FUNGSI PRAGMATIS TKS LAKU BASA SUNDA DINA ROHANG STATUS FACEBOOK

TSIS Diajengkeun pikeun nyumponan sarat nyangking Magister Pendidikan Program Studi Pendidikan Bahasa dan Budaya Sunda

ku DADANG NURJAMAN 0907667

PROGRAM STUDI PENDIDIKAN BAHASA DAN BUDAYA SUNDA SEKOLAH PASCASARJANA UNIVERSITAS PENDIDIKAN INDONESIA 2011

LEMBAR PENGESAHAN

FUNGSI PRAGMATIS TKS LAKU BASA SUNDA DINA ROHANG STATUS FACEBOOK

DADANG NURJAMAN 0907667

DISALUYUAN TUR DISAHKEUN KU PANGAPING: Pangaping I,

Dr. Yayat Sudaryat, M.Hum. NIP 19630210 198703 1 001

Pangaping II,

Dr. Dingding Harudin, M.Pd. NIP 19640822 198903 1 001

Kauninga ku: Pupuhu Program Studi Pendidikan Bahasa dan Budaya Sunda Sekolah Pascasarjana UPI,

Dr. Ruhaliah, M.Hum. NIP 19641110 198903 2 002

PERNYATAAN

Dengan ini saya menyatakan bahwa tesis dengan judul Fungsi Pragmatik Tks Laku Basa Sunda dina Rohang Status Facebook ini beserta seluruh isinya adalah benar-benar karya saya sendiri, dan saya tidak melakukan penjiplakan atau pengutipan dengan cara-cara yang tidak sesuai dengan etika keilmuan yang berlaku dalam masyarakat keilmuan. Atas pernyataan ini, saya siap menanggung risiko/sanksi yang dijatuhkan kepada saya apabila kemudian ditemukan pelanggaran terhadap etika keilmuan dalam karya saya ini, atau ada klaim dari pihak lain terhadap keaslian karya saya ini.

Bandung, 15 Juli 2011 Yang membuat pernyataan,

Dadang Nurjaman, S.Pd.

FUNGSI PRAGMATIK TKS LAKU BASA SUNDA DINA ROHANG STATUS FACEBOOK DADANG NURJAMAN ABSTRAK Basa Sunda kiwari geus digunakeun dina ramatloka jaringan social facebook pikeun nuliskeun rupa-rupa hal, kayaning id, sawangan, kahayang, lalayang, catetan, carita pondok, jeung sajak. Dina ieu panalungtikan, tks basa Sunda nu digunakeun dina rohang status facebook ditalungtik sacara dskriptif tina jihat laku basa kalawan pamarekan pragmatik fungsional. Masalah nu ditalungtik ngawengku: 1) kumaha kontks laku basa dina rohang status facebook, 2) kumaha wangun laku basa dina rohang status facebook, 3) kumaha wanda laku basa dina rohang status facebook, 4) kumaha fungsi laku basa dina rohang status facebook, jeung 5) kumaha thnik mtaforis nu digunakeun dina laku basa dina rohang status facebook. Dumasar ta masalah, ieu panalungtikan miboga tujuan pikeun ngadskripsikeun: 1) kontks laku basa dina rohang status facebook, 2) wangun laku basa dina rohang status facebook, 3) wanda laku basa dina rohang status facebook, 4) fungsi laku basa dina rohang status facebook, jeung 5) thnik mtaforis nu digunakeun dina laku basa dina rohang status facebook. Mtode nu digunakeun nyata mtode dskriptif-analitis, kalawan thnik ngumpulkeun datana ngawengku thnik rkam jeung dokumntasi. Sumber datana mangrupa tks basa Sunda dina rohang status facebook nu dipedalkeun dina bulan Mei 2011 ku panyatur nu kalibet dina jaringan akun facebook panalungtik, tur miboga unsur mtaforis. Dumasar ta sumber data, dicangking 15 tks nu dijadikeun data panalungtikan. Dumasar hasil panalungtikan, bisa dicindekkeun: 1) Kontks laku basa dina rohang status Facebook nmbongkeun komponn UUBS, nu nyarita, nu dicaritakeun, kasang tukang tempat, waktu, jeung suasana, sarta rasa katut nada nu tangtu. Ikon-ikon budaya modren leuwih ra batan budaya tradisional; 2) Tina lima warna laku basa sakumaha nu dibrhkeun ku Searle, opat warna di antarana digunakeun salaku laku basa dina rohang status facebook, nyata laku basa representatif, ekspresif, komisif, dan direktif; 3) Tina opat intersksi wanda laku basa, dua di antarana digunakeun salaku laku basa dina rohang status facebook, nyata laku basa langsung teu literal jeung teu langsung teu literal; 4) Aya genep fungsi laku basa dina rohang status facebook, ngawengku fungsi informatif, manipulatif, keyakinan, informatif-manipulatif, informatif-estetik dan informatifkeyakinan; 5) Unsur mtaforis tks laku basa dina rohang status facebook bisa disungsi ngaliwatan pabanding, pangbanding, motif, jeung kecap panyambung babandingan. Pabanding jeung motif karranana disamunikeun, kudu dipaluruh tina pangbandingna nu mangrupa barang, pagawan, sipat, jeung paripolah. Kecap-kecap lir, jiga, sarua jeung, sarta ibarat, digunakeun dina sabagian leutik tks.

FUNGSI PRAGMATIK TEKS TINDAK TUTUR BAHASA SUNDA DALAM RUANG STATUS FACEBOOK DADANG NURJAMAN ABSTRAK Saat ini bahasa Sunda telah digunakan secara luas dalam situs jejaring sosial facebook untuk menuliskan berbagai hal, seperti ide, pemikiran, keinginan, undangan, catatan, cerita pendk, dan sajak. Dalam Penelitian ini, teks bahasa Sunda dalam ruang status facebook diteliti secara deskriptif dalam jihat tindak tutur melalui pendekatan analisis pragmatik fungsional. Ada lima permasalahan yang diteliti, yaitu 1) bagaimana konteks tindak tutur dalam ruang status facebook,2) bagaimana jenis tindak tutur dalam ruang status facebook, 3) bagaimana bentuk tindak tutur dalam ruang status facebook, 4) bagaimana fungsi tindak tutur dalam ruang status facebook, dan 5) bagaimana teknik metaforis digunakan dalam tindak tutur dalam ruang status facebook. Berdasarkan permasalahan tersebut, penelitian ini bertujuan mendeskripsikan: 1) konteks tindak tutur dalam ruang status facebook,2) jenis tindak tutur dalam ruang status facebook, 3) bentuk tindak tutur dalam ruang status facebook, 4) fungsi tindak tutur dalam ruang status facebook, dan 5) teknik metaforis yang digunakan dalam tindak tutur dalam ruang status facebook. Untuk menjawab permasalahan tersebut, digunakan metode deskriptif dengan teknik rekam dan studi dokumentasi. Sumber data berupa teks-teks bahasa Sunda dalam ruang status facebook yang dimuat bulan Mei 2011, berasal dari jejaring akun facebook peneliti, dan mengandung unsur metaforis. Berdasarkan sumber data tersebut, diperoleh 15 (lima belas) teks yang dijadikan data penelitian. Berdasarkan hasil analisis, diperoleh kesimpulan: 1) konteks tindak tutur dalam ruang status facebook menunjukkan komponen UUBS, pemakai bahasa, topik, latar belakang waktu, tempat dan suasana, serta rasa dan nada tertentu; Ikon-ikon budaya modern lebih banyak ditemukan daripada ikon-ikon budaya tradisional; 2) dari lima jenis tindak tutur menurut Searle, terdapat empat jenis tindak tutur yang digunakan dalam teks ruang status facebook, yaitu tindak tutur representatif, ekspresif, komisif, dan direktif; 3) dari empat bentuk interseksi tindak tutur, dua bentuk digunakan dalam teks ruang status facebook, yaitu tindak tutur langsung tidak literal dan tindak tutur tidak langsung tidak literal; 4) terdapat enam fungsi tindak tutur dalam ruang status facebook, yaitu fungsi informatif, manipulatif, keyakinan, informatif-manipulatif, informatif-estetik dan informatif-keyakinan; 5) unsur metaforis teks dalam ruang status facebook memiliki makna-makna tertentu yang dapat dianalisis melalui pebanding, pembanding, motif dan kata sambung perbandinganSebagian besar aspek pebanding dan motif disembunyikan sehingga harus dicari melalui pembanding yang berupa benda, sifat, dan tindakan. Kata lir, jiga, sarua jeung dan ibarat digunakan sebagai kata sambung perbandingan dalam sebagian kecil teks.

ii

PRAGMATIC FUNCTION OF SUNDANESE SPEECH ACTS IN THE FACEBOOK STATUS SPACE by DADANG NURJAMAN ABSTRACT Nowadays Sundanese language is widely used in the social networking sites Facebook to write various things, such as ideas, thoughts, wishes, invitations, notes, short stories, and poems. In this study, Sundanese language text in a facebook status is examined descriptively in speech act through pragmatic functional analysis approach. There are five problems studied: 1) how context of speech act in the facebook status space, 2) how type of speech act in the facebook status space, 3) how form of speech act in the facebook status space, 4) how function of speech act in the facebook status space, and 5) how metaphorical technic of the text in the facebook status space. Based on the research problem, the study aims to describe: 1) context of speech act in the facebook status space, 2) type of speech act in the facebook status space, 3) form of speech act in the facebook status space, 4) function of speech act in the facebook status space, and 5) metaphorical technic of the text in the facebook status space. Discusses the problem are used descriptive method with recording techniques and documentation. A source of data in the form of sundanese language texts in the facebook status that was published in May 2011, comes from the networking of researchers facebook account, and contains a metaphorical element. Based on these data sources, obtained 15 of text used as research data. From the analysis, found a few conclusions: 1) context of speech acts in the facebook status space indicates UUBS components, user language, topic, background time, place and ambience, as well as a certain flavor and tone; icons of modern culture were more common than the traditional cultural icons; 2) of the five types of speech acts according to Searle, there are four types of speech acts used, that is representative, expressive, comisive, and directive speech acts; 3) of the four intersection forms of speech acts, two forms used, namely the direct nonliteral speech act and indirect non- literal speech act; 4) there are six functions of speech acts used in the facebook status space, that is informative, manipulative, beliefs, informative-manipulative, informative-aesthetic, and informativeconfidence functions; 5) elements of metaphorical can be analyzed through comparative, comparison, motif and conjunctive comparison. From the analysis, most comparative and motives aspects are hidden that should be through a comparison of objects, properties, and action. Some conjunctions, namely are lir, jiga, sarua jeung and ibarat, used as the conjunctive comparison only in a small portion of text.

iii

PANGJAJAP

Taya kecap nu bisa ngagambarkeun rasa, taya kalimah nu bisa ngagambarkeun tumarimana diri, anging puji sukur ka kersaning Gusti Nu Maha Suci, rhing sim kuring tiasa ngarngskeun ieu tsis dina waktosna. Solawat miwah salam mugia kahaturkeun ka jungjungan alam Muhammad Saw., kulawargina, para sohabatna, tug dugi ka urang sadaya salaku umatna. Salasahiji sarat nalika rk ngarngskeun tolab lmu di paguron luhur jenjang S-2, unggal mahasiswa anu geus cumpon wates hontalan SKS-na diperedih pikeun nyusun karya ilmiah winangun tsis. ta tsis kudu dipertanggungjawabkeun dina ujian sidang nepi ka bakal nangtukeun lulushenteuna saurang mahasiswa. Sok sanajan kitu, tangtu sakuduna lain alatan hal di luhur ba ta tsis disusun. Hal anu sarua pentingna anu kudu dijadikeun panitn dina nyusun tsis th napak dina tujuan sangkan mahasiswa mampuh sacara profsional ngaorganisasikeun hasil diajar sarta nerapkeunana dina ngungkulan pasualan-pasualan luyu jeung widang studina kalawan ngagunakeun mtode mikir ilmiah. Dumasar alesan-alesan di luhur pisan ieu tsis disusun, kalawan dijudulan Fungsi Pragmatik Tks Laku Basa Sunda dina Rohang Status Facebook. Najan nurutkeun tataran idal disusunna ieu tsis th tangtu ngalak paul, tapi ttla kasalahan jeung kahngkran kalintang ageung pisan kamungkinanana. ta hal th lain dihaja, tapi anu pangutamana mah alatan kurangna kamampuh jeung

iv

kaweruh si kuring dina ngawasa palmuan anu pakait jeung pasualan dina ieu tsis. Pamungkas, mugia ieu usaha nyusun tsis th mr mangpaat pikeun usahausaha lianna dina ngungkulan gelarna pasualan-pasualan sabudeureun basa jeung pangajaranana. Salian ti ta, mugia bisa nambahan hasanah pustaka dina widang basa Sunda jeung pangajaranana.

TAWIS NUHUN

Kawatesanan ku pangaweruh sareng pangalaman, sim kuring dina ngarngskeun ieu tsis th mayunan teu kirang halangan tur harungan anu kapendak. Mungguhing ku ayana bantosan sareng dorongan ti seueur pihak, alhamdulillah ieu tsis tiasa ngawujud. Ku kituna, taya basa pangndahna anu kedal tina kaweningan ati sareng kajembaran manah, anging haturan swu nuhun laksa keti kabingahan kana sagala rupi bantosan sareng pangrojong anu parantos dipaparinkeun ka sim kuring, utamina ka: 1) Bapa Dr. Yayat Sudaryat, M.Hum., salaku pangaping I, miwah Bapa Dr. Dingding Harudin, M.Pd., salaku pangaping II; 2) Ibu Dr. Ruhaliah, M.Hum, salaku pupuhu Program Studi Pendidikan Bahasa dan Budaya Sunda Sekolah Pascasarjana UPI; 3) Bapa miwah Ibu Dosn di Program Studi Pendidikan Bahasa dan Budaya Sunda Sekolah Pascasarjana UPI; 4) Ibu Wulan, staf TU Program Studi Pendidikan Bahasa dan Budaya Sunda Sekolah Pascasarjana UPI; 5) 6) 7) 8) 9) Mamah Ratnasih sareng Bapa Nana Rukmana (alm.); Abah Usman sareng Ema On; Ambu ma Sukasih; Si Jalu, Arfannizzar Mugi Yatmika; Tian Kustiawan sareng Tio Faradha Dinan Azka;

vi

10) Kang Otong (alm.), Apip Ruhamdani, Cc Hidayat, Darpan, Hadi AKS, Jajat, Dian Hndrayana, Eli Awaludin Jamil, Farid, Ceu Hj. Nur Aliawati Aliyah, Ineu Setyawati, Ai Nurhayati, Ridha Hrdiani, Tmmy Widyastuti, sareng Rini Sri Indriyani; 11) Kang Rahmat Hidayat, Sul Nurharismana, Haryadi Pramudita, Caca Danuwijaya, Mamay Rahayu Tresna Adhi, Ceu Wiwin Widaniawati, Dsi ndah Puspitaningsih, sareng Astrini Nursyamsiah; 12) Bapa Nandang Komara, Pupuhu SMP Negeri 2 Rancabali Kabupaten Bandung; 13) Bapa Ahmad Rohman Somantri, Suprihatin Rohana, Moh. Solihabudin, Dudung Ruswandi, Budi Budiawan, Ibu Nina Hasanah, Komalawati, sareng Ratna Nur Aisyah; 14) Kanca Mitra dina Facebook; 15) sugri sadaya anu teu tiasa diwincik hiji-hiji.

Mugia, sagala rupi bantosan sareng rojongan ti sadayana mangrupi amal kasaan anu dipaparinan ganjaran anu langkung ti Gusti Nu Maha Suci, amin.

Bandung, 15 Juli 2011 Tab pun, Dadang Nurjaman

vii

DAFTAR EUSI

ABSTRAK ........................................................................................................ i PANGJAJAP .................................................................................................... iv TAWIS NUHUN ............................................................................................... vi DAFTAR EUSI .................................................................................................. viii DAFTAR TABL .............................................................................................. x DAFTAR BAGAN ............................................................................................ xi DAFTAR GAMBAR ......................................................................................... xii DAFTAR GRAFIK ........................................................................................... xiii

Bab I BUBUKA .................................................................................................. 1 1.1 Kasang Tukang Panalungtikan ....................................................................... 1 1.2 Watesan jeung Rumusan Masalah Panalungtikan .......................................... 5 1.2.1 Watesan Masalah Panalungtikan ................................................................. 5 1.2.2 Rumusan Masalah Panalungtikan ............................................................... 6 1.3 Tujuan Panalungtikan ..................................................................................... 6 1.4 Mangpaat Panalungtikan ................................................................................ 7 1.5 Wangenan Operasional .................................................................................. 8 1.6 Anggapan Dasar ............................................................................................. 10 Bab II TKS VERBAL DINA ROHANG STATUS FACEBOOK MINANGKA LAKU BASA DINA KAGIATAN KOMUNIKASI VERBAL TINULIS ................................................. 2.1 Komunikasi Vrbal Tinulis .......................................................................... 2.2 Tks .............................................................................................................. 2.3 Laku Basa ..................................................................................................... 2.3.1 Kontks Laku Basa ................................................................................... 2.3.1.1 Undak Usuk atawa Tatakrama Basa ...................................................... 2.3.1.2 Nu Mak Basa jeung Nu Dicaritakeun ................................................... 2.3.1.3 Kasang Tukang Tempat, waktu, jeung Suasana ..................................... 2.3.1.4 Alat Nu Digunakeun .............................................................................. 2.3.1.5 Rasa, Nada, jeung Ragam Basa .............................................................. 2.3.1.6 Amanat jeung Tujuan Omongan ............................................................ 2.3.2 Warna Laku Basa ...................................................................................... 2.3.3 Wanda Laku Basa .....................................................................................

12 12 23 33 33 33 36 37 37 38 46 47 50

viii

2.3.4 Fungsi Laku Basa ...................................................................................... 52 2.4 Thnik Mtaforis .......................................................................................... 55 2.5 Rohang Status dina Facebook ...................................................................... 62 Bab III MTODOLOGI PANALUNGTIKAN .............................................. 3.1 Mtode Panalungtikan .................................................................................. 3.2 Paradigma Panalungtikan ............................................................................. 3.3 Sumber Data ................................................................................................. 3.4 Instrumn Panalungtikan............................................................................... 3.5 Prosdur Ngumpulkeun Data ........................................................................ 3.6 Prosdur Analisis Data .................................................................................. 64 64 65 66 69 73 74

Bab IV FUNGSI PRAGMATIS LAKU BASA DINA ROHANG STATUS FACEBOOK .......................................... 77 4.1 Dskripsi Data .............................................................................................. 77 4.2 Kontks Laku Basa dina Rohang Status Facebook ..................................... 79 4.2.1 Undak Usuk atawa Tatakrama Basa ......................................................... 80 4.2.2 Nu Mak Basa ............................................................................................ 83 4.2.3 Nu Dicaritakeun ........................................................................................ 84 4.2.4 Kasang Tukang Tempat, waktu, jeung Suasana......................................... 87 4.2.5 Rasa jeung Nada ........................................................................................ 89 4.3 Warna Laku Basa dina Rohang Status Facebook ....................................... 93 4.3.1 Laku Basa Rprsntatif ............................................................................ 94 4.3.2 Laku Basa Direktif ..................................................................................... 95 4.3.3 Laku Basa ksprsif ................................................................................... 96 4.3.4 Laku Basa Komisif .................................................................................... 100 4.4 Wanda Laku Basa dina Rohang Status Facebook ....................................... 104 4.4.1 Laku Basa Langsung Teu Literal .............................................................. 104 4.4.2 Laku Basa Teu Langsung Teu Literal ....................................................... 106 4.5 Fungsi Laku Basa dina Rohang Status Facebook ........................................ 112 4.6 Thnik Mtaforis Tks Laku Basa dina Rohang Status Facebook .............. 118 4.7 Pedaran Hasil Panalungtikan ........................................................................ 130 Bab V KACINDEKAN JEUNG SARAN ..................................................... 140 5.1 Kacindekan ................................................................................................. 140 5.2 Saran ........................................................................................................... 146 DAFTAR PUSTAKA ..................................................................................... 148

ix

LAMPIRAN-LAMPIRAN: 1. Data Tks dina Rohang Status Facebook ..................................................... 2. Korpus Data ................................................................................................. 3. Format Kartu Data ........................................................................................ 4. Conto Data Intertkstual .............................................................................. 5. SK Pembimbing Tsis ..................................................................................

