Anna Golus

JU BEZ TABU?
CIA W POLSKIEJ KULTURZE

 Copyright by Anna Golus & e-bookowo 2010 Grafika i projekt okadki: Anna Golus ISBN 978-83-62480-00-5

Wydawca: Wydawnictwo internetowe e-bookowo www.e-bookowo.pl Kontakt: wydawnictwo@e-bookowo.pl

Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie, rozpowszechnianie czci lub caoci bez zgody wydawcy zabronione Wydanie I 2010

Anna Go lus: J u bez tabu? C i a w po lskie j ku lturze

|4

Spis treci

WSTP ................................................................................................................ 5 I. HISTORIA ZAGADNIENIA ................................................................................. 6 W UJCIU INTERDYSCYPLINARNYM ................................................................... 6 1. PRZEMIANY SPOECZNO-KULTUROWE .......................................................................... 6 1.1. Cia ............................................................................................................. 6 1.2. Pord............................................................................................................ 14 1.3. Pocztek ycia i uczu macierzyskich ......................................................... 18 2. MEDYCYNA I BIOETYKA ........................................................................................... 28 3. PATRIARCHAT I FEMINIZM ........................................................................................ 36 4. ETYMOLOGIA I WSPCZESNE DYSKURSY ................................................................... 45 5. LITERATURA I KULTURA MASOWA .............................................................................. 50 II. (NIE)WDZICZNY TEMAT LITERATURY..........................................................57 1. TABU ................................................................................................................... 57 2. WSTRT ............................................................................................................... 62 3. SKANDAL .............................................................................................................. 77 4. APOTEOZA ............................................................................................................ 86 4.1. Cia ........................................................................................................... 90 4.2. Pord.......................................................................................................... 100 4.3. Fizjologia i metafizyka, czyli przeraajca oczywisto tajemnicy ............ 109 ZAKOCZENIE .................................................................................................112 BIBLIOGRAFIA ......................................................................................................... 113

www.e-bookowo.pl

Anna Go lus: J u bez tabu? C i a w po lskie j ku lturze

|5

WSTP

Tematem niniejszej pracy s dotyczce ciy i narodzin zmiany, ktre zachodziy (i wci zachodz) w szeroko rozumianej kulturze, oraz ich odzwierciedlenie w polskiej literaturze. Praca ta podzielona jest na dwie czci kulturoznawcz i literaturoznawcz. W czci pierwszej Historia zagadnienia w ujciu interdyscyplinarnym omwione s dotyczce ciy i porodu przemiany spoeczno-obyczajowe (takie jak spoeczny stosunek do kobiet w ciy, do porodu i nowonarodzonych dzieci), rozwj medycyny (przede wszystkim takich jej dziedzin jak poonictwo czy pediatria), feministyczne pogldy na temat macierzystwa oraz wizerunek ciy w jzyku potocznym (od etymologii sw do jzyka e-mam) i w kulturze masowej. Cz druga (Nie)wdziczny temat literatury powicona jest literackim obrazom ciy i narodzin. Moim celem nie byo interpretowanie ich, lecz samo ukazanie, przedstawienie rnych strategii opisu dowiadczenia ciy i porodu. W tej czci omwione zostay zarwno ksiki, ktrych gwnym tematem jest zagadnienie ciy i porodu, jak i utwory powicone tej problematyce jedynie czciowo. Utworw takich jest w polskiej literaturze niewiele. Przez wiele stuleci zagadnienie to byo cakowicie nieobecne w literaturze. Pierwszy polski utwr w caoci powicony okresowi ciy, porodu i poogu zosta wydany dopiero w 1927 roku. Do tego czasu zagadnienie to objte byo bardzo silnym tabu podejmowanie go wywoywao skandal i wzbudzao wstrt. Na przeomie XX i XXI wieku natomiast ukazao si (a) kilka ksiek podejmujcych t problematyk. Celem tej pracy jest zatem przeledzenie drogi od tabu do apoteozy drogi, jak przesza zarwno polska literatura, jak i inne dziedziny kultury.

