Ch¬ng I:

Giíi thiÖu c«ng nghÖ

a)Tæng qu¸t vÒ cÊu t¹o vµ nguyªn lý lµm viÖc cña ¾c quy

Trong thùc tÕ hiÖn nay ngêi ta sö dông c¶ hai lo¹i ¾c
quy axÝt vµ ¾c quy kiÒm nhng th«ng dông nhÊt tõ tríc ®Õn
nay vÉn lµ ¾c quy axÝt v× so víi ¾c quy kiÒm nã cã søc
®iÖn ®éng cña mçi “ cÆp b¶n” cùc cao h¬n , cã ®iÖn trë
trong nhá h¬n mÆc dï ¾c quy kiÒm cã kh¸ nhiÒu u ®iÓm
vµ cã triÓn väng tèt trong t¬ng lai .

1.CÊu t¹o cña b×nh ¾c quy axÝt

B×nh ¾c quy axÝt gåm vá b×nh cã c¸c ng¨n riªng th-
êng lµ ba hoÆc s¸u ng¨n tuú theo lo¹i ¾c quy 6V hay 12V .
Trong mçi ng¨n cã ®Æt khèi b¶n cùc gåm ph©n phèi b¶n
cùc d¬ng vµ ph©n phèi b¶n cùc ©m ng¨n c¸ch víi nhau
b»ng c¸c tÊm ng¨n . Mçi ng¨n nh vËy ®îc coi lµ mét ¾c quy
®¬n . C¸c ¾c quy ®¬n nèi tiÕp víi nhau b»ng c¸c cÇu nèi
vµ t¹o thµnh b×nh ¾c quy . Ng¨n ®Çu vµ ng¨n cuèi cã ®Çu
tù do vµ ®îc lµm theo d¹ng c«n . MÆt trªn cã dÊu
( + ) hoÆc (- ) t¹o thµnh c¸c ®Çu cùc cu¶ ¾c quy . Dung
dÞch ®iÖn ph©n ( dung dÞch axÝt sunfuric ) ®îc ®æ vµo
tõng ng¨n theo møc quy ®Þnh . Thêng ngêi ta ®Ó ngËp qu¸
c¹nh trªn cu¶ c¸c b¶n cùc kho¶ng 10 – 15 mm . §Ó tr¸nh h
háng cho c¸c tÊm ng¨n vµ b¶n cùc khi kiÓm møc dung dÞch
trong mçi ng¨n ngêi ta thêng ®Æt trªn mçi b¶n cùc mét tÊm
b¶o vÖ b»ng líi clovinhin hoÆc vinhiplat . Trªn cïng cña mçi
ng¨n cã n¾p vµ ®Ó ®¶m b¶o ®é kÝn gi÷a n¾p víi thµnh vá
b×nh ngêi ta ®æ mét líp s¸p chÞu axit gåm kho¶ng 75%
nhùa ®êng vµ 25% dÇu m¸y .
a)Vá b×nh :
Vá b×nh ¾c quy hiÖn nay ®îc chÕ t¹o b»ng c¸c lo¹i
nhùa ªb«nÝt hoÆc axphant«pÐc hoÆc cao su nhùa cøng . So
víi nhùa axphant¬pÐc th× ªb«nit cã ®é bÒn h¬n vµ kh¶
n¨ng chÞu axÝt tèt h¬n nhiÒu . §Ó t¨ng ®é bÒn v÷ng vµ kh¶
n¨ng chÞu axit cho b×nh nhùa axphant¬pÐc , khi chÕ taä
ngêi ta Ðp vµo bªn trong b×nh mét líp lãt chÞu axit dµy 0,6
mm b»ng p«luclovinlim . Nhê líp nµy mµ tuæi thä cña vá
b×nh t¨ng lªn 2-3 lÇn .
§Æc ®iÓm cña vá b×nh lµ phÝa trong chia thµnh c¸c
v¸ch ng¨n riªng biÖt b»ng nh÷ng v¸ch ng¨n kÝn vµ ch¾c . ë
®¸y cña mçi ng¨n cã 4 sèng ®ì khèi b¶n cùc t¹o thµnh
kho¶ng trèng gi÷a ®¸y b×nh vµ mÆt dãi cña khèi b¶n cùc .
Nhê vËy mµ tr¸nh ®îc hiÖn tîng chËp m¹ch gi÷a c¸c b¶n cùc
do chÊt kÕt tña r¬i xuèng ®¸y b×nh g©y nªn . ë mét sè
b×nh ¾c quy cì lín ngßi ta cã thÓ l¾p thªm c¸c quai s¾t vµo
vá b×nh ®Ó khi di chuyÓn ®îc dÔ dµng h¬n .
b)B¶n cùc , ph©n khèi b¶n cùc vµ khèi b¶n cùc :
B¶n cùc gånm cèt h×nh m¾t c¸o , trªn ®ã tr¸t ®Çy
chÊt t¸c dông . Cèt ®óc b»ng hîp kim ch× -Stibi ( Sh ) (87-
95% +5-13% Sb). Stibi trong hîp kim cã t¸c dông t¨ng ®é
cøng v÷ng vµ gi¶m han gØ cho cèt . Hîp kim naú so víi ch×

2
Pb nguyªn chÊt cã hÖ sè næ dµi nhá , nhiÖt ®é nãng ch¶y
thÊp h¬n vµ ®Æc tÝnh ®óc tèt h¬n .
Cèt ®Ó gi÷a c¸c chÊt t¸c dông vµ ph©n phèi dßng
®iÖn b»ng kh¾p bÒ mÆt b¶n cùc . §iÒu nµy cã ý nghÜa
®Æc biÖt quan träng ®èi víi c¸c b¶n cùc d¬ng v× ®iÖn trë
cña c¸c chÊt t¸c dông ( oxit ch× PbO2 ) lín gÊp 10.000 lÇn
®iÖn trë cña ch× nguyªn chÊt . Do ®ã cµng t¨ng chiÒu dÇy
cña cét th× ®iÖn trë trong ¾c quy sÏ cµng nhá .
Cèt cã khung bao quanh , cã vÊu ®Ó hµn nèi c¸c b¶n
cùc thµnh phÇn ph©n khèi b¶n cùc vµ cã hai ch©n ®Ó tú
lªn c¸c sèng ®ì ë ®¸y b×nh ¾c quy . Ch©n cña c¸c b¶n cùc
d¬ng vµ ©m ph¶i ®îc ph©n bè sao cho ph©n khèi b¶n cùc
d¬ng tú lªn mét ®«i sèng ®ì so le cßn ph©n khèi ph©n cùc
©m tú lªn ®«i sèng ®ì so le kia . Sù ph©n bè nh vËy tr¸nh
®îc hiÖn tîng chËp m¹ch qua phÇn sèng ®ì .
V× ®iÖn cèt cña b¶n cùc ©m kh«ng ph¶i lµ yÕu tè
quyÕt ®Þnh v¶ l¹i chóng còng Ýt bÞ han gØ nrrn ngêi ta th-
êng lµm máng h¬n b¶n cùc d¬ng . §Æc biÖt lµ hai tÊm bªn
cña ph©n khèi b¶n cùc ©m l¹i cµng máng v× chóng chØ lµm
viÖc cã mét phÝa gi¸p víi b¶n cùc d¬ng .
ChÊt t¸c dông ®îc chÕ t¹o tõ bét ch× , dung dÞch axit
sunfuric vµ kho¶ng 3% chÊt næ nh muèi cña c¸c axit h÷u c¬
vµ nh÷ng chÊt h÷u c¬ tæng hîp v.v.. ®èi víi b¶n cùc ©m ,
cßn ®èi víi b¶n cùc d¬ng th× chÊt t¸c dông ®îc chÕ t¹o tõ
c¸c «xit ch× Pb3O4 , PbO vµ dung dÞch axit sunfñic . ChÊt næ

3
trong b¶n cùc ©m cã t¸c dông t¨ng ®é xèp , gi¶m kh¶ n¨ng
co vµ hiÖn tîng chèng hoµ cøa do b¶n cùc .
C¸c b¶n cÇn cã ®é xèp vµ ®é bÒn cao th× ®iÖn dung
cña ¾c quy míi lín vµ tuæi thä míi ®¶m b¶o .
C¸c b¶n sau khi ®· tr¸t ®Çy chÊt t¸c dông ®îc Ðp l¹i
sÊy kh« vµ thùc hiÖn qu¸ tr×nh t¹o cùc , tøc lµ chóng ®îc
ng©m vµo dung dÞch axit sunfuric lo·ng vµ n¹p vµo dßng
®iÖn nhá. Sau qóa tr×nh nh vËy chÊt t¸c dông ë c¸c b¶n
cùc d¬ng hoµn toµn trë thµnh PbO2
( mµu g¹ch sÉm ) . Cßn ë c¸c b¶n cùc ©m thanh Pb ( ch×
xèp mµu ghi ®¸ ) . Sau ®ã c¸c b¶n cùc ®îc ®em röa , sÊy
kh« vµ l¾p r¸p . Nh÷ng b¶n cùc cïng lo¹i ( cïng d¬ng hoÆc
cïng ©m ) ®îc hµn vµo vÊu cùc theo dÊu theo sè lîng quy
®Þnh vµ t¹o thµnh khèi b¶n cùc , kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c khèi
b¶n cùc trong ph©n phèi ph¶i ®ñ ®Ó chøa mét b¶n cùc
kh¸c lo¹i vµ c¸c tÊm c¸ch ®iÖn – tÊm ng¨n .
C¸c khèi b¶n cùc vµ tÊm ng¨n ®îc l¾p l¹i thµnh khèi
b¶n cùc sao cho c¸c b¶n cùc ©m vµ d¬ng xen kÏ nhau vµ
c¸ch ®iÖn cíi nhau b»ng c¸c tÊm ng¨n cã ®éi xèp cao .
Trong mçi khèi b¶n cùc sè b¶n cùc ©m , bao giê còng nhiÒu
h¬n sè b¶n cùc d¬ng mét b¶n víi môc ®Ých ®Ó sö dông c¸c
b¶n cùc d¬ng triÖt ®Ó h¬n vµ gi¶m bít cong vªnh cho c¸c
b¶n cùc d¬ng ë hai bªn khi dßng ®iÖn phãng hoÆc n¹p lín .
c) TÊm ng¨n :

