GRAANSKO PRAVO PRVI KOLOKVIJUM UVODNE TEME GRAANSKO PRAVO Termin graansko pravo nastao je kao prevod rimskog

g izraza ius civile. Termin graansko pravo nije svugdje prihvaen (npr. ne poznaju ga zemlje islamskog i hindu prava). U irem znaenju termin ius civile podrazumijeva pravo graana, u uem smislu ius civile je dio rimskog prava koji obuhvata tradicionalne izvore. Umjesto ovog u nekim zemljama je prihvaen termin privatno pravo, civilno pravo, imovinsko pravo. Pravni sistemi civilnog prava nastali su recepcijom rimskog prava, dok se precedentno pravo uglavnom razvijalo bez pretjeranog uticaja rimskog prava. Graansko pravo je porodica pravnih grana (stvarno pravo, obligaciono pravo, pravo intelektualne svojine...). Norme graanskog prava su vie privatnopravne nego javnopravne. Poslednjih decenija graansko pravo karakteriu tri procesa: - Socijalizacija - sastoji se u tome to se postepeno naglasak premjeta sa individualnih interesa na socijalne. Ovaj proces je zahvatio sve pravne sisteme kontinentalnog prava. Socijalizacija ima znaajan uticaj na zakonodavstvo, a time i na pravnu praksu. - Moralizacija - je proces ija je sutina u proimanju etikih i pravnih pravila pri stvaranju, primjeni i naunom tumaenju graanskopravnih normi. Cilj procesa je zatita slabijih i sankcionisanje bezobzirnog, malicioznog i ikanoznog vrenja prava. Moralizacija je proces zasnovan na primjeni naela savjesnosti i potenja. - Komercijalizacija - podrazumijeva prodiranje principa trgovinskog prava u graansko pravo. Trgovinsko pravo se vremenom izdvojilo iz graanskog prava sa svojim specifinostima. Razvojem se deava obrnut proces: pojedini instituti trgovinskog prava poeli su da prodiru u graansko pravo. U graanskopravnom prometu su graanska prava, a ne stvari ali je prihvaeno po principu materijalizacije prava svojine koje znai da je jedino kod prava svojine mogue poistovjetiti stvar sa pravom. Prvo (ko prvn nuk) se uopteno dijeli n privtno i jvno prvo. Grnsko prvo je dio privtnog prv koji izuv i ureuje subjektivn grnsk prv i grnskoprvne odnose, ko i poloj subjekt u tim odnosim. Grnsko prvo je suprotno jvnom prvu, jer je njegov osnovn krkteristik jednkost strnk i rvnoprvnost njihovih volj. Kod jvnog prv postoji odnos subordincije (potinjvnj), jer jedn strn - drv (odnosno neki njen orgn) nreuje, dok drugi subjekt tome mor d se pokorv (tipin primer je poresko prvo - koliki porez rzree poresk uprv, toliko mor d se plti). U privtnom prvu, k i kd se ko jedn od strn ugovornic pojvljuje drv (npr. kupuje zemljite od privtnog vlsnik), obje strne imju potpuno jednk prv. Ine, nekd je grnsko prvo bil veom irok oblst i gotovo se poklpl s privtnim prvom, li se ksnije, s veim uplitnjem drve u neke oblsti, poinju d izdvjju nove prvne grne. Tko d privtno, pored grnskog, ine i trgovinsko, mjenino i ekovno prvo i prvo osigurnj. Pored njih iz grnskog prv izdvojile su se i neke druge prvne grne, ko to su rdno, stmbeno, utorsko, p i porodino prvo koje imju tendenciju d pobjegnu iz oblsti privtnog u jvno prvo.

PREDMET GRAANSKOG PRAVA Graanskim pravom ureuju se raznovrsni odnosi. Ti odnosi mogu biti imovinski ili neimovinski, kao i statusni. Najbrojniji su imovinski (robno-novani) odnosi. Takvi graanskopravni odnosi spadaju u graansko-imovinsko pravo. Meutim postoje i oni koji imaju neimovinsku prirodu, ali i oni sa mijeanjem elemenata imovinske i neimovinske prirode (npr. pravo intelektualne svojine). U graansko pravo ubrajamo norme obligacionog prava, stvarnog prava, porodinog prava, nasljednog prava i opte norme opti dio gradjanskog prava. Opti dio graanskog prava sadri pojmove, norme, institute koji su zajedniki za neke ili za sve djelove graanskog prava. Glavni sastojci opteg dijela su: izvori prava, fizika i pravna lica, zastupnitvo, vrenje i zatita prava. - Obligaciono pravo je sastavni dio graanskog prava. Normama ovog prava ureuju se obligacioni odnosi. Za razliku od nasljednog prava ovdje se ureuje pravni promet inter vivos (meu ivima). Ove norme posebno ureuju sljedee odnose: osnovna naela, nastanak, dejstvo, prestanak, opta pravila pojedinih izvora obligacija i pojedinim obligacionim ugovorima. Obligacioni odnos je odnos izmeu najmanje dvije strane, izmeu aktivnog (povjerilac) subjekta i odreenog ili odredivog dunika u tom odnosu. Povjerilac je u obligacionom odnosu ovlaen da zahtijeva davanje, injenje, neinjenje i trpljenje (dare, facere...). Izvor obligacija su najee ugovori. Moe nastupiti i iz delikta tj. prouzrokovanja tete, ili jednostrane izjave volje (testament, hartije od vrijednosti, odricanje od nasledstva...) - Stvarna prava su zakonom odreena i zatiena prava njihovih imalaca da neposredno vre pravnu vlast nad pojedinano odreenim stvarima uz mogunost da ih suprostave treim licima (dejstvo erga omnes). Dijele se na stvarna prava korienja (pravo svojine i stvarna prava na tuim stvarima, slubenosti (stvarne i line) ) i prava garancije (zaloga - zaduno pravo nad pokretnim stvarima, ostvaruje se tzv. deposesijom), hipoteka - (zalono pravo nad nepokretnim stvarima) i pravo fiducijarne svojine - (moe se zasnovati nad pokretnim/nepokretnim stvarima ili na zbirnoj stvari. Prednost nad hipotekom, zalogom je to stvar svo vrijeme moe ostati u dravini dunika tako da je moe ekonomski iskoriavati). - Nasljedno pravo predstavlja ovlaenja odreenog lica na osnovu norimi objektivnog nasljednog prava. To su prava koja prozilaze iz zaostavtine ostavioca (pravo nasljea). Specifinost je to nastaju post mortem, odnosno, od trenutka smrti odreenog lica. Hereditatis u naem pravu nema leee zaostavtine vakuuma. U momentu smrti ostavioca zaostavtian, ex lege, prelazi na sanaslednike, tj. oni imaju zajedniku svojinu nad stvarima u zaostavtini. Zajednika svojina je svojina vie lica iji udjeli nisu odreeni ali su odredivi. - Porodino pravo je skup pravnih normi kojima se ureuju lini i imovinski odnosi izmeu lanova porodice koji preteno proizilaze iz braka i srodstva. Predmet graanskog prava su i porodini odnosi. Postoje dvije grupe porodinih odnosa: lini odnosi (izmeu branih drugova, roditelja i djece, staratelja...) i njihovi imovinski odnosi. Prava intelektualne svojine su, takoe, predmet graanskog prava. Ova prava obuhvataju tri vrste odnosa: 1) autorska prava, 2) prava industrijske svojine, 3) prava konkurencije. - Autorska prava su prava njegovog imaoca na intelektualnim tvorevinama tj. prava autora nad knjievnim, umjetnikim i naunim djelima.

- Prava industrijske svojine su prava na drugoj vrsti intelektualnih tvorevina, koje imaju

tehniku prirodu. Pravo na pronalazak, patent, licencu, dizajn, uzorak, ig, oznaku geografskog porijekla, topografiju itd. Iz predhodnog zakljuujemo da se predmet graanskog prava moe podijeliti na imovinske i neke neimovinske odnose i one statusne. Tipian imovinski odnos je npr. pravo svojine, neimovinski - brak, a statusni imovinski odnos je pravna, poslovna i deliktna sposobnost. *Predmet graanskog prava su i neki lini odnosi, odnosno, lina prava lina dobra, koja ine sastavni dio graanskog prava. Graansko pravo lina dobra/prava interesuju u onom obimu u kojem se ta dobra mogu imovinski izraziti. Kada doe do povrede ili ugroavanja linih prava, aktivnost oteenog je traenje zatite svojih linih dobara podnoenjem tube za graansku zatitu. Kod linih prava, naknada nematerijalne/neimovinske tete ima za cilj satisfakciju i zadovoljenje. Lini odnos spada u imovinska prava autorska prava. Imovinsko pravo spada u lina alimentacija. METOD GRAANSKOG PRAVA Metod graanskog prava je misaoni logiki postupak (ili niz postupaka) kojim se graanskopravne norme formuliu, saznaju, primjenjuju ili nauno ispituju. Pravna tehnika je naziv za metod formulisanja normi, a metod saznanja naziv za tumaenje gradjanskopravnie norme i popunjavanje pravnih praznina. Za najvei broj situacija vae naela: saglasnost volja (autonomije volja, sloboda ugovaranja), ravnopravnosti, prometljivosti graanskih prava i imovinske sankcije. - Autonomija volje je naelo po kome je individualna volja osnov zasnivanja ili ureenja pravnih odnosa u graanskom pravu. Ovo naelo razliito se manifestuje kod pojedinih vrsta graanskog prava. Tako npr. u ugovornom pravu kao najznaajnijoj vrsti obligacionog prava slobodna inicijativa stranaka se manifestuje preko slobode ugovaranja. Autonomija volje nije naelo koje se primjenjuje apsolutno. Prema Zakonu o obligacionim odnosima uesnici u prometu su slobodni da u granicama prinudnih propisa i morala drutva urede svoje odnose prema slobodno izjavljenoj volji autonomiji. Strane ne mogu ii protivno imperativne norme, koje su inae u ugovornom pravu izuzeta. U ugovornom pravu vae najee dispozitivne norme. Postoje i odreeni izuzetci od ovog naela, npr: propisana forma, volja treih lica porez na promet kod kuporodaje. U nasljednom pravu autonomija volje posebno se manifestuje preko namjere za sainjavanje testamenta, u stvarnom pravu vlasnik moe u granicama zakona stvar da dri, upotrebljava i sa njom da raspolae. Stranke ne mogu ii protivno pravnim normama. Pravne norme: imperativne (propisuje ih zakon i ne mogu se mijenjati) i dispozitivne. Dispozitivne: prave dispozitivne norme (npr. predaja stvari e se izvriti u roku od 10 dana.) i dopunske dispozitivne (aneks ugovora). U stvarnom pravu slobodna inicijativa stranaka se posebno manifestuje kod prava svojine, i to preko svojinskih ovlaenja vlasnika stvari. Vlasnik je ovlaen da stvar dri, koristi i raspolae sa njom (posjed i dravina je isto). Dravina je najee i faktika vlast nad stvari. Koristiti stvar znai upotrebljavati je i ubirati plodove od iste. Pribiranje plodova moe biti civilno i naturalno. Svaka stvar je podobna da daje civilne plodove, dok svaka stvar nije podobna da daje naturalne plodove.

Raspolaganja nad stvari moe biti: 1) po ovlaenju, 2) faktiko raspolaganje (preduzimanje materijalnih akata koji mogu ii do unitenja stvari) i 3) pravno raspolaganje (dati stvar u zakup, predati u dravinu, dati na korienje gdje vlasnik i dalje posjeduje svojinu ali golu svojinu), na istoj stvari ne mogu postojati dva ili vie prava svojine. - Ravnopravnost je naelo saglasno kojem su stranke u graanskopravnom odnosu stavljene u jednaki poloaj, kao i njihove volje. npr. kod ugovora o kupoprodaji prodavac i kupac su ravnopravni, bez obzira koji se subjekti pojavljuju u tom svojstvu (fiziko lice, pravno lice ili drava). Tu je pitanju koordinirajui a ne subordinirajui poloaj stranaka, kao npr. u adminstrativnom (upravnom) pravu - podreen poloaj poreskog obveznika u odnosu na dravu. Izuzetak od ovog pravila moe biti plaanje poreza, alimentacija. - Prometljivost je naelo u kojem se sastoji podobnost graanskih prava da sa svojih imalaca prelaze na druga lica. Meutim nisu sva subjektivna graanska prava prenosiva. Tako nije mogue prenijeti prava vezana za linost imaoca (npr. alimentacija, autorska prava za koja je potrebna posebna dozvola - Autorizacija). - Sankcija je vid pravno organizovane prinude koja se vri nad licem kako bi se lina dobra ili imovina drugog lica doveli u ono stanje kakvo je bilo prije ugroavanja ili povrede prava. Sankcije graanskog prava mogu biti razliite. Neke se, radi preventivnog djelovanja, preduzimaju prije nastanka tete, a drugima se ublaavaju ili otklanjaju tetne posljedice. U graanskom pravu sankcija je preteno imovinske prirode. Naknada tete moe biti naknada imovinske tete (stvarana teta ili izmakla dobit) ili naknada neimovinske tete (satisfakcija). Pored naknade tete sud moe izrei i druge sankcije npr. Povraaj u preanje stanje (restitucija), stavljanje pravnog posla van pravne snage. Izuzetak od ovog pravila je alimentacija (neplanje) gdje je zaprijeena krivina sankcija (do 3. mjeseca zatvora kod nas). Najtea sankcija je oduzimanje predmeta prestacije. Po naem Zakonu o obligacionim odnosima oduzeta dobra odlaze u korist nadlene humanitarne organizacije. PRIVATNO PRAVO I JAVNO PRAVO Jedna tradicionalna razlika prava, koja se nekada smatrala fundamentalnom, je razlika izmeu javnog i privatnog prava. Ta dioba potie iz antike. Jo u Justinijanovoj kodifikaciji Ulpijan navodi da se javno pravo tie rimske drave a privatno pojedinanih koristi. Postoji nekoliko teorija o odnosu ova dva prava: - javno pravo titi javni interes, privatno slui ostvarenju privatnih interesa - javno pravo je odnos u kojem uestvuje drava, a privatno ureuje odnos meu privatnim licima. - javno pravo podrazumijeva uee imaoca vlasti sa subordinirajuim (nadmonim) odnosom prema drugoj strani, dok privatno pravo promovie odnose ravnopravnosti. - javno pravo je odnos u kome je nuno uee javnopravnog subjekta, a ostali odnosi su privatnopravni. - javno pravo ine imperativne, a privatno pravo dispozitivne norme.