153 158 160 161 162

RIWAYAT HIRUP ........................................................................................ 164

DAFTAR TABL

Tabl 2.1 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6 3.7 3.8 3.9 3.10 3.11 3.12 3.13 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 4.6 4.7 4.8 4.9 4.10 4.11

Modus Kalimah dina Laku Basa Conto Data Tkstual Format Tabl Kontks Undak Usuk Laku Basa dina Rohang Status Facebook Format Tabl Kontks Nu Mak Basa dina Laku Basa dina Rohang Status Facebook Format Tabl Kontks Nu Dicaritakeun dina Laku Basa dina Rohang Status Facebook Format Tabl Kontks Kasang Tukang Tempat, Waktu, jeung Suasana Laku Basa dina Rohang Status Facebook Format Tabl Kontks Rasa Laku Basa dina Rohang Status Facebook Format Tabl Kontks Nada Laku Basa dina Rohang Status Facebook Format Tabl Kontks Ragam Basa dina Laku Basa dina Rohang Status Facebook Format Tabl Kontks Amanat Omongan Laku Basa dina Rohang Status Facebook Format Tabl Warna Laku Basa dina Rohang Status Facebook Format Tabl Wanda Laku Basa dina Rohang Status Facebook Format Tabl Fungsi Laku Basa dina Rohang Status Facebook Format Tabl Aspk Mtaforis Laku Basa dina Rohang Status Facebook Data Tkstual Laku Basa dina Rohang Status Facebook Kontks Undak Usuk Laku Basa dina Rohang Status Facebook Kontks Nu Dicaritakeun patali jeung Sipat dina Laku Basa dina Rohang Status Facebook Format Tabl Kontks Nu Dicaritakeun patali jeung Situasi dina Laku Basa dina Rohang Status Facebook Kontks Kasang Tukang Tempat, Waktu, jeung Suasana Laku Basa dina Rohang Status Facebook Kontks Rasa Laku Basa dina Rohang Status Facebook Kontks Nada Laku Basa dina Rohang Status Facebook Warna Laku Basa dina Rohang Status Facebook Wanda Laku Basa dina Rohang Status Facebook Fungsi Laku Basa dina Rohang Status Facebook Aspk Mtaforis Laku Basa dina Rohang Status Facebook

Kaca 51 67 70 70 70 70

71 71

71 71 72 72 72 72 78 80 84 86 88 89 92 102 111 116 129

DAFTAR BAGAN

Bagan 2.1 2.2 2.3 2.4 3.1 3.2 3.3

Pross Komunikasi Basajan Modl Komunikasi nurutkeun Johnson Modl Uses and Gratifications Rosengren Modl Komunikasi Linir Paradigma Panalungtikan Tehnik Analisis Interaktif Prosdur Analisis Laku Basa dina Rohang Status Facebook

Kaca 13 13 16 21 65 74 76

xi

DAFTAR GAMBAR

Gambar 1.1 Tepas jeung rohang status dina situs facebook 3.1 Conto Data Intertkstual jeung Sosio-Kultural 3.2 Format Kartu Data

kaca 3 68 69

xii

DAFTAR GRAFIK

Grafik Kaca 4.1 Kontks Undak Usuk Laku Basa dina Rohang Status Facebook 81 4.2 Kontks Nu Dicaritakeun patali jeung Sipat dina Laku Basa dina Rohang Status Facebook 85 4.3 Kontks Nu Dicaritakeun patali jeung Situasi Laku Basa dina Rohang Status Facebook 86 4.4 Kontks Kasang Tukang Laku Basa dina Rohang Status Facebook 89 4.5 Kontks Rasa Laku Basa dina Rohang Status Facebook 90 4.6 Kontks Nada Laku Basa dina Rohang Status Facebook 93 4.7 Warna Laku Basa dina Rohang Status Facebook 103 4.8 Wanda Laku Basa dina Rohang Status Facebook 111 4.9 Fungsi Laku Basa dina Rohang Status Facebook 117

xiii

BAB I BUBUKA

1.1 Kasang Tukang Panalungtikan Salian ti digunakeun dina komunikasi sirkulr (gunem catur sapopo), basa Sunda kiwari geus digunakeun dina komunikasi massa. Laku basa dina situasi komunikasi massa di antarana nyampak dina rohang status ramatloka (website; situs) jaringan sosial (social network) facebook. Kagiatan nuliskeun rupa-rupa perkara dina rohang status th enas-enasna mah mangrupa kagiatan laku basa dina komunikasi vrbal wangun tinulis. Dina kontks komunikasi tinulis, laku basa dina rohang status facebook miboga fungsi pragmatik, patali jeung pamakan basa sacara naratif jeung aktif pikeun komunikasi dina kahirupan sapopo. Sedengkeun dina pross komunikasina sorangan, bisa ditilik tina jihat psikologis jeung mkanistis. Kamekaran facebook mawa pangaruh positif keur pamiarsana. Konsp facebook mangrupa viral marketing1 anu bisa nyebar samakta kalawan gratis, mr pangaruh positif pikeun pamiarsana enggoning ngaraketkeun duduluran, mikawanoh jeung nmbongkeun potnsi diri, sarana pikeun promosi, sarana diskusi, jeung sarana nepikeun angen-angen atawa sawangan. Ilaharna ramatloka media sosial, ayana facebook th mantuan urang dina ngayakeun interaksi atawa komunikasi jeung sing saha wa di sakuliah dunya,
1

Kecap viral manana mibanda sipat kawas virus. Viral Marketing nyata sistem pamasaran anu sumebarna kalawan gancang, kawas virus anu ngainfksi sl organisme biologis sakumna mahluk hirup, sumebar kalawan tatalpa.

kalawan biaya nu diperlukeun kaitung murah dibandingkeun misalna jeung ngagunakeun telepon. Salian ti ta, ngaliwatan facebook og dimungkinkeun pisan sumebarna informasi bisa lumangsung kalawan leuwih gancang. Salian ti mangpaat positif, facebook og mawa pangaruh nu ngatif. Ku ayana facebook, kagiatan interaksi interpersonal sacara langsung (face to face) beuki ngurangan, sabab aya anggapan yn komunikasi ngaliwatan facebook karasa leuwih praktis. Dina ambahan nu leuwih lega, nurutkeun

www.laksamana12.wordpress.com (diakss 1 Sptmber 2010) facebook bisa ngabalukarkeun pasualan hukum. Di antarana jadi sarana pikeun ngahina atawa ngagorngkeun ngaran, nipu, prostitusi, nyulik, salingkuh, alesan pikeun mahan manh, ngaganggu produktifitas gaw, jeung nyebarkeun paham-paham atawa idologi anu pasalia jeung konsp nagara, adat-istiadat, atawa agama. Salian ti ta, sok sanajan eusining rohang status facebook henteu miboga maksud atawa tujuan anu sipatna ngatif, pamahaman anu bda-bda ti swangswang pamiarsa ra anu ngabalukarkeun munculna pacogrgan, boh sacara pribadi boh sacara hukum. Contona, status jeung komntar anu maksudna heureuy bisa dianggap serius atawa ngahina, nganyerikeun hat, jeung ngagogorng, anu bh dieuna bisa dipasualkeun ngaliwatan hukum pidana jeung perdata. Minangka pakakas pikeun nepikeun pesen nu tangtu dina kontks komunikasi, tks vrbal dina rohang status facebook nmbongkeun aspk-aspk situasi jeung motif nu tangtu. Salian ti ta, bisa dipastikeun yn unggal ungkara (tks) dina basa Sunda, nu mangrupa laku basa nu wajar, dipangaruhan og ku kontks, nepi ka warna, wanda, fungsi, jeung maksud ungkarana mibanda

hubungan kontkstual. Patali jeung ta hal, pesen nu hayang ditepikeun th aya kalana nyamuni ngaliwatan rupa-rupa laku basa ngagunakeun thnik mtaforis, sok sanajan bisa jadi komunikatorna sorangan teu sadar geus ngalakukeun polah sarupa kitu. Sangkan komunikasi ngaliwatan rohang status facebook bisa lumangsung kalawan had jeung teu matak ngabalukarkeun gelarna pasualan-pasualan anu sipatna ngatif, perlu pisan simbol-simbol tks vrbal basa Sunda anu digunakeunana dina rohang status facebook th dimanaan kalawan teleb.

Gambar 1.1: Tepas jeung rohang status dina situs facebook (Foto: www.facebook.com)

Aya sawatara karakteristik umum urang Sunda nalika ngayakeun komunikasi, di antarana kabiasaan nyumputkeun atawa nyamunikeun parasaan, pamikiran, atawa kahayangna ngaliwatan ungkara-ungkara basa nu

disumputsalindungkeun maksudna. Aya og nu najan dipertlakeun, sammhna direumbeuy heula ku omongan-omongan lianna nu ceuk pangrasana bisa nganteurkeun kana maksud saenyana, nu dina istilah masarakat Sunda sok disebut malapah gedang. Kedalna ungkara-ungkara nu nyamunikeun maksud sarupa kitu th biasana dina laku basa (speech act) mnta (requesting), nganuhunkeun (complimenting), nolak (refusing), jeung humandeuar (complaining). Salian ti ta, aya og nu mangrupa nitah, ngajak, kritik, ngambek, jst. Patali jeung laku basa mnta, nganuhunkeun, nolak, atawa humandeuar, geus ra panalungtikan nu dilaksanakeun, boh nu dipuseurkeun kana hiji basa, boh nu sipatna lintas-budaya. Dina kontks basa Sunda, panalungtikan perkara laku basa nu kungsi dilaksanakeun di antarana: 1) The Language of Refusals in Sundanese Society: a Workplace Case, ku . Aminudin Azis (1996), mangrupa tsis di Univrsitas Monash, Australia; 2) Deskripsi Maksud Tuturan Sindiran Nyungkun dalam Bahasa Sunda Dialek Priangan, ku Yudi Permana (2001), skripsi di Universitas Gadjah Mada; jeung 3) Realisasi Tindak Tutur Poyok Ungkal (TTPU) Pada Masyarakat Desa Ungkal Kecamatan Conggeang Kabupaten Sumedang: Kajian Sosiopragmatik dan Pemanfaatannya Sebagai Bahan Ajar Di SMPN 1 Jatinunggal Kabupaten Sumedang, ku Dadan Andana (2009), tesis di Program Studi Pendidikan Bahasa Indonsia SPS UPI. Sawatara panalungtikan perkara laku basa sakumaha nu dipedar di luhur, nekenkeun udagan panalungtikanana kana dskripsi variasi laku basa nu dilakukeun ku panyatur basa Sunda patali jeung laku basa nyatakeun hal nu tangtu

dumasar kana prinsip kasopanan. Data panalungtikanana mangrupa ungkara basa Sunda nu digunakeun dina situasi komunikasi sirkulr sacara langsung. Panalungtikan perkara mana tks vrbal basa Sunda dina rohang status facebook tacan kungsi dilaksanakeun. Ku kituna, panalungtikan perkara fungsi pragmatis tks laku basa Sunda dina rohang status facebook th perlu pikeun dilaksanakeun.

1.2 Watesan jeung Rumusan Masalah Panalungtikan 1.2.1 Watesan Masalah Panalungtikan Laku basa dina rohang status facebook th nmbongkeun ciri atawa karakteristik anu tangtu, boh patali jeung adeganana boh patali jeung manana. Salian ti ta, aya og pangaruh-pangaruh intertkstual jeung sosio-kultural anu milu marengan dipedalkeunana status dina facebook. Aya atawa henteuna tujuantujuan anu tangtu dina prakna laku basa dina rohang status facebook, ngagelarkeun sawatara pangaruh positif jeung ngatif. Pamahaman anu bda-bda ti papada pamiarsa dina ngamanaan tks dina rohang status facebook, ngabalukarkeun tujuan positif bisa robah manana jadi ngatif, pon kitu deui sabalikna tujuan ngatif bisa robah jadi positif. Kalawan tinimbangan-tinimbangan: 1) ieu panalungtikan nyoko kana hiji dskripsi pamakan basa Sunda ngaliwatan tks verbal; 2) ieu panalungtikan mangrupa studi kasus tunggal (embedded case study), nyoko kana hiji karakteristik anu sasaran jeung lokasi studina ukur hiji jeung teu nmbongkeun

atawa ngabandingkeun karakteristik anu bda; jeung 3) waktu jeung biaya panalungtikan anu samport; sangkan teu lega teuing, pasualan anu baris ditalungtik th diwatesanan, perkara laku basa ngaliwatan thnik mtaforis dina status facebook anu mangrupa tks vrbal basa Sunda.

1.2.2 Rumusan Masalah Panalungtikan Nyoko kana watesan di luhur, pasualan anu baris ditalungtik dirumuskeun sakumaha ieu di handap. 1) Kumaha kontks laku basa dina rohang status facebook? 2) Kumaha warna laku basa dina rohang status facebook? 3) Kumaha wanda laku basa dina rohang status facebook? 4) Kumaha fungsi laku basa dina rohang status facebook? 5) Kumaha thnik mtaforis nu digunakeun dina tks laku basa dina rohang status facebook?

1.3 Tujuan Panalungtikan Sacara umum, ieu panalungtikan mibanda tujuan pikeun maluruh manamana anu nyangkaruk dina tks vrbal basa Sunda nu digunakeun pikeun nepikeun rupa-rupa hal dina rohang status facebook, sangkan kagambar hiji konsp anu bisa nmbongkeun pangaruh atawa mangpaat facebook pikeun

kahirupan urang Sunda. Sedengkeun sacara husus, ieu panalungtikan mibanda tujuan pikeun ngadskripsikeun: 1) kontks laku basa dina rohang status facebook; 2) warna laku basa dina rohang status facebook; 3) wanda laku basa dina rohang status facebook; 4) fungsi laku basa dina rohang status facebook; 5) thnik mtaforis nu digunakeun dina tks laku basa dina rohang status facebook.

1.4 Mangpaat Panalungtikan Sacara umum, ieu panalungtikan dipiharep mr mangpaat pikeun usaha ngamumul kahirupan basa Sunda dina rupaning widang. Sedengkeun sacara husus, dipiharep mawa mangpaat sakumaha ieu di handap. 1) Pikeun sakumna masarakat Sunda, bisa digunakeun salaku wahana ngajembaran pangaweruh jeung sawangan hirupna, utamana dina mekarkeun sikep leuwih taliti jeung rsponsif anu didadasaran ku sikep mntal positif. Ku ta hal, status jeung komntar facebook anu ngagunakeun basa Sunda dipiharep teu matak ngabalukarkeun gelarna pasualan-pasualan dina hirup kumbuh sapopo, boh pasualan pribadi, sosial budaya, boh pasualan hukum. 2) Salaku bagian unsur budaya, dskripsi mana mtafora tks vrbal basa Sunda nu digunakeun dina rohang status facebook mangrupa bahan anu penting

pikeun nyuprih ajn-inajn kamekaran basa Sunda salaku pakakas komunikasi masarakat Sunda; 3) Pikeun lmu basa Sunda sorangan bisa dijadikeun dokumntasi dina hirupkumbuhna ngawarnaan kamekaran kahirupan masarakat Sunda. 4) Pikeun dunya atikan basa Sunda di sakola, bisa dijadikeun salaku alternatif bahan pangajaran maca, nyarita, jeung nulis. Kalawan ngagunakeun bahan pangajaran anu deukeut jeung dunya siswa atawa nu diajar basa Sunda, dipiharep kagiatan diajar basa Sunda th bisa leuwih narik ati. Bh dituna bisa numuwuhkeun sikep had enggoning ngamumul hirup-huripna basa Sunda.

1.5 Wangenan Operasional Sangkan cs, istilah anu aya patalina jeung judul ieu panalungtikan didfinisikeun sacara operasional dumasar kana watesan-watesan sakumaha ieu di handap. 1) Laku Basa Laku basa nyata kontks kawacanaan nu mangrupa paripolah omongan (ungkara) nu digunakeun ku pamak basa nalika lumangsungna komunikasi, kalawan dibrhkeun dina wangun tks prformatif ngaliwatan pamakan vrba dina kalimah-kalimah komisif, impositif, ksprsif, jeung asrtif. Ku Austin (1962) dirumuskeun dina tilu wengkuan: 1) laku basa lokusi; 2) laku basa ilokusi; jeung 3) laku basa perlokusi; sedengkeun nurutkeun Searle, ngawengku: laku basa rprsntatif, laku basa dirktif, laku basa ksprsif,

laku basa komisif, jeung laku basa dklarasi. Laku basa aya dina dua wengkuan langsung-teu langsung jeung literal-teu literal. Dua wengkuan laku basa kasebut, dina prakna bisa pagalo ngawangun intersksi: langsung-literal, langsung-teu literal, teu langsung-literal, jeung teu langsung-teu literal. Salasahiji thnik nu digunakeun dina laku basa nyata thnik mtaforis, mangrupa thnik pikeun nyiptakeun asosiasi ngaliwatan analogi nu ngabandingkeun dua hal sacara langsung dumasar fungsi laku basa nu dipilih ku panyatur, disungsi wangun, gaya, jeung manana tina tks vrbal basa Sunda dina rohang status facebook. Pikeun nyungsi mana dina ungkara nu ngagunakeun mtafora, perlu dianalisis opat hal nu ngawengku pangbanding (kuivaln jeung penanda), pabanding (kuivaln jeung petanda), motif, jeung kecap panyambung babandingan. 2) Rohang Status Facebook Rohang status facebook mangrupa rohang atawa kaca (page) bagian tina fasilitas news feed dina ramatloka jaringan sosial facebook, digunakeun pikeun nuliskeun rupa-rupa hal jeung ngirimkeun atawa nmbongkeun gambar jeung pilem. Dina ieu panalungtikan, rohang status facebook th ditekenkeun kana rohang nu digunakeun pikeun medalkeun tks-tks vrbal. 3) Fungsi Pragmatis Pragmatik mangrupa cabang lmu basa nu ngulik struktur basa sacara ksternal, kumaha satuan kabasaan digunakeun dina prakna komunikasi. Dina ieu panalungtikan, fungsi pragmatis th patali jeung analisis tks vrbal basa Sunda dina rohang status facebook kalawan puseur sawangan atawa titik

10

pamianganana tina konsp laku basa, patali jeung kontks, warna, jeung thnik laku basa dina prakna komunikasi vrbal tinulis linir.

1.6 Anggapan Dasar Tujuan ieu panalungtikan henteu nekenkeun kana nguji hipotsis anu tangtu. Parandn kitu, dina prak-prakanana mah anu nalungtik teu bisa leupas tina ayana wawasan anu nganteurkeun, jadi kasang tukang, jeung ngawewegan ieu panalungtikan. Sok sanajan, ta wawasan th sabisa-bisa diusahakeun teu ngaganggu dina ngobt jeung ngarumuskeun timuan-timuan anu dianggap penting dina ieu panalungtikan. Patali jeung hal di luhur, di antarana bisa didadarkeun wawasan-wawasan sakumaha ieu di handap. 1) Basa Sunda geus digunakeun pikeun nuliskeun rupa-rupa hal dina rohang status ramatloka jaring sosial facebook; 2) Kagiatan nuliskeun rupa-rupa perkara dina rohang status th enas-enasna mah mangrupa kagiatan laku basa dina komunikasi vrbal wangun tinulis; 3) Basa Sunda anu digunakeun pikeun nuliskeun rupa-rupa hal dina rohang status ramatloka jaring sosial facebook gayana mangrupa ragam lisan anu ditulis; 4) Kagiatan nuliskeun rupa-rupa hal dina rohang status facebook bisa ditilik tina rangkay kamekaran komunikasi intrapersonal jeung komunikasi massa. Pamiarsa ramatloka jaring sosial facebook ngamangpaatkeun fitur jeung aplikasi anu nyampak pikeun digunakeun salaku sarana komunikasi;

11

5) Dina tujuanana pikeun komunikasi, eusining rohang status facebook dipangaruhan ku aspk motif. Pikeun tujuan-tujuan anu tangtu luyu jeung motifna, wacana anu nyampak ra anu ngagunakeun simbol-simbol; 6) Kaayaan sosial budaya dina pajamanan atawa dangka waktu eusining rohang status facebook diterbitkeun atawa ditulis milu mangaruhan kana wacana anu digelarkeun. Ku kituna, sawangan-sawangan sosial budaya gelar mangrupa rspon masarakat anu milu mangaruhan kana kawangunna opini ngeunaan rupa-rupa pasualan sosial budaya.

BAB II TKS VRBAL DINA ROHANG STATUS FACEBOOK MINANGKA LAKU BASA DINA KAGIATAN KOMUNIKASI VRBAL TINULIS

2.1 Komunikasi Vrbal Tinulis Nurutkeun sawatara panalungtikan, kurang leuwih 75% nepi ka 90% waktu anu kasorang ku unggal jalma dina sapona digunakeun pikeun ngayakeun kagiatan komunikasi. Ngaliwatan komunikasi, manusa ngawangun hiji sistem silipikaharti pikeun numuwuhkeun duduluran, ngariksa rasa silipikanyaah, mekarkeun pangaweruh, jeung ngamumul peradaban. Ngaliwatan komunikasi og, manusa bisa numuwuhkeun pacogrgan, ngagelarkeun rasa mumusuhan, silipikangwa, mendet kamajuan, jeung mendet munculna pamikiran-pamikiran anyar (Rakhmat, 2007:vii). Ashley Montagu (Rakhmat, 2007:12) ntlakeun yn manusa sastuna diajar jadi manusana sorangan ngaliwatan komunikasi. Hakekatna komunikasi th mangrupa pross nepikeun pikiran atawa parasaan hiji jalma ka jalma lianna kalawan ngagunakeun basa salaku pakakasna (Effendi, 2007:28). Jalma nu nepikeun pikiran atawa parasaanana disebutna komunikator (panyatur), jalma lianna anu narima pesen disebutna komunikan (pamiarsa), sedengkeun eusi pikiran atawa parasaan nu ditepikeun th mangrupa pesen. Tina ta hal, komunikasi th bisa disebutkeun salaku pross nepikeun pesen ti komunikator ka komunikan. Basa salaku mdium komunikasi patali jeung aspk nu dipibanda ku

12

13

pesen ta, nu ngawengku eusi pesen (content of message) jeung lambang (symbol).