4
 TÊm ng¨n cã t¸c dông chèng chËp m¹ch gi÷a c¸c b¶n
cùc d¬ng vµ ©m ®ång thêi ®Ó ®ì chÊt t¸c dông ë c¸c b¶n
cùc bít bÞ bong r¬i ra khi sö dông ¾c quy .
C¸c tÊm ng¨n ph¶i lµ chÊt c¸ch ®iÖn , cã ®é xèp thÝch
hîp ®Ó kh«ng ng¨n c¶n dung dÞch ®iÖn ph©n thÊm ®Õn
c¸c b¶n cùc . Chóng ph¶i bÒn v÷ng cã ®é dÎo , chÞu axit vµ
kh«ng chøa c¸c t¹p chÊt cã haÞ , nhÊt lµ s¾t .
C¸c tÊm ng¨n hiÖn nay thêng ®îc chÕ t¹o b»ng mipo
( ªb«nit xèp mÞn ) , mipl¸t
( p«liclounnhin xèp mÞn ) , platchipo ( pªclovinhin xèp mÞn )
, p«r«vinhin , pªn«ph¸t hoÆc b«ng thuû tinh ghÐp víi miplat
hoÆc gç v.v...
CÊu t¹o tÊm ng¨n cã d¹ng h×nh ch÷ nhËt . C¸c tÊm
ng¨n b»ng mipo , mipl¸t , pªn«pl¸t thêng dÊy 1,5 ÷ 2,4 mm
vµ cã mét mÆt ph¼ng híng vÒ phÝa b¶n cùc ©m cßn mét
mÆt cã h×nh sãng hoÆc cã gå híng vÒ phÝa b¶n cùc d¬ng ,
t¹o ®iÒu kiÖn cho dung dÞch ®iÖn ph©n dÔ lu©n chuyÓn
h¬n ®Õn c¸c b¶n cùc d¬ng vµ dung dÞch lu th«ng tèt h¬n .
§Ó ®¶m b¶o c¸ch ®iÖn tèt nhÊt , c¸c tÊm ng¨n ®îc lµm
réng h¬n so víi c¸c b¶n cùc ®Æc biÖt lµ chiÒu cao . §èi víi
c¸c tÊm ng¨n kÕt hîp th× líp b«ng thuû tinh thêng dµy 0,4 ÷
0,8 mm ghÐp víi tÊm ng¨n mipl¸t t¹o thµnh tÊm ng¨n hai líp
hay thêng gäi lµ tÊm ng¨n kÐp . Lo¹i nµy t¨ng ®îc tuæi thä
cña ¾c quy nhng ®Æc tÝnh sö dông l¹i kÐm ®i kho¶ng 10%
. Trong mét vµi trêng hîp ngêi ta cßn sö dông tÊm ng¨n kÐp
b»ng gç vµ líi nhùa

5
 d) N¾p , nót vµ cÇu nèi :
N¾p lµm b»ng nhùa ªb«nit (®èi víi b×nh lµm b»ng
ªb«nit ) vµ b»ng bakªlit ( ®èi víi b×nh b»ng nhùa
axphant«pÐc ) . N¾p cã hai lo¹i :
1-Tõng n¾p riªng cho mçi ng¨n ( n¾p ng¨n )
2-N¾p chung cho c¶ b×nh ( n¾p b×nh ) . Lo¹i nµy kÕt
cÊu phøc t¹p nhng ®é kÝn tèt .
KÕt cÊu cña lo¹i n¾p ng¨n th«ng dông nhÊt hiÖn nay . C¸c lç
bªn ®Ó luån c¸c vÊu cùc cña khèi b¶n cùc ra . Lç cã ren 2 æ
gi÷a ®îc gäi lµ lç ®æ , ®Ó dung dÞch ®iÖn ph©n vµo c¸c
ng¨n vµ ®Ó kiÓm tra møc dung dÞch ®iÖn ph©n , nhiÖt ®é
vµ nång ®é dung dÞch trong ¾c quy .
§Ó ®¶m b¶o kÝn tèt , khi chÕ t¹o ngêi ta Ðp c¸c lç bªn
cña n¾p nh÷ng èng ch× . Khi hµn nèi c¸c ¾c quy ®¬n víi
nhau ®Çu vÊu cùc sÏ ch¶y ra vµ g¾n liÒn víi èng ch× nµy vµ
cÇu nèi thµnh mét khèi b¶o ®¶m hoµn toµn kÝn ë chç l¾p
r¸p .
Lç ®æ ®îc ®Ëy kÝn b»ng nót cã ren ®Ó gi÷ cho dung
dÞch ®iÖn ph©n trong b×nh khái bÞ bÈn vµ bÞ s¸nh ra
ngoµi .
ë nót cã lç nhá ®Ó th«ng khÝ tõ trong b×nh ra ngoµi trêi lóc
n¹p ¾c quy . N¾p mét sè lo¹i ¾c quy cã lç th«ng khÝ riªng ,
n»m s¸t lç ®æ . KÕt cÊu nh vËy rÊt thuËn tiÖn cho viÖc
®iÒu chØnh møc dung dÞch trong b×nh ¾c quy . Trong tr-
êng hîp nµy æ nót kh«ng cã lç khÝ n÷a.
e)Dung dÞch ®iÖn ph©n

6
 Dung dÞch ®iÖn ph©n trong b×nh ¾c quy lµ dung
dÞch axit sunfuric ( H2SO4 ) ®îc pha chÕ tõ axit nguyªn chÊt
víi níc cÊt theo nång ®é quy ®Þnh tuú thuéc vµo ®iÒu kiÖn
khÝ hËu mïa vµ vËt liÖu lµm tÊm ng¨n . Nång ®é cña ¾c
quy cã thÓ tõ 1,21g/cm3 ®Õn 1,31g/cm3 . CÇn nhí r»ng :
nång ®é qu¸ cao sÏ chãng háng tÊm ng¨n , chãng háng b¶n
cùc , dÔ bÞ sunfat ho¸ trong c¸c b¶n cùc nªn tuæi thä vµ
®iÖn dung cña ¾c quy còng gi¶m dÇn ®i rÊt nhanh . Nång
®é qu¸ thÊp th× ®iÖn dung ®Þnh møc vµ thÕ hiÖu cña ¾c
quy gi¶m vµ ë nh÷ng níc xø l¹nh vµo mïa ®«ng dung dÞch
dÔ bÞ ®ãng b¨ng .
Nång ®é cña dung dÞch ®iÖn ph©n lu«n thay ®æi
theo møc phãng vµ møc n¹p cña ¾c quy . Ngoµi ra cßn phô
thuéc vµo nhiÖt ®é cña dung dÞch . Ngêi ta thêng lÊy nhiÖt
®é +15oC lµm mèc ®Ó tiªu chuÈn ho¸ nång ®é cña dung
dÞch ®iÖn ph©n .§Ó x¸c ®Þnh nång ®é ngêi ta dïng tû
träng kÕ . Mçi mét ®é chªnh lÖch so víi mèc +15oC ®Òu
cho sai sè 0,0007g/cm3 . Do ®ã khi thÊy nhiÖt ®é cña dung
dÞch cao h¬n +15oC th× ph¶i céng thªm sai sè vµo kÕt qu¶
®äc ®îc theo tû träng kÕ cßn nÕu thÊy nhiÖt ®é dung dÞch
thÊp h¬n +15oC th× ph¶i trõ ®i .
*Nh÷ng chó ý khi pha chÕ dung dÞch ®iÖn ph©n cho ¾c
quy axit :
(+)Kh«ng ®îc dïng axit cã thµnh phÇn t¹p chÊt cao nh lo¹i
axit kü thuËt th«ng thêng vµ níc kh«ng ph¶i lµ níc cÊt v×

7
dïng nh v©þ sÏ lµm t¨ng cêng ®é qu¸ tr×nh tù phãng ®iÖn
cña ¾c quy .
(+)C¸c dông cô pha chÕ ph¶i lµm b»ng thuû tinh , sø hoÆc
chÊt dÎo chÞu axit . Chóng ph¶i s¹ch kh«ng chøa c¸c muèi
kho¸ng , dÇu mì vµ c¸c t¹p chÊt v.v..
(+)§Ó ®¶m b¶o an toµn trong khi pha chÕ tuyÖt ®èi
kh«ng ®îc ®Ó níc vµo axit ®Æc mµ ph¶i ®æ tõ tõ axit vµo
níc vµ dïng que thuû tinh khuÊy ®Òu .

2).Qu¸ tr×nh ho¸ häc trong c¸c ¾c quy axit :

Trong ¾c quy thêng x¶y ra hai qu¸ tr×nh ho¸ häc thuËn
nghÞch ®Æc trng lµ qu¸ tr×nh n¹p vµ phãng ®iÖn .
-Khi n¹p nhê nguån ®iÖn n¹p mµ ë m¹ch ngoµi c¸c
®iÖn tö “e” chuyÓn ®éng tõ c¸c b¶n cùc ©m ®Õn c¸c b¶n
cùc d¬ng - ®ã lµ dßng ®iÖn n¹o In .
-Khi phãng ®iªn díi t¸c ®éng cña søc ®iÖn ®éng riªng
cña ¾c quy c¸c ®iÖn tö sÏ chuyÓn ®éng theo híng ngîc l¹i
( tõ d¬ng ®Õn ©m vµ t¹o thµnh dßng ®iÖn phãng Ip .
-Khi ¾c quy ®· n¹p no , chÊt t¸c dông ë c¸c b¶n cùc d-
¬ng lµ PbO2 cßn ë c¸c b¶n cùc ©m lµ ch× xèp Pb , khi phãng
®iÖn c¸c chÊt t¸c dông ë hai b¶n cùc ®Òu trë thµnh sunfat
ch× PbSO4 cã d¹ng tinh thÓ nhá .
C¸c qu¸ tr×nh ho¸ häc x¶y ra trong ¾c quy cã thÓ viÕt mét
c¸ch v¾n t¾t nh sau :
Trªn b¶n cùc d¬ng :
phãng
PbO2 + 3H+ + HSO4- +2e PbSO4 + 2H2O
n¹p

8
Trªn b¶n cùc ©m :
phãng
Pb + HSO4 PbSO4 + 2e + 2H
n¹p
ë d¹ng tæng qu¸t , cã thÓ ®Æc trng c¸c qóa tr×nh trªn b»ng
c¸ch lËp b¶ng :

Tr¹ng th¸i B¶n cùc Dung dÞch B¶n cùc ©m

cña ¾c quy d¬ng ®iÖn
ph©n
§· ®îc n¹p no PbO2 2H2SO4 Pb
(oxit ch× ) (axit (Ch× xèp
sufuric ) nguyªn
chÊt )

PbSO4
§· phãng hÕt (Sunphat
®iÖn ch× tinh 2H2SO4 PbSO4
thÓ nhá) ( Níc ) (Sunfat ch×
tinh thÓ
nhá )

Nh vËy khi phãng ®iÖn axÝt sunfuric bÞ hÊp thô ®Ó t¹o

thµnh sunfat cßn níc bÞ ph©n ho¸ ra , do ®ã nång ®é cña
dung dÞch gi¶m ®i . Khi n¹p ®iÖn th× ngîc l¹i , nhê hÊp thô
níc vµ t¸i sinh ra axit sufuric nªn nång ®é cña dung dÞch
t¨ng lªn . Sù thay ®æi nång ®é cña dung dÞch ®iÖn ph©n
khi phãng vµ n¹p lµ mét trong nh÷ng dÊu hiÖu ®Ó x¸c ®Þnh
møc phãng ®iÖn cña ¾c quy trong sö dông .