Praktini znaaj ove podjele je u tome to se ovim terminima iskazuju razliiti putevi za ostvarivanje prava, razliite zakonodavne nadlenosti itd. I privatno i javno pravo reguliu odnose unutar drave Crne Gore. Meunarodno javno pravo regulie odnose Crne Gore i drugih drava. Meunarodno privatno pravo je grana unutranjeg prava koja ureuje graanskopravne odnose sa elementom inostranosti (npr. rus kupuje stan u CG). U sastav ove grane prava ulaze norme koje za predmet imaju sukob zakona, sukob jurisdikcija, pravni poloaj stranaca i dravljanstvo. UPOREDNO GRAANSKO PRAVO Uporedno graansko pravo je uporedno, pravno vaee, graansko pravo raznih zemalja. Ono uporeuje, zakonodavsta, doktrine i institucije koje postoje u razliitim zemljama to proiruje i obogauje fond moguih rjeenja. Svoje puno jedinstvo dobilo je u XIX vijeku donoenjem Napoleonovog zakonika i drugih zakonika inspirisanih njime. Kontinentalni pravnici su izjednaili istorijsku jurisprudenciju sa istorijskim pristupom grai rimskog prava. Ipak, ne treba precjenjivati ulogu uporednog metoda. Mnogi elementi graanskog prava su zajedniki, to posebno vai za evropske zemlje u kojima se graansko pravo temelji na principima rimskog prava. U zavisnosti od srodnosti svi pravni sistemi se dijele u odreene pravne krugove npr. romanski, germanski, angloameriki, islamski. Uporedno graansko pravo ima etiri funkcije: - pruanje materijala zakonodavcu za bolja rjeenja odreenih problema. - uporedno pravo je instrument za bolje tumaenje prava. - sluenje nastavi na univerzitetima i pravnim fakultetima. - pomae u ostvarivanju i izjednaavanju prava na meunarodnom nivou. EVROPSKO PRIVATNO PRAVO Evropsko pravo u irem smislu podrazumijeva prava svih evropskih meunarodnih organizacija (EU, Savjet Evrope, Zapadno evropska unija, Organizacija za Evropsku bezbjednost i saradnju) . Evropsko pravo u uem smislu predstavlja pravo Evropske unije, razlikujemo: primarno evropsko pravo, ine norme ugovora evropskih drava kojima su one kreirale svoje zajednice, a potom i Evropsku uniju. sekundarno evropsko pravo, je pravo koje donose organi EU (Evropska komisija, Savjet, Evropski parlament..) Organi Evropske Unije donose sekundarne norme u obliku: 1) uredbi, 2) smjernica, 3) odluka, 4) stavova i preporuka i 5) svih onih akata koji ne spadaju u ove kateg. Evropsko pravo djeluje na privatno pravo pojedinih drava na dva naina: - ogranienjem privatnog prava, neposrednim ograniavanjem subjektivnih prava ili neprimjenjivou normi privatnog prava zbog prevage prava Zajednice, - stvaranjem novog privatnog prava: a) izjednaavanjem prava drava lanica, b) izjednaavanjem radi nastanka vaeeg privatnog prava na nivou Zajednice.

Zbog nesistematinosti Evropskog privatnog prava injeni su pokuaji da se ono drugaije uredi. To je injeno organizovanjem simpozijuma (Hag 1997.), formiranjem komisije u cilju sistematizacije Evropsko obligaciono pravo, koja je objavila odreena naela preporuke (Komisije za Evropsko ugovorno pravo). Kada postoji konflikt sa pravom pojedinih drava lanica Evropsko pravo ima prednost nad ustavnopravnim normama tih drava. Sudovi drava lanica duni su primjenjivati evropsko pravo, stim da sudovi drava lanica ne mogu odluivati o valjanosti pravnih akata Evropske Unije niti ih tumaiti, ve to moe samo Evropski sud. GRAANSKI ZAKONIK Graanski zakonik je zakon kojim se u potpunosti ureuje jedna oblast graanskog prava. Termin graanska kodifikacija se koristi kao sinonim za graanski zakonik. Uporedna zakonodavstva imaju brojne kodekse: graanski, krivini, proceduralni, pomorski. Zakonikom se na autoritativan i mjerodavan nain potpuno ureuje cjelokupni korpus prava. Znaaj graanskog zakonika najbolje oslikavaju Napoleonove rijei na ostrvu Sv. Jeleni: Moja prava slava nije u tome to sam dobio etrdeset bitki, Vaterlo e izbrisati sjeanje na tolike pobjede. Ono to nita nee izbrisati, ono to e vjeno trajati, to je moj Graanski zakonik. Najpoznatiji meu svim kodifikacijama je Francuski graanski zakonik 1804. godine, slijede Austrijski, Srpski, Njemaki, Opti imovinski zakonik za Crnu Goru, vajcarski, Italijanski graanski zakonik itd. - Francuski graanski zakonik 1804. godine, izvrio je ogroman uticaj na zakonodavstva mnogih zemalja. Zbog svojih rjeenja i ogromnog uticaja pravna teorija ga ubraja u najbolje zakonodavne teorije svijeta. Sa izvjesnim izmjenama i dopunama u Francuskoj je i danas u upotrebi. Raen je pod velikim uticajem ideja Francuske revolucije npr. lina sloboda, svojina kao sveti i zakonom zatieno pravo, sloboda ugovaranja...U njemu je prihvaena instituciona podjela graanskog prava na lica (statusno, brano i porodino), stvari (stvarno, obligaciono i nasljedno) i tube (graanski sudski postupak). Predstavlja sublimaciju rjeenja francuskog obiajnog prava, recipiranog rimskog prava, kraljevih ordonansi, kanonskog prava, sudske prakse viih sudova, teorijskih radova, zakonodavstva prelaznog perioda. Odlikuje se kratkim i saetim normama i elegantnim tekstom. - Austrijski graanski zakonik, donijet 1811. god, njegovi djelovi su raeni pod vidnim uticajem Gajeve institucione podjele (lica, stvari, tube). Sadri uvod i tri djela: lino pravo, ukljuujui i porodino, stvarno pravo sa nasljednim pravom i jednim dijelom obligacionog prava; zajednike odredbe linog i stvarnog prava, i dio koji obuhvata djelove obligacionog i stvarnog prava i kao imovinske i brane reime. Obiajno pravo se primjenjuje samo pod uslovom da se zakon poziva na njega. Dugo je bio u primjeni u Hrvatskoj, Sloveniji, Dalmaciji, Banatu, BiH. Sadri 1502 paragrafa. Veliki uticaj izvrio je na Srpski graanski zakonik. - Srpski graanski zakonik, donijet 1884. god, primjenjiva se sve do II svjetskog rata. Predstavlja skraeni prevod Austrijskog Graanskog Zakonika. Sadri 950 paragrafa. Obuhvata brano, porodino i nasledno pravo. Originalne djelove predstavljaju djelovi preuzeti iz obiajnog prava. - Njemaki graanski zakonik, donijet 1896. god, stupio na snagu 1900. god, znaajan po uvoenju sistematike pandektnog prava. Po ovoj sistematici gransko pravo je podijeljeno u pet

cjelina: opti dio, stvarno pravo, obligaciono pravo, nasljedno pravo i porodino pravo. esti dio odnosi se na primjenu stranih zakona (novina je opti dio). Sadri ustanove koje nijesu poznavali graanski zakonici XIX vijeka (pravna lica, objektivna odgovornost, ugovor u korist treeg lica itd.). Njemaki graanski zakonik predstavlja jednu od najvanijih i najobimnijih kodifikacija prava u svijetu. Raen je 23 god. - Opti imovinski zakonik za Crne Gore donijet 1888 g. Njegov tvorac je Valtazar Bogii. Ovaj zakonik sadri samo stvarno i obligaciono pravo. Zato se i naziva imovinski zakonik. Iz njegovog sadraja izostale su norme porodinog i nasljednog prava jer nijesu bile zrele za kodifikaciju. Predstavlja moderni zakonik koji je prihvatio i odreena pravila postojeeg obiajnog prava u Crnoj Gori. Sadri est djelova i po optem miljenju predstvalja najbolju zakonodavnu tvorevinu na tlu bive Jugoslavije. Postao simbol naeg obrazovanja. Preveden je na pet stranih jezika. Ovaj zakonik ini ast Crnoj Gori u njegovom tvorcu. - vajcarski graanski zakonik, sastoji se od kodifikacije zvane Graanski zakonik iz 1907. god, i Obligacionog zakonika (revizije postojee kodifikacije iz 1881. God. i izmjena iz 1911.god.). Ubraja se u najmodernije graanske kodifikacije. Graanski zakonik od 1907. godine obuhvata: opti dio graanskog prava, stvarno, obligaciono, porodino i nasljedno pravo. Obligacioni zakonik obuhvata: opti i posebni dio obligacionog prava, stvarna prava na pokretnostima i trgovinsko pravo (ukljuujii i pravo hartije od vrijednosti). U Graanskom zakoniku iz 1907. godine su sadrani brojni pravni principi i upotrebljen jasan, razumljiv i otmen jezik. - Italijanski graanski zakonik, stupio na snagu 1942. god, ima 2999 lanova. U njemu su jednostavno regulisani graanskopravni i trgovakopravni odnosi, izuzev pomorskog prava koje je regulisano u posebnom zakoniku. Ne sadri opti dio. Uvodne odredbe ovog zakonika sadre: pravne izvore, primjenu zakona, tumaenje propisa, vremensko vaenje zakona, analogiju i odredbe o meunarodnom privatnom pravu. Ubraja se u veoma uspjele kodifikatorske tvorevine. Njegova rjeenja uticala su i na na Zakon o obligacionim odnosima. GRAANSKO PROCES PRAVO Graansko procesno pravo je sistem pravnih normi koje za predmet imaju graanske sudske postupke. U te postupke spadaju: parnini, izvrni, vanparnini i steajni postupak. Najznaajniji je parnini postupak, jer predstavlja redovni, opti i osnovni metod zatite graanskih prava. Na jedan opti nain moe se rei da se ovim normama ureuje sudsko ostvarivanje zatite prava koja proistiu iz graanskopravnih odnosa. Norme parnino procesnog prava su po pravilu imperativne prirode. Graansko procesno pravo podrazumijeva organizaciona i funkcionalna pravna pravila. Prvim se ureuje organizacija, sastav i nadlenost sudova, drugima poloaj suda, stranaka i drugih uesnika, uslovi za pravosnanost parninih radnji stranaka, suda, sudske odluke. Graansko procesno pravo je sistem pravnih pravila kojima se regulie sudsko ostvarivanje zatite prava koja proistiu iz odreenih graanskopravnih odnosa. Njima se reguliu: struktura graanskog sudskog postupka te poloaj, aktivnosti i uzajamni odnosi procesnih subjekata. Graansko procesno pravo se dijeli na: parnino i izvanparnino. Odnos Graansko procesnog prava prema materijalnom graanskom pravu. Do odvajanja Graansko procesnog prava od graanskog materijalnog prava dolo je tek u 19. vijeku. Razlikovanje procesnog od materijalnog graanskog prava ima kako teorijski, tako i praktini znaaj. Npr. procesne radnje se ne ispituju u pogledu njihove valjanosti kao poslovi graanskog prava, ve u pogledu njihove doputenosti. Kad je procesna radnja doputena, ona nee uvijek

