Spss

T.C.
KAHRAMANMARA STMAM NVERSTES REKTRL

Yayn No:10
BLGSAYAR ARATIRMA VE UYGULAMA MERKEZ (BAUM)
Yayn No: 10
SPSSte zmleri ile
STATSTK YNTEMLER
II
Do.Dr. Ercan EFE

Prof.Dr. Yksel BEK
Mustafa AHN
T.C.
Kahramanmara
2000
KAHRAMANMARA STMAM NVERSTES REKTRL

Yayn No:10
BLGSAYAR ARATIRMA VE UYGULAMA MERKEZ (BAUM)
Yayn No: 10
SPSSte zmleri ile

STATSTK YNTEMLER
II
Do.Dr. Ercan EFE

Prof.Dr. Yksel BEK
Mustafa AHN
Kahramanmara
2000
NSZ
Aratrclar ile Lisans, Yksek Lisans ve Doktora rencileri gerek

aratrma projeleri gerekse tez almalar esnasnda bir denemenin kurulmas,
yrtlmesi, verilerin elde edilmesi, deerlendirilmesi, yorumlanmas aamalarndan
mutlaka gemektedirler. Byk paralar, zaman, igc, emek harcanarak yaplan bir
aratrmadan; en doru yntemler uygulanarak ve de verilerin ierisindeki bilgilerin
tamam gn na karlarak en yksek yarar salanabilir.
Bu kitapta, aratrclarn sk karlatklar temel deneme planlar ve
bunlarn SPSS istatistik paket program ile analizleri
ele alnmtr. Grsel,
ksmen interaktif, syntax komutlar ezberlenmeksizin de analiz yaplabilen bu
istatistik paket programnn her deneme plan iin analiz aamalar adm adm
verilmitir. Ayrca her deneme plan iin saysal rneklere ait program ktlar da
kitapta yer almaktadr. Bu yolla, aratrcnn, zmn rendii istatistik analiz
sonular ile program ktlarn karlatrmas, hangi sonularn ne ekilde ve hangi
isimlerle program tarafndan sunulduunu renmesi amalanmtr. Bir ok
istatistik paket programnda ortak olan baz ktlarn (rnein Sig., Prob. deeri
gibi) yorumlar da yaplmtr.
Temel deneme planlar yannda youn kullanm olan Regresyon
Analizleri konusu da kitaba alnmtr. Hem basit, hem de oklu regresyon
analizleri, en iyi modelin oluturulmas, deiken seimi ilemleri SPSSteki
analizleri ile birlikte anlatlmtr.
Aratrclara ve rencilere yararl olmas dileiyle... 2000
Prof.Dr. Yksel BEK
Do.Dr. Ercan EFE
Mustafa AHN
NDEKLER
Sayfa No
1.GR.............................................................................................................. 6
2. VARYANS ANALZLER........................................................................... 8
3. TESADF PARSELLER DENEME PLANI............................................... 9
PROBLEMLER................................................................................................. 20
4. VARYANS ANALZNN VARSAYIMLARI............................................ 23
5. VARYANS HOMOJENL TESTLER.................................................... 25
5.1. F Testi................................................................................................... 25
5.2. Fmax Testi.............................................................................................. 25
5.3. Cochran Testi........................................................................................ 26
5.4. Bartlett Testi......................................................................................... 26
6.TESADF BLOKLARI DENEME PLANI................................................... 28
PROBLEMLER................................................................................................. 37
7. TEKERRRL TESADF BLOKLARI DENEME PLANI...................... 39
PROBLEMLER................................................................................................. 48
8. ORTALAMALARIN KARILATIRILMASI............................................ 51
9. LATN KARES DENEME PLANI............................................................. 62
PROBLEMLER................................................................................................. 69
10. -E SINIFLANMI DENEME PLANLARI........................................ 72
10.1. ki Seviyeli -e Snflanma............................................................... 72
10.2. Seviyeli -e Snflanma.............................................................. 78
PROBLEMLER................................................................................................. 85
11. FAKTRYEL DZENLENM DENEMELER..................................... 87
11.1. 22-Faktriyel Denemeler....................................................................... 87
12.2. Faktriyel Tesadf Bloklar Deneme Plan.......................................... 93
PROBLEMLER.................................................................................................. 101
12. BLNM PARSELLER DENEME PLANI.......................................... 105
PROBLEMLER................................................................................................. 112
13. BLNEN BLNM PARSELLER DENEME PLANI..................... 114

PROBLEMLER................................................................................................. 123
14. REGRESYON VE KORELASYON............................................................ 126
14.1. Basit Regresyon.................................................................................... 126
14.1.1. Parametrelerin Tahmini.............................................................. 128
14.1.2. Regresyon Varyans Analizi........................................................ 136
14.2. Korelasyon........................................................................................... 137
14.3. 0 , 1 ve r Katsaylarnn nem Testleri , Gven Snrlar ve
Uyum yilii......................................................................................... 139

14.4. OKLU REGRESYON....................................................................... 151
14.4.1. ki Bamsz Deiken in Model ve Parametrelerin Tahmini 151
PROBLEMLER................................................................................................ 158
15. OKLU REGRESYONDA MODELE GRECEK DEKENLERN
SEM........................................................................................................ 162
15.1. Mmkn Olan Tm Regresyonlar....................................................... 162
15.2. Deiken Ekleme lemi (Forward Selecton)..................................... 168
15.3. Deiken Eleme lemi ( Backward).................................................... 170
15.4. Deiken Ekleme Ve Eleme lemi (Stepwise)................................... 172
PROBLEMLER................................................................................................. 174
16.SPSS STATSTK PAKET PROGRAMI KULLANIMI............................ 177
16.1. SPSS Programn altrma................................................................ 177
16.2. SPSS Program Pencere ve Menleri................................................... 178
16.2.1. Data Editor Penceresi Menleri ve Simgeleri............................. 178
16.2.2. Output Penceresi Menleri ve Simgeleri.................................... 191
16.3. Ara ubuu Gelitirme........................................................................ 197
Ekler200
1.GR
Her aratrc deerlendirmede objektif olabilmek iin

istatistiki analiz yapmak ve bunlara dayanarak deneme sonularn
yorumlamak ister. rnein ayn zelliklere sahip, ancak iki ayr besi
ortamna ekilen mikroorganizmalarn gsterdii bymenin ayn
olmayacan bilir. Yani genelletirecek olursak ayn muameleyi
gren benzer deneme nitelerinden elde edilen verilerin gsterdii
farkllklar aratrcnn kontrol dndaki sonsuz sayda etmenden
(hata) ileri gelir. Byle bir deikenlikten haberdar olan aratrc tek
bir deneme nitesine uygulad muameleye gre yorum yapmaz. Bu
nedenle birden fazla deneme nitesine ayn muameleyi uygulamak
ister. Muamele, aratrcnn, etkisini aratrd etmendir. Faktr,
konu, uygulama gibi isimler de alr. Ayn muamelenin uyguland
birden fazla deneme nitesine tekerrr (yineleme), aratrcnn
zerinde durduu ve bilgi toplad karaktere zellik ad verilir.
Deneme nitesi ise aratrcnn ele ald en kk deneme
birimidir. Bir laboratuar denemesinde her bir petri kab, aalarn
meyvelerindeki bcek zararllar denemesinde her bir aa, balklarn
bymesi denemesinde her bir deneme havuzundaki balklar....vs
deneme nitesini oluturur.
Deneme hatasnn elde edilebilmesi iin her bir muamelenin
uyguland en az ikier tane deneme nitesi gerekir. Bu ve benzeri
nedenlerle aratrcnn ele ald muamele says, her bir
muameledeki seviye says, tekerrr arttka denemelerin planlanmas
zorunluluu ortaya kar. te istatistik aratrmaya burada girer.
statistik teori, planlamalar yapmak suretiyle deikenlii en kk
dzeye indirmede, baz deikenleri kontrol etmede ve deikenliin
geriye kalan ksmn da (hata) sonular yorumlarken deneysel veri
olarak kullanmada aratrcya yardmc olur.
yi bir denemenin planlanabilmesi iin aadaki hususlara
dikkat edilmelidir.
a) TEKERRR: Ayn muamelenin uyguland birden fazla
deneme nitesine verilen isimdir. Tekerrr says arttka denemenin
gvenilirlii artar. Ancak tekerrr saysn arttrmak ek masraf, i gc
ve zaman gerektirdiinden aratrc optimum sayy belirlemelidir.
b) TESADF DAITIM: Muamele ortalamalarnn ve

deneme hatasnn sapmasz tahminlerini elde edebilmek iin bir
muamelenin herhangi bir deneme nitesine dme ansnn, dier bir
deneme nitesine dme ansna eit olmas gerekir.
yi planlanm bir denemenin sahip olmas gereken zellikler

aadaki gibidir.
1- Basitlik,
2- Sistematik hatann olmamas,
3- Denemenin kesinlik derecesinin yksek olmas,
4- Neticelerin geerlilik sahasnn geni olmas.
c) YARDIM STEME
Aratrc bir denemenin planlanmas aamasnda bir

istatistikiye danmaldr. Aksi takdirde, bir denemenin kurulu ve
yrtlmesinden kaynaklanan hatalarn istatistik analiz aamasnda
analitik olarak dzeltilmesi pek mmkn olmamaktadr.
2. VARYANS ANALZLER
Muamele saysnn 2den fazla olmas durumunda, t testi ile

ikili karlatrmalarn yaplmas gerekir. rnein 4 muamele
olduunda 4n 2li kombinasyonu kadar (4C2=6) karlatrma
yapmak gerekir. Muamele says arttka karlatrma says ok daha
fazla olacaktr. Bu nedenle 2den fazla karlatrmay ayn anda
yapan varyans analizi teknii 1925de Fisher tarafndan
gelitirilmitir.
rnek olarak, 4 farkl barajdaki aynal sazanlarn ortalama
arlklarnn ayn olup olmad test edilmek istendiinde, ikili olarak
aadaki gibi 6 karlatrma yapmak gerekir.
Sr B.
Menzelet B.
Ayvalk B. Ferhu B.
ekil 2.1. Drt ortalamann karlatrlmas iin ikili

kombinasyonlar.
Varyans analizlerinin gelitirilmesi ile aratrma metodlarnda

ok hzl bir gelime kaydedilmitir. Tesadf parselleri, tesadf
bloklar ve latin karesi deneme planlarnn gelimesini takiben eksik
bloklar, ksmi tekerrrl denemeler, blnm parseller, ortogonal
olmayan denemeler gibi daha kark planlar gelitirilmitir. Halen
yeni yeni planlar da gelitirilmektedir.
3. TESADF PARSELLER DENEME PLANI

Denemenin Kuruluu: rnein arazide, bir ila hammaddesi
kayna olan tbbi bitki denemesi kurulmak istenirse ncelikle
muameleler ve says belirlenir. Sonra her bir muamele (veya bir
muamelenin her bir seviyesi) iin tekerrr says belirlenir.
rneimizde 4 ayr eit muamelemizi olutursun. Her bir eit
muamelemizin seviyeleri demektir. Bunlarn A, B, C, D olarak
isimlendirildiini ve tekerrr saysnn 3 olduunu varsayalm. Buna
gre,
Muamele says = a = 4
Tekerrr says = b = 3
a x b = 4 x 3 = 12 parsele gerek vardr. Bu durumda arazi 12 eit
paraya (parsele) ayrlr ve tekerrr says kadar oaltlan her bir
muamelenin datm tamamen tesadfi olarak yaplr.
Tesadf parselleri deneme plannn zellikleri aadaki
gibidir.
1- Homojen bir materyal olmaldr.
2- Tek ynl bir heterojenlik sz konusudur. Bu da
aratrcnn denemek istedii muameledir.
3- Muamelelerin deneme nitelerine datm tamamen
tesadfidir.
Buna gre deneme alannn tamamen homojen olmas gerekir.

Yani toprak yaps ayn olmal, her tarafa eit miktarda gbre
datlmal, ayn ekilde sulanmal, yetitirme ve bakm ileri
denemenin tamamnda ayn olmal, denemenin baz yerleri ukur baz
yerleri tmsek olmamal, deneme materyalinin tamamna ayn
mcadele ilalar ayn ekilde verilmelidir.
Tesadf parselleri deneme plannn matematik modeli,

Yij = + i + e ij
eklindedir. Burada,
Yij = i-inci muameleye ait j-inci tekerrrn gzlem deerini,
= Genel populasyon ortalamasn,

i = i-inci muamele etkisini,
e ij = i-inci muamelenin j-inci tekerrrne ait tesadfi hatay,
ifade eder.
rnek 3.1: Yerleim sklnn besi performansna etkisini
aratrmak zere homojen bir srden tesadfi olarak seilen 5er
buza ayn yemle besiye alnyorlar. Besi sonunda elde edilen canl
arlklar aadaki gibi bulunmutur.
Yerleim skl: A= 21 m2 B= 18 m2 C= 15 m2 D= 12 m2
izelge 3.1. Yerleim Skl Denemesinden
Elde Edilen Besi Sonu Canl Arlklar.
Yerleim skl
A
Y1
1
123
Y2
1
127
Y3
1
127
Y4
1
129
Y1 118 Y2 119 Y3 131 Y4 141

2
Tekerrr
Y1 124 Y2 123 Y3 129 Y4 132

3
Y1 125 Y2 117 Y3 143 Y4 140

4
Y1 124 Y2 121 Y3 125 Y4 134

5
Y1. 614 Y2. 607 Y3. 655 Y4. 676 Y...

2552
zm:
Bu deneme plannda toplam varyans (genel kareler toplam),
gruplar aras (muamele kareleri toplam) ve gruplar ii (hata kareleri
toplam) diye iki ksma ayrlr:
m
2
Genel Kareler Toplam = G.K.T. = Yijk
i =1 j =1
Y 2 ..
N
Yi2 Y 2 ..
N
i =1 r
m
Gruplar Aras Kareler Toplam = GART = M.K.T. =
Gruplar ii Kareler Toplam = GR = Hata Kareler Toplam

m r
i =1j=1
i =1
2
= G.K.T. M.K.T. = Yijk
Yi2.
olur. lk iki eitliin en son terimi Dzeltme Katsays (D.K.)

olarak ta ifade edilir. Bu formllerde tekerrr saylar eit (r) kabul
edilmitir. Model ister sabit ister ansa bal olsun, varyasyon
kaynaklarna ait kareler toplamlarnn hesaplanmas deimez.
Dzeltme katsays (D.K.)=
Y 2 .. 2552 2
=
= 325635.2
N
20
4
Genel Kareler Toplam (G.K.T.) = Y 2 D.K.

J
=1 J =1
= (1232+........+1342) D.K.
= 326686-325635.2
= 1050.8
G.K.T. iin serbestlik derecesi= GSD= m(r)-1= 4(5)-1= 19
Yerleim Skl (Muamele) Kareler Toplam (M.K.T.)
4
= Y 2 / 5 DK
i.
i =1
= ((6142+...+6762)/5)-DK
= 326289.2-325635.2
= 654
Muameleye ait serbestlik derecesi=MSD= m-1=4-1= 3
Muamele Kareleri Ortalamas=M.K.T./M.S.D.
=654/3=218
H.K.T. = G.K.T. M.K.T. = 1050.8-654 = 396.8
Hataya ait serbestlik derecesi= HSD= m(r-1)=4(5-1)= 16
Hata Kareleri Ortalamas=H.K.T./H.S.D.
=396.8/16=24.8
izelge 3.2. Varyans Analiz izelgesi.
Varyasyon Kay. SD
KT
KO
654
218
8.79**
Hata
16
396.8
24.8
Genel
19
1050.8
Muamele
(Yerleim Skl)
**=0.01 yanlma dzeylerinde istatistiki olarak nemli.

Tablodaki ksaltmalar,
VK = Varyasyon kaynaklarn,
SD = Serbestlik derecesini,
KT = Kareler toplamn,
KO = Kareler ortalamasn,
Gsterir. Muamelelere ait F testi;

218
F = MKO / HKO =
= 8.79 > F3,16,0.05 = 3.24 , =0.05'te nemli
24.8
8.79 > F3,16,0.01 = 5.29 , =0.01'de nemli
olarak gerekleir.
izelge 3.2'ye gre yerleim skl ile ilgili bir yorum yapmak
gerekir. Buna gre, yerleim sklnn besi performansna etkisi ok
nemli bulunmutur (P < 0.01). Bu test, tesadf parsellerinde modelin
sabit veya ansa bal oluuna gre deimez. Modele gre, kareler
ortalamalarnn beklenen deerleri izelge 3.3'teki gibidir.
izelge 3.3. Kareler Ortalamalarnn Beklenen Deerleri.
Model ansa bal ise
Model sabit ise
Varyasyon Kay.
E(K.O.)
E(K.O.)
Muamele(Yer.Sk.)
2E + r 2Y
2E + r i2 (m 1)
Hata
2E
2E
Model ansa bal ise yerleim sklna ait varyans unsuru

( 2R ) ayrca hesaplanabilir.
2E = 24.8
2E + r 2Y = 218
2Y =
218 24.8
= 38.64
5
Toplam varyasyon = 2E + 2Y = 24.8 + 38.64 = 63.44

2Y nin toplam varyasyondaki % pay =
38.64
x 100 = % 60.9
63.44
rnek 3.1in SPSS statistik Paket Program ile zm

Daha nce kurulan SPSS istatistik paket program iin, masa
stnde oluturulan ksa yol simgesi (
) iki kez tklanarak
program alr hale getirilir. ekil 3.1de de grld gibi alan
pencere, paket programda veri giriinin yaplaca editr (untitled)
sayfasdr. Men ubuu zerindeki ilk ana men, Word ve Exel
gibi programlarda da kullanlan ve dosya ap kapama (file),

kopyalama, yaptrma, temizleme, ilgili sayfada veri veya simge
arama (edit), font ve punto ayarlar, grsel deiiklikler ve
deikenlerin saysal, alfabetik veya deiken etiketleri ile
grntlenmesi (view) gibi ilemlerin yaplabildii alt menleri
ierirler. Dier ana menler ise tamamen istatistiksel hesaplamalar
iin kullanlr.
ekil 3.1. Veri Giriinin ve Tanmlamalarnn Yapld Editr Sayfas.
izelge 3.1deki veri grubunun editr sayfasna yazm srasnda

yerleim sklnn ve tekerrrlerin (besi sonu canl arlklarn)
ayr ayr stunlara elenerek yazlmasna dikkat edilmelidir (ekil
3.3). Veri giriine balamadan nce deikenlerin zellikleri
(saysal veya alfabetik) ve deiken etiketleri tanmlanmaldr.
Deikenlerin zellikleri (saysal veya alfabetik) ve deiken
etiketleri tanmlama ilemleri data mensnden
yaplr.
Data/define veriable mensnde variable name kutucuuna
deiken ismi (alfabetik) 8 karakteri gemeyecek ekilde yazlr.
Daha sonra Type mens iinde tanmlanacak deikenin tr
(saysal (numeric), alfabetik (string)...vb) ve karakter says
belirlenir. izelge 3.1deki rnek iin deiken ismi ys (yerleim
skl), deiken tr
alfabetik (string) olarak belirlendi.
Deiken etiketlerini tanmlama ilemi Labels.. mensnden
yaplr. Bu mende deiken etiketleri (variable labels) ve
deikenlerin seviyelerine ait etiketleme (Value label) ilemi
yaplr. Column Format.. mensnde stun genilii ve yaz
konumu gibi ilemler yaplr. izelge 3.1deki rnek iin deiken

ve deikene ait seviyelerin etiketlenmesi ilemi ekil 3.2de
verilmitir.
ekil 3.2. Deiken ve Deikene Ait

Seviyelerin Etiketlenmesi lemi.
Deikenlerin zellikleri (saysal veya alfabetik) ve deiken

etiketleri tanmlama ilemleri data mens dnda, her bir stun
zerinde bulunan var (variable) ifadesinin ift tklanmas durumunda
da yaplabilir.
ekil 3.3. izelge 3.1deki rnek in Veri Girii.
Deikenlerin zellikleri ve deiken etiketleri tanmlama

ileminden sonra analiz aamasna geilebilir. Analyze/General
linear model/Univariate.. mensnde baml ve bamsz

deikenler tanmlanarak, model oluturulmaldr. Bu amala, ekil
3.4'n sol ksmndaki kutucukta grlen ve daha nce tanmlanan
baml deikenin Dependent Variable kutucuuna ve bamsz
deikeninde Fixed Factor(s) kutucuuna atanmas gerekir. nce
fareyle baml deiken (besi sonu canl arlk) zerine bir kez
tklanr ve daha sonra Dependent Variable kutucuunun yanndaki
ok iareti, bir kez tklanarak baml deikenin dependent variable
kutucuuna atanmas salanr.
ekil 3.4. Baml ve Bamsz Deikenlerin Atanmas.
Ayn ilemle, bamsz deikenin Fixed Factor(s)

kutucuuna atanmasndan sonra model tanmlama aamasna
geilebilir. Model mensnde specify model ksmnda custom
iaretlendikten sonra Factors covariates kutucuundaki bamsz
deikenin daha nce tarif edildii ekilde Model kutucuuna atamas
yaplr. Yani denemenin matematik modelinde eitliin sa tarafnda
kalan, populasyon ortalamas ve tesadfi hata dndaki terimler ekil
3.5deki gibi model kutucuuna atanr. Bu srada Build Term(s)in
nteraction, Sum of Squaresin Type III konumunda olmasna
dikkat edilmelidir.
ekil 3.5. Model Tanmlama Aamas.
Model tanmlama aamasndan sonra model (Continue) ve

deikenler (OK) onayland zaman SPSS istatistik paket program
tanmlanan analizi yapar ve yeni bir pencerede (Output1-SPSS for
Windows Viewer) grntler (ekil 3.6).
ekil 3.6. SPSS statistik Paket Programnda Analiz Sonularnn

Grntlendii Pencere.
Analiz sonularndan da grld gibi SPSS istatistik paket

program bamsz deiken ve seviye etiketlerini ayr bir izelgede
(Between-Subjects factors), varyans analizini ise (Test of BetweenSubjects Effects) ayr bir izelgede vermektedir. Varyans analiz
izelgesi incelendiinde yerleim skl (YS) etkisinin ok nemli
(Sig.=0.001) bulunduu grlmektedir (P<0.01). Analiz izelgesinin
alt ksmnda ise R2 ve dzeltilmi R2 deerleri verilmitir.
SPSS ve benzer bir ok istatistik paket programnn bilgisayar
ktsnda cetvele bakmakszn karlatrabilmek iin; hesaplanan test
istatistiine ait "nemlilik durumu" verilir. Yukardaki varyans analizi
sonucunda (ekil 3.6) bu F testinden sonra "Sig" ad ile verilmitir.
Bu deer, ilgili olaslk dalnda hesaplanan test istatistiini
aan ksmn olasldr. eitli bilgisayar ktsnda P, Probability,
Significance, Sig. Of F gibi isimlerle de karmza kabilir. Bu
olaslk, aratrcnn belirleyecei olasl ile aadaki gibi
karlatrlarak yorumlanr:
Sig. Deeri > nemsiz, yani (P>),
Sig. Deeri nemli, yani (P<).
ekil 3.6'da Sig. Deeri 0.001<=0.01 olduundan 0.01 nem
dzeyinde yerleim skl nemli bulunmutur (P<0.01).
rnek 3.2: farkl ila ilacn (A= Fenilan, B= Sytramax,
C=Duran) belli bir zararl grubuna etkisi aratrlyor. Deneme
sonunda elde edilen deerler analiz iin dzenlenmi olarak aadaki
gibidir.
izelge 3.4. la Uygulamas le Meydana Gelen zararl
lmleri.
lalar
B
10
14
12
18
10
17
15
22
47
71
20
Tekerrr
138
zm:
izelge 3.4'deki tesadf parselleri deneme planna ait varyans

analizi sonular analiz sonular ekil 3.7'de verilmitir.
ekil 3.7. rnek 3.2'nin Analiz Sonular.
ekil 3.7'de Sig. Deeri 0.000<=0.01 olduundan 0.01 nem

dzeyinde ila etkisi nemli bulunmutur (P<0.01).
PROBLEMLER
1) Ayn ya fabrikasnda ilenen soya eidinin
kspesinde kalan % ya miktarlarn belirlemek amacyla bir
alma yaplyor. Bunun iin retim esnasnda rasgele zamanlarda
her eitten drder tane rnek alnyor ve laboratuvarda
inceleniyor. Buna gre, varyans analizini ve F testlerini yapnz.
eit
Tekerrr
12
16
2) Be fakl rasyonun etlik pililerdeki ortalama canl arlk

artna olan etkisi aratrlyor. Elde edilen sonular (gr/gn)
aadaki gibidir. Buna gre, varyans analizini ve F testlerini yapnz.
Tekerrrler
Rasyonlar
60 62 66 74 63
325
55 56 50 49 45
255
33 45 37 42 29
186
65 70 74 73 75
357
22 28 16 26 28
120
=1243
3) Sukroz dzeyleri farkl besi yerinde (A=0.2mg/mlt,

B=0.3mg/mlt, C=0.4mg/mlt), hangi dzeyde daha fazla bakteri
kolonisi olutuunu aratrmak zere tesadfen seilen altar besi
yerine ekim yaplyor. Ekimden 24 saat sonra baz besi yerlerinde
kontaminasyon (yabanc bakteri bula) tespit ediliyor ve baz
besi yerleri denemeden karlyor. Elde edilen koloni saylar
aadaki gibidir. Buna gre, varyans analizini ve F testlerini
yapnz.
Tekerrr
A=0.2mg/mlt
B=0.3mg/mlt
C=0.4mg/mlt
29
40
28
32
41
30
41
39
29
34
42
27
36
26
38
4) Drt ayr yntemle hazrlanan topraa tekerrrl olarak

ekilen ayn saydaki tohumlardan imlenmeyenlerin says aadaki
gibi bulunmutur. Buna gre, varyans analizini ve F testlerini yapnz.
Yntemler
Tekerrrler
Y1
11
15
10
36
Y2
12
18
Y3
22
14
12
48
Y4
20
10
39
=141
5) Bir denemeden elde edilen veriler aadaki gibidir. Buna

gre, varyans analizini ve F testlerini yapnz.
Gbreler
Tekerrrler
12
13.4
18.6
44
15
13
12
40
18.2
14
13
45.2
25.5
24.3
31
80.8
=210
4. VARYANS ANALZNN VARSAYIMLARI
Varyans analizi yaplabilmesi iin baz varsaymlarn tutmas

gerekir. Bunun iin bu varsaymlarn her birinin ayr ayr istatistik
testleri vardr. Bu testler yapldktan sonra tm varsaymlar tutuyor ise
varyans analizine geilir. Tutmuyor ise verilerin transformasyonlar
(karekk, logaritmik, a transformasyonlar veya aratrcnn
belirledii bir transformasyon) yaplarak yeniden varsaymlar test
edilir. Transformasyonlardan sonra varsaymlar yerine gelmi ise
varyans analizine geilir. Hala varsaymlar tutmuyorsa, varyans
analizi yaplamaz. Bu durumlarda baka yntemler vardr. Bu
yntemler,
1- Kruskal-Wallis Rank Analizi,
2- Brown ve Forsythen Modifiye Fistatistii,
3- Boxun Normal F statistii,
4- Tartl Kareler Ortalamas Yntemidir.
Varyans analizinin varsaymlar sras ile aadaki gibidir.

1- Toplanabilirlik varsaym,
2- Eit varyans (homojen varyans), sfr korelasyon
3- Hatalarn tesadfi, normal dall olmas varsaym,
4- Yijlerin Y ans deikeninin gzlenmi deerleri
olmas varsaym.
Bu varsaymlar hem sabit hem de ansa bal modelde

mevcuttur. Her iki tip modelde de ayn varsaymlar bulunmakla
beraber varsaymlarn yorumu, hata dnda kalan etkilerin sabit veya
ansa bal olmalarna gre ayr ayr olmaktadr (Bek ve Efe, 1995).
Sabit Model: Etkilerin aratrc tarafndan tesadfen deil,

bilinli olarak seildii modellerdir.
ansa Bal Model: Etkilerin mmkn tm seenekler
ierisinden tesadfen seildii ve denemeye alnd modellerdir.
Kark Model: Hem sabit, hem ansa bal etkiler ieren
modeldir.
rnein denenmesi mmkn biyolojik snrlar ierisinde 1

mgdan 100 mga kadar hormon dozlar (1 mg, 2 mg, 3 mg, ......,100
mg) uygulanabilecekken bilinli olarak 5,10,15,20 mg dzeyleri
denemeye alnyor ise, hormon dozlar muamelesi sabit etkili olur.
Eer 1den 100e kadar yazp kura ile rnein 3-18-39-55-92 mg
dzeylerini denemeye alrsa bu muamele ansa bal bir etkiye sahip
olur. Model ansa bal olduu zaman deneme sonular
genelletirilebilir.
Genellikle varyans analizinin varsaymlarndan yalnzca
homojenlik testi (varyanslarn homojenlii varsaym) yaplr.
Varyanslar homojen ise dier varsaymlarn da bu varsaymla sk
ilikili olmasndan dolay tuttuu dnlr ve varyans analizine
geilir. Aratrclar genellikle bu yolu tercih ederler ancak en iyisi
tm varsaym testlerini yapmaktr.
Varyanslar heterojen iken varyans analizi yapp sonular
yorumlamak hatal neticeler verebilir. Bu nedenle byle durumlarda
veriler bir transformasyona tabi tutulup varyanslarn homojenlii
salandktan sonra varyans analizi yaplr. Eer bu ekilde de
homojenlik salanamaz ise Kruskal-Wallis rank analizi (Siegel, 1956;
Gibbons, 1971), Welc analizi (Sokal ve Rholf,1969), Modifiye f
istatistii (Brown ve Forsythe, 1974) veya Box analizi (Box, 1954)
gibi analiz ekillerinden biri kullanlabilir.
5. VARYANS HOMOJENL TESTLER
Varyans homojenliini kontrol iin eitli test ilemleri vardr.

Bunlardan en ok kullanlan drt tanesi F testi, Fmax testi, Cochran
testi ve Bartlett testidir.
5.1. F Testi
ki varyans iin kullanlan bir testtir. Test istatistii,

F=
S 2 byk
S 2 kk
~ Fpay S.D., Payda S.D.,
eklindedir ve hipotezler,
H 0 : 12 = 22
H1 : 12 22
eklinde oluturulur.
5.2. Fmax Testi
ki veya daha fazla varyansn homojenlik testi iin kullanlr.

Test istatistii,
Fmax =
S 2 en byk
S 2 en kk
~ Fmax (k, v,)
eklindedir. Burada,
k = Varyans saysn,
v = Her bir varyans hesaplanrken eit sayda gzlem
var ise herhangi bir varyansn serbestlik derecesini ifade eder.
Bu testte hipotezler,
H 0 : 12 = 22 = 32 = ........ = 2k
H1 : en az biri farkl
eklinde kurulur.
5.3. Cochran Testi
ki veya daha fazla varyansn homojenlik testi iin kullanlr.

Test istatistii,
C=
S 2 en byk
l
~ C k, v,
Si2
i
eklindedir. Burada,
k = Varyans saysn,
v = Varyanslarn ierdii gzlemler eit ise her bir
varyansn serbestlik derecesini ifade eder.
5.4. Bartlett Testi
X2 dal kullanlarak yaplan bir testtir.