3) .C¸c ®Æc tÝnh cña ¾c quy axit

Mçi ng¨n cña b×nh ¾c quy lµ mét ¾c quy ®¬n cã
®Çy ®ñ c¸c tÝnh chÊt ®Æc trng cho c¶ b×nh .Së dÜ ngêi ta

9
nèi tiÕp nhiÒu ng¨n l¹i thµnh b×nh ¾c quy lµ ®Ó t¨ng thÕ
hiÖu cña b×nh ¾c quy ®Õn mét gÝa trÞ ®Þnh møc nµo ®ã
nh 6V , 12V ch¼ng h¹n . Do ®ã khi nghiªn cøu ®Æc tÝnh
cña b×nh ¾c quy ta chØ cÇn kh¶o s¸t mét ¾c quy ®¬n lµ
®ñ .
a) Søc ®iÖn ®éng cña ¾c quy axit
Søc ®iÖn ®éng cña ¾c quy axit phô thuéc chñ yÕu vµo
®iÖn thÕ trªn c¸c cùc , tøc lµ phô thuéc vµo ®Æc tÝnh lý
ho¸ cña vËt liÖu ®Ó lµm c¸c b¶n cùc vµ c¸c dung dÞch ®iÖn
ph©n mµ kh«ng phô thuéc vµo kÝch thíc cña c¸c b¶n cùc
Søc ®iÖn ®éng cßn phô thuéc vµo nång ®é cña dung
dÞch ®iÖn ph©n vµ cã thÓ x¸c ®Þnh ®îc mét c¸ch kh¸
chÝnh x¸c b»ng c«ng thøc thùc nghiÖm sau :
Eo = 0,85 + ρ (V)
+)Eo : Søc ®iªn ®éng cña ¾c quy ®¬n . Søc ®iÖn ®éng
tÜnh ®o trong trêng hîp ¾c quy kh«ng phãng ®iÖn vµ b»ng
v«n kÕ ®Æc biÖt .
+)ρ : Nång ®é cña dung dÞch ®iÖn ph©n kh«ng lÊy theo
®¬n vÞ g/cm3 mµ tÝnh b»ng V quy vÒ +15oC
Nh vËy , ®èi víi c¸c ¾c quy axit cã nång ®é dung dÞch
thay ®æi trong kho¶ng 1,12 ÷ 1,29 g/cm3 ,søc ®iÖn ®éng
cña ¾c quy còng t¨ng nhng nång ®é cña dung dÞch kh«ng
thÓ t¨ng hoÆc gi¶m qu¸ nh ®· nãi ë trªn . Thùc tÕ cho thÊy
r»ng ¾c quy lµm viÖc kh¸ tèt khi nång ®é dung dÞch ®iÖn
ph©n b»ng 1,23 ÷1,29 g/cm3 cßn ë nø¬c ta tèt nhÊt lµ 1,23÷
1,26 g/cm3

10
Ngoµi ra , søc ®iÖn ®éng cßn phô thuéc vµo nhiÖt ®é cña
dung dÞch ®iÖn ph©n n÷a
VD: NhiÖt ®é thay ®æi tõ 20oC ÷- 40oC th× søc ®iÖn ®éng
cña ¾c quy ®¬n gi¶m tõ 2,12 V ®Õn 2,096 V .
b) C¸c ®Æc tÝnh phãng vµ n¹p cña ¾c quy
+)§Æc tÝnh phãng ®iÖn :

§iÓm cuèi
cña qu¸ tr×nh phãng

Eaq Eo

A(1,70V)
ΔE

Ip=5,4

t(h)

Khi phãng b»ng mét dßng ®iÖn Ip kh«ng ®æi th×

nång ®é dung dÞch gi¶m theo ®êng th¼ng v× sè lîng chÊt
t¸c dông tham gia ph¶n øng vµ axit sunfuric ®îc thay thÕ
b»ng níc trong mçi gi©y ®Òu b»ng nhau . Nång ®é ban

11
®Çu gi¶ sö b»ng 1,27 g/cm3 , cßn nång ®é cuèi cïng phô
thuéc vµo sè lîng axit sunfuric tiªu tèn trong thêi gian phãng
vµ tr÷ lîng dung dÞch trong b×nh tøc lµ phô thuéc vµo kÕt
cÊu cña b×nh ¾c quy .
§êng ®Æc tÝnh cña søc ®iÖn ®éng tÜnh Eo tÝnh theo Eo =
0,85 + S còng cã d¹ng nh S nhng nÕu tÝnh gi¸ trÞ thùc tÕ
cña søc ®iÖn ®éng Eqq = Hp +Ip Rqq th× søc ®iÖn ®éng
Eqq sÏ nhá h¬n søc ®iÖn ®éng Eo mét lîng b»ng ΔE
Raq - §iÖn trë trong cña ¾c quy
Ip – Cêng ®é dßng ®iÖn phãng
Up – ThÕ ®iÖn cña ¾c quy trong qu¸ tr×nh phãng
ΔE – Møc chªnh lÖch søc ®iÖn ®éng trong qu¸ tr×nh
phãng hoÆc n¹p
Së dÜ cã sù chªnh lÖch gi÷a Eqq vµ Eo lµ v× trong qu¸
tr×nh phãng ®iÖn nång ®é dung dÞch chøa trong chÊt t¸c
dông cña b¶n cùc bÞ gi¶m ®i do tèc ®é khuÕch t¸n dung
dÞch ®Õn c¸c b¶n cùc chËm , lµm cho nång ®é dung dÞch
thùc tÕ ë trong lßng b¶n cùc lu«n thÊp h¬n nång ®é dung
dÞch chung trong tõng ng¨n . NÕu m¹ch ngoµi cña ¾c quy
hë ( kh«ng phãng ®iÖn ) th× do khuÕch t¸n mµ nång ®é
dung dÞch trong chÊt t¸c dông vµ nång ®é dung dÞch chung
ë mçi ng¨n sÏ c©n b»ng nhau vµ thÕ hiÖu cña ¾c quy còng
sÏ b»ng søc ®iÖn ®éng tÜnh Eo . Søc ®iÖn ®éng thùc tÕ
Eqq vµ Up trong qu¸ tr×nh phãng ®iÖn thay ®æi theo quy
luËt phøc t¹p .

12
 Ta cã thÓ ph©n tÝch kü h¬n qu¸ tr×nh phãng ®iÖn
theo ®Æc tÝnh trªn nh sau : sau khi ®ãng m¹ch phô t¶i R
cho ¾c quy phãng ®iÖn do ph¶n øng ho¸ häc mµ nång ®é
chung bÞ gi¶m ®i , x¶y ra sù chªnh lÖch vÒ nång ®é t¹o
®iÒu kiÖn cho viÖc khuÕch t¸n líp dung dÞch míi vµo b¶n
cùc , Nång ®é trong c¸c b¶n cùc ngµy cµng gi¶m ®i , th× sù
chªnh lÖch nång ®é vµ sè lîng dung dÞch khuÕch t¸n vµo
trong c¸c b¶n cùc ngµy cµng t¨ng . Qu¸ trinh nµy tiÕp tôc
cho ®Õn khi cã sù c©n b»ng sè lîng axit tiªu tèn trong ph¶n
øng phãng ®iÖn . ΔE lµ hËu qu¶ cña qu¸ tr×nh ®ã .
Qóa tr×nh phãng ®iÖn chØ thùc hiÖn ®Õn ®iÓm A v×
sau ®iÓm nµy thÕ hiÖu cña ¾c quy sÏ gi¶m ®i rÊt nhanh
.ThÕ hiÖu cña ¾c quy øng víi ®iÓm nµy ®îc gäi lµ thÕ hiÖu
phãng cuèi cïng . Khi thÕ hiÖu ¾c quy gi¶m ®Õn thÕ hiÖu
phãng cuèi cïng th× ngêi ta th× ngêi ta coi lµ ¾c quy ®· bÞ
phãng hÕt ®iÖn .
+)§Æc tÝnh n¹p cña ¾c quy

( §Æc tÝnh n¹p víi dßng ®iÖn kh«ng ®æi vµ n¹p mét nÊc )
H×nh trªn miªu t¶ n¹p b»ng dßng ®iÖn kh«ng ®æi .
Nång ®é dung dÞch n¹p t¨ng theo quy luËt ®êng th¼ng tõ
1,11 g/cm3 ®Õn 1,27 g/cm3 ë cuèi qu¸ tr×nh n¹p . ThÕ hiÖu
trªn c¸c cùc cña ¾c quy khi n¹p Un vµ Uaq thay ®æi theo

13
quy luËt ngîc víi khi phãng ®iÖn vµ còng ®îc gi¶i thÝch b»ng
hiÖn tîng khuÕch t¸n dung dÞch .
Khi n¹p ®iÖn , trong lßng c¸c b¶n cùc t¹o thµnh axit
sunfuric vµ nång ®é dung dÞch chøa trong c¸c b¶n cùc trë
nªn ®Ëm ®Æc h¬n nång ®é dung dÞch chung m do ®ã Eqq
khi n¹p lín h¬n Eo mét lîng b»ng ΔE ,cßn thÕ hiÖu cña ¾c
quy khi n¹p b»ng :
Un = Eqq + In - Raq
ë cuèi qu¸ tr×nh n¹p søc ®iÖn ®éng vµ thÕ hiÖu Un
t¨ng lªn kh¸ nhanh cïng víi c¸c bät khÝ ®îc t¹o thµnh trong
¾c quy . Khi qu¸ tr×nh n¹p kÕt thóc vµ chÊt t¸c dông ë c¸c
b¶n cùc ®· trë l¹i tr¹ng th¸i ban ®Çu th× dßng ®iÖn n¹p In
coi nh thõa . Nã chØ ®iÖn ph©n níc thµnh oxy vµ hy®r« vµ
tho¸t ra díi d¹ng c¸c bät khÝ . HiÖn tîng nµy gäi lµ sù s«i cña
¾c quy vµ ®ã lµ dÊu hiÖu cuèi qu¸ tr×nh n¹p .
Trong khi ®iÖn ph©n níc , c¸c Ion H+ tiÕn tíi c¸c b¶n cùc
©m , chóng bÞ trung hoµ mét Ýt ( tøc lµ liªn kÕt víi c¸c ®iÖn
tö trong c¸c b¶n cùc ©m ®Ó thµnh nguyªn tö khÝ hy®r« )
cßn phÇn lín dån lai quanh b¶n cùc ©m vµ t¹o nªn mét
®iÖn thÕ phô kho¶ng 0,33 V . §ã chÝnh lµ nguyªn nh©n
g©y nªn sù t¨ng thÕ ë cuèi qu¸ tr×nh n¹p .
Sù s«i b¾t ®Çu trong ¾c quy khi hiÖu ®iÖn thÕ ë mçi
¾c quy ®¬n t¨ng tíi 2,4 V råi ngay sau ®ã thÕ hiÖu t¨ng vät
vµ ®Õn khi ®· ®¹t gi¸ trÞ tËn cïng 2,70 V th× ngõng t¨ng
( ®iÓm B trªn h×nh trªn ) . §iÓm nµy thùc chÊt ®· lµ ®iÓm
cuèi qu¸ tr×nh n¹p vµ cã thÓ kÕt thóc n¹p ë ®©y , nhng th-