samim svojim preduzimanjem proizvesti dejstvo. Osim toga, u pogledu teritorijalnog vaenja normi procesnog prava uvijek vai naelo zakon domaeg prava, a u pogledu vaenja normi materijalnog prava naelo lex causae (Mjerodavno pravo po kojem se presuuje glavni predmet naziva se lex causae). Mateijalna prava prouavanje kljunih pravnih instituta. Procesna prava realizacija tih prava pred sudom (u sudskom postupku). SISTEMATIKA GRAANSKOG PRAVA Sistematika graanskog prava podrazumijeva nain sreivanja graanskopravnih normi u vee cjeline (institute i grane) na osnovu zajednikih karakteristika i razlika meu njima. Brojne su sistematike graanskog prava ali s obzirom na uestalost primjene tri su najznaajnije: instituciona, pandektistika i jusnaturalistika. INSTUTICIONA SISTEMATIKA Prva sistematika vodi porijeklo iz Gajevih institucija. Imala je snaan uticajna graanski zakonik Francuske i Austrije. Pod njenim uticajem raen je Srpski graanski zakonik. Sutina je u tome to je graansko pravo podijeljeno u tri dijela: lica, stvari i tube. - lica (statusno i porodino) - stvari (stvarno, obligaciono i nasljedno) - tube (u poetku procesno, kasnije obligaciono) PANDEKTISTIKA Pandektna sistematika je cjelina iji su tvorci pandektisti. Ova sistematika je izvorno nastala za graansko pravo. Po ovoj sistematici gransko pravo je podijeljeno u pet cjelina: opti dio (sastavljen od zajednikih normi, pojmova i institucija), stvarno pravo, obligaciono pravo, nasljedno pravo i porodino pravo. Njemaki graanski zakonik, donijet 1896. god, stupio na snagu 1900.god., znaajan po uvoenju sistematike pandektnog prava. Njene prednosti su stalnost, loginost i praktinost. Pendektistika je pravac koji je nastojao da istorijskom i sistematskom obradom Justinijanove kodifikacije, a naroito Pandekata kao njenog sredinjeg dijela, stvori neprotivrijean sistem pozitivnog graanskog prava. Posebna zasluga ovo kole je dovravanje i izgraivanje mnogih pravnih pojmova koji i danas predstavljaju temelj graanskopravne nauke. Sredite ovog dominantnog prava 19. vijeka bila je Njemaka. Njegovi najistaknutiji predstavnici su bili i pobornici istorijsko-pravne kole, a neki od njih imali su posebne zasluge za stvaranje Njemakog graanskog zakonika. NAUKA GRAANSKOG PRAVA Poseban peat razvoju graanskopravne nauke dali su rimski pravnici (pisci i sudije). Nakon njih javljaju se glosatori koji su pisali saeta objanjenja odreenih rijei, izraza ili djelovi teksta glose. Od XIII do XVI vijeka peat graanskopravnoj nauci dali su postglosatori (komentatori, konzilijatori). UGOVOR Ugovor je saglasnost volja dva ili vie lica kojom se postie neko pravno dejstvo. Dejstvo se moe sastojati u zasnivanju izmjeni ili prestanku nekog pravnog odnosa.

Ugovor je pogodan instrument za ureivanje porodinopravnih, nasljednopravnih, stvarnopravnih, upravnopravnih i drugih pravnih odnosa. Predstavlja pravni fenomen sa irokim okvirima sa pravnim dejstvima u svim oblastima prava. Umjesto termina ugovor u upotrebi su i drugi termini: - pakt i konvencija (naroito u meunarodnom pravu), - sporazum (ima ire znaenje), - pogodba, uglavak (ima ue znaenje), - dogovor (saglasnost bez pravnog dejstva)... Za zakljuenje ugovora potrebno je da se ostvare odreeni uslovi: - saglasnost volja ugovornih strana - poslovna sposobnost ugovornih strana - osnov (kauza) - predmet ugovora - forma (kod nekih vrsta ugovora) Nastanak ugovora je vezan za dvije podudarne izjave (ponuda i prihavatanje ponude) volje od kojih se sastoji ugovorna saglasnost izjavljenih volja. Ugovor je zakon za strane. To znai da se obaveze preuzete zakljuenjem moraju ispuniti. Ugovori se dijele prema razliiti kriterijumima: - u zavisnosti da li ugovor stvara obavezu jedne ili obije ugovorne strane postoje jednostrano obavezni i dvostrano obavezni ugovori (sinalgmatini). - u zavisnosti da li druga strana za ono to dobije mora da daje neku nadoknadu ili ne postoje teretni (ugovori sa naknadom) i dobroini (besplatni) ugovori. - u zavisnosti da li se u trenutku zakljuenja ugovora zna visina ugovornih obaveza dijelimo ih na aleatorne i komutativne. - u zavisnosti od toga da li se mogu zakljuiti neformalno ili u odreenoj formi postoje formalni i neformalni ugovori. - u zavisnosti da li su ih zakljuila pojedina fizika ili pravna lica meu sobom ili su ih zakljuile neke organizacije dijelimo ih na individualne i kolektivne. - u zavisnosti od toga da li su lina svojstva strana bila od odluujueg znaaja postoje ugovori intuitu personae i ugovori bez obzira na svojstva linosti. - ugovori sa trajnim izvrenje/ugovori sa trenutnim izvrenjem ugovora. - predugovor i glavni (konani) ugovor. Prema Zakonu o obligacionim odnosima ugovor je zakljuen kada su se strane saglasile o bitnim sastojcima ugovora. Ovi sastojci moraju biti odreeni ili odredivi. SVOJINA Svojina je jedan od centralnih pravnih fenomena koji je povezan sa gotovo svim ustanovama graanskog prava. Ona je nosei stub pravnog poretka, a u novije vrijeme ubraja se u osnovna prava ovjeka. Ekonomski aspekt svojine ini prisvajanje i pripadanje, a pravni aspekt oznaava pravnim poretkom priznatu i zatienu vlast fizikog ili pravnog lica na stvari (pravo svojine). Svojina je najpotpunija pravna vlast na stvari. Ostvarivanje prava svojine obezbjeuje svom titularu imovinsku sigurnost (garanta funkcija), slobodu odluivanja u pogledu razliitih

mogunosti korienja i raspolaganja (dispoziciona funkcija), i sticanje odreenog drutvenog ugleda (funkcija prestia). V. Bogii u Opte imovinskom zakoniku navodi Kae li o kakvoj stvari moja je, to je najvie to kazati moe. U naem pozitivnom pravu kae se da Vlasnik ima pravo da svoju stvar dri, da je koristi i da njome raspolae u granicama odreenim zakonom. Na zakonodavac ne zanemaruje ni pravnu obavezu treih lica da se uzdravaju od povreda prava svojine. Kae se da postoje dvije strane pravne prirode svojine: pozitivna (tie se ovlaenja na stvari) i negativna (namee treim licima odreeno ponaanje). TESTAMENT Testament je zakonom propisani oblik jednostrane, strogo line i opozive izjave volje odreenog lica (testatora, zavjetaoca), kojom odreuje raspodjelu svoje imovine u sluaju smrti i daje (eventualno) druge izjave u vezi sa svojom smru. esto testament ine i odredbe neimovinskog karaktera (priznanje oinstva, odreivanje mjesta sahrane...) Testament je: - pravni posao mortis causa (dejstvo nastupa poslije smrti) - dobroini pravni posao (bez obzira da li se naslednicina nalau tereti ili ne) - jednostrani pravni posao (nastaje i proizvodi dejstvo izjavom volje zavjetavaoca) - pravni posao kod kojeg je iskljueno svako zastupanje (ne moe se dati preko punomonika) - formalni pravni posao (proizvodi pravna dejstva ako je sainjen u zakonom propisanom obliku) - jednostrano opoziv pravni posao. Postoji vie formi testamenta: olografski (svojeruni), alografski (pred svjedocima), sudski, konzularni, meunarodni, vojni, brodski, usmeni. IZVORI GRAANSKOG PRAVA POJAM Izvori graanskog prava su opte pravne norme koje ureuju graanskopravne odnose (norme sadrane u optim pravnim aktima). Kao i druge opte norme, graanskopravne norme se odnose na sve sluajeve iste vrste, bez obzira na broj tih sluajeva u kojima je primijenjena i bez ogranienja vremena trajanja. Skup optih graanskopravnih normi predstavlja graansko pravo u objektivnom smislu (objektivno graansko pravo). Prava koja nastaju za subjekte primjenom opte norme su subjektivna graanska prava. Objektivno graansko pravo (opte norme) moe biti pisano (propisano) i nepisano (obiajno). Pisano pravo je u zemljama evropskog prava potisnulo obiajno. U jednom dijelu pravne teorije, izvori prava u formalnom smislu shvataju se kao opti pravni akt (ustav, zakon, uredba). Izvori prava su norme sadrane u optim pravnim aktima. IUS DISPOSITIVUM I IUS COGENS Ius dispositivum je dispozitivno pravo, odnosno pravna norma ija primjena zavisi od volje stranaka. U pravnoj teoriji razlikuju se dvije vrste ispozitivnih normi: prave dispozitivne i dopunsko dispozitivne. Prave dispozitivne norme nastaju sporazumom stranaka, dopunske

odrazumijevaju propise koji se primjenjuju kao dopuna volje stranaka jer se one nijesu drukije sporazumjele. Strane mogu izbjei primjenu dopunskih normi tako to e same regulisati odreeni pravni odnos. Stranka je pozvana da sama stvori normu, ali ako ona to ne uradi dolazi do rimjene zakonske norme u rezervi. Zakonodavac primjenom dopunsko-dispozitivnih normi sprjeava da odreeni drutveni odnos bude pravno neregulisan. Norma koju stranka stvori postaje za nju isto tako obavezna, kao i svaka druga imperativ norma. U graanskom pravu dispozitivne norme su pravilo.

Ius cogens je prinudno pravo, odnosno, propis koji se mora primijeniti u odreenoj situaciji i koji se ne moe mijenjati voljom lica na koja se odnosi. Primjena imperativnih normi je nametnuta od strane pravnog poretka. Zakonodavac se najee opredjeljuje za primjenu imperativnih normi kada treba zatititi iri kolektivni ili zajedniki interes. Meutim ponekad su imperativne norme prisutne kad je potrebno zatititi i pojednani interes, da bi se sprijeila mogunost zloupotrebe prava od nadmone strane, nametanjem volje (ravnopravnost i ravnotea interesa). Odstupanje od dispozitivne norme zakonodavac propisuje eksplicitno (nesumljivo formulacijomrijeima) ili implicitno (kada to proizilazi iz prirode odnosa ili interesa koji titi). ZAKON Zakon je pravni akt koji je u hijerarhijskoj ljestvici pravnih akata odmah ispod ustava. To je akt koji donosi zakonodavno tijelo u odreenom zakonodavnom postupku, odnosno, akt koji ima formalni naziv zakon bez obzira na njegovu sadrinu. Zakon je aktivan izvor prava, ali istovremeno i dominantan oblik. Pravni akti ija je snaga manja od zakona nazivaju se podzakonski pravni akti. Najvaniji podzakonski akti upravnih i izvrnih organa od znaaja za graansko pravo su uredbe. Zakon se najee pojavljuje kao opti pravni akt, ali se moe govoriti o zakonu i kao pojedinanom pravnom aktu (o dodjeli dravljansta, priznanja nekom licu...). Pravo koje je stvorio zakonodavac nedovoljno je da obuhvati sve sluajeve iz stvarnosti i da prui rjeenja za nove odnose, zato se od pravnika da uloi napor da tumaenjem vaeih zakona prilagodi njihov smisao novim drutvenim odnosima. U Crnoj Gori materija graanskog prava jo uvijek nije kodifikovana u jednom graanskom zakoniku, ali je donijet veliki broj posebnih zakona i drugih propisa iz te oblasti. UNIFIKACIJA I KODIFIKACIJA Unifikacija graanskog prava podrazumijeva donoenje jedinstvenih normi graanskog prava u jednom zakonodavnom aktu, koji bi vaio na odreenoj teritoriji. Kada se donosi jedinstveni zakonik unifikacija se najee poklapa sa kodifikacijom. Meutim, unifikacija u irem smislu esto obuhvata i donoenje vie zakona. Kodifikacija u irem smislu podrazumijeva svako potpuno zakonsko ureivanje neke pravne oblasti, bez obzira jeli to uraeno jednim ili sa vie zakonskih akata. Kodifikacija u uem smislu podrazumijeva ureivanje jedne pravne oblasti jednim sveobuhvatnim zakonom (zakon, graanski zakonik).

ZAKON O NEVANOSTI Puno ime akta je Zakon o nevanosti pravnih propisa donijetih prije 6. aprila 1941. godine i za vrijeme neprijateljske okupacije, a donijet je 23.10.1946. god. Njime je odreena sudbina pravnih propisa donijetih prije 6. aprila 1941. i za vrijeme neprijateljske okupacije. Donoenjem ovog zakona prekinut je pravni kontinuitet sa prvom Jugoslavijom. Navedene pravne norme koje su bile na snazi 06.04.1941. god, ovim zakonom su stavljene van snage (abrogacija-izriiti prestanak pravnog akta). Meutim dozvoljena je mogunost da se i dalje primjenjuju pravna pravila sadrana u abrogiranim zakonima i pravnim propisima pod uslovom: - da postoji pravna praznina - da nijesu u suprotnosti sa Ustavom i vaeim propisima - da nijesu u suprotnosti sa naelima ustavnog poretka. Saglasno tom, dunost suda je da u svakom konkretnom sluaju utvrdi da li je doputena primjena pojedinog pravnog pravila sadranog u abrogiranom zakonu. STEENA PRAVA I RETROAKTIVNOST ZAKONA Steena prava su subjektivna privatna prava za koja se u teoriji prava smatra da ne mogu biti derogirana, ograniavana ili ostavljena bez pravne zatite zbog pravnih promjena koje su nastupile poslije nastanka toga prava. U pravnoj teoriji su se iskristalizovala tri znaenja opteg pojma steenih prava. - Po prvom znaenju, steeno pravo je ono pravo koje je nastalo voljom njegovog imaoca (najee ugovorom). - Po drugom znaenju, steeno pravo postoji kod tzv. okonanih pravnih situacija, to znai nastupanje svih pravnih injenica za sticanje odreenog prava. - Tree znaenje uzima za obzir elemente prvog i drugog, pa saglasno tome steeno pravo postoji kad je pravo nastalo voljom imaoca uz uslov da je pravna situacija okonana. U steena prava ubrajaju se: pravo na svojinu, na nasleivanje, na sudsku zatitu, prava vezana za brak i porodicu i naelo pravne jednakosti. Praktini znaaj pitanja o steenim pravima dolazi do izraaja naroito kod tzv. retroaktivnosti zakona i sluajevima kada doe do sukcesije drave. Opte je pravilo da novodonesena norma ne smije dirati u steena prava, niti to moe injeti drava sukcesor novouspostavljenim pravnim poretkom. Povratna primjena zakona (Retroaktivnost) podrazumijeva primjenu pravne norme na sluajeve koji su nastali prije njenog donoenja. Ovaj princip se zabranjuje iz razloga pravne sigurnosti. eli se sprijeiti negativan uticaj nove norme u odnosu na onog koji se do tada ponaao u skladu sa normom koja je u meuvremenu prestala da vai. Povratno dejstvo zakona postoji samo ako se ono odnosi na svrene injenice. Ako se odredba novog zakona odnosi na stanja koja traju, na situacije u toku, onda se ne moe govoriti o povratnom dejstvu novog zakona. (IZUZETAK - saglasno ustavu, kod nas, samo ako se skuptina izjasni da postoji opti interes). Princip neretroaktivnosti se smatra principom pravne civilizacije. U teoriji i praksi se smatra da samo norma krivinog prava ne moe imati retroaktvino dejstvo. SUDSKA PRAKSA U uem smislu, pod terminom sudska praksa podrazumijeva se istovjetno rjeavanje svih istovrsnih sluajeva od strane svih ili bar najviih sudova.

