NEKA OSNOVNA UPUTSTVA I

NAREDBE U LINUXU
1. UVOD

Linux kao operativni sustav dolazi u više različitih distribucija. Većina

distribucija ima vrlo dobro grafičko sučelje (a i grafičku instalaciju), tj. radno
okružje slično danas najraširenijim MS Windowsima. Međutim vrlo je vjerojatno
da ćete se u radu susresti i sa radom u komandnoj liniji (npr. u terminalskom
prozoru - nešto poput MS DOS prompt-a u Windowsima), za što će vam biti
potrebno znanje nekih linux naredbi. Prije nego što damo pregled nekih
osnovnih naredbi, važno je napomenuti par činjenica karakterističnih za Linux:

z Linux je case sensitive, tj. razlikuje velika i mala slova, pa su tako

datoteke Primjer i primjer različite datoteke,
z Nazivi datoteka u Linuxu nemaju ekstenzija, tj. ukoliko se neka datoteka
zove npr. primjer.txt, dio .txt nije nastavak nego samo dio imena.
Posljedica toga je da npr. Windows oznaka za sve datoteke *.* pod Linux-
om zapravo znači sve datoteke koje u svom imenu sadrže točku (u Linux-u
je oznaka za sve datoteke samo *),
z Linux svoj datotečni sustav ne dijeli prema fizičkoj (ili logičkoj) podjeli
(dakle ovdje ne postoje kao u Windowsima oznake a:\ za disketnu
jedinicu ili c:\, d:\ za particije), nego sve direktorije dodaje na osnovni s
oznakom /. Prilikom logiranja na računalo sa Linux operativnim sustavom,
nalaziti ćete se u svome home direktoriju (dakle u /root ako ste logirani
kao administrator- root ili u npr. /home/ucenik ako ste logirani kao
korisnik po imenu ucenik),
z Ovaj OS (operativni sustav) ima neke karakteristične direktorije, npr.
podaci na vašoj disketi ili CD-u nalaziti će se u direktoriju /mnt/floppy
odnosno /mnt/cdrom, itd.,
z /dev Linux operativi sustavi koriste oznake datotečnog sustava (file
system) za označavanje uređaja priključenih na računalo (npr. CD-ROM-
ovi, tvrdi diskovi, tipkovnica, miš...). Te oznake se nalaze u
direktoriju /dev,
z /dev/ttyS0 - ttySn su ekvivalenti COM1 do COMn portovima,
z /dev/psaux je ekvivalent PS2 mišu
z hda označava da je vaš disk spojen kao primary master, tj. na prvom IDE
kanalu. Po analogiji hdb označava primary slave, hdc secondary master
itd.,
z Deamon-i su programi koji rade u pozadini operativnog sustava i čekaju da
budu pozvani, a onda se (prilikom poziva) aktiviraju i izvršavaju funkciju
za koju su namijenjeni,
z Više o načinu korištenja pojedine naredbe možete doznati
ukucavanjemnaredba --help ili man <ime_naredbe> (npr. ls --help
odnosno man ls),
z Programi se pokreću utipkavanjem ./ prije imena programa. Sve
 distribucije u terminalskom prozoru, izvršne datoteke označavaju zelenom
bojom (direktorije plavom bojom, a pakete crvenom bojom). Ukoliko vam
direktoriji, datoteke, paketi,... nisu označeni različitim bojama to možete
postići utipkavanjem naredbe ls --color (pogledajte opis naredbe ls: ls
--help),
z Kako se ne bi moralo uvijek utipkavati ./ prije naredbe u trenutnom
direktoriju ili zvati naredbu sa punim path-om (stazom) -
recimo /usr/X11R6/bin/xterm, postoji environment varijabla PATH koja
sadrži direktorije u kojima se nalaze izvršni programi. Za razliku od nekih
drugih operacijskih sustava, Linux (i UNIX općenito) drže veliku većinu
programa u direktorijima /bin, /usr/bin, te /usr/local/bin, na istim
putanjama mogu se nalaziti i /sbin direktoriji, ali u njima su većinom
naredbe koje pokreću u pozadini neki serverski proces ili služe root
account-u za administraciju.
z Računalo ne gasite samo prekidačem ili isključivanjem iz struje, nego
koristite naredbu halt u konzoli (vidi popis naredbi) ili npr. u Mandrake
distribuciji prvo stisnite Logoff (u grafičkom sučelju), a potom (u prozoru
za logiranje) odaberite Shutdown.