14
êng ngêi ta ph¶i tiÕp tôc n¹p kháang 3h n÷a , khi thÊy r»ng
suèt trong thêi gian ®ã thÕ hiÖu vµ nång ®é ¾c quy kh«ng
thay ®æi th× míi tin ch¾c lµ ¾c quy ®· ®îc n¹p no .
Sau khi ng¾t dßng ®iÖn n¹p ,thÕ hiÖu cña ¾c quy sôt
h¼n xuèng b»ng Eaq vµ sau mét kho¶ng thêi gian “nghØ”
( tøc lµ khi ®· c©n b»ng nång ®é dung dÞch vµ ®· tho¸t hÕt
bät khÝ ) nã gi¶m tèi ®a søc ®iÖn ®éng tÜnh cho ®Õn gÝa
trÞ Eo = 2,11V÷ 1,12 V øng víi ¾c quy ®· ®îc n¹p no .
Nh vËy nh÷ng dÊu hiÖu biÓu thÞ mèc cuèi cïng cña qu¸
tr×nh n¹p lµ :
<1> ThÕ hiÖu vµ nång ®é dung dÞch cña ¾c quy ngõng
t¨ng vµ chóng kh«ng thay ®æi trong 3 giê liÒn .
<2> Cã sù s«i m¹nh trong tÊt c¶ c¸c ng¨n .
§iÖn lîng cung cÊp cho ¾c quy khi n¹p Qn tÝnh b»ng
Qn=In.tn trong ®ã tn tÝnh ®Õn B . Trong khi ¾c quy lµm
viÖc do cã tæn hao vÒ nhiÖt vµ cho qu¸ tr×nh ph¶n øng ho¸
häc kh«ng hoµn l¹i nªn khi n¹p ph¶i cung cÊp cho ¾c quy
mét ®iÖn lîng nhiÒu h¬n lîng nã cã thÓ s¶n sinh ra khi
phãng ®iÖn . Ngoµi ra , do ph¶i tiªu tèn n¨ng lîng cho viÖc
®iÖn ph©n H2O trong 3 giê nªn khi n¹p ®iÖn lîng cung cÊp
cho ¾c quy cÇn ph¶i lín h¬n ®iÖn dung Q thu ®îc trong qu¸
tr×nh phãng kho¶ng 10 ÷ 15 % n÷a .

4).C¸c ph¬ng ph¸p n¹p ®iÖn cho ¾c quy

§Ó n¹p ®iÖn cho ¾c quy ngêi ta sö dông hai ph¬ng ph¸p
c¬ b¶n sau :
a) N¹p b»ng dßng ®iÖn kh«ng ®«Ø :

15
 Theo c¸ch n¹p nµy dßng ®iÖn n¹p thêng ®îc gi÷ ë mét trÞ
sè kh«ng ®æi trong suèt thêi gian n¹p ( n¹p mét nÊc ) . Trong
trêng hîp n¹p v«i cho phÐp n¹p hai nÊc tøc lµ ®îc thay ®æi
cêng ®é dßng ®iÖn mét lÇn .
U n − E aq
V× dßng ®iÖn n¹p I n = mµ Eaq trong khi n¹p t¨ng
Raq

dÇn nªn , nªn muèn gi÷ cho In = const , trong qu¸ tr×nh n¹p
ph¶i t¨ng dÇn thÕ hiÖu n¹p Un . §Ó thùc hiÖn ®îc viÖc nµy
nguån ®iÖn n¹p ph¶i cã nhiÒu nÊc ®iÖn thÕ , nÕu kh«ng
ph¶i m¾c thªm mét biÕn trë nèi tiÕp víi ¾c quy .

NÕu tiÕn hµnh n¹p 2 nÊc th× nÊc thø nhÊt kÕt thóc khi
thÕ hiÖu cña mçi ¾c quy ®¬n ®Æt 2,4V ( b¾t ®Çu sñi bät
khÝ trong ¾c quy ) sau ®ã chuyÓn sang nÊc thø hai víi cêng
®é dßng ®iÖn n¹p gi¶m ®i vµ kÕt qu¸ tr×nh n¹p ë cuèi nÊc
nµy .
Theo ph¬ng ph¸p nµy , tÊt c¶ ¾c quy ( kh«ng lÖ thuéc
vµo thÕ hiÖu ®Þnh møc ) ®îc m¾c nèi tiÕp víi nhau vµ chØ
cÇn ®¶m b¶o ®iÒu kiÖn : tæng sè c¸c ¾c quy ®¬n trong
m¹ch n¹p kh«ng vît qu¸ gi¸ trÞ Ung/2,7 ( Ung lµ thÕ hiÖu cña
nguån n¹p hoÆc thiÕt bÞ n¹p ®iÖn ) . Mét ®iÒu kiÖn n÷a
còng nªn ®¶m b¶o lµ tÊt c¶ c¸c ¾c quy ph¶i cã ®iÖn dung

16
nh nhau nÕu kh«ng sÏ ph¶i chän cêng ®é dßng ®iÖn n¹p
theo ¾c quy cã ®iÖn dung nhá nhÊt v× vËy ¾c quy cã ®iÖn
dung lín sÏ ph¶i n¹p rÊt l©u .
V× thÕ hiÖu cña mçi ¾c quy ®¬n lóc b¾t ®Çu n¹p
chØ b»ng 2,0 V nªn muèn khö ®iÖn ¸p d biÕn trë ph¶i cã
®iÖn trë
U ng − 2 N aq
R=
In

Naq: tæng sè ¾c quy ®¬n khi nèi tiÕp nhau trong m¹ch n¹p
N¹p b»ng dßng ®iÖn kh«ng ®æi lµ ph¬ng ph¸p n¹p chñ
yÕu vµ tæng qu¸t nhÊt , trong ®ã n¹p mét nÊc lµ c¬ b¶n ,
cßn n¹p hai nÊc chØ ¸p dông khi cÇn rót ng¾n thêi gian n¹p .
Ph¬ng ph¸p nµy cho tuú ý chän cêng ®é dßng ®iÖn n¹p cho
thÝch hîp víi tõng lo¹i ¾c quy . TÊt c¶ c¸c ¾c quy míi tríc khi
®em vµo sö dông nãi chung ®Òu ph¶i tr¶i qua c¸ch n¹p nµy
.
Nhîc ®iÓm cña ph¬ng ph¸p nµy lµ thêi gian kÐo dµi vµ
ph¶i thêng xuyªn theo dâi , ®iÒu chØnh cêng ®é dßng ®iÖn
n¹p.
b)N¹p b»ng ph¬ng ph¸p thÕ hiÖu kh«ng ®æi :
Trong c¸ch n¹p nµy tÊt c¶ c¸c ¾c quy ®îc m¾c song
song víi nguån ®iÖn n¹p ( m¸y ph¸t ®iÖn , m¸y n¹p riªng )
vµ ®¶m b¶o thÕ hiÖu cña nguån b»ng 2,3 ÷2,5 V trªn c¸c
¾c quy ®¬n .
§Ó cã thÕ n¹p mét lóc c¸c ¾c quy 6V vµ 12 V ngêi ta
lËp m¹ng 3 d©y 2x7,0 V hoÆc 2x7,5V .

17
 ThÕ hiÖu cña nguån n¹p ph¶i ®îc gi÷ æn ®Þnh víi ®é
chÝnh x¸c ®Õn 3% ®îc theo dâi b»ng c¸c v«n kÕ .
U n − E aq
In = lóc ®Çu sÏ rÊt lín sau ®ã khi Eaq t¨ng dÇn th× In
Raq

gi¶m ®i kh¸ nhanh .

+)¦u: Cã thêi gian n¹p ng¾n , Ýt tèn c«ng => n¹p bæ
sung .
+)Nhîc : Kh«ng n¹p no ®îc , cã h¹i cho tuæi thä cña ¾c
quy .

B)Tæng quan vÒ UPS

UPS (Uniterruptible Power Supply) lµ bé nguån liªn
tôc.Víi kü thuËt t¬ng tù chÊt lîng ®iÖn chØ bao gåm 2 chØ
tiªu quan träng nhÊt lµ ®iÖn ¸p vµ tÇn sè. Vµo cuèi thÕ kû
thø 20, ®é tin cËy cung cÊp ®iÖn cña c¸c níc c«ng nghiÖp
ph¸t triÓn vµo kho¶ng 99.9%. §iÒu nµy qui ra thêi gian mÊt
®iÖn trong 1 n¨m lµ 8h, phæ biÕn díi d¹ng mÊt 1 vµi phót.
Thêi lîng mÊt ®iÖn nh vËy kh«ng quan träng l¾m víi hÖ
thèng chiÕu s¸ng hoÆc hÖ thèng ®iÖn c¬.

18
 §èi víi hÖ thèng kü thuËt sè, vÊn ®Ò kh«ng ®¬n gi¶n nh
vËy.§é tin cËy cung cÊp ®iÖn cña c¸c hÖ thèng cã m¸y tÝnh
c«ng nghiÖp cÇn ph¶i t¨ng lªn rÊt nhiÒu v× mÊt ®iÖn dï
chØ trong 1 vµi mili gi©y cã nguy c¬ mÊt hÕt th«ng tin
hoÆc lµm rèi lo¹n qu¸ tr×nh trao ®æi d÷ liÖu m¸y tÝnh ; yªu
cÇu hÖ thèng kü thuËt sè ph¶i khëi ®éng l¹i. Ngµy nay, yªu
cÇu ®é tin cËy cung cÊp ®iÖn lªn tíi 10 con sè 9 nghÜa lµ
99.909999999%!
• C¸c øng dông cña UPS.
• Ngµy nay UPS ®îc øng dông rÊt réng r·i nh trong y
häc c¸c thiÕt bÞ ®iÖn tö y sinh, trong c¸c phßng
mæ (scanner, ®iÖn t©m ®å, thËn nh©n t¹o ...).
• Trong ng©n hµng: m¸y rót tiÒn, thÞ trêng trøng
kho¸n...
• Trong ngµnh th«ng tin liªn l¹c( ®iÖn tho¹i, truyÒn
h×nh, fax)...
• §Æc biÖt c¸c hÖ thèng ®o lêng ®iÒu khiÓn hiÖn ®¹i
nh c¸c bé logic lËp tr×nh PLC, c¸c bé ®iÒu khiÓn
gi¸m s¸t vµ thu nhËp d÷ liÖu Scada, c¸c m¸y tÝnh
c«ng nghiÖp, c¸c d©y chuyÒn s¶n xuÊt tù ®éng.
• S¬ ®å khèi cña UPS.