Bagan 2.1: Pross Komunikasi Basajan (Suprapto, 2009:8)

Sacara leuwih lega, nurutkeun Johnson (Supratiknya, 1995:30-31) komunikasi mangrupa wangun paripolah hiji jalma, boh sacara vrbal boh nonvrbal, nu dirspon (ditanggap) ku jalma lianna. Unggal paripolah jalma nmbongkeun pross komunikasi th patali jeung ayana brhan pesen-pesen nu tangtu. Prossna bisa katitn tina gambar di handap.

Bagan 2.2: Modl Komunikasi nurutkeun Johnson (Supratiknya, 1995:31)

14

Dumasar kana bagan 4 di luhur, dina prakna komunikasi th aya tujuh unsur dasar, nu ngawengku: 1) maksud, pamikiran, jeung parasaan nu nyampak dina diri komunikator (panyatur), katut paripolah nu dipilihna pikeun ngirimkeun pesen nu tangtu; 2) pross kodifikasi (encoding) pesen ku komunikator (panyatur), nu mangrupa pross ngarobah sawangan, parasaan, jeung maksud awal kana wangun pesen nu bisa dikirimkeun; 3) pross ngirimkeun pesen ka komunikan (pamiarsa); 4) saluran (channel) atawa mdia nu digunakeun pikeun ngirimkeun pesen; 5) pross dkodifikasi (decoding) pesen ku komunikan (pamiarsa), ngaliwatan interprtasi jeung nafsirkeun mana; 6) tanggapan batin komunikan (pamiarsa) patali jeung hasil interprtasina perkara mana pesen nu kacangking; jeung 7) kamungkinan ayana rereged (noise) nu tangtu. Nurutkeun Karl Erik Rosengren (Santoso, 2009:107), papada jalma dina hiji masarakat ngalibetkeun dirina dina komunikasi th aya alatanana, nepi ka kagiatan komunikasina napak dina tujuan jeung fungsi nu tangtu. Napak kana pamanggih E. Sampson, Rakhmat (2007:33-35) ntlakeun yn sacara gurat badag aya dua faktor anu mangaruhan kalakuan manusa, nya ta faktor biologis jeung sosiopsikologis. Salaku mahluk biologis, manusa taya bdana jeung mahluk lianna anu mangrupa sato, faktor biologis kalibet sacara gembleng dina sakabh kagiatan manusa, samalah sok patali jeung faktor sosiopsikologis. Kalakuan sosial manusa diaping ku aturan-aturan anu geus diprogram sacara gntis dina diri

15

manusa, biasana disebut epigenetic rules, anu ngatur kalakuan manusa ti mimiti kacenderungan pikeun ngungkulan incest, kamampuh paham kana ksprsi, tepi ka rspon kana pasualan pulitik. Faktor-faktor sosiopsikologis mangrupa karakteristik anu mangaruhan kalakuan manusa disawang tina manusa salaku mahluk sosial. Klasifikasi faktor sosiopsikologis ngawengku tilu komponn afktif, kognitif, jeung konatif. Motif manusa dina ngayakeun komunikasi atawa hubungan lianna mangrupa salasahiji aspk dina komponn afktif, biasa disebut motif sosiognsis atawa motif skundr. Napak kana konsp hirarki kabutuhan (need hierarchi) Abraham Maslow jeung pamanggih ti sawatara ahli psikologi jeung komunikasi, Rakhmat (2007:38-39) ngawincik klasifikasi motif sosiognsis manusa kana genep wengkuan, nya ta 1) motif hayang mikanyaho, 2) motif kompetnsi, 3) motif cinta, 4) motif harga diri jeung kabutuhan pikeun maluruh idntitas, 5) kabutuhan kana ajn-inajn jeung mana kahirupan, jeung 6) kabutuhan pikeun ngundakkeun kualitas hirup ngaliwatan potnsi anu dipimilik. Ngaliwatan modl Uses and Gratifications, digambarkeun sakumna infrastruktur biologis jeung psikologis nu ngawangun atawa jadi tatapakan paripolah sosial jalma (basic needs). ta kabutuhan biologis jeung psikologis ngalantarankeun hiji jalma ngayakeun raksi ngaliwatan sawatara paripolah. Raksi papada jalma dituturkeun ku interaksi antara faktor internal jeung ksternal, nyata antara hiji jalma jeung masarakat sabudeureunana. Salian ti ta, interaksi og dilakukeun ngaliwatan pross intra-individual, kalawan gumulungna

16

rupa-rupa pasualan, motif, jeung paripolah media ngahasilkeun faktor-faktor kasugemaan atawa kateusugemaan. Modl Uses and Gratifications bisa digambarkeun sakumaha bagan ieu di handap.

Bagan 2.3: Modl Uses and Gratifications Rosengren (Santoso, 2009:107)

Aspk sosial budaya milu mangaruhan kana pross komunikasi manusa. Unggal komunitas dina hirup kumbuh manusa pasti mibanda sistem sosial anu tangtu, anu bh dieuna milu mangaruhan kana pross jeung kabiasaan dina prakprakanana ngayakeun komunikasi, boh komunikasi intrapersonal boh komunikasi massa. Delgado (Rakhmat, 2007:44) ngaragum rupa-rupa faktor kasebut ngawengku 1) aspk objktif lingkungan: kologis (gografis, iklim,

mtorologis), dsain jeung arsitktural, tmporal, analisis suasana kalakuan, tknologi, jeung faktor sosial (struktur organisasi, peran, struktur kelompok, jeung karakteristik populasi); 2) lingkungan psikososial: iklim organisasi jeung

17

kelompok, tos jeung iklim institusional-kultural; jeung 3) stimulus anu ngawewegan kalakuan jalma lianna jeung situasi. Patali jeung ta hal, nurutkeun Effendy (2003:55), manusa ngayakeun komunikasi kalawan napak dina tujuan: 1) ngarobah sikep (to change the attitude); 2) ngarobah sawangan, pamikiran, atawa opini (to change the opinion); 3) ngarobah paripolah (to change the behaviour); jeung 4) ngarobah masarakat (to change the societyi). Sedengkeun nurutkeun Grace (Suprapto, 2009:11), tujuan komunikasi th ngawengku: 1) tujuan fungsional (the functional goals), pikeun ngahontal tujuan organisasi atawa lembaga; 2) tujuan manipulasi (the manipulative goals), pikeun ngagerakkeun jalma nu bisa narima id-id nu ditepikeun, boh luyu jeung sikep sarta ajn dirina boh henteu; 3) tujuan kandahan (the aesthetics goals), pikeun nyiptakeun tujuan-tujuan nu sipatna kreatif, nepi ka hiji jalma mampuh ngungkapkeun parasanana dina kanyataan; jeung 4) tujuan kayakinan (the confidence goals), pikeun ngayakinkeun atawa mekarkeun kayakinan papada jalma ka lingkungan masarakatna. Salian ti miboga tujuan nu tangtu sakumaha dipertlakeun di luhur, komunikasi miboga sawatara fungsi. Nurutkeun Effendy (2003:55), fungsi komunikasi th pikeun:

18

1) mr informasi (to inform); 2) ngatik (to educate); 3) hiburan (to entertaint); jeung 4) mangaruhan (to influence). Adler jeung Rodman (2006:9) ntlakeun yn kamampuh komunikasi dina nyumponan sawatara kabutuh dasar, ngadadasaran manusa ngayakeun

komunikasi. Ku ta hal, dina prakna komunikasi th miboga opat rupa fungsi, ngawengku fungsi fisik, fungsi idntitas, fungsi sosial, jeung fungsi praktis. Sedengkeun nurutkeun Suprapto (2009:12), sok sanajan teu sakabh wangun jeung pross komunikasi miboga fungsi nu tangtu, sacara gurat badag mah bisa disebutkeun yn fungsi komunikasi th di antarana: 1) mr informasi, ngundakkeun pangaweruh, jeung nambahan wawasan; 2) numuwuhkeun parasaan nu tangtu, nepikeun pamikiran, id, atawa sawangan; ngarobah sikep, laku lampah, jeung paripolah. Hal nu pangpokona dina pross komunikasi th nyatana pikeun meunangkeun mana anu sarua di antara papada jalma anu kalibet di jerona. Pross komunikasi, boh sacara heureut boh lega, enas-enasna mah mangrupa pross nepikeun pesen ku komunikator (panyatur) ka komunikan (pamiarsa). Patali jeung ta hal, pross komunikasi bisa disawang tina jihat psikologis jeung mkanistis (Effendy, 2003:31-41). Pross komunikasi dumasar kana sawangan psikologis lumangsung dina diri panyatur jeung pamiarsa. Nalika panyatur miboga niat pikeun nepikeun pesen nu tangtu ka pamiarsa, dina jero dirina

19

lumangsung hiji pross patali jeung kagiatan mungkus eusi pesen nu mangrupa pikiran ngaliwatan lambang nu mangrupa basa (nkoding). Sabada ta pross kalakonan, hasilna ngawujud minangka pesen nu saterusna dikirimkeun atawa dioperkeun ka pamiarsa. Pesen nu dikirimkeun ku panyatur ditwak ku pamiarsa ngaliwatan pross dkoding, mangrupa kagiatan muka bungkus pesen ti panyatur nu kacangking ku dirina. Saupamana pamiarsa ngarti kana eusi bungkusan nu wujudna mangrupa pikiran panyatur, komunikasi th geus lumangsung. Sedengkeun dumasar kana sawangan mkanistis, pross komunikasi sipatna situasional, gumantung kana situasi nalika ta komunikasi lumangsung. Dumasar kana ta hal, pross komunikasi mekanistis digundukkeun jadi dua pross komunikasi primr jeung skundr. Pross komunikasi primr mangrupa pross nepikeun pikiran ku panyatur ka pamiarsa ngaliwatan lambang (simbol) minangka mdia atawa saluranana. Umumna lambang th mangrupa basa, tapi dina situasi nu tangtu mah lambang th bisa mangrupa gerak babagian awak, gambar, warna, jeung sajabana (kial; gesture). Lambang nu mangrupa basa disebutna lambang vrbal, sedengkeun lambang lianna mah disebutna lambang nonvrbal. Komunikasi vrbal enas-enasna mangrupa komunikasi ngagunakeun basa. Salian ti sacara lisan, mdium basa nu digunakeun dina komunikasi vrbal bisa digunakeun sacara tinulis. Wangun komunikasi vrbal tinulis ngawujud dina

wacana tinulis nu bisa dicangking jeung dipaham eusina ku pamiarsa ngaliwatan pross maca tks.

20

Sacara skundr, pross komunikasi th mangrupa pross nepikeun pesen ku panyatur ka pamiarsa dina mdia kahiji nu mangrupa lambang kalawan ngamangpaatkeun atawa ngagunakeun pakakas (sarana) nu tangtu salaku mdia kadua. Digunakeunana mdia kadua th patali jeung situasi pamiarsana nu jauh atawa ra jumlahna, atawa duanana, jauh jeung ra. Sawatara conto mdia nu kiwari geus ra digunakeun dina prosss komunikasi di antarana surat (manual jeung lktronik), telepon, spaker, jeung mdia massa (koran, majalah, radio, televisi, jeung internt). Pross komunikasi, boh sacara psikologis boh mkanistis, bisa lumangsung dina wujud linir jeung sirkulr2. Dina kontks komunikasi, pross sacara linir th mangrupa pross nepikeun pesen ku panyatur ka pamiarsa salaku titik terminal, lumangsung boh dina situasi komunikasi aduteuteup (tatap muka; face to face communication) antarpribadi jeung kelompok, boh dina situasi komunikasi ngagunakeun mdia (mediated communication). Sanajan sacara umum

komunikasi linir leuwih ra lumangsung dina komunikasi ngagunakeun mdia iwal mdia telepon, dina komunikasi aduteuteup nu umumna lumangsung sacara dialogis, ttla bisa lumangsung. Contona, nalika kolot keur nyark atawa maparinan piwejang ka anakna, guru nerangkeun matri pelajaran di kelas, atawa jaksa macakeun tuduhan nu ditibankeun ka terdakwa di rohang pangadilan. Sedengkeun pross komunikasi sirkulr mangrupa pross komunikasi nu dituturkeun ku ayana feedback (umpan balik) ti pamiarsa ka panyatur, biasana mangrupa rspon atawa tanggapan pamiarsa kana pesen nu ditepikeun ku
2

Linir; lempeng. Sirkulr, lalawanan tina linir; buleud.

21

panyatur. Dina sawatara konsp lianna, komunikasi sirkulr th teu bina ti pross komunikasi interaksional atawa transaksional. Adler jeung Rodman (2006:12), ngagambarkeun komunikasi linr sakumaha ieu di handap.

Bagan 2.4: Modl Komunikasi Linir (Rodman, 2006:12)

Dumasar bagan 4.4 di luhur, dina komunikasi linir, komunikasi th leuwih nyoko kana kagiatan panyatur (sender) nyusun kode (encoding) nu ngamuat sawatara id jeung parasaanana dina wangun pesen (message), tuluy ditepikeun ka pamiarsa (receiver) nu nyusun deui kod nu ditarimana (decoding). Dina ta kagiatan, hal penting lianna nu perlu diperhatikeun nyata sarana komunikasina (communication chanels), kamungkinan ayana rereged (noise), jeung

lingkunganana (environment). Sarana komunikasi th patali jeung kumaha pesen ditepikeun ku panyatur ka pamiarsana, bisa sacara langsung aduteuteup, atawa ngamangpaatkeun mdia lianna. Sarana nu dipilih th bisa mangaruhan kana kahontalna fk nu dipiharep

22

tina pesen nu ditepikeun. Patali jeung ta hal, Adler jeung Rodman (2006:12) ntlakeun, One important element of the linear model is the communication channel the method by which a message is conveyed between people. For most people, face-to-face contact is the most familiar and obvious channel.Writing is another channel. In addition to these long-used forms, mediated communication channels include telephone, e-mail, instant messaging, faxes, voice mail,and even videoconferencing.(The word mediated reflects the fact that these messages are conveyed through some sort of communication medium.) The channel you choose can make a big difference in the effect of a message. For example, a typewritten love letter probably wouldnt have the same effect as a handwritten note or card. Likewise, ending a relationship by leaving a message on your ex-lovers answering machine would make a very different statement than delivering the bad news in person.

Rereged (noise) ged pisan kamungkinana kasungsi sarta mangaruhan atawa ngaganggu kafktipan komunikasi linir. Nurutkeun Adler jeung Rodman (2006:12-13), rereged nu kasungsi th ngawengku rereged-rereged ksternal, fisiologis, jeung psikologis. Gambaran leuwih jntr perkara ta hal bisa katitn tina cutatan ieu di handap. The linear model also introduces the concept of noisea term used by social scientists to describe any forces that interfere with effective communication. Noise can occur at every stage of the communication process.Three types of noise can disrupt communicationexternal, physiological, and psychological. Ex-ternal noise (also called physical) includes those factors outside the receiver that make it difficult to hear, as well as many other kinds of distractions. For instance, too much cigarette smoke in a crowded room might make it hard for you to pay attention to another person, and sitting in the rear of an auditorium might make a speakers remarks unclear. External noise can disrupt communication almost anywhere in our modelin the sender, channel, message, or receiver. Physiological noise involves biological factors in the receiver or sender that interfere with accurate reception: illness, fatigue, and so on. Psychological noise refers to forces within a communicator that interfere with the ability to express or understand a message accurately. For instance, an outdoors person might exaggerate the size and number of the

23

fish he caught in order to convince himself and others of his talents. In the same way, a student might become so upset upon learning that she failed a test that she would be unable (perhaps unwilling is a better word) to understand clearly where she went wrong. Modl komunikasi linir baris patali og jeung faktor lingkungan (environment) nu mangrupa widang-widang pangalaman nu milu mantuan pikeun paham paripolah jalma lian. Dina modl komunikasi linir, lingkungan th teu saukur patali jeung lokasi fisik, tapi bisa ngawengku pangalaman pribadi jeung kasang tukang sosial budaya nu nyampak dina diri panyatur jeung pamiarsana, tur dibawa atawa dilibetkeun dina prakna komunikasi. Komunikasi dina rohang status ramatloka mdia sosial facebook, sacara psikologis teu bda jeung komunikasi aduteuteup, mangrupa kagiatan mungkus eusi pesen nu mangrupa pikiran ngaliwatan lambang basa tinulis, hasilna ngawujud minangka pesen nu saterusna dikirimkeun atawa dioperkeun ka pamiarsa. Sedengkeun sacara mkanis, aya dina kontks jumlah komunikanna ra, sacara primr ngagunakeun basa vrbal salaku pakakas kahiji, sacara skundr ngamangpaatkeun pakakas kadua nu mangrupa mdia internt, jeung situasi komunikasina linir.

2.2 Tks Dina pedaran di luhur geus dittlakeun yn komunikasi vrbal enas-enasna mangrupa komunikasi ngagunakeun basa. Salasahiji wujudna tinulis, bisa dicangking jeung dipaham ngaliwatan pross maca tks atawa bacaan kalawan daria.

24

Luxemburg, spk. (1992:86) ntlakeun yn tks mangrupa ungkara basa nu gembleng sacara eusi, sintaksis, jeung pragmatik. Eusina ntlakeun sawangan atawa gambaran nu nyampak dina kahirupan. Sawangan atawa gambaran kasebut dittlakeun dina wangun basa ngaliwatan caritaan atawa runtuyan kekecapan. Sacara sintaksis, tks mangrupa hiji gemblengan nu nmbongkeun silipakaitna unsur-unsur tatabasa kalawan konsistn. Sedengkeun sacara pragmatik, tks patali jeung kumaha basa digunakeun dina kontks nu tangtu. Nurutkeun Aminuddin (Purwo, 2000:290), tks mangrupa pedaran dunya id nu diwangun ku pakaitna lambang kabasaan jeung sistem tanda lianna luyu jeung cara nu digunakeun jeung dimekarkeun ku panyaturna. Tks bisa ngagambarkeun fakta, sawangan, sikep, harepan, harti, jeung rupa-rupa informasi lianna. Sedengkeun de Beaugrande jeung Dressler (Gazali spk., 2009:34), ngamanaan tks salaku peristiwa komunikatif nu dipangaruhan ku tujuh kritria: kohsi, kohrnsi, intnsionalitas, aksptabilitas, informativitas,

situasionalitas, jeung intertkstualitas. Kohsi patali jeung komponn tur adegan lahir tks sacara sintaksis. Nurutkeun Sudaryat (2003:36), kohsi mangrupa aspk formal basa dina wacana, kaasup organisasi sintaksis, wadah kalimah-kalimah disusun kalawan dalit tur kompak dina ngawangun tks. Sangkan wacana kohsif, panyatur diperedih nyangking pangawenguh perkara kadah basa, kanyataan, jeung pross nalar salaku panyindek sintaksis. Wacana kakara bisa disusun kalawan kohsif lamun aya kasaluyuan wangun kana situasi-batin basa (ko-tks)

25

jeung situasi-lahir basa (kon-tks). Kohsi bisa ditilik tina wengkuan gramatikal jeung lksikal, ngawengku (Sudaryat, 2003:37-41): 1) Kohsi Gramatikal, mangrupa salasahiji unsur pikeun ngagumulungkeun adengan wacana, bisa ngaliwatan: (a) Pronomina (kecap sulur; kecap gaganti) nu dipak pikeun nyuluran barang-barang jeung naon-naon nu dianggap barang, ngawengku: - kecap gaganti ngaran: jalma I (panyatur), jalma II (pamiarsa), jalma III (nu dicaritakeun); - kecap gaganti milik (possif): jalma I, jalma II, jeung jalma III; - kecap gaganti panuduh (demonstratif): jeroeun wacana (ndoforis) jeung luareun wacana (ksoforis); - kecap gaganti pananya (interogatif) kana jalma, barang, plihan, sabab, waktu, tempat, cara, jst.; - kecap gaganti nu teu tangtu. (b) Substitusi, dipak pikeun nyuluran kecap atawa omongan sjn dina wacana, bisa mangrupa kecap nu nuduhkeun kalakuan, kaayaan, hal, atawa eusi babagian wacana nu geus disebutkeun sammhna atawa sabadana (proverba); (c) lipsis, nu mangrupa cara ngaleungitkeun unsur-unsur wacana nu geus disebut sammhna; (d) Parallisme, nu mangrupa ngagunakeun kecap-kecap atawa omongan anu satata;