SPSS statistik Paket Programnda Varyans Homojenlik
Testleri.
rnek 3.1'deki yerleim sklnn (A, B, C, D) SPSS paket
programnda F, Fmax, Cochran ve Bartlett varyans homojenlik testleri
ile test edilebilmesi iin, bu yntemlerin File/New/Syntax ksmnda
tanmlanmas gerekir. Ancak bu kitapta Syntax tanmlamalar zerinde
durulmayacaktr. Bunlarn yerine paket programda, Analyze/General
Linear Model/ Univariate mensndeki Options seeneinde yer
alan Homogeneity tests seenei ile varyans homojenlii test edilir.
rnek 3.1'deki yerleim sklnn (ys) homojenlik testi iin nce
deiken atamalar ve model tanmlamas yapldktan sonra Options
seeneinden Homogeneity tests seenei iaretlenir (ekil 5.1).
ekil 5.1. Homojenlik Testinde Kullanlan Optins Mens.
ekil 5.1'deki Homogenetiy tests seeneinin iaretlenmesinden

sonra, Factor(s) and Factor Interactions penceresinde grlen
deikenler Disply Means for penceresine atanrsa, bu durumda
homojenlik testi ile Disply Means for kutucuuna atanan
deikenlerin ortalama, satandart hata ve gven aralklar da
hesaplanacaktr (ekil 5.2)
ekil 5.2. Varyans homojenlik Testi ve Gven

Aralklar.
ekil 5.2.'deki birinci ksmda (Levene's Test of Equality of

Error Variances) varyanslarn homojen bulunduu grlmektedir
(Sig..=0.404>0.05). kinci ksmda ise yerleim sklna ait
ortalamalar, standart hatalar ve gven aralklar grlmektedir.
Varyans homojenlik testi ayn zamanda Analyze/Compare
Means/One-Way-ANOVA mensnden de yaplabilir. Ancak bu
durumda deikenin (YS) alfabetik
deil de saysal olarak
tanmlanmas gerekir.
6.TESADF BLOKLARI DENEME PLANI

Denemenin Kuruluu: Deneme materyali tek ynl
heterojenlik gsterdii zaman heterojenlie dik olarak (arazi denemesi
ise) uygun sayda blok yaplr. Her bir blok muamele says kadar
parsele blnr ve her bir blok ierisinde, her bir muamele tesadfi
olarak datlr. Datm gerei her bir blok ierisinde bir muamele
birden fazla grlemez. (Tesadf parsellerinde ise deneme alan ya da
materyali tamamen homojendi ve her bir muamele tekerrr says
kadar oaltlarak deneme nitesinin tamamna tesadfen
datlyordu. Bu nedenle de bir muamelenin yan yana ya da alt alta
rastlamas mmknd.)
Tesadf bloklar deneme plannn matematik modeli,

Yij = + i + j + e ij
eklindedir. Burada,
Yij = j-inci bloktaki i-inci muamelenin gzlem deerini,

i = i-inci muamelenin etkisini,
i = j-inci blok etkisini,
e ij = j-inci bloktaki i-inci muameleye ait tesadfi hatay,
ifade eder.
rnek 6.1: ilekte yabanc ot kontroln yapmak amacyla

etkili madde dzeyleri farkl 4 ayr ila 3 blokta denemeye alnyor.
Deneme sonucunda 1 m2lik alan ierisindeki yabanc ot miktarlar
saylyor. Elde edilen sonular analiz iin dzenlenmi olarak
aadaki gibidir.
Etkili madde dzeyleri farkl ilalar: A=11 mg/lt, B=9
mg/lt, C=7 mg/lt, D=5 mg/lt.
izelge 6.1. 1 m2lik Alan erisindeki Yabanc Ot Miktarlar.
Bloklar
lalar
II
69
Y12 22 Y22
19 Y32 21
62
Y13 18 Y23
22 Y33 24
64
Y14 25 Y24
27 Y34 30
82
Y11
86
23 Y31
25
21 Y21
III
91
100
277
zm:
Bu deneme plannda toplam varyans (genel kareler toplam), blok
kareler toplam (BL.K.T.), muamele kareler toplam (M.K.T.) ve
hata kareleri toplam (H.K.T.) diye ksma ayrlr. Muamele
says i=1, 2, .....,t ve blok says j=1, 2, ....,r olmak zere;
t
G.K.T. = Yij2
i =1 j =1
r
Y.2j
j=1
BLOK K.T. =
Y 2 ..
rt
Y 2 ..
rt
M.K.T. =
i =1
Yi2 .
Y 2 ..
r
rt
H.K.T. = G.K.T. BLOK K.T. M.K.T.

r Y.2j
t Y 2 . Y 2 ..
2
= Yij
i +
rt
i =1 j=1
j=1 t
i =1 r
t
olur. Buna gre rnek iin;

Y 2 .. 277 2
Dzeltme katsays (D.K.)=
=
= 6394.083
N
12
t
Genel Kareler Toplam (G.K.T.) = Yij2

i =1 j =1
Y 2 ..
rt
= (212+........+302) D.K.
= 124.917
G.K.T. iin ait serbestlik derecesi=GSD= rt 1= 3(4)-1=11
t
Yi2 .
i =1
Muamele (la) Kareler Toplam (M.K.T.)=
= ((692+...+822)/3)-DK
=6475-6394.083
=80.917
Muameleye ait serbestlik derecesi=MSD= t-1=4-1= 3
r
Y.2j
j =1
Blok Kareler Toplam (BLOK K.T.) =
Y 2 ..
rt
= ((862+...+1002)/4)-D.K.
=6368.916-6394.083
=25.167
Bloka ait serbestlik derecesi= BlokSD= r-1=3-1= 2
Y 2 ..
rt
H.K.T. = G.K.T. BLOK K.T.- M.K.T.

= 124.917-25.167-80.917
=18.833
Hataya ait serbestlik derecesi= HSD= (r-1) (t-1)= (3-1) (4-1)=6
izelge 6.2. Varyans Analiz Tablosu.
Varyasyon Kay. SD
KT
KO
Blok
25.167
12583.5
4.009
Muamele
80.917
26972.33
8.593*
Hata
18.833
3138.833
Genel
11 124.917
*=0.05 yanlma dzeylerinde istatistiki olarak nemli.
F testleri:
1-) Blok iin,
12583.5
= 4.009 < F2,6,0.05 = 5.14
3138.833
2-) Muamele iin,
26972.33
F=
= 8.593 > F3,6,0.05 = 4.76
3138.833
8.593 < F3,6,0.01 = 9.78
F=
Blok etkisi istatistiki olarak nemsiz bulunmutur (P>0.05),

muamele etkisi ise istatistiki olarak nemli bulunmutur (P<0.05).
izelge 6.3. Model ansa Bal se Yerleim Sklna Ait

Varyans Unsurlar.
E(K.O.)
Varyasyon Kay.
(Model ansa Bal)
Bloklar
2E + t 2B
Muamele
2E + r 2M
Hata
2E
eklindedir.
Model ansa bal
varyasyondaki % paylar,
ise
muamele
ve
bloun
2E = 3138.833
Blok K.O.= 2E + t 2B =12583.5
3138.833+(4) 2B =12583.5
2B =2361.167
M.K.O.= 2E + r 2M =26972.33
3138.833+(3) 2M =26972.33
2M =7944.499
Toplam varyasyon = 2E + 2B + 2M
= 3138.833 + 2361.167 + 7944.499
=13444.5
2B nin toplam varyasyondaki % pay,
toplam
2361.167
x 100 = % 17.56
13444.5
2M nin toplam varyasyondaki % pay,

=
7944.499
x 100 = % 59.09
13444.5
2E 'nin toplam varyasyondaki %pay,

=(3138.833/13444.5)*100
=%23.35
eklinde hesaplanr.
rnek 6.1nin SPSS statistik Paket Programnda zm
izelge 6.1deki rnek iin ilalar, bloklar ve yabanc ot

miktarlarnn editr sayfasna giri biimi ekil 6.1deki gibidir.
ekil 6.1. rnek 6.1e Ait Veri Girii.
ekil 6.1deki gibi veri girii yapldktan sonra

Analyze/General linear model/Univariate.. mensnde baml
deiken olan yabanc ot miktar Dependent Variable kutucuuna ve
bamsz deikenler (eit, blok) Fixed Factor(s) kutucuuna
atanarak deiken tanmlama aamas tamamlanr. Daha sonra model
tanmlamas iin Model butonu tklanarak ekil 6.2 de grld
gibi model tanmlamas yaplr.
ekil 6.2. rnek 6.1e Ait Matematik Modelin Tanmlanmas.
Model tanmlama aamasndan sonra, model (Continue) ve

deikenler (OK) onaylandnda ekil 6.3te grld gibi analiz
sonular yeni bir pencerede (Output1-SPSS for Windows Viewer)
grntlenir.
ekil 6.3. rnek 6.1in Varyans Analizi Sonular.
Sonu olarak, ekil 6.3te grld gibi la etkisi %5

dzeyinde nemli bulunmutur (P<0.05). Ancak blok etkisinin
nemsiz olduu grlmektedir (P>0.05).
rnek 6.2: farkl am trnde (saram, karaam,
kzlam) deiik yksekliklerde (0-400, 400-800, 800-1200, 12001600, 1600-2000) kese bceklerinin miktarlar incelenmi ve bu
amala her ykseklik dzeyinde, bir blgenin deiik yerlerinden
tesadfen belirlenen her bir trden 180'er tane aataki keseler
saylm ve ortalamalar alnarak aadaki izelge hazrlanmtr.
izelge 6.4. Deiik Yksekliklerde Saylan Kese Saylar.
Trler
0-400
400-800
800-1200
1200-1600
1600-2000
Bloklar
Saram
Karaam
Kzlam
2.5
4
13.3
19.8
8
3.8
16.7
28.5
2.4
0.5
10
12.9
2
0.2
5
7.2
0.3
0.1
4
4.4
15.2
8.6
49
72.8
zm:
izelge 6.4'deki tesadf bloklar deneme planna ait varyans

analizi sonular analiz sonular ekil 6.3.'de verilmitir.
ekil 6.4te grld gibi blok (ykseklikler) etkisi %5

(P<0.05) dzeyinde, am trleri ise %1 dzeyinde (P<0.01) nemli
bulunmutur.
PROBLEMLER
1) Aadaki analiz iin dzenlenmi verilerin varyans
analizini ve F testlerini yapnz.
Muameleler
Bloklar
10
20
41
II
15
12
15
56
III
10
25
12
29
26
10
45
122
2) Bir denemeden elde edilen veriler aadaki gibidir. Buna

Bloklar
Muamele I
II
III
14
18
14
21
24
24
19
67
3) Enerji dzeyleri farkl drt rasyonun (A=2200 enerji+%8

protein, B=2100 enerji+%8 protein, C=2000 enerji+%8 protein,
D=1900 enerji+%8 protein) bldrcnlardaki canl arlk art
zerine etkisi aratrlyor. Deneme sonunda elde edilen sonular
(gr/gn) aadaki gibidir. Buna gre, varyans analizini ve F
testlerini yapnz.
Bloklar
Rasyonlar
34
42
28
10
11
53
52
55
50
157
4) Baclkta azotlu gbre dozlarnn (A= 5 kg/parsel, B= 3

kg/parsel, C= 2 kg/parsel, D= 1 kg/parsel) verim zerindeki etkisini
incelemek amacyla bir gbre verim denemesi yaplmtr. Arazi
homojen olmad iin, heterojenlie dik olarak 4 blok
oluturulmutur. Deneme sonunda elde edilen sonular analiz iin
dzenlenmi olarak aadaki gibidir. Buna gre, varyans analizini
ve F testlerini yapnz.
Bloklar
Gbre
Dozlar
17
19
21
20
77
14
11
16
15
56
13
15
15
14
57
13
14
12
11
50
57
59
64
60
240
7. TEKERRRL TESADF BLOKLARI DENEME PLANI
Denemenin Kuruluu: Tesadf bloklar deneme plannn

kuruluundaki zellikleri tar. Anacak her bir muamele, her bir blokta
birden fazla tekrarlanr.
Tekerrrl tesadf bloklar deneme plannn matematik

modeli,
Yijk = + i + j + () ij + e ijk
eklindedir. Burada,
Yijk = i-inci bloktaki, j-inci muamelenin, k-nc tekerrrne ait
gzlem deerini,
i = i-inci blok etkisini,
i = j-inci muamele etkisini,
() ij = i-inci bloktaki j-inci muamelenin interaksiyon etkisini,
e ijk = Tesadfi hatay,
ifade eder.
rnek 7.1: farkl miktardaki iftlik gbresinin domates
verimi zerine etkisi aratrlyor. Deneme blok zerinde kuruluyor
ve bir blokta her bir gbre dzeyini alan deneme nitesi says iki
olacak ekilde deneme tertip ediliyor. Deneme sonunda elde edilen
sonular (kg) aadaki gibidir.
Farkl miktarlardaki iftlik gbreleri: A= 15 kg/da, B=20 kg/da, C=25kg/da.
izelge 7.1. Domates Verimleri.

Bloklar
Gbre Dzeyleri
=1
=2
Y111
50 Y111 60
Y111
70 Y111
60 Y111 40
J=2
Y111
50
Y111
40 Y111 70
Y111
30
Y111
50 Y111 70
J=3
Y111
80
Y111
90 Y111 80
Y111
100 Y111 110 Y111 70
J=1
Y111
60
=3
390
400
390
340
310
530
1180
zm:
Tekerrrl tesadf bloklar deneme plannda varyasyon

kayna 4 ana paraya ayrlr. Bunlar; blok, muamele, blok x muamele
ve hatadr. Varyasyon kaynaklarna ait kareler toplam;
Blok says i=1, 2,...,b=3 ; Muamele says j=1, 2, ...,m=3 ve
tekerrr says k=1, 2,...,r=2 iin,
D.K. =
Y 2 ... 1180 2
=
= 77355.56
N
18
b
2
G.K.T. = Yijk
D.K. = (60 2 + ........ + 70 2 ) D.K.
i =1 j=1 k =1
= 85000 77355.56
= 7644.444
Genel kareler toplamna ait serbestlik derecesi
= N - 1 = 18 - 1 = 17
Yi2 ..
D.K. = ((3902 + ........ + 3902 ) / 6) D.K.
i =1 r m
= 77366.67 77355.56
b
BLOK K.T. =
= 11.111
Blok kareler toplamna ait serbestlik derecesi
=b-1=3-1=2
m
Y 2 . j.
j=1
br
M.K.T. =
D.K. = (340 2 + ........ + 530 2 ) D.K.
= 82100 77355.56
= 4744.444
Muamele kareler toplamna ait serbestlik derecesi
=m-1=3-1=2
bulunur.
Blok x Muamele interaksiyonunu bulmak iin, her bloktaki
ayn muameleye ait toplamlardan, alt gruplar aras kareler toplam
hesaplanr.
b
Alt Gr.K.T. = Yij2 . / r D.K.

i =1 j =1
= ((60 + 70) 2 + ........ + (80 + 70) 2 D.K.

= 84000 77355.56
= 6644.444
(Blok x Muamele)int. K.T. = Alt Gr.K.T. BL.K.T. M.K.T.

= 6644.444 - 4744.444 - 11.111
= 1888.889
Blok x Muamele kareler toplamna ait serbestlik derecesi
=(b - 1)(m - 1) = 2 x 2 = 4
Hata K.T. = G.K.T BL.T.- M.K.T.-(BL.xM.)K.T
= 7644.444-11.111-4744.444-1888.889
= 1000
Hata kareler toplamna ait serbestlik derecesi

=bm (r - 1) = 3 x 3 x (2 - 1) = 9
Varyasyon Kay.
SD
KT
KO
Blok
11.111
Muamele
4744.444 2372.2 21.35**
Blok X Muamele
1888.889 472.2
Hata
1000
Genel
17
7644.444
5.55
0.05
4.25*
111.1
*=0.05,**=0.01 yanlma dzeylerinde istatistiki olarak nemli.
F testleri:
1- Blok iin,
F=
5.55
= 0.05 < F2,9,0.05 = 4.26 , (nemsiz)
111.1
2-Muamele iin,
F=
2372.2
= 21.35 > F2,9,0.05 = 4.26 , (nemli)
111.1
21.35 > F2,9,0.01 = 8.02 , (nemli)
3- Blok X Muamele iin,

F=
472.2
= 4.25 > F4,9,0.05 = 3.63 , (nemli)
111.1
4.25 < F4,9,0.01 = 642 , (nemsiz)
rnek 7.1in SPSS statistik Paket Programnda zm

izelge 7.1deki rnek iin gbre dzeyleri, bloklar ve
domates verimlerinin editr sayfasna giri biimi ekil 7.1deki
gibidir.
ekil 7.1deki gibi veri girii yapldktan sonra,

Analyze/General linear model/Univariate.. mensnde baml
deiken olan domates verimi, Dependent Variable kutucuuna ve
bamsz deikenler (gbre dozu, blok), Fixed Factor(s) kutucuuna
atanarak, deiken tanmlama aamas tamamlanr. ekil 7.2nin sa
kutucuunda bulunan gbre ve blok deikenlerinin interaksiyon
tanmlamas yaplrken, her iki deikenin zerine bir kez tkladktan
sonra, sol (Model) kutucua atama yaplr. Bylece interaksiyon etkisi
tanmlanm olur. Daha sonra model tanmlamas, Model butonu
tklanarak ekil 7.2 de grld gibi yaplr.
Model tanmlama aamasndan sonra, model (Continue) ve

deikenler (OK) onaylandnda analiz sonular ekil 7.3de
grld gibi grntlenir.
ekil 7.3deki analiz sonularna bakldnda, gbre etkisinin

%1 yanlma dzeyinde (P<0.01), blo*gbre interaksiyon etkisinin %5
yanlma dzeyinde (P<0.05) nemli olduu, blok etkisinin ise nemsiz
olduu grlmektedir (P>0.05).
nemli kan interaksiyon etkisini grafik zerinde grmek
iin, deiken ve model tanmlamasndan sonra, Plots seeneinde
yatay ve dikey eksenlerde hangi deikenlerin bulunaca belirlenir
(ekil 7.4).
ekil 7.4. Grafik izimi Iin Yatay ve Dikey Eksenlerin

Tanmlanmas.
Burada Factors kutucuunda yer alan blok deikeni

Horizontal Axis kutucuuna (yatay eksene), gbre deikeni ise
Separate Lines kutucuuna (dikey eksen) atanr. Daha sonra aktif hale
geen Add.. butonu tklandnda en alttaki kutucua interaksiyon
(blok*gbre) atamas yaplr. nteraksiyon grafii ekil 7.5'de
verilmitir.
ekil 7.5. Gbre Blok Interaksiyon Garfii.
ekil 7.5'deki grafik'te grld gibi gbre dzeylerine ait her

doruda kesimi veya kesiecektir. Buda interaksiyon etkisinin
nemli olduu grn desteklemektedir.
rnek 7.2: Bir turungil eidi zerinde yaplan denemede
drt ayr hormon dzeyini ieren besi ortamlar steril artlarda
hazrlanyor. klim odasndaki alt alta raf blok olarak alnyor,
nk iklim odasnda yukardan aaya k, scaklk, nem,
havalandrma bakmndan heterojenlik olaca dnlyor. Deneme
sonucunda elde edilen veriler analiz iin dzenlenm olarak izelge
7.3'deki gibidir.
izelge 7.3. Turungil eidi Deneme Verimleri.
eitler
A
B
C
D
Raflar (Bloklar)
1
10
17
10
12
10
10
50
47
36
23
60
34
16
133
zm:
izelge 7.3.'deki tekerrrl tesadf bloklar deneme planna ait

varyans analizi sonular analiz sonular ekil 7.6'da verilmitir.
ekil 7.6. rnek 7.2nin Varyans Analizi Sonular.
ekil 7.6da grld gibi eit etkisi %5 (P<0.05) dzeyinde

nemli bulunmutur. Ancak blok etkisi ve eit x blok interaksiyon
etkisi nemsiz bulunmutur (P>0.05).
PROBLEMLER
1) Arlarda yavru rkl hastalna kar Fumajil-A nn
drt seviyesi, blok zerinde, bir blokta her bir dozu alan deneme
nitesi iki olacak ekilde deneme tertip ediliyor. Elde edilen sonular
(koloni bana % kayp) aadaki gibidir. Buna gre, varyans
Bloklar
Muameleler
1
2
3
4
10
10
11
11
12
10
12
11
12
11
13
13
14
10
14
76
79
74
78
65
83
61
98
307
2) Enerji dzeyleri farkl drt rasyonun (A=2200 enerji+%8

protein, B=2100 enerji+%8 protein, C=2000 enerji+%8 protein ,
D=1900 enerji+%8 protein) bldrcnlardaki canl arlk art
zerine etkisi aratrlyor. Denemede farkl rk kullanlyor ve
rklar blok kabul ediliyor. Her rkta her bir rasyonu alan deneme
nitesi says (bldrcn) be olacak ekilde deneme tertip ediliyor,
ancak baz bldrcnlar denemede etkisi aratrlan (rasyonlar, rk)
faktrlerden baka nedenlerle (lm, sakatlanma, kafeslerden kp
hangi kafesten ktnn belli olmamas ve yerine koyulamamas
vs) denemeden atlyor. Deneme sonunda elde edilen sonular
(gr/gn) aadaki gibidir. Buna gre, varyans analizini ve F
testlerini yapnz.
Rasyonlar
Bloklar (Irklar)
I1
I2
I3
6.2
5.0
6.4
7.5
6.8
4.6
3.0
2.0
49.5
8.0
5.2
6.0
7.2
8.6
9.8
7.0
9.0
6.4
3.6
8.5
5.2
4.5
5.1
4.4
5.8
3.2
5.0
6.4
2.0
6.2
81
46.9
4.2
4.6
D
8.2
9.0
8.2
10.7
11.0
7.1
81.1
12.3
14.6
80.8
89.4
88.3
258.5
3) Etkili madde dzeyleri farkl ilacn (A= 8 mg/lt, B=12

mg/lt, C=16 mg/lt) patlcanda yaprak biti zararlsna etkisi
aratrlyor. Deneme blok zerinde kuruluyor ve bir blokta bir
ilac alan deneme nitesi says iki olacak ekilde deneme tertip
ediliyor. Deneme sonunda elde edilen sonular (adet) aadaki
gibidir. Buna gre, varyans analizini ve F testlerini yapnz.
Etkili Madde
Dzeyi
A
B
C
Bloklar
1
17
15
16
18
16
14
15
14
17
13
19
17
18
19
18
42
39
28
123
122
110
96
95
164
355
4) farkl miktardaki iftlik gbresinin (A= 15 kg/da, B=20

kg/da, C=25kg/da) domates verimi zerine etkisi aratrlyor.
Deneme blok zerinde kuruluyor ve bir blokta her bir gbre
dzeyini alan deneme nitesi says iki olacak ekilde deneme tertip
ediliyor. Deneme sonunda elde edilen sonular (kg) aadaki gibidir.
Buna gre, varyans analizini ve F testlerini yapnz.
Gbre
Dzeyleri
A
B
C
1
60
70
50
30
80
100
390
Bloklar
2
50
60
40
50
90
110
400
3
60
40
70
70
80
70
390
340
310
530
1180
8. ORTALAMALARIN KARILATIRILMASI
Ortalama karlatrma yntemleri ana balk altnda

toplanabilir. Bunlar sras ile,
1- Regresyon teknii,
2- Contrast tanmlama,
3- oklu karlatrma yntemleri,
a) LSD testi,
i) Korunmu LSD testi,
ii) Korunmam LSD testi,
b) Tukey testi,
c) Duncan testi,
d) SNK testi,
a) LSD TEST
En kk nemli fark demektir. Bu test I- Korunmu LSD

testi, II- Korunmam LSD olarak ikiye ayrlr.
i) Korunmu LSD testi: Korunmu LSD testi yalnzca F
testinin nemli kmas halinde kullanlr. ten fazla ortalama
olmas halinde sakncaldr. nk test yaparken I. tip hata dzeyi
rnein %5 seilirse dahi ortalama says arttka deneme bana hata
miktar artmaktadr. Aratrcnn bu hususu unutmamas gerekir.
rnein =%5 iken 10 muamele ortalamas iin deneme bana hata
miktar d=0,3693e kar (d=(1-(1-)k-1)=(1-(1-0,05)10-1)=0,3693).
Korunmu LSD test istatistii,

LSD = t , v
2S 2
n
eklindedir. Burada,
t , v = V serbestlik derecesinde ve belirlenen nem
seviyesindeki t-cetvel deerini,
S2 = Hata kareler ortalamasn (varyans),
n = Her bir muameledeki tekerrr saysn,
ifade eder.
Ortalamalardaki gzlem saylar farkl olduu zaman bir ortak
n deeri (n0 veya nh (harmonik ortalama)) hesaplanr.
n i2
1
no =
[ n i
]
n i
t 1
ve
nh =
t
(
1
1
1
+
+ ....... + )
n1 n 2
nt
eklindedir.(t= Ortalama says).

ii) Korunmam LSD testi: Fnin nemli olmas gerekmez.
Deneme bana hata(d) en fazla karlatrma bana (c) hata kadar
olur. Bu LSD testi iin hazr t- cetveli mevcuttur (Chew, 1976).
rnek 7.1deki gbre dzeyi ortalamalar LSD testi ile

aadaki gibi karlatrlr.
Gbre dzeyi ortalamalar,
A = 340/6=56.667
B = 310/6=51.667
C = 530/6=88.333
LSD test istatistii,

LSD = t , v
2S 2
2(111.111) 2
= t 0.05,9
n
6
2(111.111) 2
= 2.262
6
= 13.766
eklinde hesaplanr.
Farklar izelgesinde elde edilen bu deerden byk olan
farklar "*" iareti ile iaretlendikten sonra ortalama gruplar
oluturulur.
A, B ve C ortalamalarna ait (sra ve stunlarda kkten
bye doru sralanm) farklar izelgesi izelge 8.1deki gibidir.
izelge 8.1. Farklar izelgesi.
B
A
C
51.667 56.667 88.333
B 51.667
5
A 56.667
C 88.333 36.667* 31.667*
LSD hesap deeri=13.766<31.667 fark nemli,
13.766<36.667 fark nemli,
13.766>5 fark nemsiz.
Ortalama gruplar deiik kaynaklarda veya bilgisayar
ktlarnda deiik ekillerde gsterilir. SPSS'deki gruplarn oluma
ekli izelge 8.2deki gibidir.
izelge 8.2. SPSS'deki Gruplarn Oluma

ekli.
Ortalama Gruplar
1.grup
2.grup
51.667
56.667
88.333
eklindedir.
Ayrca ortalama gruplarn,
A
51.667 56.667
88.333
veya
A
eklinde de gstermek mmkndr. Bu gsterim ekli

yorumlamada aratrcya kolaylk salar. Bilimsel makalelerde ise
ortalama izelgeleri zerinde harflendirme yntemi ok kullanlr.
Yukardaki sonucun yorumlanmas yle yaplabilir.
LSD testine gre %5 yanlma dzeyinde, A ve B ortalamalar
arasnda istatistiki adan bir fark yokken, C ortalama farkl
bulunmutur. Yani C gbre dozu ile en yksek domates verimine
ulalrken, A ve B gbre dozlar verim bakmndan ayn etkiye
sahiptir yorumu yaplabilir.
b) TUKEY TEST
Tukeyin HSD testi olarak bilinir. Tukey testi de LSDde

olduu gibi bir kritik deer kullanr.
Test istatistii,
S2
W = q ,t ,v
n
eklindedir. Burada,
q , t , v = Tukey testi iin cetvel deerini,
S2 = Varyans analizindeki hata kareler ortalamasn (varyans),
v = Hata kareler ortalamasnn serbestlik derecesini,
= nem seviyesini,
n = Her bir ortalamadaki tekerrr saysn,
ifade eder.
rnek 7.1deki gbre dzeyi ortalamalar Tukey testi ile
Test istatistii,
W = q , t , v
S2
(111.111) 2
= q 0.05,3,9
n
6
= 3.95
(111.111) 2
6
= 16.998
eklinde hesaplanr.
A, B ve C ortalamalarna ait farklar izelgesi izelge 8.3deki
gibidir.
izelge 8.3. A, B ve C Ortalamalarna Ait Farklar.
B
A
C
51.667 56.667 88.333
B 51.667
5
A 56.667
C 88.333 36.667* 31.667*
Tukey hesap deeri=16.998<31.667 fark nemli,
16.998<36.667 fark nemli,
Ortalama gruplar, LSD testinde olduu gibi bulunmutur.
Tukey testinde de, %5 yanlma dzeyinde, A ve B ortalamalar
bulunmutur.
c) DUNCAN (DMR) OKLU ARALIK TEST
Daha fazla ortalama grubu oluturan bir testtir. nk daha

kk farkllklar bile nemli bulan bir testtir. Aratrclar
ortalamalar arasnda bir farkllk olmasn arzu ettiklerinden bu testi
sklkla kullanrlar. Tukey, Duncan ve SNK testleri F testine bal
deildir. Yani F testi nemli kmasa dahi bu testler yaplr ve
ortalamalar arasnda farkllk olabilir.
Test istatistii,
D p = Q ,p, v
S2
n
eklindedir. Burada,
Q ,p, v = Kritik cetvel deerini,
p = Byklk srasna dizilmi ortalamalar arasndaki kademe

saysn,
S2 = Hata kareler ortalamasn,

= nem seviyesini,
n = Her bir ortalamadaki tekerrr saysn,
ifade eder.
Duncan testinde kullanlan kritik deer says ortalama
saysnn bir eksii kadardr.
rnek 7.1deki gbre dzeyi ortalamalar Duncan testi ile
Duncan testi iin kritik deerler izelge 8.4deki gibi oluturulur.
Sx =
(111.111) 2
S2
=
= 4.303
n
6
izelge 8.4. Duncan Testi in Kritik Deerler.

P
Q0.05,9,p
Q , v, p
S2
n
3.20
3.34
13.77
14.373
Farklar izelgesinde, birinci kegen elemanlar D3 ve ikinci

kegen elemanlar D2 ile karlatrlarak nemli bulunan farklar
iaretlenir (* iareti ile).
B
A
C
51.667 56.667 88.333
B 51.667
56.667
5
A
C 88.333 36.667* 31.667*
Duncan hesap deerleri=14.373<36.667 fark nemli,
13.77<31.667 fark nemli,

LSD ve Tukey testinde olduu gibi, Duncan testinde de %5
yanlma dzeyinde, A ve B ortalamalar arasnda istatistiki adan bir
fark yokken, C ortalama farkl bulunmutur.
d) SNK ( Student Newman Keuls) TEST
Duncan testine benzeyip oklu aralk testidir. Tukey ile ayn

cetveli kullanr. SNKnn en son hesaplanan kritik deeri Tukey
testindeki kritik deerle ayndr.
Test istatistii,
Wp = q ,p,v
S2
n
eklindedir. Burada,
q ,p, v = Kritik cetvel deeri,
S2 = Varyans analizindeki hata kareler ortalamasn (varyans),

= Deneme bana den birinci tip hata orann (nem
seviyesi),
n = Her bir ortalamadaki gzlem saysn,
ifade eder.
SNK testinde de Duncan testinde olduu gibi kullanlan kritik
deer says ortalama saysnn bir eksii kadardr.
rnek 3deki gbre dzeyi ortalamalar Duncan testi ile
SNK testi iin kritik deerler izelge 8.6daki gibi oluturulur.

S x = 4.303
izelge 8.6. SNK Testi in Kritik Deerler.

P
Q0.05,9,P
3.20
3.95
S2
Q ,p ,v
n
13.77
16.998
Farklar izelgesinde, birinci kegen elemanlar W2 ve ikinci

kegen elemanlar W3 ile karlatrlarak nemli bulunan farklar
iaretlenir (* iareti ile).
C
B
A
51.667 56.667 88.333
B 51.667
56.667
5
A
C 88.333 36.667* 31.667*
SNK hesap deerleri=16.998<36.667 fark nemli,
13.77<31.667 fark nemli,
SNK testine gre %5 yanlma dzeyinde, A ve B ortalamalar
bulunmutur.
izelge 7.1de verilen rnekteki gbre ortalamalarnn oklu

karlatrma testleri ile SPSS statistik Paket Programnda zm.
rnek 7.1 iin varyans analizi yaplrken, model tanmlama
aamasndan sonra (ekil 7.2), Univariate/Post Hoc.. mensnden
ncelikle ortalamalar karlatrlacak deikenlerin Factor(s)
kutucuundan, Post Hoc Test for kutucuuna (ekil 8.1) atamas
yaplr. Daha sonra Equal Variances Assumed bal altndaki
ortalama karlatrma yntemlerinden biri veya birka seilerek
analiz yaptrlr.
ekil 8.1de Post Hoc Test for kutucuuna atanarak seilen
domates verimi deikeni iin, LSD, SNK, Tukey ve Duncan ortalama
karlatrma testlerinin sonular ekil 8.2de verilmitir.
ekil 8.1. rnek 7.1deki Gbre Ortalamas in oklu

Karlatrma Testlerinin Tanmlanmas.
ekil 8.2. rnek 7.1deki Gbre Ortalamalar in LSD,

SNK, Tukey ve Duncan Sonular.
ekil 8.2deki birinci ve ikinci izelgede de grld zere,

LSD, SNK, Tukey ve Duncan testlerine gre, domates veriminin
dekara 25 kg gbre atlmas durumunda en yksek seviyeye (15 ve 20
kga gre) ulat grlmektedir. ekil 8.2 incelendiinde, birinci
izelgenin son satrnda 25 kg/da ile 15 ve 20 kg/da arasndaki farkn
nemli olduu yldzlarla (*), ikinci izelgede ise her testte de 25
kg/da gbre dzeyi ayr stunda yer alarak gsterildii grlmektedir.
Ancak LSD, SNK, Tukey ve Duncan testlerine gre, dekara 15
ve 20 kg gbre atma arasnda domates verimi asndan istatistiki
olarak herhangi bir fark grlmemitir. Yani dekara kullanlan
gbrenin, 15 veya 20 kg olmas durumunda elde edilecek verimin
istatistiki olarak ayn olaca sylenebilir.
9. LATN KARES DENEME PLANI
Latin kare deneme plan, sra, stun ve muamele saysnn eit

olmas zorunluluunu getirir. En nemli sakncas budur. Muamele
says 12den fazla olunca kullanlmas arzu edilmez. Bir veya birka
gzlem eksik olduunda eksik gzlemler uygun yntemlerle tahmin
edilir. Ancak baz sra veya stunlarn tamam eksik olursa denemenin
analizi gleir.
Denemenin Kuruluu: Latin kare denemelerde Galois Alan
Teorisine gre muamele says kadar standart latin kare plan
oluturulur. Muamele says t ise bu standart latin karelerden toplam
t!(t-1)!t tane birbirinden farkl plan oluturulur ve bu planlardan bir
tanesi tesadfen seilir. Ancak daha pratik olarak nce t tane standart
latin kareden 1 tanesi tesadfen seilir. Sonra seilen standart latin
karenin baz sra ve stunlar rasgele yer deitirilir ve elde edilen
deneme plan, tesadfen oluturulmu deneme plan olarak kabul
edilir. rnein muamele t=4 iin 4 tane standart latin kare aadaki
gibidir.
A
B
C
D
B
A
D
C
D
D
B
A
C
C
A
B
4!(4-1)!
A
B
C
D
B
C
D
A
D
D
A
B
4!(4-1)!
C
A
B
C
A
B
C
D
B
D
A
C
D
A
D
B
4!(4-1)!
Toplam 4!(4-1)!4=576
C
C
B
A
A
C
B
D
B
A
D
C
C
D
A
B
4!(4-1)!
D
B
C
A
Latin karede bir muamele, her bir sra veya stunda yalnzca
bir kez yer alr. Bu zellik sra, stun ve muamelelerin birbirinden
bamsz olmasn salar. Dolaysyla analiz kolaylar. 4ten daha az
muamele iin latin kare kurulmaz, nk hataya serbestlik derecesi
kalmaz. Bu gibi durumlarda latin kare deneme plan tekrarlanr.
Latin kare deneme plannn matematik modeli,
Yijk = + i + j + k + e ijk
eklindedir. Burada,
Yijk = i-inci sra, j-inci stundaki gzlem deerini,

i = i-inci srann etkisini,
i = j-inci stunun etkisini,
k = k-nc muamelenin etkisini,
e ijk = i-inci sra, j-inci stundaki, k-nc muameleye ait
tesadfi hatay,
ifade eder.
rnek 9.1: Drt farkl yerleim sklnn etlik pililerde 3,4
ve 5-inci haftalardaki gnlk canl arlk artna etkisi aratrlyor.
Deneme sonucunda elde edilen sonular analiz iin dzenlenmi
olarak izelge 9.1deki gibidir.
Yerleim Sklk Dzeyleri: A= 7 adet/m2, B= 9 adet/m2, C=13
adet/m2, D= 15 adet/m2.
izelge 9.1. Pililerde Gnlk Canl Arlk Artlar.
Sralar
Stunlar
D
117
151
138
148
112
72
104
200
72
110
145
132
189
120
143
129
490
453
530
554
488
459
581
609 2082
zm:
Latin karesi deneme plannda varyasyon kayna 4 ana paraya

ayrlr. Bunlar; sra, stun, muamele ve hatadr. Varyasyon
kaynaklarna ait kareler toplamlar aadaki gibi hesaplanabilir.
Muameleler kareler toplamnn hesaplanabilmesi amacyla
nce muamele toplamlarnn bilinmesi gerekir.
Bunlar;
A= (151+....+189) = 685
B= (148+....+143) = 513
C= (138+....+129) = 411
D= (117+....+120) = 473
eklindedir. Buna gre muamele kareler toplam,
p
D.K. = ( Yijk ) 2 / p 2 = (2082) 2 / 42

i =1 j=1 k =1
= 270920.3
2
G.K.T. = Yijk
D.K. = (117 2 + .... + 129 2 ) 270920.3
i =1 j =1 k =1
= 7.6035
Genel kareler toplam iin serbestlik derecesi =p2-1= 15
Sra K.T. =
1 p 2
Yi.. D.K.
p i =1
=
554 2 + .... + 5812

270920.3 = 2405.25
4
Sra kareler toplam iin serbestlik derecesi =p-1= 3

Stun K.T. =
1 p 2
Y. j. D.K.
p j=1
=
(490 2 + .... + 609 2 )

270920.3 = 3352.25
4
Sra kareler toplam iin serbestlik derecesi =p-1= 3

Muamele K.T. =
1 p 2
Y..k D.K.
p k =1
=
(6852 + .... + 4732 )

270920.3 = 10340.75
4
ve muamele kareler toplam iin serbestlik derecesi =p-1= 3

H.K.T. = G.K.T. - Sra K.T.- Stun K.T - Muamele K.T
= 18005.75-2405.25-3352.25-10340.75
=1907.5
olarak bulunur. Hata iin genelden dier kareler toplamlarn karmak
yeterlidir. Bylece, hata kareler toplam iin serbestlik derecesi
= (p 1) (p 2) = 3 x 2 =6
olarak elde edilir. Bu sonular izelge 9.2'deki gibi zetlenebilir.
izelgedeki kareler ortalamalar (KO'lar), her bir kareler toplamnn
kendi serbestlik derecesine blnmesi ile elde edilmektedir.
izelge 9.2. Varyans Analiz izelgesi.