HTCC 1
T¶i
ChØnh l­u/ NghÞch l­
N¹p u
HTCC 2

Ac
19 qui
*)C¸c chÕ ®é vËn hµnh cña UPS
ViÖc vËn hµnh UPS theo c¸c chÕ ®é kh¸c nhau tuú theo
t×nh tr¹ng nguån vµ t¶i.B×nh thêng t¶i ®îc cung cÊp tõ hÖ
thèng cung cÊp 1(HTCC1); ¸cqui lu«n ®îc n¹p tõ hÖ thèng
cung cÊp 2(HTCC 2). Khi x¶y ra sù cè líi cung cÊp, t¶i ®îc
cÊp ®iÖn tõ acqui qua bé nghÞch lu.
S¬ ®å khèi chi tiÕt:

BiÕn ¸p ChØnh lu Ac NghÞch BiÕn ¸p Läc

vµo qui lu ra

§KCL §KNL
Nguån Nguån cho
cho ®kNL
®kCL
2. NhiÖm vô thiÕt kÕ phÇn chØnh lu víi tham sè.
• §iÖn ¸p nguån 220 VAC ± 10%; f = 50 Hz.
• C«ng suÊt 15 kVA ± 1%.
• §iÖn ¸p ra 220 VAC ± 1%.
• Acqui axÝt lo¹i kÝn.
+Thêi gian lu ®iÖn 10 phót.

20
 Ch¬ng II:
ThiÕt kÕ vµ tÝnh to¸n m¹ch lùc

1)TÝnh dung lîng acqui

- Víi yªu cÇu c«ng suÊt P = 15kW.
- Thêi gian liªn ®iÖn lµ 10’=1/ 6 h.
⇒Chän 18 b×nh acqui 12V( 18*12V ).
Gi¶ sö khi phãng ®iÖn ¸p trªn b×nh acqui lµ ®Çy. V× 18
b×nh lµ m¾c nèi tiÕp nªn:
⇒ U = 18 *12 = 216(V )

Dßng ®iÖn phãng cña acqui:

P 15 * 10 3
Ip = = = 69.4( A)
U 216
Dung lîng cña acqui lµ:
1
Att = I p t = 69.4 * = 11.57( Ah)
6
Trong thùc tÕ kh«ng cho acqui phãng qu¸ møc, nÕu
kh«ng nh÷ng h¹t sunph¸t ch× nhá sÏ b¸m vµo chÊt h÷u hiÖu
thµnh nh÷ng h¹t kÕt tinh cã néi trë lín, khi n¹p ®iÖn rÊt khã
kh«i phôc nh cò.
Trong trêng hîp nµy, ®Ó ®¶m b¶o tuæi thä cho acqui, ph¶i
chän t¨ng dung lîng lín h¬n gÊp 4 lÇn so víi tÝnh to¸n.
Athucte = 4 * Att = 4 * 11.57 = 46.28( Ah)

21
 ⇒Chän acqui cã dung lîng 50 Ah. Chän dßng n¹p lµ I n
=10%A= 5A( trong 10h).
§iÖn ¸p ®Æt lªn acqui lóc n¹p no lµ:
2.7*6*18=291.6(V)

2. TÝnh chän van.

Víi sè liÖu ban ®Çu P=15 kW.
§Ó chän van ph¶i dùa vµo chÕ ®é lµm viÖc nÆng nÒ
nhÊt mµ van ph¶i chÞu.
*)TÝnh U ng max :
Van ph¶i chÞu ®iÖn ¸p nÆng nÒ nhÊt khi n¹p no
⇒ U ng max = 291.6(V )

Dßng ®iÖn trung b×nh lín nhÊt:

Id 5
I tbv max = = ≈ 1.7( A)
3 3

Thùc tÕ ph¶i chän van chÞu ®îc hÖ sè qu¸ ¸p k u =1.6 vµ hÖ

sè qu¸ dßng k i =1.2
§iÖn ¸p ngîc:
U ng = k u * U ng max = 291.6 * 1.6 = 466.56(V )

Dßng ®iÖn van:

I v = k i * I tbv max = 1.2 * 1.7 = 2.04( A)

Chän van cã chÕ ®é lµm m¸t:

Van cã ®iÒu kiÖn lµm m¸t b»ng kh«ng khÝ cã c¸nh t¶n
nhiÖt lµ 25%, dïng qu¹t lµ 30 ÷ 35%, t¶n nhiÖt b»ng níc lµ
80%, ë ®©y van dÉn dßng kh«ng lín l¾m nªn chän ph¬ng

22
ph¸p t¶n nhiÖt b»ng c¸nh t¶n nhiÖt cho ®ì phøc t¹p vµ tèn
kÐm.
2.04
Iv = = 8.16( A)
0.25
Tõ c¸c th«ng sè tÝnh to¸n, chän lo¹i thyristor 50RIF60W20 cã
c¸c th«ng sè sau:
- §iÖn ¸p ngîc cùc ®¹i: U n = 600A.
-Dßng ®iÖn lµm viÖc cùc ®¹i: I dm = 50A.
-Dßng ®iÖn ®Ønh cùc ®¹i: I pik = 1000 A .
-Dßng ®iÖn xung ®iÒu khiÓn: I g =150 mA.
-§iÖn ¸p xung ®iÒu khiÓn: U g = 3 V.
-Dßng ®iÖn rß: I r =15 mA.
-Dßng ®iÖn tù gi÷: I h = 200mA.
-Sôt ¸p trªn thyristor ë tr¹ng th¸i dÉn: ∆U = 2V
dU
-§¹o hµm ®iÖn ¸p: = 500V / s.
dt

-Thêi gian chuyÓn m¹ch : t cm = 15µs .

-NhiÖt ®é lµm viÖc cùc ®¹i: T max =125 0 C.
3)B¶o vÖ van
a) B¶o vÖ qu¸ dßng ®iÖn cho van.
Aptomat dïng ®Ó ®ãng c¾t m¹ch ®éng lùc, tñ ®éng
lùc, b¶o vÖ khi qu¸ t¶i vµ ng¾n m¹ch thyristor, ng¾n m¹ch
®Çu ra bé biÕn ®æi, ng¾n m¹ch thø cÊp m¸y biÕn ¸p,
ng¾n m¹ch ë chÕ ®é nghÞch lu.
Chän 1 aptomat cã:
I dm = 1.1I hd = 1.1 * 3I 1 = 1.1 * 3 * 1.5 = 2.85( A)

23
 U dm =220V
Cã 3 tiÕp ®iÓm chÝnh, cã thÓ ®ãng c¾t b»ng tay hoÆc
b»ng nam ch©m ®iÖn.
ChØ ®inh dßng ng¾n m¹ch
I nm = 2.5I hd = 2.5 * 2.59 = 6.5( A)

Dßng qu¸ t¶i

I qt = 1.5 I hd = 1.5 * 2.59 = 3.9( A)

CÇu dao dïng ®Ó t¹o khe hë an toµn khi söa ch÷a hÖ

truyÒn ®éng, chän cÇu dao cã dßng ®Þnh møc
I cd = 1.1 3I 1 = 2.86( A)

Dïng d©y ch¶y t¸c ®éng nhanh ®Ó b¶o vÖ ng¾n m¹ch

c¸c thyristor, ng¾n m¹ch ®Çu ra cña bé nghÞch lu.
Nhãm 1 c©ï ch× : dßng ®iÖn ®Þnh møc d©y ch¶y nhãm 1
cÇu ch×
I1cc = 1.1* I 2 = 1.1* 4.08 = 4.488( A )

Nhãm 2 c©ï ch× : dßng ®iÖn ®Þnh møc d©y ch¶y nhãm
cÇu ch×
I 2 cc = 1.1 * I v = 1.1 *1.7 = 1.87( A)

Nhãm 3 c©ï ch× : dßng ®iÖn ®Þnh møc d©y ch¶y nhãm 3
cÇu ch×
I 3cc = 1.1 * I d = 1.1 * 5 = 5.5( A)

VËy chän cÇu ch¶y nhãm

- nhãm 1 cÇu ch×: lo¹i 5(A)
- nhãm 2 cÇu ch×: lo¹i 2(A)
- nhãm 3 cÇu ch×: lo¹i 6(A)
b)B¶o vÖ qu¸ ®iÖn ¸p cho van

24
 B¶o vÖ qu¸ ®iÖn ¸p do qu¸ tr×nh ®ãng c¾t c¸c
thyristor ®îc thùc hiÖn ®îc b»ng c¸ch m¾c R-C song song víi
T. Khi cã sù chuyÓn m¹ch, c¸c ®iÖn tÝch tô trong c¸c líp b¸n
dÉn phãng ra ngoµi t¹o dßng ®iÖn ngîc trong kho¶ng thêi
gian ng¾n. Sù biÕn thiªn nhanh chãng cña dßng ®iÖn ngîc
g©y ra søc ®iÖn ®éng c¶m øng rÊt lín trong c¸c ®iÖn c¶m
lµm cho qu¸ ®iÖn ¸p gi÷a anèt vµ catèt cña thyristor. Khi cã
m¹ch R-C m¾c song song víi thyristor t¹o ra vßng phãng
®iÖn trong qu¸ tr×nh chuyÓn m¹ch nªn thyristor kh«ng bÞ
qu¸ ®iÖn ¸p.
4.)TÝnh to¸n m¸y biÕn ¸p chØnh lu
-Chän m¸y biÕn ¸p 3 pha 3 trô s¬ ®å ®Çu d©y ∆ / Y lµm m¸t
b»ng kh«ng khÝ tù nhiªn.
-TÝnh c¸c th«ng sè c¬ b¶n.
1.C«ng suÊt biÓu kiÕn cña m¸y biÕn ¸p
TÝnh cho chÕ ®é lµm viÖc nÆng nÒ nhÊt cña m¸y biÕn ¸p.
U d max =291.6(V)
I d max =5A
πU d max π 291.6
U2 = = = 124.6(V )
3 6 3 6

2 2
I2 = Id =5 = 4.08( A)
3 3
⇒ P2 = 3U 2 * I 2 = 3 *124.6 * 4.08 = 1525.8 (W)

LÊy hiªu suÊt η = 0.85

P2 1525.8
S = ks = 1.05 * = 1884.81(VA)
η 0.85

2. §iÖn ¸p pha s¬ cÊp MBA: U 1 = 380(V )

25
3. §iÖn ¸p pha thø cÊp MBA
Ph¬ng tr×nh c©n b»ng ®iÖn ¸p khi t¶i:
U do cos α min = U d + 2∆U v + ∆U dn + ∆U ba

Trong ®ã:
α min =10 0 gãc dù tr÷ khi cã suy gi¶m ®iÖn ¸p líi.