2.Slijedi popis nekih naredbi:

2.1 Pokretanje i spuštanje sistema:

shutdown -h now : Spusti sistem sada i zaustavi rad računala.

halt : Isto kao i prethodna naredba. Preporuča se korištenje naredbe sync
prije naredbe halt kako bi se sadržaj radne memorije spremio na disk.
shutdown -r 5 : Spusti sistem i ponovo ga pokreni nakon 5 minuta.
shutdown -r now : Spusti sistem sada i ponovo ga pokreni.
reboot : Isto kao i prethodna naredba.

2.2 Pristup i mountanje datotečnih sustava:

Postupak montiranja je postupak spajanja ili pridruživanja nekog vanjskog

datotečnog sustava našem (da bi npr. mogli pristupiti podacima sa diskete
moramo montirati disketnu jedinicu sa disketom. U nekim distribucijama sistem
to radi automatski pomoću amd ili autofs programa).

Primjer:
Mountaj uređaj cdrom i zovi ga cdrom unutar /mnt direktorija:

mount -t iso9660 /dev/cdrom /mnt/cdrom

Primjer:
Mountaj disk d i zovi ga ddrive unutar /mnt direktorija. Tip datotečnog sustava
je msdos:

mount -t msdos /dev/hdd /mnt/ddrive

Primjer:
Mountaj disk a (ne floppy) i zovi ga cdrive unutar /mnt direktorija. Tip
datotečnog sustava je vfat:

mount -t vfat /dev/hda1 /mnt/cdrive

Primjer:
Odmountaj cdrom:

unmount /mnt/cdrom

2.3 Traženje datoteka i teksta unutar njih:

find / -name ime : Kreni od / direktorija i traži datoteku naziva ime.

find / -name "*ime*" : Kreni od / direktorija, traži datoteke koja u nazivu
sadrže ime.
find /home/user -exec chown user:users {} \; : Kreni od
direktorija /home/user i za svaku datoteku ili direktorij koji nađeš pokreni
naredbu chown nad njime sa argumentom da se datoteke poklanjaju korisniku
user u grupi users. Moguće je na taj način pomoću naredbe find pokrenuti
gotovo sve konzolne alate, što je vrlo korisno i ne oduzima vrijeme korisniku da
ide raditi chown user:users nad svakom pojedinačnom datotekom. Naredba
find ima još puno opcija, kao što su pretraživanje po modifikaciji ili vremenu
nastanka datoteke, tipu datoteke i sl.
locate ime_filea : Nađi datoteku pod imenom ime_filea. Ovom naredbom
će biti pronađene sve datoteke tog imena od zadnjeg izvršenja naredbe
updatedb.
updatedb : Kreiraj ili ažuriraj bazu podataka sa svim datotekama na svim
datotečnim sustavima unutar / direktorija.
grep text file : Ispisuje sve retke datoteke file koje sadrže text.

2.4 X Window System:

xvidtune : Pokreni program za fino ugađanje X- servera.

XF86Setup : Pokreni program za konfiguraciju X-a i automatsko isprobavanje
grafičke kartice.
Xconfigurator : Mala varijacija prethodne naredbe.
xf86config : Isto kao i prethodne naredbe ali u tekstualnom modu.

2.5 Premještanje, kopiranje i pregled datoteka:

cd : Promjena tekućeg direktorija. Može se navesti puna staza ili samo ime
poddirektorija. U viši direktorij se prelazi naredbom cd .. (neke distribucije
prihvaćaju i naredbu cd.. kao u Windowsima).
pwd : Ispisuje punu stazu do direktorija u kojem se nalazite.
ls -l : Ispiši sve datoteke u aktivnom direktoriju kao i puno podataka o
svakoj.
ls -F : Ispiši sve datoteke u aktivnom direktoriju i za svaku napiši kojeg je
tipa.
ls -l ime* : Ispiši sve datoteke koje počinju sa ime.
ls -l *.ime : Ispiši sve datoteke koje završavaju sa .ime.
ls -l |more : Ispiši sve datoteke u aktivnom direktoriju i prikaži ih stranicu po
stranicu.
rm ime1 : Izbriši datoteku naziva ime1.
rm -rf ime1 : Izbriši direktorij sa imenom ime1 i sve njegove poddirektorije.
cp ime1 dir1 : Prekopiraj datoteku naziva ime1 u direktorij dir1.
mv ime1 dir1 : Premjesti datoteku naziva ime1 u direktorij dir1.
cat ime1 : Prikaži sadržaj datoteke pod imenom ime1.
more ime1 : Isto kao i prethodno ali stranicu po stranicu.
man -k riječ : Prikaži man stranice koje sadrže riječ.
head ime1 : Prikaži prvih 10 redova datoteke pod imenom ime1.
head -20 ime1 : Isto kao i prethodna naredba ali prvih 20 redova.
tail ime1 : Prikaži zadnjih 10 redova datoteke naziva ime1.
tail -20 ime1 : Isto kao i prethodna naredba samo zadnjih 20 redova.