Varyasyon Kay.
SD
KT
KO
Sralar
2405.25
801.75
2.522
Stunlar
3352.25
1117.417
3.515
Muameleler
10340.75
3446.917
10.842**
Hata
1907.5
317.9167
Genel
15
18005.75

F testleri:
1- Sra iin,
F=
801.75
= 2.522 < F3,6,0.05 = 4.76 , (nemsiz)
317.9167
2- Stun iin,
F=
1117.417
= 3.515 < F3,6,0.05 = 4.76 , (nemsiz)
317.9167
3- Muamele iin,
F=
3446.917
= 10.842 > F3,6,0.05 = 4.76 , (nemli)
317.9167
10.842 > F3,6,0.01 = 9.78 , (nemli)
rnek 9.1in SPSS statistik Paket Programnda zm.
izelge 9.1deki rnek iin yerleim sklk dzeyleri ve gnlk

canl arlk artlarnn editr sayfasna giri biimi ekil 9.1deki
gibidir.
Baml deiken (gnlk canl arlk art) Dependent

Variable kutucuuna ve bamsz deikenler (sra, stun ve yerleim
skl) Fixed Factor(s) kutucuuna atandktan sonra model
tanmlama aamasna geilir. rnek 9.1 iin model tanmlamas ekil
9.2de verilmitir.
rnek 9.1e ait SPSS analiz sonular ekil 9.3de verilmitir.
ekil 9.3deki analiz sonularna bakldnda, yerleim skl

deikenine ait etkinin %1 yanlma dzeyinde (P<0.01), sra ve stun
etkilerinin ise nemsiz olduu grlmektedir (P>0.05).
PROBLEMLER
1) Protein dzeyleri farkl drt karma yemin (A:2200
enerji+%8 protein, B:2200 enerji+%10 protein, C:2200 enerji+%12
protein, D:2200 enerji+%14 protein) kuzulardaki canl arlk art
zerine etkisi aratrlyor. Karma yemlerin deneme nitelerine
(kuzulara) datm ve her deneme nitesinden elde edilen verim
(gr/gn) aadaki gibi bulunuyor. Buna gre, varyans analizini ve F
testlerini yapnz.
Stunlar (deneme balang ya)
Sralar(rklar)
1 aylk
2 aylk
3 aylk
4 aylk
1.rk
A 255
C 227
B 380
D 318
1180
2.rk
C 241
B 315
D 232
A 198
986
3.rk
B 238
D 230
A 238
C 196
902
4.rk
D 266
A 170
C 241
B 249
926
1000
942
1091
961
3994
2) 5 deiik rktan, 5 deiik yata st inekleri zerinde bir

besleme denemesi yaplyor. 5 fakl rasyonun (A, B, C, D, E) stteki
ya miktarna (%) etkileri incelenmek isteniyor. Elde edilen ya
yzdeleri aadaki gibidir. Buna gre, varyans analizini ve F
testlerini yapnz.
Irklar (Stun)
2
3
D 2.5
17.6
A 4.1
18.1
A 4.5 D 2.2
B 4.5
E 3.6
17.6
E 3.5
D 2.1
B 4.8
17.4
E 3.8
C 3.4
18.2
17.4
18.4
88.9
Yalar (Sra)
B 4.1
E 3.9 C 3.1
D 2.4 B 4.6
C 2.8
D 2.3
B 4.7
17.2
18.5
17.4
3) Drt farkl budama eklinin (A= Goble, B=Doruk dall,

C=Deiik doruk dall, D= Piramit) kiraz verimine etkisi iki ynl
heterojen bir arazide denemeye alnyor. Deneme sonucunda elde
edilen sonular tablodaki gibidir. Buna gre, varyans analizini ve F
testlerini yapnz.
12
21
32
12
25
30
13
28
25
12
27
25
11
14
29
20
10
16
21
28
15
29
19
36
15
104
102
108
106
95
114
98 106 108 109 525
4) Drt farkl yerleim sklnn (A= 7/m2, B= 9/m2,

C=13/m2, D= 15/m2) etlik pililerde gnlk canl arlk artna etkisi
aratrlyor. Deneme sonucunda elde edilen sonular tablodaki
gibidir. Buna gre, varyans analizini ve F testlerini yapnz.
117 151 138 148

B
112
72
72
A
104 200
A
110 145 132

D
109 129 143 159
410 462 530 639
554
488
459
540
2041
10. -E SINIFLANMI DENEME PLANLARI
Bu deneme plannda bir faktrn her seviyesi altnda baka bir

faktrn deiik seviyeleri yer alr. Yani, birinci faktrn ilk
seviyesinde ikinci faktrn belli seviyeleri yer alrken, birinci faktrn
ikinci seviyesinde ikinci faktrn baka seviyeleri yer alr.
ie snflanm denemelerin bir ok faydal yn vardr.
ie snflamada, birinci faktrn her seviyesinde ikinci faktrn eit
sayda seviyelerinin tekrarlanmas gerekmez. Alt snf saylarnn
farkl olduu durumlarda da bu deneme plannn uygulanmas
mmkndr. Ancak planda interaksiyon etkisi sz konusu deildir.
10.1. ki Seviyeli -e Snflanma
ki seviyeli i-ie snflamada bir A faktrnn seviyeleri

ierisinde, baka bir B faktrnn seviyeleri snflandrlmaktadr.
Plana ait matematik model,
Yijk = + i + j(i) + eijk
eklindedir. Burada,
Yijk = Birinci faktrn i-inci seviyesinde ve ikinci faktrn
j-inci seviyesinde snflanan k-nc elemana ait gzlem deerini,
i = lk faktrn i-inci seviyesinin etkisini,
j(i) = lk faktrn i-inci seviyesine den ikinci faktrn j-inci
seviyesinin etkisini,
e ijk = lk faktrn i-inci seviyesinde, ikinci faktrn j-inci
seviyesindeki k-nc elemana ait tesadfi hatay gsterir.
rnek 10.1.1: On iki dii fare tesadfi olarak 4'erlik gruba

blnyor. Her gruptaki diiler, birer erkek fare ile iftletiriliyor.
Neticede elde edilen yavrulardan tesadfi olarak ikier tane alnarak,
bunlarn kan PHlar llyor. Buna gre yavru farelerin kan PHlar
zerine ana ve babalarnn etkilerinin nemi kontrol edilmek isteniyor.
izelge 10.1.1. Yavru Farelerin Kan PH Deerleri.
Erkekler Diiler
Yavrular
5.85
5.95
11.80
7.78
8.09
15.80
8.40
8.36
16.76
7.01
6.83
13.84
6.90
6.98
13.96
5.60
5.45
11.05
5.07
4.93
10.00
6.38
6.58
12.96
5.66
5.75
11.41
10
7.78
7.92
15.60
11
6.99
6.92
13.91
12
6.21
6.45
12.66
58.27
47.89
53.68
-ie snflanm deneme plannda varyasyon kaynaklar

aadaki gibi hesaplanr. Bu deneme plannda p erkeklerin says, r
diilerin says ve s yavru says olmak zere i=1, 2,......, p(=3); j=1,
2,....., r(=4) ve l =1, 2,...., s(=2) ile gsterilsin. Buna gre;
Y...2 159.92 2
D.K. =
=
= 1064.534
N
24
Y...2
2
Y
= (5.852 + ... + 6.452 ) 1064.534

ijk
N
i =1 j =1 k =1
= 1089.62 1064.534 = 23.9752
p =3 r = 4 s = 2
G.K .T . =
Genel kareler iin serbestlik derecesi =N-1= 23
Yi..2 Y...2 58.27 2 + ... + 53.682
=
1064.534
8
N
i =1 rs
= 1071.298 1064.534 = 6.764
p =3
Erk . A.K .T . =
Erkekler aras iin serbestlik derecesi =p-1= 3-1=2

2
1 p =3 s = 4 2 Yij. 11.802 + ... + 12.662
=
1064.534
Dii A.K.T. = Yij.
r i =1 j =1
2
N
= 1088.35 1064.534 = 23.8158
Dii. Ar./Erk.ii K.T. = Dii.A.K.T. Erk.A.K.T

= 23.8158 6.764 = 17.0518
veya
Dii.Ar./Erk.iiK.T. =
1 p =3 s = 4 2 3 Yi..2
Yij.
s i =1 j =1
i =1 rs
11.802 + ... + 12.662 58.27 2 + ... + 53.682
2
8
= 1088.35 1071.298 = 17.0518
Dii. Ar./Erk.ii K.T. iin serbestlik derecesi =p(r-1)=3(4-1)= 9

olarak bulunur. Hata iin ise,
Hata K.T. = G.K.T. Dii.A.K.T. = 23.9752 23.8158
= 0.1594
Hata iin serbestlik derecesi = pr(s-1)=3(4)(2-1)=12
elde edilir. Bu analiz sonularna gre varyans analizi,
izelge 10.1.2. Varyans Analiz izelgesi.

Varyasyon Kay. SD
KT
KO
Erkekler aras
6.7640 3.382
1.785
Dii. A./Erk. i
17.0518 1.895 142.633**
Hata
12
0.1594 0.013
Genel
23 23.9752
*=0.05,**=0.01 yanlma dzeylerinde istatistiki olarak

nemli.
F testleri;
Dii.Ar./Erk.ii K.O. sn test iin Hata Kareler Ortalamas
kullanlr.
F=
1.895
= 142.633 > F9, 12, 0.01 = 4 .39 , (nemli)
0.013
Erkekler A.K.T.n test iin Dii.Ar./Erk.ii Kareler Ortalamas

kullanlr.
F=
3.382
= 1.785 < F2,9,0.05 = 4.26 , (nemsiz)
1.895
rnek 10.1.1in SPSS statistik Paket Programnda zm.

izelge 10.1.1deki rnek iin erkekler, diiler ve yavru
farelerin kan PH deerlerinin editr sayfasna giri biimi ekil
10.1.1deki gibidir.
ekil 10.1.1. rnek 10.1.1e Ait Veri Girii.
-ie snflanm denemelerde Analyze/General linear

model/Univariate.. mensnde baml, bamsz ve ansa bal
deikenler tanmlanarak, model oluturulur. rnek 10.1.1de baml
deiken (yavru farelerin kan PH deerleri) Dependent Variable
kutucuuna, ansa bal deiken (dii) Random Factor(s) ve
bamsz deiken (erkek) Fixed Factor(s) kutucuuna atanr (ekil
10.1.2). Daha sonra model tanmlama aamasna geilir.
ekil 10.1.2. rnek 10.1.1 iin, Baml , Bamsz ve

ans Deikenlerinin Atanmas.
Baml, bamsz ve ansa bal deikenler tanmlandktan

sonra i-ie snflanm deneme iin model tanmlama ekil 10.1.3de
grld gibi yaplr. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, i-ie
snlanm denemelerde, Sum of Squaresin Type I konumunda
olmasna dikkat edilmelidir.
ekil 10.1.3. rnek 10.1.1e Ait Matematik Modelin

Tanmlanmas.
rnek 10.1.1e ait SPSS analiz sonular ekil 10.1.4de

verilmitir.
ekil 10.1.4. rnek 10.1.1in Varyans Analizi Sonular.
ekil 10.1.4deki analiz sonular incelendiinde, erkekler

aras etkinin nemsiz (P>0.05), diiler aras/erkekler ii etkinin ise %1
yanlma dzeyinde nemli olduu grlmektedir (P<0.01).
10.2. Seviyeli -e Snflanma
Bu tip denemelere ait matematik model;

Yijkl = + i + ij + ijk + e ijkl
eklindedir.
Burada ve etkilerinin hepsi sabit veya hepsi ansa bal
olabilecei gibi, bazlar sabit bazlar ansa bal olabilir. Byle
durumlarda kark model sz konusudur.
rnek 10.2.1: Farelerin karacierindeki glikojen miktar
zerine farkl muamelenin etkisi aratrlmak isteniyor. Her
muamele grubunda 2er tane ayr fare denemeye alnyor. Her
fareden 3er farkl preparat hazrlanyor. llen glikojen miktarlar
aadaki gibi bulunuyor.
Muameleler: a= Kontrol, B= 217 bileii, C= 217 bileii + eker.
izelge 10.2.1. Farelerin Karacierindeki Glikojen Miktar.

Mua. Fare
Kontrol
217 Bileii+eker
217 Bileii
Prep. Okuma
131 130 261
131 125 256 795
136 142 278
150 148 298
140 143 283 891
160 150 310
157 145 302
154 142 296 898
147 153 300
10
151 155 306
11
147 147 294 914
12
162 152 314
13
134 125 259
14
138 138 276 806
15
135 136 271
16
138 140 278
17
139 138 277 816
18
134 127 261
1686
1812 5120
1622
zm:
seviyeli i-ie snflanm deneme plannda varyasyon

kaynaklar aadaki gibi hesaplanr. Deneme muamele says p=3,
her bir muameledeki fare says r=2, her bir fare iin preparat says
s=3 ve okuma says v=2'dir. Buna gre i=1, 2,..., p; j=1, 2,...., r; k=1,
2, ...., s ve l=1, 2, ....., v ile gsterilirse;
Y 2 5120 2
D.K. = .... =
= 728177.8
N
36
p
2
D.K.
G.K.T. = Yijkl
= (1312 + ......... + 127 2 ) 72817.8

= 3330.2
1 3 2
1
2
2
Yi... D.K. = (1686 + ... + 1622 ) D.K
rsv i =1
12
= 1557.556
Mu.K.T. =
Fareler A./Mua. ii K.T. =

=(
Yij2..
Yi2...
sv
i rsv
p
7952 + 8912 16862

8062 + 8162 16222
) + ... + (
)
6
12
6
12
7952 + ... + 8162

16862 + ... + 16222
)(
)
6
12
= 797.667
=(
Pre. A./Fareler ii K.T. =
Yij..
1
2
Yijk
v i j k
sv
i j
2612 + ... + 278 2 795 2

278 2 + ... + 2612 816 2
) + ... + (
)
2
2
2
6
= 594
=(
Hata K.T. = G.K.T. Far. A./Mua.ii.K.T Prep.A./Far. ii K.T.

Mua. K.T.
= 3330.2 1557.8 797.7 594.0
= 381
Hesaplanan kareler toplamlarna ait serbestlik dereceleri,

Muameleler iin serbestlik derecesi =(p 1) =(3-1)= 2,
Fare Aras/ Muameleler ii iin serbestlik derecesi
=p(r 1) = (3(2-1)=3,
Preparatlar Aras / Fareler ii iin serbestlik derecesi
=pr(s 1) =3(2)(3-1)= 12,
Hata iin serbestlik derecesi =prs(v 1)=3(2)(3)(2-1)=18
Genel iin serbestlik derecesi =N-1=36-1=35
eklinde hesaplanr. Bu analiz sonularna gre varyans analizi,
izelge 10.2.2. Varyans Analiz Tablosu.
Varyasyon Kay.
SD
KT
KO
Muameleler aras
1557.556
778.778
2.929
Fare A./ Mua. i
797.667
265.889 5.371*
Pre. A. / Far. i
12
594
49.5
Hata
18
381
21.167
Genel
35
3330.2
2.339

nemli.
F Testleri:
1- Preparatlar Aras / Fareler ii iin;
F=
49.5
= 2.339 < F12, 18, 0.05 = 2.34 , (nemsiz)
21.167
2- Fareler Aras / Muameleler ii iin;

F=
265.889
= 5.371 > F3, 18, 0.05 = 3.49 , (nemli)
49.5
3 - Muameleler iin;
F=
778.778
= 2.929 < F2, 3, 0.05 = 9.55 , (nemsiz)
265.889
Muameleler ve Preparatlar Aras / Fareler ii etki istatistiki

olarak nemsiz bulunmutur (P>0.05). Fareler Aras / Muameleler ii
etki ise istatistiki olarak nemli bulunmutur (P<0.05).
izelge 10.2.1deki rnek iin muameleler, fareler, preparatlar ve

llen glikojen miktarlarnn editr sayfasna giri biimi ekil
10.2.1deki gibidir.
rnek 10.2.1de baml deiken (llen glikojen miktarlar)

Dependent Variable kutucuuna, ansa bal deikenler (fare,
preparat) Random Factor(s) ve bamsz deiken (muamele) Fixed
Factor(s) kutucuuna atanr (ekil 10.2.2). Daha sonra model
tanmlama aamasna geilir.
ekil 10.2.2. rnek 10.2.1 Iin, Baml , Bamsz ve


sonra seviyeli i-ie snflanm deneme iin model tanmlama
ekil 10.2.3de grld gibi yaplr.

Tanmlanmas.
rnek 10.2.1'e ait SPSS analiz sonular ekil 10.2.4de

verilmitir.
ekil 10.2.4. rnek 10.2.1'in Varyans Analizi Sonular.
ekil 10.2.4deki analiz sonular incelendiinde, muameleler

aras etkinin nemsiz (P>0.05), fareler aras/muameleler ii ve
preparatlar aras /fareler ii etkinin %5 yanlma dzeyinde nemli
(P<0.05) olduu grlmektedir.
PROBLEMLER
1) Cornish rk tavuklarda yaplan bir denemede 9 tavuk
tesadfen erli gruba ayrlyor. Her gruptaki diilerin birer horoz
ile iftletirilmesiyle elde edilen civcivlerden er tane alnarak
gnlk ortalama canl arlk artlar tespit ediliyor. Yavrularn
gnlk ortalama canl arlk artna ana ve babalarn etkilerinin
nemi kontrol edilmek isteniyor. -ie snflanm bir denemeden
elde edilen deerler aadaki gibidir. Buna gre, varyans analizini ve
F testlerini yapnz.
Erkekler
Diiler
1
1
2
3
3
6
25.8 27.7 28.0 26.9 25.6 26.3 25.6 27.7 26.9

Yavrular 25.9 28.0 28.3 26.9 25.4 26.5 25.7 27.9 27.2
26.9 29.0 29.3 25.9 26.4 26.6 26.7 28.0 27.6
78.6 84.7 85.6 79.7 77.4 79.4

248.9
236.5
78
83.6 81.7
243.3
728.7
2) Bir iftlikteki siyah alaca srsnden rasgele seilen iki

boaya verilen 'er inekten doan diilerin gnlk st verimleri
incelenmektedir. St verimi varyasyonuna etki eden boalar ve
boalarn iinde inekler olmak zere iki faktr vardr. Buna gre,
varyans analizini ve F testlerini yapnz.
Boalar
nekler
1
1
17.5 21.6 19.4 17.5 21.7 22.4

17.9 19.7 17.8 18.4
Yavrular 18.6 17.6
54
19
19.7
19.1 20.7
17
18.5 21.3
17.9 15.9
21.3
21.8
98.7 77.5
21
55 103.1 75
230.2
233.1
463.3
3) Bir broyler iftliinde A kmesinden iki horozla

iftletirilen 'er tavuktan, B kmesinden iki horozla iftletirilen
iki'er tavuktan olan civcivlerin uygun kesim arlna ulama
sreleri inceleniyor. Buna gre, varyans analizini ve F testlerini
yapnz.
Kmesler
Erkekler
Diiler
Yavrular
10
41
47
46
47
45
52
44
40
38
41
44
45
42
49
54
53
43
40
39
42
45
40
39
-
40
43
51
50
53
-
52
54
38
-
41
44
37
40
39
38
170
131 171
197
152 211 125 165 154 160
472
560
1032
290
314
604
1636
11. FAKTRYEL DZENLENM DENEMELER
Her biri iki veya daha fazla seviyeye sahip snflandrma

kriterlerinin bulunduu denemelerdir. Her bir faktrn ierdii iki
veya daha fazla snf ise seviye olarak adlandrlr. Faktriyel
denemelerde,
1-kinci faktrn tm seviyeleri birinci faktrn her bir
seviyesinde aynen yer alr. nc faktrn tm seviyeleri, ikinci
faktrn her bir seviyesinde, drdnc faktrn tm seviyeleri nc
faktrn her bir seviyesinde aynen yer alr,....., eklinde devam eder
gider.
2- nteraksiyon sz konusudur.
3- Alt grup saylar eit ise analiz kolaydr.
4- Tesadf parselleri, tesadf bloklar, latin kare gibi btn
deneme planlar faktriyel olarak dzenlenebilir. Bu durumda
denemeler faktriyel tesadf parselleri, faktriyel tesadf bloklar,
faktriyel latin kare gibi isimler alr.
11.1. 22-Faktriyel Denemeler
2x2lik faktriyel tesadf parselleri deneme plan veya 22lik

faktriyel tesadf parselleri deneme plan olarak da adlandrlr.
Denemenin kuruluu: rnein iki faktrl, her bir faktr iki
seviyeli ve drt tekerrrl bir denemede,
A faktr seviyeleri a0, a1; Ann seviye says = a,

B faktr seviyeleri b0, b1; Bnn seviye says = b,
Tekerrr = r,
eklinde gsterilsin.
Deneme materyali (a*b*r) = 2*2*4 = 16 adet deneme nitesine
ayrlr. Bu bir arazi denemesi ise 16 parsel hazrlanr. nce aadaki
gibi muamele kombinasyonlar oluturulur. Sonra her bir muamele
kombinasyonu tekerrr says kadar (r=4) oaltlarak katlara yazlr
ve hepsi bir torbaya koyulur. Daha sonra tm deneme nitelerine
aynen tesadf parsellerindeki gibi tamamen tesadfi olarak datm
yaplr.
izelge 11.1.1. Muamele Kombinasyonlar (axb).
A
a0
a0
B
b0
b1
b0
b1
Muamele Kombinasyonlar
a0b0
a*b = 4 adet muamele
a0b1
kombinasyonu olumutur.
a1b0
a1b1
22lik faktriyel dzenlenmi deneme plannn matematik

modeli,
Yijk = + i + j + () ij + e ijk
eklindedir. Burada,
Yijk = Ann i-inci seviyesi, bnin j-inci seviyesi ve k-nc
tekerrre ait gzlem deerini,

i = Ann i-inci seviye etkisini,
i = Bnin j-inci seviye etkisini,
() ij = Ann i-inci seviyesi ile, bnin j-inci seviyesinin
interaksiyon etkisini,
e ijk = Yijk nn tesadfi hatasn,
ifade eder.
rnek 11.1.1: 2 ayr buday eidi zerinde 3 farkl gbre

dozu 3 tekerrrl olarak deneniyor elde edilen sonular aadaki
gibidir.
Gbre dozlar: b1= 2 kg/parsel, b2=3 kg/parsel,

b3=5 kg/ parsel
Buday eidi: a1 , a2
izelge 11.1.2. Buday Verimleri Miktar.
a2
Tekerrr
a1
b1
b2
b3
b1
b2
b3
80
40
60
65
30
50
55
50
80
35
25
35
60
55
75
40
29
42
19 145 215 140 84 127

5
555
351
906
zm:
Faktriyel tesadf parselleri deneme plannda varyasyon kaynaklar

aadaki gibi hesaplanr.
Yi2..
906 2
=
= 45602
D.K. =
axbxr
18
G.K.T. = (80 2 + ..... + 42 2 ) D.K. = 50680 45602 = 5078
2
555 2 + 3512
Yi.
A.K.T. =
D.K. =
D.K
a
9
= 47914 45602 = 2312
B.K.T. =
Y. j
D.K. =
(195 + 84) 2 + .... + (215 + 127) 2

D.K
6
= 46938.33 45602 = 1336.33
Alt.Gr.K.T.(axb) = ((195 2 + ..... + 127 2 ) / 3) D.K.

= 49353.33 45602 = 3751.333
AxB K.T.= Alt. Gr.K.T.- A.K.T.-B.K.T.

= 3751.333-2312-1336.33
=103
Hata K.T. = G.K.T. A.K.T.-B.K.T-AxB K.T
= 5078-2312-1336.33-103
= 1326.667
izelge 11.1.3. Varyans Analiz izelgesi.
Varyasyon Kay.
SD
KT
2312
KO
Buday tr(A)
Gbre dozu(B)
AxB
103
51.5
Hata
12
1326.667
110.56
Genel
17
5078
2312 20.913**
1336.33 668.167
6.044*
0.466

nemli.
F testleri:
1- A iin,
F=
2312
= 20.913 > F1,12,0.05 = 4.75 , (nemli)
110.56
20.913 > F1,12,0.01 = 9.33 , (nemli)
2- B iin,
F=
668.167
= 6.044 > F2,12,0.05 = 3.88 , (nemli)
110.56
6.044 < F2,12,0.01 = 6.93 , (nemsiz)
3- AxB iin,
F=
51.5
= 0.466 < F2,12,0.05 = 3.88 , (nemsiz)
110.56
rnek 11.1.1in SPSS statistik Paket Programnda

zm.
izelge 11.1.1deki rnek iin buday tr, gbre dozu ve parsel

verimlerinin editr sayfasna giri biimi ekil 11.1.1deki gibidir.
ekil 11.1.1deki gibi veri girii yapldktan sonra, baml

deiken (parsel verimleri) Dependent Variable kutucuuna ve
bamsz deikenler (gbre dozu, buday eidi) Fixed Factor(s)
kutucuuna atanarak deiken tanmlama aamas tamamlanr. Model
tanmlama ilemi ekil 11.1.2 de grld gibi yaplr.

Tanmlanmas.

verilmitir.
Analiz sonular incelendiinde, buday trne ait etkinin

etkinin %1 yanlma dzeyinde (P<0.01), gbre dozu etkisinin etkinin
%5 yanlma dzeyinde (P<0.05) nemli, buday*gbre
interaksiyonunun ise nemsiz (P>0.05) olduu grlmektedir.
11.2. Faktriyel Tesadf Bloklar Deneme Plan

Denemenin Kuruluu: Faktriyel tesadf parsellerinde
olduu gibi ncelikle muamele kombinasyonlar oluturulur. Her bir
blokta muamele kombinasyonu says kadar deneme nitesi hazrlanr.
Her bir kombinasyondan birer tane katlara yazlarak bir torbaya
koyulur ve her bir blok ierisinde kombinasyonlarn datm
tesadfen yaplr. rnein, her biri iki seviyeli faktr (A, B, C) 4
bloklu bir denemede,
A faktr seviyeleri a0, a1; Ann seviye says = a,

B faktr seviyeleri b0, b1; Bnn seviye says = b,
C faktr seviyeleri c0, c1; Cnin seviye says = c,
Blok says = r,
eklinde gsterilsin.
Deneme materyali (a*b*c*r) = 2*2*2*4 = 32 adet deneme
nitesine ayrlr. Arazi denemesi ise 32 parsel hazrlanr. Faktriyel
tesadf bloklarnda muamele kombinasyonlar aadaki gibi
oluturulur.
izelge 11.2.1. Muamele Kombinasyonlar (axbxc).
A
B
C
Muamele Kombinasyonlar
c0
a0 b0 c0
b0
a0 b0 c1
c1
a0
c0
a0 b1 c0
b1
a0 b1 c1
c1
c0
a0 b0 c0
b0
c1
a1 b0 c1
a1
c0
a1 b1 c0
c1
a1 b1 c1
b1
a*b*c = 2*2*2 = 8 adet muamele kombinasyonu olumutur.
Faktriyel dzenlenmi tesadf bloklar deneme plannn

matematik modeli,
Yijkl = + i + j + k + () ij + ( ) ik + ( ) jk + ( ) ijk + e ijkl
eklindedir. Burada,

i = Ann i-inci seviye etkisini,
i = Bnin j-inci seviye etkisini,
k =Cnin k-nc seviye etkisini,
() ij = Ann i-inci seviyesi, Bnin j-inci seviyesinin
( ) ik = Ann i-inci seviyesi, Cnin k-nc seviyesinin
( ) jk = Bnn j-inci seviyesi, Cnin k-nc seviyesinin
( ) ijk = Ann i-inci seviyesi, Bnin j-inci seviyesi ve Cnin
k-nc seviyesine ait interaksiyon etkisini,

e ijkl = Yijkl nin tesadfi hatasn,
ifade eder.
rnek 11.2.1: Bir doku kltr denemesinde iki farkl
hormonun, iki farkl konsantrasyonunun iki farkl scaklktaki hcre
yn kuru arlklarna etkisi incelenmek isteniyor. klimlendirme
dolabndaki rafn scaklk, aydnlanma vb farkllklar olabilecei
dnlerek her bir raf bir blok olarak kabul ediliyor ve hazrlanan
petri kaplarnn yerletirilmesi buna gre yaplyor. Bir ay sonra
gelien hcre ynlarnn kuru arlklar (mg) izelge 11.2.2'deki
gibi bulunuyor.
Hormonlar (A): a1= NAA, a2= IAA

Hormon says = a = 2
Konsantrasyonlar (B): b1=0.1 mg/l, b2=0.4 mg/l
Konsantrasyon says = b = 2
Scaklklar (C): c1= 20 0C , c2= 24 0C
Scaklk says = c = 2
Blok says = r = 3
izelge 11.2.2. Hcre Yn kuru Arlklar (mg).
Bloklar
A
B
b1
a1
b2
b1
a2
b2
II
III
c1
100
105
108
313
c2
200
205
190
595
c1
161
156
180
497
c2
190
200
195
585
c1
120
115
140
375
c2
210
220
215
645
c1
180
189
201
570
c2
210
235
228
673
1371
1425
1457
908
1990
1082
4253
1020
2263
1243
zm:
Faktriyel tesadf bloklar deneme plannda varyasyon

kaynaklar aadaki gibi hesaplanr.
D.K. = 4253 2 / 24 = 753667
G.K.T. = (100 2 + ... + 1228 2 ) D.K. = 39709.9583
Blok A.K.T. = ((13712 + ... + 1457 2 ) / 8) D.K. = 472.333333
A.K.T. = ( (1990 2 + ... + 2263 2 ) / 12 ) D.K . = 3105.375
(AxB) interaksiyon kareler toplamn bulmak iin aadaki gibi iki
ynl bir izelge oluturulur.
AxB
a1
a2
b1
908
1020
b2
1082
1243
Bu izelgeden, AxB iin bir alt grup kareler toplam,

Alt Gr.K.T.AxB = ((908 2 + ... + 1243 2 ) / 6) D.K. = 9772.458
eklinde hesaplanr. Burada payda da yer alan 6 says karesi alnan
her bir hcre toplamnn elde edildii gzlem saysdr.
Daha sonra AxB iteraksiyonu,
(AxB) K.T. = Alt Gr.K.T.(AxB) - A.K.T - B.K.T.
= 9772.458 - 3105.375 6567.04167
=100.041667
olarak hesaplanr. Dier kareler toplamlar iin;
C.K.T. = ( (313 + ... + 570 ) 2 + (595 + ... + 673 2 ) / 12 ) D .K .
= 323002.041 7
(AxC) interaksiyon kareler toplamn bulmak iin aadaki
gibi iki ynl bir izelge oluturulur.
AxC
a1
a2
c1
810
945
c2
1180
1318
Alt Gr.K.T.AxC = ((810 2 + ... + 1318 2 ) / 6) D.K. = 26107.79

(AxC) K.T. = Alt Gr.K.T.(AxC) - C.K.T. - A.K.T.
= 26107.79 - 23002.0417 - 3105.375
= 0.375
(BxC) interaksiyon kareler toplamn bulmak iin aadaki gibi iki
ynl bir izelge oluturulur.
BxC
b1
b2
c1
688
1067
c2
1240
1258
Alt Gr.K.T.BxC = ((688 2 + ... + 1258 2 ) / 6) D.K. = 34999.13

(BxC) K.T. = Alt G.K.T.(BxC) - B.K.T. - C.K.T
= 34999.13 6567.04167 23002.0417
=5430.04167
(AxBxC) interaksiyon kareler toplamn bulmak iin aadaki gibi
bir izelge oluturulur.
a1
b1
c1
a2
b2
c2
c1
b1
c2
c1
b2
c2
c1
c2
313 595 497 585 375 645 570 673

Alt G.K.T.AxBxC = ((3132 + ... + 673 2 ) / 3) D.K. = 38235.29
(AxBxC) K.T. = Alt G.K.T (AxBxC)- [A.K.T. + B.K.T. + C.K.T.
+ (AxB) K.T. + (AxC) K.T. + (BxC) K.T.]
= 38235.29 - [3105.375 +6567.04167
+23002.0417 +100.041667 +0.375 +5430.04167 ]
= 30.375
Hata K.T.= G.K.T. - [Blok K.T. + A.K.T. + B.K.T.+ C.K.T.
+(AxB) K.T.+(AxC) K.T.+(BxC) K.T.+ (AxBxC) K.T. ]
= 39709.9583 - [3105.375-6567.04167-23002.0417
-100.041667-0.375-5430.04167-30.375]
= 1002.33333
izelge 11.2.3.Varyans Analiz Tablosu.