U irem smislu, ovaj pojam obuhvata sve presude i druge sudske odluke, bez obzira da li se radi o jedinstvenoj ili stvaralakoj sudskoj praksi. Postoje razliita miljenja o sudskoj praksi, po jednima ona je izvor prava, po drugi ma nije, po treima predstavlja posredan (supsidijarni) izvor prava (kod nas sudska praksa je supsidijarnidopunski izvor prava). Meutim, treba prihvatiti miljenje da sudska praksa moe posluiti samo kao argument da odreeni propis ima odreeno znaenje (nije izvor prava opta pravna norma) i da je u tom znaenju primijenjen u nizu istih ili slinih sluajeva. U anglosaksonskom pravu sudski precedent je izvor prva, u smislu da jednom donijeta presuda obavezuje ne samo stranke u sporu nego i sud koji ga je donio, odnosno nii sud i takva odluka moe biti izmijenjena samo precedentom vieg suda. Sudskim precendentom, smatra se sudska presuda kojom je reen jedan konkretan sluaj i na osnovu koje sudske presude, sudovi su duni u zemljama anglosaksonskog prava da i ubudue u identinim sluajevima donose takve iste presude. Dakle, na osnovu jednog pojedinanog akta u anglosaksonskom pravu, isti postaje: izvor prava, jer se proglaava obaveznim za sve sudove kada budu reavali budue iste sluajeve. U naem, a i u kontinentalnom pravu, sudska presuda (sudski precedent) nije izvor prava, tj. sudovi nisu obavezni da na bazi donetih presuda (ak i viih sudova) ubudue reavaju identine sluajeve na isti nain, kako je to nekada ve reio sud. Pristalice precedentnog prava, u anglosaksonskim zemljama, smatraju da se primjenom precedenta kao pravnog izvora obezbeduje jednakost sudskog postupanja, tj. reavanja istih sluajeva na jednoobrazan nain, to dovodi do ujednaavanja sudskog postupanja. Protivnici sudskog precedenta istiu da sudovi moraju da sude samo po zakonu i na zakonu donetim pravnim aktima, te se proglaavanje sudske presude kao izvora prava, u stvari kri zakon. Na taj nain bi se omoguilo sudovima, da pri donoenju sudskih presuda zaobilaze primenu zakona. Iz tih razloga, prihvatljivo je gledite u kontinentalnim zemljama, pa i u naoj, da sudska presuda iz iznijetih razloga ne bi se mogla prihvatiti kao izvor prava. Meutim, sudska praksa, takoe i praksa upravnih organa i drugih organa moe biti posredan, indirektan izvor prava. Ovo sa razloga to sudska i druga pravna praksa nije direktan neposredan izvor prava, jer sudovi i organi uprave i drugi organi nisu obavezni da po istoj postupaju. Sud, odnosno upravni organ i drugi organ, e u svakoj konkretnoj situaciji cijeniti da li e se pridravati sudske prakse ili druge pravne prakse, a slobodno moe istu napustiti ako smatra da je ona u datom trenutku neprihvatljiva. Na osnovu iznijetoga, moe se zakljuiti da sudska praksa u odnosu na sudski precendent ima oitu prednost iz razloga to sud nije pravno vezan za istu praksu i uvek je moe napustiti. Ona je ipak korisna jer utie na jednako tretiranje istih sluajeva. Iz tih razloga, ona se i rijetko naputa. Sudovi i radi svoga autoriteta nastoje, da istu odnosno identinu stvar rijee na isti nain kako su ih ranije rijeili (pod uslovom da nije dolo do izmjene zakonskih propisa). Nije ni poeljno da sudovi, ukoliko ne doe do izemene zakonskih propisa istu stvar, pogotovu u kratkom vremenskom razmaku, rjeavaju na razliite naine. Iz tih razloga, moglo bi se prihvatiti da sudska praksa postaje znaajnim posebnim izvorom prava. U pravnoj literaturi, postoje mnoga miljenja o tome da li je sudska praksa kod nas direktan ili indirektan izvor prava. OBIAJ I OBIAJNO PRAVO Obiaj je nepisano opte pravilo ponaanja, nastalo dugotrajnim upranjavanjem istog naina ponaanja i prihvaeno od strane pripadnika odreene drutvene grupe.

Obiajno pravo je skup pravnih obiaja nastalih dugotrajnim upranjavanjem istog naina ponaanja koji su prihvatili pripadnici odreene drutvene grupe, a prati ga svijest o pravnoj obaveznosti. U pravnoj tradiciji uporednih prava dominiraju dva tipina naina nastanka prava: obiaj i zakon. Ne postoji organizovano pravo gdje ova dva naina nijesu u manjoj ili veoj mjeri ostvarena, ali moderna prava favorizuju zakonu odnosu na obiaj, zbog dokazane vrijednosti pisanog prava. Nepisane norme obiaja rezultat su spontanog formiranja. Spontani nastanak obiaja uslovljava njegov dobru prilagodljivost stvarnosti. Razlikuju se faktiki i pravni obiaj. - Faktiki (obian, prost) obiaj po pravilu nema dravnu sankciju, biva pravno obavezan tek kad zakon na njega uputi, ili kada stranke u ugovoru izriti ili preutno predvide njegovu primjenu. - Pravni obiaj ima elemente objektivne prirode (karakteristine za faktiki obiaj) i elemente subjektivne prirode (svijest o tome da je obavezan i da e ga sud primijeniti). Predstavlja opte pravno pravilo (izvor prava) koje se primjenjuje u sluaju pravnih praznina. Uobiajeno je da proces sankcionisanja obiaja nastaje na dva naina: - dozvolom zakonodavca da jedan obiaj postane pravno priznat, - prihvatanjem obiaja od strane sudova i izvrnih organa bez izriite dozvole zakonodavca. TRGOVAKI OBIAJI I UZANSE Terminom trgovaki obiaji oznaava se podvrsta obiaja u smislu komercijalne prakse koja, zbog iroke primjene postaje na izvjestan nain obavezna za privrednike i preduzetnike. Primjenjuju se uvijek kada je tako ugovoreno kao i u sluajevima kada je stranama obiaj bio poznat ili morao biti poznat (preutno ugovaranje primjene obiaja). Trgovaki obiaji ne mogu biti protivni imperativnim propisima i moralnim normama. Sobzirom da se primjenjuju kao predpostavljena volja stranaka imaju prednost u odnosu na dispozitivne propise. Uzanse su utvrene od strane trgovakih komora i trgovakih asocijacija i sistematizovane i kodifikovane u posebne zbornike. One imaju dispozitivni karakter i primjenjuju se samo ako to stranke hoe (lex contractus). Prema tome uzanse su: trgovaki obiaju koji su kodifikovani; autonomne norme koje su nastale spontano i dobrovoljno, koje su u praksi utvrene, prihvaene, tehniki sreene, sankcionisane i donesene u odreenom postupku;dispozitivne norme, primjenjuju se ako stranke u postupku rugaije ne odrede. U zavisnosti od prirode i domaaja uzanse se dijele na posebne i opte. Posebne uzanse se odnose na npr. odreenu privrednu granu ili odreenu vrstu robe (npr. ugostiteljstvo, trgovina piem...). Opte uzanse za promet robe su kodifikovani trgovinski obiaji skupljeni i sistematizovani u zbornik, koje je skupila glavna dravna arbitraa. Odlikuje se time to su apstraktnijeg karaktera i odose se na sve privredne grane. PRAVNA NAUKA Pod terminom pravna nauka podrazumijeva se organizovani i kritiki kontrolisani korpus znanja o pravnim institucijama, pravnim propisima i pravnom poretku. U pravnoj teoriji se esto postavlja pitanje da li je pravna nauka izvor prava. Nesumljivo je da je znaaji uticaj nauke na praksu veliki. injenica je da su najvanije i najsveobuhvatnije zakone

pisali pravni strunjaci. Uprkostome pravna nauka nije prihvaena kao izvor prava niti su prani strunjaci priznati kao stvaraoci pravnih normi. Pravna nauka kod nas predstavlja supsidijarni, dopunski izvor prava.

F izika lica
SUBJEKTI PRAVA FIZIKO LICE POJAM

Subjekt prava je lice koje je imalac prava i obaveza. Pravni poredak odreuje koje u stanju da ima prava i obaveze. Imaoci prava i obaveza su fizika i pravna lica. Pojam fiziko lice oznaava ovjeka u ulozi imaoca prava i obaveza. Poetak egzistencije fizike linosti u pravnoj sferi poklapa se sa momentom roenja. U tom smislu jo uvijek vae pravila ije izvorite imamo u rimskom pravu: momenat roenja nastupa u trenutku potpunog odvajanja ivog bia od majke. Svojstvo fizike linosti u ovom smislu traje sve do trenutka smrti. U nekim sistemima bilo je propisano da svojstvo linosti moe prestati jo za ivota, tzv. graanska smrt npr. u sluaju osude za teko krivino djelo, u sluaju progonstva. U svakom sluaju za pravni subjektivitet potrebno je da lice ima mogunost da vri prava i obaveze. Tendencija je da se krug pravnih subjekata proiri, to se posebno odnosi na zaeto ali jo neroeno dijete (nasciturus). Skup pravnih normi kojima se ureuju sposobnosti i svojstva pravnih subjekata naziva se statusno pravo. MALOLJETSTVO Maloljetstvo je atribut pravnog statusa fizikog lica koji oznaava fiziko doba u kome se nema nikakva ili nema opta ili posebna poslovna sposobnost. To je dakle period do sticanja punoljetstva. Maloljetnici su lica koja nijesu navrila 18 god. ivota. Zakonodavac priznaje kao punovane samo one akte fizikog lica koje je dostiglo adekvatnu psihiku zrelost i iskustvo, u smislu da je sposoban da procijeni znaaj tih akata. Meutim oigledno je da nije mogue analizirati sluaj po sluaj i ocijeniti koje je to doba svake individue u kome je postalo dovoljno zrelo da mu pravi poredak prizna pravni subjektivitet. Zbog toga zakonodavac pribjegava generalnom kriterijumu po kome odreuje doba starosti fizikog lica koje je relevantno za validnost akata koje to lice preduzima. PUNOLJETSTVO Punoljetstvo je zakonom propisani uzrast fizikog lica u kome se, po pravilu, stie opta i potpuna poslovna sposobnost. Predstavlja elemenat pravnog statusa fizikog lica. Punoljetstvo se najee stie sa navrenih 18 godina, meutim ima i izuzetaka (npr. u vedskoj i vajcarskoj sa 20, Njemakoj sa 21 g.) U naem pravu lice sa navrenih 18 godina ivota, stie optu i potpunu poslovnu sposobnost. Redovni nain sticanja poslovne sposobnosti moe se ubrzati ili odloiti ili ukinuti: - emancipacija je sticanje potpune poslovne sposobnosti ranije. Proces se sastoji u tome to maloljetnik sa navrenih 16 godina podnosi zahtjev za osloboenje brane smetnje maloljetstva. Zakljuenjem braka na osnovu sudske odluke donijete u posebnom postupku, maloljetnik stie optu i potpunu poslovnu sposobnost, koja e postojati ak i ako se taj brak prekine. - odlaganje, moe nastati produenjem roditeljskog prava i po navravanju 18 god., u sluajevima prisustva duevne bolesti, zaostalog duevnog razvoja.. - ukidanje (potpuno ili djelimino lienje poslovne sposobnosti) Odluku o produenju roditeljskog prava donosi sud u vanparninom postupku, na osnovu zahtjeva roditelja ili organa starateljstva. PRAVNA SPOSOBNOST

Pravna sposobnost je podobnost jednog pravnog subjekta da bude imalac prava i obaveza. Pravna sposobnost razlikuje se od poslovne i deliktne sposobnosti. Pravna sposobnost znai imati svojstvo linosti u pravu, imati konkretna prava i imati sposobnost sticanja i vrenja prava. Fizika lica posjeduju optu pravnu sposobnost. To podrazumijeva njihovu mogunost da budu imaoci svih prava i obaveza, osim onih za koje je propisano da im ne mogu pripadati. Opte pravilo savremenih prava je da fiziko lice stie potpunu pravnu sposobnost roenjem. Trai se da je dijete roeno ivo. Rimski princip o nasciturusu i danas je prihvaen, prema njemu zaeto dijete ima pravnu sposobnost u odreenoj mjeri ako je to u njegovom interesu. Prestanak pravne sposobnosti nastupa smru fizikog lica i sudskog proglaenja nestalog lica umrlim. Graanska smrt (gubitak pravne sposobnosti za ivota) nije aktuelna u savremenom pravu. Smrt fizikog lica predstavlja pravnu injenicu kojom odreeni pravni odnosi mogu prestati (prestanak obaveze) ili nastati (nasleivanje). Obaveze koje imaju lini karakter smru se gase, dok ostale obaveze mogu prei na druge. asom smrti lice ne moe sticati nikakva prava.

