You are on page 1of 16

FENOMENOLOGIA LITERATURY ROMANA INGARDENA

enomenologia literatury, jak zwyko si okrela ontologiczn i estetyczn koncepcj dziea

literackiego stworzon przez Romana Ingardena, jest nie tyle prost aplikacj teorii fenomenologii do dziedziny literatury, ile wynikiem swoistej

intelektualnej dyskusji, jaka rozegraa si midzy Husserlem a Ingardenem wanie. Aby mc zrozumie sensowno postulowanych przez Ingardena koncepcji, naley, przynajmniej skrtowo, przypomnie twierdzenia autora Idei

fenomenologii. To bowiem ontologiczne konsekwencje filozofii Husserla byy dla Ingardena asumptem do podjcia analizy natury dziea literackiego, jako specyficznego bytu, a uzyskane w jej trakcie ustalenia stanowiy tyle odpowied na wnioski jednego z twrcw fenomenologii, co byy oryginaln

estetyczno-ontologiczn koncepcj samego Ingardena, ktra stanowi przedmiot odniesie a po dzie dzisiejszy[1].

Husserl tworzc swoj wizj fenomenologii i fenomenologicznej metody wykorzysta pojcie intencjonalnoci stworzone przez swojego nauczyciela Franza Brentana. W swoich rozwaaniach Brentano pisa o intencjonalnoci, definiujc j jako cech wyrniajc zjawiska psychiczne, ktre nakierowane s na pewien przedmiot, ktremu moe przysugiwa bd nie przysugiwa obiektywne istnienie[2]. Chodzio zatem o okrelenie odnoszce si do pewnej oglnej charakterystyki samej aktywnoci psychicznej, do swoistej jakoci tej aktywnoci, ktra bya utosamiana z nakierowaniem na co, a nie o zajmowanie si przedmiotem owej aktywnoci.

Husserl, podejmujc rozwaania Brentana, skoncentrowa si na specyfice ludzkiego nastawienia do rzeczywistoci. Nie zrezygnowa, wbrew tendencjom propagowanym chociaby przez Fregego, ktry w rezygnacji z metody empirycznej na rzecz autorefleksji widzia niebezpieczestwo nadmiernego i bdnego psychologizmu, z wydobycia sensownoci odniesienia bazujcego na analizie poj a nie na metodzie naukowej. Husserl uwaa bowiem, e to wanie fenomeny zjawiska jawice si w nakierowanym, intencjonalnym ogldzie, a nie obiektywnie istniejce, zewntrzne i autonomiczne wobec podmiotu poznajcego rzeczy, s kluczem do odkrycia filozofii pierwszej[3].

Wyaniajca si z tak ukierunkowanych docieka fenomenologia, poprzez stosowanie odpowiednich zabiegw ksztatujcych specyfik jej metody, czyli poprzez redukcj fenomenologiczn, miaa sta si koncepcj, ktra uchylaa si od moliwoci bdu. Fenomenologiczna metoda, opierajc si na swoistej redukcji, sprowadza miaa poznanie, poprzez stopniowe odzieranie aktw percepcji ze zmysowych, obiektywnych komponentw, do czystych aktw wiadomoci, ktrych intuicyjny charakter by jednoczenie gwarantem absolutnej prawdziwoci i pewnoci.

Zasadnicz

konsekwencj powodem

koncepcji

Husserla,

ktra

staa by

si

take i

najwaniejszym

wystpienia

Ingardena,

wniosek,

rzeczywisto jest nie tyle zewntrznym i niezalenym rdem naszych percepcji zjawisk, ile jest korelatem naszej wiadomoci, ktra swoje obiekty nieustannie powouje do bycia i jednoczy przez organizujce moce wasnej podmiotowoci[4].

Wystpienie Ingardena nakierowane byo wanie na zbicie argumentw, ktre przemawiay za w peni intencjonalnym bytem wszystkich zjawisk. Taka konstatacja wydawaa si bowiem Ingardenowi w prosty sposb prowadzi do moliwoci solipsyzmu[5].

Dla Husserla wszystkie przedmioty wiadomoci miay charakter intencjonalny. Std niemoliwe wydawao si przypisanie im samodzielnoci poza poznajcym

je podmiotem. Tylko cakowite uznanie intencjonalnoci pozwalao na mylenie o jego koncepcji, jako o filozofii pierwszej, ktra jednoczenie, jako pozbawiona moliwoci bdu, miaa by zapewne by take ostatni.