Varyasyon
Kay.
SD
KT
KO
Bloklar
(r-1)= 2 472.33333 236.167
3.299
Hormonlar (A)
(a-1)= 1 3105.375 3105.37 43.374**
Konsantr. (B)
(b-1)= 1 6567.0417 6567.04 91.725**
Scaklk (C)
(c-1)= 1 23002.042 23002.0 321.279**
(AxB)
(a-1) (b-1)= 1 100.04167 100.042
1.397
(AxC)
(a-1) (c-1)= 1
0.005
(BxC)
(b-1) (c-1)= 1 5430.0417 5430.04 75.844**

(a-1)(b-1) (c-1)= 1
(AxBxC)
0.375
30.375
0.375
30.375
0.424
(abc-1)(r-1)= 14 1002.3333 71.5952
Hata
Abcr-1= 23 39709.958
Genel

F testleri:
1- Blok iin,
Fhesap=3.299 < F2,14,0.05=3.74, (nemsiz)
2- A iin,
Fhesap=43.374 >F1,14,0.05=4.60, (nemli)
43.374 >F1,14,0.01=8.86, (nemli)
3- B iin,
Fhesap=91.725 >F1,14,0.05=4.60, (nemli)
91.725 >F1,14,0.01=8.86, (nemli)
4- C iin,
Fhesap=321.279 >F1,14,0.05=4.60, (nemli)
321.297 >F1,14,0.01=8.86, (nemli)
5- AB iin,
Fhesap=1.397 <F1,14,0.05=4.60, (nemsiz)
6- AC iin,
Fhesap=0.005 <F1,14,0.05=4.60, (nemsiz)
7- BC iin,
Fhesap=75.844 >F1,14,0.05=4.60, (nemli)
75.844 >F1,14,0.01=8.86, (nemli)
8- ABC iin,
Fhesap=0.424 <F1,14,0.05=4.60, (nemsiz)
izelge 11.2.1deki rnek iin hormon, konsantrasyon, scaklk,

blok ve hcre yn kuru arlklar veri girii ekil 11.2.1'deki
gibidir.
ekil 11.2.1deki gibi veri girii yapldktan sonra, baml

deiken (hcre yn kuru arl) Dependent Variable kutucuuna
ve bamsz deikenler (hormon, konsantrasyon, scaklk ve blok)
Fixed Faktor(s) kutucuuna atanarak deiken tanmlama aamas
tamamlanr. Model tanmlama ilemi ekil 11.2.2 de grld gibi
yaplr.
ekil 11.2.2. rnek 11.2.1e Ait Matematik Modelin Tanmlanmas.

verilmitir.
Analiz sonular incelendiinde, hormon, konsantrasyon,

scaklk ve konsantrasyon*scaklk etkisinin %1 yanlma dzeyinde
(P<0.01) nemli olduu, blok etkisi ile hormon*konsantrasyon,
hormon*scaklk ve hormon*konsantrasyon*scaklk interaksiyon
etkilerinin nemsiz (P>0.05) olduu grlmektedir.
PROBLEMLER
1) Bir denemeden elde edilen veriler analiz iin dzenlenmi
olarak aadaki gibi verilmitir. Buna gre, varyans analizini ve F
testlerini yapnz.
Bloklar
A
a1
a2
b1
b2
10
24
b3
13
b1
b2
10
12
30
b3
12
11
31
39
32
43
92
49
2) Faktriyel tesadf bloklar deneme planna gre kurulmu

olan (2x3)x4lk bir denemede deiik buday eitlerinin fosforlu
gbre ile birlikte verim miktarlar zerine etkileri aratrlyor. Elde
edilen deerler aadaki tabloda verilmitir. Buna gre, varyans
Bloklar
1
b1
15.2
13.1
16.4
14.9
59.6
b2
17.4
16
16
15.9
65.3
b3
14.8
12.6
16.9
18.3
62.6
b1
13.3
13.1
17.2
13.2
56.8
b2
17.1
15.9
20.4
15
68.4
b3
18.6
15.1
20.4
15
69.1
96.4
85.8
107.3
92.3
eitler Fosfor
a1
a2
187.5
194.3
381.8
3) Her biri iki seviyeli, faktr, blokta faktriyel olarak

deneniyor. Elde edilen sonular aadaki gibidir.(A= Amonyum
slfat (a1=gbresiz, a2=10 kg/da), B= Potasyum slfat (b1=gbresiz,
b2=5 kg/da), C= iftlik gbresi (c1=gbresiz, c2=2 ton/da)). Buna
b1
a1
b2
b1
a2
b2
Bloklar
c1
51
56
37
c2
262
274
273 809
c1
215
222
229 666
c2
348
357
373 1078
c1
56
39
78
c2
323
288
274 885
c1
241
256
284 781
c2
400
350
421 1171
144
173
953
2697
1744
1058
3010
1952
1896 1842 1969
5707
4) Her biri iki seviyeli iki faktr, iki blokta faktriyel olarak
deneniyor. Elde edilen sonular aadaki gibidir (A=sulama
(a1=sabah, a2=akam), B=Gbre dzeyi (kg) (b1=5 kg/parsel, b2=10
kg/parsel)). Buna gre, varyans analizini ve F testlerini yapnz.
Bloklar
A
a1
a2
1.Blok
2.Blok
b1
15
13
28
b2
16
18
34
b1
14
16
30
b2
22
17
39
67
64
62
131
69
5) ki farkl mevsimde (M), drt farkl tip (T) materyal zerinde,

ayr yntemle (Y), yinelemeli (tekerrrl) olarak yaplan
lmlerde elde edilen veriler aadaki gibidir. faktrl tesadf
parselleri deneme planna gre analiz ediniz.
m1
t1
t2
m2
t3
t1
t2
t3
y1 y2 y3 y1 y2 y3 y1 y2 y3 y1 y2 y3 y1 y2 y3 y1 y2 y3
8 18 23 16 10 11 10 4
8 16 16 20 10 10 15
8 22 20 18 7
8 10 5
4 18 16 22 10 11 17
14 10 4 13 18 12 13 12 14 6
7 14 18 17 15 14 8
28 22 20 53 61 46 30 31 34 15 22 19 48 50 59 35 35 40
70
160
95
56
325
157
110
323
648
6) ki farkl sklk seviyesinin, farkl yumurtac rkn

yumurta verimi zerine etkisi inceleniyor. Deneme tekerrrl
blnm parseller deneme planna gre kuruluyor. Bir kafes
bataryasnn her sras ana parsel kabul ediliyor ve ana parsellere
rklar, her sradaki kafeslere (alt parsellere) ise sklk dzeyleri rasgele
yerletiriliyor. Deneme sonunda elde edilen sonular aadaki gibidir.
Buna gre, varyans analizini ve F testlerini yapnz.
Irklar Sklk
I1
I2
I3
S1
303
339
355 997
S2
122
70
92
S1
282
253
283 818
S2
133
116
100 349
S1
115
147
189 451
S2
157
75
88
1112 1000 1107
284
320
1281
1167 3219
771
7) Aada faktriyel tesadf parselleri deneme planndan elde

edilen veriler analiz iin dzenlenmi olarak verilmitir. Buna gre,
A
a1
a2
Tekerrrler
b1
3 5 2 1
11
b2
9 8 8 7
32
b3
7 9 7 7
30
b4
2 2 5 1
10
b1
2 4 4 2
12
b2
9 9 8 8
34
b3
1 2 1 1
b4
8 7 8 8
31
83
165
82
12. BLNM PARSELLER DENEM PLANI
Baz durumlarda, ok faktrl bir denemede btn faktr

kombinasyonlarnn tamamyla ansa bal olarak datlmas suretiyle
parseller dzenlenemez. rnein, ekim, srm veya sulama suyunun
tatbiki gibi baz muamelelerin kk parsellere tatbiki uygulama
ynnden zordur. Bu zorlua bir zm getirmek isteyen
istatistikiler, bir seri muameleyi daha geni parsellere (Ana
Parsellere), dier bir seri muameleyi ise daha kk olan ve bu geni
parseller ierisinde yer alan parsellere (Alt Parseller) yerletirmek
suretiyle bir deneme plan gelitirmilerdir. Bu ekilde elde edilen
deneme plan Blnm Parseller Deneme Plan olarak isimlendirilir.
Blnm parseller deneme planlar faktrlerin veya deikenlerin
nispi nemleri dikkatle incelendikten sonra kullanlmaldr. Eer
btn muamele kombinasyonlarnn etkileri eit bir hassasiyetle
tahmin edilmek isteniyorsa bu plann kullanlmamas gerekir. nk
bu deneme plan alt parsel muameleleri iin daha hassas tahminler
yaplmasn salarken ana parsel muameleleri iin daha az hassas
tahminler yaplmasn salar. Byle bir deneme kurulurken, mmkn
ise ana parsele, aratrc tarafndan daha az nemli grlen faktrn
seviyeleri ansa bal olarak datlr.
rnek 12.1: ki farkl yaprak gbresi ile iki farkl budamann
elmalardaki verim zerine etkisi incelenmek isteniyor. Traktre bal
bir pulverizatr ile boydan boya ilalama kolaylndan dolay zorunlu
olarak yaprak gbreleri ana parsellerde deneniyor. Bahedeki yan
yana drt sra bir ana parsel kabul ediliyor. Her bir ana parsel ortadan
ikiye blnerek alt parseller oluturuluyor. Budama ekilleri her ana
parseldeki alt parsellere rasgele uygulanyor.
Yaprak gvdesi (A): a1=pix , a2= masstonik

Budama ekli (B): b1=goble, b2=piramit
olmak zere denemenin kurulu plan izelge 12.1deki gibidir.
izelge 12.1. Blnm Parseller Denemesinin Kurulu Plan.

Alt Parseller
b1
Ana Parseller
a2
b2
74
b2
a1
I. Tekerrr
b1
89
45
a1
b2
b1
a2
b1
b2
a1
b2
b1
a2
b2
b1
II. Tekerrr
III. Tekerrr
Denemeden elde edilen aa bana verim ise izelge

12.2'deki gibidir.
izelge 12.2. Elma Verimleri.
A B
a1 b1 45
II
III
66
85
196
b2 89 100 119 308
b2 90 115 100 305

164 215 220
504
134 166 204
a2 b1 74 100 120 294
1103
599
zm:
Blnm parseller deneme plannda varyasyon kaynaklar

aadaki gibi hesaplanr.
D.K. = 1103 2 / 12 = 101384.1
G.K.T. = (45 2 + ... + 100 2 ) 101384.1 = 5504.917
Tekerrr K.T. = (((134 + 164) 2 + ..... + (204 + 220) 2 ) / 4) D.K .
= 103435.3 101384.1
= 2051.167
A.K.T. = ((504 2 + 599 2 ) / 6) D.K.

= 102136.2 101384.1 = 752.0833
Burada;
Hata K.T.(1) = (Tek x M)int.a eittir.
Hata (1) K.T.= Ana Par.K.T. - Tekerrr A.K.T. - A.K.T.
= (((1342+....+2202)/2)-D.K.)-2051.167-752.0833
=137.1667
B. K.T. = ((196 + 294) 2 + (308 + 305) 2 ) / 6) D.K.
= 102644.8 101384.1 = 1260.75
Alt Gr.K.T. AxB = ((196 2 + ... + 305 2 ) / 3) D.K.
= 2862.917
(AxB) K.T. = Alt Gr.K.T. - A.K.T - B.K.T.
= 2862.917-752.0833-1260.75 = 850.0833
Hata(2) K.T. =G.K.T.-Tekerrr K.T-A.K.T-Hata(1) -B.K.T.
- (AxB) K.T.
= 5504.917-2051,167-752,0833-137,1667
-1260,75-850,0833
= 453.6667

Varyasyon
Kay.
SD
Tekerrr
Ygbre (A)
KT
KO
(r 1)= 2 2051.17 1025.583
14.954
(m 1)= 1 752.083 752.0833
10.966
(r 1) (m 1)= 2 137.167 68.58333
Hata(1)
(b 1)= 1 1260.75
Budama (B)
1260.75
(AxB)
(m 1) (b 1)= 1 850.083 850.0833
Hata(2)
m(r 1) (b 1)= 4 453.667 113.4167
11.116*
7.495
mbr-1=11 5504.92
Genel

F testleri:
1- Blok iin,
Fhesap=14.495 < F2,2,0.05=19, (nemsiz)
2- A iin,
Fhesap=10.966 < F1,2,0.05=18.51, (nemsiz)
3- B iin,
Fhesap=11.116 > F1,4,0.05=7.71, (nemli)
11.116 < F1,4,0.01=21.20, (nemsiz)
4- AB iin,
Fhesap=7.495 < F1,4,0.05=7.71, (nemsiz)
rnek 9un SPSS statistik Paket Programnda zm.
izelge 12.2deki rnek iin yaprak gbresi, tekerrr ve aa bana

verim (kg/aa) deerlerinin editr sayfasna giri biimi ekil
12.1deki gibidir.
rnek 12.1de baml deiken (elma verimi) Dependent

Variable kutucuuna, ansa bal deiken (tekerrr) Random
Factor(s) ve bamsz deiken (yaprak gbreleri ve budama ekli)
Fixed Factor(s) kutucuuna atanr (ekil 12.2). Daha sonra model
ekil 12.2. rnek 12.1 iin, Baml , Bamsz ve ans

Deikenlerinin Atanmas.

sonra blnm parseller deneme plan iin model tanmlama ekil
12.3de grld gibi yaplr.
ekil 12.3. rnek 12.1e Ait Matematik Modelin

Tanmlanmas.
rnek 12.1e ait SPSS analiz sonular ekil 12.4de

verilmitir.
ekil 12.4deki analiz sonular incelendiinde, tekerrr,

ygbre etkisinin ve ygbre*tekerrr, ygbre*budama interaksiyon
etkilerinin nemsiz (P>0.05), budama etkisinin ise %5 yanlma
dzeyinde nemli olduu grlmektedir (P<0.05).
PROBLEMLER
1) ki ana parsele gbre dozlar (10 kg/da ve 15 kg/da) ve alt
parsellere de eitler yerletirilerek blnm parseller deneme
planna gre kurulmu bir denemenin verileri (kg/parsel verim) analiz
iin dzenlenmi olarak aada verilmitir. Buna gre, varyans
Gbre Dozlar
g1
1
10
20
58
17
15
10
61
10
18
70
10
36
25
14
53
22
20
eitler
Tekerrrler
g2
80
109
189
2) ki farkl sulama ekli (A= Sulama ekli a1=damla sulama,

a2= salma sulama) ve farkl gbre dozunun (B=Potasyum slfat
b1=5 kg/da, b2=10 kg/da, b3=15 kg/da) biber verimi zerine etkisi
aratrlyor. Elde edilen sonular (kg/da) aadaki gibidir. Buna gre,
A
II
84
151
b2 102 120
222
a1
a2
b1 67
599
1184
285 314
b1 86
74
160
b2 100 114
214
290 295
585
3) ki farkl budama ekli (A= Budama ekli a1=goble ,

a2= piramit) ve farkl gbre dozunun (B= iftlik Gbresi b1=10
kg/da, b2=15 kg/da, b3=20 kg/da) elma verimi zerine etkisi
aratrlyor. Elde edilen sonular (kg/da) aadaki gibidir. Buna gre,
A
II
III
a1
b1
45
66
85
196
b2
89
100
119
308
134
166
204
b1
74
100
120
294
b2
90
115
127
332
164
215
247
a2
504
1130
626
13. BLNEN BLNM PARSELLER DENEME PLANI
faktrl bir denemede, aratrcya gre btn faktrler

ayn derecede nemli grlmyorsa veya uygulamadaki mecburiyetler
sebebi ile blnen blnm parseller deneme plan uygulanr. Bu
deneme plannda tip parsel vardr. Bunlar; ana parseller, alt
parseller ve altn alt minik parsellerdir.
Byle bir denemeyi tertip etmek iin A faktr seviyesi kadar
ana parsel, B faktr seviyesi kadar alt parsel ve C faktr seviyesi
kadar altn alt parsel gereklidir. Tekerrr says aratrcya ve deneme
materyaline baldr.
rnek 13.1: msr eidinin, iki toprak ileme metodu ile
iki ekim zamanndaki verimlerini iki blokta denemeye almak iin
Blnen Blnm Parseller deneme plan uygulanyor. Elde edilen
verimler aadaki izelge de verilmitir.
izelge 13.1. Msr Verimleri.

eit Top.l. Ekim.Z.
b1
a1
b2
b1
a2
b2
b1
a3
b2
I.
II.
Blok Blok
c1
16
c2
12
21
c1
14
12
26
c2
16
18
34
c1
11
20
c2
14
13
27
c1
15
12
27
c2
18
16
34
c1
13
11
24
c2
18
14
32
c1
14
13
27
c2
20
17
37
37
97
60
47
108 325
61
56
120
64
zm:
Blnen blnm parseller deneme plannda varyasyon

kaynaklar aadaki gibi hesaplanr.
D.K. = 325 2 / 24 = 4401.042
G.K.T. = (8 2 + ... + 17 2 ) D.K. = 251.9583
Ana Par.K.T. = (50 2 + ... + 55 2 ) / 4 D.K. = 54.70833
Blok A.K.T. = ((8 + ... + 20) 2 + (8 + ...17) 2 ) / 12 D.K . = 18.375
A.K.T.
= (97 2 + ... + 120 2 ) / 8 D .K .

= 33 . 0833
Hata (1) K.T.= Ana Par.K.T. - Blok A.K.T. - A.K.T.

= 54.70833-18.375-33.0833
= 3.25
(AxB) kareler toplamn bulmak iin aadaki gibi iki ynl bir
izelge oluturulur.
AxB
a1
a2
a3
b1
37
47
56
b2
60
61
64
Alt Gr.K.T.AxB = (37 2 + ... + 64 2 ) / 4 D.K.

= 131.7083
B.K.T. = (140 2 + 185 2 ) / 12 D.K.
= 84.375
(AxB) K.T. = Alt Gr.K.T. - A.K.T - B.K.T.
= 131.7083 - 84.375- 33.0833 =14.25
Alt Par.K.T. = (20 2 + ... + 30 2 ) / 2 D.K.
= 155.4583
Hata(2) K.T. = Alt Par. K.T.- Ana Par.K.T. - B.K.T. - (AxB) K.T.
= 155.4583 - 54.70833 - 84.375 14.25
= 2.125
(AxC) kareler toplamn bulmak iin aadaki gibi iki ynl bir
izelge oluturulur.
AxC
a1
a2
a3
c1
42
47
51
c2
55
61
69
Alt Gr.K.T.AxC = (42 2 + ... + 69 2 ) / 4 D.K.

= 119.2083
C.K.T. = (140 2 + 185 2 ) / 12 D.K.
= 84.375
(AxC) K.T. = Alt Gr.K.T. - C.K.T. - A.K.T.
= 119.2083 - 84.375 - 33.0833
= 1.75
(BxC) kareler toplamn bulmak iin aadaki gibi iki ynl bir
izelge oluturulur.
BxC
b1
b2
c1
60
80
c2
80
105
Alt Gr.K.T.BxC = (60 2 + ... + 105 2 ) / 6 D.K.

= 169.7917
(BxC) K.T. = Alt G.K.T. - B.K.T. - C.K.T
= 169.7917 - 84.375 - 84.375
= 1.041667
(AxBxC) kareler toplamn bulmak iin aadaki gibi bir izelge
oluturulur.
a1
b1
a2
b2
b1
a3
b2
b1
b2
c1
c2
c1
c2
c1
c2
c1
c2
c1
c2
c1
c2
16
21
26
34
20
27
27
34
24
32
27
37
Alt G.K.T.AxBxC = (16 2 + ... + 37 2 ) / 2 D.K.

= 219.4583
(AxBxC) K.T. = Alt G.K.T - [A.K.T. + B.K.T. + C.K.T.
+ (AxB) K.T. + (AxC) K.T. + (BxC) K.T.]
= 219.4583 - [33.0833 + 84.375 + 84.375
+ 14.25 + 1.75 + 1.041667 ]
= 0.583333
Hata(3) K.T.= G.K.T. - [Alt Par.K.T. + C.K.T. + (AxC) K.T.
+ (BxC) K.T. + (AxBxC) K.T. ]
= 251.9583 - [155.4583 + 84.375 + 1.75
+ 1.041667 + 0.583333]
= 8.75
Varyasyon Kay.
KT
KO
Bloklar
(r 1)= 1 18.375
18.375
eitler (A)
(a 1)= 2 33.0833 16.54167
Hata(1)
Toprak leme (B)
SD
(r 1) (a 1)= 2
3.25
(b 1)= 1 84.375
119.118**
10.059*
14.25
7.125
Hata(2)
a(b 1) (r 1)= 3
2.125
0.708333
84.375
57.857**
0.875
0.6
(AxC)
(a 1) (c 1)= 2
(BxC)
(b 1) (c 1)= 1 1.04167 1.041667
(AxBxC)
Hata(3)
Genel
1.75
10.179
84.375
(a 1) (b 1)= 2
(c 1)= 1 84.375
11.308
1.625
(AxB)
Ekim Zaman (C)
(a1)(b1) (c1)= 2 0.58333 0.291667

Ab(c 1)(r 1)= 6
8.75
1.458333
Abcr-1= 23 251.958
0.714
0.2
F testleri:
1- Blok iin,
Fhesap=11.308 < F1,2,0.05=18.51, (nemsiz)
2- A iin,
Fhesap=10.179 < F2,2,0.05=19, (nemsiz)
3- B iin,
Fhesap=119.118 > F1,3,0.05=10.13, (nemli)
119.118 > F1,3,0.01=34.12, (nemli)
4- AB iin,
Fhesap=10.059 > F2,3,0.05=9.55, (nemli)
10.059 < F2,3,0.01=30.82, (nemsiz)
5- C iin,
Fhesap=57.857 > F1,6,0.05=5.99, (nemli)
57.857 > F1,6,0.01=13.74, (nemli)
6- AC iin,
Fhesap=0.6 < F2,6,0.05=5.14, (nemsiz)
7- BC iin,
Fhesap=0.714 < F1,6,0.05=5.99, (nemsiz)
8- ABC iin,
Fhesap=0.2 < F2,6,0.05=5.14, (nemsiz)
rnek 13.1in SPSS istatistik Paket Programnda zm.
izelge 13.1deki rnek iin msr eitleri, toprak ileme

metodlar, ekim zamanlar, blok ve parsel verimi deerlerinin editr
sayfasna giri biimi ekil 13.1deki gibidir.
rnek 13.1de baml deiken (msr verimi) Dependent

Variable kutucuuna, ansa bal deiken (blok) Random Factor(s)
ve bamsz deiken (eit, toprak ileme ve ekim zaman) Fixed
Factor(s) kutucuuna atanr (ekil 13.2). Daha sonra model
ekil 13.2. rnek 13.1 Iin, Baml , Bamsz ve


sonra blnm parseller deneme plan iin model tanmlama ekil
13.3de grld gibi yaplr.
rnek 13.1e ait SPSS analiz sonular ekil 13.4de

verilmitir.
ekil 13.4deki analiz sonular incelendiinde, blok, eit

etkisinin ve eit*ekim zaman, toprak ileme* ekim zaman,
eit*toprak ileme* ekim zaman interaksiyon etkilerinin nemsiz
(P>0.05), toprak ileme metodunun ve ekim zaman etkisinin %1
yanlma dzeyinde (P<0.01), eit*toprak ileme interaksiyon
etkisinin ise %5 yanlma dzeyinde nemli olduu grlmektedir
(P<0.05).
PROBLEMLER
b2
b1
a2
b2
II. Blok
a1
I. Blok
b1
Sulama Sev.
Ekim ekli
eit
1) ki domates eidinin, iki ekim ekli ile iki sulama

seviyesindeki verimlerini iki blokta denemeye almak iin Blnen
Blnm Parseller deneme plan uygulanyor. Buna gre, varyans
c1
4.64
4.64
9.28
c2
6.87
5.50
12.37
c1
7.39
6.47
13.86
c2
8.70
9.62
18.32
c1
5.91
5.00
10.91
c2
7.79
7.33
15.11
c1
7.94
6.57
14.51
c2
9.62
8.70
18.32
58.86
53.82
21.64
53.82
32.18
112.67
26.02
58.86
32.83
b1
a2
b2
b1
a3
b2
III. Blok
b2
II. Blok
a1
I. Blok
b1
Sam Yn.
Yemleme ek.
Irk
2) kei rknn, iki yemleme ekli ile iki sam

yntemindeki gnlk st verimlerini incelemek iin, blokta
blnen blnm parseller deneme plan uygulanyor. Buna gre,
c1
1.84
1.84
1.47
5.15
c2
2.76
2.07
1.93
6.76
c1
3.22
2.76
2.39
8.37
c2
3.68
4.14
3.13
10.95
c1
2.53
2.07
1.84
6.44
c2
3.22
2.99
2.48
8.69
c1
3.45
2.76
2.48
8.69
c2
4.14
3.68
3.13
10.95
c1
2.99
2.53
2.21
7.73
c2
4.14
3.22
2.94
10.30
c1
3.22
2.99
2.48
8.69
c2
4.60
3.91
3.40
11.91
39.79
34.96
29.90
11.91
31.23
19.32
15.13
34.78 104.65
19.64
18.03
38.64
20.61
3) Blnen blnm parseller deneme planna gre yaplan

bir denemeden elde edilen sonular analiz iin dzenlenmi olarak
aada verilmitir. Buna gre, varyans analizini ve F testlerini
yapnz.
b1
a1
b2
b1
a2
b2
I. Blok II. BlokIII. Blok
c1
1.30
1.30
1.23
3.83
c2
1.94
1.46
1.62
5.02
c3
2.27
1.94
2.01
6.22
c1
2.59
2.92
2.62
8.13
c2
1.78
1.46
1.54
4.78
c3
2.27
2.11
2.08
6.46
c1
2.43
1.94
2.08
6.46
c2
2.92
2.59
2.62
8.13
c3
2.11
1.78
1.85
5.74
c1
2.92
2.27
2.47
7.65
c2
2.27
2.11
2.08
6.46
c3
3.24
2.75
2.85
8.85
28.03
24.62
25.07
15.07
34.44
19.37
77.72
20.33
43.28
22.96
14. REGRESYON VE KORELASYON

14.1. Basit Regresyon
Bilimsel almalarda, hakknda lm yaplan deikenler aras

ilikilerin incelendii durumlarla ok sk karlalmaktadr. Bu
ilikiler, iki deiken arasnda olduu gibi, ok deiken arasnda da
sz konusu olabilir.
Biri baml (Y) biri bamsz (X) iki deiken arasndaki
dorusal ilikinin denklemine basit regresyon ad verilir. Gerek
tarmda gerekse dier alanlarda bilimsel almalar yapan bir ok
aratrc bu gibi deikenler arasndaki ilikileri incelemek ister.
Baml ve bamsz deikenler iin baz rnekler izelge 14.1.1de
verilmitir.
izelge 14.1.1. Baz Aratrmalarda Kullanlan Bamsz ve Baml
Deiken rnekleri.
X (Bamsz Deiken)
Y (Baml Deiken)
Ya (yl)
Gerek st verimi (kg/laktasyon)
Ya (hafta)
Slnlerde canl arlk
Aylar
Hindilerde k gc (%)
Zaman ( hafta)
Koyunlarda canl arlk (kg)
Doum arl ( kg )
45. gn arl
Azotlu gbre N (kg/da)
Buday verimi (kg/da)
Rasyondaki P/E oran
Vcuttaki ya birikimi
Aylar
Scaklk (C)
Yerleim skl (adet/m2) Bldrcnlarda yaama gc

Pupa arlklar (mg)
Amerika beyaz kelebei ergin k oran (%)
Baml ve bamsz deikenler arasndaki ilikiler dorusal

olabildii gibi, dorusal olmayan ilikiler de mevcuttur. X ve Y
arasndaki eitli ilikiler ekil 14.1.1de verilmitir. rnein, Bakteri
koloni bymesi ekil 14.1.1fdeki gibi, laktasyon erisi ekil
14.1.1edeki gibi, balk bymesi ekil 14.1.1ddeki gibi, ocuklarda
ilkokul ana kadar olan kelime kazanm ekil 14.1.1cdeki gibi bir
iliki gsterir. Kelime kazanm ilkokul a yerine ok daha ileri
yalara kadar incelenirse bu iliki ekil 14.1.1fdekine dnr.
ekil 14.1.1. X ve Y arasndaki eitli ilikiler.
Model
Baml (Y) ve bamsz (X) deiken arasndaki dorusal

ilikinin matematiksel ifadesi;
Yi=+Xi+ei
eklindedir. Burada, Xin hatasz lld ve Ynin ise belli bir hata
miktar (ei) ile lld varsaylr. Xin de hata ierdii veya hem X
hem Ynin hatasz lld deikenler aras ilikiler burada ele
alnmayacaktr. Dorusal regresyon modelinin iki parametresi vardr.
Bunlar ve dr.
Burada ele alnan iliki; dorusal regresyon veya basit
regresyon gibi isimlerle adlandrlr. likinin dorusal olmas, elde
edilen regresyon hattnn bir doru eklinde olmasndan ok
parametrelerin modelde dorusal bir iliki iinde olmas ile ilgilidir.
Basit regresyon ismi ise daha ok biri baml dieri bamsz
yalnzca iki deiken ile ilgili olmasndan kaynaklanmaktadr.
14.1.1. Parametrelerin Tahmini
Yi=+Xi+ei eitlii ile verilen dorusal regresyon modelinin

parametrelerinin tahmini iin En Kk Kareler (EKK) Yntemi
kullanlr. Parametrelerin tahmininde esas ama; gzlenen (Xi,Yi)
noktalarn en iyi temsil edecek regresyon hattnn (dorunun) elde
edilmesidir. Bu nedenle EKK ynteminde; Yi=+Xi+ei modelindeki
hatalarn (eilerin) kareleri toplamn minimum yapacak parametre
tahminleri yaplr. Bu amala bu modeldeki hata terimleri (ei) yalnz
braklp eitliin her iki tarafnn karesi alnarak toplanrsa;
e2i=(Yi-i-i)2
eitlii elde edilir. Bu eitlikte hata kareler toplamn (e2i) minimum
yapacak ve parametrelerinin tahminlerini elde etmek iin eitliin
hem iin hem iin ksmi trevi alnarak sfra eitlenir. Eitliin
iin ksmi trevi alnp sfra eitlendiinde baz matematiksel
ilemlerden sonra ;
e2i / = -2(Yi--Xi) = 0
(Yi--Xi) = 0
Yi--Xi = 0
n+ Xi = Yi
eitlii elde edilir ve bu son eitlie 1. normal eitlik denir. Ayn

ekilde e2i=(Yi-i-i)2 eitliinin parametresi iin ksmi trev
alnp sfra eitlendiinde baz matematiksel ilemlerden sonra;
e2i / = -2Xi(Yi--Xi) = 0
Xi(Yi--Xi) = 0
XiYi-Xi-Xi2 = 0
Xi+Xi 2 = XiYi
eitlii elde edilir ve bu son eitlie 2. normal eitlik denir. 1. ve 2.
normal eitlikler iki bilinmeyenli bir denklem sistemidir. Sistem ve
bilinmeyenleri iin zldnde dorusal regresyon modelinin
parametrelerine ait tahmin edicileri,
Xi Yi [( Xi Yi ) / n ]
=
= Sxy / Sxx
Xi2 [( Xi ) 2 / n ]
ve
= Y bX
eklinde bulunur. Yi=+Xi+ei modelindeki ve parametrelerinin
EKK yntemi ile elde edilen tahminleri bu almadaki gibi ve
ile ya da birok literatrlerde olduu gibi a ve b sembolleri ile
gsterilmektedir. Ayrca zellikle oklu regresyonda ve matris
yntemi ile hesaplamalarda yerine 0n kullanlmas kolaylk
salamaktadr. Parametrelerin tahmin edilmesi ile e2i=(Yi-i-i)2
dorusal regresyon modeli;
= + X veya Y
= a + bX veya Y
= + X
Y
i
0
1 i
i
i
i
i
ekline dnr. Bu kitapta son gsterim ekli kullanlacaktr. Bu
eitlik tahmin eitlii, tahmin denklemi regresyon denklemi
gibi isimlerle anlr. Bu tahmin eitlii bir dorunun matematik
fonksiyonudur.
0 ve 1 in statistiksel Yorumu
Dorusal regresyon modelinin parametre tahminleri olan 0 ve

1 in yorumu u ekildedir: 0 , dorunun y eksenini kestii noktann
deerini verir ve kesme noktas,intercept gibi isimler alr. ise
1
dorunun eimidir. Eim, hz, regresyon katsays gibi isimler

alr. Bir baka yorum ile 0 , Xin sfr deerine karlk Ynin alaca
deeri verir. Baz durumlarda n mantksal bir anlam olmayabilir
0
ve denklemde yalnzca bir balang parametresi grevi grr. 1

ise, Xin kendi cinsinden 1 birim deimesi halinde Ynin kendi
cinsinden ka birim ve ne ynde deieceini gsterir.
Noktalarn Dalm ile 0 , 1 ve rnin likisi
= + X tahmin eitliindeki
Y
i
0
1 i
0 ve 1 tahmin
edicilerinin ald eitli deerlere gre baz ilikiler ekil 14.1.1.1de
verilmitir. Yine ekil 14.1.1.1'de korelasyon katsaysnn (r)
alabilecei deerler ve regresyon katsays ( 1 ) ile olan ilikisi de
belirtilmitir.
Deikenler aras ilikilerin incelenmesinde noktalarn grafik
zerindeki dalm aratrcya nemli ipular vermektedir.
Noktalarn dalmna ait grafie serpilme diyagram, scatter plot,
dalm grafii gibi isimler verilir. Aratrc ncelikle serpilme
diyagramn oluturarak noktalarn dorusal bir iliki ierisinde olup
olmadna bakmaldr. nk, bu almada incelenen dorusal
regresyon modelinin verilere uydurulabilmesi iin noktalarn bir doru
etrafnda dizilmesi gerekir. likinin dorusal olup olmadna veya
uydurulan modelin yeterli olup olmadna dair istatistik testler vardr.
Ancak aratrc, serpilme diyagramn gz ile inceleyerek dorusal

regresyonla ilgili olarak baz ilikileri nceden grebilir. Aada,
dorusal regresyon ile ilgili olarak baz nemli bilgiler sralanmtr:
, - ve + aralnda, r ise -1 ve +1 arasnda deer alr.
1)
1
ve r) iaretleri
2) Regresyon ve korelasyon kat saylarnn (
1
her zaman ayndr. aretlerin negatif veya pozitif olmasna
arpmlarn toplam (Sxy) neden olur.
3) Gzlenen noktalar bir doru etrafnda dizilmilerse ve
noktalar soldan saa doru ykseliyorsa dz ilikiden sz

edilir. Dolays ile 0 ve r > 0dr (ekil 14.1.1.1a, b ve e).
4) Gzlenen noktalar bir doru etrafnda dizilmiler ve noktalar
soldan saa doru alalyorlarsa ters ilikiden sz edilir.