www.e-bookowo.pl

Anna Go lus: J u bez tabu? C i a w po lskie j ku lturze

|6

I. HISTORIA ZAGADNIENIA
W UJCIU INTERDYSCYPLINARNYM

1. Przemiany spoeczno-kulturowe

1.1. Cia

Od pocztku ludzkoci u wszystkich ludw pierwotnych i cywilizowanych cia uwaana jest za stan wyjtkowy, niesamowity, domagajcy si pewnej odrbnoci w traktowaniu, obwarowany zakazami i nakazami, niekiedy zupenie absurdalnymi. W dawnej Polsce wierzono midzy innymi, e osob, ktra odmwi ciarnej, pogryz myszy. Wedle wierze ludowych kobieta ciarna powinna patrze jedynie na to, co pikne, i takimi ludmi i rzeczami si otacza (eby dziecko byo adne). Ponadto nie powinna je misa zajczego, bo dziecko urodzi si pochliwe jak zajc. Nie powinna nosi naszyjnikw, bo dziecko urodzi si okrcone ppowin. Z wygldu ciarnej zgadywano pe dziecka: wierzono, e chopiec w onie dodaje matce urody, a dziewczynka urod odbiera. Istniay rwnie zabobony dotyczce zapobiegania zapodnieniu oraz starania si o zajcie w ci. Zadziwiajcy przykad podaje Dorota odStrzelczyk w monografii Dziecko w dawnej Polsce:
We wczesnym redniowieczu kobieta, by uchroni si przed zajciem w ci, skrapiaa krwi menstruacyjn krzew czarnego bzu ze sowami: ty no za mnie, a ja bd kwita za ciebie.1

D. od-Strzelczyk, Dziecko w dawnej Polsce, Pozna 2006, s. 38. www.e-bookowo.pl

Anna Go lus: J u bez tabu? C i a w po lskie j ku lturze

|7

Wspczesnego czytelnika mog rwnie dziwi rady bdce specyficznym poczeniem przesdw i medycyny ludowej zawarte w XVII-wiecznym poradniku ekonomicznym (sic!) autorstwa Jakuba Kazimierza Haura. Poleca on, aby
damy, zamne, ktreby sobie yczyy mie potomstwo, patrzyy na to pilnie, gdy si pszczoy roj, gdzie usid, i na ktrym drzewie na gazi padn, ktre to pszczoy zebra, t ga jako jest w sobie urznwszy wzi, i poamawszy j, na pieknych czeluciach spali, a ten popi z zdrojow wod, po kilka razy na czczo, i na noc pi; a przytym zay maeskiej spoecznoci.2

Do dzisiaj przetrwao mnstwo zabobonw i przesdw dotyczcych wielu aspektw ciy: od sposobu odywiania ciarnej do pci, a nawet wygldu majcego si narodzi dziecka. Niektre z nich mona racjonalnie wytumaczy (na przykad zakaz kompletowania wyprawki niemowlcia przed porodem wynika z ogromnej miertelnoci noworodkw, ktra zacza male stosunkowo niedawno), inne (jak zakaz noszenia naszyjnikw i korali, ktre miayby spowodowa owinicie dziecka ppowin i uduszenie) wynikay z niewiedzy i nieznajomoci rozwoju ycia podowego. Ciekawe, e wikszo obowizujcych do dzisiaj przesdw dotyczy wanie ciy i okresu niemowlcego. wiadczy to o fakcie, e nawet obecnie cia uwaana jest za stan wyjtkowy i, mimo wzrostu poziomu wiedzy, nie do koca zrozumiay. Po przyjciu chrzecijastwa wierzenia pogaskie zaczy miesza si z religijnoci. Niezrozumiae rzeczy zaczto tumaczy sprawkami Szatana. Wierzono na przykad, e przyczyn znamion na ciele dziecka jest zapatrzenie lub dziaanie Szatana. Poza tym powszechna bya wiara w to, e kobieta ciarna
bya rwnie naraona na dziaanie rozmaitych boginek i mamun. Wierzono, e boginki szczeglnie nie lubi ciarnych. Noc wchodz przez otwarte okna i drcz pice kobiety. Ponadto mog rwnie podczas snu zamieni dziecko jeszcze nienarodzone. [] Aby nie dopu-

J. K. Haur, Skad albo skarbiec znakomitych sekretw oekonomiej ziemiaskiej, Krakw 1689, s. 435. Cyt. za: D. od-Strzelczyk, op. cit., s. 32.
2

www.e-bookowo.pl

Anna Go lus: J u bez tabu? C i a w po lskie j ku lturze

|8

ci do siebie boginek powinna mie przy sobie, nawet w czasie snu, kawaek ostrego elaza, np. szpilk. Inni polecali okadzanie rzeczy ciarnej dymem z zi. Byy rwnie zalecenia innego typu, codzienne pacierze, wymawianie imienia Matki Boej, noszenie krzyykw, medalikw itp.3

