir; bk. el-stizkr, IV, 71. [no: 4172]
452
Geyln bu kiinin kim olduu hakknda hibir fikri olmadn syler bununla birlikte baz tahminlerde bulunur.
el-Hcce, II, 623; Halit zkan ise Medne valisi olarak takdim eder. zkan, Amel Telakkisi, s. 266. Kaynaklardan
bunu destekleyen bir bilgiye ulaamadk.

87
ettikleri grn kaynann aslnda bir kiinin keyf gr olduu gerekesiyle
453

"Bizde amel bu ekildedir sznze gelince, bu hibir ey ifde etmez"
454
szleriyle
eletirisini srdrr.
(2) Organlarda ksas
Ksas ve diyetler blmnde mam Mlikin Biz daha nce parmaklar iin
ksas uygulamyorduk. Abdlaziz b. MutTlib
455
parmak iin ksas yapmaya balaynca
biz de ksas uygular olduk." szn naklederek "Kendi beldelerinde birinin yapt amel
Medne ehlinin grn doru kabul etmeye yetmez" der.
456

(3) Zmm'nin diyeti
Zmmnin diyeti konusunda Medne ehlinin Muviyenin ictihdna uyarak
zimmnin diyetinin hr mslmann diyetinin yars olduu grn kabul ettii ifde
edilir. mam Muhammed ise hulefa-i raidn dneminde zmm ile mslman arasnda
diyetin eit olduunu dahas Medne ehlinin kendi ilm geleneklerinde nemli bir yer
tutan bn ihb ez-Zhrnin de bu grte olduunu syleyerek buna eletirir getirir.
457

(4) Kamet lafzlarnn tek tek okunmas
mam Muhammedin bu konuda bir baka eletirisi de Medne ehlinin, kamet
lafzlarnn ift deil bir defa syleneceine ilikin grne yneliktir. Burada da ona
gre Medne ehlinin dayand bu amel aslnda Hz. Peygamber'e deil Muviyeye
dayanmaktadr. Bu konu Amel-i Ehl-i Medneye dair yaplan itirazlarda mehr bir
konudur.
458
mam Muhammed bu itirazyla, ezan ve kamet gibi aslnda dier birok
hkme gre Hz. Peygamber'den bu yana deimemesi daha muhtemel olan bir konuda
bile amelin deitirilmi olduunu syler. Medne ehlinin dayand amelin aslnda
Muviyenin asln deitirdikten sonra uygulad amele dayanmakta olduunu

453
454
., , ,. ,, bk. el-Hcce, II, 622.
455
Halfe Mansur ve Mehdi dnemlerinde Medne ve Mekkede kadlk yapmtr; bk. el-Hcce, IV, 416-17.
(Geyln'nin notu)
456
457
458
Konuyla ilgili taraflarn iddialarna ilikin geni aklamalar iin bk. Muhammed Medeni Busak, el-Mesailu elleti
benahal-mam Mlik al ameli ehlil-Medne: tevsikan ve diraseten, Darl-Buhus lid-Dirstil-slmiyye ve
hyait-Tras, Dubai 2000, s. 173-80.

88
syleyen mam Muhammed bylelikle Medne ehlinin amel iddialarnn Hz.
Peygamber'e ulama noktasnda gvenilirliine dair nemli bir eletiri getirmektedir.
459

Bu rneklerden kardmz sonular u ekilde ifde edebiliriz:
a. mam Muhammed'e gre fur meselelerin nemli bir blmnde
Mednelilerin ortada "amel" bulunduu gerekesine dayanarak ulat hkmler
dikkatle incelendiinde Medne'de "herkese benimsenmi", "yeknesak" bir
uygulamann bulunmad, farkl grlerin sz konusu olduu grlmektedir. u halde
ihtilflar grmezden gelerek yalnzca ayn ynde gr belirtenlerin ne karlp bir
ittifak bulunduu izleniminin verilmesi doru deildir.
b. Medne ehlinin "amel"ine mam Mlik ve bn ihb gibi limlerin
grlerinin deil; halfe, kad vb. gibi ynetimi elinde bulunduranlarn kaynaklk ettii
grlmektedir. rneklerde mam Muhammed'in bu noktaya dikkat ekmesi, "amel"in
gerisinde daima "fkh bir ictihd"n bulunmad, pek ok durumda "bireysel gre
dayanan idar ve yargsal kararlarn" bulunduunu da gstermektedir.
Ayn rneklere el-Muvatta erevesinde baktmzda u durumla karlarz:
Gz karar satlan gda maddesinden istisn konusu el-Muvattada aynen yer
almaktadr. stelik Yahy b. Yahy el- Leysnin rivyetinde bu konu Bu bize gre
zerinde hibir ihtilf olmayan bir ameldir" ( . ., - . ,. ,) tbiriyle
birlikte verilmekte,
460
bn Abdilber de bu tbirin aslnda ( ., _- ,.) tbiriyle ayn
anlama geldiini sylemektedir.
461
Bu tbir bize hem el-Hccede geen ( . ,..)
tbirinin o dnemde ayn zamanda fikir birliine delalet edecek ekilde bu tbirle ayn
anlamda kullanldn dolaysyla amel iddiasna karlk geldii grn
desteklemekte, hem de mam Muhammedin Medne ehlinin iddia ettii amelin aslnda
dedikleri gibi bir ittifak yanstmad eklinde bir eletiri getirdiini gstermektedir.
Fakat her ne kadar mam Muhammedin temel vurgusu ne srlen grlerin
esere deil de kiisel kanaate dayandysa da eletirilerinde verdii baz bilgilerin

459
460
Mlik, el-Muvatta, "Yahy", II, 179. [no: 1897]
461
bn Abdilber, el-stizkr, XX, 65-6. [no: 29285]

89
Medne ehlince kabul edilmedii de ifde edilmelidir. el-Muvattada zimmnin
diyetinin hr mslman diyetinin yars olduu eklindeki grn kayna olarak
Muaviye gsterilmemektedir. el-Muvattada mer b. Abdlazizin buna hkmettii
ifde edilir.
462
bn Abdilber el-stizkrda konuyu genie ele alr.
463

Kamet lafzlarnn birer defa sylenmesi konusu el-Muvattada mam
Mlikten nakille zikredilir. mam Mlik kendisine bu konuda ulaan bir haber
olmadn fakat insanlarn halen devam etmekte olduu uygulamann Mednede
bandan beri devam etmekte
464
olan bir uygulama olduunu iddia etmektedir.
465
Daha
sonra gelen Mlik limler de bu konuda tevatren gelen Medne ehlinin muttasl
amelinin kat delil olduu ynnde gr bildirmektedirler. Bununla birlikte mam
Muhammedin "Madem kamette lafzlar tek tek olmal grndesiniz, neden [ ..
..] lafzn iki defa sylyorsunuz" eklindeki eletirisi mam Mlike olmamaldr.
Zira bn Abdilber konuyu tartt el-stizkr adl eserinde mam Mlikin bu lafzn bir
defa sylenecei grnde olduunu, mam finin ise iki defa sylenecei
grnde olduunu nakleder ki bu da aslnda ezan ve kamette Mekkelileri tercih eden
fi gibi, Mednede de baz limler olduunu ve ne srlen balangtan beri

462
Mlik, el-Muvatta, "Yahy", II, 434. [no: 2522]
463
el-stizkrda konunun Kfe ehlinin ihtilfa dmelerin neticesinde Abdulhamidin mer b. Abdlazize yazd
mektubun cevabnda hkme baland sylenmektedir.(bk. el-stizkr, XXV, 162. [no: 37473]) Bununla birlikte
bn Abdilber bu konuyu genie tartr ve ilgili rivyetlere yer verir. Buna gre mezkr gr destekleyen merfu
bir hadise yer vermekte ve ilk dnemde Hz. mer ve Hz. Osmann tbin dneminde ise Hasan el-Basr, krime,
At, Nafi, Mevl b. mer, Amr b. Dinar ve mer b. Abdlazizin bu grte olduunu ifde etmektedir. (bk. el-
stizkr, XXV, 162-4. [no: 34774-84]) Buna karn bn ihabn Kfe ehliyle paralel grnn kaynann
peygamber dnemi olduu, bu uygulamann hulefa-i raidin dneminde de devam ettii ifde edilir. bn Abdilber
ayrca sahbeden ve tbindan birok kiinin bu grte olduunu, Muaviyenin zmmnin diyetinin yarsnn
ehline yarsnn beytl-mle verilmesine hkmettii, daha sonra mer b. Abdlazizin ise bunu zulm sayarak
beytul-mle nakledilen ksm kaldrdn ifde eden rivyetlere de yer verir. Neticede bn Abdilber konu
zerinde sahbe dneminde de tbin dneminde de ihtilf olduu sonucuna ular. (bk. el-stizkr, XXV, 165-8.
[no: 37493-512]) Bu da her ne kadar bilgiler tam uyumasa da mam Muhammedin, iddia edildii gibi Mednede
konu zerinde amel olumad, Medne ilim geleneinden nemli bir ismin nakli yerine bir idarecinin hkmnn
amel sayld eletirisi yerini buluyor gibi grnmektedir.
464
(, , ' , ,, , :,) ifdesi kullanlr.
465
Mlik, el-Muvatta Yahy, I, 118. [no: 180]

90
deimeyen amel iddiasnn aslnda o kadar yerlemi ve ihtilftan ri olmadn
gstermektedir.
466

2. Medne Ehlinin Kendi Rivyetleriyle elien Amel ddialarna Dnk
Eletiriler
mam Muhammedin el-Hccede sklkla takip ettii eletiri yntemlerinden
biri de Medne ehlinin kendi rivyetlerine muhalif gr belirtmeleridir. Bu noktada
ounlukla mam Mliki kendi rivyetiyle elikiye dmesiyle, bazen de Medne
ehlini "fakhleri" olan mam Mlikin rivyetini terk etmeleriyle eletirir. Bu grlerin
bazlarnda Medne ehlinin var olan rivyeti Medne ameli sebebiyle terk ettii
grlmektedir.
(1)Kann abdesti bozmas
Burun kanamas (ruf), kusmuk, vcudun herhangi bir blgesinden kan kan
ya da irinden dolay abdestin gerekip gerekmedii konusu tartlr. mam Muhammed
bunlardan dolay abdestin gerekmeyecei grnde olan Medne ehlini fakhleri mam
Mlikin rivyetlerini terk etmeleriyle eletirmektedir.
467

Aslnda bu eletirisi mam Mliki de kapsar. Zira el-Muvattada konuyla ilgili
rivyetlerden nce mam Mlik Bizde amel burun kanamasndan ya da vcudun
herhangi bir yerinden kan kan yahut irinden dolay abdestin gerekmeyecei
ynndedir"
468
demektedir. Daha sonra da ncelikle konuya ilikin rivyetleri; ardndan
da bu konuda oluan amelin kaynaklarn gsteren rivyetleri zikreder. Yani her iki
durum iin rivyetler vardr. mam Muhammed de "Medne ehlinin eserle
konutuklarn iddia edene hayret ederim. Ki onlar nce rivyet ediyorlar sonra da
bunlar terk edip eser dnda bir eye yneliyorlar"
469
diyerek eletirir. Fakat Medne
ehlinin bunlarda abdesti gerekli grmeme gerekesi olarak Bunlar ter, smk, tkrk

466
bn Abdilber, el-stizkr, IV, 12. [no: 3865]; Irakllarn grlerine de deliliyle yer veren bn Abdilber konuyla
ilgili nemli bir tespitte bulunur: Bu ezan ekli Kfelilerin asrdan asra tevars ettikleri amele dayanmaktadr.
Tpk hicazllarn anlattmz ekilde ezan asrda asra tevars etmeleri gibi Konuyu ele alrken de Basrallarn
ezan, Mekkelilerin ezan, Mednelilerin ezan, Kufelilerin ezan eklinde yani farkll doal bir ehir ihtilf
erevesinde inceler; bk. bn Abdilber, el-stizkr, IV, 14. [no: 3875]
467
eybn, el-Hcce, I, 67
468
[- ,, _, ., ., _ '.,, . ' ,.] bk. Mlik, el-Muvatta, Yahy, I, 55. [no: 43]
469

91
mesbesindedir" dediklerini de aktarr ki bu da amelin akl gerekesi olmaldr. mam
Muhammed bu rnekte hem bu gerekelendirmenin tutarszln ifde eder; hem de
amel iddiasna kar eletiri getirir.
470

el-Muvattada konuyla ilgili nce burun kan hakknda gelenler sonra da burun
kanyla ilgili amele ilikin gelenler eklindeki iki balk Medne ameli iddialarnn
kaynaklarnn kim olduu hakknda bilgi vermesi asndan nemlidir.
471

C. mam Muhammed Nezdinde Medne ve Kfe Amelinin Deeri
mam Muhammed kimi rneklerde amel kavramna tekabl eden ifdeleri
kendi savunduu grn ardndan grn destekler mhiyette kullanr.
mam Muhammed'in bu tarz kullanmlar Mednelilerin kullanm ile bir
bakma benzerlik gsterirken, bir baka adan ise ayrlr. Bu kullanm Mednelilerin
ameli kullanma gerekeleriyle, gre icm-ittifak kavramyla ilikilendirerek
meruiyet kazandrma ya da bu ekilde katliini destekleme noktasnda
benzemektedir. Fakat en nemli farklar mam Muhammedin bu amel iddialarn
srekli rivyetlerle desteklemesidir. Oysa mam Muhammed'e gre Medneliler ameli
baka bir destee gerek olmayan mstakil bir delil gibi ele alrlar. te yandan mam
Muhammed amele, bir rivyetin marf/mehr olduunun bir gstergesi olarak da
deer verir.

470
471
Bu rivyetlere gre bn merin burun kanndan dolay srekli abdest ald, bn Abbasn kan temizlemekle
yetindii, Sad b. el-Mseyyibin bir defasnda abdest ald ifde edilir. Amelin kaynaklaryla ilgili blmde ise,
yine Sad b. el-Mseyyib ile Salim b. Abdullahn burnundan kan kan parmaklaryla silip abdest almadan
namazna devam ettii rivyet edilir. Buna gre bu amelin kaynaklar Sad b. el-Mseyyeb ile Salim b.
Abdullahtr; bk. Mlik, el-Muvatta "Yahy", I, 80-1. [no: 88-92] mam Muhammed de amelin kaynaklarna dair
rivyet ettikleri iki hadisi rivyet eder. Fakat bunlarda zikredilen eyin burnundan kan phts karlmas
olduunu, akc kan olmadndan abdest gerekmedii grn paylatklarn syler; bk. Mlik, el-Muvatta
"eybn", I, 252; bn Abdilber, mam Mlikin konuyu aktarrken kulland bizde amel (el-emru indena)
tbirinin zerinde ittifak edilen amel (el-emrul-muctemau aleyh) anlamna gelmediini, syler. Zira konu
zerinde Medne iinde de ihtilf vardr. ( bk. el-stizkr, II, 90. [no: 1535]); Fakat bunu asl konu iin deil,
kelamn sonundaki n ve arkadan kan dnda abdest gerekmez sz iin sylemektedir. Zira bunun ardndan
akc kan, kan aldrma ya da hacamatn Medne ehlinin ouna gre abdesti bozmadn nakletmektedir. Sz
konusu rivyetlerdeki abdest ald ('.,) fiilinin de fiil kkne dayanlarak ykad () fiiline hamledildiini
aktarr. Fakat Irakllar rivyetlerini aktardktan ve tarttktan sonra Medne ehlinin bu grnn asl delili olarak
abdestin ancak Kuran, hilaf olmayan snnet ya da mmetin icmana dayanan bir delille bozulabileceine
hkmedilecei, byle bir delilin de olmamasn zikreder.(bk. el-stizkr, II, 268-71. [no: 2342-63])

92
1. Amelin Yardmc Kaynak Olarak Dikkate Alnmas
(1) Cariyenin azadnn onunla evlenmek iin mehir saylamayaca
mam Muhammed kiinin cariyesiyle, onu zgrletirmesini mehir saymak
artyla evlenmesi durumunda artn geersiz olaca konusunda Eb Hanfe ile Medne
ehline katlmaktadr. Medne ehlinin "Bu konuda bizde ilk dnemde de u anda da bir
ihtilf yoktur" eklinde destekledii bu Medne ameli iddiasn yukardaki rneklerin
aksine bir eletiri getirmeksizin kabul etmekte, Kfe ehlinden Eb Ysufun grn
"Ashbmz ierisinden de bu konuda Eb Hanfeye ihtilf edenler vardr" diyerek terk
etmektedir.
472
Fakat nceki eletirileriyle uyumlu olarak, adeta bu gr kabul
etmesinde bizatihi Medne amelinin etkili olmadn gstermek istercesine, ilgili yetin
tefsirinde bunun sadece Hz. Peygamber'e hs bir rnek olduuna dier mminler iin
geerli olmadna dair kendisine ulaan Medneli bn mer ve Basral Muhammed b.
Sirnden gelen rivyetleri delil getirmektedir. Bylelikle hem kadim amelin deer ifde
ettiini sylemekte hem de bu amelin, kayna hangi ehir olursa olsun, sahh rivyete
dayanmas gerektii konusundaki vurgusuyla tutarlln korumaya almaktadr.
473

Bu rnekte dikkati eken bir baka nokta da amelle ilgili olarak kadm-hads
tbirlerinin kullanlmasdr.
(2) Mskt akdi
mam Muhammed bir baka yerde snnet-i madiye kavram erevesinde
kadim amele deer atfetmektedir. Eb Hanfeden nakille tohumun iverenden olmas
artyla tarlann sulanmas ve ekilmesi karlnda iiye mahsulden pay verilmesi
eklinde yaplan akdin fsid olduunu syler. Medne ehli ise hkmn, bo arazinin
ekilmi araziye oranna gre deitii grndedir. mam Muhammed birok yerde
yapt gibi Medne ehlinin bir delile dayanmakszn saysal deer (miktar) ieren
hkm ifde etmesini sert bir slupla eletirir. Sonra srasyla "Daha nce gelip gemi
kiilerden herhangi birinin buna cevaz verdiini, ya da bu konuda snnet-i madiye

472
473

93
olduunu, ya da herhangi bir eser olduunu grdnz m?"
474
eklinde eletirisini
srdrr.
475
Kanaatimizce bu kavram, ilim ehlinin naklettii ve amel edilmesinde
ittifak ettii gr eklinde takdim etmektedir.
476

(3) mamn oturarak namaz kldrmas
Medne ehli, imamn oturarak namaz kldramayaca grnn kaynan
"Bizde amel, imamn oturarak namaz kldrmayaca ynndedir. nsanlarn (namaz
kldrma) geleneine de uymamaktadr"
477
eklinde bariz bir ekilde ifde ettikten sonra
bunu da Hz. Eb Bekir ve Hz. mer'in oturarak namaz kldrmamalarna dayandrr.
mam Muhammed hocas Eb Hanfe'nin grn, Medne ehlinin Hz. Peygamber'in
oturarak namaz kldrdn rivyet etmelerine ramen bu rivyeti terk edip ameli esas
almalarn eletirerek savunur. Ayrca "Bu, Hz. Peygamber'in vefat ettii hastal
srasnda olan bir hadiseyken nasl neshedilmi olur"
478
eklinde muhtemel nesh
iddiasna da cevap verir. Daha sonra tartma yle devam eder:
ME Grmyor musun bu namaz iki imaml bir namazdr. Hz. Peygamber Hz. Eb
Bekir'in imam; Hz. Eb Bekir de insanlarn imamdr. Bu Hz. Peygamber'den bakas
iin nasl caiz olur?
M Bu namaz boyunca sadece bir imam vardr o da Hz. Peygamber'dir. Hz. Eb
Bekir sadece Hz. Peygamber'e yakn olduu iin onun namazn insanlara duyurmutur.
Fakat daha sonra bu temellendirmeye Medne ehlinin cevap vermeyeceini
ifde etmekle birlikte onlarn grnn daha doru olduunu yle kabul eder:
Ben her ne kadar Eb Hanfe'nin grn Medne ehlinin cevap veremeyecei ekilde
temellendirmi olsam da bu konuda Medne ehlinin gr bana gre daha dorudur.
nk bana bu konuda Hz. Peygamber'den bir hadis ulamtr ki, bu hadiste
Resulullah : "Benden sonra insanlara oturarak namaz kldrmak yoktur" der. Bununla
birlikte ne hulefa-i raidinden ne de byk imamlardan oturarak namaz kldrdklarna
dair bir haber ulamtr. Biz de daha gvenilir olduu iin bu gr aldk. (Hz.
Peygamber'in oturarak kldrmasna gelince) Hz. Peygamber'in ardnda namaz
klmann fazletiyle bir bakasnn ardndan namaz klmak karlatrlmaz.
479

Btn bu tartmalardan kanaatimizce u sonulara ulaabiliriz:

474
( - _- , , ,. , ..- , _., ' '_ ,. ) ifdesi kullanlr.
475
476
Terimin anlamna dair tespitler snnetin kavramsal erevesi bal altnda ifde edilmi, Kerh'nin de bu tbiri
bu anlamda kullandna iaret edilmiti. bk. s.35-7.
477
eybn, el-Hcce, I, 122-23. Burada ( , ,) tbiri rf ile amel arasndaki iliki asndan nemlidir.
Burada amel aslnda hulefa-i raidine dayandrlsa da insanlar arasndaki teaml anlamnda rf de bu ameli
destekler mhiyette ele alnmaktadr.
478
479
eybn, el-Hcce, I, 128-29

94
a) Medne ekolne gre amelin foksiyonlarndan biri de Hz. Peygamber'in
yapt bir fiilin ona zg olduunu ortaya koymaktr.
b) mam Muhammed'e gre ise amelin fonksiyonu, hadisi destekleyen yardmc
bir unsur olmakla snrldr.
c) Ayrca bu rnek mam Muhammed'in, sahh rivyetler karsnda taassup
ierisinde olmadn gsterir. zerine vurgu yaparak Medne ehlinin grn almasn
onlarn iddia ettikleri gibi salt amele deil; sahh hadis, bu hadisi destekleyen amel ve
Hz. Peygamber'in ardndan namaz klmann fazletine dayandrr.
2. Amelin Rivyetlerin Deerlendirilmesinde Dikkate Alnmas
(1) Cinsel organa dokunmann abdesti bozmas
480

mam Muhammed, Medne ehlinin sadece Busre bt. Safvandan yaptklar
rivyetle cinsel organa dokunma sebebiyle abdesti gerekli grmelerini eletirir. Bizde
zerinde ihtilf olmayan" eklinde balad gerekelendirmesini rivyetle desteklenen
Hz. Ali, Abdullah b. Mesd, Ammar b. Ysir, Huzeyfe b. el-Yemn, mran b.
Husayn'n grleriyle devam ettirip "Bunlar nerde Busre nerde! Ondan bakasndan
bu rivyeti zikrediyor musunuz?" eklinde eletirisini srdrr. Medne ehlinin, bn
merin de bu grte olduu iddiasna O sizin de daha nce kabul ettiiniz gibi
abdest, gusl konularnda ar titiz bir insandr." diyerek cevap verir. Dolaysyla bu
konuda kendi ilm geleneinin dayand amelin haber-i vhidden daha gl bir delil
olduunu ifde etmektedir.
481
Fakat burada gzden karlmamas gereken nokta mam
Muhammedin ameli daima rivyete bal olarak ele almasdr.