26

(e) Konjungsi, nu mangrupa kecap-kecap nu dipak pikeun nyambungkeun unit-unit sintaksis (frasa, kalusa, atawa kalimah) dina wangun nu leuwih jembar, ngawengku konjungsi satata (koordinatif), konjungsi teu satata (subordinatif), konjungsi papasangan (korlatif), sarta konjungsi

antarkalimah jeung antarparagraf. 2) Kohsi Lksikal, mangrupa tatali unsur lksikal (kandaga kecap) dina wacana, ngawengku: (a) Sinonim atawa kecap saharti, nyata kecap anu wangunna beda tapi hartina sarua; (b) Antonim atawa kecap sabalikna, nyata kecap-kecap anu miboga harti lalawanan atawa patukangtinggong; (c) Hiponim atawa kecap sawengku, nyata kecap-kecap anu hartina kawengku ku harti kecap sjn; (d) Kolokasi atawa mdan mana, nyata kecap-kecap anu aya dina lingkungan anu sarua; (e) Rptisi atawa bangbalikan, nyata malikan deui kecap-kecap anu sarua dina hiji wacana; jeung (f) kuivalnsi, nyata ngagunakeun kecap-kecap anu hartina sarua. Kohrnsi nyoko kana eusi basa dina wacana, mangrupa organisasi semantis, wadah gagasan-gagasan disusun dina runtuyan nu logis geusan nyungsi maksud omongan kalawan gampang tur keuna, ngawengku tatali semantis antarbagian wacana jeung gumulungna kasang tukang semantis (Sudaryat, 3003:37). Nurutkeun Titscher (Gazali spk., 2009:37), kohrnsi mimindengna

27

nyoko kana unsur-unsur tks nu teu merelukeun ralisasi linguistik, sakumaha dina implikatur. Nurutkeun Sudaryat (2003:41-45), gumulungna kasang tukang semantis dina ngawangun kohrnsi, bisa mangrupa 1) gangguan topik, 2) hubungan sosial antarpanyatur, jeung 3) warna mdium omongan nu dipak. Sedengkeun tatali semantis antarbagian wacana baris brh tina patalina proposisi-proposisi (klausa atawa kalimah), di antarana ngawengku: (a) tatali sabab-akibat, nyata tatali semantis anu nuduhkeun sabab katut akibat lumangsungna kajadian; (b) tatali alesan-akibat, nyata patali semantis anu nuduhkeun alesanana pangna kajadian lumangsung sarta kumaha kibatna; (c) tatali sarana-hasil, nyata patali semantis anu nuduhkeun geus kahontalna hiji hasil sarta kumaha cara ngahasilkeunana; (d) tatali sarana-tujuan, nyata patali semantis anu nuduhkeun langsung kajadian pikeun ngahontal hiji tujuan, najan ta tujuan th can tangtu kahontal; (e) tatali latar-kacindekan, nyata patali semantis anu nuduhkeun naon buktina anu dipak dadasar kacindekan; (f) tatali rakitan anggang hasil, nyata patali semantis anu nuduhkeun salasahiji kajadian henteu kahontal hasilna; (g) tatali sarat-hasil, nyata patali semantis anu nuduhkeun cara naon ba kudu dipilampah sangkan bisa ngahontal tujuan; (h) tatali babandingan, nyata patali semantis anu nuduhkeun babandingan hiji perkara atawa kajadian jeung perkara atawa kajadian lianna;

28

(i) tatali parafratis, nyata patali semantis anu nuduhkeun yn salasahiji bagian wacana ngbrhkeun eusi wacana ku cara sjn; (j) tatali implikatif, nyata patali semantis anu nuduhkeun yn salasahiji bagian wacana ngukuhan eusi bagian wacana sjnna; (k) tatali aditif, nyata patali semantis anu nuduhkeun gabungan, boh nu patali jeung waktu bareng atawa ngaruntuy boh henteu; (l) tatali idntifikasi antarbagian wacana nu bisa dipiwanoh pamak basa dumasar kana pangaweruh atawa pangalamanana; (m) tatali gnerik-spsifik, nyata patali semantis anu nuduhkeun hubungan antarbagian wacana tina umum kana husus; jeung (n) tatali ngupamakeun, nyata patali semantis anu nuduhkeun hiji perkara diibaratkeun kana perkara lianna. Perkara intnsionalitas, aksptabilitas, informativitas, situasionalitas, jeung intertektualitas, Titscher (Gazali spk., 2009:37-38) ntlakeun kieu, Intensionalitas berhubungan dengan sikap dan tujuan produser teks. Apa yang dia inginkan dan maksudkan dengan teks tersebut? Sejalan dengan pengertian tersebut, menggigau tidak akan dianggap sebagai teks, sebaliknya buku telepon dipandang sebagai teks. Akseptabilitas merupakan cermin intensionalitas. Sebuah teks harus diakui oleh resipien-resipien dalam sebuah situasi tertentu. Kriteria ini tentu saja berhubungan dengan konvensionalitas dan tidak berarti bahwa resipien dapat dengan mudah menolak teks secara sembarangan. Dengan demikian akseptabilitasberkaitan dengan tingkat kesiapan pendengar dan pembaca untuk untuk mengaharapkan sebuah teks yang berguna dan relevan... Informativitas mengacu pada kuantitas informasi yang baru atau diharapkan dalam sebuah teks. Secara bersamaan, informativitas tidak hanya berhubungan dengan kuantitas, namun juga kualitas dari hal yang ditawarjan: bagaimana materi baru itu distrukturkan dan menggunakan peranti kohesif apa? Situasionalitas berarti bahwa konstelasi-pembicaraan dan situasi tuturan memainkan peran penting dalam pemroduksian teks (Wodak dkk.

29

1989:120). Hanya ragam atau tipe-tipe teks dan gaya tuturan atau bentuk sapaan tertentu sajalah yang secara situasional dan kultural. Kriteria seperti ini menggiring ke arah lahirnya konsep wacana karena wacana umumnya didefinisikan sebagai teks dalam konteks... Intertekstualitas memiliki dua jenis makna. Di satu sisi, intertekstualitas menyatakan bahwa suatu teks hampir selalu terkait dengan wacana sebelumnya atau wacana yang muncul secara bersamaan dan, di sisi lain, intertekstualitas juga menyiratkan kalau ada kriteria formal yang menghubungkan teks-teks tertentu dengan teks-teks lain dalam genre-genre atau jenis-jenis tertentu...

Nurutkeun Wodak (Gazali spk., 2009:39), genre-genre dina intertkstualitas th bisa dipedar salaku skema (schema) atawa rangkay (frame). Dumasar wangun wacanana: tks naratif gumantung kana prinsip panataan tmporal, tks argumntatif ngagunakeun pakakas pengkontrasan, tks dskriptif ngagunakeun unsur lokal (spasial atawa tmporal), jeung tks instruktif miboga sipat argumntatif tur numeratif. Dipatalikeun jeung kontks, tks gumulung dina wacana. Titscher spk. (Gazali spk., 2009:41) nyutat katerangan Foucault nu dittlakeun dina bukuna The Archaeology of Knowledge and The Discourse of Language, nekenkeun: Terakhir, bukannya secara berangsur-angsur mengurangi pengertian kata wacana yang agak fluktuatif, saya percaya bahwa saya telah menambahkan pada pengertiannya: terkadang memperlakukannya sebagai domain umum semua pernyataan, kadang sebagai kelompok pernyataan yang dapat diperlakukan secara individual dan kadang sebagai praktik yang memang sengaja diatur untuk menjelaskan sejumlah pernyataan tertentu; dan belumkah saya memperbolehkan kata wacana yang sama, yang seharusnya bertindak sebagai sebuah batasan bagi istilah pernyataan, untuk memiliki makna yang beragam ketika saya menggeser analisis saya atau titik penerapannya, sejalan dengan meredupnya istilah pernyataan? Patali jeung ta hal, dumasar katerangan van Dijk, Titscher spk. (Gazali spk., 2009:43) ntlakeun yn wacana th umumna mangrupa tks jeung kontks,

30

tur minangka bukti nu perlu pikeun dipedar sacara mpiris, sawadina dipaham salaku hiji paripolah. Sedengkeun Vass (Gazali spk., 2009:42-43), ngamanaan wacana salaku: 1. (sacara umum): tuturan, percakapan, diskusi; 2. Penyajian diskursif sederet pemikiran dengan menggunakan serangkaian pernyataan; 3. Serangkaian pernyataan atau ujaran, sederet pernyataan; 4. Bentuk sebuah rangkaian pernyataan/ungkapan; yang dapat berupa (arkeologi): wacana ilmiah, puitis, religius; 5. Perilaku yang diatur kaidah yang menggiring ke arah lahirnya serangkaian atau sistem pernyataan-pernyataan yang saling terkait (=berbagiai bentuk pengetahuan) (kedokteran, psikologi, dan sebaginya) (misalnya, dalam karya Mitchel Foucault); 6. Bahasa sebagai sesuatu yang dipraktikka; bahasa tutur (misalnya, dalam karya Paul Ricouer); 7. Bahasa sebagai suatu totalitas; seluruh bidang linguistik; 8. Mendiskusikan dan mempertanyakan kriteria validitas dengan tujuan menghasilkan konsensus di antara peserta wacana (misalnya, dalam karya Jurgen Habermas). Nurutkeun Sudaryat (2006:112), wacana bisa disebutkeun salaku rkaman kabasaan nu gembleng dina prak-prakan komunikasi. Saterusna Sudaryat ntlakeun, Wacana merupakan peristiwa komunikasi yang terstruktur dan dimanifestasikan dalam perilaku linguistik serta membentuk suatu keseluruhan yang padu (uniter) (Edmondson, 1981:4). Perilaku linguistik itu dimanifestasikan dalam bentuk ujaran yang berkesinambungan, unsurunsurnya berkaitan erat, dan secara gramatikal teratur rapi (Carlson, 1983 xiii-xiv). Karena itu, wacana dapat disebut rekaman kebahasaan yang utuh tentang peristiwa komunikasi. Komunikasi itu dapat menggunakan bahasa lisan maupun bahasa tulisan. Wacana mungkin bersifat transaksional, jika yang dipentingkan ialah isi komunikasi itu, tetapi mungkin bersifat interaksional jika merupakan komunikasi timbal-balik. Wacana lisan yang transaksional mungkin berupa pidato, ceramah, tuturan, dakwah, deklamasi, dan lain sebagainya. Wacana lisan yang interaksional dapat berupa percakapan, debat, tanya-jawab (di sidang peradilan), dan lain sebagainya. Wacana tulisan yang transaksional mungkin berupa intruksi, iklan, surat, cerita, esei, makalah, tesis, dan lain sebagainya. Wacana tulisan yang transaksional mungkin berupa polemik, surat-menyurat antara dua orang, dan lain sebagainya. Apa pun bentuknya, wacana

31

mengasumsikan adanya penyapa (=addressor) dan pesapa (=addressee). Dalam wacana lisan penyapa ialah pembicara, sedangkan pesapa ialah pendengar. Dalam wacana tulisan penyapa ialah penulis, sedangkan pesapa pembaca (2006:119). Tks dina wacana dipatalikeun jeung kontks budaya (context of cultur), kontks situasi (context of situation), sarta kontks rfrnsi (context of reference). Nurutkeun Sudaryat (2006:157-158), kontks budaya ngagelarkeun rupaning tks (genres of text) nu digunakeun ku masarakat pikeun tujuan komunikasi, ngawengku sagemblengna kasang tukang kahirupan sosial budaya salaku jaringan sosial konomi. Kontks situasi mangrupa kontks nu mangaruhan rupaning pilihan panyatur basa, nu ngawengku puseur bahan (field), hubungan panyatur jeung pamiarsa (tenor), jeung saluran komunikasi nu digunakeun (mode). Sedengkeun kontks rfrnsi patali jeung topik atawa pusuer omongan. Ku ta hal, pross maham wacana th teu saukur patali jeung ngamanaan kode basa, unit sintaksis, jeung semantis nu nyangkaruk dina tks, tapi gumulung sacara kontkstual. Sudaryat (2006:158), ntlakeun kieu, ... ketika menanggapi teks sebagai wacana, penafsiran yang dilakukan oleh pembaca bersifat kotekstual (co-textual). Dinyatakan demikian karena penafsiran pembaca selain memperlihatkan hubungan gambaran makna dalam teks yang dibentuk oleh konteks testualnya: hubungan makna kata, makna kalimat, dan satuan tematis dalam teks, pembaca juga mesti memperlihatkan konteks ujaran, konteks budaya, dan konteks referensi. Pada sisi lain, proses pemahaman itu juga mesti diarahkan oleh pemahaman kaidah pragmatik yang secara eksplisit atau implisit melatarbelakangi penghadiran suatu teks. Kompleksitas pemahaman itu pun masih juga perlu dikaitkan dengan kenyataan bahwa perwujudan teks sebagai bentuk pemaparan fakta, pendapat, sikap, dan tujuan, juga dilatarbelakangi oleh sudut pandang tertentu. Sudut pandang atau perspektif tersebut selain berhubungan dengan aspek psikologis dan ideologis penutur, juga berkaitan dengan jarak yang ditentukan oleh penutur berdasarkan pilihan pemberadaannya dalam ruang dan waktu.

32

Wujudiah tks bisa lisan jeung tulisan. Dina konsp linguistik Saussurean, tks lisan mangrupa wujud poko jeung nyata (konkret) dina pamakan basa, sedengkeun tks tinulis saukur wujud skundr. Nurutkeun Aminuddin (2000:299), dina konsp linguistik Derrida, tks tinulis sastuna miboga karakteristik nu tangtu, ngawujud mangrupa wacana salaku rprsntasi txt. Ku ta hal, Derrida ntlakeun: Speech comes to be added to intuitive presence (of the entity, of essence, of the eidos, of ousia, and so forth); writing comes to be added to living selfpresent of speech, masturbation comes to be added to so called normal sexual experience, culture of nature, evil to innocence, history of origin, and so on. (Aminuddin dina Purwo, 2000:300)

Dina tks tinulis, wujud nyata tks nu mangrupa tulisan teu miboga hubungan linir jeung notasi fontik. Sok sanajan leupas tina kontks langsungna, tks tinulis bisa ngalaman escapement (ngawangun satuan-satuan perspsi dumasar kalimah) jeung displacement (robahan satuan perspsi luyu jeung ciri rstropksi jeung antisipasi nu dilakukeunana). Bda jeung tks lisan nu pamahamanan ungkarana dilakukeun sacara mkanis dina hubungan timbal-balik antara panyatur jeung pamiarsana, dina tks tinulis mah pamiarsa (nu maca) th adu hareupan jeung kaayaaan nu ku de Man disebut blindness and insight (Aminuddin dina Purwo, 2000:301). Kaayaan blindness and insight dina tks tinulis disungsi ku nu maca ngaliwatan interprtasi kalawan maham gramatikartorika jeung hubungan intertkstualna. Patali jeung komunikasi, tks dina rohang status facebook th enas-enasna mah tks vrbal, mangrupa omongan langsung panyatur nu ditepikeun ka pamiarsana. Mdium skundr nu digunakeun pikeun nepikeun ta omongan

33

mangrupa mdia lltronik nu wujudna internt. Ku ta hal, tks vbal dina rohang status facebook wujudna tinulis, bisa dicangking jeung dipaham ngaliwatan pross maca kalawan daria.

2.3 Laku Basa 2.3.1 Kontks Laku Basa Kontks laku basa mangrupa ciri-ciri alam luareun basa atawa lingkungan non-linguistik anu numuwuhkeun mana omongan atawa wacana nalika lumangsungna komunikasi. Nurutkeun Foucault, wacana lumangsung dina kontks makro nu wujudna rupa-rupa organisasi jeung institusi. Sedengkeun nurutkeun Wodak, wacana og lumangsung dina waktu, tempat, partisipan nu tangtu, jst. nu mangrupa kontks-mikro. Kontks makro jeung mikro ku Aaon Cicourel mah disebutna kontks lega jeung kontks lokal (Gazali, 2009:45). Patali jeung ta hal, Gumperz (Gazali, 2009:46) ntlakeun: Aspek perilaku lingistik apapun pilihan leksikal, prosodik, fonologis dan sintaksis bersam-sama dengan penggunaan kode, dialek atau gaya tertentu bisa berfungsi untuk mengindikasikan aspek konteks yang relevan untuk mengintepretasikan apa maksud seorang penutur. Konsp Gumperz di luhur aya kasaluyuan jeung konsp rangkay (frame) nu dittlakeun ku Goffman. Dina konsp rangkay Goffman, kontks mangrupa rangkay nu ngawujud situasi jeung tindakan hiji jalma dina prakna komunikasi. Situasi jeung tindakan muncul tina pangalaman subjktif hiji jalma, nepi ka

34

kontks teu salawasna angger, tapi ngalaman parobahan luyu jeng parobahan ajninajn sosiokultural (Gazali, 2009:45). Kontks dina laku basa th baris patali jeung faktor lingkungan (environment) nu mangrupa widang-widang pangalaman nu milu mantuan pikeun paham kana paripolah jalma lian. Dina modl komunikasi linir, lingkungan th teu saukur patali jeung lokasi fisik, tapi bisa ngawengku pangalaman pribadi jeung kasang tukang sosial budaya nu nyampak dina diri panyatur jeung pamiarsana, tur dibawa atawa dilibetkeun dina prakna komunikasi. Kontks sarupa kitu th nyampak dina komponn omongan (components of speech). Nurutkeun Sudaryat (2007:294-306), komponn omongan nu jadi ciri kontks th ngawengku: 1) undak usuk basa atawa tatakrama basa, 2) nu mak basa jeung nu dicaritakeun, 3) galur omongan, 4) kasang tukang tempat, waktu, jeung suasana, 5) alat nu digunakeun, 6) rasa, nada, jeung ragam basa, 7) amanat jeung tujuan omongan. Patali jeung kontks salaku ciri luareun basa, galur omongan sastuna aya dina wengkuan nu patali jeung adegan basana sorangan. Ku ta hal, galur omongan mah kuduna teu diasupkeun kana komponn omongan nu mangrupa kontks.

2.3.1.1 Undak Usuk Basa atawa Tatakrama Basa Undak usuk basa atawa tatakrama basa mangrupa kasopanan dina makna basa dina prakna komunikasi. ta kasopanan geus disaluyuan jeun diajnan minangka hiji kahadan ku masarakatna pikeun silih hormat jeung silih ajnan. Dina prakna, undak-usuk atawa tatakrama basa th bisa ngawujud patali jeung

35

kakawasaan, kalungguhan, kaakraban, jeung kontak antara panyatur jeung pamiarsa katut jalma nu dicaritakeun. Masarakat panyatur basa Sunda mibanda konsp ragam basa nu disebut undak-usuk basa Sunda (UUBS). Leupas tina padungdengan perkara perlu-henteu digunakeunana dina pakumbuhan masarakat basa Sunda, UUBS th mangrupa salasahiji wangun variasi basa dumasar kana tahap-tahapna jalma anu diajak nyarita jeung situasi lumangsungna komunikasi. Nurutkeun Hidayat Suryalaga (2005), dina UUBS tahap-tahapna jalma nu diajak nyarita jeung situasi lumangsungna komunikasi th mangaruhan kana ragam basa nu kudu digunakeun. Enas-enasna, munculna tatakrama basa th gumantung kana tilu perkara, nyata: 1) pamak basa, saha panyatur, pamiarsa, jeung saha nu dicaritakeun, 2) kalungguhan pamak basa, naha sahandapeun, sasama, atawa saluhureun, jeung 3) gambaran rasa panyatur waktu komunikasi lumangsung. Nurutkeun pola anu normatif-formal (baku) mimitina aya dalapan ragam basa dina UUBS, nya ta: a. Ragam Basa Hormat (Basa Lemes), diwangun ku: 1) Ragam Basa Lemes Pisan (Luhur) 2) Ragam Basa Lemes keur Batur 3) Ragam Basa Lemes keur Pribadi (Sedeng) 4) Ragam Basa Lemes Kagok (Panengah) 5) Ragam Basa Lemes Kampung (Dusun) 6) Ragam Basa Lemes Budak b. Ragam Basa Loma (Akrab, Kasar) 1) Ragam Basa Loma (Akrab, Kasar, Ntral)

36

2) Ragam Basa Garihal (Kasar Pisan, Songong) Dina kanyataanana, saeutik pisan kecap anu mibanda dalapan tingkat (ragam) wangunna. Anu sering digunakeun mah nya ta Ragam Basa no. 2, no. 3 jeung no. 7. Parandn kitu, Fishman jeung Gumperz (dina Aslinda, 2007:106), ntlakeun yn variasi basa samodl kitu th digunakeunana leuwih ku masarakat tradisional nu boga sipat nutup diri balukar faktor sosial jeung kultural. Demi masarakat modren mah mangrupa masarakat basa nu katang terbuka, dina ngagunakeun basa th leuwih nyoko kana rupaning variasi dina basa anu sarua.