∆U = 2V sôt ¸p trªn thyristor.

∆U dn = 0 sôt ¸p trªn d©y nèi.

∆U ba = ∆U r + ∆U x : sôt ¸p trªn ®iÖn trë vµ d©y kh¸ng MBA.

Chän s¬ bé: ∆U ba = 6%U d = 0.06 * 291.6 = 17.5(V )

Tõ ph¬ng tr×nh c©n b»ng ®iÖn ¸p khi cã t¶i, cã :
U d + 2∆U V + ∆U dn + 2∆U ba 291.6 + 2 * 2 + 0 + 17.5
U do = = = 317.9(V )
cos α min cos10 0

§iÖn ¸p pha thø cÊp MBA:

U do 317.9
U2 = = = 135.8(V )
k tt 3 6 /π

2
4. Dßng ®iÖn hiÖu dông thø cÊp MBA: I 2 = I d = 4.08( A)
3

5. Dßng ®iÖn hiÖu dông s¬ cÊp MBA

135.8
I 1 = k ba I 2 = 4.08 = 1.5( A)
380
6. TiÕt diÖn s¬ bé trô:
S ba
QFe = K Q
m* f

K Q : hÖ sè phô thuéc vµo ph¬ng thøc lµm m¸t, lÊy K Q

=6.
m: sè trô cña biÕn ¸p, m=3.
f: tÇn sè nguån ®iÖn xoay chiÒu, f=50 Hz.

26
Thay sè:
S ba 1884.81
QFe = K Q = 6* = 21.3(cm 2 )
m* f 3 * 50

7. §êng kÝnh trô:

4QFe 4 * 21.3
d= = = 5.2(cm)
Π Π

ChuÈn ho¸ ®êng kÝnh trô theo tiªu chuÈn ( b¶ng 4.2a-Phô
lôc s¸ch thiÕt kÕ m¸y biÕn ¸p - Phan Tö Thô) : d = 8 cm.
8. Chän lo¹i thÐp , c¸c l¸ thÐp cã ®é dµy 0.5 mm.
Chän s¬ bé mËt ®é tõ c¶m trong trô B T =1(T).
h
9. Chän tØ sè m= =2.3 ⇒ h=m*d=2.3*8=18.4(cm).
d
(Th«ng thêng m=2 ÷ 2.5)
Chän chiÒu cao trô h =19 cm.
TÝnh to¸n d©y quÊn:
10. Sè vßng d©y mçi pha s¬ cÊp m¸y biÕn ¸p:
U1 380
W1 = = = 804(vong )
4.44 fQ Fe BT 4.44 * 50 * 21.3 * 10 −4 * 1

11. Sè vßng d©y mçi pha thø cÊp cña m¸y biÕn ¸p:
U2 135.8
W2 = W1 = * 804 = 289(vong )
U1 380

12. Chän s¬ bé mËt ®é dßng ®iÖn trong m¸y biÕn ¸p.

Víi d©y dÉn b»ng ®ång, m¸y biÕn ¸p kh« chän
J 1 = J 2 = 2.75( A / mm 2 )

13. TiÕt diÖn d©y dÉn s¬ cÊp m¸y biÕn ¸p.

I1 1.5
S1 = = = 0.54( mm 2 )
J 1 2.75

27
Chän d©y dÉn cã tiÕt diÖn trßn vµ cã c¸ch ®iÖn.( B¶ng 20 -
thiÕt kÕ m¸y ®iÖn-Phan Tö Thô).
Chän d©y dÉn ®ång Π B cã tiÕt diÖn 0.5809(mm 2 ); ®êng
kÝnh d=0.86(mm);
®êng kÝnh kÓ c¶ c¸ch ®iÖn D=0.95(mm).
14. TiÕt diÖn d©y dÉn thø cÊp m¸y biÕn ¸p.
I 2 4.08
S2 = = = 1.48( mm 2 )
J 2 2.75

Chän d©y ®ång cã tiÕt diÖn trßn, c¸ch ®iÖn 2 phÝa 2 δ =0.3
mm.
Chän d©y ®ång ΠB cã tiÕt diÖn 1.5394 mm 2 ; ®êng kÝnh
d=1.4(mm)
®êng kÝnh kÓ c¶ c¸ch ®iÖn D =1.9(mm).
KÕt cÊu d©y quÊn s¬ cÊp.
Thùc hiÖn d©y quÊn ®ång t©m theo chiÒu däc trô.
15.TÝnh s¬ bé vßng d©y trªn 1 líp cña d©y quÊn s¬ cÊp.
h − 2hg
W1.1 = ke
d

k e : hÖ sè Ðp chÆt k e =0.95.
h: chiÒu cao cña trô.
hg: kho¶ng c¸ch tõ g«ng ®Õn cuén d©y s¬ cÊp.
d: ®êng kÝnh d©y.
Chän s¬ bé kho¶ng c¸ch c¸ch ®iÖn ®Õn g«ng: hg=1.5 cm.
h − 2hg 19 − 21.5
W1.1 = ke = * 0.95 = 160(vong )
d 0.095
16. TÝnh s¬ bé sè líp d©y ë cuén s¬ cÊp.
W1 804
n1.1 = = = 5(lop )
W1.1 160

28
Chän n 1.1 =
17. ChiÒu cao thùc tÕ cña cuén s¬ cÊp
W1.1 * d 160 * 0.095
h1 = = = 16(cm)
ke 0.95

18. Chän èng quÊn d©y lµm b»ng vËt liÖu c¸ch ®iÖn cã bÒ
dµy S 01 =0.1cm
19. Kho¶ng c¸ch tõ trô tíi cuén d©y s¬ cÊp: a 01 =1.0 cm.
20. §êng kÝnh trong cña èng c¸ch ®iÖn.
Dt1 = d Fe + 2a 01 − 2S 01 = 8 + 2 *1 − 2 * 0.1 = 9.8(cm)

21. §êng kÝnh trong cña cuén d©y s¬ cÊp

Dtsc = Dt + 2 * S o1 = 9.8 + 2 * 0.1 = 10(cm)

22. Chän bÒ dµy c¸ch ®iÖn gi÷a c¸c líp d©y ë cuén s¬ cÊp:
cd 1.1 =0.1(mm).
23. BÒ dµy cuén s¬ cÊp
Bd 1 = ( a1 + cd1.1 ) n1.1 = (0.95 + 0.1) * 5 = 0.525(cm)

24. §êng kÝnh ngoµi cña cuén s¬ cÊp.

Dn1 = Dtsc + 2 Bd 1 = 10 + 2 * 0.525 = 11.05(cm)

25. §êng kÝnh trung b×nh cña cuén d©y s¬ cÊp:

Dtsc + Dn1 10 + 11.05
Dtb = = = 10.025(cm)
2 2
26. ChiÒu dµi d©y quÊn s¬ cÊp.
l1 = W1ΠDtb1 = 804 * Π *10.025 = 25308(cm) = 283.1(m)

27.Chän bÒ dµy c¸ch ®iÖn gi÷a cuén s¬ cÊp vµ cuén thø

cÊp: cd 01 =1.0(cm)

29
KÕt cÊu d©y quÊn thø cÊp.
28. Chän s¬ bé chiÒu cao cét thø cÊp :
h1 = h2 = 16(cm)

29. TÝnh s¬ bé sè vßng d©y trªn 1 líp.

h2 16
W1.2 = kc = * 0.95 = 109(vong )
d2 0.14

30. TÝnh s¬ bé sè líp d©y quÊn thø cÊp

W2 289
n1.2 = = = 2.65 = 2.65(lop )
W1.2 109

Chän n 1.2 =3 líp.

31. ChiÒu cao thùc tÕ cña cuén thø cÊp
W1.2 109 * 0.14
h2 = d2 = = 16.06(cm)
ke 0.95

32. §êng kÝnh trong cña cuén d©y thø cÊp

Dtsc = Dt + 2 * S o1 = 9.8 + 2 * 0.1 = 10(cm)

33. Chän bÒ dµy c¸ch ®iÖn gi÷a c¸c líp d©y ë cuén s¬ cÊp:
cd 1.2 =0.1(mm).
34. BÒ dµy cuén s¬ cÊp
Bd 2 = (a 2 + cd 2.2 )n1.2 = (0.14 + 0.01) * 3 = 0.45(cm)

35. §êng kÝnh ngoµi cña cuén thø cÊp.

Dn 2 = Dtsc + 2 Bd 2 = 13.85 + 3 * 0.45 = 15.2(cm)

36. §êng kÝnh trung b×nh cña cuén d©y thø cÊp:
Dtsc + Dn 2 13.05 + 15.2
Dtb = = = 14.125(cm)
2 2
37. ChiÒu dµi d©y quÊn thø cÊp.
l 2 = W2 Π Dtb 2 = 289 * Π *14.125 = 12817.8(cm) = 128.2(m)

38. §êng kÝnh trung b×nh c¸c cuén d©y.

30
 Dt1 + Dn 2 9.8 + 12.5
D1.2 = = = 11.15(cm)
2 2

27.Chän kho¶ng c¸ch gi÷a 2 cuén thø cÊp: a 2.2 =2.0(cm).