Wystpienie Ingardena na polu teorii literatury miao w duej mierze charakter polemiczny wobec przedstawionych wyej zaoe Husserla i pozwoli miao na uniknicie jego wnioskw. Koncepcje, ktre Ingarden zawar w swoich tekstach dyy zatem do usunicia konkluzji o w peni intencjonalnej naturze wiata. To wanie dzieo literackie, jako wyjtkowy rodzaj bytu, w wyniku filozoficznej analizy Ingardena, miao stanowi argument przeciwko uznaniu rzeczywistoci za w peni konstytuowan przez podmiot. Aby przeprowadzi taki wywd autor O poznawaniu dziea literackiego skoncentrowa si na strukturze utworu literackiego oraz na specyfice skadajcych si na niego zda, ktrym nada miano quasi-sdw. Warto przy tym zaznaczy, e intencj Ingardena nie byo danie uytecznego narzdzia do analizy utworw literackich, ale taka analiza dziea literackiego, ktra ujawniaby konstytutywne dla kadego tworu tego typu cechy i wasnoci. Ingarden, innymi sowy, nie dy do wyjanienia konkretnych tekstw, ale chcia odnale istot dziea literackiego w jego oglnoci, jako odrbnej kategorii bytu. W tym aspekcie swoich rozwaa pozostawa wic bardzo blisko fenomenologicznej metody

zaproponowanej przez Husserla. Ciekawe okazao si to, e przyjmujc zaoenia metody chcia osign zupenie inne wyniki.

Zarwno zaproponowany przez filozofa obraz budowy kadego utworu, jak i przedstawiona przez niego koncepcja quasi-sdw pozwalaj na nowe ujcie problemu ontologii dziea literackiego, jako swoistego bytu, wychodzcego w swojej istocie poza czyst intencjonalno rzeczy. Oba problemy wi si ze sob w sposb cisy.

Ingarden mwi o warstwowej i fazowej budowie dziea literackiego. Wyrnia cztery warstwy utworu: brzmienia sowne, znaczenia, przedmioty

przedstawione i uschematyzowane wygldy oraz mwi o jego fazowoci, czyli okrelonym nastpstwie tworzcych je elementw. Oba porzdki: warstwy i fazy, wspwystpuj ze sob, tworzc nierozerwaln cao. Jak pisze Ingarden analizujc tekst Mickiewicza:
Czytajc przytoczony wiersz podobnie jak kade dzieo literackie z jednej strony posuwamy si od jego pocztku a do fazy kocowej, sowo po sowie, wiersz po wierszu ku coraz to nowym jego czciom (). Z drugiej za natrafiamy w kadej z tych czci na pewn wielo skadnikw, ktre cho w naturze swej rnorodne, przynale cile do siebie [6].

Elementy poszczeglnych warstw cz si ze sob prowadzc na coraz wysze stopnie. Pierwsza, brzmieniowa warstwa utworu jest podstaw dla znacze, te z kolei stanowi budulec warstwy przedmiotw przedstawionych. Te przynale do siebie i cz si ze sob[7] tworzc wiat przedstawiony. Natomiast
W przeciwiestwie do ju omwionych warstw dziea literackiego wygldy nie cz

si na og ze sob w cao cig, wypeniajc bez przerw wszystkie fazy utworu od pocztku do koca. Raczej pojawiaj si od czasu do czasu, jakby rozbyskujc na chwil i przygasajc wraz z przejciem czytelnika podczas czytania utworu [8] .

Mwic o jednoczesnym wspwystpowaniu wszystkich warstw oraz ich fazowym nastpstwie Ingarden ma na myli ujawnianie si tych elementw w odbiorczej konkretyzacji, czyli w trakcie lektury. Konkretyzacja to efekt schematycznej budowy dziea literackiego, czyli istnieniu w nim miejsc niedookrelenia, ktre wypenione zostaj w kadorazowym akcie czytania. Dlatego wanie Ingarden mwi o nieliniowym pojawianiu si owych wygldw. Konkretyzacja tej warstwy utworu zaley bowiem w duej mierze od sposobu czytania i moliwoci odbiorcy, i cho owa niepeno dotyczy waciwie wszystkich warstw utworu w wypadku tej ostatniej jest ona najbardziej widoczna.