480
Bu baln rnek olarak icm konusunda da kullanlm olmas karklk olarak grnebilir. Fakat hkmn
kaynaklarndan biri birka sahbnin ittifakdr. Bununla birlikte mam Muhammed gr takdim ederken ( .
, - ) tbiri ile kendi ilm geleneini yansttn ifde eder ki bu da bizim konuyu amel balamnda da
incelememizin sebebidir.
481

95
Mlik geleneinde yaygn kabul, mam Muhammedin bize ilettii gibi cinsel
organa dokunmann abdesti bozaca ynndedir.
482

(2) Hac suresindeki secde yeti
mam Muhammedin ameli haber-i vhide takdim ettii bir baka rnek Hac
suresindeki secde yetlerinin saysyla ilgili olarak ortaya kan ihtilf anlatrken
grlmektedir. Burada Hz. merden nakledilen bir rivyete dayanarak iki secde
olduunu iddia eden Medne ehline kar "Bizde amel bu ekilde deildir."
483
diyerek
cevap vermekte, sz konusu rivyetin de sadece Msrl biri tarafndan nakledildiini
"Eer bu Hz. mer'in fiilinden mehr olsayd Hz. mer'in yannda olan Medneliler ya
da dnyann her tarafndan gelip Hz. mer'i tanyanlar da bunu naklederdi"
484
diyerek
eletiri getirir. Bu anlamda bu rnekte de rivyet ile umum- belv anlay arasnda bir
balant kurulur.
485

Ge dnem Mlik kaynaklarnda mam Mlik ve takipileriyle Eb Hanfe ve
takipilerinin Hac suresinde sadece bir secde olduu grnde olduklar ifde
edilmektedir.
486
Buradan mam Muhammedin bu eletirisinin Mlik dndaki Medne
ehline kar olduunu syleyebiliriz. Bu ayn zamanda mam Mlikin rivyetinin aksi
bir gre sahip olduunu gstermektedir ki birok yerde mam Muhammed onu ve

482
Sahnn, el-Mdevvene, I, 118; bn Rd, Bidyetul-mctehid, I, 46; Bununla birlikte bn Abdilber, htilfu
akvlil Mlik ve ashbih adl eserinde bu grn tek dayanann sz konusu hadis olmadn, daha sonraki
dnemde smail (b. brahim el-Kd), Ebl-Ferec, Ebher ve Badat mlik ulemsnn bu gr kadna
dokunmann abdesti bozmasna dair kyasa dayandrdklarn ifde etmektedir. Buna gre ortak illet olan ehvet ve
lezzet oluursa messis-zeker de kadna dokunmak gibi abdesti bozmaktadr.(bk. bn Abdilber, htilafu akvli
mlik ve ashbihi, s. 59-60.) bn Rd ise taraflarn rivyetlerini zikrederken messiz-zekerin abdesti bozacana
ilikin mm Hubeyb ve Eb Hureyreden de rivyet olduunu syler. Bununla birlikte haneflerin de merfu bir
rivyetleri olduunu bu yzden meselenin tercih meselesi olduunu ifde eder.(bk. Bidyetul-mctehid, I, 46.)
483
eybn, el-Hcce, I, 108. (Metinde [ .,] ibaresi gemektedir. Fakat Geyln [ ,] eklinde
olmas gerektiini ifde eder. Her iki durumda da maksat ayn gzkmektedir.)
484
485
mam Muhammed ayn konuda el-Muvattada mam Mlikten Abdullah b. Dinar rivyetiyle Abdullah b. merin
de bu grte olduunu gsteren bir haberi rivyet eder. Ardndan Abdullah b. Abbasn bu grte olmadn
sylemekle yetinerek onun grn aldklarn ifde etmektedir; bk. Mlik, el-Muvatta "eybn", II, 23-5. [no:
270]; Buna benzer bir dier rnek de katalogla alveri konusundadr. Burada mam Muhammed: "zerinde
hibir phe olmayan ve "dnyann her tarafnda Mslmanlarn bugne dek" snrlar dhilinde alverilerini
yapageldikleri "marf hadis"e gre Hz. Peygamber "Kim bir eyi grmeden satn alrsa alveriten vazgeme
hakk vardr" buyurmutur" diyerek amelin rivyetin marf olduunu destekleyen fonksiyonuna iaret eder; bk.
486
bk. Sahnn, el-Mdevvene, I, 199; bn Abdilber, el-stizkr, VIII, 102. [no: 10623]

96
Medne ehlini bu adan eletirmektedir.
487
Bu rnek bize yine aslnda ihtilf olan bir
konuda mam Muhammedin amel kavram kapsamnda kendi grn destekleme
yoluna gittiini gsterir.
Amel deliline ilikin btn bu rneklerden sonra, amelin Medne ekol
nezdinde temel bir er delil iken; Kfe ekol iin yardmc bir delil grnmnde
olduunu syleyebiliriz. mam Muhammedin, amele dair tartmalarda Medne ehli
tarafndan amele zel bir nem atfedildiine, fakat birok yerde bu amelin rivyetler ile
desteklenmediinden hibir deeri olmadna vurgu yaptn grrz. Bununla birlikte
bazen mam Muhammed de ameli ifde eden tbirleri, bal bulunduu fkh ekolnn
nde gelen limleri nezdinde kabul edilen yerleik uygulama ve gr anlamnda
kullanmaktadr. Bu ameli de konuyla ilgili olarak gelen bir rivyetin marf/mehr
olduunun nemli bir gstergesi olarak ele ald grlr. Dolaysyla bu rneklerden
mam Muhammedin amel kavramna, mezhep ya da bir blge ierisinde yerleik gr
anlamnda, itiraz etmediini fakat muteber olann rivyetler olduu dncesinden
hareketle bu grlerin salt uygulama deil rivyetlere bal olarak olumas gerektii
artn benimsediini anlayabiliriz. Aksi halde esas alnacak olan amel deil
rivyetlerdir. Eletirilerindeki ortak vurgudan da bir nassa dayanmayan grlerin delil
olmayaca, ne srlen bir grn mutlaka bir nassa dayanyor olmas gerektii
grnde olduu sonucunu karabiliriz. Bu nedenle de Medne ehlinin iddia ettikleri
amellerin kaynaklarna dair eletiriler getirmektedir. ounlukla muhataplarnn
Medne ameli iin ayrca bir delil gstermeye gerek duymama eklindeki tavrlarn,
bazen de amellerinin kaynaklarnn ehil olmayan (yneticiler gibi) kiiler olmasn
eletirdii grlr.
VI. KIYAS
Kyas, fkh usl literatrnde "Bir hkm veya sfat ispat veya nefyetme
bakmndan ikisi arasn birletiren bir durum ile bir hkm her ikisi iin ispat yahut

487
bn Abdilber, Hac sresinde iki secde olduunu syleyen mam fi ve Ahmed b. Hanbelin delillerini sralar.
Buna gre sadece Hz. mer ve Abdullah b. mer deil sahbeden Hz. Ali, Ebd-Derd, Eb Musa el-Ear ve
Abdullah b. Abbas da ayn grtedir. Buna ilikin iki merfu hadisi de nakletmektedir; bk. el-stizkr, VIII, 103-4.
[no: 10626-34]

97
nefyetme konusunda bir bilinenin bir bilinene hamletmek"
488
eklinde tanmlanr.
Bununla birlikte genel kural anlamnda da kullanlr.
489

Usl literatrnde kyas farkl itibarlarla taksim edilmitir. Dayana asndan
kyas, kyasu'l-ille (illet kyas) ve kyasu'-ebeh (benzerlik kyas) eklinde ikiye
ayrabiliriz.
490
Kyas asl, fer, illet ve hkm eklinde drt rknden oluur.
491
Kyasu'l-
ille'de fer ile asl arasndaki ortak illet ya nasslarda haber verilmi ya da istinbat
yoluyla ortaya karlmtr.
492
Kyasu'-ebeh, ise ferin aslla ayn illeti
paylamamakla birlikte birok adan ona benzemesi sebebiyle yaplan ya da baka bir
ifdeyle te'sir ve mnasebet bakmndan ayn illete sahip olmayan bununla beraber
aralarnda zann harekete geirecek bir benzerlik bulunan fer ile asl arasnda yaplan
kyas eklinde tarif edilir.
493

Ge dnem fkh uslnde er deliller arasnda kitb, snnet ve icmdan
sonra drdnc delil olarak kabul edilen kyasn fkh uslnn tedvni ncesinde nasl
bir muhtevya sahip olduu zerinde yeterince durulmad kanaatindeyiz. Biz, sahbe
devrinden itibaren, fukah nezdinde er deliller arasnda kabul edilen kyasn el-
Hcce'de nasl ele alndn, er deliller arasndaki yerini, dnemin iki byk ekol
nezdinde kyasn konumunu ortaya karmay amalyoruz.

488
Gazl, el-Mustasf, II, 278; evkn, rdul-fuhl, s. 656; Dnmez, Kaynak Kavram, s. 76 (Cveyn, Burhn, II,
745-46'dan naklen); Ayrca "Hakknda ak hkm bulunmayan bir meselenin hkmn, aralarndaki ortak
zellie veya benzerlie dayanarak hkm aka belirtilen meseleye gre belirlemek" eklinde de tanmlanabilir;
bk. Yunus Apaydn, "Kyas", DA, XXV, 529.
489
Dnmez, Kaynak Kavram, s. 77.
490
Gazl, el-Mustasf, II, 277; (Kyasu'l-ille ve Kyasu'd-delle eklinde de bir ayrm yaplmtr. Bunlardan da
Kyas'ul ille: a) Cel kyas: illeti nassla sabit. b) Zahir kyas: illeti aka nasslarda bulunmasa da bir lafzdan
dolay kolayca anlalan. c) Haf kyas: illetin ancak istinbat yoluyla tespit edildii kyas eklinde e ayrlr.
Kyasu'd-delale ise a) Fer'in nevilerinden birinin hkmn elde edip asla irca etmek. b) Fer'deki hkmn asldaki
hkme benzemesi halinde onu asla irca etmek. c) Hkmn fer'de bulunmas halinde bunu asla irca etmek eklinde
e ayrlr. mid ise kyas bee taksim eder: a) Kyasu'l-ille: lleti aka belirtilen kyas. b) Kyasu'd-delale:
illetli zikredilmemekle beraber illetin ayrlmaz bir vasf zikredilmi olan kyas. c) el-Kyas fi mane'l-asl: Ne illeti
ne de illetin ayrlmaz bir vasf zikredilen; aralarnda farkn bulunmadnn tespiti ile asl ve fer'in birletirilmesi
kyas. d) Kyasu't-tard: Asln illetin kendinde sabit olduu iin fer'de de hkmn ispatn gerektiren kyas. e)
Kyasu'l-aks: Asln illetini tamad iin fer'in hkmn nefyedilmesini gerektiren kyas. bk. Dnmez, Kaynak
Kavram, s. 80-81 [mid, el-hkm, IV, 3-5'ten naklen])
491
Gazl, el-Mustasf, II, 277; Apaydn, s. 535.
492
Dnmez, Kaynak Kavram, s. 80.
493
Gazl, el-Mustasf, II, 406; Ramazan Abdlvedud Abdttevvab Mebruk Muhammed Lahhami, Dirasatu usliyye
f hucciyyeti'l-kyas ve aksamihi, Dar'l-Hda, y.y., 1985, s. 170.

98
A. Teorik ereve
Hicr ikinci asr eserleri ierisinde el-Hcce kyas faaliyetinin ayrntl olarak
rnekleriyle zikredildii en nemli eseridir. mam Muhammed eseri boyunca hemen her
konuda mam Eb Hanfe ile Medne ehlinin grlerini naklettikten sonra dier
delillerini zikretmeden nce ilk olarak kyas ilemi yapar. Burada kyas yoluyla bazen
muhatabnn kendi grleri arasnda elikiye dtn bazen de bir st delile aykr
gr belirttiini ispata giriir. Bunun dnda da birok konuda Medne ehlinin kyasa
dayal ictihdlarna eletiri getirir. Zaman zaman da onlarn kendisinin ve ilmi
evresinin yapt kyasa getirdikleri eletirileri naklederek bunlara yine kyas yoluyla
cevap verir. Bu ynyle el-Hcce'nin temel dokusunun "kyas"a dayal olduunu
sylersek mbalaa etmi olmayz.
lk dnemlerde re'y kavram ierisinde mtalaa edilen kyasn usln tedvn
edildii dnemlere doru mstakil bir ekilde ele alnmaya balandn grmekteyiz.
Bunu bariz bir ekilde el-Hcce'de grmek mmkndr. Nitekim mam Muhammed
re'y ile hkm verdiini syleyen muhatabn kyas imkn varken re'yle hkm
vermekle eletirir.
494
Re'yden ayr mstakil bir er delil olarak alglanmaya balanan
kyas etrafnda ilk dnem fkh ekolleri (Medne/Kfe) arasnda birok tartma yaanr.
Bunlarn odak noktas -her ne kadar bu terim kullanlmasa da- illet zerindedir. Taraflar
birbirini doru illet tespit edememekle bu sebeple de asl ile fer arasnda uygun bir
iliki kuramamakla eletirir. mam Muhammed Medne ehlini kyas gerektii yerlerde
ve gerektii ilevlerde kullanmamakla da ska eletirir. Bunun yannda taraflarca
kyastan nce geldiinde ittifak olan kitb, snnet, icm ve sahb kavli
495
delillerine
aykr kyasn da eletiri konusu yapld grlr. Ayrca istisn ile sabit olan
hkmlere kyasn yaplp yaplmayaca, kyasla sabit olan hkme kyas, gibi
konularda da bir takm mlahazalara rastlanr. Dolaysyla bu dnemde yaplan st
dzey tartmalarn her ne kadar rknleri, ksmlar isimlendirilmemise de bize
kyasn teknik anlamda bir er delil hviyetine sahip olduunu gsterdiini rahata
syleyebiliriz.

494
495
Burada kastmz tearuz durumunda olmayan ya da sahbenin ounluu tarafndan savunulan grlerdir. Tearuz
durumundaki sahbe grlerini tercihte bizatihi kyas ilemine bavurulur.

99
Biz sz edilen birok rnekten sadece bir ksmn almamzda ele alacaz.
Bunlar seerken de taraflarn kyas anlaylarn ortaya karacak rnekler olmasna
dikkat edeceiz.
1. Kyasn Kavramsal erevesi
Kyas ilemini ifde etmek iin el-Hcce'de birden ok szcn kullanld
grlr. Bununla birlikte "kyas" szc de terimsel bir yapya kavuturulmak zere
sklkla kullanlr. Kyas ve bu kkten treyen szckler hem isim hem de fiil olarak
kullanlr:
496
, ,, ,
497
' , .
498

Bunlarn dnda ok eitli szckler kyas ya da kyas faaliyetini ifde iin
kullanlr. Bunlarda zellikle ( ,.-')
499
ve ( ,.')
500
szckleri kyasu'l-evleviyye iin
kullanlr. Dier tbirler de unlardr: ,
501
,
502
,,'_',
503
,
504
,=,
505

506
. :
Bu eitli kullanmlar bize kyas delilinin kyas szcyle bir stlah eklinde
kullanm yannda benzer szcklerle ifdenin de devam ettiini gsterir.
507

2. Kyasn Hcciyeti
Kyasn hcciyetine dair verilen delil birinci blmde daha nce aktarlan Hz.
mer'in Eb Musa el-Ear'ye yazd mektuptan yaplan alntdr. Buna gre Hz.
mer: "Kitb ve snnette olmayan bir eyle karlatnda benzerleri ve kendisine

496
eybn, el-Hcce, I, 20, 204, 298, 497, II, 210, 246, 482; III. 199, 207, 217, 221.
497
eybn, el-Hcce, I, 45. (fiil olarak farkl zamirlerle de kullanlr: , gibi (I, 516)
498
499
eybn, el-Hcce, II, 329, 332, 356,470, 734; III, 13, 192, 302; IV, 96, 155.
500
501
502
eybn, el-Hcce, II ,569.
503
Bu istifham eklindeki fiil genellikle muarzn kendi grleri arasnda eliki iddiasn kantlamak iin yaplan,
bir meselenin bir baka meseleye kyas ilemi esnasnda ve ounlukla faraz rneklerden nce kullanlr. Eserde
bu tbir ska kullanlr. Birka rnek iin bk. eybn, el-Hcce, I, 77, 118, 156; II, 502, 505.
504
Bu tbir kyas'u-ebeh tbiridir. Her iki tarafa da kullanlr. el-Hcce'de birok rnei vardr. Birka iin bk.
eybn, el-Hcce, I, 54, 68, 204, 261, 488; II, 105, 243, 284, 356,589; III, 23, 277; IV, 103, 141, 241.
505
eybn, el-Hcce, II, 482, 568-69. (Kavram genel olarak kyas da ieren ictihd ameliyesi anlamnda kullanlr.)
506
eybn, el-Hcce, II, 210, 667.
507
Kanaatimizce bu "kyas"n terimlememi olduunu gstermez. Nitekim fi de sklkla benzer tbirleri
kullanarak kyas ilemi yapar; bk. Soner Duman, fi'nin Kyas Anlay, Baslmam Doktora Tezi, MSBE,
stanbul, 2007, s. 79-89.

100
kyas yaplacak meseleleri ren, buna gre de ileri birbirine kyas et"
508
demitir.
mam Muhammed bunu naklettii yerde Medne ehlini hccetsiz ve kyassz
tahakkmde bulunmakla eletirmektedir. Nitekim birok yerde Medne ehlini kyas
imkn varken tahakkmde bulunmakla eletirir.
Taraflar arasnda, sahbe devrinden beri kyasn geerliliine dair kabuln bir
uzants olarak kyasn hcciyetine dair tartmalar yer tutmaz.
3. Kyasn Deliller Sralamasndaki Yeri
Bilindii gibi esasen kyas er deliller arasnda zikredilen kaynak vasf
tayan delillerden deil, yntem ve metot vasf tayan delillerdendir. Nitekim mam
Muhammed'den nakledilen bir rivyette bavurduu kaynaklar aka ifde ettii
mehr sznde kyasn bu vasfna dikkat eker.
509
Bu nedenle kyas kitb, snnet,
icm ve sahabi kavli kaynakl delillerle bir arada yntem olarak kullanlr.
Bununla beraber nassn bulunduu yerde kyasn olmayaca da sklkla ifde
edilir. Bu meyanda birok yerde "Hakknda eserin (rivyetin) olmad konu hakknda
eser olan konuya kyas edilmelidir"
510
ve "Eserin olduu yerde kyas yoktur"
511
denir.
Dolaysyla kyas deliline, ictihd faaliyetinde mezkr delillerden sonra bavurulur.
Bununla birlikte kyas, ayn konuda gelen farkl rivyetlerin tercihinde de ilev grr.
512

B. Kyas Delili le stidll rnekleri
el-Hcce daha nce ifde edildii gibi er deliller arasnda en ok kyas
delilinin kullanld bir eserdir. Biz bu nedenle taraflarn kyas hkm istinbat yntemi
olarak kullandklarna dair rneklere yer vermektense yaptklar kyas ilemlerine dair
birbirlerine getirdikleri eletirilerin yer ald rneklere yer vermeyi uygun grdk.
Bylelikle hem kyas faaliyeti esnasnda dikkat ettikleri temel unsurlar hem de

508
eybn, el-Hcce, II ,569-70.
509
Cesss, el-Fusl, III, 271; bn Abdilber, Cmiu beyni'l- ilm, II, 26. (Rivyetin metni iin bk. s. 27)
510
Birka rnek iin bk. eybn, el-Hcce, II, 650, 661, 730; III, 193.
511
512
eybn, el-Hcce, II, 332. (lgili rnee aada yer verilecektir.)

101
yerlemi bir delil olarak kyas delili erevesindeki tartmalar grme imkn
bulabiliriz.
1. mam Muhammed'in Medne Ehline Kyas Eletirileri
(1) ddeti ierisinde evlenilen cariye
Medne ehli iddeti ierisinde evlenerek ilikiye girdii cariyeyi daha sonra
satn alan adama onunla cinsel ilikinin ebediyyen haram olaca grndedir.
Buna eletiri getiren mam Muhammed yle kyas yapar:
Eer bir adam bir cariyeyle zina etse daha sonra da onu satn alsa kendisiyle cinsel
ilikiye girmesi helal olur mu? Evet derler. O halde nasl olur da iddet halindeki cinsel
iliki ebediyyen haram klar da zina haram klmaz? ddet halinde iliki ebed haraml
gerektirirse evleviyyetle zinann ebediyyen ilikiyi haram klmas gerekir. Siz ki "Haram
helal olan haram klmaz"
513
prensibini savunurken nasl bunu iddia edersiniz.
514

Bu konuda Medne ehlinin dayand delil Hz. mer'in bir kavline yaplan
kyastr. ddet bekleyen kadnla evlenen kii hakknda Medne ehli, Hz. mer'in
kavline dayanarak ebediyyen adamn bu kadnla bir daha evlenemeyeceine
hkmeder. Bu, onlarn istihsn ile kabul ettikleri bir gr kyasta asl yaptklarn
da gsterir. mam Muhammed ise nce Hz. mer'in bu grnden dndn
sonra da bunun kyasa uygun olmadn syler. Zira zina edenlerin evlenmesi caiz
ise bu ekilde evlenenlerin evlenmesi evleviyyetle caizdir.
515

mam Muhammed Medne ehlinin srf tutarszln ifde etmek iin kyas
yapmalar gereken yerde yapmamakla eletirir. Buna gre iddet bekleyen kadnla
evlenen kiiye o kadn ebediyyen haram gren Medne ehline "O halde ihramlyken
evlenenin de nikh size gre fsid olduundan bu kiinin de ebediyyen evlenemeyecei
grnde olmanz gerekir" der. Daha sonra diyalog yle devam eder:
ME: Biz o konuda Hz. mer'den eser geldii iin onu aldk. (Bu konuya kyas etmeyiz.)

513
mam Muhammed'in, Medne ehlinin nemli bir usl kaidesi olarak birka kez naklettii bu ifde her ne kadar
kimi kaynaklarda merf olarak Hz. Peygamber'den nakledilmise de bu rivyetler zayf grlmtr; bk. bn
Mce, Nikh, 63. [no: 2015]; Nitekim bn Eb eybe de ayn ifdeyi tbindan bn ihb ile bn Ev'dan
nakleder; bk. bn Eb eybe, el-Musannef, VI, 83. [no: 16491-2]
514
eybn, el-Hcce, III, 384. (Bu ayn zamanda belli prensip ve kaidelerin o dnemde yerlemi olduunun bir
baka kantdr.)
515

102
M: Peki daha sonra onun ayn kadnla evleneceine dair bir eser ulat m size? Hayr
derler. O halde hakknda eser gelmeyen konuyu hakknda eser gelene kyas etmeniz
gerekirdi.
516

Burada Medne ehli eser sebebiyle istihsn yaparak kyasa aykr bir gr
kabul eder. Usllerine uygun olarak da aralarnda cins birlii olmayan ve istihsn ile
sabit olan bu konuyu dierine kyas etmez. mam Muhammed ise fkh tutarln byk
lde kyas ameliyesi zerine kurduundan ve Hz. mer'in mezkr kavlinden
dndn iddia ettiinden bu istisn hkm kabul etmemekte; ayrca Medne ehlini
bu hkm usle uygun vermedikleri ynnde eletirmektedir.
(2) aka ile Nikh
mam Muhammed, Medne ehlinin aka ve oyunla nikhn
gereklemeyeceine dair grlerini eletirirken yle bir ifde kullanr : "Bu ikrah
ile evlendirilen kz konusundaki grlerine kyasla verdikleri bir hkmdr."
517

Burada bununla bu konunun st balk olduunu, bu nedenle de ikrah ile
evlenmenin bu konuya kyas edildiini kastediyor olmaldr. Onlar rivyetlere
uymamakla ve bir ksmna uyup bir ksmna uymamakla eletirir. Bylelikle
dayandklar asln esere uygun olmadn bu nedenle kyasn caiz olmayacan ne
srer.
(3) Vekilin mvekkilini art kotuu miktardan fazla bir mehirle nikhlamas
Bu durumda kadnn muhayyer olacan ister art koulan mehire raz
olacan isterse ayrlabilecei grnde olan Medne ehlini, mam Muhammed u
szlerle eletirir :
Sizin aslnda bunu tamamen geersiz saymanz gerekir. nk siz izni dnda birisiyle
kendisini nikhladklarn duyan kiinin raz olsa bile nikhn caiz olmayaca
grndeydiniz. art kotuu miktardan fazla mehirle evlendirilen de izni dnda
evlendirilen kii gibidir. Buna gre onun da nikhnn geersiz olmas gerekir.
518

(4) Kadnn nikhta zerine bakasyla evlenmesi durumunda boanmay art
komas
Medne ehli kadnn akit esnasnda ne srd bu art hul'a kyas ederek
art sahh ve balayc kabul eder. mam Muhammed ise bunun hul'a kyas

516
517
518

103
edilemeyeceini, zira hul'un ancak kadnn bir mal karlnda boanmas anlamnda
snnetle sabit olduunu ne srer. Buna gre kyaslarn, hem snnete muhalefet hem de
ferin asla tam uymamas sebebiyle eletirmektedir.
519

(5) hramlnn ku yumurtas krmasnn keffreti
Medne ehli ihramlnn ku yumurtas krmas durumunda keffretinin deve ve
sr cinsinden bir hayvann (bedene) onda biri nispetinde olaca grndedir. Bunu
da u ekilde aklar:
nk kuun keffreti bedenedir. Hr kadnn cenininin diyeti elli dinardr ki bu da
annesinin diyetinin onda biri olur. Buna kyasla kuun yumurtasnn keffreti de kuun
keffretinin onda biridir.
520

mam Muhammed bu kyas yle reddeder:
Bu grte olan birinin, tavuk yumurtas krana da tavuun kymetinin onda birinin,
gvercin yumurtas krana gvercinin kymetinin onda birinin ve bunun gibi btn ku
trlerinde ayn orann geerli olmas gerektiini sylemesi gerekir. Buna gre de on
tavuk yumurtas krana da bir tavuk gerekecektir. Bu gr zikredenin utanmas
gerekir.
521

Grld gibi bu konuda Medne ehli kyas ileminde tr ve cins
522
ayrm
yapmamakta, oranlar esas almaktadr. mam Muhammed ise kyasn mmkn olduka
yakn cins ve trler arasnda yaplmas gerektii grndedir.
(6) Faizde demirle bakr vb. madenin taa m altn ve gme mi kyas
edilecei
Medne ehli demir ve bakr taa kyas ederek pein olarak fazlalkla takasnn
caiz olduu grndedir. mam Muhammed bu kyasa itiraz getirir:
M: Grmyor musunuz altn ve gm ile demir ve bakrn ktklar yer ayndr. Nasl
aralarnda bir fark olabilir.
ME: Biz demir ve bakr taa kyas ettik. Nasl bir ta ile iki ta takas edilirse onlar da
takas edilir
M: Nasl olur da demir ve bakr taa benzer. Demir de bakr da altn ve gm gibi
tatan kar! Demir, bakr, kurun, bunlarn hepsi altn ve gme benzer. Fakat siz
kyasta hata ettiniz.
523

519
520
521
522
Burada kullandmz tr ve cins szckleri, kyasa konu olan eyin mhiyetinin tr ve cinsi olduu gibi (rnein
aded mal; keyl mal) daha sonraki rneklerde grlecei zere ibadt, mumelt ve ukbat ayrmlarn cins
olarak; bu cinsler iindeki konular da tr olarak (rnein hac ve oru) ifde etmektedir.
523

104
(7) Harem blgesinde topluca bir yasak ilemenin keffreti
hraml bir topluluun topluca bir yasak ilemesi durumunda keffretin her
birine deceinde taraflar arasnda ittifak vardr. Bununla birlikte ihraml olmayan bir
grubun harem blgesinde topluca bir yasak ilemesi durumunda mam Eb Hanfe
keffretin eit oranda datlaca grndeyken, Medne ehli bu konuda ihramsz
ihramlya kyas ederek onlara da ayn ekilde keffret gerektii grndedir. mam
Muhammed bu kyasa yle kar kar:
hramszlar ihramllara benzemez. hramllarn her birine ayr ayr ceza verilmesi her
birinin ayr ayr ihram sebebiyledir. hramszlara verilen ceza ise harem blgesi
sebebiyledir ki hepsi arasnda ortak nokta bir ey olduundan, hepsine de topluca bir
ceza gerekir.
524

Bu rnee gre; Medne ehline gre ihramllara verilen hkmdeki illet harem
blgesi olduundan harem blgesinde olan dier fiil de ayn hkm alr. mam
Muhammed'e gre ise ihramllara verilen hkmdeki illet her birinin kendilerine has
ihrmdr. hramszlara verilen hkmdeki illet ise harem blgesidir. Dolaysyla iki
mesele arasnda illet ortak olmadndan kyas yaplamaz. Bu kyasn da bir baka
duruma kyasla destekler. Krn haccnda yaplan yasak eylemlerin cezasnn iki kat
olduunu syler. "Buna bir dier delil de krn haccna niyet edenin iki keffret
demesidir. Zira burada iki ey (hem umre hem de hac) iin ayn anda ihrama
girilmitir Bu da ihraml iin hkm gerektiren eyin (illetin) ihram olduunu
gsterir"
525
der. Burada aka illetin tarifine iaret edilmekte ve bununla eletiri
yaplmaktadr.
(8) Mehrin alt snr
mam Muhammed mehrin alt snr olarak eyrek dinar belirleyen Medne
ehlinin bu grn almamakla beraber onlarn kyasn yle doru kabul eder:
Biz her ne kadar mehir iin alt snr sizin gibi eyrek dinar deil, 10 dirhem olarak
kabul etsek de siz bu gre ulatnz kyas ileminde (doru asl semekte) isabet
ettiniz. nk siz hrszn elinin kesilmesi iin alnan mal deerinin alt snr olarak
eyrek dinar kabul ettiiniz iin burada da eyrek dinara hkmettiniz, biz de hrszlkta
el kesmek iin asgar miktar 10 dirhem kabul ettiimiz iin burada mehrin alt snr
olarak 10 dirhem kabul ediyoruz. Bu nedenle her iki taraf da bu konudaki kyasta isabet
etmitir.
526

524
525
526

105
Burada mam Muhammed'in kyasta isabet iin u artlar gzettii anlalr:
a ) Asl olarak fere uygun doru asln tercih edilmesi.
b ) Asldaki hkmn aynen aktarlmas.
Bu konuda her iki tarafn da ayn asla kyas yapmas nemlidir. Zira ge
dnemde konuyla ilgili olarak Hanefilerin, aslla fer arasnda uygunluk olmad
gerekesiyle, fsid kyas yaptklar ifde edilir ki grld zere cins ve tr
balamnda bir uygunluk olmad ortadadr.
527
Fakat nceki rneklerde grld gibi
taraflar kyas ileminde yakn cins ve trler arasnda kyas ncelemekle birlikte byle
bir imknn olmad durumda da kyasn yaplabileceini kabul etmilerdir. Bu
anlamda kyasa geni bir hareket alan tannmtr. Ayrca mezkr rnek bize kyasn
mezhep ii tutarll salamada stlendii ilevi de gstermektedir.
(9) Selem akdi ile alnan eyay teslim almadan selem akdi yaplana satmak
mam Eb Hanfe teslim almadan mterinin mal ilk sahibine de bakasna da
satamayaca grndedir. Medne ehli ise maln ilk sahibine, sadece kendisinden
alnan fiyatn altnda; bir bakasna ise bu fiyatn stnde de satlabilecei grndedir.
mam Muhammed onlar bn Abbas'tan rivyet ettikleri sahbe kavline uymamakla
eletirir. Medne ehli ise buna, Hz. Peygamber'in konuyla ilgili hadiste teslim almadan
satlamayacak mal "gda maddeleri" olarak kaytlad, dier eynn ise gda maddesi
olmadndan ilemin caiz olduunu ifde ederek cevap verir. mam Muhammed bu
gre yle eletiri getirir:
Peki Hz. Peygamber bunun dndakilerin teslim almadan satmas caizdir demi mi?
Muhakkak ki ilemin Hz. Peygamber'in hadisine kyas edilmesi gerekir. Onlardan biri
yle dedi: "Bunu Hz. Peygamber'den hs lafzla geldii iin sylyorum. Kendisi
hakknda eser gelmeyen konuda ise re'yimle hkmettim" M: Hlbuki bu Hz.
Peygamber'in hadisiyle benzer bir ilem. stelik bu mehr hadise gre de gda
kelimesi kullanmadan her trl teslim alnmadan yaplan alveri yasaklanmtr
528

mam Muhammed, Medne ehlinin kyas imkn varken, lafzn takyit ierdii
iddiasn kabul etmez. Takyit iddialarn da baka bir hadisle rtmeye alr. Medne
ehli ise, lafz takyit ile gelmise kyas yaplmayaca grndedir. Ayrca Medne ehli
bu rnekte sahh senedle sabit olsa da sahb kavlini gz ard eder.