PROGLAENJE NESTALOG LICA ZA UMRLO I DOKAZIVANJE SMRTI Proglaenje nestalog lica za umrlo i dokazivanje smrti je jedan od posebnih vanparninih postupaka kojim se ureuje status lica u kojem sud donosi rjeenje. Razlozi za uvoenje ovog instituta lee u potrebi ouvanja pravne sigurnosti. Odnosno o potrebi da se sa izvjenou zna da li je neko iv ili mrtav. Nestanak lica ne otklanja tu nesigurnost. Radi se o oborivoj pretpostavci. Sud moe proglasiti za umrlo lice: 1) o ijem ivotu za poslednjih 5 godina nije bilo nikakvih vijesti, a od ijeg je roenja proteklo 60 godina; 2) o ijem zivotu za proteklih 5 godina nije bilo nikakvih vijesti, a okolnosti pod kojima je nestalo ine vjerovatnim da vie nije u ivotu; 3) koje je nestalo u brodolomu, saobraajnoj nesrei, poaru, poplavi, zemljotresu ili u kakvoj drugoj neposrednoj smrtnoj opasnosti koju ne ine okolnosti vezane za oruani sukob, a o ijem ivotu nije bilo nikakavih vijesti za est mjeseci od dana prestanka opasnosti; 4) koje je nestalo u toku rata ili u vezi sa oruanim sukobima, a o ijem ivotu nije bilo nikakvih vijesti najmanje godinu dana od dana prestanka neprijateljstva. Ovi rokovi raunaju se od dana kad je po posljednjim vijestima nestalo lice bilo nesumljivo ivo, a ako se taj dan ne moe tano utvrditi, rok poinje tei istekom mjeseca, odnosno, godine u kojoj je nestalo lice po poslednjim vijestima bilo ivo. Predlog za proglaenje nestalog lica za umrlo moe podnijeti porodica nestalog lica, lice koje ima privatni interes, kao i zainteresovani organi. Ako se lice koje je proglaeno za umrlo lino javi sudu, sud e, poto utvrdi njegovu istovjetnost sa licem koje je proglaeno za umrlo, bez daljeg postupka ukinuti to rjeenje. Ako sud ukine rjeenje o proglaenju lica za umrlo, to moe imati odreene pravne posljedice, npr. prestanak braka je konaan, ne moe se reaktivirati, ali brani drugovi mogu ponovo sklopiti brak ako su ispunjeni zakon propisani uslovi. Drugaije je rjeenje sa zaostavtinom koja je podijeljena nasljednicima: savjesni nasljednik vraa dio zaostavtine koja se kod njega zatekla i u stanju u kojem se nalazi, nije duan nikakvu nadoknadu, dok je nesavjesni nasljednik, zbog toga to je znao ili morao znati da je lice proglaeno za umrlo jo u ivotu, duan da vrati zateeni dio zaostavtine i da plati iznos na ime

naknade za smanjenje vrijednosti stvari usljed njihove upotrebe, naknade za otuenje i potroene stvari, kao i naknade za proputene plodove. KOMORIJENTI Komorijenti su lica meu kojima postoji odreena nasljedno-pravna veza, a koja su umrla povodom istog dogoaja, s tim da se nije moglo utvrditi u kom trenutku je nastala delacija. Komorijenti se najee javljaju u ratu, saobraajnim nesreama, prirodnim katasrofama i sl. Po pravilu, radi se o srodnicima ija se nasljedno pravna veza ogleda u tome to ine krug zakonskih ili testamentarnih nasljenika ili su ugovorne strane ugovora o nasljeivanju. U naem pravu oborivo se predpostavlja da su lica umrla u istom trenutku, pa se meusobno ne mogu nasleivati.

POSLOVNA SPOSOBNOST Poslovna sposobnost je sposobnost zakljuivanja pravnih poslova, odnosno izjavljivanja volje koja ima graansko-pravna dejstva, tj. nastanak, promjenu ili prestanak subjektivnih graanskih prava. Ova sposobnost pretpostavlja pravnu sposobnost. U skladu sa uzrastom fizikog lica varira i obim njegove poslovne sposobnosti. Pravna teorija, u tom smislu razlikuje: - razdoblje bez poslovne sposobnosti - razdoblje ograniene poslovne sposobnosti - razdoblje potpune poslovne sposobnosti Do odreenog uzrasta fizika lica su potpuno poslovno nesposobna ili ogranieno poslovno sposobna. U naem pravu, potpuno poslovno nesposobna su lica do 14. godina. Ova lica ne mogu zakljuivati pravne poslove (dobroine i teretne), ak ni uz saglasnost zakonskog zastupnika. De facto, ova lica svakodnevno zakljuuju odreene poslove koje pravni poredak ne osporava (tzv. potpuna specijalna poslovna sposobnost), to su svakodnevni poslovi malog znaaja (npr.kupovina u prodavnici). Fizika lica od 14 do 18 godina (stariji maloljetnici) imaju ogranienu poslovnu sposobnost. Njima je doputeno da zakljuuju sve pravne poslove ali je za njihovu punovanost potrebna saglasnost zakonskog zastupnika. Ako se saglasnost da prije zakljuenja, posao je perfektan od samog poetka. Saglasnost moe biti data i kasnije, to uslovljava da do tog trenutka posao, iako postoji, ne proizvodi nikakva pravna dejstva. Imovinom djeteta do njegovog punoljetsta upravljaju u njegovu korist roditelji. Maloljetno dijete koje je zasnovalo radni odnos moe raspolagati svojim linim dohotkom i imovinom, ali je obavezno da dijelom prihoda doprinese za svoje obrazovanje, izdravanje, vaspitanje. Testament moe napraviti svako lice koje je sposobno da rasuuje a navrilo je 15 god, ivota (testamentarna sposobnost). Oborivo se predpostavlja da su fizika lica sa navrenih 18 god, potpuno poslovno sposobna opta i potpuna poslovna sposobnost (opta lica mogu zakljuivati sve pravne poslove koji su u

okviru principa javnog poretka dozvolejni; potpuna zato to se za zakljuenje pravnih poslova ne trai niija saglasnost). ODUZIMANJE (LIENJE) I VRAANJE POSLOVNE SOSOBNOSTI Oduzimanje poslovne sposobnosti je vanparnini postupak koji se vodi prema punoljetnom licu sa nedostacima u duevnom (ree fizikom) razvoju, kojim se takvo lice potpuno ili djelimino liava poslovne sposobnosti. Umobolnici su osobe koje su zbog duevne bolesti nesposobne da se same brinu o svojim pravimai interesima, te se kao nesposobne za rasuivanje potpuno ili djelimino liavaju poslovne sposobnosti. Punoljetno lice koje zbog duevne bolesti, duevne zaostalosti ili kojeg drugog uzroka nije sposobno da se samo brine o svojim pravima i interesima potpuno se liava poslovne sposobnosti. Djelimino se liava poslovne sposobnosti lice koje svojim postupcima ugroava svoja prava i interese ili prava i interese drugih lica zbog duevne bolesti, duevne zaostalosti, prekomjernog uivanja alkohola ili opojnih sredstava, senilnosti. Lica koja su odlukom suda djelimino ili potpuno liena poslovne sposobnosti organ starateljstva stavie pod starateljstvo. Po Zakonu o vanparninom postupku u postupku oduzimanja i vraanja poslovne sposobnosti sud ispituje da li je punljetno lice prema stepenu sposobnosti za normalno rasuivanje u stanju da se brine o svojim pravima i interesima. Postupak za oduzimanje i vraanje poslovne sposobnosti pokree se po prijedlogu: 1. organa starateljstva; 2. branog i vanbranog druga, eteta ili roditelja lica kod koga su se stekli zakonski uslovi za oduzimanje, odnosno ogranienje poslovne sposobnosti; 3. eda, babe, brata, sestre kao i unuka, ako sa tim licem ivi u porodinoj zajednici; 1. 4.lica kojem se oduzima ili vraa poslovna sposobnost, ako moe da shvati znaenje i pravne posljedice ovog prijedloga. Za voenje postupka nadlean je sud na ijem podruju lice kojem se oduzima ili vraa poslovna sposobnost ima prebivalite odnosno boravite. Po prestanku razloga zbog kojih je licu oduzeta poslovna sposobnost sud e po slubenoj dunosti, na zahtjev samog lica kao i po predlogu organa ili zainteresovanih lica sprovesti postupa i donijeti rjeenje o potpunom ili djeliminom vraanju poslovne sposobnosti. Podaci o oduzimanju/vraanju poslovne sposobnosti upisuju se u matinu knjigu roenih/katastar nepokertnosti (ukoliko ih ima). NESPOSOBNOST ZA RASUIVANJE Nesposobnost za rasuivanje je takvo stanje (trajno ili privremeno) fizikog lica u kome je njegova svijest suena, tako da ne moe donositi razumne odluke i upravljati svojim postupcima. Uzroci ove nesposobnosti su: duevna bolest, zaostalost u duevnom razvoju djelovanje nekog spoljanjeg inioca (alkohola, narkotika, razdraenost). (Ne)sposobnost za rasuivanje je element poslovne i deliktne sposobnosti. Nitav je pravni posao koji je zakljuilo lice koje nije bilo sposobno za rasuivanje u vremenu zakljuenja posla, bez obzira na toto mu poslovna sposobnost nije oduzeta sudskom odlukom.

Donoenjem rjeenje o vanparninom postupku stvara se neoboriva predpostavka o poslovnoj/deliktnoj nesposobnosti. To znai da se ne moe dokazivati da je lice izjavilo volju u lucida intervala. Lucida intervala (svijetli trenuci) su stanje kod nekih vrsta duevnih oboljenja u kojima su duevni bolesnici svjesni svojih postupaka (sposobni za rasuivanje). Ko drugom prouzrokuje tetu u stanju prolazne nesposobnosti za rasuivanje, odgovoran je za nju, izuzev ako dokae da nije svojom krivicom dospio u to stanje. EMANCIPACIJA Emancipacija je sticanje poslovne sposobnosti prije punoljetstva. Ona potie iz rimskog prava i podrazumijevala je oslobaanje nesvojevlasnih lica od vlasti pater familijas-a. Emancipacija moe biti potpuna i djelimina. U naem pravu potpuna emacipacija nastaje zakljuenjem braka maloljetnika sa navrenih 16 god koji je dostigao tjelesnu i duevnu zrelost potrebnu za vrenje prava i dunosti u braku. Jednom steena poslovna sposobnost potpunom emancipacijom traje ak i ako brak prestane prije punoljetstva. Djeliminom emancipacijom se stie ograniena poslovna sposobnost koju imaju stariji maloljetnici (lica od 14 do 18 godina). Djelimina emancipacija podrazumijeva i pravo maloljetnika koji je navrio 15 god. da zasnuje radni odnos, da samostalno raspolae sa svojom zaradom i imovinom koju je stekao svojim radom.