Tym, co dla koncepcji Ingardena zasadnicze jest nie tyle jednak kwestia odbiorczej konkretyzacji, cho jest ona niezwykle istotna, ile ramy owej konkretyzacji wyznaczone przez budow dziea literackiego. W interpretacji Ingardena sens dziea literackiego, ktre skada si z wymienionych wanie warstw jest konstytuowany przez tworzce owo dzieo wewntrzne relacje to one wyznaczaj granice sensownego odczytania danego utworu, stanowi co na ksztat jego natury, ktra decyduje o jego ontologicznym statusie. To nie intencja odbiorcy, cho to on dokonuje konkretyzacji, ale struktura dziea w zasadniczy sposb konstytuuje jego istnienie. Jego sens jest bowiem wytwarzany w procesie nawarstwiania si kolejnych,

skadajcych si na niego poziomw. Dlatego wiat przedstawiony w dziele literackim, wanie ze wzgldu na jego budow, jest tworem nie czysto intencjonalnym, ale pochodnie intencjonalnym, tym samym wic jest

intersubiektywny i stanowi skadnik samego dziea[9]. wiat przedstawiony dziea literackiego unika podlegoci czystej intencjonalnoci na mocy przynalenoci do kontekstu, ktrym jest struktura samego dziea. Owa przynaleno (a nie jaka inna sfera odniesienia, np. rzeczywisto) moe natomiast zosta uznana za prymarn ze wzgldu na specyficzne zdefiniowanie zda skadajcych si na dzieo literackie.

wiat przedstawiony wraz z uschematyzowanymi wygldami, jako jedyne warstwy utworu, ktre postrzegane s w peni wiadomie [10], byy od zawsze gwnym przedmiotem uwagi krytykw i interpretatorw literatury. O ksztacie wiata przedstawionego decyduj tworzce go zdania. Zdaniom tym natomiast, jako sdom, moe przysugiwa rny status logiczny.

Neopozytywistyczna teoria literatury zdania utworu literackiego rozwaaa analogicznie do zda kadego innego rodzaju wypowiedzi. Traktowaa je zatem jako sdy, ktrym, w zalenoci od oceny ich odniesienia do rzeczywistoci, przypisa mona prawdziwo lub faszywo. Taka strategia prowadzia z jednej strony do uznania wypowiedzi zawartych w tekcie za pogldy samego autora na temat wiata realnego, z drugiej strony do niejednorodnego traktowania zda tworzcych wiat przedstawiony jedne z nich bowiem uznawaa za prawdziwe (np. gdy odnosiy si do faktycznie istniejcych miejsc, obiektw, osb), a drugie za faszywe (gdy

chodzio o postaci fikcyjne chociaby). W takim ujciu dzieo literackie za kadym razem okazywao si niefortunne albo zaburzao niepotrzebn stylistyk wypowied autora, albo mieszao ze sob zdania prawdziwe i faszywe, nie dajc moliwoci uchwycenia ich koherencji.

Ingarden przyj zupenie inny punkt widzenia. Uzna, e zdania tworzce wiat przedstawiony dziea sztuki nie s sdami w sensie logicznym, ale posiadaj natur quasi-sdw. Znaczy to, e
zdania oznajmujce (w szczeglnoci orzekajce) w dziele literackim nie s sdami sensu stricto, lecz zdaniami quasi-twierdzcymi, a nadto e analogicznej modyfikacji ulegaj wszelkie inne zdania w dziele literackim, np. pytajne.[11]

W zwizku z powyszym take


przedmioty przedstawione w dziele literackim nabieraj charakteru rzeczywistoci, ale jest to jakby zewntrzny habitus, ktry jak si wyraziem, nie roci sobie do tego pretensji, by go czytelnik bra cakiem serio [12].