527
Hrszn elinin kesilmesi ukbata dair bir konu iken; mehrin alt snr muamelta ilikin bir konudur.
528

106
2. Medne Ehlinin mam Muhammed'e Kyas Eletirileri
(1) hraml iken einin zorlamasyla cinsel ilikide bulunan kadnn keffreti
mam Eb Hanfe ihramlyken ikrh ile cinsel ilikide bulunulan kadna, her ne
kadar bu fiille gnah ilememi olsa da, kaz ve keffret gerekecei grndeyken,
Medne ehli kadna sadece kaznn gerektii, keffret gerekmedii fakat keffret
miktarn onun yerine kocasnn demesi gerektii grndedir.
Taraflarca zrn, unutma, hata ve ikrhtan ibaret olduu, bununla ilgili hadis
sebebiyle kabul edilir.
529
Fakat ihtilf bu zrn sadece gnah m yoksa gnahla birlikte
keffreti de kaldrp kaldrmayacandadr. Medne ehli gnahn olmad yerde
keffretin de gerekmedii grndedir. Onlarn bu grlerine mam Muhammed hata
ile adam ldrmede gnah olmasa da keffret olarak diyetin; yine ihraml iken hata ile
avlanan kiiye de gnah olmasa da keffretin gerekeceini, dolaysyla gnah olmayan
fiilere keffretin gerekeceini syleyerek cevap verir. Bunun zerine Medne ehli
"yleyse neden ikrah ile cinsel ilikide bulunan ihraml kadna keffrete hkmederken, ikrh
altnda ramazan aynda cinsel ilikide bulunan kadna keffrete hkmetmedin" diye sorar.
mam Muhammed buna yle cevap verir:
Benzer olaylar birbirine kyas edilir. Biz ve siz ramazanda unutarak yiyen ya da cinsel
ilikide bulunan kii zerine keffret gerekmediinde icm ettik. Yine biz ve siz
ihramlnn unutarak ya da hata ile avlanmas durumunda da zerine ceza gerektii
konusunda icm ettik. Burada ortak olan ihraml olmaktr. Nasl ihraml hataen ya da
unutarak avlandnda ceza dyorsa cinsel ilikiye zorlanan kadn da keffreti yerine
getirmelidir. Oru konusunda da nasl unutarak ya da sehven cima edene keffret
gerekmiyorsa oruluyken kocas tarafndan cinsel ilikiye zorlanan kadna da keffret
gerekmez. Dolaysyla bir konuda ihraml olmak; dier konuda ise orulu olmak
ortaktr.
530

Burada Medne ehli iki olay arasnda ortak illetin ikrh altnda olmak olduu
grndedir. Bu yzden de hkmler ayn olmaldr. mam Muhammed ise iki olay
arasndaki bu benzerliin illet olmadn syler. Daha sonra da iki kyas ilemi yapar.
Bunlarn birinde ortak illet ihraml olmak; dierinde ise ramazanda orulu olmaktr.
Fakat kyas ilemi zerindeki tartma burada bitmez. Diyalog yle devam
eder:

529
"mmetimden eyle yaplan fiillerin sorumluunu Allah kaldrmtr: Hata, unutma ve ikrh" bk. eybn, el-
Hcce, II, 328.
530

107
ME: Peki o halde ihramlya hem keffrete hem de kazya neden hkmettin?
M: Ramazan orucu esnasnda ikrah altnda cinsel ilikiye girene nasl kaz
gerekiyorsa hac esnasnda ikrh ile cinsel ilikiye girene de kaz gerekir. Aralarnda
bu konuda fark yoktur.
Burada mam Muhammed'in nce keffret konusunda ayn tre
531
kyas
uygun grp ayn tr varken uzak tre
532
kyas eden Medne ehlini eletirirken daha
sonra kaz konusunda kendisi uzak tre
533
kyas uygun grr. Bu anlamda kyas
faaliyetini keffret ile kazann mhiyetine dair st kabuller ekillendirmektedir.
(2) Kpein satlmas
Kpein satlmas konusunda, Medne ameline dayanarak yenmesi haram
olanlarn satnn da caiz olmadn syleyen Medne ehli, yenmesi haram olsa da eek
gibi baka bir ekilde kendisinden faydalanlan hayvanlarn satlabileceini syleyen
mam Muhammed'in kyasn yle eletirir:
Sen lein i yalarnn yenmesini haram gryorsun. Hlbuki bununla birlikte,
tabaklama ileminde ondan faydalanabilirsin. O zaman sana gre de bunun alnp
satlmas caiz olmal.
534

mam Muhammed de buna yle cevap verir:
Bu av iin edinilen yrtc hayvana benzemez. nk biz kpein avlad hayvann
yenmesini helal gryoruz. Siz de helal gryorsunuz. Ancak yenmesi ve kendisinden
faydalanmas bir arada haram olan eyin satlmas caiz olmaz.
535

(3) Hr ve cariye eler arasnda gn taksimi
Medne ehli, yeni evlenilen ile dier eler ya da bakire ile dul arasnda fark
gzetmeyen Kfe ehlinin hr ile cariye arasnda fark gzetmesini kyasa aykr bulur ve
bunlar arasnda bir fark olmad syler.
536
mam Muhammed de buna, "Cariyenin
hakknn hrn yars olduuna dair birok hkm var. Hadlerde cariyeye hr kadnn
cezasnn yars, iddette de hr kadnn iddetinin yarsna hkmedilir" eklinde cevap
verir. Yani bir baka asla kyas delil gsterir. Burada aslnda marf eserden dolay
demesi mmknken kyas zikretmesi ilgi ekicidir. Bu, eser varsa da mmkn olduka
tutarl bir metodoloji erevesinde hareket edilmesi gerektii eklinde bir kabuln

531
"hraml iken yaplan ve keffaret douran ilemler ihraml iken yaplan ve keffaret douran dier ilemlere; oruca
ilikin keffaret douran eylemler de oruca ilikin dier keffaret douran eylemlere kyas edilir" eklinde.
532
"hraml ile orulu keffaret konusunda birbirine kyas edilmemeli" eklinde.
533
"hraml ile orulu kaz konusunda birbirine kyas edilebilir" eklinde.
534
535
536

108
olduunu gsterir.
537
Nitekim mam Muhammed'in, istisn yoluyla istihsn yapan
Medne ehlini birka yerde kyasa uygun hareket etmemekle eletirdiini nakletmitik.
(4) Sefihin evlilii ve talk
Medne ehli sefih, ocuk ve ma'tuh arasnda ayrm yapmakszn, bunlardan hi
birinin velisinden izinsiz evlilik akdi yapamayaca grndedir. Fakat izinle evlenen
sefihin daha sonra boama hakknn olduunu, azad etme hakknn olmadn ifde
ederler. mam Muhammed azad etme ile talk arasnda fark olmadn syleyerek nce
kendisi nefyu'l-fark eletirisi yapar. Fakat daha sonra ocuk ve ma'tuh iin bu ilemlerin
hi birinin caiz olmadn ifde eder. Medne ehli bunu yle eletirir:
ME: Siz de ocuk ve ma'tuh hakknda evlilik ve azad etme ilemini, tpk bizim sefih iin
verdiimiz hkm gibi batl kldnz. Nitekim sefih de bize gre akl ve muhakeme
yeteneinin azl asndan ocuk ve ma'tuh gibidir.
M: Biz talk ayr sayp da sizin gibi dierlerini geerli klmadk. Talk da nikh ve
azad etme gibi geersiz saydk. Fakat siz sefihin nikhn batl saymyor dier
ilemlerini geerli sayyorsunuz.
538

(5) Can ve yaralamalarda farkllk
Kadn ile erkek arasnda can ve yaralamada ksas konusunda Medne ehli fark
grmez. mam Eb Hanfe ise canda fark olmadn ama yaralamalarda ksas
olmayacan ifde eder. Medne ehli, kendilerini kadna yarm diyete hkmedip sonra
da ksasta eit tutmakla eletiren mam Muhammed'i yle eletirir: "Sen de bizim gibi
ayn fark gzetiyorsun ama cana gelince ksasa hkmediyorsun."
539
mam Muhammed
Medne ehlinin iki mesele arasnda fark olmad (nefyu'l-fark) ynndeki bu
eletirisine yle cevap verir : "On kii tek bir insan ldrdnde hepsi birden ldrlr.
Ama sadece elini keserlerse elleri kesilmez diyet verilir. Bu yzden yaralama ile ldrme ayn
deildir."
540

537
Mezhep ierisinde tutarll salamada kyasn fonksiyonuna dair bir dier rnek de yledir: Medne ehli, bahe-
bostan satn alan birinin mal kabzetsin etmesin afet gelir de baheyi telef ederse maln 1/3'ne kadar mterinin
malndan gitmi saylacan sylerler. Fakat toptan (czafen) gda maddesi satmnda ise maln telef olmas
durumunda mal kabzetsin etmesin tamamnn mterinin malndan gitmi saylaca grndedirler. mam
Muhammed bunu yle eletirir:"Ortak hkmleri bir arada ele alma tavrndan ne uzak bir gr bu!" bk.
538
eybn, el-Hcce, III, 441
539
540

109
(6) Adetle satlan mallarn miktar bilinmeksizin (mucazefeten) satm
Hayvan, kle, ayakkab, terlik vs. gibi aded mallarn miktar bilinmeksizin
topluca alnmasnda mam Eb Hanfe beis grmez. Medne ehli ise adetle satlan
mallarn miktar bilinmeden satlp alnamayaca grndedir. Aralarnda yle bir
diyalog geer:
M: Peki gda mallarnn miktar bilinmeksizin satna ne dersiniz?
ME: Bu caizdir.
M: Bununla, gda mallar arasndaki fark ne?
ME: nk gda mallar lekle satlr (metinde keyl). Ve bunlar hakknda hadis
gelmitir
M: Peki bunlarn miktar bilinmeden satlamayacana dair size Hz. Peygamber'den
ya da onun ashbndan bir haber ulat m?
ME: Hayr. Ama bunlarn satnn caiz olduuna dair de haber ulamad.
M: Eser gelmeyen konular eser gelenlere kyas edilir. O zaman bunlar gda
maddelerine kyas etsenize! Yoksa siz keyfi hkm vermekten baka bir ey yapmam
olacaksnz.
541

Burada mam Muhammed Medne ehline kyas yapmalar gereken yerde kyas
yapmadklarndan tahakkm eletirisinde bulunur. Fakat Medne ehli kyas yapmama
gerekesini de aka ifde eder. Buna gre, keyl mallar ile aded mallar kyas edilmez.
Yani Medne ehli de tr ve cins birliini kyas ameliyesinde gz nnde bulundurur.
Fakat mam Muhammed onlar, yine aded mallar olan ceviz, yumurta vs. gibi mallarn
topluca satlmasnda
542
oluan mmetin icmna muhalefetle de eletirir.
543

541
eybn, el-Hcce, II ,730-32.
542
Konunun bu yn icm bahsinde ele alnmtr. bk. s. 57.
543
Kyas bal altnda ele aldmz btn bu rneklerden ulatmz sonular zetle u ekilde ifde edebiliriz:
a) Kyasa nassn, icmn ve sahb kavlinin bulunmad durumda bavurulur. Bu ayn zamanda asl olarak da bu
delillerin salad verilerin kabul edildii anlamna gelir. Bununla beraber mezhep iinde genel kurala da kyas
yapld grlr. Kyas genel kural anlamyla da kullanld iin taraflar mezhep ii tutarll salamak ya da
muarz bu konuda eletirmek iin kyas ilemine bavurur. Kyas ayn zamanda tearuz durumundaki rivyetler
arasnda tercih kstas ileviyle kullanlr.
b) Kyas ilemlerinde fer' ile asl arasndaki illet birliine nem atfedilir. Taraflar bu adan birbirini eletirir.
Bununla beraber asl ile fer' arasnda cins ve tr birlii imkn yoksa kyasu'-ebehe bavurulur.
c) stisnalar hari tutulursa Kfe ekolnn temsilcisi mam Muhammed kyasa geni bir hareket alan salayabilmek
iin istisn eklinde istihsn ile hkm verebilmek iin karineye ihtiya olmas gerektii grndedir. Buna
karn Medne ehli ise muamelta dair kimi konularn aksine; zellikle ibadete dair konularda gelen rivyetleri
istisn yoluyla sabit kabul edip zerine kyas yapmama eilimindedir. Dolaysyla her iki tarafn da istisn
yoluyla sabit olan bir hkme kyasta bulunmaktan kandklarn syleyebiliriz.
d) Kyas, daha sonraki isimlendirmelerde kyasu'l-ille, kyasu'-ebeh, kyasu'l-evleviyye, kyasu't-tard ve kyasu'l-aks
gibi ifde edilen hemen her eidiyle ictihd faaliyetinde kullanlr. Bununla birlikte bunlar iin farkl bir
isimlendirme gerei duyulmaz.
e) lk dnemlerde kyas kapsayan bir manay haiz olan re'y artk kyas dnda bir stlah ekline brnmtr. Szlk
anlam ntr olarak sklkla kullanlsa da stlah anlamyla delilsiz hkm bildirme (tahakkm) eklinde olumsuz
bir terim olarak sklkla kullanlr. mam Muhammed Medne ehlini gelen rivyetleri zaman zaman mukayyed
kabul ederek kyas yapmamalarn da eletirmektedir. Hlbuki ortak kabule gre rivyetin olmad konu rivyetin
olduu konuya kyas edilmelidir.

nc Blm
EL-HCCE'DE TL ER DELLLER

110
I. RF
Fkh usl literatrnde, "Belli bir beldede ya da btn beldelerde, muayyen
bir zamanda ya da btn zamanlarda insanlarn ounun szl ya da fiil olarak
edindikleri gelenek"
544
eklinde tanmlanan rf, genellikle fkh uslnn tl delilleri
arasnda saylmakla beraber, hccet deeri, ilevleri ve hkme etkisi noktasnda eitli
tartmalar vardr.
545
Furu'a dair eserlerde kendisine sklkla atf yaplmasna ramen,
uzun bir zaman boyunca usl eserlerinde rfe yer verilmemesi de bu tartmalarn bir
etkisi sonucu olmaldr.
546

Bizim bu blmde amacmz, fkh uslnn oluum srecinde bu delile
ilikin kullanmlar el-Hcce erevesinde inceleyerek, o dnemde bu delile hangi
oranda deer atfedildiini ve hangi amalarla kullanldn tespit etmeye almaktr.
A. Teorik ereve
rf deliline atfta bulunulan rnekler dikkate alndnda, her iki ekoln de usl
anlaynda, rfn ictihd faaliyetinde gz nnde bulundurulmas gerektii ynnde
bir ittifakn var olduunu grlr. Fakat rfe verilen deer kendisinden hkm istinbat
edilecek mstakil bir kaynak deil, ictihd faaliyetinde "insanlarn maslahatn temin
etme balamnda" tabii olarak gz nnde bulundurulmas gereken bir tl kaynak
mesbesinde grnmektedir.
547

Bu erevede rf, Kfe ve Medne ekolleri nezdinde tabii olarak dikkate
alnmas gereken bir olgu olarak grlyor gibidir. Bu nedenle, ictihd faaliyetinde yer
verilen bu tutumun ayrca delillendirilmesine ihtiya duyulmaz. Baka bir deyile rfn
hcciyetine dair ifdelere rastlanmaz.

544
Ahmed b. Ali Seyr Mbareki, el-Urf ve eseruhu fi'-eria ve'l-kanun, y.y., Riyad 1992, s. 35; (Genellikle rf
tariflerinde ihmal edilen fsid rf de kapsamas sebebiyle bu tanm tercih ettik. Usl eserlerinde ounlukla
sadece sahh rfn tanm yaplr, bu tanmdan sonra da sahh rf-fsid rf eklinde ayrm yaplarak tenakuza
dld grlr. Bu erevede yaplan tarifler de genellikle ilk olarak Hafizud'din en-Nesef (710/1310)'nin el-
Mustasf adl eserinde "Akla dayal olarak nefislere yerleen ve aklselim sahiplerince makbul olan eylerdir"
eklinde yapt tanma paraleldir. Farkl tarifler iin bk. Mbareki, el-Urf , s. 31-35.
545
Tartmalar iin bk. Mbareki, el-Urf , s. 89-199; Hayreddin Karaman, "det", DA, I, 370-373.
546
brahim Kf Dnmez, "el-Urf fi'l-fkhi'l-slm", Mecma'l-fkhi'l-slm, 1988, IV, 3311-12.
547
Dnemin usl anlaynda, kendilerini ifde etmekte bavurulan tbirlere varncaya dek, olduka benzer bir yap
arz eden amel ve rf arasnda en nemli fark budur. zellikle Medne ehlinin bir fkh grn dayana olarak
sunduu Medne ameli (zaman zaman rfen desteklense de) ictihd faaliyetinde rften ayr "kaynak vasfl" bir
delil olarak konumlandrlr.

111
el-Hcce'de rf ile ilgili olarak, ge dnem usl literatrnde yerleen, sahh
rf artlarndan sreklilik/biteviyelik (ttrad) ve yaygnlk (galebe) artlarna ilikin baz
iaretlere rastlansa da ictihd faaliyetinde rfn dikkate alnmas tabii bir ilem olarak
grldnden bu artlara her zaman vurgu yaplmaz. Genellikle rfn varl
belirtilmekle yetinilir.
Ge dnemde yaplan sahh rf, fsid rf; kavl rf, amel rf ve genel rf,
yerel rf ayrmlarna terimsel olarak yer verilmez. Bununla beraber ictihd faaliyetinde
bavurulan rf, bu eitlerin bir ksm kapsam altnda ele alnabilir. Sz gelimi sahh
rfn snrlar noktasnda, var olan bir nassa aykr olmama artnn sahbe dneminden
beri dikkate alnd grlr. Bununla birlikte kavl rf, amel rf ile genel rf, yerel rf
trleri arasnda ncelik asndan bir fark gzetildiini tespit etmek olduka zor
grnmektedir. Genellikle nassa uygunluk noktasnda sahh rf, fsid rf eklinde bir
ayrmdan bahsedebiliriz. Bu trlerin de terimsel varlndan bahsedilemese de
genellikle muarzn rf delilini kulland durumda sz edilen rfn zmnen fsid rfe
hamledilmesi eklinde olur.
rf ifde etmek iin ok eitli tbirlerin kullanld grlr. Bu tbirlerdeki
tek ortak nokta, cmlelerdeki ortak znenin Mslmanlar (el-muslimn) ya da insanlar
(en-ns) olmasdr.
548

Bu erevede rf ifde etmek iin u ifdelerin kullanld grlr:
a. (' _, ,),
549
(' ,'),
550
(.,' ),
551
(_ .,' _ )
552

548
Daha nce icm ve amel konularnda da ifde ettiimiz gibi icm, amel ve rf delillerinin o dnemde birbirine
olduka yakn tbirlerle ifde edildii grlr. el-Muvatta'da zahiren rf ifde eden tbirlerle aslnda amelin
kastedildii bilinir. el-Hcce'de de grlen benzer karklk, zaman zaman tbirlerden neyin kastedildiini
anlamay zorlatrmaktadr. Biz bu karkl, icm bahsinde szn ettiimiz yntem ile (bk. s. 53. ) ve
tbirlerin getii metinlerin ncesi ve sonrasn gz nnde bulundurarak gidermeye altk.
549
550
551
552

112
b. ( , , ),
553
ve ( _, , ),
554
( , ),
555
( ., _ ,,
,_,),
556
( ,),
557
( ,, ,),
558
( ,, ),
559
( .,, . . ),
560
( .,
),
561
( ).
562

B. rf le stidll rnekleri
1. mam Muhammed'in rf Deliline Bavurduu rnekler
(1) Yetim kzn evlendirilmesi
mam Eb Hanfe, velisinin bali olmam kz evlendirebileceini fakat bali
olduktan sonra kzn nikh onaylamama hakknn olduunu syler. Medne ehli ise
bali olmam kzn ancak babas tarafndan (velileri deil) evlendirilebilecei
grndedir. mam Muhammed, Medne ehlinin bu grn konuyla ilgili yetin
tefsiriyle eletirir.
563
Daha sonra yette geen yetim tbirinin bali olmu yetim kz
eklinde anlalmas gerektiini syleyen Medne ehlini kavl ve amel rfe de
bavurarak yle eletirmeye devam eder:
Yetim kz ifdesinin bali olmayan yetimleri kapsadna insanlardan hi kimsenin
phesi olmamasna ramen onu bu kapsamdan kardnz. Syleyin bakalm birinin
bali olmayan kzn yetim saylacanda phe ettii size ulat m? Hayr derler
Sizin burada makul karlanabilecek iddianz en azndan bali olann da olmayann da
yetim saylmas olabilirdi. Fakat siz bali olmayan yetim kz ibaresi kapsamndan
kararak, bali olmu yetime hasrettiniz. Bu konuda aleyhinizde birok rivyetin
varl ve mslmanlarn (bali olmayan yetimi) evlendirmesi, bu ilemin de byk
imamlar tarafndan onaylanm olmasna karlk hibir deliliniz yok!
564

Hem yetim kz lafz konusunda kavl rfe, hem de mslmanlarn yaptklar
ey" eklindeki ifdeyle amel rfe iaret edilen bu rnekte u hususlar dikkati
ekmektedir:

553
554
555
556
557
558
559
560
561
562
563
Nisa 4/127 : " Senden kadnlar hakknda fetv istiyorlar. De ki, onlara ait hkm size Allah aklyor: Kitb'ta,
kendileri iin yazlm (mrs) vermeyip nikhlamak istediiniz yetim kadnlar, aresiz ocuklar ve yetimlere
kar dil davranmanz hakknda size okunan yetler (Allah'n hkmn apak ortaya koymaktadr). Hayrdan ne
yaparsanz phesiz Allah onu bilmektedir."
564
eybn, el-Hcce, III, 146. (zetle tercme edilmitir.)

113
a) Yorum ictihdnda kavl rf de gz nnde bulundurulur.
b) Nasslarla desteklenen genel amel rfn dikkate alnmas gerekir.
565

(2) Mal kabzetmeden nce kira akdi yapmak
mam Eb Hanfe bir mal zerinde ileri bir tarihte kullanmak zere kira akdi
yaplabilecei grndedir. Buna karlk Medne ehli kira akdine konu olan maln
mteri tarafndan henz kabzedilmedii gerekesiyle byle bir akdin fsid olaca
grndedir. mam Muhammed bu gr yle eletirir:
Bu akit caizdir. Bir mteri ev sahibine gelse de "evini bu gnler hari olmak zere
gelecek aydan itibaren bir seneliine u kadar dirheme kiralyorum." dese ev sahibi de
ona kiralasa bunda mekruh olan ey ve bunu mekruh klan delil nedir? "nk kira
konusu mal mteriye gememitir. Ancak bir ay getikten sonra kirasn verebilir"
derler. Onlara, "kerahet hkmn yanl yerde veriyorsunuz, bu konuda Hz.
Peygamber'in ya da sahbeden birinin bir szn biliyor musunuz? Eer bilseydiniz
bununla grnz delillendirirdiniz", diye cevap verilir. Mslmanlar balangtan
bu yana, hacdan nce Mekkede cretini nceden vererek kira ilemi yapmtr. Halen
de bu minval zere aralarnda kira ilemini yapmaktadrlar.
566

Bu pasajda mslmanlar balangtan beri yapmaktadr"
567
tbiriyle ge
dnem fkh uslnde rfn geerlilii iin gzetilen sreklilik (ttrad) artna bir iaret
olduu sylenebilir. Burada mam Muhammed bir nassa dayanmakszn, var olan bir
rfe muhalif gr ileri srlmesini eletirir. Buradan onun rf Hz. Peygamber'in
hadisi ve sahb kavlinden daha sonra gelen ve ictihd faaliyetinde dikkate alnmas
gereken bir delil olarak grd sonucuna ulaabiliriz. te yandan uygulanagelen bir
ilemin hkmnn, aksi ynde bir delil olmadka, mbah olacann ifde edilmesi rf
ile istishb arasnda da bir ba kurulduunu gsterir.
(3) Nisab miktarna ulaan maln stne sonra eklenen malda zekt
Altn ve para cinsinde nisab miktarna ulaan mal olan kiinin zekt derken
bu mala daha sonra eklenen fakat zerinden bir sene gemeyen altn ya da parann

565
el-stizkrda da Urve b. Zbeyrin, kardeinin bali olmayan kzn evlendirdii rivyet edilir; bk. bn Abdilber,
el-stizkr, XVI, 59. [no: 23324]; Ayn yerde tbindan Hasan el-Basri, Tvus, Katde, bn brme, Evz ve
mer b. Abdlazizin de Eb Hanfe ile ayn grte olduklar ifde edilir; bk. bn Abdilber, el-stizkr, XVI, 59.
[no: 23330]
566
567
_ .,' _ , ) (Burada bu tbir bize mam Mlikin Medne amelini kullanrken kulland tbirleri
anmsatmaktadr. Fakat kanaatimizce burada mam Muhammedin usl anlaynda mutlaka rivyetle
desteklenmesi gereken ve kendi ilm evresinin hkim gr olan amelden ziyade hakknda nass bulunmayan
konularda insanlarn yapageldikleri rfe vurgu yaplmaktadr. nk cmle sadece Hac zaman Mekke'de yaplan
bir uygulamay ifde etmektedir.)