Dolays ile 1 ve r < 0dr (ekil 14.1.1.1c ve d).
5) Noktalar tam doru zerinde yer alyorsa r = +1 (dz ilikide)
veya r = -1 (ters ilikide) deerlerini alr (ekil 14.1.1.1b ve

d).

0 > 0
1 > 0
0 > 0
1 > 0
0 < 0
1 < 0
0<r <1
r =1
1<r < 0
0 > 0
1 < 0
r = 1
0 < 0
1 > 0
r = belirsiz
1 > 0
0<r <1
ekil 14.1.1.1. Noktalarn dalm ile 0 , 1 ve r nin deerleri.
Regresyon Analizi ve Grafik yorumu

Saysal rnek ve Analiz
rnek 14.1.1.1: Bldrcnlarda bytme sresince fert bana
gnlk yem tketimi (g) izelge 14.1.1.1de verilmitir.
izelge 14.1.1.1. Bldrcnlarda Bytme Sresince Fert
Bana Gnlk Yem Tketimi.
Yem Tketimi (g) , (Yi) 10
13
15
16
24
20
Haftalar (Xi)
zm:
Xi = 21, X = 3.5
Yi = 98, Y = 16.33
Xi2 = (1+....+36)= 91
Yi2 =(100+....+400)=1726
XiYi = (1*10+.....+6*20)=385, n=6
Parametrelerin tahminlerinin elde edilmesi iin Syy, Sxx, Sxy
sembolleri ile ksaca gsterilebilen kareler ve arpmlar toplamlar;
Syy = Y2 - (Y)2 / n
= 1726 - 982 / 6 = 125.33,
Sxx = X2 - (X)2 / n
= 91 - 212 / 6 = 17.5
Sxy = XY - (X)(Y) / n
= 385 - (21)(98) / 6 = 42
olarak elde edilir. Buna gre;
1 = Sxy / Sxx = 42 / 17.5=2.4
ve
0 = Y - b X = 16.33 - 2.4 (3.5) = 7.93
eklinde parametrelerin tahminleri elde edilir. Bylece tahmin eitlii,

= 7.93 + 2.4X
Y
i
olarak bulunur.
Grafik Yorumu
= 7.93 + 2.4X eitliine ait regresyon dorusu ekil

Y
i
14.1.1.2de verilmitir. ekil 14.1.1.2den de grlecei gibi kesme
noktas olan 0 = 7.93 deeri, sfrnc haftada (X =0 iin) tketilen
= = 7.93g olduunu gsterir ki bunun biyolojik
yem miktarn Y
0
olarak anlam yoktur. Bu gibi durumlarda, 0 , bir balang deeri

olarak yorumlanr. rnekte regresyon katsays, 1 =2.4g olarak
bulunmu olup, besideki bldrcnlarn ya bir hafta arttnda
bldrcn bana gnlk yem tketiminin de 2.4g artacan belirtir.
Dorusal regresyon ile ilgili nemli hususlar aada maddeler
halinde verilmitir. Sz edilen bilgiler ekil 14.1.1.2 zerinde
incelenebilir.
1) (Xi,Yi), her hangi bir i-inci gzlem noktasnn koordinatlarn
verir.
2) ( X , Y ) noktas, baml ve bamsz deikenlerin
ortalamalarnn kesime noktas olup regresyon dorusu zerinde yer
alr.
3) Regresyon katsays, b, ayn zamanda asnn tanjantna
- Y nin X =Xi - X ya oran ile bulunabilir.
eittir ve Y = Y
i
- Y ) / (X5 - X )
rnekte i= 5inci hafta iin b = tg = Y /X = ( Y
5
= (19.93-16.33) /(5-3.5) = 3.6 /1.5 = 2.4 olarak hesaplanr.

4) Tahmin eitlii kullanlarak her hangi bir Xi iin Yi deeri
tahmin edilebilir. rnein, beinci haftadaki (X5 iin) yem tketimi
= 7.93 + 2.4X eitlii ile tahmin

gzlenen deeri Y5 = 24 iken Y
i
edilen yem tketimi miktar Y = 7.93 + 2.4 (5) = 19.93g. bulunur.

Belirli bir X deeri iin tahmin eitliinden Yi deerinin tahmini
ilemine tahminleme (kestirim, prediction) denir. Yi deerine ise
Yinin tahmin deeri (prediction value) denir.
5) Gzlenen Yi deeri ile onun tahmini arasndaki fark hatay
(ei) verir. rnein beinci hafta iin hata miktar e5=Y5- Y

5
= 24 - 19.93 = 4.07 bulunur.
ekil 14.1.1.2. Gzlenen Noktalar, Tahmin Dorusu ve Baz Ayrntlar.
14.1.2. Regresyon Varyans Analizi
rnek 14.1.1.1'e ait regresyon varyans analizinde kullanlacak

kareler toplam, kareler ortalamas ve F deeri izelge 14.1.2.1'de
zetlenmitir. Burada bulunan regresyona ait F hesap deeri, F1,n-2,/2
cetvel deeri ile karlatrlr (n= gzlem deeri says).
izelge 14.1.2.1. Regresyon Varyans Analizi izelgesinin Sembolik
Gsterimi.
Varyasyon Kay.SD
Regresyon k-1
KT
KO
1Sxy
1Sxy
Regresyon KO
Hata KO
( Syy - 1Sxy )/n-2
Hata
n-2
Syy - 1Sxy
Genel
n-1
Syy
rnek 14.1.1.1'e ait regresyon varyans analizi iin kareler

toplam ve serbestlik dereceleri,
Sxy
(Sxy ) 2 (42)2
Regresyon KT= 1Sxy =

(Sxy ) =
=
Sxx
17.5
Sxx
=100.8,
Regresyon serbestlk derecesi = k-1=Deiken says-1=2-1=1,
Genel KT= Syy =125.33,
Genel'e ait serbestlik derecesi=n-1=6-1=5,
Hata KT= Syy - 1Sxy = Syy -
(Sxy ) 2
(42)2
=125.3317.5
Sxx
=24.53,
Hataya ait serbestlik derecesi=n-2=6-2=4,
eklinde hesaplanr.
Kareler toplam bulunduktan sonra, her bir kareler toplam

kendi serbestlik derecesine blnerek kareler ortalamalar bulunur.
Daha sonra regresyon kareler ortalamas hata kareler ortalamasna
blnerek regresyona ait F deeri bulunur.
rnek 14.1.1.1'e ait regresyon varyans analizi izelge
14.1.2.2'de verilmitir.
izelge 14.1.2.2. Regresyon Varyans Analizi izelgesi.
Varyasyon Kay.SD
KT
KO
100.8
100.8
16.437
Hata
24.53
6.1325
Genel
125.33
Regresyon
Regresyona ait F testi;

F = RKO / HKO =
100.8
= 16.437 > F1,4,0.05 = 7.71
6.1325
eklindedir.
Hesap deeri cetvel deerinden byk olduu iin regresyon
nemli bulunmutur (P<0.05).
14.2. Korelasyon
Korelasyon deikenlerin birlikte deiimlerinin bir lsdr.

Dier bir ifade ile baml ve bamsz deiken arasndaki ilikinin
derecesi korelasyon olarak adlandrlr. Baka bir deiken hesaba
alnmadan sadece iki deiken arasnda hesaplanan korelasyon
katsaysna basit dorusal korelasyon katsays ismi verilir ve
hangi deikenler arasndaki iliki olduu rxy veya r12 gibi deiken
adlar ya da numaralar ile gsterilir.
Korelasyonda deikenlerin mutlaka biri bamsz, biri baml
olmas gerekmez. rnein arlk ve boy zelliklerinden hangisinin
dierine baml olduu konusu kesin deildir. Karlkl bamllk
sz konusudur. Ancak korelasyon hesaplanabilir.
kiden fazla deiken olmas durumunda korelasyon iki
ksmda incelenebilir. rnein X1, X2, X3 gibi deikenlerin olmas
durumunda, 3. deikeninin etkisi sabit tutularak 1.ve 2. deiken
arasnda hesaplanan katsayya ksmi korelasyon katsays ismi

verilir (R12.3). Bir deikenin birden fazla deikenle birlikte
deiiminin incelenmesine ise oklu korelasyon katsays ad
verilir ve R1 2 3 ... eklinde ifade edilir. Hem basit dorusal
korelasyon katsays hem de ksmi korelasyon katsays iki deikenin
birlikte deiimini inceler. Ksmi ve basit dorusal korelasyon
katsaylar sras ile,
r12 r13r123
r12.3 =
,
2
2
(1 r13 )(1 r23 )
r=
Sxy
SxxSyy
eitlikleri ile hesaplanabilir. rnek 14.1.1.1'e ait korelasyon katsays,

42
r=
=0.896815
17.5x125.33
olarak hesaplanabilir.
Korelasyon katsaysnn deiim snrlar 1r +1 arasndadr.
Korelasyon katsaysnn pozitif, negatif veya sfra yakn olduu
durumlarda gzlemlere ait nokta dalm ekil 14.2.1de verilmitir.
y
x
(a)
x
(b)
x
(c)
ekil 14.2.1. Korelasyon Katsaysnn Nokta Dalm Grafii

zerinde ncelenmesi.
Nokta dal ekil 14.2.1adaki gibi ise korelasyon katsays

pozitif (r > 0), ekil 14.2.1bdeki gibi ise korelasyon katsays negatif
(r < 0) ve ekil 14.2.1cdeki gibi ise korelasyon katsays sfr veya
sfra yakndr (r = 0 veya r 0).
14.3. 0 , 1 ve r Katsaylarnn nem Testleri , Gven

Snrlar ve Uyum yilii
Dorusal regresyon parametreleri ( 0 ve 1 ) ile korelasyon

katsays (r) tahmin edildikten sonra nem testleri yaplmaldr.
nk aratrc tahmin edilen katsaylarn saysal bykl ile deil
istatistiksel bykl ile ilgilenmelidir. rnein r = 0.95 eklindeki
bir korelasyon test sonucunda nemsiz kabildii gibi, r = 0.10 gibi
saysal olarak ok kk gibi gzken korelasyon da nemli kabilir.
nk bu parametre tahminlerinin nemlilii verilerin says (n) ile
deiim llerinden (rnein standart hatadan) etkilenir.
0 katsaysnn nem testi;
Hipotezler,
Ho: 0 =0
H1: 0 0
eklindedir. Bu hipotez dorunun merkezden getii varsaymn test
eden bir hipotezdir. Ho hipotezi kabul edilirse, dorunun merkezden
yani (Xi,Yi) = (0,0) noktasndan getii kabul edilir. Test istatistii,
0
t= 0
tn-2,/2
V( 0 )
eklindedir. Burada 0 a ait varyans,
1 X2
V( 0 ) = S 2 ( +
),
n S xx
ve S2 deeri,
Hata kareler ortalamas = S =
(S yy
(S xy ) 2
S xx
n2
eklindedir. rnek 14.1.1.1den hesaplanan 0 a ait nem testi

aadaki gibi yaplr.
Ho: 0 =0
H1: 0 0
S2 =
(S yy
(S xy ) 2
S xx
n2
(42) 2
(125.33
)
17.5
=
62
S 2 = 6.1325 ,
1 X2
1 (3.5) 2
V( 0 ) = S 2 ( +
) = 6.1325( +
)
n S xx
6 17.5
V( 0 ) = 5.314833 ,
t=
7.93 0
5.314833
t = 3.439762 > t6-2,0.05/2=2.776
t hesap deeri cetvel deerinden byk olduu iin Ho hipotezi

red edilmitir. Yani regresyona ait 0 (Y eksenini kesim noktas)
katsays istatistiki olarak nemli bulunmutur (P<0.05).
0 n gven snrlar,
0 tn-2, /2.S 0 yani,
alt gven snr=La= 0 - tn-2, /2.S 0 ,

st gven snr=L= 0 + tn-2, /2.S 0 ,
eklindedir. rnek 14.1.1.1den hesaplanan 0 a ait gven aralklar,
alt gven snr=La=7.932.776(5.314833)1/2= 1.530231,
st gven snr=L=7.93+2.776(5.314833)1/2 = 14.3297,
eklinde hesaplanr.
1 katsaysnn nem testi;
Hipotezler,
Ho: 1 =0
H1: 1 0
eklindedir. Bu hipotez, dorunun X eksenine paralel olup olmadn
test eden bir hipotezdir. Ho hipotezi kabul edilirse, dorunun eiminin
nemsiz olduu, yani dorunun X eksenine paralel olduu (ekil
14.1.1.1f) kabul edilir. Test istatistii,

t = 1 1 tn-2,/2
V( 1 )
eklindedir. Burada 1 a ait varyans,
S2
V( 1 ) =
S xx
eklindedir. rnek 14.1.1.1den hesaplanan 1 e ait nem testi

aadaki gibi yaplr.
Ho: 1 =0
H1: 1 0
6.1325
S2
= 0.350429
V(1 ) =
=
S xx
17.5

t= 1 1 =
V( 1 )
2.4 0
= 4.054259
0.350429
t hesap deeri cetvel deerinden (t4,0.05/2=2.776) byk olduu

iin Ho hipotezi red edilir. Yani regresyon dorusunun eimi, 1
katsays istatistiki olarak nemli bulunmutur (P<0.05).
1 in %99luk gven snrlar,

1 tn-2, /2.(S) 1 yani,
alt gven snr=La= 1 - tn-2, /2.(S) 1 ,
st gven snr=L= 1 + tn-2, /2.(S) 1 ,
eklindedir. rnek 14.1.1.1den hesaplanan 1 e ait gven aralklar,
alt gven snr=La=2.42.776(0.350429)1/2 =0.75669,
st gven snr=L=2.4+2.776(0.350429)1/2 =4.04331
eklinde hesaplanr.
Korelasyon katsaysnn nem testi;
Korelasyon katsays ile gsterilecek olursa, hipotezler,

Ho: =0
H1: 0
eklinde kurulur. Test istatistii,
t=
r
tn-2,/2
Sr
eklindedir. Burada S r korelasyon katsaysnn standart hatasdr ve

1 r2
Sr =
n2
eklindedir. rnek 14.1.1.1den hesaplanan r = 0.896815e ait nem
testi aadaki gibi yaplr.
Sr =
t=
1 (0.896815) 2
=0.221203
62
0.896815 0
=4.054265
0.221203
t hesap deeri cetvel deerinden (t6-2,0.05/2=2.776) byk

olduu iin Ho hipotezi red edilir. Yani korelasyon katsays sfr
saylamayacak kadar nemlidir (P<0.05).
Uyum yilii:
Regresyon denkleminin uyum iyilii, belirleme (tespit,

determinasyon) katsays ile llr. Belirleme katsays,
R2 =
Regresyon Kareler Toplam

Genel Kareler Toplam
veya,
R 2 = 1 (
Hata Kareler Toplam

)
eklindedir. Ak forml olarak yazlrsa,

( (Xi X )(Yi Y ))2
(Xi X )
R2 =
(Yi Y )
veya
2
R = 1
) 2 /(n 2)
(Yi Y
i
2
(Yi Y ) /(n 1)
eklinde yazlabilir. Belirleme katsaysnn deiim aral

0R2 1dir. R2 deeri yksek ise, elde edilen regresyon dorusunun
uyumunun iyi olduu sylenebilir. R2 deeri deeri ayn zamanda
dorusalln bir lsdr. R2 deeri 1e yaknsa, gzlem deerleri
dorunun etrafnda dalyor demektir.
rnek 14.1.1.1den hesaplanan regresyon denkleminin uyum
iyilii, izelge 14.1.2.2den yararlanlarak,
R2 =
Regresyon Kareler Toplam

100.8
=
= 0.804257
125.333
eklinde hesaplanr.
rnek 14.1.1.1in SPSS statistik Paket Programnda zm.

izelge 14.1.1.1deki rnek iin haftalar ve yem tketim
deerlerinin, editr sayfasna giri biimi ekil 14.1.2deki gibidir.
ekil 14.1.2. izelge14.1.1.1deki rnek Iin Veri Girii.
rnek 14.1.1.1deki baml deiken (yem tketimi)

Dependent kutucuuna ve bamsz deiken (haftalar)
Independent(s) kutucuuna atanr (ekil 14.1.3). Bu aamada
Method kutucuunun Enter konumunda olmasna dikkat edilmelidir.
Ayn zamanda, tahmin edilecek katsaylara ait gven aralklarnn
hesaplanmas istenirse, ekil 14.1.3de grlen Statistics mensnden
Confidence intervals seenei iaretlenir.
ekil 14.1.3. rnek 14.1.1.1 Iin, Baml ve Bamsz

Deikenlerin Atanmas.
Baml ve bamsz deikenler tanmlandktan sonra yaplan

ilemler onaylandnda (OK) rnek 14.1.1.1e ait SPSS analiz
sonular ekil 14.1.4deki gibi olacaktr.
ekil 14.1.4. rnek 14.1.1.1in Regresyon Analizi Sonular.
ekil 14.1.4de grld gibi SPSS istatistik paket program,

modele ait R, R2, dzeltilmi R2 ve standart hatay ( Model
Summary), regresyon analiz tablosunu (Anova) ve katsay
tahminlerini, bu katsaylara ait gven aralklarn (Coefficients)
balklar altnda vermektedir. Buna gre tahmin eitlii,
= 7.93 + 2.4X
Y
i
olarak yazlabilir. 7.93 katsaysna ait gven arlnn alt snr 1.532,
st snr 14.334 ve 2.4 katsaysnn gven aralnn alt snr 0.756,
st snr 4.044 olarak bulunmutur. X ve Y deikeni arasndaki
korelasyon ise 0.897, denklemin uyum iyiliinin ise R2=0.804 olduu
grlmektedir.
Elde edilen regresyon denklemine ait regresyon dorusu ve
nokta dalm grafii oluturulmak istenirse Graphs/Scatter.. mens
seilir. Bu durumda ekil 14.1.5deki gibi bir grafik seim mens
gelir.
ekil 14.1.5. Grafik Seim Mens.
ekil 14.1.5de Simple seenei seilerek Define dmesine

basld zaman, X ve Y eksenlerine ait deikenlerin tanmlanaca
bir men (ekil 14.1.6) gelir.
ekil 14.1.6. X ve Y Eksenlerine Ait Deikenlerin

Tanmlanmas.
ekil 14.1.6daki gibi X ve Y eksenlerine ait deiken atamas

yapldktan sonra, ilem onaylandnda (OK) ekil 14.1.7deki gibi
nokta dalm grafii elde edilir.
ekil 14.1.7. Nokta Dalm Grafii.
Elde edilen nokta dalm grafii zerinde ayn zamanda

regresyon dorusu grntlenmek istenirse, grafik zerinde fare sol
tuu ift tkland zaman Chart Editor isimli yeni bir pencere (ekil
14.1.8) alr. Bu pencerede bulunan Chart/Options mensnde Fit
Line ksmnda Total iaretlendii zaman Fit Options.. aktif hale
gelecektir. Fit Options mensnde Linear Regression iaretlendikten
sonra ilem onayland (Continue ve OK) zaman, nokta dalm
grafii zerinde ekil 14.1.9da grld gibi regresyon dorusuda
grntlenir.
Ayn zamanda, Chart/Options/Fit Line/Total iaretlendii
zaman Fit Options.. aktif hale geldiinde ortalama (Mean) veya
bireysel (Individual) gven aralklar da, regresyon dorusu ile birlikte
izdirilebilir.
ekil 14.1.8. Chart Editor Penceresi.
ekil 14.1.9. Regresyon Dorusunun Grafik zerinde Gsterimi.
ekil14.1.9daki grafik zerinde

X ve Y eksenindeki
deerlerin balang, biti ve art deereleri yeniden dzenlenmek
istenirse, X veya Y eksenindeki rakamlarn zeri ift tklandnda
gelecek olan menden, minimum, maksimum(displayed) ve art
deeri (Increment) yeniden belirlenebilir.
Regresyon analizi yerine sadece X ve Y deikeni arasndaki
korelasyon hesaplanmak istenirse, Analyze/Correlate/Bivariate..
mensnde (ekil 14.1.10), sa kutucukta bulunan deikenler, sol
kutucua (Variables) atanr ve ilemler onaylanrsa (OK), X ve Y
arasndaki korelasyon ekil 14.1.11deki gibi elde edilir.
Korelasyonun
iki ynl (twu-tailed) veya tek ynl (one-tailed)
nem testleri yaptrlabilir. Flag significant correlations
kutucuunun iaretlenmesi nemli bulunan korelasyonlarn
iaretlenmesini salar.
Arzu edilirse ikiden fazla deiken iin de ayn anda ikili
korelasyonlar hesaplattrlabilir. Bunun iin tm deikenler ekil
14.1.10daki (variable) alanna aktarlmaldr.
ekil 14.1.10. Korelasyonu Hesaplanacak Deikenlerin

Seimi.
ekil 14.1.11. Korelasyon Analizi Sonular.
ekil 14.1.11de Y satr ve X stununun kesitii hcrede alt

alta r=0.897*, Sig.=0.015 ve n=6 deerleri vardr. Sig.=0.015 deeri
=0.05ten kk, =0.01den byk olduundan 0.05 nem
dzeyinde nemli bir korelasyon olduu anlamnda * ile iaretleme
yaplmtr.
14.4. oklu Regresyon
Baml bir deikene kar iki veya daha fazla (p tane)

bamsz deiken varsa ve bunlar arasndaki iliki dorusal ise;
Yi= o+1X1i+ 2X2i +..........+ pXpi +i
eklinde gsterilebilir. Bu modele oklu dorusal regresyon ad
verilir.
14.4.1. ki Bamsz Deiken in Model ve Parametrelerin
Tahmini
Model;
Yi= o+1X1+ 2X2 +i
eklindedir.
Basit regresyonda olduu gibi modeldeki hatalarn (ilerin)
kareleri toplamn minimum yapacak parametre tahminleri yaplr. Bu
amala modeldeki hata terimleri (i) yalnz braklp eitliin her iki
tarafnn karesi alnarak toplanrsa;
2i=(Yi-0-1X1+2X2)2
eitlii elde edilir. Bu eitlikte hata kareler toplamn (2i) minimum
yapacak 0 , 1 ve 2 parametrelerinin tahminlerini elde etmek iin,
eitliin 0 , 1 ve 2 iin ksmi trevi alnarak sfra eitlenir.
0 iin ksmi trevi alnp sfra eitlenerek,
2i /0 =0n zm ile,
1. Normal eitlik Y = n 0 + 1 X1 + 2 X 2
eklinde, 1 iin ksmi trevi alnp sfra eitlenerek,

2i / 1 =0n zm ile,
2. Normal eitlik, X1Y = 0 X1 + 1 X12 + 2 X1X 2
eklinde ve 2 iin ksmi trevi alnp sfra eitlenerek,

2i /2 =0n zm ile,
3. Normal eitlik, X 2 Y = 0 X 2 + 1 X1X 2 + 2 X 22
eklinde elde edilir. bilinmeyenli bu denklemler 0 , 1 ve 2

bilinmeyenleri iin zldnde oklu regresyon modelinin
parametreleri,
0 = Y 1X1 2 X 2 ,
1 =
2 =
Sx1y .Sx 2 x 2 Sx 2 y .Sx1x 2

Sx1x1 .Sx 2 x 2 (Sx1x 2 ) 2
Sx 2 y .Sx1x1 Sx1y .Sx1x 2

Sx1x1 .Sx 2 x 2 (Sx1x 2 ) 2
eklindedir.
rnek 14.4.1.1. ocuklarda doum arlna (DA) etki eden
faktrlerden annenin ya (YA) ve son adet dnemi arlklar
(SADA) aadaki gibidir.
izelge 14.4.1.1. Doum Arl, Anne Ya ve

Arl.
DA
YA
SADA
X1
X2
2.123
16.00
50.00
2.222
21.00
58.00
2.154
21.00
61.00
3.000
34.00
73.00
2.412
18.00
53.00
2.315
17.00
50.00
3.289
35.00
78.00
3.159
31.00
86.00
2.158
19.00
61.50
3.256
27.00
82.00
2.258
20.00
60.00
2.136
19.00
57.00
2.596
28.00
64.00
2.476
24.00
57.00
2.487
25.00
54.00
zm:
izelge 14.4.1.2. Regresyon Eitlii in Gerekli n Hesaplamalar.
Gerekli hesaplamalar
YX2
X1X2
(X1)2
(X2)2
106.15
800
256
2500
2.222 21.00 58.00 46.662 128.876
1218
441
3364
2.154 21.00 61.00 45.234 131.394
1281
441
3721
3.000 34.00 73.00
2482
1156
5329
2.412 18.00 53.00 43.416 127.836
954
324
2809
2.315 17.00 50.00 39.355
115.75
850
289
2500
3.289 35.00 78.00 115.115 256.542
2730
1225
6084
3.159 31.00 86.00 97.929 271.674
2666
961
7396
2.158 19.00 61.50 41.002 132.717 1168.5
361
3782.3
3.256 27.00 82.00 87.912 266.992
2214
729
6724
2.258 20.00 60.00
135.48
1200
400
3600
2.136 19.00 57.00 40.584 121.752
1083
361
3249
2.596 28.00 64.00 72.688 166.144
1792
784
4096
2.476 24.00 57.00 59.424 141.132
1368
576
3249
2.487 25.00 54.00 62.175 134.298
1350
625
2916
X1
X2
YX1
2.123 16.00 50.00 33.968
102
45.16
219
38.04 355.0 944.5 932.624 2455.747 23156.5 8929 61319.25
Ort. 2.536 23.667 62.967

S X1Y =[932.624-(355x38.04)/15)]=32.320
S X 2 Y =[2455.747-(944.5x38.04)/15)]=60.422
S X1X 2 =[23156.5-(355x944.5)/15)]=803.333
S X1X1 ==[8929-(355)2/15)]=527.333
S X 2 X 2 =[61319.25-(944.5)2/15)]=1847.233
0 , 1 ve 2 parametreleri,
1 =
32.320x1847.233 60.422x803.333
527.333x1847.233 (803.333) 2
= 0.0339
2 =
60.422x527.333 32.320x803.333
527.333x1847.233 (803.333)2
= 0.0179
0 = 2.536 0.0339 x 23.6667 0.0179 x 62.9667

= 0.602667
olarak hesaplanr. Bu durumda oklu regresyon denklemi (tahmin

eitlii),
= 0.602667+0.0339(YA)+ 0.0179(SADA)
Y
i
veya
= 0.602667+0.0339X1+ 0.0179X2
Y
i
eklinde oluur.
rnek 14.4.1.1in SPSS statistik Paket Programnda zm.
izelge 14.4.1.1deki rnek iin doum arl, anne ya ve
arl deerlerinin, editr sayfasna giri biimi ekil 14.4.1.1deki
gibidir.
ekil 14.4.1.1. izelge14.4.1.1deki rnek Iin Veri Girii.
rnek 14.4.1.1deki baml deiken (doum arl)

Dependent kutucuuna ve bamsz deikenler (anne ya ve
arl) Independent(s) kutucuuna atanr (ekil 14.4.1.2). Bu
aamada Method kutucuu Enter konumunda olmaldr.
ekil 14.4.1.2. rnek 14.4.1.1 iin, Baml ve Bamsz

Deikenlerin Atanmas.
Baml ve bamsz deikenler tanmlandktan sonra yaplan

ilemler onaylandnda (OK) rnek 14.4.1.1e ait SPSS analiz
sonular ekil 14.4.1.3deki gibi olacaktr.
ekil 14.4.1.3. rnek 14.4.1.1in Regresyon Analizi Sonular.
Buna gre tahmin eitlii,

= 0.602667+0.0339(YA)+ 0.0179(SADA)
Y
i
veya
= 0.602667+0.0339X1+ 0.0179X2
Y
i
olarak yazlabilir.
PROBLEMLER
1) Kesimden 3 ay sonra endstri amal ktklerde kabuktan
merkeze doru derinlik (cm) ve nem miktar (%) aadaki gibi
bulunmutur. Dorusal regresyon analizi yapnz. Korelasyonu, r2yi,
gven aralklarn hesaplaynz ve katsaylarn nem testlerini yapnz.
Y
0.5
0.7
1.0
2.0
2.7
5.0
14.0
1.5
2) St srlarnda ya (ay) ve laktasyon st verimi (ton)

arasndaki iliki aadaki gibidir. Dorusal regresyon analizi yapnz.
Korelasyonu, r2yi, gven aralklarn hesaplaynz ve katsaylarn
nem testlerini yapnz.
LSV(ton) YA (ay)
Y
2.850
41
3.415
65
3.654
77
3.250
101
3.500
42
3.854
69
3.752
81
3.400
89
3.978
101
2.954
41
3) Scaklk (0C) ve yaprak geliimi (mm2/gn) arasndaki iliki

aadaki gibidir. Dorusal regresyon analizi yapnz. Korelasyonu,
r2yi, gven aralklarn hesaplaynz ve katsaylarn nem testlerini

yapnz.
Y (mm2/gn)
17
15
12
10
10
X (0C)
14
22
29
33
38
4) Scaklk (0C) ve yem tketimi (gr/gn) arasndaki iliki

aadaki gibidir. Dorusal regresyon analizi yapnz. Korelasyonu,
r2yi, gven aralklarn hesaplaynz ve katsaylarn nem testlerini
yapnz.
Y (gr/gn)
117
115
112
110
100
95
80
14
22
29
33
38
X (0C)
5) Kadnlarda ya (yl) ve kandaki hemoglobin dzeyi (g/dl)

arasndaki iliki aadaki gibidir. Dorusal regresyon analizi yapnz.
Korelasyonu, r2yi, gven aralklarn hesaplaynz ve katsaylarn
nem testlerini yapnz.
YA (yl)
14
HB (g/dl) 13.1
15
21
25
18
14
30
31
19
23
10.2
11
10.8
11.5
12
9.6 13.8 12 11.7
6) Ziraat fakltesi 2-c snf rencilerinin matematik ve

istatistik dersi notlar arasndaki iliki aadaki gibidir. Dorusal
regresyon analizi yapnz. Korelasyonu, r2yi, gven aralklarn
hesaplaynz ve katsaylarn nem testlerini yapnz.
statistik (Y)
44
85
70
94
55
70
69
Matematik (X)
32
88
65
91
42
51
85
7) Scaklk (0C), yaprak geliimi (mm2/gn) ve oransal nem