Pragnc

przywrci

dzieu

literackiemu

pokawakowany

optyce

neopozytywistycznej sens, Ingarden stworzy teori, wedug ktrej tkanka utworu, czyli zdania, mimo zewntrznych, formalnych pozorw nie odnosi si do rzeczywistoci, ale tworzy wewntrzny system wzajemnych odniesie postrzeganych w swoistym kontekcie samego dziea. Uwalniajc zdania od koniecznoci zestawiania ich ze wiatem obiektywnie istniejcym, uzna, e sprawdzianem ich

adekwatnoci bdzie jedynie wewntrzna koherencja tekstu. Aby poprawnie odczyta sens danego utworu naley zatem zawiesi dziaanie mechanizmu potocznych odniesie, uytecznego w kadej sytuacji realnej, i skoncentrowa si na strukturze znacze, ktre projektuje sam tekst. Kontekstem dla rozumienia zda dziea literackiego nie jest wic rzeczywisto zewntrzna i wiedza o niej, ale wewntrzny wiat odniesie utworu:
Ot, jeli osoba przedstawiona wypowiada pewne zdanie jako sd, skierowujc je do innej z osb przedstawionych, wwczas o ile jest szczera i naprawd sdzi zdanie przez ni wypowiedziane jest niewtpliwie sdem w cisym tego sowa znaczeniu, ale zarazem sdem, ktry ma walor, a w szczeglnoci jest prawdziwy jedynie w obrbie wiata przedstawionego .[13]

Autonomiczno wiata przedstawionego w stosunku do odbiorcy, jego niepene podleganie konstytutywnej sile intencjonalnoci byo dla Ingardena mocnym argumentem w sporze z Husserlem. Ontologiczny status dziea literackiego, zwizany z jego budow i natur quasi-sdw, pozwala na ujcie utworu w specyficznych kategoriach bytu pochodnie intencjonalnego.

Tekst literacki funkcjonuje na dwch niejako paszczyznach, w dwch sferach, ktre s ze sob cile poczone z jednej strony posiada okrelon wewntrzn struktur, wasny system odniesie, w obrbie ktrego tworzy si przestrze wiata przedstawionego, i ktremu przypisa mona byt intersubiektywny,

ponadjednostkowy, niezaleny, z drugiej strony, aby zaistnie w kulturze, dzieo musi

zosta odczytane, zatem, w terminologii Ingardena, skonkretyzowane. Owe dwie strony istnienia dziea literackiego stanowi cig mediacj midzy oddaniem dzieu sprawiedliwoci, czyli odczytaniem zgodnym z zawart w nim dyrektyw, a wieloci poszczeglnych interpretacji, czyli jednostkowych wgldw w jego sens.

Jak pisze Ingarden:


Przeycie estetyczne oddaje dzieu sprawiedliwo, [] jeli doprowadza do takiej estetycznej konkretyzacji, ktra: 1. u podoa swego ma rekonstrukcj dziea co do okrelonych jego elementw, wiern mu w granicach moliwoci, oraz 2. w elementach swych, wychodzcych poza prost rekonstrukcj dziea, a wic w wypenieniach miejsc niedookrelenia [] ley w granicach moliwoci

wyznaczonych przez samo dzieo.[14]

Nie ma sprzecznoci w akceptacji wieloci rnych odczyta. Dzieo literackie jest bowiem tworem schematycznym, ktry dla penego zaistnienia wymaga wrcz konkretyzacji.
Ta moliwo istnienia wielu w rwnej mierze dopuszczonych przez dzieo konkretyzacji pynie nie z czego innego, jak wanie z faktu, e samo dzieo sztuki literackiej jest tworem schematycznym i zawierajcym rne elementy potencjalne.[15]

Sama struktura dziea, kontekst, w ktrym istnieje wiat przedstawiony, jest z natury intersubiektywna, autonomiczna i naley odda jej sprawiedliwo. Kada konkretyzacja natomiast to efekt zestawienia owej struktury z indywidualnym dowiadczeniem konkretnego interpretatora. W ujciu Ingardena taka natura dziea

literackiego, wykluczajca wiat przedstawiony z dziedziny czystej intencjonalnoci, stanowia wany argument przeciwko moliwoci solipsyzmu, ktry tkwi w ontologicznych koncepcjach Husserla.