114
zektn da ayn sene ierisinde verip vermeyeceinde taraflar ihtilf halindedir. mam
Eb Hanfe sonradan eklenen maln da zerine zekt vacip olan mala tbi olduu
grndedir. Medne ehli ise sonradan eklenen maln zektnn ancak zerinden bir
sene getikten sonra vacip olaca grn savunur. mam Muhammed u szlerle
Medne ehlini eletirir:
Bu zaid maln da ilk mala ilave edilerek toplam maln zektnn verilmesi gerekir.
(Farz- muhal sizin grnz kabul etsek) Kiinin bir gn 1000 ertesi gn 2000
sonraki gn 3000 sonra 5000 bundan yirmi gn sonra 10000 birim zekt vermesi
gerekecektir. Bu insanlar zora sokan bir grtr. Kald ki insanlarn yapmakta
olduklar (zekt ilemine de) uygun deildir. Bu yzden btn mal toplamas sonra ilk
malna ne zaman zekt gerekirse hepsinin zektn birden vermesi gerekir.
568

Bu pasajda rf insanlarn yapmakta olduklar ey"
569
eklinde ifde edilir.
Burada rf, maslahatla paralel bir ilevde delil olarak kullanlmaktadr. Buna gre,
ictihdlarn insanlar zorlua gtrecek nitelikte olmamas ve onlarn yapmakta
olduklar ilemlerin de ictihd faaliyetinde gz nnde bulundurularak, ulalacak
grn bu rfe uygunluunun kontrol edilmesi gerekir.
Bu rnek istislh ile rf delillerinin o dnemde birbirine yakn ve paralel
ilevlerde kullanldn da gsterir.
(4) Yeminde kullanlan tbirlerin insanlar nezdindeki anlam
mam Muhammed eine "Senin zerine bir bakasyla evlenirsem, evlendiim
kiiyi kesin ve tam olarak () imdiden boam olaym"
570
eklinde yemin vermi olsa
ve burada eini bir kez boadktan sonra bu yeminin geerli olmayacana niyet etmi
olursa bu niyetin geerli olacan syler. Medne ehli ise bu konuda sz edilen niyete
itibar etmez. mam Muhammed "Burada bundan daha kt bir delillendirme
yaplamazd. Adam, halkn dilinde
571
caiz ve doru olan bir eye niyet etmi, buna
ramen bu ekilde niyet etmi olmas caiz olmayacak m?"
572

568
569
, , ,, . , ifdesi kullanlr.
570
571
( ) ifdesi kullanlr.
572

115
Burada yeminlerde kullanlan lafzlardan murad tespitte rfn nemine vurgu
yaplmaktadr.
573

(5) Borcun havaic-i asliyyeden mi ticaret malndan m saylaca
mam Eb Hanfe bu konuda, borcu olan kiinin borcunun ticaret mallarndan
drlerek kalan ticaret malndan nisab miktarnn hesaplanacan savunur. Medne
ehli ise borcun ticaret d mallardan drleceini, ticaret mallarnn tmnn nisap
miktar hesaplamasna dhil edilecei grndedir. mam Muhammed bu grn
insanlar zor duruma soktuu ekseninde Medne ehline yle eletiri getirir:
Bunun elle tutulur hibir yan yok. Bor tam maldan saylr ve tam mallarn
miktarndan bu bor dldkten sonra nisap miktar hesaplanr. yle bir adam
dnn. 1000 dirhem miktarnda ticaret d eyas olsun. Sonra 1000 dirhem bor
alp, bununla da 40 koyun alsn. Bu koyunlar aldktan sonra bir sene gese, o borcu
yanndaki ticaret d mallar ya da ailesine yedirdii gda maddesi (gibi havaic-i
asliyeden) sayp da bu koyunlarn zektnn verilmesi mi gerekecek? Grmyor
musunuz bu mmkn olamaz. Nitekim insanlarn yapageldikleri uygulama da bu gre
uygun deildir.
574

Bu pasajda da mam Muhammed'in, fkh grn, rf ile mutbakat ierisinde
olmas gerektii prensibini ilettii grlr. Bunun da insanlardan zorluklar kaldrma
noktasnda maslahat dncesinden beslendii anlalmaktadr. Dolaysyla bu pasaj
hem nass ile sabit olmayan bir konuda rfn dikkate alnmas gerektii ynndeki usl
anlayna hem de dnemin rf anlaynn maslahat dncesinden beslendii
noktasnda bir rnek tekil eder.
(6) Borlu ve alacaklnn selem akdi
mam Eb Hanfe'ye gre, gda maddesi zerinde selem akdi yapan iki kiinin,
daha sonra mal sahibinin mal istemesi durumunda, art komamak kouluyla, yeni bir
selem akdi yapmalarnda daha sonra da borlunun bu mal alacaklsna nceki mala
mahsuben vermesinde beis yoktur. Medne ehli ise artl ya da artsz byle akdin seddi
zera sebebiyle geersiz olduu grndedir. Bu konuda da mam Muhammed
"nsanlarnn oununun yaptklar eydir"
575
bu diyerek grn delillendirir.

573
Aydn Ta da konuyla ilgili olarak mam Muhammed'in "Yemin ancak insanlarn konumasndaki anlamlar ve
va'zettikleri manalar zerine vk olur" szlerini aktarr. Ta, s.114.(Asl, III, 231 ve 243' den naklen) mam
Muhammed'in Asl adl eseri rf rnekleri asndan olduka zengindir.
574
575
, _, , ) eklinde ifde edilir; bk. eybn, el-Hcce, II, 60910.

116
2. Medne Ehlinin rf Deliline Bavurduu rnekler
(1) Tek seferde toptan alnan mallarn bir ksmnn aypl ya da alnt kmas
mam Eb Hanfe toptan alnan mallarn kabzedilmeden nce aybnn farkna
varlmas durumunda ya tamamnn ide edileceini ya da tamamnn alnacan;
kabzedildikten sonra farkna varlmas durumunda ise sadece aypl maln para
deerinin alnacan syler. Medne ehli ise burada sz konusu aypl maln satn alnan
grup ierisinde ne kan bir deeri olmas, bu aypl mal sebebiyle alnm olmas ya da
insanlar nezdinde gruptaki bu malda fazlet (deer) grlmesi durumunda tamamen ide
edileceini ifde eder. Bu kaytlarn var olmamas durumunda ise sadece aypl maln
ide edilecei ve kymetinin alnaca gr ne srlr.
576

Burada Medne ehlinin, bir maln deeri konusunda insanlar arasndaki rfn
gz nnde bulundurulaca grnde olduklar anlalr.
577

Konu el-Muvatta'da Medne ameline dayandrlr.
578

(2) Ayar dk altnla ayar yksek altnn deiimi
Ayar dk (Kf) altnla, dk ayarl filiz (tibr) kartrlm ayar yksek
(ceyyd) altnn deiimine mam Eb Hanfe cevaz verir. Zira ona gre esas alnmas
gereken, altnn kt ve iyi olmas deil
579
takas edilecek altnlarn veznidir. Bu sebeple
takas edilen altnlar arlk olarak denk olduklarnda, kalitelerinin dk olmas ile
yksek olmas arasnda fark yoktur. Medne ehli ise her ne kadar nasslarn zahirine
uygun olarak eit miktarda takas ilemi yaplsa da, bunu caiz grmeyerek altnn iyisi ile
kts arasnda insanlarn ayrm yapmasna deer atfeder.
580
Bu ilemdeki amacn da
nehyedilen bir ilemi helal gibi gstermeye almak olduu grndedirler. mam
Muhammed ise bu ilemi zera olarak deil bilakis taraflar helal yolu aradklar iin
sevap kazandklar bir ilem olarak grr.
581

576
eybn, el-Hcce,II, 523-24.
577
eybn, el-Hcce, II, 524; Mlik, el-Muvatta "Yahy", II, 137-8. [no: 1800]
578
, . , , el-emru inden tbiri kullanlr. Bu da amelin tespiti konusunda rfn de dikkate alndnn bir dier
gstergesidir.
579
, ., ,- , . ._ .. , ifdesi kullanlr.
580
( ,,) bk. eybn, el-Hcce, II, 586. Eb Hanfe'nin bu grnn ise baka bir konuda Ubade b.
Smit'ten yaplan rivyete dayandrld anlalmaktadr; bk. el-Hcce, II, 604.
581

117
Burada mam Muhammed'in nasslarn zahirine vurgu yapar. Medne ehli ise
rfn maln deerini tayinine nem atfeder. Bundan hareketle rf ve sedd-i zera ile
istihsn ilemi yaparlar.
(3) Mudarebe akdinde kr oran ihtilf
Mudarebe akdi yapan taraflardan sermaye sahibi farkl bir kr oran, sermayeyi
altran farkl bir kr oran iddiasnda bulunurlar da ihtilfa derlerse, mam Eb
Hanfe'ye gre, sermaye sahibinin szne, yemin etmesi kaydyla, itibar edilir. Medne
ehline gre ise sermayeyi altran kiinin szne, yemin etmesi kaydyla, itibar edilir.
Bununla birlikte Medne ehli bu gr iin bir ka kayt daha koyar:
Sermayeyi altran kiinin szne itibar iin, iddia ettii orann insanlar arasnda
mudarebe akitlerinde kabul edilen oranlara benzemesi ve benzer vasfta mudarebe
ilemiyle paralel olmas gerekir. Eer iddia edilen oran inkr gerektirecek bir oransa
ve bu oran insanlar arasnda mudarebe akitlerinde kabul edilen oranlara benzemiyorsa
szne itibar edilmez ve oran benzer mudarebe akitlerindeki oranla belirlenir.
582

Burada Medne ehli kr oranna ilikin ihtilf gidermek iin rfe bavurur.
mam Muhammed, sermayeyi altran kiinin de akdin banda artlar belirleyen
kiinin sermaye sahibi olduunu ikrar etmesinden hareketle, kr zerinde szne itibar
edilecek kiinin -yemini ile birlikte- istishben maln sahibin olduunu, sermaye
altrann ise szne ise delil getirmesi gerektiini ne srer.
583
Bu nedenle burada
rfe deil istishba bavurur.
(4) rfen vakit tayini
Medne ehli olgunlamaya yz tutmu meyvelerin dalndan decei zaman ile
ilgili alverite belirtilmesi gereken bir vakit olmadn, vaktin insanlar nezdinde zaten
bilineceini syler.
584
Buradan alverilerde rfen malum olan eylerin dikkate
alnacana dair bir prensibe atf olduu sonucunu karabiliriz.
Bunlarn dnda el-Hcce'de nasslara aykr fsid rfn geerli olmayacana
dair ilk dnemlerden beri bir prensibin var olduuna iaret eden rivyetler de zikredilir.
Burada szler mam Muhammed'e ya da Medne ehline ait deil rivyeti zikredilen
sahbye aittir. Bu durumu ifde etmek iin de rivyetlerde ahdese (.-') fiili kullanlr.

582
583
584
eybn, el-Hcce, II, 544. Kullanlan tbir: ( ,, ).

118
Bunlardan birinde, arpa ile budayn iki farkl tr m ayn tr m olduu tartmasnda
mam Muhammed bunlarn farkl trler olarak zikredildikleri rivyetleri sralarken
Ubde b. es-Smit'ten (34/654) yapt rivyette yle bir ibare geer :"insanlar siz
bilmediimiz yeni bir ey ihdas ediyorsunuz. (Nassla) sabit deil mi ki altnla altn
ancak eit miktarda takas edilir"
585
Burada da nassla sabit olan konularda oluan
muhalif rfe itibar edilmeyecei vurgusu yaplr.
Btn bu rneklerden rfn ictihd faaliyetinde maslahat ile ilikili olarak tl
bir delil eklinde ele alnd grlmektedir. rf daha ok ulalan fkh grlerin,
insanlarn maslahatna uygunluunu kontrol etme noktasnda dikkate alnr ve
uygunluun olmamas eletirilir. Bu balamda rf ile istislh arasnda yakn bir iliki
olduu sylenebilir. te yandan insanlarn yapageldikleri ve nasslara zahiren muhalif
olmayan ilemlerin mbahl iddialarnda rf ile istishb delili arasnda da bir
yaknlktan bahsedilebilir.
II. SEDD- ZERA
Szlkte, bir eye gtren vesile, sebep; avda arkasnda saklanlan deve,
atclk taliminde kullanlan hedef anlamlarna gelen zera,
586
bir usl terimi olarak
eitli ekillerde tarif edilmitir. Tartmalar bir kenara brakldnda usl literatrnde
terimsel kullanmn sedd-i zera eklinde
587
olduu ve "Grnrde mbah olan fakat
kendisiyle harama ulalan ya da ulamaya imkn tanyan tasarruflarn
engellenmesi"
588
eklinde tarif edilebilecei sylenebilir.
Eserlerinde kendisine yer veren usl limlerinin ou tarafndan er delil
olarak grlen sedd-i zera,
589
kimilerince asl
590
ve kaide
591
terimleriyle de ifde

585
Rivyetin devam iin bk. eybn, el-Hcce, II, 604.
586
bn Manzur, Lsnu'l-arab " z-r-a' ", VIII, 97.
587
Ya da zera'nn oulunu kullanarak "Sedd-i zeri" eklinde. Menu'z-zera ifdesi de kullanr; bk. Bc, el-
hkm, s. 689; Bc, el-re, s. 314.
588
Bc, el-hkm, s. 689-90; Mahmd Hamid Osman, Kaidetu seddi'z-zeri ve eseruha fi'l-fkhi'l-slm, Dr'l-
Hadis, Kahire, 1996, s. 62.
589
Bc, el-re, s. 314-5; Karf ve bn Czey gibi; bk. Mahmd Hamid Osman, s.67.
590
tb ve bn Teymiyye gibi; bk. Mahmd Hamid Osman, s. 70.
591
bn Kayyim ve bnu'l Arb gibi; bk. Mahmd Hamid Osman, s. 71.

119
edilmitir. Bu farkl kullanmlar arasnda stlhen fark yoktur. Sadece isimlendirme
farkllklarndan ibarettir.
592

eitli ekillerde taksim edilen sedd-i zera delilini tb zera terimi
zerinden drde ayrr:
a. Kesin olarak mefsedet douracak tasarruflar: Bu tasarruflar ittfakla
engellenir. Buna bir rnek, evin kapsnn ardna, giren ieri dsn diye, karanlkta
ukur kazmaktr.
b. Sonucu nadiren mefsedete gtren tasarruflar: Bu tasarruflara ise ittifakla
cevaz verilir. Buna bir rnek de arap iml edilecek diye zm ziraatinin
yasaklanmamasdr.
c. Zann- galip ile mefsedete ulatraca dnlen tasarruflar: Bu ksmda da
zann- galibe uyarak tasarruflarn engellenmesi gerekir. Buna bir rnek de sava
vakti silah satmaktr.
d. Ne nadiren, ne galiben olsa da mefsedete gtrdne ska ( _.) rastlanan
tasarruflar: Bu tasarruflarda iki durum sz konusudur: Ya failin maslahatn
gzeterek izin verilecektir; ya da mefsedetin oalmasn engellemek iin
yasaklanacaktr. Eb Hanfe ile fi
593
izin vermeyi; mam Mlik ise yasaklamay
tercih etmitir.
594

A. Sedd-i Zera'nn Kavramsal erevesi
Zera ( ,_ . ) terimi el-Hcce'de Medne ehli tarafndan dorudan birka yerde
kullanlr.
595
mam Muhammed ise sadece onlara eletiri getirirken bu terimi kullanr.
596

Kendisi sedd-i zera ilemi yaparken kullanmaz.
Hem bu terimle beraber hem de ayr olarak sedd-i zera ilemini ifde ederken
grlen bir dier kullanm da h-v-f ( ,.-) kknden tretilen fiiller eklindedir.
597

Genellikle (-) eklinde grlen bu kullanmda, sedd-i zera delilini iletme gerekesi
ifde edilir.
Ayrca bazen mam Muhammed'in, Medne ehlinin sedd-i zera
uygulamalarn v-h-m kknden thmet ()
598
szckleriyle ifde ettiine de rastlanr.

592
Mahmd Hamid Osman, s. 77.
593
fi'nin el-mm'deki sedd-i zera uygulamalar iin bk. Duman, fi'nin Kyas Anlay, s. 215-21.
594
Mahmd Hamid Osman, s. 101-03; atb aslnda mefsedeti def' ilemlerini e ayrr. Burada zikredilen (c) ve (d)
maddelerini tek balk altnda ikiye ayrarak ele alr. Fakat biz bunlarn aslnda ayr kategoriler olarak
deerlendirilebileceinden hareketle Mahmud Hamid Osman'n naklettii ekildeki tasnifi esas aldk; bk. Eb
shak e-atb, el-Muvafakt fi usli'-era, thk. Abdullah Derraz, Drul-Ktbi'l-lmiyye, 1. Basm, Beyrut,
2004, s. 427-8.
595
eybn, el-Hcce, II, 584, 694, 727, 753; IV, 185.
596
rnein, gda maddelerinde seleme cevaz vermeyen Medne ehli bu ilemin Peygamber'in yasaklad selem ve
al-veri ilemine gtrc (zera) olduunu ifde eder, mam Muhammed de bu "Bu hibir eye gtrc (zer
a) deildir." eklinde cevap verir; bk. eybn, el-Hcce, II, 594-95.
597
eybn, el-Hcce, II, 695, 727, 753; IV, 98.
598
Mesel bk. eybn, el-Hcce, II, 585.

120
B. Sedd-i Zera Delili ile stidll rnekleri
lk blmde sahbe devrinde er deliller balnda ifde ettiimiz gibi sedd-i
zera anlay sahbenin ictihdlarnda da kendini gstermektedir. Daha sonra
sahbenin ve onlarn ardndan tbinun yaad farkl blgelerde farkl fkh
anlaylar nev- nema bulmutur. Bu nedenle Medne'deki ilm evrelerde sedd-i zer
a anlay zamanla gelitirilmi, zera szc bu ictihd faaliyetini ifde eden bir
stlah eklinde kullanlmaya balanmtr. mam Muhammed, Kfe ekolnde kendisine
olduka snrl bir erevede yer verilen bu fkh yntemini Medne'de kald sre
ierisinde yakndan tanma frsat bulmu, onlarn usl anlaynda bir stlah ile ifde
edilir hale geldiine ahit olmutur. Eseri el-Hcce'de de onlarn bu delili nasl
kullandn aktararak eletirmi, buna mukabil bu delilin hangi snrlarda
kullanlabileceini gsterme iddiasnda bulunmaktan da geri kalmamtr.
1. Medne ehlinin Sedd-i Zera Delili ile stidlli
Sedd-i zera delili el-Hcce'de ounlukla Medne ehlinin kulland bir delil
olarak gze arpmaktadr. mam Muhammed muhataplarnn bir gre dair delillerini
nakleden ve bu istidlli eletiren konumundadr. Bu eletirileri, ilk bakta sedd-i zera
delilinin bizatihi kendisine ynelttii eklinde alglanmaya msait olacak derecede sert
eletiriler grnmndedir. Fakat kendisinin ve hocas mam Eb Hanfe'nin, nadiren de
olsa, sedd-i zera kablinden ictihdlarnn varl, bizi mutlak olarak sedd-i zeray
reddetmedikleri sonucuna gtrr.
(1) Altnla altnn deiiminde fazlaln para ile verilmesi
mam Eb Hanfe altn altnla deiiminde fazlaln para ile yahut baka bir
eit mal ile telafi edilmesi durumunda takasn caiz olduu grndedir. Medne ehli
ise "Caiz deildir, nk bu irkin ve ribya gtren bir zeradr"
599
diyerek bu takas
caiz grmez. mam Muhammed bu iddiay u szlerle eletirir:
Bu ilemde taraflar haramdan kap helal yolu aryorlar. Eer "Biz (bu ilemde) byle
bir itham hakl buluyoruz" derlerse; ilemleri thmetle geersiz klmak caiz deildir.
Heyhat! Aslnda sizin thmetle ilemleri geersiz klmanz (uslnze) uygundur.
nk siz kasme bahsinde de thmetle hkm verdiniz ki adam ldrme en ok dikkat

599

121
edilmesi gereken konudur. Allah Kur'n'da "Zn, geree dair hibir ey ifde etmez"
dedii halde zan ile nasl yaknen bilinen ey geersiz klnr.
600

Bu rnekten birka sonu karlabilir:
a) Zera terimi o dnemde de ge dnem usl eserlerinde kullanld anlamla
kullanlmaktadr.
b) mam Muhammed sedd-i zera delilinin zan ve vehimle iletilemeyecei
grndedir.
(2) Borlunun vadesi geldiinde borcunu vermek yerine alacaklsndan vade ile
mal satn almas
Fkh tarihinde zerinde eitli tartmalarn yaand hiyel rneklerinden ne
kan bir rnek de budur. Buna gre, borlu vadesi geldiinde alacaklsna "Bana pein
100 dinar deerinde olan bir mal 150 dinara vade ile sat" der. mam Eb Hanfe'ye
gre aralarnda herhangi bir art olmad iin bu alveri caizdir. Medne ehli ise sedd-
i zera delili ile konuya yaklaarak ona eletiri getirir. mam Muhammed'le aralarnda
yle bir diyalog yaanr:
ME: Caiz deildir. nk biz bunun ribaya gtren bir zera olmasndan korkuyoruz.
M: Siz insanlarn alverilerini korku ve zanla m geersiz klyorsunuz? Kald ki bu
alverite ne bir art var, ne de bu alveri fesad bilinen bir fsid alveritir. Siz
ancak zan ve re'yinizle hkm veriyorsunuz!
ME: Biz bu alveriin aralarndaki nceki borca mahsuben yaplm olduunu
dnyoruz.
M: Onlar bu bortan hi bahsetmediler bile! (nasl byle dnyorsunuz?)
ME: Evet bahsetmediler belki ama biz yine de bu alveriin (zahiren yle grnmese
de gerekte) o borca mahsuben yaplm olmasndan endie ederiz.
M: O halde aslnda size gre, aralarnda bor ilikisi olan iki kiinin bir tarafn kr
ettii herhangi bir alveri ilemi yapmas caiz deildir. Bundan daha irkin bir gr
olabilir mi? nsanlarn alverilerini zanlarnzla geersiz klmanz doru deildir. Zan
bazen isabet eder bazen etmez.
601

Sedd-i zera ile ilgili olarak ska kullanlan rneklerden biri olan bu ilemin
taraflarca tartlm olmas, konunun o dnemdeki alglann tespitte bizim iin
nemlidir. Bu rnekten u sonular karlabilir:
a) Medne ehline gre sedd-i zera, her ne kadar zanna ya da ngrye dayal
olsa da geerlidir. Ayrca sedd-i zera yoluyla haram hkmne ulalabilir.

600
eybn, el-Hcce, II, 585. (Ayn yeti yine sedd-i zera ileminin zanna dayal yaplmasna dair bir dier
eletirisi esnasnda tekrar eder; bk. eybn, el-Hcce, IV, 96.)
601

122
b) mam Muhammed'e gre Medne ehlinin zera iddias hkm ifde
etmeyecek zandan ibarettir. Taraflarn sylemedikleri eyleri sylemi gibi
addetmektedirler ki bu kabul edilemez.
c) Sedd-i zera ile hiyel arasnda gl bir iliki vardr. Bu anlamda Medne
ehli sedd-i zera delilini n plana kararak hiyel tarz ilemleri doru bulmamakta;
mam Muhammed ise hiyel tarz ilemleri maslahat ve istishb delillerini ne kararak
mbah grmektedir.
602

(3) l ile alnan bir maln tekrar llmeden satlmas
Medne ehli kiinin l ile ald mal tekrar tartmadan satmak istemesi
durumunda alveri pein olursa akdin caiz olaca, vadeli olursa ise geersiz olaca
grndedir. Konu hakknda mam Muhammed ile aralarnda yle bir diyalog geer:
M: Nasl olur da pein caiz, vadeli geersiz olur?
ME: Biz bunun (rnek alnp) tartsz, leksiz alverie sebep olmasndan korkuyoruz.
Bu yzden de vadeli olursa mekruh olur diyoruz.
M: Pein olursa da korktuunuz ey gerekleebilir. Vade ile yaylan bir alveri
pekl pein olarak da yaylr. O zaman fark nerede? Sizden bakas da "biz vadeli
alverite cevaz veriyoruz ama peinde (byle bir ilemin yaynlamasndan
korktuumuz iin) cevaz vermiyoruz" derse siz onlara ne delil getireceksiniz? Onun
hcceti ile sizin hccetiniz arasnda bir fark var m? Biz Resulullahn szn alrz. O
"Kim gda maddesi alrsa lmeden onu satmasn" demitir.
603

Burada Medne ehli yine sedd-i zera prensibini ileterek vadeli satla vadesiz
sat arasnda fark gzetir. mam Muhammed burada nceki konularda yapt, zanna
dayal sedd-i zera delilinin iletilmesi eletirisini yapmaz. Burada gerekelerinin
tutarsz olduunu ifde eder. Ona gre zera olmas asndan vadeli satla, pein sat
arasnda fark olmadndan ve konuyu dzenleyen snnet var olduundan burada sedd-i
zera iletilemez.