(%) arasndaki iliki aadaki gibidir. oklu regresyon analizi
yapnz. Korelasyonu ve r2yi hesaplaynz.
Y (mm2/gn)
17
15
12
10
10
X1 (0C)
14
22
29
33
38
6.4 5.9
12
3.5 3.9
X1 (%)
8) St srlarnda ya (ay), sam says (gnde) ve laktasyon

st verimi (ton) arasndaki iliki aadaki gibidir. oklu regresyon
analizi yapnz. Korelasyonu ve r2yi hesaplaynz.
LSV(ton) SS (gnde) YA (ay)
Y
X1
X2
2.850
41
3.415
65
3.654
77
3.250
101
3.500
42
3.854
69
3.752
81
3.400
89
3.978
101
2.954
41
9) Scaklk (0C), yem tketimi (gr/gn) ve yerleim skl

(adet/m2) arasndaki iliki aadaki gibidir. oklu regresyon analizi
yapnz. Korelasyonu ve r2yi hesaplaynz.
117
115
112
110
100
95
80
14
22
29
33
38
X2 (adet/m2) 16
14
13
10
Y (gr/gn)
X1 (0C)
10) Kadnlarda ya (yl), bebein doum arl (kg) ve

kandaki hemoglobin dzeyi (g/dl) arasndaki iliki aadaki gibidir.
oklu regresyon analizi yapnz. Korelasyonu ve r2yi hesaplaynz.
DA (kg)
YA (yl)
HB (g/dl)
X1
X2
2.35
14
13.1
2.45
15
10.2
2.20
21
11.0
3.19
25
10.8
2.56
18
11.5
2.75
14
12.0
3.58
30
9.60
3.92
31
13.8
2.81
19
12.0
2.95
23
11.7
15. OKLU REGRESYONDA MODELE GRECEK

DEKENLERN SEM
lm yaplan bamsz deikenle, baml deiken

arasndaki iliki, deiken says arttka daha iyi izah edilir duruma
gelir. Ancak, deiken saysnn arttrlmas ek lmleri
gerektirdiinden zahmetli ve masrafl bir itir. Bu nedenle toplam
varyans en az sayda deikenle aklamak esas amatr.
Modele eklenmesi ile, baml deikenin varyasyonunu
aklamada nemli art salayan deikenleri belirlemek veya
semek iin deiik yntemler vardr. Deiken seimi veya daha
fazla bamsz deiken olduu durumlarda nem kazanmaktadr.
Deiken seiminde ska kullanlan yntemler aadaki gibidir.
1) Mmkn Olan Tm Regresyonlar (All Possible
Regression)
2) Deiken Ekleme lemi (Forward Selection)
3) Deiken Eleme lemi ( Backward Selection)
4) Deiken Ekleme Ve Eleme lemi (Stepwise Selection)
15.1. Mmkn Olan Tm Regresyonlar (All Possible
Regression)
Burada ama, en iyi alt regresyon setini bulmaktr. Yani Yyi

(baml deikeni) ifade edebilecek en az sayda bamsz X
deikeni belirlenecektir.
Mmkn olan tm regresyonlar ynteminde, ilk olarak
deikenlerin tekli, sonra ikili kombinasyonlar, sonra l
kombinasyonlar, ve ninci kombinasyonlarn ieren modeller
(regresyon setleri) gz nne alnr. ncelikle bir n eleme yaplarak,
bunlar arasnda R2si (belirleme katsays) en yksek olan regresyon
setleri seilir. Daha sonra bu setlerdeki deikenlerin her birinin sras
ile modelde olmamas durumunda (hata kareler toplam kullanlarak),
modele katksnn nemli olup olmad kontrol edilir. Modele katks
nemli olmayan deikenler modelden atlr ve en iyi regresyon seti
bulunana kadar ileme devam edilir. Bu amala kullanlan test

istatistii,
Fc =
R 2p R 2p i
1 R 2p
F1,n-p-1,
n p 1
eklindedir. Burada,
R 2p = Eitlikte p tane terim olduunda elde edilen (tm modele
ait) determinasyon katsaysn,
R 2p 1 = Eitlikten terim atldktan sonra elde edilen (indirgenmi
modelin) determinasyon katsaysn,
F1,n-p-1, = Tm regresyonun F cetvel deerini
n - p -1= Tm regresyonun hata serbestlik derecesini,
ifade eder.
R 2p deeri, R 02 deerinden yksek olan setler nemli setlerdir.
R 02 deeri,
R 02 = 1 (1 R 2t ).(1 +
t.f t ( n p 1)
n p 1
eklindedir. Burada,
R 2t =Tm regresyonun R2sini,
f t ( n p 1) = F cetvel deerini,
t= Regresyondaki bamsz deiken saysn,

n - p -1= Tm regresyonun hata serbestlik derecesini,
ifade eder.
Fc hesap deeri, F cetvel deerinden kk ise deikenin
modelde kalmasnn modele fazla bir katk salamayacana karar
verilir ve model d braklr.
rnek 15.1.1. Etlik pililerde yem tketimi (gr/gn), su

tketimi (gr/gn), scaklk (0C) ve yerleim sklnn (pili/m2)
gnlk canl arlk artna etkisi aratrlyor. Elde edilen veriler
aadaki gibidir.
izelge 15.1.1. Etlik Pililerde Yem Tketimi , Su Tketimi, Scaklk,
Yerleim Skl ve Gnlk Canl Arlk Art.
Yem
Tketimi
Su
Tketimi
(X3)
Yerleim
Skl
(X4)
Canl A.
A.
(X1)
(X2)
110.00
225.00
35.00
12.00
34.00
112.00
251.00
32.00
15.00
39.00
136.00
235.00
37.00
14.00
41.00
109.00
190.00
30.00
10.00
30.00
108.00
162.00
30.00
12.00
30.00
98.00
198.00
39.00
12.00
36.00
91.00
154.00
39.00
9.00
31.00
133.00
260.00
28.00
16.00
44.00
127.00
210.00
28.00
17.00
43.00
114.00
154.00
27.00
15.00
39.00
107.00
188.00
25.00
11.00
35.00
139.00
245.00
27.00
14.00
45.00
141.00
229.00
25.00
15.00
45.00
129.00
212.00
28.00
17.00
43.00
116.00
156.00
27.00
15.00
40.00
109.00
190.00
25.00
13.00
37.00
141.00
248.00
27.00
15.00
45.00
143.00
231.00
25.00
16.00
46.00
Scaklk
(Y)
ncelikle 0 dnda tm tekli, ikili, l,....nli deikenlerin

yer ald mmkn olan tm alt regresyonlara ve tm deikenlerin
yer ald (tm model) regresyona ait R2 deerleri hesaplanmaldr. Bu
amala tm mmkn olan alt regresyonlarn SPSS paket programnda
hesaplanmas ve bir izelgede zetlenmesi gerekir (izelge 15.1.2 ve
15.1.3). SPSS paket programnda her bir alt regresyon seti iin,
Independent kutucuuna ayr bir tanmlama yapmak gerekir. rnein
sadece X1 deikenini ieren alt model iin sadece X deikeni
Independent kutucuuna atanrken, X1 ve X2 deikenlerini ieren
model iin analiz yaptrlrken Independent kutucuuna X1 ve X2
deikenleri atanr.
izelge 15.1.2. Tm ve Alt Regresyonlara Ait R, R2, R 2 ve S x Deerleri.
Sx
R2
Modeldeki Deikenle R
R2
X1
0.884
0.781*
0.767
2.6128
X2
0.645
0.416
0.380
4.2670
X3
0.478
0.228
0.180
4.9057
X4
0.859
0.738
0.722
2.8558
X1X2
0.885
0.784*
0.755
2.6825
X1X3
0.885
0.782*
0.753
2.6903
X1X4
0.936
0.877*
0.860
2.0246
X2X3
0.768
0.590
0.536
3.6912
X2X4
0.902
0.813*
0.788
2.4938
X3X4
0.862
0.743
0.709
2.9234
X1X2 X3
0.887
0.787*
0.742
2.7520
X1X2 X4
0.939
0.882*
0.857
2.0494
X2X3 X4
0.909
0.827*
0.789
2.4859
X1X3 X4
0.937
0.877*
0.851
2.0902
X1X2 X3 X4
0.939
0.882*
0.846
2.1266
izelge 15.1.3. Tm Model ve Alt Regresyonlara Ait Katsay Tahminleri.
Modeldeki
X1
3.384
0.297
X2
18.566
X3
55.170
X4
11.648
X1X2
3.105
0.281
X1X3
5.659
0.290
X1X4
2.368
0.184
X2X3
33.998
0.09247
X2X4
6.461
0.04732
X3X4
15.473
X1X2 X3
7.189
0.259
X1X3 X4
0.726
0.187
X2X3 X4
12.744
X1X2 X4
1.947
0.159
0.01551
1.074
X1X2 X3 X4
2.214
0.158
0.01587 -0.005769
1.072
Deikenler
0.09867
-0.543
1.989
0.01070
-0.04780
1.056
-0.477
1.652
-0.08828
0.01641
1.902
-0.08893
0.05084
0.03413
1.074
-0.154
1.475
rnek 13 iin kritik deer,

R 02 = 1 (1 0.882).(1 +
4 x3.18
)
13
= 0.7665
elinde hesaplanr. izelge 15.1.2de R2si bu deerden yksek olan
setlerin hepsi nemli setlerdir. nemli olan setler izelge 15.1.2de
* ile iaretlenmitir.
izelge 15.1.2de grld gibi, X2, X3 ve X4
deikenlerine ait R2 deeri kritik deerden (0.7665) kk olduu
iin model d kalmtr. Ancak bireysel katklar nemli olmayan bu
deikenlerin, dier deikenlerle modele katks nemlimi test
edilmeli ve daha sonra model d braklmaldr. X3 deikeni ve bu

deikeni ieren tm setlerin herhangi bir ilem yaplmadan nemsiz
setler olduu kabul edilebilir. nk deikeninin modelde olduu
durumla (X1, X2, X3, X4), olmad durum arasnda (X1, X2, X4) R2
bakmndan bir farkllk gzlenmemitir. Bu nedenle X3 deikenini
ieren tm setler, yani X1X3, X1X2X3, X2X3X4, X1X3X4 nemsiz kabul
edilir. nemsiz setler atldktan sonra kalan nemli setler (izelge
15.1.2de italik olarak gsterilmitir) iindeki X2 deikeninin modele
katksnn test edilmesi iin kullanlacak test istatistii deeri,
2
R 2 R 14
0.882 0.877
F = 124
=
2
1 0.882
1 R 124
14
14
= 0.59322
eklinde hesaplanr. Hesap deeri (0.59322), cetvel deerinden
(F1,14,0.05 =4.60) kk olduu iin X2 deikeninin model d
braklmasna karar verilir. nemsiz setler atldktan sonra kalan
nemli setler (izelge 15.1.2de kaln-italik olarak gsterilmitir)
iindeki X4 deikeninin modele katksnn test edilmesi iin
kullanlacak test istatistii deeri,
2
R 14
R 12 0.877 0.781
=
1 0.877
1 R 12
15
15
= 11.70732
eklinde hesaplanr. Hesap deeri (11.70732), cetvel deerinden
(F1,15,0.05 =4.54) byk olduu iin X4 deikeninin modelden
atlamayacana karar verilir. Sonu olarak en iyi alt regresyon
setinin, X1 ve X4 deikenlerinden olutuu sylenebilir. Buna gre,
en iyi alt regresyon setine ait tahmin denklemi,
= 2.368+0.184X1+ 1.056X4
Y
F=
eklindedir.
15.2. Deiken Ekleme lemi (Forward Selection)
ncelikle en iyi tek deikenli model ile balanarak her

seferinde en yksek katky salayacak deiken ilave edilerek
uygulanan bir yntemdir. Yani bir deiken ilavesi ile, regresyonun
hata kareler toplamnda meydana gelen deimenin (klmenin)
nemli olup olmadna baklr. Bu ilem eklenen deikenin
katsaysnn nemsiz olmas durumunda sona erdirilir. Test istatistii,
(HKTp HKTp i
>Fc
Fi = Max i
2
p i
eklindedir. Burada,
HKTp = Deiken eklenmesi durumunda oluan regresyon
setinin hata kareler toplamn,

HKTp i = Deiken ilave edilmeden nceki regresyon setine
ait hata kareler toplamn,

2p i = Deiken ilave edilmeden nceki regresyon setine ait
varyans, ifade eder.

rnek 15.1.1in SPSS statistik Paket Programnda Deiken
Ekleme Yntemi ile zm.
rnek 15.1.1deki baml deiken (Y) Dependent
kutucuuna ve bamsz deikenler (X1, X2, X3 ve X4)
Independent(s) kutucuuna atandktan sonra, Method kutucuundan
Forward seenei iaretlendikten sonra (ekil 15.2.1) ilemler
onaylandnda, SPSS paket program forward yntemine gre
deiken seme ilemini yapar. Forward yntemine gre rnek
15.1.1in deiken seimi sonular ekil 15.2.2de verilmitir.
ekil 15.2.1. Deiken Seiminde Kullanlacak Yntemin Seimi.
ekil 15.2.2. Forward Yntemine Gre rnek 15.1in Deiken

Seimi Sonular.
iyi
ekil 15.2.2de Model Summary izelgesine bakldnda, en

tek deikenli model olarak X1 deikenini ieren model ile
ileme baland, daha sonra X4 deikeninin modele alnd ve

dier deikenlerin modele katksnn nemsiz bulunduu iin model
d brakld grlmektedir. Sonu olarak, Forward yntemine gre
en iyi alt regresyon setinin, X1 ve X4 deikenlerinden olutuu
sylenebilir. Buna gre, en iyi alt regresyon setine ait tahmin
denklemi (ekil 15.2.2de Coefficients tablosunun ikinci satrndan),
= 2.368+0.184X1+ 1.056X4
Y
i
eklindedir.
15.3. Deiken Eleme lemi ( Backward Selection)
lk aamada model iine tm deikenler dahil edilir. Daha

sonraki kademelerde her defasnda bir tane olmak zere en dk
ksmi F deerine sahip olan bamsz deiken (X) atlmak sureti ile
ileme devan edilir. Atlan deikenin katks her seferinde test edilir.
Atlan deikenin katks istatistiki olarak nemli ise atma ilemi
gerekletirilmez ve ilem orada durdurulur. Test istatistii,
(HKTp i HKTp
>Fc
Fi = Min i
2
HKTp = Deiken karlmadan nceki regresyon setine ait
hata kareler toplamn,

HKTp i = Deiken karlmas durumunda oluan regresyon
setinin hata kareler toplamn,

2p i = Deiken karlmadan nceki durumunda oluan
regresyon setinin varyansn,

ifade eder.
Eleme Yntemi ile zm.
Deiken tanmlama ilemi bittikten sonra, Method

kutucuundan Backward seenei iaretlendikten sonra (ekil 15.2.1)
ilemler onaylandnda, SPSS paket program backward yntemine
gre deiken seme ilemini yapar. Backward yntemine gre rnek
ekil 15.3.1. Backward Yntemine Gre rnek 15.1.1in

Deiken Seimi Sonular.
ekil 15.3.1de Model Summary izelgesine bakldnda,

deiken seimi ilemine tm modelle baland ve daha sonra sras
ile X3 ve X2 deikenlerinin modele katksnn nemsiz bulunarak
model d brakld grlmektedir. Sonu olarak backward
yntemine gre en iyi alt regresyon setinin, X1 ve X4 deikenlerinden
olutuu sylenebilir. Buna gre, en iyi alt regresyon setine ait tahmin
denklemi (Coefficients taoblosunun nc satr),
= 2.368+0.184X1+ 1.056X4
Y
i
eklindedir.
15.4. Deiken Ekleme Ve Eleme lemi (Stepwise
Selection)
Esas olarak deiken ekleme yntemine benzemektedir. Ancak

bir deiken modele alndktan sonra eleme yntemine benzer ekilde
modeldeki tm deikenlerin durumu yeniden incelenir. Bu ynyle
eleme yntemine benzemektedir. Bu yntemde ilem, herhangi bir
deiken ilave edilemez veya atlamaz hale geldiinde durdurulur.
Yntemin iyi taraf daha nce modele girmi bir deiken daha sonra
modele girecek deikenlerle ilikilerine bal olarak atlabilir hale de
gelmesidir.
Ekeme-Eleme Yntemi ile zm.
Deiken tanmlama ilemi bittikten sonra, Method
kutucuundan Stepwise seenei iaretlendikten sonra (ekil 15.2.1)
ilemler onaylandnda, SPSS paket program stepwise yntemine
gre deiken seme ilemini yapar. Stepwise yntemine rnek
ekil 15.4.1de Model Summary izelgesine bakldnda, en
iyi tek deikenli model olarak X1 deikenini ieren model ile ileme
baland, daha sonra X4 deikeninin modele alnd ve dier
deikenlerin modele katksnn nemsiz bulunduu iin model d
brakld grlmektedir. Buna gre, en iyi alt regresyon setine ait
tahmin denklemi (ekil 15.4.1de Coefficients tablosunun ikinci
satr),
= 2.368+0.184X1+ 1.056X4
Y
i
eklindedir.
ekil 15.4.1. Stepwise Yntemine Gre rnek 15.1.1in

Deiken Seimi Sonular.
PROBLEMLER
1) Bir st srcl almasnda laktasyon st verimine (kg)
etki ettii dnlen, ya (ay), rk (esmer= 0, jersey=1), gnlk sam
says, ve mevsim (k ve sonbahar=0, ilkbahar ve yaz=1) zellikleri
33 hayvan zerinde inceleniyor. Buna gre en iyi regresyon setini
bulunuz.
No LSV YA M SS IRK No LSV YA M SS IRK
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
2850
3415
3654
3250
3500
3854
3752
3400
3978
2954
3600
3897
4050
3762
3100
3356
3800
41
65
77
101
42
69
81
89
101
41
66
80
90
103
43
53
78
0
0
1
1
1
1
1
0
1
0
1
1
0
0
1
1
1
2
4
2
2
3
2
3
2
3
2
3
4
3
4
3
3
4
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
4500
3400
3560
3330
3450
3900
4352
3115
3200
3900
4212
3600
3550
3265
3115
4522
93
105
42
53
66
77
91
44
53
65
79
91
45
57
68
77
1
0
1
0
0
1
1
0
0
1
1
1
1
0
0
1
3
3
2
2
3
2
4
2
2
3
3
4
2
2
3
2
0
0
0
1
1
0
0
1
1
0
0
0
0
1
1
0
2) Doum arlna (kg) etki ettii dnlen, anne ya (yl),

annenin son adet dnemi vcut arl (kg), annenin gebelik says
(1, 2, 3), annenin hemoglobin dzeyi (g/dl) zellikleri inceleniyor.
Buna gre en iyi regresyon setini bulunuz.
No
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
DA
2.65
2.57
2.89
3.10
2.45
3.25
3.32
3.12
2.36
3.00
3.00
2.16
2.16
2.88
2.95
2.55
2.49
2.47
2.15
2.58
2.33
2.24
2.19
2.25
2.59
2.66
2.46
2.88
2.42
2.29
YAS
14.00
15.00
21.00
25.00
18.00
14.00
30.00
31.00
19.00
23.00
22.00
15.00
20.00
17.00
21.00
30.00
29.00
34.00
20.00
24.00
21.00
20.00
20.00
14.00
24.00
28.00
15.00
30.00
15.00
25.00
GS
1.00
1.00
1.00
2.00
1.00
1.00
3.00
2.00
1.00
3.00
3.00
1.00
1.00
1.00
1.00
1.00
1.00
2.00
1.00
2.00
2.00
2.00
1.00
1.00
2.00
2.00
1.00
2.00
1.00
1.00
SADA
50.00
58.00
61.00
80.00
53.00
65.00
70.00
84.00
61.50
54.00
60.00
57.00
64.00
57.00
71.00
63.00
62.00
66.50
48.50
60.00
61.00
72.00
53.00
50.00
58.00
63.50
58.00
67.00
61.50
55.00
HB
13.10
10.20
11.00
10.80
11.50
12.00
9.60
13.80
12.00
11.70
13.20
11.00
11.30
12.00
10.60
9.80
13.10
12.20
10.80
13.00
12.10
12.10
10.80
10.70
12.00
13.30
12.60
9.70
13.00
12.70
3) Y deikenine etki ettii dnlen X1, X2, X3, X4, X5

deikenleri aadaki gibidir. Buna gre en iyi regresyon setini
bulunuz.
Y
14
15
19
21
21
21
22
22
24
25
25
25
26
27
29
29
29
29
30
31
32
34
35
X1
147
159
100
122
125
199
156
188
198
125
147
178
214
145
148
148
215
147
247
246
129
148
248
X2
148
145
145
142
139
128
109
98
95
92
91
87
63
57
55
42
41
39
38
37
35
32
30
X3
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
X4
0.65
1.30
1.95
2.60
3.25
3.90
4.55
5.20
5.33
5.92
6.51
7.10
7.69
8.29
8.88
9.47
4.42
4.68
4.94
5.20
5.46
5.72
5.98
X5
0.2
0.4
0.7
0.9
1.1
1.3
1.5
1.8
1.9
2.1
2.3
2.5
2.8
3.0
3.2
3.4
2.8
3.0
3.2
3.4
3.5
3.7
4.5
16.SPSS STATSTK PAKET PROGRAMI KULLANIMI

16.1. SPSS Programn altrma
SPSS programn altrmak iin spsswin.exe dosyas spss

paket programn yklendii dizinden (rnein C:\program
files\spss\spsswin.exe) veya
ikonu ift tklanarak altrlr.
SPSS program altrldnda, alta ekil 16.1.1deki
pencere gelecektir.
ekil 16.1.1. SPSS Program Al Ekran
Alan ekranda Open an axisting file (var olan dosyay a)

seili olarak gelir. Open an axisting filenin altndaki pencerede daha
nceden allan dosya isimleri yer alr. Eer daha nceden
altrlan dosya almak istenirse dosya adn iaretler ve onaylanr.
Yeni bir veri giri alan isteniyor ise Cancel tuu tklanr. Bu diyalog
penceresinin daha sonraki allarda bir daha grlmesi istenmiyorsa
Dont show this dialog in the futurenin (gelcekte bu diyalou
gsterme) seenei iaretlenir ve ilem onaylanr.
16.2. SPSS Program Pencere ve Menleri
SPSS paket programnda iki tip pencere bulunur. Bunlar;

1) Data Editor (veri dzenleyici) penceresi: Veri girii,
deiken tanmlama gibi ilemlerin yapld penceredir.
2) Output (sonu) penceresi: Analiz sonularnn kullancya
sunulduu penceredir.
16.2.1. Data Editor Penceresi Menleri ve Simgeleri
Data editr penceresi 4 ksmda incelenebilir. Bunlar sras ile,

balk ubuu (konumu belirtir), men ubuu (ana menleri ierir),
ara ubuu ve sra ve stunlardan oluan veri giriinin yaplaca
ksmdr (ekil 16.2.1.1).
Balk ubuu.
Men ubuu.
Ara ubuu (tool bar).
Ver giri alan.
ekil 16.2.1.1. Data Editr Penceresi.
File (Dosya) Mens
File ana mens aldnda ekil 16.2.1.2deki alt menler

grlr.
ekil 16.2.1.2. File Mens.
Birok windows tabanl programda olduu gibi SPSS istatistik

paket programnda da File mens, yeni dosya ama, daha nceden
alm dosyay arma, kaydetme gibi ilemlerin yapld mendr.
Bu men altndaki alt menler adaki gibidir.
a) New (yeni): Yeni bo bir dosya amak iin kullanlr.
Alacak yeni dosya Data (veri), Syntax (dizim kural, komutlar),
Output (k), Draft Output (msvette k) tiplerinden biri olabilir.
b) Open (a): Daha nceden oluturulmu dosyay aar.
c) Database Capture (veri taban yakalama): eitli veri
taban programlarnda hazrlanm olan verileri armak iin
kullanlr (rnein, excel, acces veri tabanlar dosyalar gibi).
d) Read Text Data (ASCII kodlu veri okuma): ASCII
kodunda kaydedilmi serbest stilde ya da sabit stunlar eklindeki
verileri okumak iin kullanlr.
e) Save (kaydet): allan dosyadaki deiiklikleri
kaydetmek iin kullanlr.
f) Save As (ad ile kaydet): allan dosyay farkl isimle

g) Display Data Info (veri bilgileri gster): Herhangi bir
dosyaya ait zet bilgileri iletir.
h) Print (yazdr): allan dosyay yazcya gndermek iin
kullanlr.
Edit (Dzen) Mens
Edit mens
16.2.1.3deki gibidir.
seildiinde
grlen
alt
menler
ekil
ekil 16.2.1.3. Edit Mens.
Geri alma, kesme, yaptrma gibi dzenleme ilemlerinin

yapld men olan edit mensnn altmenleri aadaki gibidir.
a) Undo (geri al): Son yaplan ilemi geri alr.
b) Cut (kes): Seilen ksm siler ve panoya yaptrr.
c) Copy (kopyala): Seilen ksm silmeden panoya yaptrr.
d) Paste (yaptr): Kesme ya da kopyalama ilemi ile panoya
yaptrlm olan bilgiyi imlecin bulunduu yerden itibaren yaptrr.
e) Clear (sil): Seilen ksm siler.
f) Find (bul): Belli bir karakter dizisini allan dosya
ierisinde arayp bulmak iin kullanlr.
g) Options (seenekler): Genel veri ve sonu gsterici ile
ilgili eitli ayarlar yapmak iin kullanlr.
View (Grnm) Mens
View mensne ait alt menler ekil 16.2.1.4deki gibidir.
ekil 16.2.1.4. View Mens.
eitli grnm ayarlarnn yapld view mensn

altmenleri aadaki gibidir.
a) Status Bar (durum ubuu): SPSS paket programnn en
alt ksmnda yer alan durum ubuunun ekranda gsterilmesi veya
gizlenmesini salar.
b) Toolbars.. (ara ubuu): Ara ubuklarnn gizlenmesi,
grnmesi, yeni ara ubuklarnn oluturulmas, gncellenmesi
ilemlerinin yaplmasn salar.
c) Fonts (yaz tipi): Yaz tipi, biimi, boyutu, dili iin
seenekler sunar.
d) Grid Lines (zgara izgileri): Izgara izgisini gsterme ya
da gizleme ilemini gerekletirir.
e) Value Labels (deer etiketleri): Deikenlere atanm
etiket bilgilerinin gsterilmesi veya gizlenmesi ilemini yapar.
Data (Veri) Mens
Data mensne
grlmektedir.
ait
alt
menler
ekil
16.2.1.5da
ekil 16.2.1.5. Data Mens.
Data mensnn alt menleri aadaki gibidir.

a) Define Variable (deiken tanmlama): Deiken ismi,
deiken tipi tanmlamas, deiken etiketlemesi gibi ilemler yaplr.
b) Define Dates (tarih tanmlama): Tarih bilgilerinin
tanmlamas iin kullanlr.
c) Insert Variable (deiken ekle): Deiken yani stun
ekleme ilemi yaplr. Bu ilemi gerekletirirken imlecin bulunduu
stunu saa kaydrarak kaydrlan stunun yerine yeni bir stun
oluturur.
d) Insert Case (satr ekle): Satr ekleme ilemi yaplr. Bu
ilemi gerekletirirken imlecin bulunduu satr aaya kaydrarak
kaydrlan stunun yerine yeni bir satr oluturur.
e) Go to Case (satra git): mlecin bulunduu stunda
verdiimiz numaradaki satra gider.
f) Sort Cases (satrlar srala): Sralama ilemi yapar.
g) Transpose (devriini al): Deiken setinin transpozunu
(devriini) alr.
h) Select Cases (satrlar se): Belli verileri veya satrlar
seme ilemi yapar.
Transform (Dntr) Mens
Transform mensne ait alt menler ekil 16.2.1.6de

grlmektedir.
ekil 16.2.1.6. Transform Mens.
Transform mensnn alt menleri ekil 16.2.1.6'de de

grld gibi eitli taranformasyonlar (dnmler) iin kullanlr.
Analyze (Analiz) Mens
Analyze
grlmektedir.
mensne
ait
alt
menler
ekil
16.2.1.7de
ekil 16.2.1.7. Analyze Mens.
Analyze mensnn bir alt mens olan Reports mensnn

ilevleri ekil 16.2.1.8'de verilmitir.
ekil 16.2.1.8. Reports Mensnn Alt Menleri.
ekil 16.2.1.8'de de grld gibi Reports mensnn alt

menleri tm deiken setine, sadece sra veya srunlara ait istatistiki
bilgiler, tanmlayc istatistikler (n, min, max, ortalama, satandart
sapma...vb) gibi ilemleri yapar.
Analyze mensnn bir alt mens olan Descriptive Statistics
(Tanmlayc statistikler) mensnn ilevleri ekil 16.2.1.9'da
verilmitir.
ekil 16.2.1.9. Descriptive Statistics Alt Mens.
ekil 16.2.1.9'da da grld gibi Descriptive Statistics alt

mens, frekans tablolar, apraz tablolar, satr ve stunlarla ilgili
istatistiki bilgiler, tanmlayc istatistikler (n, min, max, ortalama,
satandart sapma...vb) gibi ilemleri yapar.
Analyze mensnn bir alt mens olan Compare Means
(Ortalama Karlatrma) mensnn ilevleri ekil 16.2.1.10'da
verilmitir.
ekil 16.2.1.10. Compare Means Alt Menleri.
ekil 16.2.1.10'da da grld gibi Compare Means alt

menleri, ortalamalarn bulunmas, tek, ift ve n tane deikenin ayn
anda ikili olarak karlatrlabildii rnek T testleri, tek ynl
(tesadf parselleri) varyans analizi gibi analizler yapar.
Analyze mensnn bir alt mens olan General Linear
Model (Genel Dorusal Model) mensnn ilevleri ekil
16.2.1.11'de verilmitir.
ekil 16.2.1.11. General Linear Model Alt Menleri.
ekil 16.2.1.11'de de grld gibi General Linear Model alt

menleri, faktriyel, ok deikenli, tekrarlanan lml analizler ile
varyans unsurlarnn hesaplanmas ilemlerini yapar.
Analyze mensnn bir alt mens olan Correlate
(Korelasyon) mensnn ilevleri ekil 16.2.1.12'de verilmitir.
ekil 16.2.1.12. Correlate Alt Menleri.
ekil 16.2.1.12'de de grld gibi Correlate alt menleri,

deikenler arasndaki korelasyonlar hesaplama ilemini yapar.
Analyze mensnn bir alt mens olan Regression
(Regresyon) mensnn ilevleri ekil 16.2.1.13'de verilmitir.
ekil 16.2.1.13. Regression Alt Menleri.
ekil 16.2.1.13'de de grld gibi Regression alt menleri,

basit (dorusal) regresyon, lojistik regresyon, probit analizi ve
nonlinear regresyon analizleirni yapar.
Analyze mensnn bir alt mens olan Loglinear

(Logaritmik Dorusal) mensnn ilevleri ekil 16.2.1.14'de
verilmitir.
ekil 16.2.1.14. Logniear Alt Menleri.
ekil 16.2.1.14'de de grld gibi Logniear alt menleri,

logaritmik dorusal analizleri yapar.
Analyze mensnn bir alt mens olan Classify mensnn
ilevleri ekil 16.2.1.15'de verilmitir.
ekil 16.2.1.15. Classify Alt Menleri.
ekil 16.2.1.15'de de grld gibi Clasify alt menleri,

kmeleme (cluster) ve ayrm (diskriminant) analizleri yapar.
Analyze mensnn bir alt mens olan Nonparametric

Tests mensnn ilevleri ekil 16.2.1.16'da verilmitir.
ekil 16.2.1.16. Logniear Alt Menleri.
ekil 16.2.1.16'da da grld gibi Nonparametric Tests alt

menleri, tek rnek testleri {ki-kare (Chi Square), binom (Binomial),
tek rnek dizili testi (Runs), Kolmogorov Smirnov}, bamsz iki
rnek testleri (Mann-Vhitney U, Kolmogorov Smirnov Z, Moses'in
Ar Tepkiler Testi, Wald Wolfowitz Dizili Testi), K tane bamsz
rnek durumu testleri (Kruskal Wallis H, Geniletilmi Median Testi),
baml iki rnek testleri (Wilcoxon Uyumlu iftler Testi, aret Testi,
McNemar Testi), K tane baml rnek iin (Friedman, Kendall's W,
Cochran's Q) testlerini yapar.
ekil 16.2.1.16'da grlen Time Series (Zaman Serileri)
mens zaman serileri ile ilgili analizleri, Survival mens ise
(zellikle tptaki) yaamsal istatistiklerle ilgili analizlerde kullanlr.
Graphs Mens
Analyze mensnn bir alt mens olan Graphs (Grafikler)
mensnn ilevleri ekil 16.2.1.17'de verilmitir.
ekil 16.2.1.17. Graphs Alt Menleri.
ekil 16.2.1.17'de de grld gibi Graphs alt menleri ile,

zaman serisi analizleri, bar (ubuk), line (izgi), area (alan), pie (
dilim), scatter (serpilme), histogram,...vb bir ok grafik izimleri
yaplabilir.
ekil 16.2.1.17'deki Utilies mens ile, daha nce tanmlanan
deikenlere ait zellikleri grntleme, bu zellikleri Output
penceresine yazdrma, deiken veya deiken setlerine ait
zelliklerin tanmlanmas gibi ilemler yaplabilir. Window mens
ile, o anda ak olan pencerelere ulamak mmkndr. Help mens
ise SPSS ile ilgili yardm alt menlerini ierir. Alt menlerde herhangi
bir isim veya dizin aramas yaptrlabilir.
Data Editor Penceresi Simgeleri
Print (Yadr): Yazdrma ilemi yapar.

