Faydaclk

Faydaclk
Felsefede Faydaclk, hem iyinin teorisi hem de dorunun teorisidir. yinin teorisi olarak faydaclk refahcdr (welfarist). yi en fazla fayday salayandr ve burada fayda zevk, tatmin veya bir nesnel deerler listesine gre tanmlanr. Bir doru teorisi olarak ise faydaclk neticecidir (consequentialist). Doru hareket bir eyin uygulanabildii lde gerek olduu savna dayandrlmtr. Buna gre eer bir olgu ya da gr pratikte uygulanabiliyorsa ve baar veriyorsa o ey mekanizmalar tartlmakszn doru kabul edilmelidir, tersi durumda da yolunda gitmeyen ey aratrlmakszn pe atlmaldr. Ampirizm ile yakn alakas olan bu felsefi akm teorik dncenin tam tersi olarak nitelemek yanl olmayacaktr. Faydaclk ilk olarak 18. yzyl ngiltere'sinde Jeremy Bentham ve dierleri tarafndan ne srlmtr. Fakat Epikr (Aipikuros) gibi antik Yunan filozoflarna kadar geri gidilebilir. lk kez ortaya atldnda iyi en fazla insana en fazla mutluluu getiren ey olarak tanmlanmt. Ancak daha sonra Bentham iki farkl ve birbiri ile elime potansiyeli olan kavram ierdiinden birinci ksm atp sadece en byk mutluluk prensibi demitir. Hem Bentham'n hem de Epikr'n formulasyonu hedonistik nedenselliin farkl tipleri olarak dnlebilir nk hareketlerin doruluunu sebep olduklar mutlulua gre lyorlard ve mutluluu zevkle tanmlyorlard. Ancak Bentham'n formulasyonu ferdi olmayan bir hedonizmdi. Epikr'n kiiyi en mutlu eden eyi yapmasn tavsiye etmesine karlk Bentham herkesi en mutlu yapacak eyi yapmay uygun gryordu. John Stuart Mill "Utilitarianism" isminde nl (ve ksa) bir kitap yazmtr. Mill bir faydac olmasna ramen btn zevklerin ayn deerde olmadn ileri srmtr. Mutsuz bir Sokrat (Sokrates) olmak mutlu bir domuz olmaktan yedir sz bu grn anlatr. Faydacl eletirenler bu grn birka problemi olduunu sylemilerdir. Bunlardan biri deiik insanlarn faydalarnn karlatrlmasnn zorluudur. lk faydaclarn ou mutluluun felisifik hesap (felisific calculus) ile saysal olarak llebilip karlatrlabileceine inanyorlard ama pratikte bu hibir zaman yaplamad. Deiik insanlarn mutluluunun kyaslanmasnn sadece pratikte deil prensipte de mmkn olmayaca ileri srlmtr. Faydacln savunucular bu problemin iki kt seenek arasnda karar vermek zorunda kalan herkesin karlaabilecei bir problem olduunu syleyerek karlk vermilerdir. Bir milyar insann lmesiyle bir kiinin lmesinin ayn derecede kt olduunu syleyemiyorsanz bu problemi utilitaryanizmi red etmek iin kullanamazsnz demilerdir. Faydaclk saduyu ile elitii iin de eletirilmitir. rnein kii kendi ocuunun hayat ile iki yabancnn hayatn kurtarmak arasnda seim yapmak zorunda kaldnda kendi ocuunu kurtarmay seecektir. Ama faydaclar iki yabancy kurtarmann gelecekte daha fazla potansiyel mutlulua sebebiyet vereceinden tersini tercih etmeyi destekleyeceklerdir. Bu akmn -bir ey uygulanabildii lde dorudur- eklindeki sav ise hi bir teorik mekanizmann tartlmasna izin verilmeden bir ey zden yoksun olduu halde baarl bile olsa kabul grdnden eletirilmitir. Szgelimi birbirinden farkl seceneklere sahip bir soru hi bir bilgi sahibi olmayan kimse tarafndan rastgele ama doru yantlandnda faydaclga gre o ey artk mutlaklk kazanmtr. Bu kiinin bilgili eitimli ya da zeki olmas pek de nemli unsurlar deildir. Tersi durumda da ok iyi eitimli ve yetenek sahibi kiiler toplumda iyi statlere eriemediinde onlarn gerizekal ya da cahil olarak damgalanmalar bu akm yzndendir. Ksacas faydaclkta nemli olan z deil biimdir, olaylarn teorik ak nemsizdir mutlak olan daima pratik baar olarak kabul edilir. Daniel Dennett kararlarmz ynlendirmek iin faydacln kullanmasnn snrlarn belirlemek iin Three Mile adasn rnek olarak kullanr. Bu nkleer santraldaki kaza iyi mi yoksa kt bir ey miydi? Bu kaza birok kii tarafndan nkleer enerji politikasna yapt etkiler yznden yararl olarak grlmekteydi. (neticede ernobil kadar kt bir kaza deildi). Dennett faydaclk asndan tm kantlar tartp bir karara varmak iin hl daha erken (aradan geen 20 yla ramen) olduunu sylemektedir.

Faydaclk Burada sz edilen skntlardan kurtulmak iin faydacln deiik eitleri ortaya atlmtr. Faydacln geleneksel ekli en fazla fayda getiren hareket en iyi harekettir diyen hareket faydacldr. Buna alternatif ise en iyi hareket en fazla fayday salayacak kuraln emrettii harekettir diyen kural faydacldr. rnein bir kii yalan sylerse en fazla fayday elde edecei bir durumda olsun. Hareket faydaclna gre en doru hareket yalan sylemektir. Ama genel kural olarak doruyu sylemek o kiiye daha fazla fayda salayacan kabul edersek kural faydacl asndan doruyu sylemek gerekmektedir.

Article Sources and Contributors

Article Sources and Contributors

Faydaclk Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=6946029 Katkda bulunanlar: Aknxy, Alibaz, Biskot, Bm, Dnya vatanda, Erdal Ronahi, Eref, Karatay, Kharoon, Kltigin, Malaguena, Noumenon, Pinar, Spas, 3 anonim deiiklikler

Lisans
Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported http:/ / creativecommons. org/ licenses/ by-sa/ 3. 0/