602
Hiyel ile sedd-i zera arasndaki ilikiye dair bir dier rnek de rf bahsinde yer verdiimiz ayar dk altnla
ayar yksek altnn takas konusudur. (bk. s. 116.) Burada da Medne ehli insanlar nezdinde beenilmeyen bir
altnla beenilen bir altnn takasn caiz grmez. Bunu da "Bu ilemi yapanlar Resulullahn nehyettii ilemden
(rib) zahiren kamak iin bunu yapyorlar." eklinde ifde ederler. mam Muhammed'in onlara cevab ilgintir:
"Evet bu ikisi Hz. Peygamber'in nehyettiinden kamak iin bunu yaptlar. Bu da bilakis Peygamber'in
nehyettiinden saknp helal yolu aradklar iin ecir vesilesidir." bk. eybn, el-Hcce, II, 586; Ayrca mam
Muhammed'in de sedd-i zeraya bavurduu kimi rneklerde bu hkm kabul etmeyen Medne ehlini caiz
olmayan hleye bavurmakla eletirdii grlr. Mesel bk. eybn, el-Hcce, I, 473; II, 508; Bu anlamda
dnemin usl anlaynda hle kavram ve bu kapsamdaki uygulamarn da yasaklardan kanma ynnde caiz olan
ve grnrde yasaktan kanp esasen yasaklar ileme ynnde caiz olmayan eklinde biri olumlu dieri olumsuz
iki ekilde ifde edildii grlmektedir.
603
eybn, el-Hcce, II, 697. (el-Muvatta'da zeria kelimesi aynen kullanlr. Ayrca sedd-i zera ilemi de Medne
ameline dayandrlr. Bu bize sedd-i zera ynteminin Medne ulems nezdinde uzun bir sre ierisinde yerleik
hale geldiini gsterir; bk. Mlik, el-Muvatta "Yahy", II, 206. [no: 1971])

123
(4) Gda maddelerinde selem akdi
mam Eb Hanfe, gda maddesi zerinde selem akdi yapan fakat deme vakti
geldiinde tamamn deyemeyen kiinin, gda maddesinden kalan ksm ile tkettii
ksmnn anlatklar deerle bedelini ide edebilecei grndedir. Medne ehli bu
ilemin, Hz. Peygamber'in yasaklad alveri ve selem akdine gtren bir zera
olduu gerekesiyle caiz grmez. mam Muhammed bu iddiay yle eletirir:
Bu zera falan deildir! nsanlarn alverilerini zanlarnza dayanarak geersiz
klyorsunuz. Nitekim Hz. mer de "Haram helal, helali haram klan bir ey olmadka
insanlar arasnda sulh caizdir" demitir.
604
Buradaki de maln bir ksmn geri almak
bir ksmnn da zerinde anlatklar deer zerinden almak eklinde bir sulhtur.
Haram helal, helali haram yapmak sz konusu deildir.
605

(5) Cariyenin dn verilmesi
Medne ehli hayvan ya da klenin dn verilmesinde ya da zerine selem
yaplmasnda beis olmad grndedir. Onlara gre helak olmas durumunda
hayvann zelliklerine benzer bir baka hayvan verilir. Ama cariye konusu istisndr:
ME: Fakat cariyeler verilmez. Zira biz burada helal olmayan eyin helal klnmasna
bir zera olmasndan korkarz. Bu yzden caiz deildir.
M: Klenin dn verilmesi caizse cariyenin de caizdir. Aralarnda bir fark yok.
ME: Kle ile cariye arasnda fark vardr. Ola ki dn alan kii onunla cinsel ilikiye
girer sonra da sahibine ide eder. Bu da caiz deildir.
606

mam Muhammed bu iddialarn, konuyu baka meselelere kyas ederek
rtmeye alr.
607
Fakat burada aslolan genel bir kaideden sedd-i zera sebebiyle
vazgeilmesidir. Buna gre Medne ehlinin usl anlaynda istihsnn sebeplerinden
biri de sedd-zeradr. Grld gibi Medne ehli burada da sedd-i zeray haram
hkmne mesned olarak sunar.
(6) Hadm edilmi kle edinmek
mam Eb Hanfe bir say snr koymakszn hadm edilmi kle edinmeyi
mbah grr. mam Mlik ise konuyla ilgili olarak yle der : "Hadm edilmi kle
edinmeyi kerih gryorum. nk eer biz onlar kle edinmezsek, hadm

604
Bu ifde ayn zamanda Kfe ilm geleneinde yerleen hiyel ictihdnn hcciyeti olarak kabul edilebilir.
605
606
eybn, el-Hcce, II ,727.
607
mam Muhammed, canlnn (hayvan ya da kle) vezn, keyl ve aded mallardan olmad gerekesiyle selem ya
da bor akdine konu olamayaca ynndeki hocasnn grn kabul eder. Medne ehlinin zera iddiasnn da
"cariye satn alp ilikiye girenin, sonra bir aybn fark edip cariyeyi iade edip parasn geri alabilecei" ynndeki
grleriyle elikili olduunu iddia eder; bk. eybn, el-Hcce, II ,726-8.

124
edilmeyecekler"
608
mam Muhammed, mam Malik'in daha sonra bu grn deitirip
sadece bir kle edinilmesinin caiz olduu fakat daha fazlasnn ayn sebeple mekruh
olduu grn kabul ettiini nakleder.
mam Muhammed, mam Mlik'in ilk syledii zera gerekesinden yola
karak onu yle eletirir:
Eer birden fazlasnn mekruh olmasnn sebebi biz onlar kle edindiimiz iin hadm
edilmeleri ise her bir Mslmann bir tane hadm edilmi kle edinmesi halinde bu yine
gerekleecektir. Her bir mslmann bir hadm edilmi kle edinmesi caiz olsa,
Mlik'in kerih grd durum yine ayn olduu gibi kalacaktr.
609

Grld gibi mam Muhammed burada sedd-i zera ilemine deil, zera
iddiasnn tutarl olarak va'zedilmemesini eletirir.
610
mam Mlik ise burada sedd-i zer
ay maslahat delili ile bir arada ele alarak iletmektedir.
611

Yukardaki rnekler dnda da Medne ehlinin sedd-i zera delilini kulland
ve mam Muhammed'in benzer eletiriler getirdii birok rnek vardr.
612

2. mam Muhammed'in Sedd-i Zera Delili ile stidlli
Kfe ekolnn temsilcisi mam Muhammed'in sedd-i zeriy kullanmn
atib'den naklettiimiz taksim erevesinde ele alabiliriz. mam Muhammed, Medne
ehline drdnc ksmdan olan tasarruflarda
613
sedd-i zeray iletme eletirisi getirir.
Ona gre baz karnelere bal olarak oluan baskn kanaat (zann- galib) ile ilemin
mefsedete yol aaca bilinemezse sedd-i zera deliline deil istislh ve istishb
delillerine bavurulmas yahut konu hakknda mutlak ekilde braklan st delillerin
dzenlemesinin aynen takip edilmesi gerekir. Medne ehli ise mefsedeti ortadan
kaldrmann, maslahat salamaktan nce olmas gerektii temelinden hareketle sedd-i
zeray nceler. Bu sebeple mam Muhammed ve Kfe ehli, usllerinde sedd-i zeraya

608
609
610
Benzer bir rnek de snnet bahsinde ilediimiz ihramlnn evlilii konusundadr; bk. s. 44-6.
611
Sedd-i zera ile Maslahat delilinin bir arada kullanlmasna ilikin bir dier rnek de usl eserlerinde de yer
verilen lm hastal esnasnda kocann karsn boamas ve ayn hastalk sebebiyle lmesi durumudur. Burada
da Medne ehli sedd-i zera deliline dayanarak kadnn vris olacana hkmeder. mam Muhammed ise bunu
iddetle snrlandrr; bk. eybn, el-Hcce, IV, 78-81.
612
Bunlardan birka iin bk. eybn, el-Hcce, II, 607, 730, 753; III, 264-66; IV, 98, 185.
613
Ne nadiren, ne gliben olsa da mefsedete gtrdne ska (_) rastlanan tasarruflar.

125
olduka dar bir alanda yer verirken, mam Mlik ve Medne ehli snrlarn geni
tutmutur.
(1) Mez'un klenin satlmas durumunda edinmi olduu maln kime geecei
Akitte art koulmad takdirde me'zun (ticaret yapmasna izin verilen)
klenin malnn satcya ait olduunda ittifak vardr. Fakat mterinin klenin maln da
art komas durumunda mam Eb Hanfe maln deerinin klenin sat bedelinden az
olmas gerektiini syler. Aksi halde grnrde caiz olsa da ribya gtrc bir eylem
olduu kanaatindedir. Medne ehli ise mterinin artnn geerli olduu
grndedir.
614
mam Muhammed Medne ehlinin grnn harama gtrc bir hile
olduunu, artla caiz olmasnn da buna delalet eden bariz bir karine olduunu syler.
615

Burada roller deimi ve mam Muhammed sedd-i zera delilini ileterek
muhataplarna hle eletirisi yaparken, Medne ehli, Medne ameline dayanarak sedd-i
zeray uygulamamtr.
616
Bu iki eyi gsterir:
a) mam Muhammed'in temsilcisi olduu Kfe ekol de bariz bir karine varsa
yani zann- galip ile harama gtrc bir zera olmas durumunda sedd-i zera deliline
bavurur. Fakat tpk belli kaytlar koyarak zeraya engel olmak mmknse, bu kaytlar
erevesinde ileme cevaz verilir.
b) Medne ehli ise amelin var olduu yerde sedd-i zera deliline
bavurmamaktadr.
617

(2) Dru'l-harbte ehl-i kitaptan bir kadnla evlenmek
mam Eb Hanfe'ye gre kiinin dru'l-harbe girip de orada evlenmesi,
doacak ocuun orada kalacak olmas sebebiyle, nesil kerahetiyle mekruhtur. Medne
ehli ise mslmann evlendii kii ve ocuklarn orada alkonulmadan kendi slam
lkesine gtrmesi mmknse bunun caiz olduunu, fakat alkonulmaktan
korkuyorlarsa neslini dru'l-harpte brakmann caiz olmadn ne srer. mam
Muhammed ise buna yle cevap verir:

614
615
616
Mlik, el-Muvatta "Yahy", II, 133. [no: 1789].
617
Medne ameli ile sedd-i zera uygulamasnn att bir baka rnee rastlamadk. Bununla birlikte Medne
amelinin, Medne ehli nezdinde asl bir er' delil olduunu ve dier sedd-i zera uygulamalarnn da aslnda
birok yerde Medne ameli ile desteklendiini gz nnde bulundurursak byle bir karsama makul grlebilir.

126
Mslmanlar ailelerinin dru'l-harpten ihracn talep edebilse de evlenmek caiz olmaz.
Zira onlar (kfirler) szlerini tutmada gvenilir deildir. Bununla birlikte evlenirlerse
yine de nikh kerahetle caizdir. Dru'l-harbten olan ehl-i kitaptan cariyelerle dru'l-
islmda evliliinde de bu sebeple bir beis grmyoruz.
618

Burada mam Eb Hanfe ile mam Muhammed'in olmas muhtemel bir konu
iin kerahet hkmn vermesi, sedd-i zera prensibini iletmelerinden kaynaklanr.
Fakat nceki rnekte ifde edildii gibi sedd-i zera ile ulalan bu sonu bir ihtimale
bal olduundan olsa gerek, batl hkmn vermekte kanmakta ve mekruh hkm
vermektedirler.
mam Mlik de burada hkmn mezkr ihtimale bal olduunu kabul eder.
Fakat bu ihtimalin ortadan kalkmasnn mmkn olabileceini syleyerek byle bir
durumda da ilemin kerahetsiz sahh olacana hkmeder.
619

(3) Me'zun klenin cariye edinmesi
mam Eb Hanfe me'zun (ticaret yapmasna izin verilmi) klenin cariye
edinip onun zerinde nikh olmakszn hr gibi tasarrufta bulunamayaca
grndedir. Zira klenin kendisine ait mal yoktur. Edindii cariye efendisine ait
olacaktr. Bu da cariye zerinde ortak tasarrufa gtrebilir. Medne ehli ise bu konuda
hr ile kle arasnda fark olmad grndedir.
620
Fakat nce biri cinsel ilikide
bulunmusa dierinin bu hakka sahip olmayacan da eklerler.
mam Muhammed klenin mal edinme hakk olmadna dair ncelikle
Kur'n'dan bir yetle
621
Medne ehline itiraz getirir. Daha sonra Medne ehlinin kabul
ettii byle bir ilemin kle ile efendiye cariye zerinde (cinsel iliki dnda olsa da
pmek vb. eylemlerde) ortak tasarruf kapsn aaca gerekesiyle caiz olmadn
ifde eder.
622

Bu rnekte de mam Muhammed, sedd-i zeray galip zanna dayal olarak
kulland iddiasndadr. Bu sebeple dier rneklerde de grld gibi zera terimini
zenle kullanmaz. Bunun gerekesi, zera teriminin Medne ehlinin sklkla kulland
bir stlah olmas ve bu rneklerde mam Muhammed'in onlar zan ile hkm vermekle

618
eybn, el-Hcce, III, 359-60
619
Bir nceki rnekte de grld gibi her iki ekol de baz kaytlar koyarak zeray engellemek mmknse bu
kaytlar erevesinde ileme cevaz verir.
620
621
Nahl 16/75
622

127
eletirmesi olmaldr. Medne ehli ise burada zeray belli kaytlarla engellemenin
mmkn olduu gerekesiyle ileme izin vermektedir.
(4) Alveri mahallinde olmayann ufa hakk
ufa hakkna sahip olan kiinin maln yaknnda olmamas durumunda sahip
olduu bu ufa hakkn kullanma sresini mam Eb Hanfe, kendisine haber geldikten
sonra bulunduu yerden maln olduu yere geli sresiyle kaytlar. Medne ehli ise ufa
sahibi gelmese ya da vekil gndermese de bu konuda bir snr konulamayacan,
diledii zaman bu hakkn kullanabilecei grndedir. mam Muhammed bu gr
yle eletirir:
Mteri efie mektup yazarak ufa hakkn kullanp kullanmayacan gelerek ya da
vekil gndererek bildirmesini ister, ef ise uzun bir sre hakkn kullanmak iin
giriimde bulunmazsa mteri mal satn almayacaktr. nk insanlar ufa iddiasyla
ellerinden alnabilecek bir mal satn almak istemez. Eer mteri mal satn alrsa
onca uzun zamann ardndan efi ufa hakk olduu iddiasyla mal mterinin elinden
alabilir mi? Bu mslmanlarn yapaca bir i olamaz. Nitekim urayh da kadl
dneminde "ufa acele edenindir" demitir.
623

Bu rnekte de mam Muhammed, ifdelerinin zmnnda Medne ehlinin
grnn alveriin gvenilirliini zedelemeye gtrc olmasn eletirir. nsanlara
gvenilir alveri yapabilme ortam salama amacyla ufa iin sre kayd koyulur.
Bu ayn zamanda mam Muhammed'in de sedd-i zera ile takyiti uygun bulduunu
gsterir. Ayrca byle bir kaydn gerekliliini, baka bir deyile sedd-i zeraya
bavurmak iin yeterli karine olduunu Hz. mer'in mehr kads urayh'n (78/697)
ictihdna atf yaparak destekler.
624

Zikrettiimiz btn bu rneklerden sonra erken dnem fkh ekolleri (Kfe-
Medne) nezdinde zera kavramnn giderek artan bir nem kazand ve dnemin fkh
ekollerinin bu kavrama dayal ictihd rnekleri sergilediklerini rahatlkla syleyebiliriz.
Zera szc artk "hle" kapsamnda deerlendirilen uygulamalar karsnda
terimleme srecini tamamlam bulunmaktadr. zellikle Medne ekol sedd-i zera

623
624
el-Muvattada mam Mlikin konu hakkndaki grne yer verilir fakat herhangi bir delili ifde edilmez; bk.
Mlik, el-Muvatta Yahy, II, 252. [no: 2080]; el-Mdevvenede ise mam Mlikin konu hakknda ufa
sahibinin alverii bilip bilmemesi arasnda bir ayrm beyan etmedii ifde edilir; bk. Sahnn, el-Mdevvene, IV,
229; bn Abdilber de bu grn Komu gaip olduunda ufa iin beklenilmesi gerekir hadisine ve mer b.
Abdlazizin drt sene sonra dahi ufaya hkmetmesine dayandn iddia eder; bk. bn Abdilber, el-stizkr,
XXI, 276-7. [no: 31344-50]

128
balamndaki ictihd uygulamalarna geni yerir verir. Onlara gre ktle vesile
klnan ey, ktln hkmn alr. Ayrca sedd-i zerann zaman zaman istihsnn da
gerekesi olduu grlr.
Medne-Kfe fkh ekollerinin sedd-i zeria delili konusundaki metodik
ayrlklar, sz konusu delilin uygulama artlar noktasnda younlamaktadr. Her iki
ekol de meseleyi dzenleyen asl bir delilin (nas, icma, sahb kavli ya da Medne ehli
iin Medne ameli) bulunmas halinde sedd-i zeraya bavurmaz. Medne ehlinin bu
delili maslahatla bir arada ele alarak dier tl delillerden daha byk bir nem verdii
sylenebilir. mam Muhammed iin ise nadiren ve ancak belli artlarla bavurulan bir
delil grnmndedir. Bu anlamda onun ve genel olarak iinde bulunduu ilm evrenin
usl anlaynda sedd-i zerann hareket alan dar olan bir tl er delil olarak kabul
edildii sylenebilir.
Her iki ekol de sedd-i zera deliline "mefsedeti nleme" gerekesi ile
bavurmakta, mefsedet baka yollarla nlenebildii hallerde sedd-i zeraya
bavurmamaktadr. Kfe ekolnn nde gelen temsilcilerinden mam Muhammed ise
sedd-i zeraya bavurabilmek iin sz konusu meselenin ktlklere vesile klnd
ynnde bir takm karnelere bal olarak oluan baskn bir kanaatin (zann- galibin)
bulunmasn zmnen art komaktadr. te yandan sedd-i zera ile hiyel tarz fkh
zmlemeler arasnda da bir iliki olduunu, Medne ehlinin sedd-i zera sebebiyle
hiyel tarznda ilemlere uzak bir konumda dururken; mam Muhammed'in ise sedd-i zer
a iddialarn zan eletirisiyle reddederek hiyel tarzndaki ilemlere genellikle ncelik
verdiini syleyebiliriz.
III. STHSN
stihsn, fkh usl literatrnde, odanda Hanefler olmak zere geni
tartmalarn yapld bir er delildir. Tartmalar bir kenara brakldnda merdud ve
makbul ayrm yaplarak ekilde tarif edildii sylenebilir:
a) Mctehidin bir delil olmakszn aklen gzel bulduuna hkmetmesi.
b) Mctehidin iine doan fakat tbir etmeye gc yetmeyen delil.

129
c) Daha kuvvetli grlen bir husustan dolay bir er'i delile dayanarak verilen
hkm terk edip bir baka er delil ile baka bir hkm kabul etmek.
625

Usl limlerinin ounluu bunlardan sonuncusunun ifde ettii istihsn kabul
eder. kinci ekilde tarif edildii haliyle istihsn ise Gazl, Beydv gibi kimi limler
reddederken mid, bnu'l-Hcib gibi kimi limler kabul eder.
626
lk tarifle ifde edilen
istihsnn ise kabul edilemeyeceinde ittifak vardr.
627
Bununla beraber Haneflerin
istihsn ile bunu da kastettii grnde olan Gazl gibi kimi limler de vardr.
628

stihsn delilini ilk va'zeden ve ictihdlarnda ona geni yer verdikleri kabul
edilen Hanefilerin
629
ge dnem temsilcileri nezdinde stihsn nce ikiye ayrlr:
Birincisi haf kyas cel kyasa tercih etmek eklindedir. kincisi ise genel kaide ya da
kyas terk edip baka bir delil sebebiyle cz' istisnlar getirmektir.
630
Bu ikinci ksm
istihsn da kendi iinde e ayrlr: a) Eser (snnet ya da sahb kavli) sebebiyle
istihsn, b)cm veya rf sebebiyle istihsn, c) Zaruret ve maslahat sebebiyle istihsn.
631

stihsn er delil olarak kabul eden Mliklere gre ise istihsn iki delilden
kuvvetli olan almak
632
ya da cz' bir maslahat sebebiyle kll bir delili terk etmek
633

625
Gazl, el-Mustasf, I, 626-34; evkn, rdu'l-fuhl, s. 786; Zeynelabidin Abd Muhammed Nur, Reyl-
usliyyin fl-meslihil-mrsele vel-istihsn min haysil-hucciyye, Drl-Buhus lid-Dirasatil-slmiyye ve
hyait-Tras, Dubai, 2004, s. 8-13; Abdlkadir ener, slam Hukukunun Kaynaklarndan Kyas, stihsn ve
stislah, DBY, Ankara, 1974, s. 118.
626
same Hamevi, Nazariyyet'l-istihsn s. 25.
627
same Hamevi, Nazariyyet'l-istihsn, s.26; Zeynelabidin, Reyl-Usliyyin, s. 23.
628
Zeynelabidin, Reyl-usliyyin, s. 19-30.
629
Abdlkadir ener, Kyas stihsn ve stislah, s. 117; Ali Bardakolu, "stihsn", DA, TDV Yaynlar, stanbul,
2001, XIII, 340.
630
same Hamevi, Nazariyyet'l-istihsn, s. 28; Kevser de istihsn ikiye ayrr. Fakat o ilk ksm, boanan
kadnlarn nafakas (mut'as) gibi miktar belirlemek eklinde zann- galiple ictihdda bulunmak olarak ifde eder.
kinci ksm ise iki delilden birini dierine ilhak etmek ya da hkmn illetle tahsisi yoluyla kyas terk ederek daha
gl bir delile meyletmek olarak tanmlar; bk. Kevser, Fkhu ehl-i Irak, s. 28-9 vd.
631
Abdlkadir ener, Kyas stihsn ve stislah, s. 122-23; same Hamevi, Nazariyyet'l-istihsn, s. 31-34. Aydn
Ta mam Muhammed'in usl anlayndaki istihsn ilemlerini yle taksim eder: Eser nedeniyle, sahb sz
nedeniyle, rf nedeniyle, kapal kyas nedeniyle, zaruret nedeniyle, meakkat nedeniyle ve ihtiyat nedeniyle
istihsn; bk. Ta, s. 135-40.
632
Bci, bnu'l-Arab ve bn Rd gibi; bk. Bc, el-hkm, s. 687; Bc, el-re, s.312; bnu'l-Arab, el-Mahsl,
s.131; same Hamevi, Nazariyyet'l-istihsn, s. 49-50.
633
atb mam Mlik'in ounlukla uygulad istihsnn bu anlamda istihsn olduunu syler; bk. same Hamevi,
Nazariyyet'l-istihsn, s. 51-52.

130
eklinde tarif edilir ve drde ayrlr: a) rf sebebiyle istihsn, b) Maslahat sebebiyle
istihsn, c) cm sebebiyle istihsn, d) Zorluu kaldrma kaidesi sebebiyle istihsn.
634

stihsn kabul edenler ile reddedenler arasndaki temel tartma, reddedenlerin
istihsn yukardaki tariflerden birincisine;
635
kabul edenlerin ise ikincisi ya da
ncsne hamletmesidir.
636
Bunun dnda istihsn ile ulalan hkmn kyas
ileminde asl olarak kullanlp kullanlmayaca, istihsn ile ulalan hkmn terk
edilen kyas ya da genel kaidenin hkmn kaldrp kaldrmayaca
637
eklinde tartma
noktalarna yer verilir.
638

A. Teorik ereve
almamzn ikinci blmnde temel er deliller arasndaki ncelik
sralamasnn her iki ekol nezdinde de fkh grler arasnda i tutarll salama
noktasnda ilev grdn ifde etmi, zellikle bu konuda kyas delilinin ilevine
dikkat ekmitik. Fakat bu delillerin ncelik sralamas ve ortaya kard genel
kurallarn, baz cz' meselelerde iki adan problem oluturduu grlm olmaldr.
Birincisi, temel er delillere dayanlarak oluturulan fkh i tutarllk baz meselelerde
yine bu er delillerden elde edilen veriler sebebiyle tam olarak
salanamayabilmektedir. Bu noktada baz istisnlarn var olabilecei kabul edilmi,
bylelikle tutarlln korunmasna allmtr. kincisi, temel er delillerden elde
edilen baz genel kurallar, yerleik zmler yahut mutlak ifdeler baz cz'
meselelerde eriatn temel gayesi olan kullarn maslahatn salayamaz olduundan baz
tl delillerin yardmna bavurulmutur. Bylelikle tl delillerin istisni olarak ictihd

634
same Hamevi, Nazariyyet'l-istihsn, s. 52-56; ener, s. 124; bnu'l-Arab de farkl bir taksimle drde ayrr:
"Maslahat, rf, Medne ehlinin icm ve zorluu kaldrma gerekesiyle delili terk etme" eklinde; bk. bnu'l-
Arab, el-Mahsl, s.131.
635
Bununla birlikte istihsnn kabul eden Mlik ekol temsilcilerinden Bc gibi kimi limler, baz Hanef ve
Maliklerin delilsiz bir gr tercih etmek anlamnda istihsn kabul ettiini ne srer; bk. Bc, el-hkm, s. 688;
Bc, el-re, s. 313.
636
Hamevi de istihsnn hcciyetine dair tartmalarn aslnda istihsnn yanl tarif edilmesiyle ilgili olduunu
syler. same Hamevi, Nazariyyet'l-istihsn, s. 111; zen ise mam fi'nin istihsn bilmeden eletiri
getirmesinin muhal olacandan hareketle, dnemin istihsn anlaynn, Mctehidin sahip olduu hukuk nosyonu
erevesinde kanaat bildirmesi eklinde tarif edilebileceini syler; bk. kr zen, Aklileme, s. 289-92.
637
Bu konuda Pezdev nceki hkmle amel etmenin caiz olduunu istihsn ile ulalan hkmn ise evl olduunu
sylerken, Serahsi bunu eletirmi ve nceki hkmn geerliliinin olmadn sylemitir; bk. Abdlkadir ener,
Kyas stihsn ve stislah, s. 128-29.
638
Abdlkadir ener, Kyas stihsn ve stislah, s. 128-29.

131
faaliyetinde baz temel delillerin nne geirilebilecei ya da onlar tahsis edebilecei
ngrlerek hukuk esneklik salanmaya allmtr. Her iki ekol de gl birer fkh
gelenekten beslendii ve bu sebeple hem usle hem de fura dair kaideler yerlemi
olduu iin byle bir zm gerekli grlm olmaldr. Fakat istihsn ad verilen bu
yntem, aka metodolojik tutarllkla elitiinden mam Muhammed kendi ekolnn
takipilerine dnk yazd eserlerdeki (rnein Camiu's-sar'de) tavrnn aksine
muarzlarnn usl anlayn eletirdii el-Hcce'de istihsna atfta bulunmaktan bariz
bir ekilde kanmtr. Atfta bulunduu yerde ise artc bir biimde fi ile
balayan istihsn kartlaryla paralel olarak "delilsiz hkm bildirme" anlamnda
kullanarak yine muarzlarn eletirmitir. Bu anlamda o dnemde istihsn szcnn
de tpk re'y'de olduu gibi biri olumsuz biri olumlu iki anlama gelir ekilde kullanld
sylenebilir. Bu kavram kargaas da daha sonra gelen limlerin konuyu
konumlandrmalarn zorlatrmasnn nemli bir sebebi olmaldr.
stihsna, istahsene (-) eklinde fiil olarak
639
el-Hcce'de yer verilir. Fakat
genellikle istisn yoluyla istihsn rneklerinde herhangi yerleik bir lafz
kullanlmakszn, sadece bazen ulalan sonucun kyasa zt olduu ifde edilerek,
istihsn ilemi uygulanr.
B. stihsn le stidll rnekleri
el-Hcce'de istihsn delili ile ilgili olarak dikkati eken ilk ey terimsel olarak
bu delile olduka az atfn yaplmasdr. Dier eserlerinde birok yerde kendisinden
bahseden mam Muhammed,
640
Medne ehli ile mnakaalarnda byle bir stlahtan
hemen hi sz etmemitir. Tespit edebildiimiz kadaryla fiil formunda kendisine
sadece yerde yer vermi, bunlarn da ikisinde, tpk kendisinden sonra gelen istihsn
kartlar gibi, bunu mevcut bir delile aykr olarak delilsiz hkm verme anlamnda
kullanrken; birinde genel kuraldan istisn eklinde istihsna iaret etmitir.