Open (A): Daha nce oluturulan bir dosyay amaya yarar.
Paste (Yaptr): Hafzadaki bilgileri yaptrr.
Cut (Kes): Seili alanlar keser ve kopyalar.
Copy (Kopyala): Seili alan kopyalar.
Undo (Geri Al): Yaplan ilemi geri alr.
Dialog Recall: En son yaplan istatistiksel ilemleri listeler.
Save (Kayt): Dosya kayt ilemi yapar.
Variables (Deikenler): Deikenlere ait tanmlanan
zellikleri listeler.
Go To Case (Satra Git): mlecin bulunduu stunda
Find (Bul): aretli stunda tafir edilen deeri bulur.
Insert Case (Satr ekle): aretli hcrenin altna bo satr
ilave eder.
Insert Variable (Stun ekle): aretli hcrenin sana bo
stun ilave eder.
Value Labels (Etiket gster): Deiken etiketlerini gsterir.

New Data (Bo veri sayfas a): Bo bir data editr sayfas
aar.
16.2.2. Output Penceresi Menleri ve Simgeleri
Output penceresi 5 ksmda incelenebilir. Bunlar sras ile,

balk ubuu (konumu belirtir), men ubuu (ana menleri ierir),
ara ubuu, analiz sonularnn verildii pencere ve yaplan
analizlerin aa yaps iinde zetlendii penceredir (ekil 16.2.2.1).
Balk ubuu.
Men ubuu.
Ara ubuu (tool bar).
Aa yaps.
Analiz sonu penceresi.
ekil 16.2.2.1. Output Penceresi.
Output penceresinin sol ksmndaki aa yaps, aratrcya

yaplan analizleri ana balklar ile zetlemektedir. Aratrc herhangi
bir analiz veya analizin herhangi bir aamasna farenin sol tuu ile
aa yaps zerinde bir defa tklayarak ulaabilir. Yine ayn ekilde
analizlere ait baz ksmlarn silinmesi veya gizlenmesi ilemlerini
buradan yapabilr.
File Mens
File ana mens aldnda ekil 16.2.2.2deki alt menler

grlr.
ekil 16.2.2.2. File Mens.
Data Editr penceresindeki File ana mensnden farkl olarak

aadaki alt menleri erir.
a) Close (kapat): Ak olan dosyay kapatmak iin kullanlr.
b) Save With Pasword (ifreli kaydet): Mevcut doyay ifreli
c) Export: Mevcut dosyay deiik uzantlarla (jpeg, html,
htm,txt gibi) kaydetmeye yarar.
d) Page Setup: Sayfa yaps ve yazc ile ilgili ayarlar
yapmaya yarar.
e) Print Preview: Sayfa n izlemeye geii salar.
f) Send Mail : Kaydedilen analiz sonularn elektronik posta
ile gndermeye yarar.
Edit Mens
Edit mens
16.2.2.3deki gibidir.
seildiinde
grlen
alt
menler
ekil
ekil 16.2.2.3. Edit Mens.
Data Editr penceresindeki Edit ana mensnden farkl olarak

aadaki alt menleri erir.
a) Copy object (nesne kopyalama): mle ile seilen ksm
kopyalar.
b) Paste After (sonrasna yaptr): Kopyalanan nesneyi
imlele seilen nesnin altna yaptrr.
c) Paste Special (zel yaptr): Simge veya resim olarak
yaptrmada kullanlr.
d) Delete (sil): mle ile seilen ksm siler.
e) Select All (tmn se): Dosya ieriinin tamamn seer.
f) Select (se): Dosya ieriinin belirli ksmlarn semek iin
kullanlr.
View Mens
View mensne ait alt menler ekil 16.2.2.4deki gibidir.
ekil 16.2.2.4. View Mens.
Data Editr penceresindeki View ana mensnden farkl

olarak aadaki alt menleri erir.
a) Collapse (katla): Aa yapsnda
simgesi ile gsterilen
(ana dallar) ksmlar katlayarak gizlemeye yarar.
b) Expand (uzat): Collaps ile gizlenen ksmlar tekrar
armaya yarar.
c) Hide (gizle):
simgesinin alt dallarn gizlemeye yarar.
d) Show (gster): Hide ile gizlenen ksmlar tekrar armaya
yarar.
e) Outline Size: Aa yapsndaki karakterlerin yaz
boyutlarn small (kk), medium (orta), large (byk) olarak
ayarlamaya yarar.
f) Outline Font: Aa yapsndaki karakterlerin yaz tipi ile
ilgili ayarlar yapmaya yarar.
Insert (Ekle) Mens
Insert mensne
grlmektedir.
ait
alt
menler
ekil
16.2.2.5de
ekil 16.2.2.5. Insert Mens.

Insert mensnn alt menleri aadaki gibidir.
a) Page Break (sayfa sonu): Aa yapsndaki her bir geyi
ayr bir sayfaya atar.
b) Clear Page Break (sayfa sonu sil): Ayr sayfalarda olan
ge veya geleri ayn sayfaya alr.
c) New Heading (yeni dallandrma): Aa yapsna yeni bir
ana dal ekler.
d) New Title (yeni konu bal): Konu bal oluturmak
iin kullanlr.
e) New Page Title (yeni sayfa bal): Konu baln yeni
bir sayfada oluturmak iin kullanlr (balktan sonraki ksm yeni
sayfaya atlr).
f) New Text (yeni metin): Analiz sayfasnda yeni bir metin
alan aar.
g) Interactive 2-D Graph ve 3-D Graph (etkileimli iki ve
boyutlu grafik): Grafiklerin dzenlenebilecei bir alt pencere
aarlar.
h) Old Graph (var olan grafii a): Daha nceden
oluturulan grafii amaya yarar.
) Text File (metin dosyas): Text dosyalarn aar.
i) Object: Sonu dosyasna denklem, resim, word belgesi, exel
grafii, grnt belgesi,...vb belgeleri ekler.
Format (Biimleme) Mens
Format
grlmektedir.
mensne
ait
alt
menler
ekil
16.2.2.6da
ekil 16.2.2.6. Format Mens.

Format mensnn alt menleri, seili metni saa, ortal ve
sola dayal olarak yazmada kullanlr.
Output Penceresi Simgeleri
Close (Kapat): O anda ak olan dosyay kapatr.

Open (A): Daha nce oluturulan bir dosyay amaya yarar.
Save (Kayt): Dosya kayt ilemi yapar.
Print (Yadr): Yazdrma ilemi yapar.
Print Preview (n izleme): n izleme ilemi yapar.
Dialog Recall: En son yaplan istatistiksel ilemleri listeler.
Undo (Geri Al): Yaplan ilemi geri alr.
Goto Data (Veri Sayfasna Git): Data editr penceresine
geii salar.
Go To Case (Satra git): mlecin bulunduu stunda

Select Last Output: En son yaplan analiz sonularn seer.
Hide (Gizle): aretli ksmlar (
) gizlemeye yarar.
Insert Title (Balk Ekle): Yeni bir etiket alan aar.

Insert Text (Metin Ekle): Yeni bir metin alan aar.
16.3. Ara ubuu Gelitirme
SPSS programnda ara ubuunu zelletirmek mmkndr.

Bunun iin ara ubuunun zerine gelip farenin sa tuu bir kere
tklanrsa bir diyalog penceresi gelir (ekil 16.3.1).
ekil 16.3.1. Ara ubuu Ayar Diyalog Penceresi.
Gelen diyalog penceresinden Toolbars.. seildiinde Show

Toolbars penceresi alr (ekil 16.3.2). Eer var olan bir ara
ubuunun simgeleri dzenlenmek istenirse, ara ubuunun zerinde
farenin sa tuu bir kere tklandnda gelen menden customze
seenei kullanlr.
ekil 16.3.2. Show Toolbars Penceresi.

Alan Show Toolbars penceresindeki New Toolbar.. (yeni
ara ubuu dmesi) ile yeni bir ara ubuunun ismi (rnein
grafik) Toolbar Name kutucuuna yazlr (ekil 16.3.3).
ekil
16.3.3.
Toolbar Properties
Penceresi.
Daha sonra ekil 16.3.3'deki Customize seeneini ile yeni

tollbars'taki ikonlarn (simgelerin) belirlenecei ekil 16.3.4'deki gibi
bir pencere alr.
ekil 16.3.4. Customize Toolbar Penceresi.
ekil 16.3.4'deki Items penceresindeki ikonlaradan tercih

edilenler Customizing Toolbar: grafik'in alt ksmna yerletirilir.
Bunun iin Items penceresinden herhangi bir ikon zerine gelinir (1
simgesi kacaktr) ve farenin sol tuuna baslarak ikon Customizing
Toolbar: grafik'in alt ksmna srklenir. Bu aamada farenin sol
tuu serbest brakldnda srklenen ikon bu kutucua atanacaktr.
Daha sonra ilemler onaylandnda yeni toolbar gncellenecektir
(ekil 16.3.5).
ekil 16.3.5. Gncellenmi Yeni Toolbar.
Sonu olarak, aratrc ara ubuu gelitirirken veya mevcut

ara ubuklarn kullanrken, ihtiyacna gre sklkla kulland
simgeleri yerletirip, kullanmad simgeleri ise ara ubuundan
kaldrabilir.
F cetveli
Payda
S.D.
1
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
Pay Serbestlik Derecesi

1
2
3
4
5
6
7
8
9
39.86 49.50 53.59 55.83 57.24 58.20 58.91 59.44 59.86
161.4 199.5 215.7 224.6 230.2
234 236.8 238.9 240.5
647.8 799.5 864.1 899.6 921.8 937.1 948.2 956.6 963.3
4052 4999 5404 5624 5764 5859 5928 5981 6022
16212 19997 21614 22501 23056 23439 23715 23924 24091
8.53
9.00
9.16
9.24
9.29
9.33
9.35
9.37
9.38
18.51 19.00 19.16 19.25 19.30 19.33 19.35 19.37 19.38
38.51 39.00 39.17 39.25 39.30 39.33 39.36 39.37 39.39
98.50 99.00 99.16 99.25 99.30 99.33 99.36 99.38 99.39
198.50 199.01 199.16 199.24 199.30 199.33 199.36 199.38 199.39
5.54
5.46
5.39
5.34
5.31
5.28
5.27
5.25
5.24
10.13
9.55
9.28
9.12
9.01
8.94
8.89
8.85
8.81
17.44 16.04 15.44 15.10 14.88 14.73 14.62 14.54 14.47
34.12 30.82 29.46 28.71 28.24 27.91 27.67 27.49 27.34
55.55 49.80 47.47 46.20 45.39 44.84 44.43 44.13 43.88
4.54
4.32
4.19
4.11
4.05
4.01
3.98
3.95
3.94
7.71
6.94
6.59
6.39
6.26
6.16
6.09
6.04
6.00
12.22 10.65
9.98
9.60
9.36
9.20
9.07
8.98
8.90
21.20 18.00 16.69 15.98 15.52 15.21 14.98 14.80 14.66
31.33 26.28 24.26 23.15 22.46 21.98 21.62 21.35 21.14
4.06
3.78
3.62
3.52
3.45
3.40
3.37
3.34
3.32
6.61
5.79
5.41
5.19
5.05
4.95
4.88
4.82
4.77
10.01
8.43
7.76
7.39
7.15
6.98
6.85
6.76
6.68
16.26 13.27 12.06 11.39 10.97 10.67 10.46 10.29 10.16
22.78 18.31 16.53 15.56 14.94 14.51 14.20 13.96 13.77
3.78
3.46
3.29
3.18
3.11
3.05
3.01
2.98
2.96
5.99
5.14
4.76
4.53
4.39
4.28
4.21
4.15
4.10
8.81
7.26
6.60
6.23
5.99
5.82
5.70
5.60
5.52
13.75 10.92
9.78
9.15
8.75
8.47
8.26
8.10
7.98
18.63 14.54 12.92 12.03 11.46 11.07 10.79 10.57 10.39
3.59
3.26
3.07
2.96
2.88
2.83
2.78
2.75
2.72
5.59
4.74
4.35
4.12
3.97
3.87
3.79
3.73
3.68
8.07
6.54
5.89
5.52
5.29
5.12
4.99
4.90
4.82
12.25
9.55
8.45
7.85
7.46
7.19
6.99
6.84
6.72
16.24 12.40 10.88 10.05
9.52
9.16
8.89
8.68
8.51
3.46
3.11
2.92
2.81
2.73
2.67
2.62
2.59
2.56
5.32
4.46
4.07
3.84
3.69
3.58
3.50
3.44
3.39
7.57
6.06
5.42
5.05
4.82
4.65
4.53
4.43
4.36
11.26
8.65
7.59
7.01
6.63
6.37
6.18
6.03
5.91
14.69 11.04
9.60
8.81
8.30
7.95
7.69
7.50
7.34
3.36
3.01
2.81
2.69
2.61
2.55
2.51
2.47
2.44
5.12
4.26
3.86
3.63
3.48
3.37
3.29
3.23
3.18
7.21
5.71
5.08
4.72
4.48
4.32
4.20
4.10
4.03
10.56
8.02
6.99
6.42
6.06
5.80
5.61
5.47
5.35
13.61 10.11
8.72
7.96
7.47
7.13
6.88
6.69
6.54
F cetveli
Payda
S.D.
10
11
12
13
14
15
16
17
18
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
1
3.29
4.96
6.94
10.04
12.83
3.23
4.84
6.72
9.65
12.23
3.18
4.75
6.55
9.33
11.75
3.14
4.67
6.41
9.07
11.37
3.10
4.60
6.30
8.86
11.06
3.07
4.54
6.20
8.68
10.80
3.05
4.49
6.12
8.53
10.58
3.03
4.45
6.04
8.40
10.38
3.01
4.41
5.98
8.29
10.22
2
2.92
4.10
5.46
7.56
9.43
2.86
3.98
5.26
7.21
8.91
2.81
3.89
5.10
6.93
8.51
2.76
3.81
4.97
6.70
8.19
2.73
3.74
4.86
6.51
7.92
2.70
3.68
4.77
6.36
7.70
2.67
3.63
4.69
6.23
7.51
2.64
3.59
4.62
6.11
7.35
2.62
3.55
4.56
6.01
7.21
3
2.73
3.71
4.83
6.55
8.08
2.66
3.59
4.63
6.22
7.60
2.61
3.49
4.47
5.95
7.23
2.56
3.41
4.35
5.74
6.93
2.52
3.34
4.24
5.56
6.68
2.49
3.29
4.15
5.42
6.48
2.46
3.24
4.08
5.29
6.30
2.44
3.20
4.01
5.19
6.16
2.42
3.16
3.95
5.09
6.03

4
5
6
2.61
2.52
2.46
3.48
3.33
3.22
4.47
4.24
4.07
5.99
5.64
5.39
7.34
6.87
6.54
2.54
2.45
2.39
3.36
3.20
3.09
4.28
4.04
3.88
5.67
5.32
5.07
6.88
6.42
6.10
2.48
2.39
2.33
3.26
3.11
3.00
4.12
3.89
3.73
5.41
5.06
4.82
6.52
6.07
5.76
2.43
2.35
2.28
3.18
3.03
2.92
4.00
3.77
3.60
5.21
4.86
4.62
6.23
5.79
5.48
2.39
2.31
2.24
3.11
2.96
2.85
3.89
3.66
3.50
5.04
4.69
4.46
6.00
5.56
5.26
2.36
2.27
2.21
3.06
2.90
2.79
3.80
3.58
3.41
4.89
4.56
4.32
5.80
5.37
5.07
2.33
2.24
2.18
3.01
2.85
2.74
3.73
3.50
3.34
4.77
4.44
4.20
5.64
5.21
4.91
2.31
2.22
2.15
2.96
2.81
2.70
3.66
3.44
3.28
4.67
4.34
4.10
5.50
5.07
4.78
2.29
2.20
2.13
2.93
2.77
2.66
3.61
3.38
3.22
4.58
4.25
4.01
5.37
4.96
4.66
7
2.41
3.14
3.95
5.20
6.30
2.34
3.01
3.76
4.89
5.86
2.28
2.91
3.61
4.64
5.52
2.23
2.83
3.48
4.44
5.25
2.19
2.76
3.38
4.28
5.03
2.16
2.71
3.29
4.14
4.85
2.13
2.66
3.22
4.03
4.69
2.10
2.61
3.16
3.93
4.56
2.08
2.58
3.10
3.84
4.44
8
2.38
3.07
3.85
5.06
6.12
2.30
2.95
3.66
4.74
5.68
2.24
2.85
3.51
4.50
5.35
2.20
2.77
3.39
4.30
5.08
2.15
2.70
3.29
4.14
4.86
2.12
2.64
3.20
4.00
4.67
2.09
2.59
3.12
3.89
4.52
2.06
2.55
3.06
3.79
4.39
2.04
2.51
3.01
3.71
4.28
9
2.35
3.02
3.78
4.94
5.97
2.27
2.90
3.59
4.63
5.54
2.21
2.80
3.44
4.39
5.20
2.16
2.71
3.31
4.19
4.94
2.12
2.65
3.21
4.03
4.72
2.09
2.59
3.12
3.89
4.54
2.06
2.54
3.05
3.78
4.38
2.03
2.49
2.98
3.68
4.25
2.00
2.46
2.93
3.60
4.14
F cetveli
Payda
S.D.
19
20
21
22
23
24
25
26
27
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
1
2.99
4.38
5.92
8.18
10.07
2.97
4.35
5.87
8.10
9.94
2.96
4.32
5.83
8.02
9.83
2.95
4.30
5.79
7.95
9.73
2.94
4.28
5.75
7.88
9.63
2.93
4.26
5.72
7.82
9.55
2.92
4.24
5.69
7.77
9.48
2.91
4.23
5.66
7.72
9.41
2.90
4.21
5.63
7.68
9.34
2
2.61
3.52
4.51
5.93
7.09
2.59
3.49
4.46
5.85
6.99
2.57
3.47
4.42
5.78
6.89
2.56
3.44
4.38
5.72
6.81
2.55
3.42
4.35
5.66
6.73
2.54
3.40
4.32
5.61
6.66
2.53
3.39
4.29
5.57
6.60
2.52
3.37
4.27
5.53
6.54
2.51
3.35
4.24
5.49
6.49
3
2.40
3.13
3.90
5.01
5.92
2.38
3.10
3.86
4.94
5.82
2.36
3.07
3.82
4.87
5.73
2.35
3.05
3.78
4.82
5.65
2.34
3.03
3.75
4.76
5.58
2.33
3.01
3.72
4.72
5.52
2.32
2.99
3.69
4.68
5.46
2.31
2.98
3.67
4.64
5.41
2.30
2.96
3.65
4.60
5.36

4
5
6
2.27
2.18
2.11
2.90
2.74
2.63
3.56
3.33
3.17
4.50
4.17
3.94
5.27
4.85
4.56
2.25
2.16
2.09
2.87
2.71
2.60
3.51
3.29
3.13
4.43
4.10
3.87
5.17
4.76
4.47
2.23
2.14
2.08
2.84
2.68
2.57
3.48
3.25
3.09
4.37
4.04
3.81
5.09
4.68
4.39
2.22
2.13
2.06
2.82
2.66
2.55
3.44
3.22
3.05
4.31
3.99
3.76
5.02
4.61
4.32
2.21
2.11
2.05
2.80
2.64
2.53
3.41
3.18
3.02
4.26
3.94
3.71
4.95
4.54
4.26
2.19
2.10
2.04
2.78
2.62
2.51
3.38
3.15
2.99
4.22
3.90
3.67
4.89
4.49
4.20
2.18
2.09
2.02
2.76
2.60
2.49
3.35
3.13
2.97
4.18
3.85
3.63
4.84
4.43
4.15
2.17
2.08
2.01
2.74
2.59
2.47
3.33
3.10
2.94
4.14
3.82
3.59
4.79
4.38
4.10
2.17
2.07
2.00
2.73
2.57
2.46
3.31
3.08
2.92
4.11
3.78
3.56
4.74
4.34
4.06
7
2.06
2.54
3.05
3.77
4.34
2.04
2.51
3.01
3.70
4.26
2.02
2.49
2.97
3.64
4.18
2.01
2.46
2.93
3.59
4.11
1.99
2.44
2.90
3.54
4.05
1.98
2.42
2.87
3.50
3.99
1.97
2.40
2.85
3.46
3.94
1.96
2.39
2.82
3.42
3.89
1.95
2.37
2.80
3.39
3.85
8
2.02
2.48
2.96
3.63
4.18
2.00
2.45
2.91
3.56
4.09
1.98
2.42
2.87
3.51
4.01
1.97
2.40
2.84
3.45
3.94
1.95
2.37
2.81
3.41
3.88
1.94
2.36
2.78
3.36
3.83
1.93
2.34
2.75
3.32
3.78
1.92
2.32
2.73
3.29
3.73
1.91
2.31
2.71
3.26
3.69
9
1.98
2.42
2.88
3.52
4.04
1.96
2.39
2.84
3.46
3.96
1.95
2.37
2.80
3.40
3.88
1.93
2.34
2.76
3.35
3.81
1.92
2.32
2.73
3.30
3.75
1.91
2.30
2.70
3.26
3.69
1.89
2.28
2.68
3.22
3.64
1.88
2.27
2.65
3.18
3.60
1.87
2.25
2.63
3.15
3.56
F cetveli
Payda
S.D.
28
29
30
40
60
120
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
1
2.89
4.20
5.61
7.64
9.28
2.89
4.18
5.59
7.60
9.23
2.88
4.17
5.57
7.56
9.18
2.84
4.08
5.42
7.31
8.83
2.79
4.00
5.29
7.08
8.49
2.75
3.92
5.15
6.85
8.18
2.71
3.84
5.02
6.64
7.88
2
2.50
3.34
4.22
5.45
6.44
2.50
3.33
4.20
5.42
6.40
2.49
3.32
4.18
5.39
6.35
2.44
3.23
4.05
5.18
6.07
2.39
3.15
3.93
4.98
5.79
2.35
3.07
3.80
4.79
5.54
2.30
3.00
3.69
4.61
5.30
3
2.29
2.95
3.63
4.57
5.32
2.28
2.93
3.61
4.54
5.28
2.28
2.92
3.59
4.51
5.24
2.23
2.84
3.46
4.31
4.98
2.18
2.76
3.34
4.13
4.73
2.13
2.68
3.23
3.95
4.50
2.08
2.60
3.12
3.78
4.28

4
5
6
2.16
2.06
2.00
2.71
2.56
2.45
3.29
3.06
2.90
4.07
3.75
3.53
4.70
4.30
4.02
2.15
2.06
1.99
2.70
2.55
2.43
3.27
3.04
2.88
4.04
3.73
3.50
4.66
4.26
3.98
2.14
2.05
1.98
2.69
2.53
2.42
3.25
3.03
2.87
4.02
3.70
3.47
4.62
4.23
3.95
2.09
2.00
1.93
2.61
2.45
2.34
3.13
2.90
2.74
3.83
3.51
3.29
4.37
3.99
3.71
2.04
1.95
1.87
2.53
2.37
2.25
3.01
2.79
2.63
3.65
3.34
3.12
4.14
3.76
3.49
1.99
1.90
1.82
2.45
2.29
2.18
2.89
2.67
2.52
3.48
3.17
2.96
3.92
3.55
3.28
1.94
1.85
1.77
2.37
2.21
2.10
2.79
2.57
2.41
3.32
3.02
2.80
3.72
3.35
3.09
7
1.94
2.36
2.78
3.36
3.81
1.93
2.35
2.76
3.33
3.77
1.93
2.33
2.75
3.30
3.74
1.87
2.25
2.62
3.12
3.51
1.82
2.17
2.51
2.95
3.29
1.77
2.09
2.39
2.79
3.09
1.72
2.01
2.29
2.64
2.90
8
1.90
2.29
2.69
3.23
3.65
1.89
2.28
2.67
3.20
3.61
1.88
2.27
2.65
3.17
3.58
1.83
2.18
2.53
2.99
3.35
1.77
2.10
2.41
2.82
3.13
1.72
2.02
2.30
2.66
2.93
1.67
1.94
2.19
2.51
2.74
9
1.87
2.24
2.61
3.12
3.52
1.86
2.22
2.59
3.09
3.48
1.85
2.21
2.57
3.07
3.45
1.79
2.12
2.45
2.89
3.22
1.74
2.04
2.33
2.72
3.01
1.68
1.96
2.22
2.56
2.81
1.63
1.88
2.11
2.41
2.62
F cetveli
Payda
S.D.
1
0.1
0.05
0.025
0.001
0.005
0.1
0.05
0.025
00.01
0.005
0.1
0.05
0.025
00.01
0.005
0.1
0.05
0.025
00.01
0.005
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
0.1
0.05
0.025
0.001
0.005
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
10
60.19
241.9
968.6
6055.9
24222
9.39
19.40
39.40
99.40
199.39
5.23
8.79
14.42
27.23
43.68
3.92
5.96
8.84
14.55
20.97
3.30
4.74
6.62
10.05
13.62
2.94
4.06
5.46
7.87
10.25
2.70
3.64
4.76
6.62
8.38
2.54
3.35
4.30
5.81
7.21
2.42
3.14
3.96
5.26
6.42
12
60.71
243.9
976.7
6106.7
24427
9.41
19.41
39.41
99.42
199.42
5.22
8.74
14.34
27.05
43.39
3.90
5.91
8.75
14.37
20.70
3.27
4.68
6.52
9.89
13.38
2.90
4.00
5.37
7.72
10.03
2.67
3.57
4.67
6.47
8.18
2.50
3.28
4.20
5.67
7.01
2.38
3.07
3.87
5.11
6.23
15
61.22
245.9
984.9
6157
24632
9.42
19.43
39.43
99.43
199.43
5.20
8.70
14.25
26.87
43.08
3.87
5.86
8.66
14.20
20.44
3.24
4.62
6.43
9.72
13.15
2.87
3.94
5.27
7.56
9.81
2.63
3.51
4.57
6.31
7.97
2.46
3.22
4.10
5.52
6.81
2.34
3.01
3.77
4.96
6.03

20
24
30
40
61.74 62.00 62.26 62.53
248
249 250.1 251.1
993.1 997.3 1001.4 1005.6
6208.7 6234.3 6260.3 6286.4
24836 24937 25041 25146
9.44 9.45 9.46 9.47
19.45 19.45 19.46 19.47
39.45 39.46 39.46 39.47
99.45 99.46 99.47 99.48
199.45 199.45 199.48 199.48
5.18 5.18 5.17 5.16
8.66 8.64 8.62 8.59
14.17 14.12 14.08 14.04
26.69 26.60 26.50 26.41
42.78 42.62 42.47 42.31
3.84 3.83 3.82 3.80
5.80 5.77 5.75 5.72
8.56 8.51 8.46 8.41
14.02 13.93 13.84 13.75
20.17 20.03 19.89 19.75
3.21 3.19 3.17 3.16
4.56 4.53 4.50 4.46
6.33 6.28 6.23 6.18
9.55 9.47 9.38 9.29
12.90 12.78 12.66 12.53
2.84 2.82 2.80 2.78
3.87 3.84 3.81 3.77
5.17 5.12 5.07 5.01
7.40 7.31 7.23 7.14
9.59 9.47 9.36 9.24
2.59 2.58 2.56 2.54
3.44 3.41 3.38 3.34
4.47 4.41 4.36 4.31
6.16 6.07 5.99 5.91
7.75 7.64 7.53 7.42
2.42 2.40 2.38 2.36
3.15 3.12 3.08 3.04
4.00 3.95 3.89 3.84
5.36 5.28 5.20 5.12
6.61 6.50 6.40 6.29
2.30 2.28 2.25 2.23
2.94 2.90 2.86 2.83
3.67 3.61 3.56 3.51
4.81 4.73 4.65 4.57
5.83 5.73 5.62 5.52
60
62.79
252.2
1009.8
6313
25254
9.47
19.48
39.48
99.48
199.48
5.15
8.57
13.99
26.32
42.15
3.79
5.69
8.36
13.65
19.61
3.14
4.43
6.12
9.20
12.40
2.76
3.74
4.96
7.06
9.12
2.51
3.30
4.25
5.82
7.31
2.34
3.01
3.78
5.03
6.18
2.21
2.79
3.45
4.48
5.41
120
63.06
253.3
1014
6339.5
25358
9.48
19.49
39.49
99.49
199.49
5.14
8.55
13.95
26.22
41.99
3.78
5.66
8.31
13.56
19.47
3.12
4.40
6.07
9.11
12.27
2.74
3.70
4.90
6.97
9.00
2.49
3.27
4.20
5.74
7.19
2.32
2.97
3.73
4.95
6.06
2.18
2.75
3.39
4.40
5.30
63.33
254.3
1018.3
6365.6
25466
9.49
19.50
39.50
99.50
199.51
5.13
8.53
13.90
26.13
41.83
3.76
5.63
8.26
13.46
19.32
3.11
4.37
6.02
9.02
12.14
2.72
3.67
4.85
6.88
8.88
2.47
3.23
4.14
5.65
7.08
2.29
2.93
3.67
4.86
5.95
2.16
2.71
3.33
4.31
5.19
F cetveli
Payda
S.D.
10
11
12
13
14
15
16
17
18
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
0.1
0.05
0.025
0.001
0.005
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
10
2.32
2.98
3.72
4.85
5.85
2.25
2.85
3.53
4.54
5.42
2.19
2.75
3.37
4.30
5.09
2.14
2.67
3.25
4.10
4.82
2.10
2.60
3.15
3.94
4.60
2.06
2.54
3.06
3.80
4.42
2.03
2.49
2.99
3.69
4.27
2.00
2.45
2.92
3.59
4.14
1.98
2.41
2.87
3.51
4.03
12
2.28
2.91
3.62
4.71
5.66
2.21
2.79
3.43
4.40
5.24
2.15
2.69
3.28
4.16
4.91
2.10
2.60
3.15
3.96
4.64
2.05
2.53
3.05
3.80
4.43
2.02
2.48
2.96
3.67
4.25
1.99
2.42
2.89
3.55
4.10
1.96
2.38
2.82
3.46
3.97
1.93
2.34
2.77
3.37
3.86
15
2.24
2.85
3.52
4.56
5.47
2.17
2.72
3.33
4.25
5.05
2.10
2.62
3.18
4.01
4.72
2.05
2.53
3.05
3.82
4.46
2.01
2.46
2.95
3.66
4.25
1.97
2.40
2.86
3.52
4.07
1.94
2.35
2.79
3.41
3.92
1.91
2.31
2.72
3.31
3.79
1.89
2.27
2.67
3.23
3.68

20
24
30
40
2.20 2.18 2.16 2.13
2.77 2.74 2.70 2.66
3.42 3.37 3.31 3.26
4.41 4.33 4.25 4.17
5.27 5.17 5.07 4.97
2.12 2.10 2.08 2.05
2.65 2.61 2.57 2.53
3.23 3.17 3.12 3.06
4.10 4.02 3.94 3.86
4.86 4.76 4.65 4.55
2.06 2.04 2.01 1.99
2.54 2.51 2.47 2.43
3.07 3.02 2.96 2.91
3.86 3.78 3.70 3.62
4.53 4.43 4.33 4.23
2.01 1.98 1.96 1.93
2.46 2.42 2.38 2.34
2.95 2.89 2.84 2.78
3.66 3.59 3.51 3.43
4.27 4.17 4.07 3.97
1.96 1.94 1.91 1.89
2.39 2.35 2.31 2.27
2.84 2.79 2.73 2.67
3.51 3.43 3.35 3.27
4.06 3.96 3.86 3.76
1.92 1.90 1.87 1.85
2.33 2.29 2.25 2.20
2.76 2.70 2.64 2.59
3.37 3.29 3.21 3.13
3.88 3.79 3.69 3.59
1.89 1.87 1.84 1.81
2.28 2.24 2.19 2.15
2.68 2.63 2.57 2.51
3.26 3.18 3.10 3.02
3.73 3.64 3.54 3.44
1.86 1.84 1.81 1.78
2.23 2.19 2.15 2.10
2.62 2.56 2.50 2.44
3.16 3.08 3.00 2.92
3.61 3.51 3.41 3.31
1.84 1.81 1.78 1.75
2.19 2.15 2.11 2.06
2.56 2.50 2.44 2.38
3.08 3.00 2.92 2.84
3.50 3.40 3.30 3.20
60
2.11
2.62
3.20
4.08
4.86
2.03
2.49
3.00
3.78
4.45
1.96
2.38
2.85
3.54
4.12
1.90
2.30
2.72
3.34
3.87
1.86
2.22
2.61
3.18
3.66
1.82
2.16
2.52
3.05
3.48
1.78
2.11
2.45
2.93
3.33
1.75
2.06
2.38
2.83
3.21
1.72
2.02
2.32
2.75
3.10
120
2.08
2.58
3.14
4.00
4.75
2.00
2.45
2.94
3.69
4.34
1.93
2.34
2.79
3.45
4.01
1.88
2.25
2.66
3.25
3.76
1.83
2.18
2.55
3.09
3.55
1.79
2.11
2.46
2.96
3.37
1.75
2.06
2.38
2.84
3.22
1.72
2.01
2.32
2.75
3.10
1.69
1.97
2.26
2.66
2.99
2.06
2.54
3.08
3.91
4.64
1.97
2.40
2.88
3.60
4.23
1.90
2.30
2.72
3.36
3.90
1.85
2.21
2.60
3.17
3.65
1.80
2.13
2.49
3.00
3.44
1.76
2.07
2.40
2.87
3.26
1.72
2.01
2.32
2.75
3.11
1.69
1.96
2.25
2.65
2.98
1.66
1.92
2.19
2.57
2.87
F cetveli
Payda
S.D.
19
20
21
22
23
24
25
26
27
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
10
1.96
2.38
2.82
3.43
3.93
1.94
2.35
2.77
3.37
3.85
1.92
2.32
2.73
3.31
3.77
1.90
2.30
2.70
3.26
3.70
1.89
2.27
2.67
3.21
3.64
1.88
2.25
2.64
3.17
3.59
1.87
2.24
2.61
3.13
3.54
1.86
2.22
2.59
3.09
3.49
1.85
2.20
2.57
3.06
3.45
12
1.91
2.31
2.72
3.30
3.76
1.89
2.28
2.68
3.23
3.68
1.87
2.25
2.64
3.17
3.60
1.86
2.23
2.60
3.12
3.54
1.84
2.20
2.57
3.07
3.47
1.83
2.18
2.54
3.03
3.42
1.82
2.16
2.51
2.99
3.37
1.81
2.15
2.49
2.96
3.33
1.80
2.13
2.47
2.93
3.28
15
1.86
2.23
2.62
3.15
3.59
1.84
2.20
2.57
3.09
3.50
1.83
2.18
2.53
3.03
3.43
1.81
2.15
2.50
2.98
3.36
1.80
2.13
2.47
2.93
3.30
1.78
2.11
2.44
2.89
3.25
1.77
2.09
2.41
2.85
3.20
1.76
2.07
2.39
2.81
3.15
1.75
2.06
2.36
2.78
3.11