2.3.1.2 Nu Mak Basa jeung Nu Dicaritakeun Nu mak basa ngalibetkeun saha nu nyarita (panyatur) atawa nu nulis (panulis) jeung saha nu diajak nyarita (pamiarsa) atawa nu maca (pamaca). Panyatur jeung pamiarsa th bisa bda-bda nurutkeun umurna, kaayan warugana, kaayaan mntalna, jeung kamahran mak basana. Tina segi umurna, nu mak basa th bisa budak, rumaja, bisa kolot. Tina kaayaan warugana, nu mak basa th bisa lalaki, aww, malah bisa og banci. Tina kaayaan mntalna, nu mak basa th bisa jalma pinter, bodo, atawa sineger tengah. Sedengkeun tina kamahran makna basa, bisa captang, arapap-eureupeup, atawa lumrah ba. Lumangsungna komunikasi basa antara panyatur jeung pamiarsa th museur kana objk nu dicaritakeun. Objk nu dicaritakeun th jadi galeuh atawa jejer omongan, bisa mangrupa jalma, barang, kaayaan, atawa kajadian.

37

2.3.1.3 Kasang Tukang Tempat, Waktu, jeung Suasana Maksud omongan bisa dipangaruhan ku kedalna omongan nu bisa lumangsung di tempat, dina waktu, jeung suasana nu tangtu. Tempat lumangsungna omongan bisa dimana wa, di antarana di imah, di pasar, di jalan, di sawah, di kantor, di masjid, jst. Pon kitu deui waktu lumangsungna omongan bisa iraha wa, di antarana isuk-isuk, beurang, sor, atawa peuting. Bisa og dumasar dangka waktu ayeuna atawa baheula. Tina ta hal, tangtu basa nu digunakeunana bakal bda, utamana dina lebah pilihan kecapna. Sedengkeun suasana lumangsungsa omonagn bisa dina rupa-rupa kaayaan, di antarana dina kaayaan dines (formal; resmi) atawa sahinasna (teu resmi; informal). Pon kitu deui bisa dina kaayaan sapopo, bisa og dina kaayaan nu husus kayaning upacara adat. Sarua jeung dumasar kana waktuna, basa nu digunakeun dumasar kana suasanana og bakal bda-bda luyu jeung kaayaannana.

2.3.1.4 Alat Nu Digunakeun Enas-enasna basa mangrupa pakakas komunikasi. Basa nu digunakeun dina prakna komunikasi th bisa basa lisan bisa basa tulisan. Samalah aya og nu mangrupa gerak awak atawa kinesik dina wangun rengkuh, peta, atawa pasemon. Najan gumantung kana tempat, waktu, jeung suasana, dina prakna komunikasi sok

38

dibantuan ku digunakeunana alat-alat nu tangtu. Di antarana wa lawong, radio, televisi, surat, majalah, telepon, jeung internt.

2.3.1.5 Rasa, Nada, jeung Ragam Basa Rasa mangrupa sikep panyatur kana jejer atawa objk nu keur dicaritakeun. Sipatna subjktif, sabab kacida gumantungna kana pribadi panyaturna. Dina waktu lumangsungna omongan, panyatur miboga rasa bungah, sedih, keuheul, resep, ningnang, yakin, atawa ragu-ragu. Aya kalana kalimah atawa ungkara nu digunakeun th sarua pikeun sababaraha rasa, ngan tangtu wa hartina mah tetep bakal bda. Nada mangrupa sikep panyatur ka pamiarsana. Mh sarua jeung rasa, nada og sipatna bisa subjktif sabab dipangaruhan ku pribadi panyaturna. Rupa-rupa nada nu brh dina lumangsungna omongan th, di antarana sinis, nyungkun, meupeuh lemes, atawa ceplak pahang. Sedengkeun gaya nyaritana mah bisa torojogan bisa og malibir. Ragam basa nyoko kana rupa-rupa wacana atawa omongan anu dipak nalika komunikasi. Konsp ragam basa nu dipake ku masarakat th gelar dumasar kana: 1) cara makna basa; Cara makna basa (ways of speaking) th mangrupa hubungan atawa kajadian nyarita, makna basa, jeung gaya patali jeung kamampuh jeung peran hiji jalma, kontks jeung institusi, sarta kapercayaan, ajn-inajn, jeung sikep. ta hal th museur dina konsp yn kajadian komunikasi dina hiji komunitas

39

mibanda pola-pola kagiatan makna basa, nepi ka kompetensi komunikatif hiji jalma og ngawengku pangaweruh perkara pola kasebut, carana tangtu bdabda gumantung budayana swang-swangan. 2) komunitas makna basa; Komunitas makna basa th mangrupa sajumlahing jalma nu ngagunakeun hiji basa atawa dialk nu tangtu. 3) situasi, kajadian, jeung makna basa; Situasi makna basa mangrupa wengkuan anu basajan tapi kaitung hs, patali jeung pragmatik nu dipangaruhan ku kontks sosial, wangun gramatikal, jeung intonasi. 4) komponn makna basa; Komponn makna basa biasana sok disebut ku istilah SPEAKING, nu mangrupa wancahan tina Situation, Participant, End, Act sequence, Keys, Instrumentalities, Norm, jeung Genre. 5) Ajn-inajn satukangeun makna basa; Kalawan nitnan prak-prakan makna basa, bisa katitn og rupaning hal kayaning saha nu nyarita, ti kelompok mana, mana sosial omonganana, ajninajn, sawangan hirup, jst. Kagiatan makna basa Sunda dina rupa-rupa mdium ngalahirkeun variasi basa. Kartomihardjo (1988:82) ntlakeun yn variasi basa mangrupa rupaning makna basa balukar ayana kelas sosial konomi, kasang tukang atikan, profsi, idologi, kahayang, jeung agama. Napak kana pamadegan Halliday, nurutkeun

40

Char jeung Agustina (2004:61-62), variasi basa th bisa diklasifikasikeun dina opat wengkuan, nya ta: 1) wengkuan panyatur Variasi basa dumasar kana wengkuan panyatur ngawujud dina variasi basa anu sipatna individual dumasar kana warna sora, pilihan kecap, gaya basa, susunan kalimah, jst. nu mangrupa sipat-sipat has unggal jalma (idiolk) jeung variasi basa tina kelompok individu nu rana rlatif nu nyicingan hiji tempat (dialk). Salian ti ta, aya og kronolk atawa dialk tmporal, nya ta variasi basa nu digunakeun ku kelompok sosial dina wengkuan waktu anu tangtu; jeung sosiolk atawa dialk sosial, nya ta variasi basa anu patali jeung status, golongan jeung kelas sosial panyaturna. 2) wengkuan pamakan Variasi basa patali jeung wengkuan pamakan disebutna fungsiolk atawa rgister, biasana digunakeun pikeun kaperluan widang-widang anu tangtu, kayaning widang sastra, jurnalistik, tatann, militr, atikan, jst. 3) wengkuan kaformalan Nurutkeun Martin Joss, variasi basa dumasar kana wengkuan kaformalan th ngawengku gaya (ragam) beku, resmi, usaha, loma, jeung akrab. - Ragam beku (frozen) mangrupa variasi basa anu pangformalna, biasana digunakeun dina kagaiatn-kagiatan upacara resmi jeung hidmat, kayaning hutbah, undang-undang, akte notaris, sumpah, jst. - Ragam resmi (formal) mangrupa variasi basa nu biasana digunakeun

misalna dina pidato kanagaraan, rapat dinas, buku atikan, jst.

41

- Ragam usaha (consultative) mangrupa variasi basa nu digunakeun dina gunem catur biasa di sakola, rapat-rapat, atawa nu orientasina kana hasil atawa produksi. Posisina bisa disebutkeun aya di antara ragam formal jeung ragam informal (rinh). - Ragam loma (informal) mangrupa variasi basa anu digunakeun dina situasi teu resmi, kayaning gunem catur jeung kulawarga atawa babaturan dina waktu-waktu istirahat, olahraga, pakansi, jst. Biasana sok direumbeuy ku wangun-wangun algro (kekecapan nu dipondokken). - Ragam akrab (intimat) mangrupa variasi basa anu biasa digunakeun ku panyatur jeung pamiarsa nu hubungana geus akrab, kayaning papada anggota kulawarga atawa sobat. Biasana sok ngagunakeun kekecapan atawa basa nu teu lengkep jeung artikulasi nu teu pati cs. 4) wengkuan sarana Variasi basa patali jeung wengkuan sarana ditilik tina pakakas anu digunakeun, ngawengku ragam lisan nu ditepikeun kalawan dibantuan ku unsur-unsur suprasgmntal jeung ragam tulisan nu ditepikeun ngaliwatan simbul jeung tanda baca. Sudaryat (2007:3-6), ngawincik ragam basa Sunda dumasar kana sababaraha wengkuan, kayaning nu makna jeung darah dipakna, tahap atikan, sikep panyatur, warna makna basa, pasosokna, pangdorong dipakna, jeung latarna. Dumasar kana wengkuan nu makna, dipakna basa Sunda th keur sadirieun jeung keur ka batur. Keur sadirieun, nya eta dina waktu urang ngimpi, ngadunga, kukulutus, ngitung, jeung catetan poan dina agnda pribadi. Keur

42

ka batur, nyata waktu urang paguneman atawa komunikasi; nyatana pikeun alat campur gaul jeung papada urang Sunda atawa nu lain urang Sunda tapi geus bisa basa Sunda. Unggal golongan di masarakat Sunda, kayaning TNI, patani, pagaw, pajabat, pangusaha, guru, ulama, jeung murid, ngagunakeun basa Sunda dina ngabahas rupa-rupa jejer, saperti agama, pulitik, kamasarakatan, konomi, atikan, pangaweruh, jeung seni, sok sanajan ari lila jeung mindengna makna basa Sunda mah bda-bda keur unggal golongan jeung unggal jejer th. Sedengkeun ragam basa anu dipak di darah atawa wewengkon geus lila disebut basa Sunda wewengkon. leu basa th katangen tina lentong jeung kecap-kecapna. Ragam basa nurutkeun atikan formal ngabdakeun ayana ragam basa nyakola jeung ragam basa teu nyakola. Ragam basa ti panyatur anu nyakola upamana mah brh lebah ucapan fonm-fonm tina basa kosta, ngukuhan kadah basa, boh tata basana boh undak usuk basana. Ragam basa nurutkeun sikep panyatur raket patalina jeung kakawasaan, kalungguhan, sarta lomana antara panyatur, pamiarsa, jeung jalma nu dicaritakeun, ngawujud dina konsp undak usuk basa atawa tata krama basa, mangrupa sopan santun makna basa. Undak usuk basa Sunda dipasing-pasing jadi ragam basa lemes (hormat) jeung ragam basa kasar (loma, atawa teu hormat). Ragam basa lemes aya dua rupa, nyata lemes keur batur jeung lemes keur sorangan, anu bisa katitn wujudna dina (a) lisan atawa kecap, (b) pasemon, (c) rengkuh jeung peta, sarta (d) lentong anu merenah. Ragam basa nurutkeun warna makna basa disawang tina jihat jejer omongan, medium atawa sarana, jeung sipat pasosokna. Disawang tina jejer

43

omongan aya ragam basa urang rea (balara) anu ilahar dipak sapopo jeung ragam basa urang ar nu dipake husus dina widang jurnalistik, palmuan, sastra, jeung agama. Disawang tina mdium makna aya ragam basa lisan anu dipak dina paguneman atawa biantara, aya ragam basa tulis nu dipak dina surat, koran, majalah, jeung buku. Disawang tina jihat pasosokna, aya ragam basa nyunda jeung ragam basa nu teu nyunda. leu th henteu ngandung harti masarakat Sunda ulah narima pangaruh tina basa lian. Nyerep unsur tina basa lian dimeunangkeun pisan, pangpangna dina hal pakeman-pakeman rasa anyar dina basa Indonsia anu beuki loba tur populr sarta dina basa Sunda tacan aya sawandana. Aya hal nu jadi pangdorong dipakna basa Sunda th, salasahijina patali jeung batur nyarita. Sudaryat (2007:5) ntelakeun kieu, Lamun batur nyarita saluhureun, dorongan nyarita ku basa Sunda leuwih ged batan ka sahandapeun. Bisa katangen, hiji anak nyarita ka kolotna ku basa Sunda, tapi ari jeung dulurna atawa babaturanana mah mak basa Indonesia atawa basa Sunda dicampur ku basa Indonesia. Ari digunakeunana basa Sunda nu kapangaruhan ku latar, nyata naha di imah, di pakumbuhan, atawa di kantor. Imah jadi latar tempat panglobana dipakna basa Sunda, ditma ku latar pakumbuhan sapopo, jeung pangsaeutikna nyata di kantor. Jaba ti eta, basa Sunda th ged pisan kapakna dina kajadian anu aya patalina jeung adat kabiasaan, upamana ba dina ngalamar jeung ssrahan.

Ragam basa Sunda bisa ditilik og dumasar kana wengkuan gender. Salaku langue, basa miboga sistem jeung subsistem nu dipaham ku panyaturna. Parandn kitu, sok sanajan ta panyatur nyicingan masarakat basa nu sarua, wujudiahna basa (parole) th teu dicangking kalawan sarua. Salian ti alatan ragemna panyatur nu aya di hiji masarakat basa jeung interaksi sosial nu bda ti

44

papada panyaturna, bisa og alatan ayana bda jenis kelamin. Holmes (1995:6) ntlakeun, I suggested above that women tend to be more polite than men. More specifically, it will become clear in the following chapters that, in general, women are much more likely than men to express positive politeness or friendliness in the way they use language. Womens utterances show evidence of concern for the feelings of the people they are talking to more often and more explicitly than mens do. Nurutkeun Holmes sakumaha cutatan di luhur, umumna basa nu digunakeun ku wanoja mindeng nmbongkeun ciri kasopanan nu leuwih positif ti batan basa nu digunakeun ku lalaki. Salian ti ta, dibandingkeun jeung lalaki, dina prakna komunikasi th panyatur wanoja mah umumna leuwih nekenkeun kana tinimbangan parasaan pamiarsa nu jadi lawan nyaritana. Ciri lianna nu ngabdakeun basa nu digunakeun ku wanoja jeung lalaki th nurutkeun Eckert jeung Mc. Cornell-Ginet (Florian, 1997:127) di antarana: Womens language has been said to reflect their (our) conservatism, prestige consciousness, upward mobility, insecurity deference, nurture, emotional expressivities, connectedness, sensitivity to others, solidarity. And mens language is heard as evincing their toughness, lack of affect, competitiveness, independence, competence hierarchy, control. Basa nu digunakeun ku wanoja leuwih nekenkeun kana hal-hal nu konservatif, prstis, mobilitas ka luhur, rasa asih, rasa paduli ka lawan nyarita nu didadasaran ku snsitivitas, jeung solidaritas. Sedengkeun basa nu digunakeun lalaki mah leuwih nmbongkeun kurangna rasa asih, keukeuh-peuteukeuh, ayana rasa silisaing, kabbasan, konsp lalaki salaku nu nyekel hirarki kakawasaan, jeung kontrol. Bdana basa nu digunakeun ku wanoja jeung lalaki nurutkeun Lakoff (Holmes, 1997:73), bisa disawang tina pakakas linguistik nu digunakeunana.

45

Hedges jeung booster mangrupa pakakas linguistik nu bisa nmbongkeun bdana basa nu digunakeun ku wanoja jeung lalaki. Hedges (panglemes) aya dina karakteristik basa nu digunakeun ku wanoja, biasana nmbongkeun rasa teu percaya diri kaom wanoja, nmbongkeun rasa teu nyaman patali jeung kalungguhan wanoja, sarta nmbongkeun paripolah nu leuwih sopan ti batan lalaki. Hedges biasana digunakeun pikeun ngalemeskeun ungkara basa atawa omongan. Sedengkeun booster (panguat), digunakeun pikeun nguatan fk ungkara basa atawa omongan, leuwih ra digunakeun ku lalaki. Wangun Hedges jeung booster bisa mangrupa question tag jeung pragmatic particles (Holmes, 1997:79-95). Question tag (tanda pananya) bisa diwangun tina canonical tag (tanda resmi) kecap atawa frase pananya nu miboga intonasi nak atawa turun. Canonical tag dina question tag th ngawengku opat rupa, nyata epistemic tags, challenging tags, facilitative tags, jeung softening tags. Epistemic jeung challenging tags mangrupa tanda nu kaasup kana wengkuan booster, leuwih ra digunakeun ku panyatur lalaki. Epistemic tags digunakeun pikeun ksprsi kateupastian saurang panyatur, miboga fungsi rfrnsial jeung afktif, museur dina akurasi informasi nu kamuat dina proposisi kalawan teu merhatikeun parasaan panyaturna, nepi ka leuwih miboga fungsi pikeun ngaksprsikeun kateupastian hiji proposisi ti batan mangrupa pakakas kasopanan. Challenging tags mangrupa cara atawa stratgi pikeun ngayakeun konfrontasi, digunakeun dina kagiatan mangaruhan pamiarsa kalawan tekenan nu jero sangkan ngarspon atawa mr kontribusi dina dialog.

46

Sedengkeun facilitative jeung softening tags mangrupa tanda anu kaasup kana wengkuan hedges, leuwih ra digunakeun ku panyatur wanoja. Facilitative jeung softening tags th tanda nu miboga ciri kasopanan, merhatikeun parasaan pamiarsa nu jadi lawan nyarita panyaturna, tur leuwih nekenkeun kana mana afktif ti batan mana rfrnsial. Bdana, facilitative tags nekenkeun kana ciri kasopanan positif, sedengkeun softening tags nekenkeun kana ciri kasopanan ngatif.

2.3.1.6 Amanat jeung Tujuan Omongan Amanat omongan mangrupa pesen panyatur nu geus katarima ku pamiarsana. Eusina bisa angrupa rasa, pikiran, jeung kahayang. Dina amanat th aya maksud panyatur saperti ngawawarkeun, nanya, marntah, atawa cumeluk. Maksud panyatur sakumaha brh dina amanat merleukeun rspon nu tangtu dina wujud valuasi. Omongan wawaran meredih sangkan pamiarsa aya perhatian ka panyatur. Omongan pananya meredih sangkan pamiarsa ngajawab naon-naon nu ditanyakeun ku panyatur. Omongan parntah meredih sangkan pamiarsa milampah pagawan nu dikedalkeun ku panyatur. Sedengkeun omongan panyeluk digunakeun pikeun ngbrhkeun sora bituna rasa panyaturna.

47

2.3.2 Warna Laku Basa Konsp laku basa mimiti dipertlakeun ku J.L. Austin nu dibukukeun ku J.O. Urmson kalawan judul How to do Thing with Word (1962). Konspna leuwih mekar sabada dipedar kalawan leuwih jembar ku John Searle dina bukuna Speech Act: an Essay in the Philosophy of Language (1969). Nurutkeun Austin, interaksi lingual, nu ngawengku sacara gembleng produk atawa hasil tina lambang, kandaga kecap, atawa kalimah, ngawujud dina laku basa. Salian ti ta, ttla yn sabagian ungkara basa teu saukur mangrupa pernyataan perkara hiji hal, tapi mangrupa kalakuan (action). Hartina, ngungkarakeun hiji hal bisa disebut salaku kalakuan atawa aktivitas, sabab dijerona kawengku maksud atawa tujuan nu bisa numuwuhkeun pangaruh nu tangtu ka jalma lianna. Sacara basajan, Sudaryat (2003:24) ntlakeun yn laku basa mangrupa paripolah omongan anu dipak ku panyatur waktu komunikasi basa. Napak kana pamanggih Austin di luhur, wacana nu dipak ku panyatur waktu komunikasi basa salian ti ngedalkeun hiji hal, ntlakeun ayana kalakuan atawa paripolah, wujudna mangrupa kalimah, ungkara, atawa tks performatif. Laku basa nu dibrhkeun dina wangun tks prformatif, ku Austin dirumuskeun dina tilu wengkuan: 1) laku basa lokusi; 2) laku basa ilokusi; jeung 3) laku basa perlokusi. Sudaryat (2006:150) ntlakeun kieu, Tindak sebutan atau lokusi (propositional or locutinary acts) ialah melakukan tindakan untuk menyatakan sesuatu (The act of saying Something). Misalnya: Pembicara mengatakan kepada penyimak bahwa X (= kata-kata tertentu yang diucapkan dengan perasaan, makna, dan acuan tertentu). Tindak lokusi merupakan pengiriman pesan yang berupa praucap (komunikasi ideasional). Tindak pernyataan atau ilokusi (illocutinary acts) ialah melakukan suatu tindakan dalam mengatakan sesuatu (The Act of Doing Something).