Chrzecijastwo miao wpyw nie tylko na ludowe wierzenia. redniowieczny Koci katolicki do starych zwyczajw wprowadza nowe zalecenia i ograniczenia dla kobiet w ciy. Dorota od-Strzelczyk pisze:
Statuty synodalne biskupa krakowskiego Wojciecha Jastrzbca z 1423 roku przytaczay przepisy kanoniczne dotyczce wspycia seksualnego maonkw i midzy innymi zabraniay stosunkw w czasie ciy, poniewa mogy one doprowadzi do poronienia.4

Warto zaznaczy, e wwczas poronienia zdarzay si bardzo czsto. Zajcie w ci nie oznaczao doczekania si dziecka. Przyczyn by zazwyczaj nieodpowiedni wiek matki (ju 12-letnie dziewczta byy wydawane za m i zachodziy w ci), niski stan higieny (nawet w najwyszych warstwach spoecznych), choroby weneryczne (powszechne wwczas) i obcienia genetyczne (zwaszcza w rodzinach magnackich maestwa zawierane byy czsto midzy bliskimi krewnymi). Ponadto nie bez znaczenia pozostawa fakt, e kobiety zachodziy w kolejn ci niemale tu po porodzie lub poronieniu. Wynikao to z nieznajomoci rodkw antykoncepcyjnych oraz z ogromnej miertelnoci dzieci (po stracie jednego dziecka pocieszano si narodzinami kolejnego). Stan taki mia miejsce nie tylko w niskich, ale i w najwyszych warstwach spoecznych: Marysieka, ona krla Jana III Sobieskiego, bya brzemienna 15 razy, ale tylko czworo dzieci doyo wieku dorosego. Do pocztkw XX wieku sytuacja ta nie ulega wikszym zmianom midzy innymi w wyniku braku lub nieznajomoci metod antykoncepcji cia bya czsto niezalena od woli kobiety. Zmienio si jedynie to, e problem ten czste cie i porody lub poronienia przesta by powszechny, pozo3

D. od-Strzelczyk, op. cit., s. 40. www.e-bookowo.pl

Anna Go lus: J u bez tabu? C i a w po lskie j ku lturze

|9

sta jedynie w niszych, za to liczniejszych warstwach spoecznych. Od poowy XIX wieku, wraz z rozwojem medycyny, stopniowo zacza wzrasta wiedza na temat metod zapobiegania ciy, jednak wycznie w wyszych, lepiej wyksztaconych warstwach spoecznych. Wikszo spoeczestwa zarwno na wsi, jak i miecie tej wiedzy nie posiadaa. Wiele kobiet wci byo wic skazanych na cie niechciane, zbyt czste, mczce i wyniszczajce zarwno fizycznie, jak i psychicznie. Znaczna cz takich ci koczya si poronieniem i chorob, a te, ktre udao si donosi, bardzo czsto koczyy si mierci dziecka. Dopiero w czasach dwudziestolecia midzywojennego problem ten dostrzeono i rozpoczto dziaalno zmierzajc do poprawy zdrowia reprodukcyjnego kobiet. W latach trzydziestych Tadeusz Boy-eleski opublikowa cykl felietonw, w ktrych propagowa ide wiadomego macierzystwa, domaga si zapewnienia znajomoci i dostpnoci rodkw antykoncepcyjnych dla szerszych mas ludnoci (a nie jedynie dla wybranych, gwnie ze rodowiska lekarskiego) oraz niekaralnoci aborcji z przyczyn spoecznych. W cyklu tym, wydanym pniej w dwch zbiorach pt. Pieko kobiet i Jak skoczy z piekem kobiet opisywa koszmarn sytuacj kobiet w ciy, ich samotno i bezradno. W niektrych felietonach zamieszcza wstrzsajce, rozpaczliwe listy od kobiet, ukazujce ndz ciarnych kobiet (i to nie tylko ubogich) bardziej autentycznie ni sam Boy. Wanie dziki tym listom eleski tak doskonale zna wczesn sytuacj kobiet. W krtkim felietonie pt. Lk przed ci pisa:
Tylko ten, kto mia sposobno czyta poufne listy kobiet, moe mie pojcie, czym jest dla kobiety czym jest dla rodziny nieustajcy lk przed ci, przed jej katastrof. Powyej pewnej iloci dzieci mao ktra kobieta zreszt godzi si z faktem ciy; wie, e musi j przerwa. Zaczyna si upokarzajca wdrwka po lekarzach, po klinikach, ebranie o wiadectwa lekarskie, ktre najczciej dla biednych! nie wystarczaj; drwinki, dowcipy i nauki moralne lekarzy, ktrzy odmawiaj jej pomocy. Wreszcie biedna kobieta idzie do akuszerki, ktra j bodaj rozumie i ktra j uwolni od ciy; ale zedrze
4