TÝnh kÝch thíc m¹ch tõ
40. Víi d=8 cm ⇒ tiÕt diÖn trô cã sè bËc lµ 4
(b¶ng 41a-ThiÕt kÕ m¸y ®iÖn- Phan Tö Thô).
C¸c bËc thang ghÐp thµnh trô.
41. Toµn bé tiÕt diÖn bËc thang cña trô.
Qbt = 7.5 * 1.4 + 6.5 * 0.9 + 5.5 * 0.6 + 4 * 0.5 = 21.65(cm 2 )

42. TiÕt diÖn hiªu qu¶ cña trôa:

Q1 = k hq * Qbt = 0.95 * 21.65 = 20.57(cm 2 )

43. Tæng chiÒu dµy c¸c bËc thang cña trô.

d1 = 2(1.4 + 0.9 + 0.6 + 0.5) = 6.8(cm)

44. Sè l¸ thÐp dïng trong c¸c bËc .

14
BËc 1: n 1 =2* = 56 (l¸ thÐp).
0.5
9
BËc 2: n 2 =2* = 36 (l¸ thÐp).
0.5
6
BËc 3: n 3 =2* = 24 (l¸ thÐp).
0.5
5
BËc 4: n 4 =2* = 20 (l¸ thÐp).
0.5
§Ó ®¬n gi¶n trong chÕ t¹o g«ng tõ, chän g«ng cã tiÕt diÖn
h×nh ch÷ nhËt cã c¸c kÝch thíc sau:
- ChiÒu dµy g«ng b»ng chiÒu dµy cña trô: b=d 7 =6.8(cm).
- ChiÒu cao cña g«ng b»ng chiÒu réng tËp l¸ thÐp thø nhÊt
cña trô a=7.5(cm).
TiÕt diÖn g«ng: Qbg = a * b = 6.8 * 7.5 = 51(cm ) .
2

31
45. TiÕt diÖn hiÖu qu¶ cña g«ng:
Qhg = k hq * Qbg = 0.95 * 51 = 48.45(cm 2 )

46. Sè l¸ thÐp dïng trong 1 g«ng:

b 68
hg = = = 136 ( l¸ thÐp )
0.5 0.5
47. TÝnh chÝnh x¸c mËt ®é tõ c¶m trong trô:
U1 380
B1 = = = 1.03(T )
4.44 fW1QT 4.44 * 50 * 804 * 20.57 * 10 −4

48. MËt ®é tõ c¶m trong g«ng:

QT 20.57
B g = BT = 1.03 * = 0.43(T )
Qg 48.45

49. ChiÒu réng cöa sæ

c = 2(a 01 + Bd 1 + a12 + Bd 2 ) + a 22 = 2 * (1 + 0.525 + 1 + 0.45) + 2 = 7.95(cm)

50. TÝnh kho¶ng c¸c gi÷a 2 t©m trôc

c ' = c + d = 7.95 + 8 = 15.95(cm)

51. ChiÒu réng m¹ch tõ

l = 2c + 3d = 2 * 7.95 + 3 * 8 = 39.9(cm)

52. ChiÒu cao m¹ch tõ

H = h + 2a = 19 + 2 * 7.5 = 34(cm)

TÝnh khèi lîng cña s¾t vµ ®ång

53. ThÓ tÝch cña trô
V1 = 3 * Qt * h = 3 * 20.57 * 19 = 1172.49(cm 3 ) = 1.17249(dm 3 )

54. ThÓ tÝch cña g«ng

V g = 2 * Q g * L = 2 * 48.45 * 39.9 = 3866.31(cm 3 ) = 3.86631(dm 3 )

55. Khèi lîng cña trô

M t = VT * m Fe = 1.17249 * 7.85 = 9.2(kg )

56. Khèi lîng cña g«ng

32
 M g = V g * m Fe = 3.86631 * 7.85 = 30.4( kg )

57. Khèi lîng cña s¾t

M Fe = M T + M g = 9.2 + 30.4 = 39.6( kg )

58. ThÓ tÝch cña ®ång

VCu = 3( S1l1 + S 2 l 2 ) = 3(0.5809 * 253.1 * 10 −2 + 15394 * 128.2 * 10 −2 ) = 1.033(dm 3 )

TÝnh c¸c th«ng sè cña m¸y biÕn ¸p

60. §iÖn trë trong cña cuén s¬ cÊp m¸y biÕn ¸p ë 75 0 C
l1 253.1
R1 = ρ = 0.02133 * = 9.3(Ω)
s1 0.5809

trong ®ã ρ 75 = 0.02133(Ωmm 2 / m)
61. §iÖn trë trong cña cuén thø cÊp m¸y biÕn ¸p ë 75 0 C
l2 128.2
R2 = ρ = 0.02133 * = 1.77(Ω)
s2 1.5394

trong ®ã ρ 75 = 0.02133(Ωmm 2 / m)
62. §iÖn trë m¸y biÕn ¸p qui ®æi vÒ thø cÊp
W2 2 289 2
Rba = R2 + R1 ( ) = 1.77 + 9.3( ) = 5.1(Ω)
W1 804

63. Sôt ¸p trªn ®iÖn trë m¸y biÕn ¸p

∆U r = Rba I 2 = 5.11 * 4.08 = 20(V )

64. §iÖn kh¸ng m¸y biÕn ¸p qui ®æi vÒ thø cÊp

r B + Bd 2
X ba = 8 * Π 2 (W 2 )( )(a12 + d 1 ) w *10 −7
hqd 3
6.525 0.525 + 0.45
= 8 * 3.14 2 * 75 2 ( )(0.01 + 10 −2 )314 * 10 −7 = 0.076
16 3
65. §iÖn c¶m m¸y biÕn ¸p qui ®æi vÒ thø cÊp
X ba 0.076
Lba = = = 0.00024( H ) = 0.24(mH )
w 314
66. Sôt ¸p trªn ®iÖn kh¸ng m¸y biÕn ¸p

33
 3 3
∆U x = X ba I 2 = * 0.076 * 4.08 = 0.3(V )
Π Π
3 3
Rd = X ba = * 0.076 = 0.073(Ω)
Π Π
67. Sôt ¸p trªn m¸y biÕn ¸p
∆U ba = ∆U r2 + ∆U x2 = 20 2 + 0.3 2 = 20(V )

68. §iÖn ¸p trªn t¶i cã gãc më α min = 10 0

U = U do * cos α min − 2∆U v − ∆U ba = 319.7 * cos10 0 − 281.6 − 20 = 291.6(V )

§ñ dïng khi n¹p no.

69. Tæng trë ng¾n m¹ch qui ®æi vÒ thø cÊp
Z ba = Rba2 + X ba2 = 5.112 + 0.076 2 = 5.11(Ω)

70. Tæn hao ng¾n m¹ch trong m¸y biÕn ¸p

∆Pn = 3 * Rba * I 22 = 3 * 5.11 * 4.08 2 = 255(W )

∆Pn 255
∆Pn% = 100% = * 100% = 13%
S 1884.81
71. Tæn hao kh«ng t¶i cã kÓ ®Õn 15% tæn hao phô
Po = 1.3 * n f ( M T B12 + M g Bb2 ) = 1.3 * 1.15(9.2 * 1.03 2 + 30.4 * 0.43 2 ) = 22.99(W )

P0 22.99
∆P0% = * 100% = *100% = 1.2%
S 1884.81
72. §iÖn ¸p ng¾n m¹ch t¸c dông
Rba I 2 5.11 * 4.08
U nr = *100% = = 1.5%
U2 135.8

73. §iÖn ¸p ng¾n m¹ch ph¶n kh¸ng

X ba I 2 0.076 * 4.08
U nx = * 100% = * 100% = 0.3%
U2 135.8

74. §iÖn ¸p ng¾n m¹ch phÇn tr¨m

U n = U nr2 + U nx2 = 1.5 2 + 0.3 2 = 1.53%

34
75. Dßng ®iÖn ng¾n m¹ch x¸c lËp
U 2 135.8
I 2 nm = = = 26.4( A)
Z ba 5.11

76. Dßng ®iÖn ng¾n m¹ch tøc thêi cùc ®¹i

U nr 1.5
−Π −3.14*
I max = 2 I 2 nm (1 + e U nx
) = 2 * 26.4(1 + e 0.3
) = 37.3

I max (= 37.3 A) < I pik (= 1000 A)

I pik : ®Ønh xung dßng ®iÖn lín nhÊt cña thyristor

77. KiÓm tra m¸y biÕn ¸p thiÕt kÕ cã ®ñ ®iÖn kh¸ng ®Ó
h¹n chÕ tèc ®é biÕn thiªn cña dßng ®iÖn chuyÓn m¹ch.
Gi¶ sö chuyÓn m¹ch tõ T 1 sang T 5 cã ph¬ng tr×nh
dic
2U ba = U 23 − U 2 a = 6U 2 sin(θ − α )
dt
di 6U 2 6 *135.8
⇒ c max = = −3
= 0.693 * 10 −3 A / sec = 0.693 A / µs
dt 2 Lba 2 * 0.24 *10
dic di
max < c cp = 100 A / µs
dt dt

VËy biÕn ¸p sö dông tèt.

35
 Ch¬ng 4
TÝnh to¸n vµ thiÕt kÕ m¹ch ®iÒu khiÓn

A . ThiÕt kÕ m¹ch ®iÒu khiÓn Tiristor

I - Nguyªn lý chung m¹ch ®iÒu khiÓn
1) §Æc ®iÓm Tiristor vÒ mÆt ®iÒu khiÓn
• Tiristor chØ më kho¸ khi cã hai ®iÒu kiÖn:
- §iÖn ¸p (+) ®Æt vµo A
§iÖn ¸p (-) ®Æt vµo K
- Xung ®iÒu khiÓn ®Æt vµo G
• Khi Tiristor ®· më th× xung ®iÒu khiÓn kh«ng cã t¸c
dông g× n÷a.
• §iÒu chØnh ®îc vÞ trÝ xung ®iÒu khiÓn trong ph¹m vi
nöa chu k× d¬ng cña ®iÖn ¸p ®Æt lªn A - K cña Tiristor.
•T¹o ra xung ph¶i cã ®ñ ®iÒu kiÖn më Tiristor, ®é réng
xung tx <10 µs.
BiÓu thøc ®é réng xung:
I dt
tx =
di / dt
Idt : dßng duy tr× cña Tiristor
di/dt : tèc ®é t¨ng trëng cña dßng t¶i
2) CÊu tróc s¬ ®å khèi cña m¹ch ®iÒu khiÓn Tiristor

Udk : ®iÖn ¸p ®iÒu khiÓn, ®iÖn ¸p mét chiÒu

Ur : ®iÖn ¸p ®ång bé, ®iÖn ¸p xoay chiÒu hoÆc biÕn
thÓ cña nã, ®ång bé víi ®iÖn ¸p A - K cña Tiristor.