48

Misalnya: Dengan mengatakan X, pembicara mengatakan bahwa P. Tindak ilokusi merupakan pengiriman wacana yang berupa komunikasi antarpribadi (pengucapan penyimakan), seperti membuat penyataan, pertanyaan, perintah, dsb. Tindak hasilan atau perlokusi (perlocutionary acts) ialah melakukan suatu tindakan dengan mengatakan sesuatu (The Act of Affecting Someone). Misalnya: Dengan mengatakan X, pembicara meyakinkan penyimak bahwa P (Leech, 1983:199). Tindak perlokusi menunjuk pada orang yang dituju dan dapat digambarkan dalam bentuk verba, seperti: mendorong penyimak mepelajari sesuatu, meyakinkan, menipu, membohongi, menganjurkan, membesarkan hati, men- jengkelkan, menggangu, mendongkolkan, manakuti, memikat, menawan, menghibur, mengilhami, mempengaruhi, dan membingungkan. Leech (Sudaryat, 2006:150-153), nekenkeun yn laku basa dumasar kana konsp lokusi, ikolusi, jeung perlokusi, diwujudkeun ngaliwatan pamakan vrba dina kalimah-kalimah komisif, impositif, ksprsif, jeung asrtif, sakumaha pedaran ieu di handap. 1) Kalimah komisif mangrupa kalimah nu miboga fungsi pikeun ksprsi janji, tawaran, atawa pernyataan, kalawan rspon nu dipiharepna dina wujud panitn. Wujudiah pragmatis tina kalimah komisif th bisa ngawengku ruparupa mana, di antarana a) ngawawarkeun, b) marntah, c) ngajak, d) mnta, e) nyawad, jeung f) negeskeun. 2) Kalimah impositif mangrupa kalimah nu miboga fungsi pikeun ksprsi

parntah. Wujudiah pragmatisna bisa ngawengku mana-mana: a) nitah, b) mnta, c) nyedekkeun, d) miharep, e) nyawad, f) ngajak, g) ngahelas, h) mr saran, jeung i) ngingetan. 3) Kalimah ksprsif mangrupa kalimah nu miboga fungsi pikeun nekenkeun atawa ntlakeun sikep psikologis panyatur patali jeung hiji kaayaan atawa situasi. Wujudiah pragmatisna bisa ngawengku mana-mana: a) ambek, b)

49

ngawilujengkeun, c) kagt, d) ngagero, e) pasrah, f) ngaku, g) gumbira, h) ngarasakeun kanyeri, i) mikarunya, j) geuleuh, jeung k) ngwa. 4) Kalimah asertif mangrupa kalimah nu miboga fungsi pikeun ksprsi bebeneran informasi, wujudna bisa: a) kalimah analitis, nu bebeneran eusi kalimahna nyampak dina runtuyan kekecapanana; b) kalimah kontradiktif, nu bebeneran eusi kalimahna patukangtonggong jeung runtuyan kekecapanana; jeung c) kalimah sinttis, nu bebeneran eusi kalimahna gumantung kana fakta nu nyampak di luareun basa. Nurutkeun Gunarwan (Chaer, 2010:29), aya kalana hs pikeun ngabdakeun laku basa ilokusi jeung perlokusi, sabab dina laku basa nu nekenkeun kana ntlakeun maksud omongan th ngawengku og fk nu dipiharep ku panyatur ka pamiarsana. Hal sarupa kitu jadi bahan tinimbangan pikeun Searle (1975) dina nyampurnakeun konsp laku basa dina lima wengkuan atawa katgori: 1) laku basa rprsntatif, nyata laku basa nu meungkeut panyaturna kana bebeneran perkara naon hal nu dicaritakeunana, misalna nyaritakeun, ngalaporkeun, jeung nyebutkeun; 2) laku basa dirktif, nyata laku basa nu dilakukeun ku panyatur kalawan maksud sangkan pamiarsana ngalakakukeun tindakan atawa paripolah nu disebutkeun dina ungkara laku basana, misalna nitah, mr saran, nangtang, panuhun, jeung ngadawa; 3) laku basa ksprsif, nyata laku basa dilakukeun kalawan maksudna sangkan omongan atawa caritaan dihartikeun salaku valuasi perkara naon hal nu

50

disebutkeun dina ta ungkara, misalna muji, nganuhunkeun, mr kritik, jeung nyawad; 4) laku basa komisif, nyata laku basa nu meungkeut panyaturna sangkan ngalaksanakeun naon hal nu disebutkeun dina ungkara basana, misalna jangji, sumpah, jeung ngancam; 5) laku basa dklaratif, nyata lau basa nu dilakukeun ku panyatur kalawan maksudna pikeun nyiptakeun hal (status, kaayaan, jst.) nu anyar, misalna maheutkeun putusan, ngabedokeun, ngahulag, ngidinan, jeung mr hampura.

2.3.3 Wanda Laku Basa Ditilik tina wandana, Wijana jeung Rohmadi (2010:28-35) ngawincik laku basa dina dua wengkuan langsung-teu langsung jeung literal-teu literal. Dua wengkuan laku basa kasebut, dina prakna bisa pagalo ngawangun intersksi: langsung-literal, langsung-teu literal, teu langsung-literal, jeung teu langsung-teu literal. Laku basa langsung-teu langsung patali jeung pamakan modus kalimah nu sacara formal ngawengku kalimah warta (dklaratif), kalimah pananya (interogatif), jeung kalimah parntah (imperatif). Sacara konvnsional kalimah warta digunakeun pikeun mr informasi, kalimah pananya pikeun nanyakeun hiji hal, jeung kalimah parntah pikeun nitah, ngajak, mnta, atawa panuhun. Laku basa langsung kawangun nalika modus kalimah digunakeun samistina atawa konvnsional, misalna nanya ngagunakeun kalimah pananya; nitah atawa ngajak

51

ngagunakeun kalimah parntah; jst. Sedengkeun laku basa teu langsung kawangun nalika hiji modus kalimah digunakeun pikeun ntlakeun maksud nu teu luyu jeung konsp kalimahna sacara sintaksis, misalna kalawan tujuan kasopanan, parntah diungkarakeun dina kalimah pananya atawa kalimah warta. Parandn kitu, kalimah parntah teu bisa digunakeun pikeun lumangsungna laku basa sacara teu langsung. Pamakan modus kalimah patali jeung kalumangsungan laku basa bisa dittlakeun sakumaha tabl ieu di handap.

Tabl 2.1 Modus Kalimah dina Laku Basa Modus Warta Pananya Parntah (Rohmadi, 2010:30) Laku Basa Langsung Teu Langsung ngawartakeun nitah; kritik nanya nitah marntah -

Bda jeung laku basa sacara langsung-teu langsung nu dipatalikeun jeung modus kalimah nu digunakeunana, laku basa literal-teu literal leuwih nekenkeun kana maksud atawa mana ungkara basana. Laku basa literal mangrupa laku basa nu maksud ungkara basana atawa omonganana sarua jeung mana kekecapan nu ngawangun kalimahna, sedengkeun laku basa teu literal mangrupa laku basa nu maksud ungkara basa atawa omonganana teu sarua jeung mana kekecapan nu ngawangunna. Sakumaha dittlakeun di luhur, di antara dua wanda laku basa th bisa ngawangun intersksi nu ngawengku:

52

1) laku basa langsung literal, nyata laku basa nu dibrhkeun ngaliwatan modus kalimah katut manana nu sarua jeung maksud omongan atawa ungkara basana; 2) laku basa langsung teu literal, nayta laku basa nu dibrhkeun ngaliwatan modus kalimah nu luyu jeung maksud omongan atawa ungkarana, tapi kekecapan nu ngawangunna teu miboga mana nu sarua jeung maksud omongan atawa ungkarana; 3) laku basa teu langsung literal, nyata laku basa nu dibrhkeun ngaliwatan modus kalimah nu teu luyu jeung maksud omongan atawa ungkarana, tapi mana kekecapan nu ngawangunna luyu jeung naon hal nu jadi maksud panyaturna; 4) laku basa teu langsung teu literal, nyata laku basa nu dibrhkeun ngagunakeun modus katut mana kalimah nu teu luyu jeung maksud nu hayang ditepikeun.

2.3.4 Fungsi Laku Basa Hakkatna, unggal ungkara atawa omongan dina komunikasi nu ditepikeun ku panyatur (J1) ka pamiarsana (J2) mibanda maksud jeung tujuan nu tangtu. Maksud omongan panyatur th teu salawasna dittlakeun sacara langsung (kauni), aya kalana ku cara teu langsung (nyamuni). Tafsir atawa pamahaman kana maksud nu dittlakeun sacara langsung, baris leuwih gampang ti batan nu dittlakeun sacara teu langsung. Sangkan bisa nyieun tafsiran atawa paham kana

53

maksud panyatur nu ditepikeun sacara teu langsung, pamiarsa perlu paham kana kontks nu nyampak dina omongan atawa ungkarana. Nurutkeun Chaer (2010:79), ditilik tina jihat panyaturna laku basa th miboga sawatara fungsi nu ngawengku: 1) Fungsi wawaran (dklaratif), nyata fungsi laku basa pikeun ntlakeun informasi kalawan teu dituturkeun ku harepan sangkan pamiarsa mr rspon. Fungsi wawaran bisa digunakeun dina ngawawarkeun informasi, jangji, pangwilujeng, kaputusan, jeung pertlaan. Sacara gramatikal, fungsi ntlakeun biasana diwujudkeun dina wangun kalimah wawaran (dklaratif), nyata kalimah anu fungsi utamana pikeun ngawawarkeun, nerangkeun, ntlakeun, ngabjaan, atawa mr informasi. 2) Fungsi pananya (interogatif), nyata fungsi laku basa pikeun nanyakeun hiji hal nu merlukeun rspon, boh kekecapan boh paripolah. Ciri pokona ngagunakeun kalimah pananya (interogatif). Fungsi pananya bisa ngawujud dina a) pananya mnta pangakuan, b) pananya mnta katerangan, c) pananya mnta alesan, d) pananya mnta alesan, e) pananya mnta sawangan, jeung f) pananya mnta negeskeun. 3) Fungsi panitah (imperatif), nyata fungsi laku basa pikeun nitah. Ciri pokona ngagunaken kalimah panitah nu miharep rspon atawa jawaban mangrupa tidakan atawa kagiatan nonlingual (teu mangrupa basa atawa omongan). Sipatna bisa maksa, meredih, ngajurung, miharep, ngajak, atawa nyark. 4) Fungsi mnta pangampura, nu dilakukeun dumasar kana ayana anggapan atawa parasaan panyatur ngarasa salah atawa geus ngalakukeun tindakan nu

54

teu pikangeunaheun pamiarsana. Laku basa mnta pangampura biasana ngawujud dina tilu rupa: a) langsung, boh positif boh ngatif, jeung b) teu langsung atawa nyamuni. Laku basa mnta pangampura langsung positif, biasana dibarengan ku rasa simpati dina kalimah anteban (mpatik). Laku basa mnta pangampura langsung ngatif biasana teu dibarengan ku rasa simpati, nepi ka bisa nyababkeun gelarna rasa kesel atawa ambek di diri pamiarsana. Sedengkeun laku basa mnta pangampura nu teu langsung, biasana teu sacara kplisit nyebutkeun mnta hampura, tapi disamunikeun dina ungkara kalimah jeung aspk nonlingual lianna. 5) Fungsi kritik, nu dilakukeun pikeun ngbrhkeun atawa nyebutkeun kagorngan, kakurangan, atawa kasalahan. Dina prakna, panyatur miharep ayana valuasi ti pihak pamiarsa nu dikritikna sangkan ngarobah tindakanana.

Dipatalikeun jeung fungsi komunikasi, fungsi laku basa th bisa dicindekkeun ngawengku: 1) fungsi informatif, pikeun mr informasi; ngundakkeun pangaweruh; nambahan wawasan; nepikeun pamikiran, id, atawa sawangan; ngatik; 2) fungsi manipulatif, pikeun ngagerakkeun atawa mangaruhan jalma nu bisa narima id-id nu ditepikeun, boh luyu jeung sikep sarta ajn dirina boh henteu; kritik; ngarobah sikep; ngarobah sawangan, pamikiran, atawa opini; ngarobah sikep, laku lampah, jeung paripolah; ngarobah masarakat; 3) fungsi stetik, pikeun nyiptakeun tujuan-tujuan nu sipatna kreatif, nepi ka hiji jalma mampuh ngungkapkeun parasanana dina kanyataan; hiburan;

55

4) fungsi kayakinan, pikeun ngayakinkeun atawa mekarkeun kayakinan papada jalma ka lingkungan masarakatna.

2.4 Thnik Mtaforis Pangpangna dina laku basa teu langsung, teu literal, langsung teu literal, teu langsung literal, jeung teu langsung teu literal, asosiasi mana atawa maksud bisa ditepikeun ngaliwatan sawatara thnik, di antarana ngaliwatan thnik lipsis, mana ganda (ambigu), thnik mtaforis, jeung salian ti ta. Tujuanna di antarana pikeun nyumputkeun mana saenyana, nmbongkeun kratifitas, atawa sangkan pamiarsa leuwih katarik ati. Nurutkeun Langer (Sunarto, 2008:21), bh dieuna manusa mekarkeun komunikasi dina hirup kumbuhna teu saukur pikeun nyumponan kabutuhan pokona, tapi mekarkeun og kabutuhan anu sipatna leuwih luhur dina wangun usaha pikeun paham kana mana-mana anu leuwih abstrak. Mana-mana abstrak diciptakeun jeung dipak ku manusa dina wangun sistem tanda atawa simbol. Ngaliwatan sistem simbol, manusa ngawangun komunikasi lain saukur pikeun ngungkulan pasualan pragmatis sapopo, tapi aya mana lianna anu nmbongkeun sistem ajn-inajn jeung sawangan hirupna. ta hal luyu jeung pamanggih Talcott Parsons (Sunarto, 2008:21) anu nyebutkeun yn kabudayaan enas-enasna mah ngagugulung perkara mana, nepi ka gumantung pisan kana sistem simbolisme. Ku kituna, sistem simbol geus jadi padoman pikeun minuhan kabutuhan manusa primr, skundr, atawa kanttanana nepi ka sistem ajn-

56

inajn jeung sistem simbol komunikasi ngawangun hubungan anu dalit dina hiji kabudayaan. Mtafora mangrupa salasahiji cara nepikeun mana ngaliwatan simbolsimbol. Nurutkeun Ratna (2009:181), salaku animal symbolicum, salasahiji kamampuh nu dipibanda ku manusa th di antarana nyusun atawa nyieun

babandingan. Dina kontks basa, tanda anu sacara literer geus mibanda mana (rfrnsi) pikeun nmbongkeun hal anu dipimaksud sacara dnotatif (rfrn), digunakeun dina sistem simbol lianna anu ngagelarkeun konsp analogi atawa babandingan. Ngaliwatan babandingan, gelar mana anu leuwih jembar atawa mana anyar tina unggal lambang sora omongan patali jeung hal atawa barang anu dipimaksudna. Sacara timologis, Mtafora asalna tina basa Yunani, meta jeung pherein. Meta hartina di sisi, sabada, atawa ngungkulan. Sedengkeun Pherein hartina mawa atawa mngkolkeun. Ku ta hal, mtafora th ngandung harti mawa kaluar, di sisi atawa di uhur, nepi ka hiji kelompok kecap mibanda mana nu bda (Ratna, 2009:187). Dina mangsa Yunani Kuno, mtafora geus dijadikeun bahan ulikan ku Aristotls patali jeung pasualan puitik (Poetics) jeung rtorika (Rhetoric), nu ditekenkeun kana pasualan sasaruaan (similitude). Nurutkeun Aristotls (Leezenberg, 2001:33), mtafora mangrupa a transfer of a name belonging elsewhere, ngawujud dina ambiguitas pross transfer hiji kecap jeung kecap nu ditransferna sorangan. Pross pengalihan th gelar boh tina gnus kana spsis, tina spsis kana gnus, boh ngaliwatan analogi. Sabada Aristotls, tradisi ulikan

57

mtafora diteruskeun ku Cicro jeung Quintilianus dina mangsa Romawi. Beda jeung Aristotls, Cicro jeung Quintilianus mah leuwih nekenkeun ulikanana kana pasualan babandingan (comparatio). Dina tradisi pangaweruh Islam, gelar tiori mtafora nu diasongkeun ku Abd al-Qhir al-Jurjn, nu nekenkeun kana gemblengan atawa beungkeutan antara Gusti Alloh jeung status ungkara dina AlQuran. Tiori nu leuwih modrn gelar mimiti taun 1980-an nu diluluguan ku Richard jeung Chomsky, kalawan napak dina wengkuan tenor (idea), vehicle (image), jeung competence, ngawangun jurutilu mtaforis. Biasana papada urang ra anu teu sadar yn saenyana mtafora geus biasa digunakeun dina komunikasi sapopo. ta hal bisa jadi balukar tina pamahaman yn digunakeunana mtafora dina komunikasi sapopo ukur mangrupa wangun lian (variasi) tina gaya-makna-basa hiji jalma anu tujuanana leuwih nyoko kana ngawangun variasi rtoris3. Nurutkeun Nasution (2008:77), dina konsp sarupa kitu, nu nyarita baris ngagunakeun hiji ksprsi figuratif nalika karasa taya basa literal anu mampuh atawa sarimbag dina ngahasilkeun fk jeung mana sakumaha anu jadi tujuan dirina sangkan pamiarsa ngarspon ku cara jeung tujuan anu sarua. Tina konsp rtorika tradisional, mtafora mekar jadi konsp anu leuwih lega. Seitz (Sunarto, 2008:31), ntlakeun yn mtafora nmbongkeun kamampuh
3

rtoris, nyoko kana konsp rtorika. Rtorika asalana tina basa Yunani ; rhtr anu mangrupa thnik ngolo sacara persuasif ngagunakeun atawa ngamangpaatkeun karakter nu nyaritana, mosi, atawa argumn, pikeun tujuan anu tangtu. Dumasar kana konsp Aristotles, aya tilu wengkuan rtorika: 1) Retorika deliberatif, anu museurkeun kana naon anu baris kajadian isuk-pagto nalika po ieu ditetepkeun hiji kawijakan; 2) Retorika forensik, museurkeun kana sipat yuridis jeung naon-naon anu geus kajadian dina mangsa katukang pikeun nmbongkeun salah-henteu, tanggung jawab, atawa ganjaran; jeung 3) Retorika demonstartif, museurkeun kana pasualan epideiktik, nyata wacana dina raraga muji atawa nganistakeun anu tujuanana nguatan sipat hade atawa gorng hiji jalma, lembaga, atawa sawangan anu tangtu.

58

manusa dina ngayakeun kagiatan sinstsis, nya ta kamampuh manusa pikeun ngalakukeun sintsa indra-indra kamanusaanana sacara tuluy-tumuluy, otak nyusun hiji rlasi (hubungan) stimulus anu ditarimana jeung snsasi lianna anu diteundeun jeung geus nyampak dina mmori. Tina ta hal, mtafora mekar deui jadi konsp mikir anu dilakukeun ku manusa. Palebah dieu, katara aya patalina anu raket atawa silipangaruhan antara cara manusa ngalakukeun komunikasi jeung aspk motif sarta sosial budaya anu jadi latarna. Patali jeung hal-hal sakumaha pedaran di luhur, mtafora bisa disawang sacara heureut jeung jembar. Sacara heureut, mtafora mangrupa majas atawa gaya basa babadingan, nyata basa kiasan nu disusun pikeun ningkatkeun fk katut asosiasi nu tangtu ku jalan ngabanding-banding hiji hal jeung hal lianna. Mtafora dipaham salaku konsp mindahkeun mana dnotatif kana konotatif, tina sintagmatik kana paradigmatik. Nurutkeun Keraf (1994:139), mtafora mangrupa analogi nu ngabandingkeun dua hal sacara langsung. Ku sabab babandinganana sacara langsung, ungkara nu ngandung mtafora th teu ngagunakeun kecap panyambung lir, kawas, siga, ibarat, jst. Pikeun kaperluan panalungtikan perkara mtafora dina tks laku basa dina rohang status facebook, hakkat mtafora nu digunakeun th leuwih nyoko kana jihat sacara jembar. Nurutkeun Ratna (2009:181-183), sacara jembar mtafora ngawengku sagemblengna wangun kiasan atawa pamakan basa nu dianggap nyimpang tina basa baku, nepi ka saolah-olah teu miboga struktur nu tangtu alatan dua kecap atawa dua konsp digondngkeun.