Ibidem, s. 40. www.e-bookowo.pl

Anna Go lus: J u bez tabu? C i a w po lskie j ku lturze

| 10

z niej skr i wpdzi zwykle w chorob wymagajc interwencji lekarza. Tak czy owak, ruina zdrowia, ruina dla domu. To widmo ciy jest czym tak gnbicym, e niszczy wszelk rado ycia, paraliuje stosunki maeskie, mio czyni klsk; czsto ma kochajcego on wypdza za jej zgod do prostytutek. Kiekujce ycie, ktre powinno by radoci, staje si zoliwym nowotworem, ktry si jak nowotwr operuje.5

Taki strach przed ci panowa zapewne w wikszoci polskich rodzin. Trudno si temu dziwi, bowiem niekontrolowana podno bya czsto przyczyn prawdziwych tragedii. Boy podaje wiele drastycznych przykadw takiej ndzy i pieka kobiet:
W ciasnym mieszkaniu wyndzniaa kobieta, zaniedbana, bez wdziku, mimo modych lat przedwczenie postarzaa. U jej kolan kilkoro drobnych dzieci, przy piersi dziecko, a ju jest w ciy. Dom peen wrzasku, brudu, smrodu jest istnym piekem; kobieta w niewoli swej macicy stracia zainteresowanie do czegokolwiek w yciu. M ucieka od tego pieka do szynku; czasem, wrciwszy pijany, kopie on w brzuch, aby ubi nienawistn ci. Wreszcie przy jeszcze jednym dziecku kobieta psuje si, choruje, czsto ginie na zakaenie krwi, zostawiajc ten drobiazg na asce losu.6

A skoro taki strach odczuway na sam myl o ciy kobiety zamne, mona sobie wyobrazi, czym musiao by zajcie w ci dla kobiety niezamnej. Pozamaeska cia bya wwczas uwaana za hab, owoc grzechu, za matk potpiano bez wzgldu na okolicznoci zapodnienia. Ciekawe, e cie matek, nawet takie, o jakich pisa Boy zbyt czste, wyniszczajce ciao i psychik, znienawidzone uwaane byy mimo wszystko za stan bogosawiony. Mimo intensywnej, kilkuletniej propagandy Boya i innych zwolennikw wiadomego macierzystwa poprawa sytuacji reprodukcyjnej kobiet w Polsce nastpia dopiero po II wojnie wiatowej. Zapewnienie w tym czasie po5 6

T. Boy-eleski, Pieko kobiet, Warszawa 1960, s. 146-147. Ibidem, s. 148. www.e-bookowo.pl

Anna Go lus: J u bez tabu? C i a w po lskie j ku lturze

| 11

wszechnie dostpnej antykoncepcji oraz aborcji z przyczyn spoecznych wynikao jednak nie tyle z przyznania kobietom prawa do decydowania o wasnej podnoci, ile z zaoe ideologicznych wadz Polski Ludowej. Zmienio si to zreszt tu po upadku PRL-u, kiedy to dostp do legalnej aborcji ponownie zosta ograniczony. Dzisiaj fakt zajcia w ci musi oznacza z punktu widzenia prawa urodzenie dziecka. Pozbawione dostpu do legalnej aborcji kobiety zmuszone s korzysta z tzw. podziemia aborcyjnego, o ktrym pisa ju Boy. Na szczcie dzisiaj nielegalne przerwanie ciy nie wie si ju z tak wielkim ryzykiem, jednak nie kad kobiet sta na wykonanie tego kosztownego zabiegu. Ubogie kobiety musz wic rodzi swe niechciane dzieci, ktrych nie bd mogy utrzyma ani pokocha, nierzadko pomnaajc w ten sposb liczb wychowankw domw dziecka lub dzieci zaniedbanych, godnych, a nawet bitych i krzywdzonych. W tej kwestii niewiele zmienio si od czasw Boya Pewnym zmianom ulego jednak spoeczne postrzeganie kobiety w ciy. Niegdy stosunek spoeczestwa do kobiety ciarnej by zaleny od jej stanu cywilnego cia matki uwaana bya za bogosawiestwo, cia panny natomiast za grzech i hab. Niezamna kobieta w ciy bya wytykana palcami, potpiana i dyskryminowana na kadym kroku. Natomiast tak czsto spotykany widok brzemiennej matki prawdopodobnie nikogo nie dziwi ani nie gorszy, by czym normalnym, a moe wrcz podanym. Kobieta przecie wychodzia za m przede wszystkim po to, by zachodzi w ci i rodzi dzieci. Do czasw Boya, a nawet duej, kada zamna kobieta (zwaszcza w najliczniejszych, niszych warstwach spoecznych) bya w ciy i rodzia (lub ronia) kilka lub kilkanacie razy. Widok ciarnej musia by zatem znacznie bardziej powszechny ni w dzisiejszych czasach, kiedy to kobiety zachodz w ci zdecydowanie rzadziej. A to, co powszechnie spotykane, nie wywouje w spoeczestwie wikszych emocji. Dzisiaj ciy nie rozpatruje si ju raczej w kategoriach grzechu czy bogosawiestwa. Nie potpia si ju z tak moc niezamnych matek, ich dzieci nie s uwaane za owoc grzechu, a cia nie jest hab. Jednak bez wzgldu na stan cywilny matki sama cia wci jest uwaana za stan co