2.6 Instaliranje softwarea za Linux:

rpm -ivh ime.rpm : Instaliraj rpm paket pod imenom ime.

rpm -Uhv ime.rpm : Nadogradi rpm paket naziva ime.
rpm -Fvh ime.rpm : Nadogradi rpm paket naziva ime, samo ako je bio i prije
instaliran.
rpm -e ime : Deinstaliraj rpm paket naziva ime.
rpm -l ime : Ispiši sve datoteke sadržane u rpm paketu naziva ime.
rpm i --force ime.rpm : Reinstaliraj rpm paket naziva ime.
alien -r ime.deb : (Samo ako imate instaliran program Alien). Prebaci deb
paket naziva ime u rpm paket.
tar -xzvf arhiva.tar.gz : Otpakiraj arhivu i njen sadržaj smjesti u aktivni
direktorij.

2.7 Administracija korisnika:

adduser korisnik : Kreiraj novog korisnika pod imenom korisnik.

passwd korisnik : Dodijeli korisniku novu zaporku.
su : Dobivanje privilegija root-a.

2.8 Sitni trikovi:

ifconfig : Ispiši IP adrese svih mrežnih uređaja na računalu.

usermount : Pokreće grafičku aplikaciju za montiranje i odmontiranje
datotečnih sustava.
/sbin/e2fsck hda5 : Pokreni testiranje datotečnog sustava na particiji hda5.
Napomena: datotečni sustav mora prije biti odmontiran kada se pokreće fsck,
svakako je potrebno proučiti njegovu man stranicu, jer komanda može biti i
destruktivna.
fdformat /dev/fd0H1440 : Formatiraj disketu u disketnoj jedinici fd0.
tar -cMf /dev/fd0 : Napravi sigurnosnu kopiju aktivnog direktorija i svih
poddirektorija na više disketa.
tail -f /var/log/messages : Prikaži zadnjih 10 redova sistemskog log-a.
cat /var/log/dmesg : Prikaži datoteku koja sadrži poruke za vrijeme boot-
anja.
linux single : U Lilo prompt-u, podiže sistem u single user modu. Korisno ako
ste zaboravili root zaporku.
linux 3 : Podigni sistem u konzoli - nemoj dizati X window sistem.
linux 5 : Podigni i X window sistem.
ps aux : Ispiši sve procese.
top : Pokreće aplikaciju za pregled opterećenosti sustava procesima.
kill 15 : "Ubij" proces broj 15.

2.9 Konfiguracijske datoteke:

/etc/profile : Varijable za sve korisnike (na sistemskom nivou) ukoliko

koriste bash (bourne again shell) ljusku (default na Linuxu).
/etc/fstab : Daje popis svih jedinica za pohranu podataka kao i točku
montiranja svake.
/etc/motd : Poruka koju svi korisnici vide prilikom prijave na sustav.
/etc/rc.d/rc.local : Skripta koja se izvršava prilikom podizanja sistema.
/etc/HOSTNAME : Sadrži potpuno ime računala uključujući mrežnu domenu.
/etc/cron.* : Tu su 4 direktorija koji izvršavaju sve skripte unutar njih.
Učestalost zavisi o direktoriju u kojoj se pojedina skripta nalazi (vidi imena
direktorija).
/etc/hosts : Popis svih poznatih imena računala i njihovih IP adresa.
/etc/httpd/conf : Postavke za Apache Web poslužitelj.
/etc/inittab : Određuje u kojem će se računalu sistem podizati.
/etc/resolv.conf : Datoteka sa postavkama za resolver - to jest u nju se
upisuju imena domena i IP adrese DNS (Domain Name System) poslužitelja.
99% svih programa i rutina na sistemu koje su povezane sa Internetom koriste
tu informaciju (vidi man 5 resolver).
~/.Xdefaults : Konfiguracija za neke X-Window programe (~ znači korisnikov
home direktorij). Postavke iz datoteke .Xdefaults se učitavanju u memoriju X
poslužitelja trenutne sesije sa xrdb < ~/.Xdefaults.