DELIKTNA SPOSOBNOST Deliktna sposobnost je sposobnost licada odgovara za tetne posljedice svojih postupaka. Pri razmatranju pitanja da li je neki subjekt sposoban da graansko pravo odgovara za prouzrokovanu tetu potrebno je razlikovati deliktnu od poslovne sposobnosti, deliktna sposobnost se sastoji od sposobnosti za rasuivanje/postojanju normalne psihike dispozicije u vrijeme izvrenje nedoputenog djela, koje omoguuju shatanje konkretnog uinjenog djela i njegovih posledica. (deliktna vrenje nedoputenog djela). Kada je lice zaostalog duevnog razvoja prouzrokovalo u takozvanim svijetlim trenutcima tj. u stanju u kome je ova bolesna osoba bila svjesna svojih postupaka, onda ona odgovara za tetu jer je deliktno sposobna. Fizika lica stiu deliktnu sposobnost sa navrenih 14 god ivota. Do sedme godine su deliktno nesposobna, a zatetne posljedice koje su prouzrokovali odgovaraju roditelji ili subjekti koji su vrili nadzor nad njima u vrijeme prouzrokovanja tete. Takav status ima i lice izmeu 7 i 14 god ivota ako se ne dokae da je bilo uraunljivo, odnosno svjesno tetnosti i posljedica deliktne radnje. Ukoliko se to ne dokae, onda su odgovorna lica njihovi roditelji ili subjekti koji su vrili nadzor. Roditelji se mogu osloboditi odgovornosti ako dokau da je teta nastala bez njihove krivice (da nije bilo njihovih propusta u vaspitanju ece i nadzoru nad njima). Oborivo se predpostavlja da su fizika lica starija od 14 god, deliktno odgovorna, odnosno, dovoljno psihofiziki zrela da mogu shvatiti smisao svojih postupaka. IME

Ime je naziv koji slui za pisano i govorno oznaavanje odreenog lica. Lino ime (termin naeg zakonodavstva) sastoji se od imena i prezimena. Ime slui za identifikaciju i individualizaciju jednog lica u porodici, a prezime za konkretizaciju vezanosti tog lica za porodicu ili iru srodniku grupu. Ime ima i funkciju sredstva identifikacije u javnom interesu, i kao takvo svojstveno je svakom fizikom licu, po nareenju zakona. Jednom dato ime moe se izmijeniti pod uslovom i na nain odreen zakonom. Pravo na lino ime je po svojoj prirodi lino neimovinsko pravo. Imalac tog prava ga ne moe prenijeti na drugo lice, niti ga se moe odrei. To pravo ne zastarijeva. Po zakonu o linom imenu pravo i obaveza graanina je da ima lino ime. Lino ime se stie upisom u matinu knjigu roenih. Lino ime etetu odreuju roditelji sporazumno. Dijete dobija prezime jednog ili oba roditelja. Lino ime djeteta iji su roditelji nepoznati, odreuje nadleni organ starateljstva. Maloljetnom licu lino ime e se promijeniti na saglasan zahtjev oba roditelja ili usvojioca, a na zahtjev staraoca uz saglasnost nadlenog oragana starateljstva. PREBIVALITE I BORAVITE Prebivalite je mjesto u kome se lice nastani da u njemu stalno ivi, kao sreditu ivotnih interesa i profesionalnih, ekonomskih, socijalnih i drugih veza koje pokazuju da izmeu lica i mjesta u kojem se nastanilo postoji neposredna i trajna povezanost. Iz ove definicije proizilaze dva elementa za konstituisanje opteg pojma prebivalita. Prvi element je nastajanje kao faktiko stanje, a sutina drugog je u postojanju volje da se mjesto nastanjenja smatra stalnim. Znaaj prebivalita je mnogostruk: sa jedne strane, prebivalite je element statusa, a sa druge, radi se o znaajnoj pravnoj injenici za mnoge grane prava. Boravite je mjesto u kojem lice privremeno boravi bez namjere da se u njemu nastani. O boravitu se moe govoriti ako su ostvarena dva uslova: faktiki (boravljenje u jednom mjestu) i voljni (volja da se u tom mjestu boravi odreeno vrijeme). Parvni znaaj boravita dolazi do izraaja naroito kod lica koja nemaju stalno prebivalite. Tada moe biti taka za izbor mjerodavnog prava ili izbor suda. Po zakonu o prebivalitu i boravitu graana graani su obavezni da prijave i odjave prebivalite, odnosno boravite i prijave promjenu adrese stana. Prilikom prijave i odjave prebivalita, odnosno boravita i prijave promjene adrese stana, graani su obavezni da prijave i svoju maloljetnu djecu. Odjavu prebivalita graanin je obavezan da izvru prije naputanja mjesta prebivalita. Prijava prebivalita i promjena adrese stanamora se izvriti u roku od 8 dana od nastale promjene. DRAVLJANSTVO Dravljanstvo je odnos javno - pravnog karaktera, a sastoji se u pripadnosti pojedinca dravi (dravno-pravnom poretku). Spada u atribute fizikog lica. Sadrinu ovog odnosa ine obaveze domaeg dravljanina prema odreenom pravnom poretku i ostvarivanje graanskih, socijalnih, politikih i drugih prava. Fizika lica koja nemaju status domaih dravljana nazivaju se stranci (strani dravljani). Postoje tri grupe prava koja mogu ostvarivati stranci, opta prava, relativno dostupna prava i apsolutno nedostupna prava. Po predlogu zakona o dravljanstvu dravljanstvo se stie: 1. porijeklom

2. roenjem na teritoriji Crne Gore 3. prijemom 4. po meunarodnim ugovorima i sporazumima. Dravljanstvo se gubi: 1. po zahtjevu crnogorskog dravljanina 2. po sili zakona (ex lege) 3. po meunarodnim ugovorima i sporazumima. MATINI REGISTRI Matini registri su javne isprave o linima stanjima graana. Posebno vane injenice koje utiu na pravni subjektivitet fizikih lica su: roenje, zakljuenje braka i smrt. Roenjem fizikog lica nastupa njegova pravna sposobnost; zakljuenjem braka nastaju brojna i raznovrsna prava suprunika; a smru fizikog lica prestaje njegov subjektivitet, njegova pravna linost, a nastaju posljedice nasljednopravne prirode. Po zakonu o matinim registrima o linim stanjima graana vode se: - Matini registar roenih - upisuju se, pored osnovnih podataka i datum, mjesto roenja i jedinstveni matini broj roditelja djeteta, produenje i prestanak roditeljskog prava (staranje) i drugi podaci odreeni zakonom ili drugim propisom donesenim naosnovu zakona. - Matini registar vjenanih - upisuje se jedinstveni matini broj branih drugova, promjena linog imena branih drugova i lino ime tumaa, ako je njegovo prisustvopri sklapanju braka bilo neophodno. - Matini registar umrlih - injenica smrti prijavljuje se matiaru matinog podrujana na kome je mjesto gdje je smrt nastupila, radi upisa podataka propisanih zakonom jedinstvenog matinog broja umrlog graanina. Ako se ne moe utvrditi mjesto smrti, onda se prijavljuje matiaru u mjestu gdje se umrli sahranjuje. JEDINSTVENI MATIBI BROJ GRAANINA (JMBG) Jedinstveni matinini broj graana je individualna i neponovljiva oznaka identifikacionih podataka o graaninu. Po zakonu o jedinstvenom matinom broju matini broj se sastoji od 13 cifara svrstanih u est grupa i to: 1. grupa: dan roenja (dvije cifre) 2. grupa: mjesec roenja (dvije cifre) 3. grupa: godina roenja (tri cifre) 4. grupa: broj registra (dvije cifre) 5. grupa: kombinacija cifara kojima se oznaava pol i redni broj (tri cifre) 6. grupa: kontrolni broj jedna cifra. Matini broj odreuje Ministarstvo unutranjih poslova - podruna organizaciona jedinica na ijem podruju se nalazi prebivalite graanina. Graaninu se odreuje jedan matini broj. Matini broj upisuje se u matinu knjigu roenih, linu kartu, matinu knjigu vjenanih i umrlih, radnu knjiicu, zdravstvenu legitimaciju, putnu ispravu, vozaku dozvolu, oruni list i druge isprave. CENTRALNI REGISTAR STANOVNITVA Prema Zakon o centralnom registru, Centralni registar je raunarski voena baza podatako o licima koja su: 1. crnogorski dravljani sa prebivalitem u RCG

2. crnogorski dravljani sa odobrenim stalnim ili privremenim boravkom u inostranstvu 3. stranci sa odobrenjem za stalni ili privremeni boravak u RCG 4. stranci sa boravkom do 90 dana u RCG 5. stranci koji u RCG imaju imovinu i prava i obaveze po osnovu penzijskog i invalidskog osiguranja, poreza, humanitarnih i drugih arzloga ukoliko postoji takva evidencija. Centralni registar se uspostavlja na osnovu podataka iz registara matinih brojeva, registara prebivalita i boravita, registara dravljana i drugih evidencija koje se vode na osnovu zakona i propisa. Podaci se koriste za potrebe dravnih organa i drugih korisnika i slue za vrenje zakonom utvrenih poslova.

PRAVNO LICE POJAM Pravno lice je organizacija koja ima svojstvo subjekata prava (imaoca prava i obaveza). Osnovna karakteristika pravnog lica je njegova imovinska autonomija. Imovina pravnog lica je razliita od imovine uesnika ili nekih treih subjekata. Pravno lice je imaoc prava i obaveza, jer mu je subjektivitet dodijeljen radi ostvarenja cilja. Ono je sposobno da djeluje preko svojih organa, koji, ustvari, vre prava i preuzimaju obaveze, u ime toga pravnog lica. Svako pravno lice je istovremeno organizacija, meutim izmeu termina organizacija i termina pravno lice ne treba staviti znak jednakosti. To je zato to svaka organizacija nije pravno lice. Da bi organizacija imala to svojstvo potrebno je da ispunjava odreene uslove. Ti uslovi su sljedei: 1. organizacija mora biti pravno urediva 2. organizacija mora biti pravno dopustiva (izuzetak: organizacije koje su pravno doputene ali nijesu pavom priznate da imaju prava i obaveze brak, porodino domainstvo...) 3. organizacija mora da bude pravom priznata, tj. da stekne mogunost da bude imalac prava i obaveza u graansko-pravnim odnosim. Organizacije koje mogu bit pravna lica odreene su pravnim poretkom numerus clausus: imperativne pravne norme koje propie zakonodavac.

Funkcije pravnih lica: ostvarivanje trajnih individulanih ciljeva, lake odvijanje pravnog prometa, obezbjeenje namirenja povjerilaca, ogranienje odgovornosti. TEORIJE O PRAVNIM LICIMA Postoje brojne teorije o pravnim licima. 1. teorija koncesije u kombinaciji sa teorijom fikcije (sastoji se u tome to pravo odreuje koja e organizacija biti pravno lice) 2. teorija fikcije modifikovana uklanjanjem ideje o koncesiji (smatra da je pravna sposobnost pravnim licima priznata posredstvom iste fikcije) 3.teorija organizma (imalac nekog interesa koji priznaje i obezbjeuje pravo, ne mora da bude ljudsko bie) 4.teorija entiteta (smatra da je udruivanje drutvena realnost koja priznanjem od strane prava postaje pravna realnost) 5.Jeringova teorija (pravno lice smatra nainom da se poslovno komunicira) 6.oblik teorije svojine (smatra da samo ljudska bia mogu imati prava) 7.Kelzenova teorija (smatra da nema sutinske razlike izmeu pravne linosti, kompanije i takvog istog svojstva pojedinca).

VRSTE PRAVNIH LICA 1. U zavisnosti od organizacione strukture, pravna lica se tradicionalno dijele na udruenja i ustanove - Udruenje je dobrovoljna i nevladina, neprofitna, organizacija zasnovana na slobodi udruivanja vie fizikih ili pravnih lica. Osniva se u cilju ostvarivanja i unapreenja odreenog zajednikog ili opteg cilja i interesa, koji nijesu zabranjeni ustavom ili zakonom. Ono predstavlja skup lica udruenih radi ostvarenja odreenog cilja. Ova lica (lanovi) odluuju o cilju te organizacije, o njenom postojanju, ureenju i funkcionisanju. Udruenje se osniva radi ostvarivanja interesa njegovih lanova. Razlikuje se od ustanove u organizacijonoj strukturi i vrsti uesnika. Statut je osnovni, opti aktu druenja. Drugi opti akti, ako ih udruenje donosi, moraju biti u saglasnosti sa statutom. Udruenje moe sticati imovinu od lanarine, dobrovoljnih priloga, donacija i poklona (u novcu ili naturi), finansijskih subvencija, ostavina, kamata na uloge, zakupnine, dividendi. Imovina se moe koristiti jedino za ostvarivanje njegovih statutarnih ciljeva. Ustanova predstavlja skup dobara (universits bonorum) namijenjen ostvarivanju odreenog cilja u korist drugih lica (korisnika - destinatera). Osniva takve organizacije odreuje njen cilj, ureenje postojanje i funkcionisanje. Cilj ustanove ostvaruju njeni uesnici, svojom djelatnou. U oblastima od javnog interesa osnivaju se javne ustanove. Nain ostvarivanja

javnog intresa u javnim ustanovama ureuje se zakonom. Ustanovu mogu osnivati kako domaa pravna i fizika lica, tako i strana. Javnu ustanovu mogu osnivati: drava, jedinica lokalne samouprave, pravna i fizika lica. Postoji mnogo vrsta ustanova, od kojih su najznaajnije: javne bolnice, fondovi, biblioteke, zadubine.
2. Po cilju djelatnosti koju obavljaju pravna lica mogu biti komercijalna i nekomercijalna -

Komercijalna pravna lica su organizacije sa svojstvom pravnog lica iji je cilj ostvarivanje dobiti (profita). Dobit na tritu nastaje zakljuenjem teretnih pravnih poslova (poslovanje uz naknadu). Nekomercijalna pravna lica su organizacije sa svojstvom pravnog lica iji glavni cilj nije ostvarivanje dobiti. ak i kada ostvaruju dobit, ove organizacije to ine samo od sluaja do sluaja (npr. sporedna djelatnost, van trinih uslova). Najznaajniji statusni oblik za komercijalna pravna lica je privredno drutvo (preduzee), a za nekomercijalna pravna lica ustanova.
3. Prema vrsti svojinskog reima na sredstvima organizacije razlikuju se jednosvojinska i

viesvojinska pravna lica - Jednosvojinska pravna lica su ona ija su sredstva u jednosvojinskom pravnom reimu (privatna, dravna ili zadrna svojina). Viesvojinska (mjeovita) pravna lica su pravna lica ija su sredstva u razliitim svojinskim reimima (npr. privatnoj i dravnoj). Znaaj razlikovanja ovih lica je u tome to su neki statusni oblici predvieni za neke tipove jednosvojinskih pravnih lica, ili je njima iskljuivo doputeno obavljanje odreenih vrsta djelatnosti.