www.e-bookowo.pl

Anna Go lus: J u bez tabu? C i a w po lskie j ku lturze

| 12

najmniej odmienny. Ta odmienno, przez wieki nie rozumiana, ale uznawana za stan naturalny i normalny, dzisiaj wywouje u ludzi rozmaite reakcje: od zachwytu do obrzydzenia. Warto w tym momencie zaznaczy, e do lat dziewidziesitych XX wieku cia nigdy nie bya eksponowana kobiety skryway ciarny brzuch pod obszernymi ubraniami, nie podkrelay go strojem ani nie obnaay. Cia bya zatem w pewnej mierze niewidoczna, ukryta. Wspczesna moda ciowa natomiast zazwyczaj podkrela, a czasem obnaa rosncy brzuch. To, co przez cae wieki byo wstydliwie skrywane, dzisiaj jest eksponowane nie tylko przez same ciarne, ale i przez rnorakie przejawy wizualnej kultury masowej (na przykad czasopisma dla kobiet, miesiczniki dla rodzicw, reklamy). Ostatnio coraz czciej odbywaj si sesje zdjciowe, w ktrych uczestnicz znane kobiety w ciy aktorki, piosenkarki itp. prezentujce wielki, zazwyczaj nagi brzuch. Kobiety te najpierw upubliczniaj swoj ci, a pniej po porodzie fotografuj si z nowonarodzonymi dziemi. wiadczy to moe z jednej strony o komercjalizacji najbardziej chyba prywatnego i intymnego momentu ycia, z drugiej o zanikaniu tabu, jakim cia bya objta. Upublicznianie ciy sawnych osb moe rwnie by jednym z przejaww powszechnego dzisiaj (i by moe w przeszoci rwnie) traktowania brzemiennej kobiety jako dobra wsplnego. W momencie zajcia w ci, a na pewno od momentu, kiedy cia zaczyna by widoczna, kobieta bez wzgldu na to, kim jest i czym si zajmuje staje si po prostu, tylko i wycznie kobiet ciarn. Obcy ludzie czuj si w obowizku komentowa jej zachowanie, zwraca uwag, ocenia i dawa dobre rady. Nawet ciao kobiety ciarnej jest niejako wasnoci publiczn dotykanie brzucha przez obce osoby, bez pytania jej o zgod, zdarza si tak czsto, e jest uznawane za zupenie normalne. Kada prba odmowy, nawet najuprzejmiejszej, ze strony ciarnej odbierana jest co najmniej ze zdziwieniem, a niekiedy z agresj. Brzemienna kobieta musi wic poegna si na czas ciy z poczuciem intymnoci, a nawet tosamoci. Ma by tylko kobiet w ciy. Utrata poczucia intymnoci i tosamoci oraz wyzbycie si wstydu rozpoczynaj si w okresie ciy, by osign kulminacj w momencie porodu.

www.e-bookowo.pl

O autorce
Anna Golus (ur. 1984), absolwentka filologii polskiej na Uniwersytecie Gdaskim. Autorka felietonw, artykuw i tekstw wszelkiej maci, copywriter, redaktor i korektor. Wolny strzelec. Wsppracuje z kilkoma wydawnictwami ksikowymi (m.in. MAC Edukacja, AJ-Press, Biblioteka Soca i Ksiyca). Publikuje midzy innymi w serwisie www.naszemaluchy.pl. Prywatnie: najlepsza na caym wiecie, samodzielna mama 7-letniej Zosi. Portfolio i kontakt na stronie www.dajeslowo.com.