Ukoronowaniem interpretacji rozumianej nie jako akt psychologiczny, ale poznawczy, byo ujawnienie wartoci estetycznej dziea, ktra tworzya si poprzez wystpujce w kadej warstwie tekstu jakoci artystyczne.
Wrd wartoci estetycznych fenomenolog wymienia zgodnie z tradycyjn estetyk takie jak wznioso, tragizm, komizm. Szczegln rol zajmuje pord nich jako metafizyczna. Wieczy ona wszystkie pozostae wartoci, stanowic ukoronowanie aktu estetycznej konkretyzacji dziea [].[16]

Rozpoznawana w dziele literackim warto metafizyczna, w ujciu Ingardena, bya rwnie obowizujca dla wiata obiektywnego. Jedynie kumulatywne i formalne aspekty sztuki sprawiaj, e w dziele literackim ujawnia si ona w sposb silniejszy i bardziej wyrany. Dla niektrych badaczy ten wniosek filozofa wydaje si rozmywa jego wczeniejsze ostre rozrnienie midzy rzeczywistoci a dzieem literackim.
[17]

Wydaje si jednak, e nie ma sprzecznoci midzy uznaniem, e tekst, jako specyficzny, swoicie zorganizowany byt posiada sensotwrcz samoistno a faktem, e konkretyzacja aktualizujca skumulowane w nim artystyczne sensy prowadzi do wartoci metafizycznych powszechnie wanych. Nie rozmywa to

bynajmniej zasadniczej odrbnoci midzy wewntrzn struktur utworu, ktra jest konstytutywna dla ostatecznego znaczenia a wiatem obiektywnym. Oddzielone pozostaj bowiem: przestrze tworzenia sensu i miejsce jego konkretyzacji. Obowizywanie wartoci metafizycznej w rzeczywistoci pozaliterackiej jest natomiast skutkiem faktu, e jakkolwiek interpretacja dziea zalena jest od jego struktury, to zachodzi moe jedynie przy wspudziale konkretyzujcego podmiotu. Dzieo, mimo i posiada pewn autonomiczn struktur, nie istnieje cakowicie niezalenie jego sens jest sensem aktualizowanym przez interpretatora a jego istnienie jest poniekd zalene od tego, czy jest ono czytane, czyli aktualizowane.

Wanie w kierunku uwypuklenia, a w kocu dominacji roli odbiorcy zmierzay nurty teoretyczne, ktre uzna wypada za twrcz kontynuacj fenomenologii literackiej. Inspiracje Ingardena w pewnym sensie przetrway, ale ulegy radykalnej modyfikacji a czsto zasadniczej zmianie, poniewa
w drugiej poowie XX wieku dokona si istotny zwrot w teoretycznej refleksji nad kultur i procesami obcowania z jej wytworami. Zmiana ta miaa charakter zasadniczy: polegaa na odejciu od analizy relacji dzieo odbiorca jako relacji poznawczej i uznaniu, e wytwory kultury, w szczeglnoci utwory literackie, stanowi rne odmiany wytworw znaczcych, tekstw. Prowadzio to w rezultacie do uznania, e proces obcowania z dzieem ujmowa naley nie jako typ relacji poznawczej, lecz jako proces spoecznej komunikacji.[18]

Jednym z najwaniejszych przedstawicieli nowych tendencji, ale czerpicym

wyranie z myli Ingardena by Wolfgang Iser, autor Apelatywnej struktury tekstw i twrca estetyki recepcji. Iser podj rozwaania Ingardena dotyczce roli odbiorcy w ksztatowaniu sensu dziea. W elemencie niedookrelenia, tak istotnym dla konkretyzacji, widzia jednak nie tylko jedn z cech utworu literackiego, ale jego cech zasadnicz, ktra jest warunkiem moliwoci rozumiejcego odczytania tekstu. W jego interpretacji rola odbiorcy, jako dysponenta sensw, konkretyzujcego dany utwr, z oddajcego mu sprawiedliwo zmienia si w blisk hermeneutyce figur nadajcego mu sens. Podkreleniu ulega nierozerwalny zwizek istnienia tekstu z jego odczytywaniem.
Jeli tekst literacki nie tworzy adnych rzeczywistych przedmiotw, to zyskuje on sw rzeczywisto dopiero przez to, e czytelnik partycypuje w oferowanych przez tekst reakcjach. Przy czym czytelnik, by sprawdzi, czy tekst przedstawi przedmiot waciwie czy niewaciwie, nie ma moliwoci szukania odniesienia ani w okreleniu przedmiotw rzeczywistych, ani w zdefiniowanych stanach rzeczy.[19]