59

Mtafora nmbongkeun aspk-aspk nu sipatna multidimnsi, salian ti ditilik sacara linguistik th sacara lega dipasualken og dina antropologi, sosiologi, psikologi kognitif, jeung filsafat lmu. Samalah, dina kondisi kontmporr, mtafora geus ditilik tina widang sains nu tujuanana pikeun rfrnsi, kumaha nyangking simpati, jeung pieun indoktrinasi (Boyd dina Ratna, 2009:183). Saterusna Boyd ntlakeun yn bh dieuna mtafora ngawujud teu saukur dina pasualan ksprsi, tapi geus mekar mangrupa wujud nu mibanda sipat ngatur, konstitutif, kalawan mibanda peran maheutkeun patalina basa jeung ciriciri kausal dunya nu tacan kasungsi kawas struktur atom sebagai jaringan miniatur (Ratna, 2009:184). Mtafora ngawujud minangka pakakas jeung pross. Disawang minangka pakakas, napak kana pamanggih Stight, Ratna (2009:187) ngawincik metafora jadi: 1) pakakas komunikasi, jeung 2) pakakas mikir. Dina pross komunikasi, kalimah dina omongan panyatur jeung pamiarsana mangaruhan aktivitas manusa. Mana-mana nu nyamuni dina unggal ungkara basa nalika ngayakeun komunikasi bisa disungsi ngaliwatan mtafora. Minangka pakakas mikir, nu kalibet th mangrupa hubungan antara domain-domain nu papisah jeung ksplorasi nu ngamungkinkeun pikeun dipatalikeun, saperti ngabandingkeun atawa matalikeun saraf otak jeung komputer (Ratna, 2009:189). Salaku pakakas mikir, mtafora jadi hiji wangun dina raraga nmbongkeun konsp mikir manusa. Lakoff jeung Johnson (1980:3-5), ntlakeun yn hakkat poko mtafora nya ta kamampuh pikeun paham jeung ngalaman hiji pernyataan dina trminologi lianna. ta hal nmbongkeun yn mtafora ngagambarkeun

60

konsp mikir ku jalan mr tekenan kana sawangan-sawangan urang ngaliwatan konotasi kecap. Salian ti ta, mtafora og nmbongkeun kakampuh sinstsis4 unggal manusa. Winner (Sunarto, 2008:31) ntlakeun yn mtafora mangrupa hiji kagiatan rukun gaw antara otak knca anu ngalakukeun kagiatan mikir sacara literal jeung otak katuhu anu ngalakukeun kagiatan mikir sacara holistikkontktual. Patali jeung mtafora salaku pross, napak kana pamanggih Cormac, Ratna (2009:186-187) ntlakeun kieu: Sebagai proses Cormac (1985:5-10, 42) membedakan metafora menjadi dua macam, yaitu: a) metafora kognitif, dan b) metafora kultural. Metafora pertama menghasilkan konsep-konsep baru, metafora kedua menghasilkan perubahan bahasa. Selanjutnya metafora kultural dibedakan menjadi dua macam, yaitu: (1) metafora sebagai proses bahasa itu sendiri, dan (2) metafora linguistik (metafora dalam kaitannya dengan proses semantik dan sintaktik). Untuk menjelaskanya Cormac meminjam pembagian yang dilakukan oleh Wheelwright, epiphors dan diaphors. Epiphors adalah metafora dengan intensitas ekspresi, sedangkan diaphors dengan intensitas pesan dan saran. Pada dasarnya semua metafora memiliki ciri-ciri epiphors dan diaphors. Secara praktis sebagian metafora merupakan epiphors, sebagian diaphors, sebagian berubah dari epiphors menjadi diaphors, kemudian berubah men jadi bahasa sehari-hari, bahasa dalam kamus, sebagai metafora mati.

Nilik kana dua ciri penting metafora nu nurutkeun Ricoeur ngawengku: 1) mtafora teu bisa ditarjamahkeun sabab ta mtafora sorangan nu nyiptakeun mana, jeung 2) mtafora lain mangrupa ornamn wacana sabab unggal mtafora nyiptakeun informasi anyar perkara ralitas; mtafora bisa dibedakeun jadi: a) mtafora pah, jeung b) mtafora hirup (Ratna, 2009:194). Dina mtafora pah,

sinstsis, tina synesthetic; nurutkeun Seitz (Sunarto, 2008:31) mangrupa kamampuh manusa pikeun ngalakukeun sintsa (ngahijikeun; makaitkeun) indra-indra kamanusaanana sacara tuluytumuluy, otak nyusun hiji rlasi (hubungan) antara stimulus anu ditarimana jeung snsasi lianna anu diteundeun jeung geus nyampak dina mmori uteukna.

61

mana nu geus nyampak th teu ngalaman parobahan, sedengkeun dina mtafora hirup, mana ngalaman parobahan ngaliwatan gelarna kesan-kesan anyar. Nurutkeun Luxemburg, spk. (1989:65), pikeun nyungsi mana mtaforis dina tks, perlu dianalisis opat hal nu ngawengku pembanding (pabanding; kuivaln jeung penanda), pebanding (pangbanding; kuivaln jeung petanda), motif, jeung kecap panyambung babandingan. Dina pross nu ngahasilkeun babandingan, pabanding mangrupa naon hal unsur puseur nu dibandingkeun jeung unsur lianna. Pangbanding mangrupa unsur nu jadi babandingan tina unsur puseur (pabanding). Motif mangrupa unsur nu jadi udagan tina pross ngabandingkeun pabanding jeung pangbanding. Sedengkeun kecap panyambung babandingan mangrupa kecap nu digunakeun pikeun ntlakeun babandingan antara pabanding jeung pangbanding, kayaning lir, siga, kawas, ibarat, jst. Aya kalana pabanding, motif jeung kecap panyambung babandingan teu disebutkeun dina tksna, tapi bisa disungsi ku cara ngamanaan unsur pangbandingna. Contona dina kalimah Budak th bodo siga munding. Frase budak th mangrupa pabanding, kecap munding mangrupa pangbanding, kecap bodo mangrupa motif, sedengkeun kecap siga mangrupa panyambung babandingan. Kalimah di luhur unina bisa og Budak th munding. Dina kontks sarupa kitu, motif disamunikeun nepi ka perlu disungsi atawa ditangan. Kecap munding th asosiasi motifna bisa mangrupa bodo, kotor, gendut, kendor atawa laun, kuat, jst. Salian ti ta, pabanding jeung motif dina kalimah di luhur bisa disamunikeun, nepi ka kalimah th unina ukur Munding!.

62

2.5 Rohang Status dina Facebook Dina prakna komunikasi, basa nu dihasilkeun ku manusa th digunakeun sacara lisan jeung tulisan ngaliwatan rupa-rupa medium5, nu panganyarna dina kamekaran jaman kiwari salasahijina nyata internt. Masarakat dunya anu sistem komunikasi nagarana ngawenangkeun tknologi internt, mimiti taun 2004 mikawanoh facebook. Diciptakeun ku Mark Zukerberg, facebook anu mimitina dingarananan thefacebook tur ngajomantara sacara kawatesanan di lingkungan kampus Universitas Harvard, bh dieuna mekar jadi ramatloka mdia sosial internasional anu dipikawanoh mh di unggal nagara anu ngawenangkeun akss internt dina konsp komunikasi massana. Sacara gurat badag, eusi atawa fitur anu nyampak dina facebook ngawengku profil, the wall, pesen atawa surat lktronik (sarupa -mail), rohang news feed jeung mini feed (nu eusina ngawengku status, foto, jeung vidio), hadiah, iklan, pokes, jeung events. Salian ti ta, aya deui anu mangrupa aplikasi tambahan anu ngamungkinkeun pamak facebook nmbongkeun atawa ngirim foto, pilem, jeung catetan. Rohang status dina facebook mangrupa fasilitas pikeun nuliskeun ruparupa hal. Sok sanajan aya watesan perkara suku, agama, ras, jeung adat-istiadat (SARA), eusi status facebook th sastuna teu kawatesanan. Hartina, sakur anu miboga akun facebook bisa nepikeun rupa-rupa pasualan dina rohang statusna, mangrupa bwara, lalayang, artikel, sawangan, angen-angen, kritik, sindir-sampir,

medium, tina basa Latin medius nu hartina sineger tengah atawa di antara, mangrupa hiji cara pikeun ngarkam atawa aktualisasi ide, gagasan, sawangan, angen-angen, jst. dina widang anu tangtu (tmbok, kai, keretas, jst.).

63

mosi, banyol, jeung salian ti ta. Basa anu digunakeunana og teu kawatesanan, gumantung kana kamampuh, kahayang, jeung udagan atawa sasaran pamiarsana. Minangka ramatloka media sosial, facebook ngawujud dina sistem jaringan. Ku ta hal, naon rupa nu ditepikeun dina rohang status facebook th bisa katitn ku sing saha wa nu mibanda akun facebook aktif. Unggal akun anggota th bisa ngawangun atawa mibanda ramat mimitran (jaringan sosial) swang-swangan. Unggal anggota dina ramat mimitran nu diwangun bisa nitnan, maca, jeung mr komntar kana naon-naon nu ditepikeun ku mitrana (friends). Misalna, tks status si A, bisa dibaca jeung dikomntaran ku si B nu kalibet dina ramat mimitran A. Si B dina ramat mimitranna boga babaturan si C, sok sanajan si C th teu kalibet dina ramat mimitran si A, tapi tetep bisa nitnan (maca hungkul, teu bisa ngomntaran) naon-naon nu ditepikeun ku si A. Kitu saterusna, nepi ka ahirna mah sing saha wa nu mibanda akun facebook th bisa silih titnan statusna. Bh dieuna, rohang status facebook ra dimangpaatkeun pikeun tujuantujuan nu leuwih lega tina saukur nuliskeun kagiatan sapopo. Kiwari ra anggota facebook ngamangpaatkeun rohang status pikeun nyusun gerakan-gerakan atawa oganisasi alumni, kalangenan, jeung organisasi sosial. Salian ti ngudag tujuan kalangenan, gerakan-gerakan nu diwangun dijadikeun sarana oposisi kana kawijakan-kawijakan pamarntah atawa hal-hal nu dianggap leupas tina prinsip kaadilan sosial.

BAB III MTODOLOGI PANALUNGTIKAN

3.1 Mtode Panalungtikan Sacara umum, ieu panalungtikan mangrupa panalungtikan basa anu ngagunakeun pamarekan kualitatif. Ieu panalungtikan kaasup kana studi kasus tunggal (embedded case study) ku sabab pasualan jeung fokus

panalungtikanana geus ditangtukeun sammh panalungtik ancrub ka lapangan (Sutopo, 2002:112). Disebut salaku studi kasus tunggal th nilik kana arah panalungtikan anu nyoko kana hiji karakteristik. Pon kitu deui sasaran jeung lokasi studina ukur hiji nepi ka teu nmbongkeun atawa ngabandingkeun karakteristik. Sok sanajan leuwih nyoko kana pamarekan kualitatif, dina ieu panalungtikan og digunakeun pamarekan kuantitatif sacara kawatesanan. Pamarekan kuantitatif digunakeun dina nyusun tabulasi frkunsi jeung persntase. Sedengkeun metode anu digunakeunana nyata metode dskriptif. Nurutkeun Sukmadinata (2009:72), metode dskriptif mangrupa metode pikeun ngadskripsikeun atawa ngagambarkeun rupa-rupa fnomna, boh anu sifatna alamiah boh jijieunan atawa rkayasa, kalawan museurkeun ulikanana kana wangun, kagiatan, karakteristik, parobahan, patalina, sasaruaan, sarta bdana jeung fnomna lianna. Tujuan utama digunakeunana metode dskriptif th pikeun mr gambaran ngeunaan laku basa dina rohang status facebook

64

65

kalawan objektif dina hiji dskripsi situasi. Dilaksanakeunana ku cara ngagundukkeun, ngolah data, sarta nyieun kacindekan jeung laporan (Ali, 1987:130).

3.2 Paradigma Panalungtikan Laku basa dina rohang status facebook dijadikeun puseur dina ieu panalungtikan, wengkuanana dibrhkeun dina bagan sakumaha ieu di handap.

Bagan 3.1: Paradigma Panalungtikan

Tina bagan 3.1 di luhur, katitn yn dina ieu panalungtikan, komunikasi jadi papayung anu matalikeun laku basa tks vrbal dina rohang status facebook jeung pikiran nu nyampak ngaliwatan dskripsi kontks, warna, wanda, fungsi, jeung

66

thnik asosiasi mana dina prakna komunikasi vrbal tinulis linir. Puseur panitn kana mana anu nyangkaruk dina tks vrbal basa Sunda dina rohang status facebook, ngawatesanan ieu panalungtikan dina disiplin palmuan linguistik. Pikeun nyangking mana kalawan leuwih gembleng pangaruh tina latar sosial budaya, dimbohan ku disiplin palmuan komunikasi, psikologi, jeung antropologi sacara kawatesananan.

3.3 Sumber Data Sumber data nu digunakeun dina ieu panalungtikan gumantung kana rangkay analisis jeung rangkay mikir anu geus ditangtukeun. Pikeun nyumponan kabutuhan sakumaha anu kaunggel dina rangkay analisis jeung rangkay mikir kasebut, diperlukeun data anu mangrupa data tkstual, intertkstual, jeung sosiokultural. Data tkstual anu digunakeun mangrupa tks verbal tinulis basa Sunda dina rohang status facebook. Kaitung ra pisan tks verbal tinulis dina rohang status facebook anu ngagunakeun basa Sunda th. Pikeun kaperluan ieu panalungtikan digunakeun sababaraha tks verbal tinulis dina rohang status facebook dumasar kana tinimbangan-tinimbangan: 1) dipedalkeun dina bulan Mi 2011; 2) wangunna mangrupa tks vrbal basa Sunda; 3) mibanda unsur mtaforis; jeung

67

4) dipedalkeun ku kanca mitra anu kalibet dina ramat mimitran anu geus disusun atawa jadi bagian anu teu leupas tina akun facebook panalungtik. Ramat mimitran anu disusun dumasar kana akun facebook panalungtik th anggotana ngawengku 725 akun (friends; babaturan). Teu sakabhna anggota ramat mimitran medalkeun statusna ngagunakeun tks verbal basa Sunda, aya anu ngagunakeun basa Indonsia, basa Asing, jeung aya og anu mangrupa foto atawa video. Salian ti ta, unggal akun anggota th bisa ngawangun ramat mimitranna swang-swangan, anu sanajan di antara anggotana th teu kalibet dina ramat mimitran akun facebook panalungtik, status jeung komntarna bisa katitn jeung kapaluruh ku panalungtik atawa sakumna nu mibanda akun facebook. Sok sanajan bisa katitn jeung kapaluruh, status jeung komntar anu jolna ti ramat mimitran di luareun anu diwangun ku panalungtik mah teu diasupkeun atawa teu dianalisis. Contona bisa katitn dina tabl ieu di handap.

Tabl 3.1 Conto Data Tkstual No. 1. Status jeung Komntar dina Facebook

Sumber: www.facebook.com [diakss 20 Dsmber 2010]

68

Data intertkstual jeung data sosio-kultural patali jeung budaya populr, dipaluruh tina rupa-rupa tulisan jeung informasi atawa warta dina mdia massa, boh citak, internt, boh lktronik. Data anu kakumpulkeun dirduksi dumasar kana kritria ayana unsur kajadian-kajadian atawa pasualan-pasualan sosial budaya, boh anu sipatna pribadi, kelompok masarakat nu tangtu, boh masarakat umum. Contona bisa katitn dina gambar ieu di handap.

Gambar 3.1: Conto Data Intertkstual jeung Sosio-Kultural (Sumber: H.U. Pikiran Rakyat, 29 Dsmber 2010)

69

3.4 Instrumn Panalungtikan Dina waktu ngumpulkeun data, instrumn anu dipak nyata kartu data. Carana ku jalan nyalin jeung midangkeun data tks dina rohang status facebook. Unggal kartu dibr kode, tksna dianalisis ngaliwatan pross analisis tipologis jeung tabulasi, tuluy diasupkeun kana tabl anu geus disadiakeun. Kartu data jeung tabl-tabl nu digunakeun formatna sakumaha ieu di handap.

Gambar 3.2: Format Kartu Data

70

Tabl 3.2 Format Tabl Kontks Undak Usuk Basa Laku Basa dina Rohang Status Facebook No. 1. Kasar 2. Loma 3. Lemes UUBS f %

Tabl 3.3 Format Tabl Kontks Nu Mak Basa Laku Basa dina Rohang Status Facebook No. 1. 2. Nu Mak Basa Lalaki Aww f %

Tabl 3.4 Format Tabl Kontks Nu Dicaritakeun Laku Basa dina Rohang Status Facebook No. 1. 2. Nu Dicaritakeun Alam Nyata Alam Hayalan f %

Tabl 3.5 Format Tabl Kontks Kasang Tukang Tempat, Waktu, Suasana Laku Basa dina Rohang Status Facebook No. 1. 2. 3. Kasang Tukang Lokal Nusantara Global f %

71

Tabl 3.6 Format Tabl Kontks Rasa Laku Basa dina Rohang Status Facebook No. Rasa f %

Tabl 3.7 Format Tabl Kontks Nada Laku Basa dina Rohang Status Facebook No. Nada f %

Tabl 3.8 Format Tabl Kontks Ragam Basa Laku Basa dina Rohang Status Facebook No. Ragam Basa f %

Tabl 3.9 Format Tabl Kontks Amanat Omongan Laku Basa dina Rohang Status Facebook No. Amanat Omongan f %

Tabl 3.10 Format Tabl Warna Laku Basa dina Rohang Status Facebook No. Warna Laku Basa f %

72

Tabl 3.11 Format Tabl Wanda Laku Basa dina Rohang Status Facebook No. Wanda Laku Basa f %

Tabl 3.12 Format Tabl Fungsi Laku Basa dina Rohang Status Facebook No. Fungsi Laku Basa f %

Tabl 3.13 Format Tabl Aspk Mtaforis Teks Laku Basa dina Rohang Status Facebook No. Aspk Mtaforis I. Pabanding a) Kauni b) Nyamuni II. Pangbanding a) Barang b) Sifat c) Pagawan d) III. Motif a) Kauini b) Nyamuni IV. Panyambung Babandingan a) Aya b) Teu aya f %

73

3.5 Prosdur Ngumpulkeun Data Data dina ieu panalungtikan ngawengku data primer jeung skundr. Data Primer mangrupa data tkstual nu wujudna tks-tks dina rohang status facebook. Data primr dikumpulkeun ngaliwatan thnik rkam dokumn ngagunakeun software Adobe Acrobat Professional vrsi 7 jeung Microsoft Word Professional 2010. Lngkah-lngkahna ngawengku: 1) rohang status facebook nu ngamuat sagemblengna tks dina bulan Mi dirkam ngaliwatan pross print to file, nepi ka ngawujud dokumn Adobe Acrobat (*.pdf); 2) tks dina dokumn *.pdf nu luyu jeung kritria sumber data ditandaan

ngaliwatan fasilitas highlight text tool dina bagian (tab) tools-commenting; 3) tks nu geus ditandaan saterusna disalin ngaliwatan pross copy to clipboard, tuluy dipindahkeun kana dokumn Microsoft Word (*.docx) ngaliwatan pross paste, wujudna mangrupa tabl data. Data skundr dina ieu panalungtikan mangrupa data intertkstual jeung sosio-kultural. Data skundr dikumpulkeun ngaliwatan thnik rkam jeung talaah pustaka. Data skundr nu mangrupa informasi dina mdia internt, dirkam sakumaha lngkah kahiji dina ngarkam data primr di luhur. Sedengkeun data skundr nu nyampak dina mdia koran atawa majalah, dikumpukeun ku cara dijieun kliping. Thnik talaah pustaka digunakeun pikeun maluruh data jeung informasi anu aya patalina jeung pasualan laku basa katut aspk mtaforis tks dina rohang status facebook.

74

3.6 Prosdur Analisis Data Prosdur analisis data nu dilakukeun mangrupa thnik analisis interaktif, nyata analisis data kualitatif nu ngawengku tilu galur kagiatan (rduksi data, midangkeun data, katut nyindekkeun jeung vrifikasi) nu dilaksanakeun sacara babarengan, sakumaha bagan ieu di handap.

Bagan 3.2: Tehnik Analisis Interaktif (Miles jeung Huberman, 1992:16)

Sammh dianalisis, data nu geus dikumpulkeun th diklasifikasikeun ngaliwatan thnik-thnik sakumaha anu geus disebutkeun di luhur. Sabada diklasifikasikeun, data dirduksi ngaliwatan pross slksi, museurkeun, ngabasajankeun, jeung abstraksi data kasar. Data th dislksi ku jalan milahmilah kalawan tujuan meunangkeun mana jeung fungsi nu tangtu ditilik tina puseur pasualan panalungtikan. Sedengkeun midangkeun data mangrupa hiji pross nyusun (ngarakit) atawa ngaorganisasikeun informasi nu kapaluruh patali jeung kagiatan nyindekkeun jeung vrifikasi.