36
 HiÖu ®iÖn ¸p Udk - Ur ®îc ®a vµo kh©u so s¸nh 1 lµm
viÖc nh mét trig¬. Khi Udk - Ur = 0 th× trig¬ lËt tr¹ng th¸i, ë
®Çu ra cña nã ta nhËn ®îc 1 chuçi xung sinnus ch÷ nhËt.
Kh©u 2: ®a hµi 1 tr¹ng th¸i æn ®Þnh
Kh©u 3 : khuÕch ®¹i xung
Kh©u 4 : BA xung
B»ng c¸ch t¸c ®éng vµo Udk cã thÓ ®iÒu chØnh ®îc vÞ
trÝ xung ®iÒu khiÓn tøc lµ ®iÒu chØnh gãc α.
3) Nguyªn t¾c ®iÒu khiÓn
Trong thùc tÕ thêng dïng hai ph¬ng ph¸p ®iÒu khiÓn:
+ Th¼ng ®øng tuyÕn tÝnh
+ Th¼ng ®øng arcos
®Ó thùc hiÖn viÖc ®iÒu chØnh vÞ trÝ xung trong nöa
chu k× d¬ng cña ®iÖn ¸p ®Æt trªn Tiristor.
a ) Nguyªn t¾c ®iÒu khiÓn th¼ng ®øng tuyÕn tÝnh
Theo nguyªn t¾c nµy ngêi ta dïng hai ®iÖn ¸p :
+ §iÖn ¸p ®ång bé, kÝ hiÖu lµ Ur cã d¹ng r¨ng ca, ®ång
bé víi ®iÖn ¸p ®Æt trªn A - K Tiristor
+ §iÖn ¸p ®k, kÝ hiÖu Udk kµ ®iÖn ¸p 1 chiÒu cã thÓ
®iÒu chØnh biªn ®é.

h×nh 4.1 - nguyªn t¾c ®iÒu khiÓn tuyÕn tÝnh

tæng ®¹i sè cña Udk + Ur ®îc ®a ®Õn ®Çu vµo 1 kh©u
so s¸nh.

37
 Nh vËy, b»ng c¸ch lµm biÕn ®æi U®k ngêi ta cã thÓ ®k
®îc thêi ®iÓm xuÊt hiÖn xung ra tøc lµ ®k ®îc gãc α.
Khi U®k = 0 ta cã α = 0
U®k < 0 ta cã α > 0
Gi÷a α vµ U®k cã quan hÖ :
U dk
α= U
r max

ngêi ta lÊy U®kmax = Urmax

a) Nguyªn t¾c ®iÒu khiÓn th¼ng ®øng arcos
Theo nguyªn t¾c nµy ngêi ta còng dïng hai ®iÖn ¸p :
+ §iÖn ¸p ®ång bé Ur vît tríc ®iÖn ¸p A - K Tiristor 1 gãc
b»ng π/2. NÕu UAK = Asinωt th× Ur = Bcosωt.
+ §iÖn ¸p ®iÒu khiÓn U®k lµ ®iÖn ¸p 1 chiÒu cã thÓ
®iÒu chØnh biªn ®é theo hai híng (+) vµ (-).

h×nh 4.2 - nguyªn t¾c ®iÒu khiÓn th¼ng ®øng arcos

trªn h×nh vÏ ®êng nÐt ®øt lµ ®iÖn ¸p A - K Tiristor, tõ
®iÖn ¸p nµy ngêi ta t¹o ra Ur. Tæng ®¹i sè Ur + U®k ®îc ®a
®Õn ®Çu vµo cña kh©u so s¸nh. Khi Ur + U®k = 0 ta nhËn
®îc1 xung ë ®Çu ra cña kh©u so s¸nh
U®k + Bcosα = 0
Trong ®ã α = arcos(-U®k/B)
Thêng lÊy B = Udkmax
Khi Udk = 0 th× α = π/2
Khi U®k = U®kmax th× α = π

38
 Khi U®k - -U®kmax th× α = 0
Nh vËy khi cho U®k biÕn thiªn tõ -U®kmax ®Õn +U®k max

th× α biÕn thiªn tõ 0 ®Õn π

Nguyªn t¾c nµy ®îc sö dông trong c¸c thiÕt bÞ chØnh lu
®ßi hái chÊt lîng cao.
NhËn xÐt:
Ta chän m¹ch ®iÒu khiÓn dùa trªn nguyªn t¾c ®k
th¼ng ®øng tuyÕn tÝnh v× ph¬ng ph¸p nµy ®¬n gi¶n h¬n
mµ vÉn phï hîp víi yªu cÇu thÕt kÕ.

TÝnh BAX
Theo phÇn tÝnh to¸n ë m¹ch lùc ta chän van Tiristor lo¹i
C149D. Van cã c¸c th«ng sè:
Ug = 3 V
Ig = 150 mA
Gi¶ trÞ nµy lµ gi¸ trÞ dßng vµ ¸p ë thø cÊp m¸y biÕn ¸p.
Chän vËt liÖu lµn lâi s¾t Ferit HM lâi cã d¹ng h×nh
xuyÕn, lµm viÖc trªn mét phÇn cña ®Æc tÝnh tõ ho¸ cã B
= 0,3 T ; H = 30 A/m kh«ng cã khe hë kh«ng khÝ.
+ TØ sè BAX : thêng m = 2 ÷ 3 , chän m = 3
+ §iÖn ¸p cuén thø cÊp BAX
U2 = U®k = 3,0 V
+ §iÖn ¸p ®Æt lªn cuén s¬ cÊp BAX :
U1 = m.U2 = 3.3 = 9 V
+ Dßng ®iÖn thø cÊp BAX:
I2 = I®k = 0,15 A

39
 + Dßng ®iÖn s¬ cÊp BAX:
I2 0,15
I1 = = = 0,05 A
m 3

+ §é tõ thÈm trung b×nh t¬ng ®èi cña lâi s¾t:

∆B 0,3
µtb = µ ∆H = −6 = 8.103
0 1, 25 . 10 . 30

trong ®ã :
µ0 = 1,25.10-6 H/m lµ ®é tõ thÈm cña kh«ng khÝ
+ ThÓ tÝch cña lâi thÐp cÇn cã:
µ tb µ 0 t x S x U 1 I1
V = Ql =
∆B 2

Trong ®ã : µtb : ®é tõ thÈm trung b×nh cña lâi s¾t

µ0 : ®é tõ thÈm cña kh«ng khÝ
tx : chiÒu dµi xung truyÒn qua BAX cã gi¸ trÞ
tõ 10 ÷ 600 µs. ë ®©y chän tx = 100 µs
Sx : ®é sôt biªn ®é xung lÊy Sx = 0,15
U1 : ®iÖn ¸p s¬ cÊp
I1 : dßng ®iÖn s¬ cÊp
Thay sè vµo ta ®îc :
8.10 3.1,25.10 −6.0,15.9.0,05
V=
(0,3) 2

= 7,5.10-6 m3
⇒ chän m¹ch tõ cã thÓ tÝnh V = 1,4 cm 2 víi thÓ tÝch ®ã
ta cã c¸c kÝch thíc m¹ch tõ:
a = 4,5 mm
b = 6 mm
d = 12 mm

40
 D = 21 mm
Q = 0,27 cm2 = 27 mm2
ChiÒu dµi trung b×nh m¹ch tõ :
l = 5,2 cm
Sè vßng quÊn d©y s¬ cÊp BAX:
Theo luËt c¶m øng ®iÖn tõ :
dB ∆B
U 1 = w 1Q = ww1Q t
dt x

U 1 .t x 9.100.10 −6
 w1 = ∆B.Q = = 111 vßng
0,3.27.10 −6

Sè vßng d©y thø cÊp :

w1 111
w2 = = = 37 vßng
m 3

tiÕt diÖn d©y quÊn thø cÊp

I1
S1 = J
1

Chän mËt ®é dßng ®iÖn J1 = 6 A/mm2

5.10 −6
 S1 = = 0,0083 mm2
6

§êng kÝnh d©y quÊn s¬ cÊp :

4S1 4.0,0083
d1 = = = 0,1 mm
π 3,14

 chän d©y cã ®êng kÝnh 0,1 mm

TiÕt diÖn d©y quÊn thø cÊp:
I2 0,15
S2 = = = 0,0375 mm2
J2 4

Chän mËt ®é d® J2 = 4 A/mm2

§êng kÝnh d©y quÊn thø cÊp:

41
 4S 2 4.0,0375
d2 = = = 0,218 mm
π 3,14

 chän d©y cã ®êng kÝnh d2 = 0,22 mm

KiÓm tra hÖ sè lÊp ®Çy:
S1 w 1 + S 2 w 2
d2w + d2w 0,12.111 + 0,22 2.37
kl® = d2 = 1 1 2 2 2 =
(π. ) d 12 2
4
= 0,02 < 1
Nh vËy cöa sæ ®ñ diÖn tÝch cÇn thiÕt.
TÝnh to¸n kh©u K§ cuèi cïng
Tr3 : chän transistor c«ng suÊt lo¹i 2SC911 lµm viÖc ë
chÕ ®é xung cã c¸c th«ng sè:
+ transistor lo¹i npn, vËt liÖu b¸n dÉn lµ Si
+ ®iÖn ¸p gi÷a collector vµ baz¬ lµ khi hë m¹ch Emito
: UCB0 = 40 V
+ ®iÖn ¸p gi÷a Emito vµ Baz¬ khi hë m¹ch Colecto :
UEB0 = 4 V
+ dßng ®iÖn lín nhÊt ë Colecto cã thÓ chÞu ®ùng ®îc :
ICmax = 500 mA
+ c«ng suÊt tiªu t¸n ë Colecto : PC = 1,7 W
+NhiÖt ®é lín nhÊt ë mÆt tiÕp gi¸p T1 = 175 0 C
+HÖ sè khuyÕch ®¹i β = 50
+ Dßng lµm viÖc cña colector I C = I 1 = 50mA
#

I C 3 50
+Dßng lµm viÖc cña bazo I B = = = 1mA
3
β 50

Ta thÊy r»ng víi lo¹i Tiristo ®· chän cã c«ng suÊt ®iÒu

khiÓn kh¸ bÐ U®k = 3 V ; I®k = 0.15 A nªn dïng dßng colecto

42
– bazo cña Tranzito I r kh¸ bÐ, trong trêng hîp nµy ta chØ cÇn
3

dïng 1 tranzito mµ vÉn ®ñ c«ng suÊt ®iÒu khiÓn Tranzito

+ Chän nguån cung cÊp cho m¸y biÕn ¸p xung : E = +
12 V. Víi nguån 12V ta ph¶i m¾c thªm ®iÖn trë R nèi tiÕp víi
cùc Emito cña Tr . 3

E − U1 12 − 9
R= = = 60( Ω )
I1 0.05

+TÊt c¶ c¸c §iot trong m¹ch ®iÒu khiÓn dïng lo¹i

1N4009 cã c¸c tham sè :
- Dßng ®iÖn ®Þnh møc : I®m = 10 (mA)
- §iÖn ¸p ngîc lín nhÊt : UN = 25 (V)
- §iÖn ¸p ®Ó cho Diot më th«ng : Um =1(V)

43
44