Sprawdzi waciwe lub niewaciwe przedstawienie przedmiotu czytelnik moe ju nie tyle w wewntrznej strukturze tekstu, ale w konfrontacji z wasnym dowiadczeniem, ktre staje si kontekstem, w ktrym budowana jest spjno dziea literackiego (tekstu). Nowe nurty odchodz zatem do daleko od ontologicznych celw Ingardena i sposobw postrzegania utworu, dla ktrych konstytuowana bya jego pochodna intencjonalno.

MM

[1]

Por. uwagi redaktorw tomu Prawda w literaturze zawarte we Wstpie, w: Prawda w

literaturze, studia pod redakcj Andrzeja Tyszczyka, Jarosawa Borowskiego, Ireneusza Piekarskiego, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 2009, s. 5.
[2]

Alfred J. Ayer, Filozofia XX wieku, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997, s.

266.
[3] [4]

Ibidem, s. 267. Por. Oxfordzka ilustrowana historia filozofii, pod redakcj Anthonyego Kennyego, Zysk

i S-ka Wydawnictwo, Pozna 2001, s. 265.


[5]

Naley przy tym zauway, e takie niebezpieczestwo dostrzega take sam Husserl, std

jego koncepcja Lebenswelt wiata ycia, ktry jest konstytuowany nie przez pogrone w solipsyzmie ja, ale przez my, por. Ibidem.
[6]

Roman Ingarden, Z teorii dziea literackiego, w: Teorie literatury XX wieku. Antologia,

pod red. Anny Burzyskiej i Michaa Pawa Markowskiego, Wydawnictwo Znak, Krakw 2007, s. 44.
[7] [8] [9]

Ibidem, s. 47. Ibidem, s. 49. Katarzyna Rosner, Ingardenowska koncepcja dziea literackiego dzisiaj. Jej donioso i

jej anachroniczno, w: Prawda w literaturze, s. 23.


[10]

Por. Ibidem.

[11]

R. Ingarden, O tak zwanej prawdzie w literaturze, w: Teoretycznoliterackie tematy i

problemy, wyboru dokonaa i wstpem opatrzya Danuta Ulicka, Wydzia Polonistyki UW, Warszawa 2003, s. 286.
[12] [13]

Ibidem. R. Ingarden, O dziele literackim. Badania z pogranicza ontologii, teorii jzyka i filozofii

literatury, przek. M. Turowicz, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1960, s. 243.


[14]

R. Ingarden, O poznawaniu dziea literackiego, w: tego, Studia z estetyki, t. 1, Warszawa

1957, s. 204, przypis za: K. Rosner, op. cit., s. 24.


[15] [16]

R. Ingarden, Z teorii dziea literackiego, s. 67. Danuta Ulicka, Fenomenologia literatury, w: Literatura.Teoria.Metodologia, pod

redakcj Danuty Ulickiej, wydanie trzecie zmienione i uzupenione, Wydzia Polonistyki UW, Warszawa 2006, s. 114.
[17] [18] [19]

Por. ibidem, s. 115. K. Rosner, op. cit., s. 28. Wolfgang Iser, Apelatywna struktura tekstw, w: Teorie literatury XX wieku. Antologia, s.

77.

Bibliografia:

Alfred J. Ayer, Filozofia XX wieku, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997.

Roman Ingarden, O dziele literackim. Badania z pogranicza ontologii, teorii jzyka i filozofii literatury, przek. M. Turowicz, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1960

Literatura.Teoria.Metodologia, pod redakcj Danuty Ulickiej, wydanie trzecie zmienione i uzupenione, Wydzia Polonistyki UW, Warszawa 2006.

Oxfordzka ilustrowana historia filozofii, pod redakcj Anthonyego Kennyego, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Pozna 2001.

Prawda w literaturze, studia pod redakcj Andrzeja Tyszczyka, Jarosawa Borowskiego, Ireneusza Piekarskiego, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 2009.

Teorie literatury XX wieku. Antologia, pod red. Anny Burzyskiej i Michaa Pawa Markowskiego, Wydawnictwo Znak, Krakw 2007.

You might also like