ZADUBINE I FONDACIJE - Zadubina je dobrotvorna ustanova sa svojstvom pravnog lica koja nastaje na osnovu izjave osnivaa zadubine. Osniva se radi ostvarenja dozvoljenih svrha, po pravilu plemenitih i drutveno korisnih (npr. podsticanje i pomaganje nauke, stipendiranje uenika i studenata, izgradnja kola...). Da bi se zadubina osnovala potrebno je da se ispune sljedei uslovi: formalna izjava volje, svrha zadubine, imovinska sredstva, dozvola nadlenog organa. Najee je testament akt kojim se zadubina osniva, ali je to mogue uinjeti i izjavom volje za ivota datoj u formi pisane izjave ovjerene od strane suda. Ima svoje organe upravljanja. - Fondacija je vrsta pravnog lica koja nastaje na osnovu izjave volje nekog lica. Radi se o dobrotvornoj ustanovi koja je slina zadubini, pa se shodno tome, pravila o zadubinama primjenjuju i na fondacije. Od zadubine se razlikuju po tome to fondaciju osnivaju pravna lica, po pravilu sredstvima iz dravne svojine, i to ima kolegijalan organ upravljanja. NEVLADINE ORGANIZACIJE

Nevladine organizacije su zakonom dozvoljene organizacije graana koje formuliu ciljeve, zadatke i vrijednosti i u javnosti promoviu i zastupaju odreene interese drutvenih grupa. One pripadaju tzv. treem sektoru drutva. Svojim djelovanjem promoviu i zastupaju razliite ciljeve i zadatke (organizacije za zatitu ljudskih prava, ekoloke organizacije, studentske organizacije, organizacije za zatitu prava hendikepiranih osoba...). Po Zakonu o nevladinim organizacijama, nevladine organizacije su nevladina udruenja i nevladine fondacije. Nevladine organizacije imaju statut. Upisuju se u registar koji vodi Ministarstvo nadleno za poslove prave. Nevladino udruenje je neprofitna organizacija sa lanstvom, koju osnivaju domaa i strana pravna i fizika lica, radi ostvarenja pojedinanih ili zajednikih interesa, ili radi ostvarenja ili afirmisanja javnog interesa. Nevladina fondacija je neprofitna organizacija bez lanstva, koju osnivaju domaa i strana fizika i pravna lica radi udruivanja sredstava i imovine u cilju ostvarivanja dobrotvorne i druge djelatnosti koja je od javnog interesa i znaaja. Odredbe Zakona o nevladinim organizacijama ne primjenjuju se na: politike organizacije, vjerske zajednice, sindikalne organizacije, sportske organizacije i organizacije iji je osniva drava. Udruenje moe osnovati najmanje pet lica sa prebivalitem, boravitem ili sjeditem u Republici. Fondaciju moe osnovati najmanje jedno lice nezavisno od prebivalita, boravita ili sjedita u republici. Nevladina organizacija ima svojstvo pravnog lica, ovo svojstvo stie se danom upisa u registar. Ona stie imovinu od lanarine, dobrovoljnih priloga, poklona, finansijskih subvencija, ostavine, kamata na uloge, dididendi, zakupnine, itd. Nevladina organizacija moe obavljati privrednu djelatnost pod uslovom da se cjelokupna dobit upotrijebi za ostvarivanje ciljeva zbog kojih je osnovana na teritoriji RCG.

PRIVREDNA DRUTVA I PREDUZETNICI Privredno drutvo je pravno lice koje osnivaju osnivakim aktom pravna ili fizika lica radi obavljanja djelatnosti u cilju sticanja dobiti. Privredno drutvo moe obavljati sve zakonom dozvoljene djelatnosti. Djelatnosti za koje je zakonom propisano da se ne mogu obavljati samo na osnovu saglasnosti, dozvole ili drugog akta dravnog organa, mogu se obavljati po dobijanju te dozvole, saglasnosti ili drugog akta dravnog organa. Sjedite privrednog drutva odreuje se osnivakim aktom i registruje se u skladu sa zakonom kojim se ureuje registracija privrednih subjekata. Poslovno ime je naziv pod kojim privredno drutvo posluje. Po Zakonu o privrednim drutvima privrednu djelatnost obavljaju privredna drutva i preduzenici. Oblici obavljanja privrednih djelatnosti su privredna drutva i drugi oblici odreeni zakonom i to: 1. preduzetnik; 2. ortako drutvo (ortakluk); 3. drutvo sa ogranienom odgovornou; 4. akcionarsko drutvo; 5. komanditno drutvo;

6. djelovi stranih drutava; Akcionarsko drutvo i drutvo sa ogranienom odgovornou stiu svojstvo pravnog lica danom registracije. Djelovi AD-a i DOO-a nemaju svojstvo pravnog lica. - Preduzetnik je fiziko lice koje se bavi privrednom djelatnou radi sticanja profita. - Ortakluk je odnos izmeu lica koja obavljaju djelatnost u cilju sticanja profita. Ortakluk nastaje po sili zakona, na osnovu injenica i radnji pojedinaca. - Komanditno drutvo je drutvo jednog ili vie lica koja se zovu komplementari i jednog ili vie lica koja se zovu komanditori i kolektivno se nazivaju firma. Komanditori i komplementori mogu biti i fizika i pravna lica. - Akcionarsko drutvo je drutvo je drutvo fizikih ili pravnih lica koje se osniva u cilju obavljanja privredne djelatnosti, a iji je kapital podijeljen u akcije. To je pravno lice koje je svojom imovinom i obavezama potpuno odvojeno od akcionara. Akcionari nijesu svojom imovinom odgovorni za obaveze drutva. - Akcionar je fiziko ili pravno lice ija je odgovornost ograniena do visine uloga i koji je vlasnik najmanje jedne akcije u akcionarskomdrutvu. Akcionar ima sledea prava: pravo na dividendu, na dio imovine nakon likvidacije drutva, na besplatne akcije u sluaju uveanja kapitala, prioritet u sticanju nove emisije akcija, da raspolae sa svojim akcijama, i druga imovinska prava u skladu sa Statutom. Vlasnici AD su njegovi akcionari.

ELEMENTI PRAVNOG LICA Pravno lice je pravno ureena organizacija koja ima svoje organe i koja je osnovana radi ostvarivanja zakonom dozvoljenog cilja. Elementi pravnog lica su: 1. pravno lice je pravom ureena organizacija 2. pravno lice je organizacija koja ima svoje organe preko kojih stupa u pravne odnose 3. koja je osnovana radi ostvarenja doputenog cilja 4. koja ima svoju imovinu kojom odgovara za obaveze 5. koja ima svoje ime (firma, naziv) 6. koja ima svoje sjedite 7. koja ima svoje dravljanstvo 8. koja ima pravnu sposobnost 9. koja ima poslovnu sposobnost 10. koja ima deliktnu sposobnost

Prva etiri elementa predstavljaju elemente organizacionog jedinstva. Ime, sjedite i dravljanstvo su elementi identiteta, a pravna, poslovna i deliktna sposobnost su elementi priznatog pravnog subjektiviteta. ORGAN PRAVNOG LICA Organ pravnog lica je jedno ili vie fizikih lica ovlaenih da izjavljuju volju, preduzimaju pravne poslove pravnog lica. Zakonom, statutom i drugim propisima odreuju se vrste organa pravnog lica. esto se organ pravnog lica naziva zastupnikom pravnog lica. Organ pravnog lica nema sopstveni subjektivitet. Zastupani, po pravilu, sam izjavljuje volju, dok u ime pravnog lica to ini njegov organ. Za nedoputene radnje zastupnika zastupljeni ne odgovara, dok je za delikte svog organa pravno lice odgovorno. U sudskom postupku zastupljeni se sasluava kao svjedok a organ kao stranka. IDENTITET PRAVNOG LICA Identitet pravnog lica odreen je imenom (firmom ili nazivom), sjeditem i dravljanstvom pravnog lica. Ubraja se u opte elemente koji su neophodni za uestvovanje u pravnom prometu. Ovaj element pravnog lica odvojen je u naelu od identiteta njegovih uesnika (organa, lanova, zaposlenih) i osnivaa. Dravljanstvo je odnos koji postoji i kod pravnih lica. Ovaj odnos podrazumijeva pravnu vezu pravnog lica sa odreenom dravom. Za strana pravna lica neka od prava domaih lica su apsolutno nedostupna ili su relativno dostupna uz ostvarenje dodatnih uslova.

STATUT PRAVNOG LICA Statut pravnog lica je pravni akt kojim se ureuju pitanja od zanaaja za organizovnaje, radi poslovanja pravnog lica. Uobiajeno je da se unaprijed zakonom odrede opti elementi statuta, a da se njihova konkretizacija i druge posebnosti urede ovim aktom. Zakonom o privrednim drutvima, Statut akcionarskog drutva sadri: 1. naziv drutva 2. sjedite uprave drutva 3. djelatnost drutva 4. odredbu da je drutvo AD i iznos akcionarskog kapitala utvren kao poetni kapital 5. odredbe o promjeni osnovnog kapitala 6. postupak zamjene jedne klase hartija od vrijednosti drugom 7. ogranienje prava drutva da emituje obveznice i da se zdue po drugom osnovu 8. posebne privilegije osnivaa 9. ovlaenje i postupak sazivanja i voenja skuptine akcionara i odredbe o nainu glasanja

10.pravila za rad lanova odbora direktora, postupak izbora i opoziva lanova upravnih i izvrnih organa, njihova prava, obaveze i ovlaenja, ukoliko ona nijesu utvrena posebnim propisima 11.postupak rotiranja direktora 12.pravila o upotrebi peata drutva 13.postupak izdavanja i primjena isprava 14.rok na koji se drutvo osniva, u koliko se ne osniva na odreeno vrijeme 15.postupak izmjena i dopuna statuta 16.druge odredbe u skladu sa ovim zakonom Sledei podaci moraju biti sadrani u statutu ili u posebnom aktu koji se dostavlja Centralnog registra privrednog suda: 1. broj akcija 2. sastav akcionarskog kapitala prema klasama akcija 3. vie klasa, broj akcija prema klasi 4. broj akcija koji je emitovan za nenovane uloge Statut Drutva ograniene odgovornosti sadri: 1. naziv drutva 2. sjedite druta i adresu na kojoj se alju zvanini dopisi 3. osnovnu djelatnost 4. podatak da je drutvo osnovano kao Drutvo ograniene odgovornosti i iznos kapitala 5. pravila postupanja i postupak o imenovanju organa 6. odredbe o nainu promjene kapitala 7. lica ovlaena za zastupanje

PRAVNA SPOSOBNOST Pravna sposobnost pravnog lica je sposobnost pravnog lica da stie prava i obaveze. Ona se moe urediti jednobrazno za sva pravna lica ili razliito za pojedine vrste. Pravna sposobnost pravnih lica stie se na osnovu posebnih propisa: podnoenjem prijave ili upisom u odgovarajui registar, zavisno od vrste pravnih lica. Sutina sistema opte pravne sposobnosti je to se svakom pravnom licu omoguuje da stie skoro sva prava i obaveze. Pravna lica stiu pravnu sposobnost osnivanjem (priznanjem od strane pravnog poretka). Poznata su dva sistema pravnih sposobnosti pravnih lica i to: - sistem opte imovinske pravne sposobnosti (pravno lice moe biti imalac svih prava i obaveza dostupnih pravnim licima uopte) i - sistem specijalne pravne sposobnosti (pravno lice moe imati samo ona prava koja su u funkciji ostvarenja cilja pravnog lica). Pravna lica gube pravnu sposobnost prestankom pravnog subjektiviteta pravnog lica. To moe biti u sluaju likvidacije ili drugog razloga. Sutina sistema specijane pravne sposobnosti je u tome to

pravno lice ne moe imati prava i obaveze koja mu nijesu neophodna radi obavljanja redovne djelatnosti. U naem pravu preovladava kombinovani sistem (komercijalna pravna lica imaju optu, a nekomercijalna specijanu pravnu sposobnost). Pravna lica su posebne individualnosti, zato im pravo priznaje da mogu biti imaoci prava i obaveza u pravnom poretku. POSLOVNA SPOSOBNOST Poslovna sposobnost pravnog lica je sposobnost preduzimanja pravnih poslova. Reim ove sposobnosti prati reim pravne sposobnosti (npr. ako je pravno lice opte pravno sopsobno ono je istovremeno i opte poslovno sposobno). Pravni poslovi koje preduzmu komercijalna pravna lica van njihove djelatnosti su punovani, dok su takvi pravni poslovi nekomercijalnih pravnih lica nitavi. Pravno lice istupa u pravnom prometu preko svojih zastupnika. Po Zakonu o obligacionim odnosima kad je optim aktom pravnog lica odreeno i u registar upisano da njegov zastupnik moe zakljuiti odreeni ugovor samo uz saglasnost nekog organa, saglasnost se moe dati prethodno, istovremeno ili naknadno ako to drugo nije upisano u registar. Naknadna saglasnost ima povratno dejstvo ako drugaije nije ugovoreno. Ako saglasnost nije data, smatra se da ugovor nije zakljuen. Kad se smatra da ugovor nije zakljuen savjesna strana moe zahtijevati pravinu naknadu.