639
eybn, el-Hcce, I, 222, 272, 522.
640
rnein Cmiu's-sar'de on dokuz kez istihsn teknik anlamda kullanr; bk. Zafar Ishaq Ansari, The Early
Development, s. 168.

132
1. stihsn Szcnn Kullanld rnekler
(1) Gndz klnan nafile namazlarda selam
mam Eb Hanfe gece namazlarnn iki, drt, alt, sekizer rekt olarak
klnabilecei grndedir. Bununla birlikte mstehab olan arada selam vermeksizin
drt rekt olarak klmaktr. Medne ehli ise gece namazlarnda da gndz namazlarnda
da iki rektta bir selam verilmesi gerektii grndedir. mam Muhammed gece
namazlarnda Medne ehli ile ayn grtedir. Gece namazlarnda iki rektta bir selam
verilmesi gerektii; fakat gndz namazlarnda selam vermeksizin klnmasnn snnet
olduu grndedir. mam Muhammed "Medne ehli Hz. Peygamber'in zevalden sonra
selam vermeksizin namaz kldna dair hadisine ramen bu konuda nasl istihsn
(-) eder. "
641
szleriyle eletiri getirir.
mam Mlik el-Muvatta'da (Yahya rivyetinde) konuyla ilgili nce sened
zikretmeksizin bn mer'den bir rivyet aktarr.
642
Ardndan "Bizdeki amel de budur"
( . ,. ,.,) der.
643
Buna gre Medne ehlinin dayand delil, kayna sahb olan
Medne amelidir. mam Muhammed ise bunu istihsn olarak deerlendirmektedir.
Ayrca kendi rivyetinde gndz namazlaryla ilgili ne bn mer'le ilgili rivyeti
aktarr, ne de kendi grn ifde eder. Sadece nafile gece namazlar ve vitir ilgili
grn aktarr.
644
Buna gre mam Muhammed, mam Mlik'in naklettii bn mer
hadisi kendisine ulamamas ya da mezkr gr, kayna senedsiz bir sahb kavli
olan Medne ameline dayanyor olmas sebebiyle delilsiz hkm bildirme (tahakkm)
kabul etmitir. Bu nedenle de bir delile dayanmakszn hkm bildirme eklinde merdud
istihsn tarifine uygun bir anlamda bu ifdeyi kullanmtr.
(2) Namaz klann nnden gemek
mam Muhammed'in istihsn szcn kulland bir dier rnek de namaz
klann nnden gemenin hkm konusudur. Taraflar arasnda bunun namaz

641
642
"bn mer, gece ve gndz namazlar iki rekt iki rekttr. Her iki rektta bir selam verilir der. Mlik: Bizdeki
amel de budur."
643
Mlik, el-Muvatta "Yahy", I, 176. [no: 313]
644
Mlik, el-Muvatta "eybn", I, 518-21. [no: 171]

133
bozmayacandan ittifak vardr.
645
Tartma mekruh mu mbah m olduundadr.
Medne ehli mam Mlik'in senedsiz olarak rivyet ettii Sad b. Eb Vakkas'n fiilini
aktararak bunun mbah olduunu ifde eder.
646
mam Muhammed nce rivyetin
senedsiz olmasn eletirir. Ardndan kendilerinin Resulullah'tan bununla elien
hadisler rivyet ettiklerini
647
aktararak "Rivyetlerini terk edip hakknda eser ve
snnetten delilleri olmakszn istihsn ettiklerini ( ,.- .) kabul ediyorlar" der.
648

Burada istihsn ile bir delile dayanmakszn hkm verme anlamnda merdud istihsn
kastettii aktr.
649

Yukardaki iki rnekte de istihsnn olumsuz bir anlamda kullanld
ortadadr. Fakat bilindii gibi mam Muhammed bu szc sadece bu anlamda
kullanmaz. Buna gre mam fi
650
ve baz ge dnem usl limlerinin, Hanef
imamlarn kastettii istihsnn delilsiz hkm verme anlamna geldii yolundaki
tespitleri isabetli grnmemektedir. Zira mam Muhammed bu konuda olduka titiz
davranmakta, Mednelileri delilsiz hkm verdikleri yolunda birok kez ar dille
eletirmektedir.
651

(3) Kiinin ticaret niyetiyle sahip olduu klelere ftr sadakas demesi
mam Eb Hanfe ticaret niyetiyle sahip olunan kleler iin ftr sadakasnn
deil zektn denecei grndedir.
652
Medne ehli ise ticaret maksadyla olsun
olmasn nafakasyla ykml olduu iin tm kleleri adna ftr sadakas vermesi

645
eybn, el-Hcce, I, 218-20; Mlik, el-Muvatta "eybn", II, 31-2.[no: 274]
646
eybn, el-Hcce, I, 220. Ayrca bk. Mlik, el-Muvatta "Yahy", I, 222 [no: 427]
647
"Sizden biriniz namaz klarken nnden biri gemeye kalkarsa gc yettii lde ona engel olsun. Buna ramen
devam ederse onunla mcadele etsin.Zira o eytandr" bk. eybn, el-Hcce, I, 220; Mlik, el-Muvatta "Yahy",
I, 219-20. [no: 421]; Mlik, el-Muvatta "eybn", II, 28-9. [no: 272]
648
eybn, el-Hcce, I, 222. mam Muhammed namaz klann nnden gemenin mekruh olduu grndedir; bk.
Mlik, el-Muvatta "eybn", II, 29-31 [no: 273]
649
Bununla birlikte mam Muhammed'in bu iddiasnn gerei ifde etmediini belirtmeliyiz. mam Mlik bn
Abbas'tan takriri snnet saylabilecek bir rivyet de nakleder; bk. Mlik, el-Muvatta "Yahy", I, 221. [no: 426]
650
Nitekim mam fi de istihsn kart btn sylemlerine ramen "kuvvetli bir baka delil sebebiyle bir delilden
vazgemek" anlamnda istihsn uygulamalarna ska yer verir; bk. Duman, fi'nin Kyas Anlay, s. 223-7.
651
mam Muhammed'in mam Ebu Hanife'den naklen sklkla kulland istihsn tbirine Medne'deki
muhataplarndan da benzer eletiriler gelmi olmas kuvvetle muhtemeldir. O da ayn eletiriyi onlara ynelterek
tbiri caizse "Bahsettiiniz ekilde istihsn asl yapan sizsiniz" der gibidir. mam Muhammed'in Medne ehlini
delilsiz hkm vermekle sklkla eletirdiine dair benzer rneklere daha nce yer vermitik.
652

134
gerektii grndedir.
653
mam Muhammed, Medne ehline kar u szlerle eletiri
getirir:
Ticaret iin sahip olduu (kulland) kleler iin nasl ftr sadakas gerekir?... Dnn
ki bir adam her iki yz dirhem iin be dirhem olacak ekilde ticaret zekt verse, hemen
sonraki gn de ftr gn (Ramazann ilk gn) olsa bugn de zekt verecek mi? Bir mal
zerinde iki gnde iki zekt m vermek vacip mi olacak? Bu gr hibir limin
sylemedii ve istihsn etmedii (-,) bir grtr!
654

Her ne kadar kimi ada aratrmaclar tarafndan buradaki istihsn
kelimesinden, istihsnn gzel grme manasnda szlk anlamnn kastedildii
sylense
655
de bize gre bu pek isabetli grnmemektedir. Zira mam Muhammed o
dnemde bu szc -el-Hcce'de sk olmasa da dier eserlerinde- en ok kullanan
limdir. Bu szcn onda baz karlklarnn olmas gerekir. Yukardaki iki rnekte
bunlardan birinin delilsiz hkm ifde etme olduu anlald. Burada ise olumlu manada
bir kullanm gze arpmaktadr. Onun dier eserlerinde istihsn szcn kyas ya da
genel kural bir baka delil sebebiyle terk etme ilemini ifde etmek iin kulland
ortadadr.
656
Buna gre burada da genel kural anlamnda kyasa uygun olan grn
657

kendi grleri olduunu ve daha nce de bu genel kurala aykr bir gr ifde eden bir
lim olmadn kastetmi olmas kuvvetle muhtemeldir.
2. stisna Yoluyla stihsn rnekleri
Kyasa aykr ya da genel kuraldan istisn anlamnda istihsn eklinde ilemler
her iki ekol tarafndan da ska yaplmtr. stihsn lafznn kullanlmamasna zen
gsterilen bu rneklerde her iki taraf da birbirini st delil (snnet, sahb kavli, kyas ya
da mutlak nass lafz) varken istisn ilemi uygulayarak elikiye dmekle eletirir. Bu
anlamda istihsn, aslnda taraflarn ittifakla uygulad fakat ittifakla da reddettii bir
yntem grnmndedir. Hemen belirtelim ki dnemin usl anlaynda bizim
ilediimiz tl delillerin hi biri terimsel olarak er delil (hccet) olarak
zikredilmediinden, ictihd faaliyetinde yer verilen fakat stlah tartmada reddedilen

653
654
655
Ta, eybn'nin Hukuk Anlay, s. 135.
656
mam Muhammed'in dier eserlerinde stihsn kulland anlamlar iin bk. Zafar Ishaq Ansari, The Early
Development, s. 166-69; Ta, s. 135-40.
657
"Bir maln iki defa zekt verilmez" eklinde; bk. eybn, el-Hcce, I, 523. (2. dipnot)

135
kaynak ve yntemlerden biri olan istihsn youn ge dnem tartmalarn hakl
karacak lde mulk braklmtr. Nitekim el-Hcce'de istihsn lafznn
kullanlmamasna zen gsterilmesi o dnemde de benzer tartmalarn varlna iaret
etmektedir.
a. Temel er Deliller Sebebiyle stihsn
(1)Arafat'ta vakfeden sonra karsyla cinsel ilikide bulunan kiinin durumu
mam Muhammed bu konuda "hac Arafat'tr" hadisi sebebiyle tekrar bir hac
gerekmedii fakat cinsel iliki iin kurban gerektii grndedir.
658
eytan talamadan
nce olduu iin hacc da kaza etmesi grnde olan Medne ehli ile aralarnda yle
bir tartma geer:
M: eytan talamadan sonra da haccn mensikine dair baz ilemler olduu,
dolaysyla hac tamamlanmam olduu halde neden haram olan cim iin eytan
talamay snr olarak kabul ettiniz? Eer derlerse ki eytan talamadan sonra
kadnlara yaklama, koku srme dndaki tra vb. haram ilemler helal klnmtr (da
o yzden). O halde una cevap vermeliler: Kadnlara yaklamann haraml eytan
talamadan nce de sonra da eit deil mi?
ME: Evet, ama sana gre de eytan talamadan nce ve sonra kadnlara yaklamann
haramlnda fark olmad gibi Arafat'ta vakfeden nce ve sonra da fark yoktur.
M: Evet fark yoktur. Fakat Resulullah'tan gelen eser sebebiyle burada kii vakfeyi
idrak ile hacc idrak etmi olur. Yoksa kadnlara yaklamann haraml artmas ve
eksilmesi sz konusu deildir.
659

Burada Medne ehli ile mam Muhammed arasnda haccn tamamen ancak
ziyaret tavaf ile biteceinde ittifak vardr. Dolaysyla genel kurala gre, balangtan
ziyaret tavafna kadar yaplan yasak ilemlerin hepsine ayn hkm verilmelidir. Fakat
mam Muhammed Hz. Peygamber'den gelen hadis sebebiyle bu genel kuraldan bu
hkm istisn ediyor. Medne ehli de yine kendilerine ulaan eytan talamadan sonra
baz haram ilemlerin helal klnmasn gz nnde bulundurarak haccn aslnda eytan
talamayla hkmen tamamlanm olacan kabul ederek, hkm genel kuraldan istisn
ederek istihsn yapmaktadr. Her iki taraf da grler arasnda tutarll terk etme
gerekesini aklarken istihsna bavurur.
660

658
659
660
Benzer bir mehr rnek de ramazanda unutarak yeme-imenin orucu bozmamasna dairdir. Burada da mam Eb
Hanfe'den naklen: "Bu konuda eserler gelmemi olsayd kazasn emrederdim" sz aktarlr. Ayrca yine bu
rnekte mezkr hadis zerinde icm olutuu iddia edildii iin icm ile istihsn kapsamnda da ele alnabilir;
bk. eybn, el-Hcce, I, 392; el-Hcce'de yer alan dier snnet sebebiyle istihsn rnekleri iin bk. eybn, el-
Hcce, I, 36-44, 204; IV, 372, 413.

136
(2) Mestlere mesh etmeyi unutmak
Medne ehli abdest alrken abdest organlarndan birini unutur ve abdest suyu
kurursa, abdestin ide edilmesi gerektii kanaatindedir. Fakat bn mer'in fiilli
sebebiyle mest giyen kiinin, abdest suyu kurusa bile ayana mesh etmeyi unutmas
durumunda daha sonra sadece mesh etmenin yeterli olaca grndedirler. Medne
ehli sahb kavli sebebiyle istihsna bavurur. mam Muhammed ise "Bu sizin
aleyhinize bir delildir... Hakknda eser olmayan konu hakknda eser olan konuya kyas
edilmelidir"
661
diyerek Medne ehlinin burada yapt istihsn eletirir.
662

(3) mamn oturarak namaz kldrmas
Amel bal altnda yer verdiimiz bu rnekte
663
de Hz. Peygamber'in oturarak
namaz kldrdna dair sahh rivyetlerin varlna ramen Medne ehli "bizde amel
imamn oturarak namaz kldrmayaca ynndedir. nsanlarn (namaz kldrma)
geleneine de uymamaktadr"
664
szleriyle bu rivyetleri almamaktadr. zellikle
ibdete ilikin konularda Hz. Peygamber'in fiillerini kabul etmekte hassas olan Medne
ehli,
665
burada amel sebebiyle bu konuyu istisn eder. nceki iki rnekte olduu gibi
istihsn yntemine mezhep ii tutarll koruma ya da st bir delille sabit olan hkm
terk etme gerekesini ifde etme noktasnda bavurulmaktadr.
b.Tl er Deliller Sebebiyle stihsn
(1) Mal kabzetmeden nce kira akdi yapmak
rf bahsinde deindiimiz bu meselede
666
mam Muhammed ileri tarihte
kullanmak zere kira akdinin yaplaca grndedir. Esasen maln henz teslim

661
662
rnekte; hakknda eser olmayan konu: "unutulan organn sonradan ykanmas halinde abdestin geerli olup
olmayaca" meselesidir. Hakknda eser olan konu: "mestleri meshetmenin unutulmas halinde sonradan
meshetmenin yeterli olmas" meselesidir. mam Muhammed'e gre Medne ehli bir delile dayanmakszn unutulan
organn sonradan ykanmas durumunda abdestin geerli olmayacan kabul eder. Mestlerin meshi konusunda ise
bn mer'in uygulamasn ise bir istisn olarak deerlendirir ve istihsna bavurur. Oysa mam Muhammed'e gre
rivyetteki mestlere meshetmeyi unutma halinde daha sonra meshetmekle abdestin geerli olaca asl kabul
edilmeli, dier organlar da buna kyas edilmeliydi. Bu rnekte kyas istihsn kartl sz konusudur. Ancak
imam Muhammed'e gre geerli bir istihsn ileminin sz konusu olabilmesi iin ncelikle kendisinden istisn
yaplan genel kural bir delille sabit olmaldr. Oysa Medneliler bir delile dayanmakszn genel bir kural tespit
etmiler sonra sahb uygulamasna dayanarak bu genel kuralda istisn yapmlardr. Ayrca dier sahb kavli ile
istihsn ilemleri iin bk. eybn, el-Hcce, III, 192; IV, 79-80.
663
bk. s. 92-93.
664
665
Daha nce zikredilen hac mensikiyle ilgili rneklerde olduu gibi.
666
rnein detay iin bk. s. 113.

137
alnmamas kira ileminin genel kuralna uymamaktadr. Fakat bu konuda hac aylarnda
insanlarn nceden binek kiralamalarna ve kira konusu maln nceden
kiralanabileceine dair rf olduundan cevaz verilir.
667

(2) Cariyenin dn verilmesi
668

Medne ehli hayvan ya da klenin dn verilmesinde ya da zerine selem
yaplmasnda beis olmad grndedir. Onlara gre helak olmas durumunda
hayvann zelliklerine benzer bir baka hayvan verilir. Ama -her ne kadar canl mal
hkmnde olsa da- cariye istisndr. nk onun dn verilmesi haram helal klmaya
zeradr. Medne ehli burada genel hkmden bir cz' sedd-i zera sebebiyle istisn
eder. Buna gre istihsnn sebeplerinden biri de Medne ehlinin uslnde sedd-i zer
adr. Bunun gibi mam Muhammed'in de sedd-i zera ilemi yapt rnekler, ayn
zamanda bir hkmden istisn olduu iin istihsn uygulamas olarak kabul
edilebilir.
669
Dikkatli gzlerden kamayaca gibi esasnda bu rnekte de yukardaki
rnekte olduu gibi istihsn ilemi temelde maslahat dncesinden beslenmektedir.
(3) Fsid nikhn gerdee girmekle sahh olmas
Medne ehline gre kii, bir baka lkeye giderken kk kzn evlendirmek
zere birini vekil tayin etmi daha sonra hem kendisi gyabnda kzn evlendirmi hem
de vekili evlendirmise nce kylan nikh geerlidir. Fakat eer sonra kylan nikhla
gerdek gereklemise artk bu nikh geerli saylr.
670
mam Muhammed bu grn
elikili olduu iddiasyla eletirir.
671
Fakat burada Medne ehli maslahat sebebiyle
kyasa uygun gr terk etmektedir. Bu ictihdn murtu'l-hilf kuralnn kullanmna
da bir rnek olduu gzden kamamaldr.
672

Yukarda zikrettiimiz rnein ortak noktas birer istisn yoluyla istihsn
rnei olduklar kadar bir bir ynde maslahat sebebiyle yaplan istihsn rnei de

667
668
rnein detay iin ayrca bk. s. 123-4.
669
rneklere sedd-i zera bahsinde yer verildii iin buraya kaydedilmemitir. bk. s. 123-6.
670
eybn, el-Hcce, III, 171-74
671
672
mam Mlik'in maslahat ve sedd-i zera delili ile ulat murtu'l-hilf tarznda benzer ictihdlarna daha nce
de yer verilmi, bunlara kar mam Muhammed'in elikili ictihd eletirisinde bulunduu grlmt.
Mliklerin bu kurala yaklamlar hakknda bilgi iin bk. Eyp Said Kaya, "Mlik Mezhebi", DA, XXVIII, 526.

138
olmalardr. Bu bakmdan tl er delillerle yaplan istihsn ilemlerinin temel er
delillerle yaplan istihsn ilemlerinden farkl bir ileve sahip olduu sylenebilir. Bu
ilemlerde st delillerle dorudan ya da dolayl olarak dzenlenmi konularda maslahata
dayal ictihda imkn salanmakta, bylelikle temel delilleri kesin snrlarla daraltmak
yerine istihsn ilemine hukuka esneklik salama ilevi verilmektedir.
stihsn ile istidlle ilikin verdiimiz btn bu rnekler dikkate alndnda
istihsn szc biri olumlu biri olumsuz iki anlamda da kullanlr. Bununla beraber iki
taraf da delilsiz hkm verme anlamnda istihsn reddeder. Ge dnemde merdud
istihsn diye tbir edilen delilsiz hkm bildirme zellikle mam Muhammed'in istihsn
konusunda Medne ehline getirdii temel eletiridir.
stisna yoluyla istihsn her iki ekol tarafndan kullanlan bir yntemdir. Genel
olarak bu ilemleri temel er deliller ve tl er'i delillerle istihsn eklinde ayrabiliriz.
Temel er delillerle yaplan istihsn fkh gelenekle yerlemi olan kurallara aykr
gelen kimi istisni durumlar aklayabilmek iin bavurulan bir yntemdir. Tl er
delillerle yaplan istihsn ise ge dnem Mliklerinin ifde ettii gibi temelde maslahat
delili ile alakaldr. Temel delillerle sabit olan, onlardan yola klarak oluturulmu
genel kurallarn yahut zm yerlemi meselelerin hkmnn baz cz' meselelerde
maslahat gerekletirememesi mmkndr. te bu durumda rf, sedd-i zera gibi tl
deliller temel er delillerin nne alnr ya da onlar tahsis eder.
Kyasn temel er delillere hasredilmi grnen yapsna karlk istihsnn
btn delillerle ilikili olduu rahata sylenebilir. Nitekim istihsn tarifi gerei, aslnda
bal bana kaynak vasfnda bir delil deil; deliller arasnda esneklii salayan metot
vasfnda bir delildir.
stihsn ile ilgili olarak ne kan bir dier kavram da re'y kavramdr. mam
Muhammed'in Medne ehline ynelttii istihsn eletirileri ile re'y eletirileri arasnda
hibir fark yoktur. Her iki tbir de olumsuz manasyla delilsiz hkm bildirme
anlamnda kullanlr. te yandan tpk re'yde olduu gibi istihsnn da olumlu olarak
kullanlan bir dier manas da vardr.

139
IV. DER DELLLER
Bu balk altnda yukarda ilediimiz tl deliller dnda el-Hcce'de
bavurulduunu tespit ettiimiz dier delillere yer vereceiz. Bu delilleri yukarda
ilediimiz yntemle deil de tek balk altnda ele almamzn nedeni, maslahat ve
istishb delillerinin daha nce eitli ekillerde dolayl olarak ele alnm olmas, eru
men kablena delilinin ok az rneinin olmas ve mam Muhammed nezdinde tbi
kavlinin delil olmadna dair -baka kaynaklarda da olsa- ak ifdelerin varldr.
A. stislh (Maslahat)
Maslahat kavram fkh usl literatrnde kendisinde sklkla bavurulan bir
kavramdr. er deliller arasnda da gsterilen ve fkh usl eserlerinde el-meslihu'l-
mrsele ya da istislh terimleriyle ifde edilen bu delil tpk sedd-i zera gibi l bir
taksim ile ele alnr. Buna gre; rinin itibar ettiini ifde ettii maslahat, maslahat-
mutebere; rinin batl olduunu bildirdii maslahat, maslahat- mlg; ne itibar ettiini
ne de batl olduunu aka ifde ettii maslahatlar ise maslahat- mrsele olarak ifde
edilir.
673

imdiye kadar zikrettiimiz tl delillerin mhiyetinden kan sonu bu
delillerin hepsinin maslahat temeline dayanddr. rf, insanlar arasndaki
uygulamann onlarn maslahat gzetilerek devamn ngrr. Sedd-i zera ileminde
de din, mal, can maslahatlarn gzetme ve bunlara ilikin oluabilecek zararlar
kaldrma maksatlar gzetilir. stihsn ise temel er delillerin maslahat temelinde
tahsisi ve gerekli durumlarda istisnen maslahatn bu delillerin nne geirilmesi
ileminden ibarettir. Bu balamda istislh delilinin mezkr delillerle ok yakndan
ilikisi vardr. Nitekim biz de bu konularda maslahata yer verdiimiz iin burada sadece
birka farkl rnee yer vermekle yetineceiz.
1. mam Muhammed'in Maslahata Dayanan ctihdlar
mam Muhammed birok yerde maslahat dncesine dayanarak hkm verir.
Medne ehlini de buna uygun hkm vermemekle eletirir. Bunlarn bazsnda kolaylk

673
Gazl, el-Mustasf, I, 634; brahim Kfi Dnmez, "Maslahat", DA, XXVIII, 82.

140
prensibi etkilidir. rnein adetle satlan mallarn tam olarak says bilinmeksizin
satmna cevaz vermeyen Medne ehline mam Muhammed baz farazi meselelerden
rnekler verir. Bunlardan birinde, "Dnn ki bir heybe dolusu kuma olan bir adam
bunlar satmak istedii adama 'iinde ne kadar olduunu bilmiyorum, eer ap
sayacak olursam da heybenin tamam zarar grece, numune i grmez olur' dese bu
adama zorla heybesini atrp saydrmak m gerekecek? Elbette bu caizdir!"
674
der.
Burada hkmn kayna her ne kadar kyas olsa da bir prensip olarak insanlarn
maslahatn gzetmeye dikkat edildii anlalmaktadr.
Bazen kamunun genel maslahatn gzeterek zarar ortadan kaldrmaya dnk
hkm verilir. Bunlardan birinde mam Muhammed yle der:
ki komunun arasnda kuyunun suyu kesilse ve taraflardan biri kuyuyu tamir iin
komusundan yardm isterse komu bunu reddedemez. Reddederse de icbar edilir.
nk bu her ikisini de kapsayan genel bir zarardr. Mal yoksa tamiri isteyene bor
vermesi sylenir. Borcu verir ve su yine yar yarya aralarnda kullanlr. Tamir eden
kendisine has da kullanamaz
675
.
Burada mam Muhammed'in toplumun menfaati durumunda ferdin
zorlanabileceini syleyerek maslahat prensibi ile hkm vermektedir. Medne ehli ise
tamiri isteyen kiinin tek bana malyla tamiri yapmas durumunda komusunun
masraftan kendi payna den ksm verene kadar suyu kullanamayaca ve suyun tamiri
yapana has olacan syler. mam Muhammed onlar "Buna cevaz veriyorsanz su
kaynaklarnn, nehirlerin, kuyularn satmna da cevaz vermeniz gerekir. Bu olacak ey
deil" diyerek amme maslahatnn gzetilmesi gerektiini ifde eder.
Can koruma maslahatn gzeten mam Muhammed, kle ile hr arasnda
ksas olacan u szlerle ifde eder:
Bir can dierini ldrmesi sebebiyle ldrlrken dieri nasl olurda ldrm
olmasna ramen ldrlmez. Noksanla gelince, kadn da bu adan noksandr ve
diyeti erkek diyetinin yarsdr bununla beraber kasden ldrldnde ksas
uygulanr. Kald ki bu konuda Hz. Ali'den ulaan gr de bizi destekler
676

Burada mam Muhammed'in itiraznda ncelikli sebebin cann korunmas
ilkesi ile ilikili olduu grlmektedir ki bu da temel maslahatlardan biridir. Bunu

674
675
676

141
dikkate alan mam Muhammed ayrca kyas ve sahb kavli ile de bu maslahata dayanan
grn destekler.
2. Medne Ehlinin Maslahata Dayanan ctihdlar
mam Mlik'in maslahat delili ile ilk ve en ok istidllde bulunan fakh olduu
ifde edilir.
677
Onun ve iinde bulunduu Medne ehlinin maslahata binen verdii
hkmlere dair el-Hcce'de birok rnee yer verilir.
ctihd faaliyetinde kamu maslahatn gzeten Medne ehli, suikast ile ldrme
konusunda "Kim (aralarnda) kin ve dmanlk olmakszn suikast ( ., .) ile birini
ldrrse, maktuln velilerinin balama yetkisi yoktur. Katil sultan tarafndan
ldrlr."
678
szleriyle grn ifde eder. Kasten ldrmede maktuln velilerinin
affetme hakk olduuna hkmeden Medne ehlinin kin ve dmanlk olmadan ldren
kii hakknda bu hakk tanmamas umumun maslahatn gzetme kastna matuf
olmaldr. mam Muhammed buna Hz. mer ve bn Mesd'un byle bir kayt
koymadan kasten ldrmede velilerin affetme yetkisi olduu ynndeki grlerini
aktararak cevap verir.
679

Medne ehli zorluu kaldrmak ve kolayl salama ynnde de maslahata
dayal hkmler verir. rnein, fkh geleneinden nemli bir yeri olan bn mer'in
guslde gzlerinin iini de ykadn rivyet etmelerine ramen bunun zorluk
douraca gerekesiyle ona has bir fiil olduunu kabul eder ve gz ykamay gerekli
grmezler.
680

B. eru Men Kablena
ncekilerin eriatlar anlamna gelen bu terimden fkh usl eserlerinde Hz.
Peygamber'den nce indirilen eriatlarn Hz. Peygamber'in peygamberliinden nce ve
sonra onun iin ya da mmeti iin balayc olup olmad erevesinde bahsedilir.
681

Haneflerin ve Mliklerin ounluunun nasslarda nakledilen nceki eriatlara ait

677
Eyp Said Kaya, "Mlik Mezhebi", DA, XXVIII, 526.
678
eybn, el-Hcce, IV, 382
679
680
681
Gazl, el-Mustasf, II, 604-15; evkn, rdu'l-fuhl, s. 779-84.