20
24
30
40
1.81 1.79 1.76 1.73
2.16 2.11 2.07 2.03
2.51 2.45 2.39 2.33
3.00 2.92 2.84 2.76
3.40 3.31 3.21 3.11
1.79 1.77 1.74 1.71
2.12 2.08 2.04 1.99
2.46 2.41 2.35 2.29
2.94 2.86 2.78 2.69
3.32 3.22 3.12 3.02
1.78 1.75 1.72 1.69
2.10 2.05 2.01 1.96
2.42 2.37 2.31 2.25
2.88 2.80 2.72 2.64
3.24 3.15 3.05 2.95
1.76 1.73 1.70 1.67
2.07 2.03 1.98 1.94
2.39 2.33 2.27 2.21
2.83 2.75 2.67 2.58
3.18 3.08 2.98 2.88
1.74 1.72 1.69 1.66
2.05 2.01 1.96 1.91
2.36 2.30 2.24 2.18
2.78 2.70 2.62 2.54
3.12 3.02 2.92 2.82
1.73 1.70 1.67 1.64
2.03 1.98 1.94 1.89
2.33 2.27 2.21 2.15
2.74 2.66 2.58 2.49
3.06 2.97 2.87 2.77
1.72 1.69 1.66 1.63
2.01 1.96 1.92 1.87
2.30 2.24 2.18 2.12
2.70 2.62 2.54 2.45
3.01 2.92 2.82 2.72
1.71 1.68 1.65 1.61
1.99 1.95 1.90 1.85
2.28 2.22 2.16 2.09
2.66 2.58 2.50 2.42
2.97 2.87 2.77 2.67
1.70 1.67 1.64 1.60
1.97 1.93 1.88 1.84
2.25 2.19 2.13 2.07
2.63 2.55 2.47 2.38
2.93 2.83 2.73 2.63
60
1.70
1.98
2.27
2.67
3.00
1.68
1.95
2.22
2.61
2.92
1.66
1.92
2.18
2.55
2.84
1.64
1.89
2.14
2.50
2.77
1.62
1.86
2.11
2.45
2.71
1.61
1.84
2.08
2.40
2.66
1.59
1.82
2.05
2.36
2.61
1.58
1.80
2.03
2.33
2.56
1.57
1.79
2.00
2.29
2.52
120
1.67
1.93
2.20
2.58
2.89
1.64
1.90
2.16
2.52
2.81
1.62
1.87
2.11
2.46
2.73
1.60
1.84
2.08
2.40
2.66
1.59
1.81
2.04
2.35
2.60
1.57
1.79
2.01
2.31
2.55
1.56
1.77
1.98
2.27
2.50
1.54
1.75
1.95
2.23
2.45
1.53
1.73
1.93
2.20
2.41
1.63
1.88
2.13
2.49
2.78
1.61
1.84
2.09
2.42
2.69
1.59
1.81
2.04
2.36
2.61
1.57
1.78
2.00
2.31
2.55
1.55
1.76
1.97
2.26
2.48
1.53
1.73
1.94
2.21
2.43
1.52
1.71
1.91
2.17
2.38
1.50
1.69
1.88
2.13
2.33
1.49
1.67
1.85
2.10
2.29
F cetveli
Payda
S.D.
28
29
30
40
60
120
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
0.1
0.05
0.025
0.001
0.005
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
0.1
0.05
0.025
0.010
0.005
10
1.84
2.19
2.55
3.03
3.41
1.83
2.18
2.53
3.00
3.38
1.82
2.16
2.51
2.98
3.34
1.76
2.08
2.39
2.80
3.12
1.71
1.99
2.27
2.63
2.90
1.65
1.91
2.16
2.47
2.71
1.60
1.83
2.05
2.32
2.52
12
1.79
2.12
2.45
2.90
3.25
1.78
2.10
2.43
2.87
3.21
1.77
2.09
2.41
2.84
3.18
1.71
2.00
2.29
2.66
2.95
1.66
1.92
2.17
2.50
2.74
1.60
1.83
2.05
2.34
2.54
1.55
1.75
1.94
2.18
2.36
15
1.74
2.04
2.34
2.75
3.07
1.73
2.03
2.32
2.73
3.04
1.72
2.01
2.31
2.70
3.01
1.66
1.92
2.18
2.52
2.78
1.60
1.84
2.06
2.35
2.57
1.55
1.75
1.94
2.19
2.37
1.49
1.67
1.83
2.04
2.19

20
24
30
40
1.69 1.66 1.63 1.59
1.96 1.91 1.87 1.82
2.23 2.17 2.11 2.05
2.60 2.52 2.44 2.35
2.89 2.79 2.69 2.59
1.68 1.65 1.62 1.58
1.94 1.90 1.85 1.81
2.21 2.15 2.09 2.03
2.57 2.49 2.41 2.33
2.86 2.76 2.66 2.56
1.67 1.64 1.61 1.57
1.93 1.89 1.84 1.79
2.20 2.14 2.07 2.01
2.55 2.47 2.39 2.30
2.82 2.73 2.63 2.52
1.61 1.57 1.54 1.51
1.84 1.79 1.74 1.69
2.07 2.01 1.94 1.88
2.37 2.29 2.20 2.11
2.60 2.50 2.40 2.30
1.54 1.51 1.48 1.44
1.75 1.70 1.65 1.59
1.94 1.88 1.82 1.74
2.20 2.12 2.03 1.94
2.39 2.29 2.19 2.08
1.48 1.45 1.41 1.37
1.66 1.61 1.55 1.50
1.82 1.76 1.69 1.61
2.03 1.95 1.86 1.76
2.19 2.09 1.98 1.87
1.42 1.38 1.34 1.30
1.57 1.52 1.46 1.39
1.71 1.64 1.57 1.48
1.88 1.79 1.70 1.59
2.00 1.90 1.79 1.67
60
1.56
1.77
1.98
2.26
2.48
1.55
1.75
1.96
2.23
2.45
1.54
1.74
1.94
2.21
2.42
1.47
1.64
1.80
2.02
2.18
1.40
1.53
1.67
1.84
1.96
1.32
1.43
1.53
1.66
1.75
1.24
1.32
1.39
1.47
1.53
120
1.52
1.71
1.91
2.17
2.37
1.51
1.70
1.89
2.14
2.33
1.50
1.68
1.87
2.11
2.30
1.42
1.58
1.72
1.92
2.06
1.35
1.47
1.58
1.73
1.83
1.26
1.35
1.43
1.53
1.61
1.17
1.22
1.27
1.32
1.36
1.48
1.65
1.83
2.06
2.25
1.47
1.64
1.81
2.03
2.21
1.46
1.62
1.79
2.01
2.18
1.38
1.51
1.64
1.80
1.93
1.29
1.39
1.48
1.60
1.69
1.19
1.25
1.31
1.38
1.43
1.01
1.01
1.01
1.01
1.01
t-Dal iin Cetvel Deerleri

S.D.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
40
60
120
10000
0.9
0.158
0.142
0.137
0.134
0.132
0.131
0.130
0.130
0.129
0.129
0.129
0.128
0.128
0.128
0.128
0.128
0.128
0.127
0.127
0.127
0.127
0.127
0.127
0.127
0.127
0.127
0.127
0.127
0.127
0.127
0.126
0.126
0.126
0.126
0.8
0.325
0.289
0.277
0.271
0.267
0.265
0.263
0.262
0.261
0.260
0.260
0.259
0.259
0.258
0.258
0.258
0.257
0.257
0.257
0.257
0.257
0.256
0.256
0.256
0.256
0.256
0.256
0.256
0.256
0.256
0.255
0.254
0.254
0.253
0.7
0.510
0.445
0.424
0.414
0.408
0.404
0.402
0.399
0.398
0.397
0.396
0.395
0.394
0.393
0.393
0.392
0.392
0.392
0.391
0.391
0.391
0.390
0.390
0.390
0.390
0.390
0.389
0.389
0.389
0.389
0.388
0.387
0.386
0.385
0.6
0.727
0.617
0.584
0.569
0.559
0.553
0.549
0.546
0.543
0.542
0.540
0.539
0.538
0.537
0.536
0.535
0.534
0.534
0.533
0.533
0.532
0.532
0.532
0.531
0.531
0.531
0.531
0.530
0.530
0.530
0.529
0.527
0.526
0.524
0.5
1.000
0.816
0.765
0.741
0.727
0.718
0.711
0.706
0.703
0.700
0.697
0.695
0.694
0.692
0.691
0.690
0.689
0.688
0.688
0.687
0.686
0.686
0.685
0.685
0.684
0.684
0.684
0.683
0.683
0.683
0.681
0.679
0.677
0.674
0.4
1.376
1.061
0.978
0.941
0.920
0.906
0.896
0.889
0.883
0.879
0.876
0.873
0.870
0.868
0.866
0.865
0.863
0.862
0.861
0.860
0.859
0.858
0.858
0.857
0.856
0.856
0.855
0.855
0.854
0.854
0.851
0.848
0.845
0.842
0.3
1.963
1.386
1.250
1.190
1.156
1.134
1.119
1.108
1.100
1.093
1.088
1.083
1.079
1.076
1.074
1.071
1.069
1.067
1.066
1.064
1.063
1.061
1.060
1.059
1.058
1.058
1.057
1.056
1.055
1.055
1.050
1.045
1.041
1.036
0.2
3.078
1.886
1.638
1.533
1.476
1.440
1.415
1.397
1.383
1.372
1.363
1.356
1.350
1.345
1.341
1.337
1.333
1.330
1.328
1.325
1.323
1.321
1.319
1.318
1.316
1.315
1.314
1.313
1.311
1.310
1.303
1.296
1.289
1.282
0.05
6.314
2.920
2.353
2.132
2.015
1.943
1.895
1.860
1.833
1.812
1.796
1.782
1.771
1.761
1.753
1.746
1.740
1.734
1.729
1.725
1.721
1.717
1.714
1.711
1.708
1.706
1.703
1.701
1.699
1.697
1.684
1.671
1.658
1.645
0.025
12.71
4.303
3.182
2.776
2.571
2.447
2.365
2.306
2.262
2.228
2.201
2.179
2.160
2.145
2.131
2.120
2.110
2.101
2.093
2.086
2.080
2.074
2.069
2.064
2.060
2.056
2.052
2.048
2.045
2.042
2.021
2.000
1.980
1.960
0.01
31.82
6.965
4.541
3.747
3.365
3.143
2.998
2.896
2.821
2.764
2.718
2.681
2.650
2.624
2.602
2.583
2.567
2.552
2.539
2.528
2.518
2.508
2.500
2.492
2.485
2.479
2.473
2.467
2.462
2.457
2.423
2.390
2.358
2.326
0.005
63.66
9.925
5.841
4.604
4.032
3.707
3.499
3.355
3.250
3.169
3.106
3.055
3.012
2.977
2.947
2.921
2.898
2.878
2.861
2.845
2.831
2.819
2.807
2.797
2.787
2.779
2.771
2.763
2.756
2.750
2.704
2.660
2.617
2.576
Duncan oklu Karlatrma Testlerinde Kullanlan

Q- Cetvel deerleri
H.S.D.
%5 (st sra) ve %1 (alt sra) nem Seviyelerindeki Q Deerleri
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
p : Test Edilen Aralk iin Ortalama Says

2
18.0
90.0
6.09
14.0
4.50
8.26
3.93
6.51
3.64
5.70
3.46
5.24
3.35
4.95
3.26
4.74
3.20
4.60
3.15
4.48
3.11
4.39
3.08
4.32
3.06
4.26
3.03
4.21
3.01
4.17
3.00
4.13
2.98
4.10
3
18.0
90.0
6.09
14.0
4.50
8.50
4.01
6.80
3.74
5.69
3.58
5.51
3.47
5.22
3.39
5.00
3.34
4.86
3.30
4.73
3.27
4.63
3.23
4.55
3.12
4.28
3.18
4.42
3.16
4.37
3.15
4.35
3.13
4.30
4
18.0
90.0
6.09
14.0
4.50
8.60
4.02
6.90
3.79
6.11
3.64
5.65
3.54
5.37
3.47
5.14
3.41
4.99
3.37
4.88
3.35
4.77
3.33
4.68
3.30
4.62
3.27
4.55
3.25
4.50
3.23
4.44
3.22
4.41
5
18.0
90.0
6.09
14.0
4.50
8.70
4.02
7.00
3.83
6.18
3.68
5.73
3.58
5.45
3.52
5.23
3.47
5.08
3.43
4.96
3.39
4.86
3.36
4.76
3.35
4.69
3.33
4.63
3.31
4.58
3.30
4.55
3.28
4.50
6
18.0
90.0
6.09
14.0
4.50
8.80
4.02
7.10
3.83
6.26
3.68
5.81
3.60
5.53
3.55
5.32
3.50
5.17
3.46
5.06
3.43
4.94
3.40
4.84
3.38
4.74
3.37
4.70
3.36
4.64
3.34
4.60
3.33
4.56
7
18.0
90.0
6.09
14.0
4.50
8.90
4.02
7.20
3.83
6.33
3.68
5.88
3.61
5.61
3.56
5.40
3.52
5.25
3.47
5.13
3.44
5.01
3.42
4.92
3.41
4.84
3.39
4.78
3.38
4.72
3.37
4.67
3.36
4.63
8
18.0
90.0
6.09
14.0
4.50
8.90
4.02
7.20
3.83
6.40
3.68
5.95
3.61
5.60
3.56
5.47
3.52
5.32
3.47
5.20
3.45
5.06
3.44
4.96
3.42
4.88
3.41
4.83
3.40
4.77
3.39
4.72
3.38
4.68
9
18.0
90.0
6.09
14.0
4.50
9.00
4.02
7.20
3.83
6.44
3.68
6.0
3.61
5.73
3.56
5.51
3.52
5.36
3.47
5.24
3.46
5.12
3.46
5.02
3.44
4.94
3.42
4.87
3.42
4.81
3.41
4.76
3.40
4.72
10
18.0
90.0
6.09
14.0
4.50
9.00
4.02
7.30
3.83
6.50
3.68
6.0
3.61
5.80
3.56
5.50
3.52
5.40
3.47
5.28
3.46
5.15
3.46
5.07
3.45
4.98
3.44
4.91
3.43
4.84
3.43
4.79
3.42
4.75
12
18.0
90.0
6.09
14.0
4.50
9.00
4.02
7.30
3.83
6.60
3.68
6.10
3.61
5.80
3.56
5.60
3.52
5.50
3.47
5.36
3.46
5.24
3.46
5.13
3.45
5.04
3.45
4.96
3.44
4.90
3.44
4.84
3.44
4.80
14
18.0
90.0
6.09
14.0
4.50
9.20
4.02
7.40
3.83
6.60
3.68
6.20
3.61
5.90
3.56
5.70
3.52
5.50
3.47
5.42
3.46
5.28
3.46
5.17
3.46
5.08
3.46
5.00
3.45
4.94
3.45
4.88
3.45
4.83
16
18.0
90.0
6.09
14.0
4.50
9.20
4.02
7.40
3.83
6.70
3.68
6.20
3.61
5.90
3.56
5.70
3.52
5.60
3.47
5.48
3.46
5.34
3.46
5.22
3.46
5.13
3.46
5.04
3.46
4.97
3.46
4.91
3.46
4.86
18
18.0
90.0
6.09
14.0
4.50
9.30
4.02
7.50
3.83
6.70
3.68
6.30
3.61
6.0
3.56
5.80
3.52
5.70
3.47
5.54
3.47
5.38
3.47
5.24
3.47
5.14
3.47
5.06
3.47
4.99
3.47
4.93
3.47
4.88
20
18.0
90.0
6.09
14.0
4.50
9.30
4.02
7.50
3.83
6.80
3.68
6.30
3.61
6.0
3.56
5.80
3.52
5.70
3.47
5.55
3.48
5.39
3.48
5.26
3.47
5.15
3.47
5.07
3.47
5.00
3.47
4.94
3.47
4.89
Duncan oklu Karlatrma Testlerinde Kullanlan

Q- Cetvel deerleri
H.S.D.
2
18 2.97
4.07
19 2.96
4.05
20 2.95
4.02
22 2.93
3.99
24 2.92
3.96
26 2.91
3.93
28 2.90
3.91
30 2.89
3.89
40 2.89
3.82
60 2.83
3.76
100 2.80
3.71
2.77
3.64
p : Test Edilen Aralk iin Ortalama Says

3
3.12
4.27
3.11
4.24
3.10
4.22
3.08
4.17
3.07
4.14
3.06
4.11
3.04
4.08
3.04
4.06
3.01
3.99
2.98
3.92
2.95
3.86
2.92
3.80
4
3.21
4.38
3.19
4.35
3.18
4.33
3.17
4.28
3.15
4.24
3.14
4.21
3.13
4.18
3.12
4.16
3.10
4.10
3.08
4.03
3.05
3.98
3.02
3.90
5
3.27
4.46
3.26
4.43
3.25
4.40
3.24
4.36
3.22
4.33
3.21
4.30
3.20
4.28
3.20
4.22
3.17
4.17
3.14
4.12
3.12
4.06
3.09
3.98
6
3.32
4.53
3.31
4.50
3.30
4.47
3.29
4.42
3.28
4.39
3.27
4.36
3.26
4.34
3.25
4.32
3.22
4.24
3.20
4.17
3.18
4.11
3.15
4.04
7
3.35
4.59
3.35
4.56
3.34
4.53
3.32
4.48
3.31
4.44
3.30
4.41
3.30
4.39
3.29
4.36
3.27
4.30
3.24
4.23
3.22
4.17
3.19
4.09
8
3.37
4.64
3.37
4.61
3.36
4.58
3.35
4.53
3.34
4.49
3.34
4.44
3.33
4.43
3.32
4.41
3.30
4.34
3.28
4.27
3.26
4.21
3.23
4.14
9
3.39
4.68
3.39
4.64
3.38
4.61
3.37
4.57
3.37
4.53
3.36
4.50
3.35
4.47
3.35
4.45
3.33
4.37
3.31
4.31
3.29
4.25
3.26
4.17
10
3.41
4.71
3.41
4.67
3.40
4.65
3.39
4.60
3.38
4.57
3.38
4.53
3.37
4.51
3.37
4.48
3.35
4.41
3.33
4.34
3.32
4.29
3.29
4.20
12
3.43
4.76
3.43
4.72
3.43
4.69
3.42
4.65
3.41
4.62
3.41
4.58
3.40
4.56
3.40
4.54
3.39
4.46
3.37
4.39
3.36
4.35
3.34
4.26
14
3.45
4.79
3.44
4.76
3.44
4.73
3.44
4.68
3.44
4.64
3.43
4.62
3.43
4.60
3.43
4.58
3.42
4.51
3.40
4.44
3.40
4.38
3.38
4.31
16
3.46
4.82
3.46
4.79
3.46
4.76
3.45
4.71
3.45
4.67
3.45
4.65
3.45
4.62
3.44
4.61
3.44
4.54
3.43
4.47
3.42
4.42
3.41
4.34
18
3.47
4.84
3.47
4.81
3.46
4.78
3.46
4.74
3.46
4.70
3.46
4.67
3.46
4.65
3.46
4.63
3.46
4.57
3.45
4.50
3.45
4.45
3.44
4.38
20
3.47
4.85
3.47
4.82
3.47
4.79
3.47
4.75
3.47
4.72
3.47
4.69
3.47
4.67
3.47
4.66
3.47
4.58
3.47
4.53
3.47
4.48
3.47
4.41
H.S.D.
Tukey ve Newman-Keuls'un q Deerleri

3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
p : Muamele Ortalamalar Says

2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
4.50 5.91 6.82 7.50 8.04 8.48 8.85 9.18 9.46 9.72
8.26 10.60 12.20 13.30 14.20 15.00 15.60 16.20 16.70 17.10
3.93 5.04 5.76 6.29 6.71 7.05 7.35 7.60 7.83 8.03
6.51 8.12 9.17 9.96 10.60 11.10 11.50 11.90 12.30 12.60
3.64 4.60 5.22 5.67 6.03 6.33 6.58 6.80 6.990 7.17
5.70 6.97 7.80 8.42 8.91 9.32 9.67 9.97 10.24 10.48
3.46 4.34 4.90 5.31 5.63 5.89 6.12 6.12 6.49 6.65
5.24 6.33 7.03 7.56 7.97 8.32 8.67 8.97 9.10 9.30
3.34 4.16 4.68 5.06 5.36 5.61 5.82 6.00 6.16 6.30
4.95 5.92 6.54 7.01 7.37 7.68 7.94 8.17 8.37 8.55
3.26 4.04 4.53 4.89 5.17 5.40 5.60 5.77 5.92 6.05
4.74 5.53 6.20 6.63 6.96 7.24 7.47 7.68 7.87 8.03
3.20 3.95 4.42 4.76 5.02 5.24 5.43 5.60 5.74 5.87
4.60 5.53 5.96 6.35 6.66 6.91 7.13 7.32 7.49 7.65
3.15 3.88 4.33 4.65 5.91 5.12 5.30 5.46 5.60 5.72
4.48 5.27 5.77 6.14 6.43 6.67 6.87 7.05 7.21 7.36
3.11 3.82 4.26 4.57 4.82 5.03 5.20 5.35 5.49 5.61
4.39 5.14 5.62 5.97 6.25 6.48 6.67 6.84 6.99 7.13
3.08 3.77 4.20 4.51 4.75 4.95 5.12 5.27 5.40 5.51
4.32 5.04 5.50 5.84 6.10 6.32 6.51 6.67 6.81 6.79
3.06 3.73 4.15 4.45 4.69 4.88 5.05 5.19 5.32 5.43
4.26 4.96 5.40 5.73 5.98 6.19 6.37 6.53 6.67 6.79
3.03 3.70 4.11 4.41 4.64 4.83 4.99 5.13 5.25 5.36
4.21 4.89 5.32 5.63 5.88 6.08 6.26 6.41 6.54 6.66
3.01 3.67 4.08 4.37 4.60 4.78 4.94 5.08 5.20 5.31
4.17 4.83 5.25 5.56 5.80 5.99 6.16 6.31 6.44 6.55
3.00 3.65 4.05 4.33 4.56 4.74 4.90 5.03 5.14 5.26
4.13 4.78 5.19 5.49 5.72 5.92 6.08 6.22 6.35 6.46
2.98 3.63 4.02 4.30 4.52 4.71 4.86 4.99 5.11 5.21
4.10 4.74 5.14 5.43 5.66 5.85 6.01 6.15 6.27 6.38
2.97 3.61 4.00 4.28 4.49 4.67 4.82 4.96 5.07 5.17
4.07 4.70 5.09 5.38 5.60 5.79 5.94 6.08 6.20 6.31
2.96 3.59 3.98 4.25 4.47 4.65 4.79 4.92 5.04 5.14
4.05 4.67 5.05 5.33 5.55 5.73 5.89 6.02 6.14 6.25
2.95 3.58 3.96 4.23 4.45 4.62 4.77 4.90 5.01 5.11
4.02 4.64 5.02 5.29 5.51 5.69 5.84 5.97 6.09 6.19
H.S.D.
Tukey ve Newman-Keuls'un q Deerleri

24
30
40
60
120

2
2.92
3.96
2.89
3.89
2.86
3.82
2.83
3.76
2.80
3.70
2.77
3.64
3
3.53
4.54
3.49
4.45
3.44
4.37
3.40
4.28
3.36
4.20
3.31
4.12
4
3.90
4.91
3.84
4.80
3.79
4.70
3.74
4.60
3.69
4.50
3.63
4.40
5
4.17
5.17
4.10
5.05
4.04
4.93
3.98
4.82
3.92
4.71
3.86
4.60
6
4.37
5.37
4.30
5.24
4.23
5.11
4.16
4.99
4.10
4.87
4.03
4.76
7
8
4.54 4.68
5.54 5.69
4.46 4.60
5.40 5.54
4.39 4.52
5.27 5.39
4.31 4.44
5.13 5.25
4.24 4.36
5.01 5.121
4.17 4.29
4.88 4.99
9
4.81
5.81
4.72
5.65
4.63
5.50
4.55
5.36
4.48
5.21
4.39
5.08
10
4.92
5.92
4.84
5.76
4.74
5.60
4.65
5.45
4.56
5.30
4.47
5.16
11
5.01
6.02
4.92
5.85
4.82
5.69
4.73
5.53
4.64
5.38
4.55
5.23
H.S.D.
Tukey ve Newman-Keuls'un q Deerleri (Devam)

5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
24
30

12
13
14
15
16
17
18
19
20
7.32 7.47 7.60 7.72 7.83 7.93 8.03 8.12 8.21
10.70 10.89 11.08 11.24 11.40 11.55 11.68 11.81 11.93
6.79 6.92 7.03 7.14 7.24 7.34 7.43 7.51 7.59
9.49 9.65 9.81 9.95 10.08 10.21 10.32 10.43 10.54
6.43 6.55 6.66 6.76 6.85 6.94 7.02 7.09 7.17
8.71 8.86 9.00 9.12 9.24 9.35 9.46 9.55 9.65
6.18 6.29 6.39 6.48 6.57 6.65 6.73 6.80 6.87
8.18 8.31 8.44 8.55 8.66 8.76 8.85 8.94 9.03
5.98 6.09 6.19 6.28 6.36 6.44 6.51 6.58 6.64
7.78 7.91 8.03 8.13 8.23 8.32 8.41 8.49 8.57
5.83 5.93 6.03 6.11 6.20 6.27 6.34 6.40 6.47
7.48 7.60 7.71 7.81 7.91 7.99 8.07 8.15 8.22
5.71 5.81 5.90 5.99 6.06 6.14 6.20 6.26 6.33
7.25 7.36 7.46 7.56 7.65 7.73 7.81 7.88 7.95
5.62 5.71 5.80 5.88 5.95 6.03 6.09 6.15 6.21
7.06 7.17 7.26 7.36 7.44 7.52 7.59 7.66 7.73
5.53 5.63 5.71 5.79 5.86 5.93 6.00 6.05 6.11
6.90 7.01 7.10 7.19 7.27 7.34 7.42 7.48 7.55
5.46 5.55 5.64 5.72 5.79 5.85 5.92 5.97 6.03
6.77 6.87 6.96 7.05 7.12 7.20 7.27 7.33 7.39
5.40 5.49 5.58 5.65 5.72 5.79 5.85 5.90 5.96
6.66 6.76 6.84 6.93 7.00 7.07 7.14 7.20 7.26
5.35 5.44 5.52 5.59 5.66 5.72 5.79 5.84 5.90
6.56 6.66 6.74 6.82 6.90 6.97 7.03 7.09 7.15
5.31 5.39 5.47 5.55 5.61 5.68 5.74 5.84 5.90
6.48 6.57 6.66 6.73 6.80 6.87 6.94 7.00 7.05
5.27 5.35 5.43 5.50 5.57 5.63 5.69 5.74 5.79
6.41 6.50 6.58 6.65 6.72 6.79 6.94 7.00 7.05
5.23 5.32 5.39 5.46 5.53 5.59 5.65 5.70 5.75
6.34 6.43 6.51 6.58 6.65 6.72 6.78 6.84 6.89
5.20 5.28 5.36 5.43 5.49 5.55 5.61 5.66 5.71
6.29 6.37 6.45 6.52 6.59 6.65 6.71 6.76 6.82
5.10 5.18 5.25 5.32 5.38 5.44 5.50 5.54 5.59
6.11 6.19 6.26 6.33 6.39 6.45 6.51 6.56 6.61
5.00 5.08 5.15 5.21 5.27 5.33 5.38 5.43 5.48
5.93 6.01 6.08 6.14 6.20 6.26 6.31 6.36 6.41
H.S.D.
Tukey ve Newman-Keuls'un q Deerleri (Devam)

40
60
120

12
4.91
5.77
4.81
5.60
4.72
5.44
4.62
5.29
13
4.98
5.84
4.88
5.67
4.78
5.51
4.68
5.35
14
5.05
5.90
4.94
5.73
4.84
5.56
4.74
5.40
15
5.11
5.96
5.00
5.79
4.90
5.61
4.80
5.54
16
5.16
6.02
5.06
5.84
4.95
5.66
4.85
5.49
17
5.22
6.07
5.11
5.89
5.00
5.71
4.89
5.54
18
5.27
6.12
5.16
5.93
5.05
5.75
4.93
5.57
19
5.31
6.17
5.20
5.98
5.09
5.79
4.97
5.61
20
5.36
6.21
5.24
6.02
5.13
5.83
5.01
5.65

Spss

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Spss

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

KAHRAMANMARA STMAM NVERSTES REKTRL

SPSSte zmleri ile

Do.Dr. Ercan EFE

KAHRAMANMARA STMAM NVERSTES REKTRL

SPSSte zmleri ile

Do.Dr. Ercan EFE

Aratrclar ile Lisans, Yksek Lisans ve Doktora rencileri gerek

13. BLNEN BLNM PARSELLER DENEME PLANI..................... 114

Uyum yilii......................................................................................... 139

Her aratrc deerlendirmede objektif olabilmek iin

b) TESADF DAITIM: Muamele ortalamalarnn ve

yi planlanm bir denemenin sahip olmas gereken zellikler

Aratrc bir denemenin planlanmas aamasnda bir

Muamele saysnn 2den fazla olmas durumunda, t testi ile

ekil 2.1. Drt ortalamann karlatrlmas iin ikili

Varyans analizlerinin gelitirilmesi ile aratrma metodlarnda

3. TESADF PARSELLER DENEME PLANI

Buna gre deneme alannn tamamen homojen olmas gerekir.

Tesadf parselleri deneme plannn matematik modeli,

= Genel populasyon ortalamasn,

e ij = i-inci muamelenin j-inci tekerrrne ait tesadfi hatay,

Y1 118 Y2 119 Y3 131 Y4 141

Y1 124 Y2 123 Y3 129 Y4 132

Y1 125 Y2 117 Y3 143 Y4 140

Y1 124 Y2 121 Y3 125 Y4 134

Y1. 614 Y2. 607 Y3. 655 Y4. 676 Y...

Gruplar Aras Kareler Toplam = GART = M.K.T. =

Gruplar ii Kareler Toplam = GR = Hata Kareler Toplam

olur. lk iki eitliin en son terimi Dzeltme Katsays (D.K.)

Dzeltme katsays (D.K.)=

Genel Kareler Toplam (G.K.T.) = Y 2 D.K.

**=0.01 yanlma dzeylerinde istatistiki olarak nemli.

Gsterir. Muamelelere ait F testi;

Model ansa bal ise yerleim sklna ait varyans unsuru

Toplam varyasyon = 2E + 2Y = 24.8 + 38.64 = 63.44

rnek 3.1in SPSS statistik Paket Program ile zm

gibi programlarda da kullanlan ve dosya ap kapama (file),

ekil 3.1. Veri Giriinin ve Tanmlamalarnn Yapld Editr Sayfas.

izelge 3.1deki veri grubunun editr sayfasna yazm srasnda

konumu gibi ilemler yaplr. izelge 3.1deki rnek iin deiken

ekil 3.2. Deiken ve Deikene Ait

Deikenlerin zellikleri (saysal veya alfabetik) ve deiken

ekil 3.3. izelge 3.1deki rnek in Veri Girii.

Deikenlerin zellikleri ve deiken etiketleri tanmlama

linear model/Univariate.. mensnde baml ve bamsz

ekil 3.4. Baml ve Bamsz Deikenlerin Atanmas.

Ayn ilemle, bamsz deikenin Fixed Factor(s)

ekil 3.5. Model Tanmlama Aamas.

Model tanmlama aamasndan sonra model (Continue) ve

ekil 3.6. SPSS statistik Paket Programnda Analiz Sonularnn

Analiz sonularndan da grld gibi SPSS istatistik paket

izelge 3.4'deki tesadf parselleri deneme planna ait varyans

ekil 3.7. rnek 3.2'nin Analiz Sonular.

ekil 3.7'de Sig. Deeri 0.000<=0.01 olduundan 0.01 nem

2) Be fakl rasyonun etlik pililerdeki ortalama canl arlk

3) Sukroz dzeyleri farkl besi yerinde (A=0.2mg/mlt,

4) Drt ayr yntemle hazrlanan topraa tekerrrl olarak

5) Bir denemeden elde edilen veriler aadaki gibidir. Buna

4. VARYANS ANALZNN VARSAYIMLARI

Varyans analizi yaplabilmesi iin baz varsaymlarn tutmas

Varyans analizinin varsaymlar sras ile aadaki gibidir.

Bu varsaymlar hem sabit hem de ansa bal modelde