2.10 /etc/X11/XF86Config :

Konfiguracija datoteka za X-Window sistem.

~/.xinitrc : Određuje koji se window manager podiže sa X-ima.
Kombinacije tipki:
Ctrl|Alt|+ ili - : Povećaj ili smanji rezoluciju X-a
Ctrl|Alt|Backspace : Nasilno ubijanje X- servera. Ukoliko je dozvoljeno u
XF86Config datoteci.
Ctrl|Alt|F[1-10] : Prebacivanje između virtualnih konzola. F[1-6] su
tekstualne konzole, F[7-10] su X konzole.
Ctrl|] : "Nasilno" prekidanje telnet sesije.
2.11 Dozvole:

Kada izvršimo naredbu ls -l uz svako ime datoteke ispisat će se kombinacija

slova i znakova koji nam govore o dozvolama koje pojedini tipovi korisnika
imaju za tu datoteku. Ispis će biti oblika:

TIP Vlasnik Grupa Ostali

. r w x r w x r w x

Tip može biti:

.=datoteka
d=direktorij
l=link

Ostala slova označavaju permission-e (dozvole). Iz njih doznajemo koji korisnici

imaju koja prava na određenu datoteku i to:

r=read (pravo čitanja)

w=write (pravo pisanja)
x=execute (pravo izvršavanja)

Ako npr. samo vlasnik ima dozvolu izvršavanja određene datoteke pisati će:

. -x------

Dakle ako neka dozvola ne postoji njezino mjesto će biti zamijenjeno crticom.
chmod oct ime : Naredba za mijenjanje dozvola. oct je oktalni troznamenkasti
broj.
Svaka znamenka određuje prava jednog tipa korisnika, a ime je naziv datoteke.
Svaka od tri znamenke određuju prava, redom: vlasnika, grupe, ostalih.
Znamenke označavaju:

0 - niti jedna dozvola

1 - omogućeno izvršavanje
2 - omogućeno pisanje
3 - omogućeno pisanje i izvršavanje (1+2)
4 - omogućeno čitanje
5 - omogućeno čitanje i izvršavanje (1+4)
6 - omogućeno čitanje i pisanje (2+4)
7 - sve dozvole (1+2+4)

Dakle za kombinaciju chmod 755 ime dozvole bi izgledale: .rwxr-xr-x , tj.

samo vlasnik ima sva prava omogućena dok svi ostali mogu samo čitati i
izvršavati datoteku ime.

2.12 Ispis na pisač:

/etc/rc.d/init.d/lpd start : Pokretanje line print deamon-a (deamon-i

su
programi koji rade u pozadini operativnog sustava i čekaju da budu pozvani, a
onda se (prilikom poziva) aktiviraju i izvršavaju funkciju za koju su namijenjeni.
Tako će npr. print deamon čekati da bude pozvan, a potom će ukoliko primi
naredbu za npr. ispis, i ispisati željene podatke).
/etc/rc.d/init.d/lpd stop : Zaustavljanje rada line print deamon-a.
/etc/rc.d/init.d/lpd status : Ispis stanja print deamon-a.
lpq : Ispiši sve dokumente koji čekaju ispis.
lprm -Plp : Prekini ispisivanje svih dokumenata na pisaču lp.
lpr ime : Ispiši datoteku ime.
man tema |lpr : Ispiši man stranicu na temu tema.
printtool : Pokreni sučelje za konfiguraciju pisača (pod X-Window sistemom).

2.13 Mreža:

traceroute IP_adresa : Ispiše put preko kojih mrežnih uređaja ide paket do
odredišta na IP_adresa. Ne radi ukoliko ste iza firewall-a (vatrozida).
nslookup ime : Ispis IP adrese od imena Internet stranice naziva ime
(npr.nslookup www.carnet.hr bi ispisalo IP adresu 161.53.123.4). Ova
naredba se vjerojatno u budućnosti neće koristit već će se preći na dig naredbu
koja ima naprednije mogućnosti.
dig ime : Ispis IP adrese od imena Internet stranice naziva ime (npr. dig
www.carnet.hr bi ispisalo IP adresu 161.53.123.4, ali i mnogo drugih
informacija o toj adresi).
ping ime : Provjera dostupnosti računala naziva (ili IP adrese) ime.