142
hkmlerin nesh edildii sabit olmadka balayc olduu grn kabul ettikleri
nakledilir.
682
Fakat ehl-i kitabn kutsal kitaplarndan nakledilen hkmlerin balayc
olmadnda uslclerin ounluu arasnda fikir birlii vardr.
683

el-Hcce'de de nceki eriatlara ait Kur'n'da nakledilen ve nesh edildii sabit
olmayan hkmlerin geerliliinde taraflar arasnda ittifak vardr. rnein, ksas ve
diyete dair birok meselede Yahudiler hakknda indirilen "Cana can, gze gz..."
684

yetinin birok meselede hkme mesned kabul edildii grlr.
685

Bununla beraber el-Hcce'de hkm Tevrat'tan nakledilen dikkat ekici bir
rnek de yer alr. mam Muhammed zina edilen kadnn kz ve annesiyle evlilik
konusunda kendi grne delil olarak Heyseme b. Abdurrahman'dan "Tevrat'ta: bir
kadnn ve kznn tenasl uzuvlarna bakan mel'undur, yazar."
686
rivyetini nakleder.
Daha sonra yine Mchid'den "Kadnn tenasl uzvuna bakana o kadnn annesi de kz
da helal olmaz"
687
szn aktarr. Her ne kadar tartma konusu zina edilen kadnn kz
ve annesiyle nikh haramlnn (hrmet-i musahara) doup domayaca olsa da
ulalan hkm mezkr rivyetlerle desteklenir. Grld zere burada Tevrat'taki bir
yete evl kyas yaplmaktadr.
688
Fakat bununla ilgili tek bir rnein olmas ve bu
rnein de dorudan Tevrat'tan deil tbindan nakledilmesi olduka ihtiyatl bir
yaklama iaret eder.

682
Debs, Takvmu'l-edille, s. 253; Cesss, el-Fusl, III, 19; Serahs, Usl, II, 99-105; bnu'l-Kassar, el-Mukaddime
fi'l-usl, s. 149-50; evkn, rdu'l-fuhl, s. 782-83; Debs nceki eriatlarn hak olarak kalacan, zira
Allah'n bir eriatn hkmlerinin geerliliini sonraki bir peygamberin gelmesiyle snrlandrmadn ifde eder.
Fakat nceki eriata dair hkmlerin de ancak sonra gelen peygamberden alnabileceini de ekler; bk. Debs,
Takvmu'l-edille, s. 255; Pezdev de gerek Kur'an'da gerekse Hz. Peygamber'in hadisinde inkr edilmeyerek
aktarlan hkmlerin geerli olduunu ifde eder; bk. Pezdev, Usl, (Kefu'l-esrr iinde), III, 315-6.
683
Debs, Takvmu'l-edille, s. 255; Serahs, Usl, II, 99-100; Abdlaziz el-Buhr, Kefu'l-esrr, III, 316.
684
Maide 5/45.
685
eybn, el-Hcce, IV, 321-22; Bu yet temelinde birok mesele hkme balanr. Mesel bk. IV, 350, 407.
Nitekim Serahs de hr ve kle; mslman ile zmm arasnda ksasn olaca grnn bu yete dayandn
ifde eder; bk. Serahs, Usl, II, 100; fi de bu yetle ilgili olarak er-Redd al Muhammed b. el-Hasen'de yapt
tartmada, Allah'n bu hkm Tevrat ehli iin indirdiini syler. Muarz da "Allah bu hkm bizim hakkmzda
neshettiini beyan etmedike, hkm bizim iin de geerlidir" der. bk. fi, el-mm, IX, 143; fi ise bu
yetteki hkmn bu mmet iin geerli olmad, bizim iin geerli olan hkmn (Bakara, 2/179) kasten
ldrmede de diyete izin verdii grndedir; bk. fi, el-mm, IX, 124.
686
687
688
Aydn Ta da Heyseme b. Abdurrahman'n szn zikreder. Fakat mam Muhammed'in bu rivyet zerine hkm
bina etmedii grndedir; bk. Ta, s. 99.

143
Medne ehlinin bir semv kitab esas alan byle bir istidll faaliyetine ne el-
Hcce'de ne de el-Muvatta'da rastladk.
689

C. Tabi Kavli
Tabi kavli, genellikle fkh usl eserlerinde er deliller arasnda
zikredilmez.
690
Fakat gerek el-Hcce'de gerekse el-Muvatta'da ok sayda tbi kavline
yer verilir.
mam Eb Hanfe'den nakledilen mehr rivyette tbin ulemsnn
grlerini hccet kabul etmediini ak bir dille ifde eder.
691
mam fi de mam
Muhammed'in tbi kavlini hccet kabul etmediine dair ak ifdeler kullanr.
692

Bununla beraber mam Muhammed baz meselelerde sadece bir tbi kavlini delil
getirerek ou yerde de snnet ve sahb kavline ilaveten tbin kavilleri ile kendi
grn desteklemeye alr.
Tespit edebildiimiz kadaryla el-Hcce'de 314 makt hadis nakledilir. Bu
rivyetlerin byk ounluu doal olarak mam Muhammed'in bal olduu ilm

689
Kimi aratrmaclar da mam Mlik'in eru men kablena ile istidllde bulunduunu fakat bunlarn da Kur'an'da
nakledilen ve inkr edilmeyen olgular olduunu syler. rnein Dutton, mam Mlik'in bakire kzn babas
tarafndan evlendirilmesine cevaz verme gerekesini Hz. Musa ile Hz. uayb arasndaki kssaya dayandn ne
srer; bk. Yasin Dutton, The Origins of slmic Law: the Quran, the Muwatta and Madinan Amal, Surrey: Curzon
Press, 1999, s. 85.
690
Debs kyasa muhalif olarak gelen sahb kavlini hccet sayarken; tbi kavlini kyasa muhalif olarak gelse de
hccet saymaz. Zira sahb vahiyle dorudan muhatap olmutur. Tabinin ise vahiyle ilikisi munkatdr; bk.
Debs, Takvmu'l-edille, s. 257; Pezdev, tbi kavlinin delillii konusunda sahbe zamannda fetv ehlinden
olmayan tbinun grlerinin hccet olmadnda ittifak olduunu, fakat bz mezhep limlerinin sahbe
zamannda fetvsna bavurulan tbinun grlerini, sahb gryle denk tuttuunu ifde eder; bk. Pezdev,
Usl, (Kefu'l-esrr iinde), III, 334-5; Abdlaziz el-Buhr de Pezdev'nin "fetv ehlinden olan" ifdesinden
kastnn, Hasan, Sad b. el-Mseyyeb, brahim en-Neha, ab, urayh, Mesrk, Alkame gibi tbin ulems
olduunu ifde eder; bk. Abdlaziz el-Buhr, Kefu'l-esrr, III, 335.
691
"nce Allah'n kitabnda ararm. Bulamazsam Resulullahn snnetinde ararm. Her ikisinde de bulamazsan
sahbenin grn alrm. Onlardan dilediimi alr dilediimi almam. Fakat onlarn grnden kmam. Ama i
brahim'e, ab'ye, bn Srn'e, Hasan'a, At'ya, bn Mseyyeb'e gelirse onlar nasl ictihd ederlerse ben de
ictihd ederim." bk. Desk, s. 42-3; Fakat bir dier rivyette de Eb Hanfe'nin sahbe zamannda fetv veren,
onlara mnakaa eden ve sahbenin ictihdna itibar ettii tbiyi taklid edeceini syledii nakledilir; bk.
Abdlaziz el-Buhr, Kefu'l-esrr, III, 335.
692
"Mstekrehe konusunda Muhammed b. el-Hasen, Kays b. er-Reb', Cabir ve ab'den rivyet nakleder. Hlbuki
byle rivyetlerin hccet olmad grndedir. Nitekim ayn konuda Mlik'in Mervn b. el-Hakem'in hkmn
delil getirmesini, onun grnn hccet olmad gerekesiyle kabul etmedi." bk. fi, el-mm, IV, 543;
"Dilerin diyeti konusunda Muhammed b. el-Hasen'in getirdii hccet sadece urayh, brahim ve ab'nin
grlerinden ibaret olsayd kimseye kar bir hcceti olamazd." bk. el-mm, IX, 118; "Eer delili brahim en-
Neha'nin gryse, o ne brahim'in ne de tbinden birinin grnn hccet olmayaca grndedir." bk. el-
mm, IX, 154.

144
gelenekte nemli bir yeri olan brahim en-Neha'dendir. Onun ardndan da srasyla
mir e-ab, At b. Eb Rebah, Hasan el-Basr, Mchid b. Cebr, Tvus b. Keysn ve
Sad b. el-Mseyyeb gelir.
693

mam fi, mam Muhammed'in aka tbi kavlini hccet kabul etmediini
aktarmasna ramen el-Hcce'de artc bir ekilde byle keskin bir ifdeye
rastlanmaz. Medne ehlinin birok konuda tbi kavli ile istidllde bulunmasna ramen
onlara kar byle bir eletiri de aka getirilmez. mam Muhammed sadece zaman
zaman Medne ehlinin temel er delillerle elikili tbi kavillerini almalarn eletirir.
rnein, imamn sessiz okuduu namazlarda arkasndaki cemaatin de kraat yapmas
gerektii grnde olan Medne ehli bu grlerini Tbindan: Ksm b. Muhammed,
Urve b. Zubeyr, Rafi b. Cubeyr b. Mutim ve bn ihb'a dayandrr. mam Muhammed
onlara "Size gre bunlar m daha bilgili ve daha gvenilirdir yoksa bn mer'le Cabir
b. Abdullah m?" diye sorar. Medne ehli "Elbette Abdullah ve Cabir" diye cevap verir.
mam Muhammed de mam Mlik'ten naklen bu iki sahbnin Medne ehlinin grne
aykr rivyetlerini aktarr.
694
Buna gre mam Muhammed dorudan bu tbilerin
grlerinin hccet olmadn sylemek yerine sahb kavilleriyle tearuz halinde
olduklar iin sahb kavillerinin tercih edilmesi gerektii ynnde eletiri getirir.
Bununla birlikte birok yerde mam Muhammed grn desteklemek iin
sadece tbi kavillerini zikretmekle yetinir. rnein nafakasn karlamama artyla bir
kadnla evlenen kiinin nikhnn geerli olduunu, artnn ise batl olduunu syleyen
mam Eb Hanfe'nin grn desteklemek zere sadece brahim en-Neha ile Sad
b. el-Mseyyeb'in grlerini aktarr.
695
Medne ehlinin grne baka bir itiraz
getirmeksizin tbi kavillerini delil getirmesi onun da tbi kavlini hccet sayd
izlenimini dourmaktadr.

693
Tespit edebildiimiz kadaryla maktu hadislerin tbin arasndaki dalm u ekildedir: brahim en-Neha: 120 /
mir e-ab 27 / At b. Eb Rebah: 21 / Hasan el-Basr: 20 / Mchid b. Cebr: 14 / Tvus b. Keysn: 12 / Sad
b. el-Mseyyeb: 11 / Kad urayh: 10 / Sad b. Cubeyr: 8 / Alkme b. Kays: 6 / Mesrk b. el-Ecda: 6 / Esved b.
el-Yezd: 5 / mer b. Abdlaziz: 5 / Kasm b. Muhammed: 4 / Salim b. Abdullah: 4 / Sleyman b. Yesr: 3 /
Urve b. Zubeyr: 3 / Mervn b. el-Hakem: 2 / Muhammed b. Srn: 2. (dier maktu hadisler zikredilmemitir.)
694
eybn, el-Hcce, I, 116-17. Bununla beraber mam Muhammed, uhde konusunda getii gibi Medne valisi olan
tbinin grlerine dayanan Mednelileri "delilsiz hkm vermekle" eletirir. bk. s. 68-9.
695

145
Bazen, zellikle brahim en-Neha'den nakiller yaplrken savunduu grn
ilm bir gelenee dayandn ifde etmek iin bu grleri aktarr. Bylelikle grn
gvenilirliini arttrmak ister gibidir. rnein mam Muhammed byk kzn bali
olmam kk ocukla evlendirilmesi durumunda cinsel iliki mmkn olmasa da
kadnn nafakasnn ocuun malndan karlanaca grn Medne ehline kar
savunur. Daha sonra bu grn brahim en-Neha'nin de gr olduunu nakleder.
696

Fakat zaman zaman da kayna brahim en-Neha olan mezhep grn terk ederek
Medne ehlinin re'y kaynakl grn benimser.
697

Medneli tbin ulemsndan rivyet getirdiinde, neden tbi kavlini delil
getirdiini yle ifde eder: "Biz bu konuda Ksm b. Muhammed'den size kar delil
getirdik. nk o sizin, grlerini birok kez delil olarak ne srdnz fakhinizdir.
Aslnda bizim grmz destekleyen hadisler ok ve mehrdur."
698
diyerek merf,
mevkf ve makt rivyetleri sralar.
699

Btn bu rnekleri mam fi'nin nakliyle de bir arada deerlendirdiimiz
zaman mam Muhammed'in tbi kavlini sahb kavli gibi balayc bir delil olarak
grmediini fakat birka sebep ve ilevle tbin grlerine deer verdiini
syleyebiliriz. Bunlar u ekilde sralayabiliriz:
a) mam Muhammed muhataplarnn tbin grlerine, zellikle amele
kaynaklk balamnda, byk deer atfetmesine karlk o da onlarn uslne uygun
olarak grlerini tbin grleriyle destekleme yoluna gitmitir. Bu yzden el-
Hcce'de onun tbi kavlini balayc bir er delil sayd ynnde hatal bir izlenim
domaktadr.
b) Tabin kavilleriyle, bal olduu ekoln ya da kendi grlerinin ilk defa
ortaya atlmadn, gemiten gelen ve sayg duyulan limler tarafnda da zikredildiini
syleyerek grnn gvenilirlik ve geerliliini arttrmak istemitir.
c) mam Muhammed tbin grlerini ayrca merf ya da mevkf hadisleri
desteklemek amacyla da kullanr.

696
eybn, el-Hcce, III, 487. Benzer rnekler iin bk. IV, 17-19, 97, 132,
697
eybn, el-Hcce, IV, 44. (Burada kendi grnn aslnda Medne ehlinin bu grte olduunu renmeden
nce olutuunu ifde ettiini de belirtmeliyiz.) Benzer bir dier rnek iin bk. el-Hcce, III, 396-405.
698
699

146
d) eru men kablena deliline bizatihi kendisi dier semav kitaplardan nakil
yaparak deil tbindan nakledilen rivyetler yoluyla ancak deer verir.
700

Medne ehli iin ise tbi kavli Medne ameli ile olduka yakndan ilikili bir
delildir. Birok konuda Medne amelinin kayna tbin grleridir.
701
Bu sebeple
imamn arkasnda cemaatin kraati konusunda olduu gibi zaman zaman tbi kavlinin,
sahb kavlinin de nne geirildii grlr.
D. stishb
Fkh usl literatrnde "Bir zamanda sabit olan bir durumun aksini gsteren
bir delil olmadka sonrasnda da mevcut olduuna hkmetmek"
702
olarak tanmlanan
istishba el-Hcce'de her ne kadar terimsel olarak yer verilmese de rnekler gz nnde
bulundurulduunda her iki ekoln de ictihd faaliyetinde istishb dikkate ald
grlr.
703

Daha nce rf ve sedd-i zera balklarnda istishbn kullanmna dair baz
atflar yapm, bu delillerle istishb arasnda zaman zaman paralellik grldn ifde
etmitik. el-Hcce'de rf ile istishb arasnda, insanlar arasnda uygulanagelen bir
ilemin aksi ynde bir hkm olmadka caiz grlmesi eklinde bir yaknlktan
bahedilebilir.
704
Ayn ekilde mam Muhammed'in sedd-i zera karsnda ne kard

700
bk. eru men kablena bal.
701
Bununla ilgili detayl bilgi iin bk. Amel bal.
702
Ali Bardakolu, "stishb" DA, TDV Yaynlar, stanbul, 2001, XIII, 376.
703
Nitekim bnu'l-Kassar da mam Mlik iin benzer bir ifde kullanarak onun, "Hz. Peygamber de sahbe de
yapmad", "(byle) yapan hi kimse grmedim" gibi szlerinin aslnda istishb uyguladna delalet ettiini ifde
eder. Buna gre nasslardan bir eyin hkm ifde edilmemise, beraet-i zimmet gerei nceden sahip olduu
hkm zere kalr; bk. bnu'l-Kassar, el-Mukaddime fi'l-Usl, s. 157; Bc er' delilleri Asl, Maklu'l-asl ve
istishbu'l-hl eklinde taksim ederek bu delilin nemini ifde eder. Daha sonra istishb istishbu'l-icm ve
istishbu hali'l-akl olarak iki ayrr. cm istishabnn reddeder; fakat rnei olarak vitrin vacip olamayacan
gsterdii istishbu hali'l-akl' kabul eder; bk. Bc, el-re, s. 322-4; Ayn rneklere ve taksime bnul-Arab'de
rastlanr; bk. bnu'l-Arab, el-Mahsl, s. 130-1; baha-i asliye konusunda ise Mlik mezhebinde ihtilf vardr.
Bc, Eb'l-Ferec'den "eyda aslolan mbahlktr" szn; el-Ebher'den de "eyda aslolan haramlktr szn"
nakleder ve bu nedenle Mliklerin ounluunun eynn asl hkm konusunda tavakkufu tercih ettiini ve
hkmn ancak r'nin zikretmesinden sonra bilinebileceini ifde eder; bk. Bc, el-hkm, s. 681; Bc, el-re,
s. 325; Serahs ise istishbn ibtiden hkm koymaya gereke olamayacan fakat deitirici bir hkm
olmadnda eski hkmn bki kalacan ifde eder. Mezhep grlerinden de bunlara rnekler verir; bk. Serahs,
Usl, II, 224-6; Debs gibi erken dnem kimi Hanef uslcleri eski hkmn devam iin de delil gerektiinden
hareketle istishbn delilliini kabul etmezken; ge dnem Hanefi uslcleri def' iin istishb kabul eder. Fakat
ispat ve iptidaen hkm iin istishbn delil olamayacan ne srerler; bk. Hasan b. brhim Hindavi, el-
ctihdl-istishabiyy ve eseruhu fl-fkhil-slm, Messesetr-Risle, Beyrut, 2004, s. 61-4.
704
bk. rf bal, s. 110-7.

147
hiyel tarz ilemleri de ibaha-i asliyye istishbn ne srerek delillendirdii
sylenebilir.
705

Bunlarn dnda da zellikle vasf istishabna dair kimi rneklere rastlanr.
rnein, mam Muhammed ve Kfe ekol kendisinden haber alnamayan kiiden,
vefatna ya da karsn boadna dair haber alnncaya kadar nikhnn devam ettiini
kabul eder.
706
Bir dier rnekte mam Muhammed, ihramlnn kendisi iin kesilmi av
etinden yiyemeyecei eklindeki grne karlk: "hramlnn av eti yemesine dair
gelen rivyetler mphem olarak braklm, tefsir edilmemitir. Bu nedenle bize gre
beyyine gelinceye kadar bu rivyetler umumu zere braklr."
707
der. Ayn ekilde
mam Mlik ve Medne ehlinin bir ksm en ok iki ninenin vris klnacana dair
grlerini: "nk slm'n bandan beri iki nineden fazlasnn vris klndn
bilmiyoruz"
708
eklinde istishb ile delillendirir.
te yandan mam Muhammed, istishbn btn trlerinin fikr temeli olarak
kabul edilebilecek
709
"ek ile yakn zil olmaz" ilkesini de yakn ifdelerle dillendirir.
710

705
bk. Sedd-i zera bal s. 118-29.
706
eybn, el-Hcce, IV, 49-52. Her ne kadar Hz. Ali'nin gr delil olarak getirilse de mam Muhammed
ncelikle :"Evlenirse kocas olduu halde evlenmi olacak" der; bk. el-Hcce, IV, 54. Medne ehli ise bu konuda
Hz. mer'in grn alarak sreyi drt seneyle snrlar ve haber gelmese de kadnn iddet bekleyip
evlenebileceine hkmeder; bk. el-Hcce, IV, 54-5; Benzer bir rnek de cariye ile klenin nikh konusundadr.
Efendisi ve ailesinin izniyle kle ile evlendirilen cariyenin, klenin i iin uzun sre einde ayr kalmas
durumunda ne ailenin ne de sultann kocas boamadka kzlarn kleden ayrmas caiz deildir diyen mam Eb
Hanfe bunu yle ifde eder "nk kzlaryla klenin evlenmesini raz olduklar srada kle boamadka ayrlk
haklar yoktu. Kle boamadka ayrlk haklar yoktur." Dolaysyla burada ilk halin devam ettiini ifde eder;
bk. el-Hcce, IV, 61.
707
708
eybn, el-Hcce, IV, 217. Benzer bir rnek iin bk. el-Hcce, II, 117.
709
Ali Bardakolu, "stishb" DA, 381.
710
"Zan ile yakn nasl batl klnr" bk. eybn, el-Hcce, II, 285.

148
SONU
Fkh uslnn oluum srecinin fi ncesi dnemi henz yeterince
aydnlatlamamtr. Bunun en nemli sebebi olarak genellikle fkh uslne ilikin bu
dneme ait bir eserin elimizde olmamas gsterilir. Gerekten de bu dneme ait, er-
Risle gibi fkh uslnn baz nemli konularnn teorik bir dille topluca ele alnd bir
baka eser gnmze ulamamtr. Bununla beraber bu alann aratrmaclar, er-
Risle'nin bir balang eseri deil bir sonu eseri olduunda, baka bir ifdeyle bu
eserin ncesinde yaanan usle ilikin tartmalarn bir sonucu olarak fi'nin mezkr
eseri kaleme aldnda hemfikirdir. Fakat bu teoriyi tam olarak dorulayacak yeterli
malzemenin olmadna da dikkat ekildii grlr. Biz bu noktada, mam fi'nin
ayn zamanda hocas olan, mam Muhammed e-eybn'nin el-Hcce al ehli'l-
Medne adl eserinin nemli bir balang noktas olaca kanaatindeyiz.
el-Hcce hicr ikinci asrn iki nemli fkh ekol (Medne ve Kfe ekolleri)
arasnda cereyan eden usl tartmalarnn kaleme alnd bir eser olarak dnemin usl
anlayna ilikin zengin bir muhtevya sahiptir. mam Muhammed, ismi ayn zamanda
bir usl terimi olan (Hccet-Delil ya da Hcec-Deliller) bu eserinde, kendi ekolnn
grlerini savunurken dayand delilleri ifde etmi, Malik mezhebinin ne'et ettii
Medne ekolnn grlerinin delillerini de naklederek bunlar eletirmeye ynelmitir.
Bu balamda el-Hcce'yi dnemin bu iki nemli fkh ekolnn usl anlaylarn
mukyeseli olarak ele alan bir eser olarak tanmlamak mmkndr. el-Hcce, her iki
ekoln usl anlaynda, fkh uslnn er deliller, ahkm, elfz, nesh gibi pek ok
konusuna ilikin nemli deerlendirmeler iermesinin yan sra bu ekoller nezdinde
yerlemi baz usl kaidelerine iaret etmesi ve bu kaidelerin uygulamasna dair de
birok rnee yer vermesi sebebiyle, dnemin usl anlayn tespit etmeyi amalayan
almalar iin byk nemi haizdir.
Biz bu almamzda, dnemin usl anlayn tespit etme dorultusundaki
almalara bir katk olarak el-Hcce'nin fkh uslnn er deliller ksmna dair
muhtevsn ele aldk. Konuyu, eserde yer verilen er delillere ilikin teorik
deerlendirmeleri, fer rnekler zerinden yaplan ekoller arasndaki usl tartmalarn
ifde ederek ve bunlardan kan sonular tmevarm metoduyla inceleyerek iledik.