DELIKTNA SPOSOBNOST Deliktna sposobnost pravnog lica je sposobnost pravnog lica da odgovara za tetu koju uesnici pravnog lica prouzrokuju svojim radnjama. Pri tom trai se da je uesnik tetu prouzrokovao obavljajui djelatnost ili u vezi sa djelatnou pravnog lica i to u slubenom svojstvu (a ne privatno), ako se ne dokae da je uesnik u datim okolnostima postupio kako je trebalo. Po Zakonu o obligacionim odnosima za tetu koju zaposleni u radu ili u vezi sa radom prouzrokuje treem licu odgovara preduzee u kome je zaposleni radio u trenutku prouzrokovanja tete, osim ako dokae da je zaposleni u datim okolnostima postupio onako kako je trebalo. Oteeni ima pravo zahtijevati naknadu tete i neposredno od radnika ako je tetu prouzrokovao namjerno. Pravno lice odgovara za tetu koju njegov organ prouzrokuje treem licu u vrenju ili u vezi sa vrenjem svojih funkcija. Ako za odreeni sluaj nije to drugo u zakonu odreeno, pravno lice ima pravo na naknadu od lica koje je tetu skrivilo namjerno ili krajnjom nepanjom. To pravo zastarijeva u roku od 6 mjeseci od dana isplaene naknade tete. Radnjom nekog lica moe biti

umanjen drutveni ugled pravnog lica onako kao to moe biti umanjen ugled fizikih lica. Povreda asti i ugleda pravnog lica ne moe biti popravljena dosuenjem novane naknade neimovinske tete. Pravno lice moe postaviti tzv. kvazinegatorni zahtjev, zahtjev za naknadu neimovinske tete, zahtjev radi naknade imovinske tete i zahtjev zbog tueg sticanja bez osnove. OBJEKTI PRAVA POJAM Objekti prava su pravna dobra na kojima imaoci apsolutnog prava vre neposrednu vlast, pri emu se treim licima namee pasivno ponaanje i ona ne smiju uivati, onemoguavati ni ometati imaoca prava u uivanju pravnog dobra. Apsolutna prava su podijeljena na: Stvarna prava - koja za objekat imaju pokretne i nepokretne stvari, Prava intelektualne svojine - koja za objekat imaju proizvode ljudskog duha i Prava linosti - koja za objekat imaju lina dobra. Smatra se da je i ovjekova linost objekat, pa je pravo koje se tim povodom vri mjeovite sadrine sa elementima relativnih i apsolutnih prava. Smatra se da reletivna prava nemaju objekat shvaen kao pravno dobro koje se neposredno uiva. To je pravilo koje vai za sve sluajeve, ak i kad obaveza dunika glasi na predaju stvari. Da bi ostvario neposredno uivanje prodate stvari kupac mora da saeka na njegovu dobrovoljnu predaju. Nije dozvoljeno da do stvari doe nasilnim i prevarnim radnjama, niti da na njoj preduzme bilo kakve radnje. Konstatacija da u objekte treba ubrojiti i ljudske radnje, koje predstavljaju objekte obligacionih prava, se nemoe prihvatiti jer su joj konsekvence neodrive: da se objektom proglasi jedan dio obligacionog odnosa koji je ve izraen nekim drugim pojmom i da apsolutna prava imaju dva raznorodna objekta.

STVARI Pod objektima stvarnih prava se podrazumijevaju stvari, tj. oni djelovi materjalne prirode koji se nalaze u ljudskoj vlasti i na kojima postoji pravo svojine ili neko drugo stvarno pravo. Termin stvar i termin dobro se esto poistovjeuju mada se u teoriji pravi jasna razlika meu njima. U najirem smislu dobra predstavljaju objekte subjektivnih graanskih prava i ovaj termin se odnosi na stvari i prava, ali dobra ne ine sve stvari nego samo one koje su podobne da budu objekat prava. Pojam dobra u pravnom smislu odraava pojam dobra u ekonomskom smislu, tj. ekonomska dobra istovremeno predstavljaju i pravna dobra. Termin stvar je shvaen generiki i upotrebljava se kao verbalna sinteza za oznaavanje svega onoga to moe predstavljati objekat prava. U najuem znaenju stvari predstavljaju tjelesna dobra. Svako dobro ima svoj identitet ije se odreivanje vri aktom koji se zove identifikacija. Bitna osobina objekata stvarnih prava je njihova konkretna odreenost. U teoriji se izmeu pojmova dobro i stvar pravi jasna razlika, u tom smislu istie se da pravni pojam dobra predstavlja bilo kakav entitet, materijalni ili idealni, koji je pravno relevantan.

NEKI PRIMJERI DOBARA U NAEM PRAVU: DOBRA OD OPTEG INTERESA Dobra od opteg interesa su djelovi prirode koji zbog svog ekonomskog, strategijskog, istorijskog itd. znaaja imaju poseban pravni reim upotrebe, raspolaganja i zatite. U ova dobra se ubrajaju: prirodna bogatstva, dobra u optoj upotrebi, kulturna dobra, poljoprivredno i graevinsko zemljite, ume i umsko zemljite itd. Pojam dobra od opteg interesa je iri pojam od dobra u optoj upotrebi. Dobra od opteg interesa se upotrebljavaju na nain kojim se ostvaruje njihova racionalna upotreba i drugi opti interesi. Ova dobra zbog svog velikog znaaja uivaju posebnu drutvenu zatitu. DOBRA U OPTOJ UPOTREBI Dobra u optoj uporebi predstavljaju dobra koja po svojoj prirodi ili namjeni slue optoj upotrebi: putevi, vode, luke i pristanita, vazduhoplovna pristanita, morske obale i obale unutranjih plovnih puteva. Fizika i pravna lica imaju pravo opte upotrebe ovih dobara, a u cilju njihove racionalnije upotrebe, drava esto prenosi odreene pravne funkcije na javna preduzea. Specifinost prava posebne upotrebe je u tome to se ono moe i opozvati. Zatita ovog prava se ostvaruje u upravnom postupku, mada je mogua i graanskopravna zatita. JAVNA DOBRA Javna dobra se mogu posmatrati u uem i irem smislu. U uem smislu javna dobra ine stvari koji su u iskljuivom ravnopravnom reimu, a ine ih dobra u optoj upotrebi i prirodna bogatstva. U irem smislu javna dobra ine dobra u uem smislu i objekti javnopravnih ovlaenja i obaveza, kao i graanskopravnih ovlaenja dravnih organa. U pojam ovih dobara ne ulaze stvari koje su u reimu dravne svojine, a slue za obavljanje privredne djelatnosti drave i one su u iskljuivom graanskopravnom reimu. Javna dobra predstavljaju objekte dravne svojine bez obzira da li se radi o dobrima u uem ili irem smislu. Sticanje, prenos, odravanje i zatita javnog dobra u uem smislu ostvaruje se u upravnom postupku, upravnim sredstvima i mjerama. Upotreba, raspolaganje i zatita javnih dobara u irem smislu moe se vriti javnopravnim i graanskopravnim aktima. DOBRA MRTVE RUKE Dobra mrtve ruke su dio imovinske mase koji se privremeno ili trajno izuzima iz pravnog prometa, tj. povremeno ili trajno se izuzima pravo raspolaganja ovim dobrima. Ova dobra su specifikum feudalnog prava, a cilj je bio ouvanje posjeda. U naem pravu nije mogue pravnim poslovima inter vivos i mortis causa ustanoviti reim dobara mrtve ruke. POKRETNE I NEPOKRETNE STVARI Osnovna podjela stvari je na pokretne i nepokretne. Podjela od fundamentalnog znaaja za stvarno pravo. Ova distinkcija se orava i odrae se prvenstveno zbog fizikih razlika meu stvarima, a koje nijesu bez reperkusija na ekonomski i pravni poredak sa jedne strane, a sa druge strane olakana individualizacija i registracija nepokretnosti daju prenosima prava na njih jednu sigurnost koja nedostaje prenosu prava na pokretnim stvarima. U nepokretne stvari se ubrajaju zemljite i stvari koje su u njemu inkorporisane (izvori, vodeni tokovi, drvee, zgrade i nepokretne vodene konstrukcije). Inkorporacija je sjedinjenje pokretne

stvari sa nepokretnom na nain da doe do fiksiranja pokretne stvari za tijelo nepokretne. Pokretne stvari su one koje se mogu normalno premjetati s jednog mjesta na drugo bez oteenja sutine stvari. OBJEKTI PRAVA LINOSTI Objekti prava linosti su lina, neimovinska dobra koja se u pravnom poretku priznaju i tite, a posjeduje ih svaki ovjek kao bioloko bie (ivot, tijelo, zdravlje). Postoje i ona dobra koja pravni poredak priznaje svakom ovjeku kao socijalnom i duhovnom biu i ona su neodvojivo vezana za odreeno lice (sloboda, ast, ime ugled, slika, glas, privatnost). Subjekti prava linosti su sva lica, pa svako fiziko lice moe biti subjekt svakog prava linosti, pod uslovom da mu pripada odgovarajue lino dobro. Pravna lica nemaju sva prava linosti koja pripadaju fizikim licima, to ne znai da ona nijesu subjekti odreenih prava linosti. Prava linosti su apsolutna, neimovinska i strogo vezana za odreenu linost (neotuiva i nenaslediva). Lina dobra nijesu procjenjiva u novcu, niti su predmet graanskopravnog prometa. U sluaju povrede ovih dobara oteeni ima pravo na moralnu i novanu satisfakciju. Moralna satisfakcija se najee sastoji povlaanjem izjave ili objavljivanjem ispravke izjave od strane tetnika. Novana izjava se sastoji u dosuivanju izvjesne sume novca oteenom. Po Zakonu o obligacionim odnosima novana satisfakcija se dosuuje: za pretrpljene fizike bolove, duevne bolove i strah. Nuna pretpostavka za nastanak prava linosti je posjedovanje linog dobra, koje nastaje u istom momentu u kojem se stie i pravna sposobnost odreenog lica. Prava linosti nisu prenosiva i nasljedna, a prestaju smru fizikog lica, odnosno prestankom pravnog lica. Ona nemogu prestati odricanjem kao ni protekom vremena. Prestanak prava linosti vezan je za prestanak linog dobra koje je njegov objekt. Najee ova prava presttaju smru fizikog, odnosno, prestankom pravnog lica.

OBJEKTI INTELEKTUALNE SVOJINE Objekti intelektualne svojine su vaniji od svih drugih objekata prava jer od njih zavisi progres ljudskog roda. Razlikuju se od stvari po tome to je rije o nematerjalnim dobrima. Objekti autorskih prava su autorska djela i ona predstavljaju originalnu duhovnu tvorevinu izraenu u nekoj od pogodnih formi. Po naem Zakonu u autorska djela spadaju: govorna, pozorina, muzika i filmska djela, djela likovnih i primijenjenih umjetnosti, raunarski programi, djela arhitekture i ostala autorska djela. Objekti prava industrijske svojine su: zatieni pronalasci, crtei, slike, geometrijska tijela, znakovi podobni za razlikovanja roba i usluga, oznaka porijekla, geografska oznaka itd. PREDMET OBAVEZE (prestacije) Predmet obaveze je stvar ili suma novca koju dunik duguje ili rezultat injenja na koji se obavezao. Po Zakonu o obligacionim odnosima ugovorna obaveza se moe sastojati u davanju, injenju, neinjenju ili trpljenju (negativan obligacija).

Termin davanje-dare podrazumijeva predaju odreene stvari u svojinu. Termin injenje-facere podrazumijeva odreenu faktiku ili pravnu ljudsku radnju. Termin neinjenje-non facere podrazumijeva uzdravanje od odreenog injenja, radnje koju je doputeno initi. Predmet obaveze mora biti mogu, doputen i odreen tj. odrediv, u suprotnom, ugovor je nitav. Predmet obaveze je odrediv ako ugovor sadri podatke pomou kojih se moe odrediti ili su strane ostavile treem licu da ga odredi. Ako tree lice nee ili ne moe da odredi predmet obaveze, ugovor je nitav. Prestacija ili inidba je svaka pozitivna ili negativna ljudska radnja koju je dunik na osnovu obligacionog odnosa duan izvriti poveriocu. Naziva se jo i predmetom obaveze. Ona je objekat obligacionih odnosa. Da bi se neka radnja ili proputanje smatralo inidbom, mora imati sledee karakteristike: 1. mora biti ljudska radnja 2. mora imati imovinski karakter 3. mora biti mogua 4. mora biti pravno doputena 5. mora biti odreena ili bar odrediva.
-

Prestacije se mogu odnositi na: Davanje (dare) ili inidbu davanja stvari. Kad se kae da je sadraj inidbe dare, tada se pod tim podrazumeva da je dunik duan poveriocu pribaviti svojinu ili neko drugo stvarno pravo na stvari injenje (facere). Pod prestacijom kojoj je sadraj oznaen kao injenje podrazumeva se inidba rada, a to je inidba koja se ispunjava troenjem radne snage uz pomo mehanikih sredstava ili bez njihove pomoi. Proputanje (non facere). Pod proputanjem se podrazumeva neizvravanje odreenih radnji od strane obveznika koje bi on inae mogao obavljati da se nije protivno obavezao. Trpljenje (pati). Pod trpljenjem se podrazumeva nespreavanje tue radnje koju bismo bili ovlaeni spreiti da se nismo obavezali trpeti je.