149
el-Hcce'de Medne ve Kfe ekollerinin kabul ettiklerini ittifakla aka ifde
ettikleri er'i deliller kitb, snnet, sahb kavli ve kyastr.
Ekoller arasndaki ihtilf konular ounlukla kendisiyle dorudan ilgili
olmad iin, er delillerin ilki kabul edilen kitb deliline bavurulan yerler dier
delillere nazaran snrldr. Kitb delili ile istidllde ekoller arasndaki ihtilflarn da
ounlukla elfz ve ahkm bahisleriyle ilikili olarak yetlerin yorumlanmas
noktasnda ortaya kt grlr.
ttifakla ikinci er'i delil olarak grlen snnet delili ile istidllde de temel
tartma noktalarnn ictihd faaliyetinde kendisine bavurulacak rivyetlerin kabulne
ilikin ne srlen kstaslar etrafnda olduu sylenebilir. Bu balamda Kfe ekolnn
sened tenkidi yannda metin tenkidine byk nem verdii; Medne ekolnn ise temel
kstas olarak Medne ameline uygunluk artn gzettii grlr.
Her iki ekoln de byk nem atfettii bir dier delil de sahb kavlidir. Sahb
kavli hccet deerini sahbenin Hz. Peygamber'e olan yaknlndan alsa da sahb
grlerinin delil olarak ne srld konular arasnda ictihd mahalli olan/olmayan
eklinde bir ayrm gzetilmeksizin kabul edildii sylenebilir. Bu balamda, her iki
ekol de Hz. mer'in grlerini dier sahbenin grlerinin stnde tutma ve kendi
muhitlerinde nispeten daha etkili olan sahblerin grlerine ncelik verme
eilimindedir. Bununla birlikte usl bir takm farkl mlahazalarla, sz gelimi mam
Muhammed iin ounluun grne; Medne ehli iin maslahata aykr olmas gibi
gerekelerle, bu eilimin dnda tercihlere de sklkla rastlanr.
mam Muhammed'in el-Hcce'de bir hkm istinbt yntemi olmasnn yan
sra farkl rivyetler arasnda tercih kstas, grler arasndaki tutarll koruma ve bu
tutarllk noktasnda muarzlarn eletirme gibi ok eitli ekillerde er deliller
arasnda kendisine en sk bavurduu delil kyastr. Medne ehlinin usl anlaynda da
nemli bir yeri olduu grlen kyas zerinde ekoller arasndaki temel tartma, her ne
kadar terim olarak kullanlmasa da, illet kavram etrafndadr. Bu balamda taraflar
birbirlerini doru illeti tespit edememe, bu nedenle de asl ile fer arasnda benzerlii
salayamama noktasnda eletirir. Ayrca zellikle mam Muhammed'in muhataplarn

150
sklkla kyasa bavurmalar gereken yerde bavurmayarak kyasn hareket alann
daralttklar ynnde eletirdii grlr.
Dnemin usl anlaynda ska bavurulan bir kavram da "ittifak"tr. Bunun
en nemli gstergesi mam Mlik'in el-Muvatta adl eserinde kabul ettii ya da ne
srd grleri ittifak ifde eden tbirlerle ifde etmesi; buna mukabil mam
Muhammed'in ise gerek el-Muvatta rivyetinde gerekse el-Hcce'de mam Mlik'in
kulland bu tbirlere, onlarn grlerinin aktarrken zenle yer vermeyerek kendi
kabul ettii ya da ne srd grlerini ise benzer tbirlerle nitelemesidir. Ge dnem
usl literatrnde snrlar belirlenmi olan icm kavramnn ana hatlaryla teekkl
ettiinin grld bu dnemde iki ekol de ittifaklara byk nem verir. Bu ittifaklarn
banda da sahbe ittifaklar gelmektedir. Ayrca birka mctehid sahbnin, limlerin
ounluunun ve ekollerin ittifaklar da zenle bireysel ictihdlarn stnde tutulur.
Bununla birlikte mam Muhammed'in mmetin ittifakna iaret eden bir takm
deerlendirmelerine de rastlanr.
er delil olarak amel ise Medne ekol iin temel er bir delil
grnmndeyken, mam Muhammed ve temsil ettii Kfe ekol iin ounlukla tl
bir delil mesbesindedir. Zira mam Muhammed, amel ile belirlenmi grler yerine
rivyetlere dayal grlerin benimsenmesi gerektii ynnde bir eilime sahiptir. yle
ki itibar ettii amellerin dahi rivyetle desteklenmesi gerektiini ifde eder. Medne
ehlinin usl anlaynda ise amel gerek dorudan hkm kayna olarak gerekse de
elikili merf, mevkf ya da makt rivyetlerin tercihinde bir kstas, istihsn
gerekesi gibi ok eitli ekillerde kendisine en sk bavurulan delil grnmndedir.
yle ki tl delillerin kullanld ictihd faaliyetlerinde de sklkla kaynak olarak
Medne amelinin zikredildii grlr. Bu anlamda Kfe ekolnn usl anlaynda,
ictihd faaliyetinde hareket alannn genilii noktasnda kyasn Medne ekolndeki
muadilinin Medne ameli olduu sylenebilir.
ki ekoln usl anlaynda da tl er delillerden rf, sedd-i zera ve
istihsnn bir biimde maslahat ile ilikili olarak ictihd faaliyetinde gzetildii
sylenebilir. rf, istishb deli ile de ilikili olarak halkn maslahatna olan
uygulamalarn aynen devam etmesi ya da ortaya konan grlerin halkn maslahatna

151
uygun olup olmadnn kontrol edilmesi eklinde ne kan bir delildir. Bununla
beraber zellikle yeminlerden ya da nasslardaki kimi lafzlardan kastedilen manay
ortaya karma, mallarn deerlerinin tespiti gibi sebeplerle de rfe bavurulduu
grlr. Medne ekol nezdinde kendisine ska bavurulan bir delil olan sedd-i zerada
ise mefsedeti nleme esas olduundan maslahat dncesiyle ilikilidir. Bununla
beraber birok yerde Medne ehlinin sedd-i zera uygulamasn eletiren mam
Muhammed, bu ynteme mukabil hle-hyel tarz ilemleri, hem yasaklardan kanmay
hem de kullarn maslahatn salamay gerekletirdikleri gerekesiyle, ne karr. Her
iki ekol de farkl ltler muvacehesinde sedd-i zeraya bavurur. stihsnn el-
Hcce'de ele aln ile ilgili olarak gze arpan en nemli unsur, bu terimi dier
eserlerinde sklkla kullanan mam Muhammed'in bu eserinde istihsna olduka az atf
yapmas; stelik bu atflarda da fi gibi istihsn kartlaryla paralel olarak delilsiz
hkm verme anlamnda kullanarak muhataplarna eletiri getirmesidir. Bu bize
dnemin usl anlaynda istihsnn da tpk re'y kavram gibi biri olumlu biri olumsuz
iki ekilde kullanldn gsterir. stisna yoluyla istihsn uygulamalarna ise maslahat
ekseninde iki ekol tarafndan da bavurulduu grlr. Bu anlamda istislha gerek bu
delilde mndemi olarak gerekse gz nnde bulundurulmas gereken ayr bir delil
olarak bavurulduu sylenebilir.
Dier tl delillerden eru men kablenann (nceki eriatlarda yer alan
hkmlerden), nasslarda nakledilen ve neshedildiine dair bir karine olmayan
hkmlerin geerliliinin her iki ekol tarafndan ittifakla kabul edildii grlr.
Bununla beraber tbindan naklen Tevrat'tan bir yetin de mam Muhammed
tarafndan grn destekler mhiyette kullanldna ilikin dikkat ekici bir rnee
de yer verilir. Tabi kavlinin ise Medne ekol nezdinde, zellikle Medne ameline
kaynaklk balamnda er delil hviyetinde grlrken, Kfe ekolnn temsilcisi
mam Muhammed tarafndan ounlukla merf ve mevkf rivyetleri destekleme,
grnn daha nce de tbin tarafndan dile getirildiini ifde ederek geerlilik ve
gvenilirliini arttrma maksatlaryla kullanld sylenebilir. stishb da terimsel
olarak kendisine atf olmamakla beraber her iki ekol tarafndan ictihd faaliyetinde
gzetilen bir dier er delildir.

152
Kukusuz fkh usl literatrnde bahis konusu edilen dier delillere dair de
el-Hcce'de kimi mlahazalara rastlamak mmkndr. Biz, er deliller arasndan ne
kan zikrettiimiz bu delilleri ele almakla yetindik. Bu delillere ilikin tek tek
deerlendirilen rneklerde de dnemin usl tartmalarnn olduka youn olduunu
grdk. el-Hcce'de iki ekoln belirgin baz usl ayrllklarnn yannda dikkat ekici
birok ittifaka da yer verildii ortadadr. Nitekim tartmalarn da genellikle usle
ilikin bu ittifaklar doru uygulayp uygulayamama noktasnda younlatn
syleyebiliriz. te yandan ehl- re'y ve ehl-i hadis yaklamlar noktasnda, ehl-i re'y'in
merkezi olarak kabul edilen Kfe ekolnn temsilcisi mam Muhammed'in bu eseri
boyunca ictihd faaliyetinde nceliklerinin rivyetler olduunu ifde etmeye byk
nem verdiini syleyebiliriz. stelik fkh tarihi eserlerinin ehl-i hadisin merkezi
olarak gsterdii Medne limlerini de hadisleri brakp re'yle hkm verme ynnde
ska eletirdii grlr. Gerekten de Medne ekol, tarihi bir hakikat olan sahip
olduu hadis zenginliinin tesinde hakknda nasslarn bulunmad meselelerde
ictihda bavurmada Kfe ekolnden eksik kalmaz. stelik kimi konularda Medne
ekolnn, nispeten mam Muhammed'den daha ok, maslahat ekseninde ictihdlara
bavurduunu rahatlkla syleyebiliriz. Bu anlamda, usl anlay balamnda Medne
ekoln ehl-i hadis snfna dhil etmenin doru olmayaca kanaatindeyiz.
te yandan el-Hcce kanaatimizce mam Muhammed'in usl anlay ile mam
fi'nin usl anlay arasndaki paralelliklere dair ierdii rneklerlerle nemli bir
eserdir. fi'nin snnet, re'y ve istihsn karsndaki tutumunun kaynaklarndan,
rivyetleri kabul etme kstaslarnn kaynaklarna varncaya kadar birok konuda mam
Muhammed'in etkisine ilikin belirgin baz rneklere rastlamak mmkndr. Bu
anlamda el-Hcce'nin byle bir mukyeseli almann da nemli bir kayna
olabilecei ifde edilmelidir.

153

KAYNAKA
Abdlkadir, Ali Hasan, Nazratun mme f trhi'l-fkhi'l-slm, 3. Basm, Kahire:
Daru'l-Kutubi'l-Hadse, 1965.
Allu, Eb Abdullah Abdsselam b. Muhammed b. mer, Takrbl-medarik bi-erhi
risleteyil-Leys b. Sad vel-mam Malik, Beyrut: el-Mektebl-slm, 1995.
Ansari, Zafar Ishaq, The Early Development of slmic Fiqh in Kfah with Special
Referance to the Works of Abu Yusuf and Shaybani, Baslmam Doktora Tezi,
Dn. Fazlurrahman, McGill University, Istitute of slmic Studies, Montreal,
1996.
Apaydn, Yunus, "Kyas", DA, Ankara: TDV, 2002, XXV, 529-539.
Atar, Fahreddin, Fkh Usl, stanbul: Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi
Yaynlar, 1996.
Aydn, Mehmet Akif, Trk Hukuk Tarihi, 4. Basm, stanbul: Beta Basm, 2001.
Bc, Eb'l-Velid Sleyman b. Halef b. Sad et-Tcibi, el-hkm f usli'l-Ahkm, thk.
Abdlmecid et-Trk, 1. Basm, Beyrut: Daru'l-Garbi'l-slm, 1986.
_____________, Kitbu'l-re f Ma'rifeti'l-Usl ve'l-Vecaze fi'l-Mana'd-delil, thk.
Muhammed Ali Ferkus, Mekke: el-Mektebet'l-Mekkiyye, 1996.
Bardakolu, Ali, "stihsn", DA, stanbul: TDV, 2001, XXIII, 376-81.
_____________, "Delil", DA, stanbul: TDV, 1994, IX, 138-140.
_____________, "stishb", DA, stanbul: TDV, 2001, XXIII, 339-347.
el-Buhr, Abdlaziz b. Ahmed, Kefu'l-esrr an usli fahri'l-slm el-Pezdev, thk.
Abdullah Mahmud mer, 1. Basm, Beyrut: Dru'l-Ktbi'l-lmiyye, 1997.
(Pezdev, Usl)
Busak, Muhammed Medeni, el-Mesailu elleti benahal-mam Malik al ameli ehlil-
Medne: tevsikan ve diraseten, Dubai: Darl-Buhus lid-Dirasatil-slmiyye
ve hyait-Trs, 2000.

154
el-Bti, Muhammed Said Ramazan, Mebhisl-kitb ves-snne [min ilmil-usl],
Dimak: Camiatu Dimak, 1991.
Cesss, Eb Bekr Ahmed b. Ali er-Rz, Usl'l-fkh (el-Fusl fi'l-usl), nr. Uceyl
Casim Neemi, stanbul: Mektebet'l-rad, 1994.
ed-Debs, Eb Zeyd Abdullah b. mer b. sa, Takvmul-edille f uslil-fkh, thk. Halil
Muhyiddin Meys, Beyrut: Dr'l-Ktbil-lmiyye, 2001.
Dervi, Abdurrahman b. Abdullah, es-Sahb ve mevkiful-ulem minel-ihticc bi
kavlihi, Riyad: Mektebetr-Rd, 1992.
ed-Desk, Muhammed, el-mam Muhammed b. el-Hasan e-eybani ve Eseruhu fi'l-
Fkhi'l-slm, Katar: Dru's-Sekfe, 1987.
Dnmez, brahim Kf, "Amel-i Ehl-i Medne", DA, Ankara: TDV, 1991, III, 21-25.
_____________, cm, DA, Ankara: TDV, 2000, XXI, 417-431.
_____________, slam Hukukunda Kaynak Kavram ve VIII. Asr slam Hukukularnn
Kaynak Kavram zerindeki Metodolojik Ayrlklar, Baslmam Doktora
Tezi, Atatrk niversitesi slm limler Fakltesi, Erzurum, 1981.
_____________, "Maslahat", DA, Ankara: TDV, 2003, XXVIII, 79-94.
_____________, "el-Urf fi'l-Fkhi'l-slm", Mecma'l-fkhi'l-slm, 1988, IV, 3299-
3369.
Duman, Soner, fi'nin Kyas Anlay, Baslmam Doktora Tezi, MSBE, stanbul,
2007.
Dutton, Yasin, The Origins of slmic Law: the Quran, the Muwatta and Madinan
Amal, Surrey: Curzon Press, 1999.
Emin, Ahmed, Duha'l-slm, Kahire: Mektebetu'l-Usre, 2003.
Erdoan, Mehmet, Akl-Vahiy Dengesi Asndan Snnet, stanbul: Marmara
niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf (FAV) Yaynlar, 1995.
Erul, Bnyamin, Sahbenin Snnet Anlay, 1. Basm, Ankara: TDV Yaynlar,1999.

155
Gazl, Ebu Hamid, el- Mustasf min ilmi'l-Usl, (Fevtihu'-rahamt ile birlikte), thk.
brahim Muhammed Ramazan, Beyrut: Dru'l-Erkam, t.y.
Grkan, Menderes, slam Hukuk Metodolojisinin Oluumu ve fi'nin Yeri, Baslmam
Doktora Tezi, ESBE, Kayseri, 1997.
Hamev, same, Nazariyyet'l-istihsn, Beyrut: Dru'l-hayr, 1992.
Hallaq, Wael b., A history of slmic Legal Theories: an Introduction to Sunni Usl al-
Fqh, Cambridge University Press, Cambridge, 1999.
Hassan, Ahmad, slam Hukukunun Douu ve Geliimi "The Early Development of
slmic Jurisprudence", trc. Ali Hakan avuolu ve Hseyin Esen, stanbul:
z Yaynclk, 1999.
Heyto, Muhammed Hasan, el-Hadis'l-mrsel huciyyetu ve eseruhu fi'l-fkhi'l-slm,
Beyrut: Dr'l-Beairi'l-slmiyye, 1989.
Hindavi, Hasan b. brhim, el-ctihdl-istishabiyy ve eseruhu fl-fkhil-slm,
Beyrut: Messesetr-Risle, 2004.
Hudari, Muhammed b. Afifi el-Bacuri, Trhu't-teri'l-slm, y.y.: el-Mektebet't-
Ticareti'l-Kbra, 6.Basm, , 1964.
Hz. Ali Diyor ki: Hazreti Alinin Msra Vali Nasbettigi Mlik bin el-Etere Yazdg
Emirnamedir, trc. Mehmet Akif Ersoy, 2. Basm, Ankara: Diyanet leri
Reisligi, 1954.
bn Abdilber, Ebu mer Yusuf b. Abdullah b. Muhammed Kurtubi Nemer, Eb mer
Cemaleddin Yusuf b. Abdullah b. Muhammed Kurtubi Nemer, Cmiu
beyni'l-ilm, Beyrut: Dr'l-Ktbi'l-lmiyye, t.y.
____________, htilafu akvli mlik ve ashbihi, thk. Hamid Muhammed Lahmer ve
Miklu Mevrani, Beyrut: Drl-Garbil-slm, 2003.
____________, el-stizkru'l-cmi' li mezahibi fukahi'l-emsr, haz. Abdlmu'ti Emin
Kal'ac,1. Basm, Dimak-Beyrut: Dru Kuteybe, 1993.
bnu'l-Arab, el-Kd Ebu Bekir, el-Mahsl f usli'l-Fkh, thk. Hseyin Ali el-Yuder,
Beyrut: Daru'l- Beyarik, 1999.

156
bn Eb eybe, Ebu Bekir Abdullah b. Muhammed b. brahim, el-Musannef, thk.
Muhammed b. Abdullah el-Cuma ve Muhammed b. brahim el-Laheydan,
Riyad: Mektebetu'r-Reid, 2004.
bnu'l-Fahhr, Mukaddimetu kitbi'l-intisr li ehli'l-Medne, (el-Mukaddime fi'l-usl
iinde), Beyrut: Dr'l-Garbi'l-slm, 1996.
bnu'l-Kassr, Eb'l-Hasan Ali b. mer, el-Mukaddime fi'l-usl: dirst ve nuss f
usli'l-fkhi'l-Mlik, Beyrut: Dr'l-Garbi'l-slm, 1996.
bn Kayyim el-Cevziyye, Eb Abdullah emseddin Muhammed, lmu'l-Muvakkn
an rabbi'l-lemn, thk. Muhammed Muhyiddin Abdlhamid, y.y.: Matbaat's-
Saade, 1955.
bn Mce, es-Snen, thk. Muhammed Nasruddin Albn, Riyad: Mektebe'l-Merifi'n-
Ner ve't-Tevz, t.y.
bn Manzur, Eb'l-Fazl Muhammed b. Mkerrem b. Ali el-Ensr, Lsnu'l-arab,
Beyrut: Dru Sadr, t.y.
bn Nedim, Eb'l-Ferec Muhammed b. shak, el-Fihrist, Beyrut: Darul-Marife, 1978.
bn Rd, Ebu'l-velid Muhammed b. Ahmed, Bidyetl-mctehid ve nihyetu'l-
muktasid, thk. Ali Muhammed Muavvid ve Adil Ahmed Abdlmevcud, 3.
Basm, Beyrut: Dru'l-Ktbi'l-lmiyye, 2003.
smail, Musa, Amel ehlil-Medne, Beyrut: Daru bn Hazm, 2004.
smail, aban Muhammed, Kavls-sahb ve eseruhu fil-fkhil-slm, Medne,
Beyrut: Darus-Selam, 1988.
Kadi Abdlvehhab, Eb Muhammed Abdlvehhab b. Ali b. Nasr Badadi, el-rf al
nketi mesilil-hilf, thc. Habib b. Tahir, Beyrut: Dru bn Hazm, 1999.
Kadi yd, Tertbu'l-medrik ve takrb'l-meslik li-marifeti a lmi mezhebi Mlik, thk.
Ahmed Bekr Mahmd, Beyrut: Dr'l-Mektebeti'l-Hayat, 1967.
Karaman, Hayreddin, slam Hukuk Tarihi, stanbul: z Yaynclk, 1999.
_____________, "det", DA, stanbul: TDV, 1988, I, 369-373.

157
Ksn, Eb Bekr Alaeddin Eb Bekr b. Mesd b. Ahmed el-Hanefi, Bedai's-sanai' f
tertbi'-erai, thk. Ali Muhammed Muavvez ve Adil Ahmed Abdlmevcut,
Beyrut: Dr'l-Ktbi'l-lmiyye, 1997.
Kaya, Eyp Said, "Mlik Mezhebi", DA, Ankara: TDV, 2003, XXVIII, 519-535.
el-Kevser, Muhammed Zahid b. el-Hasan b. Ali Zahid, Akvemu'l-meslik, (hkku'l-hak
ile birlikte), 3. Basm, Medne: y.y., 1988.
_____________, Bulu'l-emn f sreti'l-mam Muhammed e-eybn, (el-mta'
iinde) Beyrut: Dr'l-Ktbi'l-lmiyye, 2004.
_____________, Fkhu ehli'l-Irak ve hadisuhum, thk. Abdlfettah Eb Gudde, 1.
Basm, y.y. : Mektebetu'l Matbati'l-slmiyye, 1970.
Kl, Yusuf, Asr- Saadetten Tabin Devrinin Sonuna Kadar slm Hukukunun Prensip
ve Kaynaklar, Baslmams Doktora Tezi, t.y.
Kler, M. Said, slam Fkhnda Re'y Taraftarlar, Ankara: DBY, 1994.
_____________, "Ehl-i re'y", DA, stanbul: TDV, 1994, X, 520-524.
Lahhami, Ramazan Abdlvedud Abdttevvab Mebruk Muhammed, Dirasatu usliyye f
hucciyyeti'l-kyas ve aksamihi, y.y.: Dar'l-Hda, 1985.
Mlik b. Enes, el-Muvatta "Muhammed b. el-Hasen e-eybn rivyeti", (Allme
Abdlhay el-Leknev'nin Talku'l-mmecced'i ile birlikte) thk. Takiyyddin
en-Nedv, 4. Basm, Dimak: Dru'l-Kalem, 2005.
Mlik b. Enes, el-Muvatta "Yahy b. Yahy el-Leys (244/858) rivyeti", thk. Bear
Ma'ruf, 2. Basm, Beyrut: Dru'l-Garbi'l-slm, 1997.
Mutlu, smail, Hz. Ali'den Idarecilere Tavsiyeler, stanbul: Mutlu yaynclk, 2000.
Mbareki, Ahmed b. Ali Seyr, el-Urf ve eseruhu fi'-era ve'l-kanun, Riyad, 1992.
Nedv, Ali Ahmed, el-mam Muhammed b. el-Hasan e-eybani: nabiat'l-fkhi'l-
slm, Dimak: Dr'l-Kalem, 1994.
Nur, Zeynelabidin Abd Muhammed, Reyl-Usliyyin fl-meslihil-mrsele vel-
istihsn min haysil-hucciyye, Dubai: Drl-Buhus lid-Dirasatil-slmiyye ve
hyait-Tras, 2004.

158
Nurseyf, Ahmed Muhammed, Amelu ehlil-Medne beyne mustalhati Mlik ve aril-
usliyyn, Dubai: Darl-Buhus lid-Dirasatil-slmiyye ve hyait-Tras,
2000.
Osman, Mahmd Hamid, Kaidetu seddi'z-zeri ve eseruha fi'l-fkhi'l-slm, Kahire:
Dr'l-Hadis, 1996.
t, Slim, "Ehl-i hadis", DA, stanbul: TDV, 1994, X, 507-512..
zen, kr, slam Hukuk Dncesinin Aklileme Sreci: Balangtan Hicr IV. Asrn
Ortalarna Kadar, Baslmam Doktora Tezi, MSBE, stanbul, 1995.
Polat, Selahattin, Mrsel Hadisler ve Delil Olma Ynnden Deeri, Ankara: TDV
Yaynlar, 1985.
Pekcan, Ali, "mam Muhammed'in Medne Ehli le Yapt Fkh erikli Tartmalarda
zledii Diyalektik Yntem zerine Bir Deerlendirme", slam Hukuku
Aratrmalar Dergisi, Say 5 (2005).
es-Safed, Salhaddin Halil b. Aybek, el-Vaf bi'l-vefeyt, thk. Ahmed el-Arnavut ve
Turk Mustafa, Beyrut: Dru'l-hyi'-Tursi'l-Arab, 2000.
Sahnn, bn Sad et-Tenh, el-Mdevvenetu'l-kbr, Beyrut: Dru'l-Ktbi'l-lmiyye,
1993.
Sayis, Muhammed Ali, Tarhul-fkhil-slm, thk. Muhammed Fazl, Beyrut: Drl-
Medaril-slm, 2000.
Schacht, Joseph, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, 3. Basm, Oxford: The
Clarendon Press, 1975.
Serahsi, Eb Bekr emsleimme Muhammed b. Ahmed b. Sehl, Usl's-Serahsi, thk.
Eb'l-Vefa Efgani, Kahire: Dr'l-Kitbi'l-Arabi, 1954.
Sert, Abdlvedud Muhammed, Tarhu'l-fkhi'l-slm ve nazariyyt'l-mme, Beyrut:
Dr'n-Nahdati'l-Arabiyye, 1993.
Seyf, Muhammed Senan, Usl'l-fkhi'l-slm: el-edillet'-er'iyyeti'l-mttefeka
aleyha, San'a: Mektebet'l-Cili'l-Cedid,1993.

159
es-Slem, Abdlmelik b. Habib, Kitabut-tarih, thk. Jorge Aguade, Madrid: Consejo
Superior de Investigaciones Cientificas, 1991.
afak, Ali, slm Hukukunun Tedvni, Erzurum: Atatrk niversitesi Basmevi,1977.
e-fi, Muhammed b. dris, el-mm, thk. Rfat Fevzi AbdlmutTlib, el-Mansra:
Dru'l-Vef, 2001.
e-atb, Eb shak, el-Muvafakt fi usli'-era, erheden Abdullah Derraz, 1. Basm,
Beyrut: Drul-Ktbi'l-lmiyye, 2004.
ener, Abdlkadir, slam Hukukunun Kaynaklarndan Kyas, stihsn ve stislh,
Ankara: DB, 1974.
e-eybn, Muhammed b. el-Hasan, el-Hcce al ehli'l-Medne, thk. Allme Seyyid
Mehdi Hasan el-Geyln el-Kdir, 3. Basm, y.y.: Alem'l-ktb, 1983.
e-evkn, Muhammed b. Ali, rdu'l-fuhl, thk. Muhammed Subhi b. Hasan Hallk,
Dimak-Beyrut: Daru bn Kesir, 2003.
Tarifi, Nasr b. Akil b. Casir, Trhu'l-Fkhi'l-slm, Riyad: y.y., 1987.
Ta, Aydn, Muhammed b. Hasan e-eybn'nin Hukuk Anlay, Baslmam Doktora
Tezi, ESBE, Kayseri, 2003.
Toksan, Ali, Delil Olma Ynnden Snnet: Snnet-Vahiy likisi Mezheplerin Snnet
Anlay, Kayseri: Re'y Yaynclk,1994.
Ulu, Arif, Tbinun Snnet Anlay, Baslmam Doktora Tezi, ASBE, Ankara,
2006.
el-Vult, Muhammed Yahy b. Muhammed el-Muhtr, slu's-slik il usli mezhebi'l-
mam Malik, Beyrut: Dru bn Hazm, 2006.
Yarg, Mehmet Ali, Hanefi Fkh Doktrininde Mehr Snnetin Yeri, Baslmam
Doktora Tezi, MSBE, stanbul, 2003.
Zeheb, Menakb'l-mam Eb Hanfe ve sahbeyhi Eb Yusuf ve Muhammed b. Hasan,
thk. Zahid el-Kevseri ve Eb'l Vef Afgn, Beyrut: hyu'l-Merif en-
Numniyye, 1998.
Zeydan, Abdlkerim, slam Hukukuna Giri: Genel Hkmler ve Messeseleri, trc. Ali
afak, stanbul: Srda Yaynlar, 1976.

Tez Ahmet

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tez Ahmet

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

You might also like