75

Kagiatan nyindekkeun jeung vrifikasi mangrupa lngkah penting dina pross panalungtikan. Nyindekkeun hasil panalungtikan th didadasaran ku kagiatan ngaorganisasikeun informasi nu dicangking dina kagiatan analisis data. Sabada ta, dilaksanakeun tafsiran intlktual kana kacindekan-kacindekan nu dicangking. Dumasar kana masalah dina ieu panalungtikan, prosdur analisis data th ngawengku lngkah-lngkah sakumaha ieu di handap. 1) Idntifikasi jeung nalaah kontks laku basa nu nyampak dina tks vrbal tinulis basa Sunda dina rohang status facebook, patali jeung 1) undak usuk basa atawa tatakrama basa, 2) nu mak basa jeung nu dicaritakeun, 3) kasang tukang tempat, waktu, jeung suasana, 4) rasa, nada, jeung ragam basa, 5) amanat jeung tujuan omongan; 2) Idntifikasi jeung nalaah warna laku basa tks vrbal tinulis basa Sunda dina rohang status facebook dumasar kana wengkuan laku basa nurutkeun Searle, nyata laku basa rprsntatif, dirktif, ksprsif, komisif, jeung dklaratif. Data dianalisis kalawan nitnan modus kalimah komisif, impositif, ksprsif, jeung asrtif; 3) Idntifikasi jeung nalaah wanda laku basa tks vrbal tinulis basa Sunda dina rohang status facebook, nu ngawengku intersksi laku basa langsung literal, langsung teu literal, teu langsung literal, jeung teu langsung teu literal; 4) Idntifikasi jeung nalaah fungsi laku basa tks vrbal tinulis basa Sunda dina rohang status facebook, nu ngawengku fungsi-fungsi informatif, manipulatif, stetik, jeung kayakinan;

76

5) Idntifikasi jeung nalaah thnik asosiasi mana tks vrbal tinulis basa Sunda dina rohang status facebook. Thnik asosiasi nu ditalungtik th nyata thnik mtaforis. Idntifikasi jeung talaahan thnik mtaforis dipuseurka kana: pabanding, pangbanding, motif, jeung panyambung babandinganana; 6) Nyusun kacindekan patali jeung aspk-aspk laku basa dina rohang status facebook, ngawengku aspk kontks, warna, wanda, jeung fungsi basa. Salian ti ta, dicindekkeun og aspk mtaforis minangka thnik asosiasi mana laku basa dina rohang status facebook. 7) Sangkan kacindekan panalungtikan leuwih lengkep jeung bisa

dipertanggungjawabkeun leuwih jero luyu jeung udagan panalungtikan, digunakeun triangulasi. Ieu tahap dilaksanakeun ngaliwatan korspondnsi jeung wawancara ka sababaraha narasumber. Dumasar kana hal sakumaha dittlakeun di luhur, lngkah analisis data ieu panalungtikan bisa digambarkeun dina bagan di handap.

Bagan 3.3: Prosdur Analisis Laku Basa dina Rohang Status Facebook

BAB IV FUNGSI PRAGMATIS LAKU BASA DINA ROHANG STATUS FACEBOOK

4.1 Dskripsi Data Data tkstual anu digunakeun dina ieu panalungtikan mangrupa tks vrbal tinulis basa Sunda dina rohang status facebook. Kaitung ra pisan tks verbal tinulis dina rohang status facebook anu ngagunakeun basa Sunda th. Pikeun kaperluan ieu panalungtikan digunakeun sababaraha tks verbal tinulis dina rohang status facebook dumasar kana tinimbangan-tinimbangan: 1) dipedalkeun dina bulan Mi 2011; 2) wangunna mangrupa tks vrbal basa Sunda; 3) aya unsur mtaforis, jeung 4) dipedalkeun ku kanca mitra anu kalibet dina ramat mimitran anu geus disusun atawa jadi bagian anu teu leupas tina akun facebook panalungtik. Ramat mimitran anu disusun dumasar kana akun facebook panalungtik th anggotana ngawengku 725 akun (friends; babaturan). Teu sakabhna anggota ramat mimitran medalkeun statusna ngagunakeun tks verbal basa Sunda, aya anu ngagunakeun basa Indonsia, basa Asing, jeung aya og anu mangrupa foto, gambar, atawa video. Unggal akun anggota th bisa ngawangun atawa mibanda ramat mimitranna swang-swangan, anu sanajan di antara anggotana th teu kalibet dina ramat mimitran akun facebook panalungtik, status jeung komntarna

77

78

bisa katitn jeung kapaluruh ku panalungtik atawa sakumna nu mibanda akun facebook. Sok sanajan bisa katitn jeung kapaluruh, status jeung komntar anu jolna ti ramat mimitran di luareun anu diwangun ku panalungtik mah teu diasupkeun atawa teu dianalisis. Dumasar kana hal sakumaha dipedar di luhur, data tkstual anu digunakeun dina ieu panalungtikan th ngawengku 15 (lima belas) tks vrbal basa Sunda, sakumaha brh dina tabl ieu di handap.

Tabl 4.1 Data Tkstual Laku Basa dina Rohang Status Facebook No. Tks Vrbal 1. Resep ngabandungan jalma nu sok bijil tanduk lamun ningali batur sukses. Lain seuri... mikirrr!!! 2. 3. 4. 5. Rek hideung, bodas, beureum, bodas, hejo, koneng,....dilalab ku aing!!!! Ngarayap bari melak.. Ka Garut. Mipit kagandrung nu teu kungsi lawung. "Ngukur seni tradisi ku agama mah sarua jeung make kolor dina sirah atuh!" ceuk Mang Ohim tukang toleat ngutruk. Pok deui "Ku teu euiheuih. Hrt salakina teu panuju gitek jaipong, ayn pamajikanana nyebut sintren musrik. Nya heueuh ath. Mlh lain sintren bae, upcr adat, pantun, seren taun, jsb kaasup malusrik. Kuduna lain urg Cirebon bae nu genjolng teh! Belegug kabina-bina ceuk Emang mah nu ngomong kitu teh!" Lamun hakim di nagara urang jiga hakim garis dina LSI gawaaat... Mangrwu langit geus ditirun ku po nu ngebebela, hangit hawa ngadsh hambalan mga-mga.. kuring rk ngendagkeun hujan peuting ieu, sangkan pepettan ligar nandasa ingetan.. Hujan th kalangkang hirup nu ngalanggengkeun kahirupan.. Mungguh waktu, ngolepat nandingan kilat. Asa kamari ulin anjanganjangan di buruan. Asa kamari silih toel jeung babaturan. Asa kamari silih kelet jeung bebene. Kiwari, rambut geus campur jeung huis. Waos nu keker, nungtutan hiji-hiji dicopotan. Awak nu jagjag waringkas,

6. 7.

8. 9.

79

No.

Tks Vrbal saeutik-saeutik diciwitan ku rematik. Ah, ... teu sakara-kara. Hatur nuhun, terima kasih, kanggo sadayana, mugia doa urang dikabul ku Allah. Amin. Ah... geus paturay tineung deui wae. Bral... anaking, geura mariang, teu kudu dikeupelan da geus bisa ngeupeul sorangan. Sing saralamet mangkaning caah rongkah di mana-mana..... Hariwang uing mah.. Dimana atuh bener teh, nu kumaha atuh ari bener teh, ceuk saha atuh bener teh tur kumaha anu satemna? Lieur ngabandungan nu jarago pabeulit letah, ngadon ngarumpak pabalik letah udar-ider sok jarambah mukmak mekmek tur awuntah. Teu inggis nyepeng amanat ti Rahayat anu tigerat.Dasar beungeut nungulit badak, tonggoy lir kebo nu di tendok. Wilujeng sumping di Purwakarta, kota pager nu teu puguh nyanghareupna. Milik mah ti mana we, nu teu boga domba oge bisa nyate. Ari urang Sunda di Purwakarta araraya? Kade ah bilih kakeueum ku buah beukah, nu atos-atos ge maot kamerekaan hehehe. Ibarat kana semur jngkol, sakitu nyaho bau jeung matak jngkoleun, belewek deui belewek deui.

10.

11.

12. 13. 14. 15.

Sumber: http://www.facebook.com/ [diakss Mi-Juni 2011]

4.2 Kontks Laku Basa dina Rohang Status Facebook Kontks laku basa dina rohang status facebook dianalisis dumasar kana aspk: 1) undak usuk basa, 2) nu mak basa, 3) nu dicaritakeun, 4) kasang tukang tempat, waktu, jeung suasana, sarta 5) rasa jeung nada. Tina sakumna data nu dianalisis, kontks laku basa dina rohang status facebook dumasar aspk-aspk kasebut bisa dititnan dina pedaran ieu di handap.

80

4.2.1 Undak Usuk atawa Tatakrama Basa Undak usuk basa dipikawanoh dina kahirupan masarakat Sunda mangrupa warisan ti Mataram nu kungsi ngrh tatar Sunda. Dina kamekaranana, undak usuk basa Sunda (UUBS) ngalaman sawatara parobahan patali jeung pantapantana. Kiwari, sanajan teu pati lega pamakanana, UUBS tetep digunakeun ku sawatara masarakat Sunda. Panta-panta UUBS nu kiwari sok disebut og tatakrama basa ngawengku basa kasar, loma, jeung lemes. Konts UUBS laku basa dina rohang status facebook dittlakeun sakumaha tabl di handap.

Tabl 4.2 Kontks Undak Usuk Basa Laku Basa dina Rohang Status Facebook No. 1. Loma 2. Lemes UUBS f 13 tks 2 tks % 86,7 13,3

Dumasar tabl 4.2, kontks undak usuk atawa tatakrama basa nu digunakeun dina tks laku basa dina rohang status facebook ngawengku dua ragam basa loma jeung lemes. Ragam basa loma digunakeun dina 13 tks (86,7%), sedengkeun ragam basa lemes digunakeun dina 2 tks (13,3%). Saupama digrafikkeun, konteks undak usuk basa nu digunakeun dina tks laku basa dina rohang status facebook th bisa dititnan dina grafik di handap.

81

Kontks Undak Usuk Basa Teks dina Rohang Status Facebook

13,3%

Loma 86,7% Lemes

Grafik 4.1: Kontks Undak Usuk Basa Tks dina Rohang Status Facebook

Ragam basa loma nyampak dina 13 tks sakumaha ieu di handap. (1) (2) (3) (4) Resep ngabandungan jalma nu sok bijil tanduk lamun ningali batur sukses. Lain seuri... mikirrr!!! Rek hideung, bodas, beureum, bodas, hejo, koneng,....dilalab ku aing!!!! Ngarayap bari melak.. "Ngukur seni tradisi ku agama mah sarua jeung make kolor dina sirah atuh!" ceuk Mang Ohim tukang toleat ngutruk. Pok deui "Ku teu euih-euih. Hrt salakina teu panuju gitek jaipong, ayn pamajikanana nyebut sintren musrik. Nya heueuh ath. Mlh lain sintren bae, upcr adat, pantun, seren taun, jsb kaasup malusrik. Kuduna lain urg Cirebon bae nu genjolng teh! Belegug kabinabina ceuk Emang mah nu ngomong kitu teh!" Lamun hakim di nagara urang jiga hakim garis dina LSI gawaaat... Mangrwu langit geus ditirun ku po nu ngebebela, hangit hawa ngadsh hambalan mga-mga.. kuring rk ngendagkeun hujan peuting ieu, sangkan pepettan ligar nandasa ingetan.. Hujan th kalangkang hirup nu ngalanggengkeun kahirupan.. Mungguh waktu, ngolepat nandingan kilat. Asa kamari ulin anjang-anjangan di buruan. Asa kamari silih toel jeung babaturan. Asa kamari silih kelet jeung bebene. Kiwari, rambut

(5) (6)

(7) (8)

82

geus campur jeung huis. Waos nu keker, nungtutan hiji-hiji dicopotan. Awak nu jagjag waringkas, saeutik-saeutik diciwitan ku rematik. Ah, ... teu sakara-kara. Hatur nuhun, terima kasih, kanggo sadayana, mugia doa urang dikabul ku Allah. Amin. (9) Ah... geus paturay tineung deui wae. Bral... anaking, geura mariang, teu kudu dikeupelan da geus bisa ngeupeul sorangan. Sing saralamet mangkaning caah rongkah di mana-mana..... Hariwang uing mah.. Dimana atuh bener teh, nu kumaha atuh ari bener teh, ceuk saha atuh bener teh tur kumaha anu satemna? Lieur ngabandungan nu jarago pabeulit letah, ngadon ngarumpak pabalik letah udarider sok jarambah mukmak mekmek tur awuntah. Teu inggis nyepeng amanat ti Rahayat anu tigerat.Dasar beungeut nungulit badak, tonggoy lir kebo nu di tendok. Milik mah ti mana we, nu teu boga domba oge bisa nyate. Ari urang Sunda di Purwakarta araraya? Kade ah bilih kakeueum ku buah beukah, nu atos-atos ge maot kamerekaan hehehe. Ibarat kana semur jngkol, sakitu nyaho bau jeung matak jngkoleun, belewek deui belewek deui.

(10)

(11) (12)

(13)

Ragam basa lemes digunakeun dina 2 tks di handap. (14) (15) Ka Garut. Mipit kagandrung nu teu kungsi lawung. Wilujeng sumping di Purwakarta, kota pager nu teu puguh nyanghareupna.

Ragam basa loma leuwih ra digunakeun ku panyatur pikeun nuliskeun tks statusna ti batan basa lemes. ta hal bisa nmbongkeun yn dina pajaman kiwari panyatur facebook kaasup kana masarakat modren anu muka dirina sacara sosial jeung kultural. Demi masarakat modren mah mangrupa masarakat basa nu katang terbuka, dina ngagunakeun basa th leuwih nyoko kana rupaning variasi dina basa anu sarua atawa satata. Ragam basa loma th nmbongkeun basa nu sarua atawa satata.

83

4.2.2 Nu Mak Basa Kontks nu mak basa dina rohang status facebook th ngalibetkeun saha nu nyarita (panyatur) atawa nu nulis (panulis) jeung saha nu diajak nyarita (pamiarsa) atawa nu maca (pamaca). Panyatur jeung pamiarsa th di antarana bisa bda-bda kaayan warugana. Tina kaayaan warugana, nu mak basa th bisa lalaki, aww, malah bisa og banci. Ditilik tina ngaran-ngaran dina profilna, 15 tks laku basa dina rohang status facebook dina ieu panalungtikan dipedalkeun ku panyatur lalaki. Facebook mekar salasahijina jadi sarana pikeun nepikeun kritik perkara rupa-rupa pasualan. Gerakan-gerakan nu diwangun dina facebook dijadikeun sarana oposisi kana kawijakan-kawijakan pamarntah atawa hal-hal nu dianggap leupas tina prinsip kaadilan sosial. Dina nepikeun kritik th remen digunakeun ungkara basa nu nmbongkeun ciri kasopanan ngatif. ta hal bisa katitn tina conto tks di handap.

(4)

"Ngukur seni tradisi ku agama mah sarua jeung make kolor dina sirah atuh!" ceuk Mang Ohim tukang toleat ngutruk. Pok deui "Ku teu euih-euih. Hrt salakina teu panuju gitek jaipong, ayn pamajikanana nyebut sintren musrik. Nya heueuh ath. Mlh lain sintren bae, upcr adat, pantun, seren taun, jsb kaasup malusrik. Kuduna lain urg Cirebon bae nu genjolng teh! Belegug kabinabina ceuk Emang mah nu ngomong kitu teh!" Dimana atuh bener teh, nu kumaha atuh ari bener teh, ceuk saha atuh bener teh tur kumaha anu satemna? Lieur ngabandungan nu jarago pabeulit letah, ngadon ngarumpak pabalik letah udarider sok jarambah mukmak mekmek tur awuntah. Teu inggis nyepeng amanat ti Rahayat anu tigerat.Dasar beungeut nungulit badak, tonggoy lir kebo nu di tendok.

(10)

84

Sabenerna kaitung ra panyatur aww nu medalkeun tks dina status facebook. Nurutkeun Holmes (1995), umumna basa nu digunakeun ku wanoja mindeng nmbongkeun ciri kasopanan nu leuwih positif ti batan basa nu digunakeun ku lalaki. Salian ti ta, dibandingkeun jeung lalaki, dina prakna komunikasi th panyatur wanoja mah umumna leuwih nekenkeun kana tinimbangan parasaan pamiarsa nu jadi lawan nyaritana.

4.2.3 Nu Dicaritakeun Lumangsungna komunikasi basa antara panyatur jeung pamiarsa th museur kana objk nu dicaritakeun. Objk nu dicaritakeun th jadi galeuh atawa jejer omongan, bisa mangrupa jalma, barang, kaayaan, atawa kajadian. ta hal th bisa mangrupa: 1) pasualan nu sipatna tradisional, masualkeun rupa-rupa hal dina wengkuan tradisi kayaning adat kabiasaan masarakat Sunda, ajn-inajn kasundaan, basa, sastra, seni, pakakas, sistem kapercayaan, pakasaban, sawangan hirup, jst.; 2) pasualan nu sipatna modrn, masualkeun rupa-rupa hal dina wengkuan alam atawa kahirupan modrn. Kontks nu patali jeung aspk nu dicaritakeun nu kapaluruh dina laku basa dina rohang status facebook nyata sakumaha tabl ieu di handap. Tabl 4.3 Kontks Nu Dicaritakeun Patali jeung Sipat Laku Basa dina Rohang Status Facebook No. 1. 2. Aspk Wengkuan Jejer Pasualan Tadisional Modrn f 3 tks 12 tks % 20,0 80,0

85

Dumasar tabl 4.3, ukur 3 tks (20,0%) nmbongkeun atawa masualkeun kontks tradisi lokal, sedengkeun ssana, 12 tks (80,0%) masualkeun jejer nu mangrupa kahirupan modren. Ieu hal nmbongkeun yn ikon-ikon budaya jeung pasualan dina kahirupan modrn mangrupa jejer nu leuwih ra disanghareupan ku panyatur dina kahirupan sapopona. Saupama digrafikkeun, kontks nu dicaritakeun laku basa dina rohang status facebook th bisa dititnan sakumaha ieu di handap.

Kontks Nu Dicaritakeun Patali jeung Sipat Laku Basa dina Rohang Status Facebook

20%

80%

Tradisional Modrn

Grafik 4.2: Kontks Nu Dicaritakeun Patali jeung Sipatna dina Laku Basa dina Rohang Status Facebook

Salian ti ta, kontks nu dicaritakeun th patali og jeung latar situasi nu jadi panggung eusining pasualan nu dicaritakeun, katgorina bisa mangrupa: 1) alam nyata, nu mangrupa situasi riil aya dikieuna; jeung 2) alam hayalan, nu mangrupa situasi nu teu nyampak dina ralitas, bisa mangrupa dongng, mitos, atawa angen-angen. Kontks nu dicaritakeun patali jeung latar situasina nu

86

kapaluruh dina laku basa dina rohang status facebook nyata sakumaha tabl ieu di handap.

Tabl 4.4 Kontks Nu Dicaritakeun Patali jeung Situasi Laku Basa dina Rohang Status Facebook No. 1. 2. Aspk Eusi Jejer Pasualan Alam Nyata Alam Hayalan f 14 tks 1 tks % 93,3 6,7

Dumasar tabl 3.4, sabagian gede jejer nu dicaritakeun jolna tina situasi alam nyata (14 tks; 75,9%), ari nu jolna tina situasi alam hayalan mah ukur 1 tks (6,7%). Saupama digrafikkeun, kontks wengkuan jejer laku basa dina rohang status facebook th bisa dititnan sakumaha ieu di handap.

Kontks Nu Dicaritakeun Patali jeung Situasi Laku Basa dina Rohang Status Facebook

6,7%

Alam Nyata Alam Hayalan 93,3%

Grafik 4.3: Kontks Nu Dicaritakeun Patali jeung Situasi dina Laku Basa dina Rohang Status Facebook

87

Alam nyata nu dicaritakeun th katitn tina eusi jejer pasualan nu nyaritakeun kahirupan sapopo di lingkungan diri jeung sabudeureunana, boh dina kontks lokal, nusantara, boh global, kayaning pasalia paham (pacngkadan papada manusa atawa sistem), kaasih, seni tradisi, hukum (perkara korupsi hakim), olah raga (perkara wasit sepakbola), hujan, usum halodo, pangalaman, ruang jeung waktu, kapamingpinan, jeung harta. Sedengkeun alam hayalan nu dijadikeun kontks eusi jejer pasualan, gelar tina angen-angen perkara asih.

4.2.4 Kasang Tukang Tempat, Waktu, jeung Suasana Kotks dumasar kasang tukang tempat, waktu, jeung suasana th mangrupa kontks lingkup kabudayaan dina kasang tukang sosial kamasarakatan nu ditmbongkeun atawa nu dicaritakeun, katgorina bisa mangrupa: 1) lokal, nu lumaku husus dina kahirupan masarakat Sunda; 2) nusantara, nu lumaku sacara umum dina kahirupan masarakat Indonsia; 3) luar nagri, nu lumaku husus dina kahirupan masarakat luareun Indonsia (Asia, Afrika, ropa, jeung Amrika); 4) global, nu lumaku gembleng atawa geus lumrah dina kahirupan masarakat sakuliah dunya. Kontks nu patali jeung aspk kasang tukang tempat, waktu, tur suasana nu kapaluruh dina laku basa dina rohang status facebook nyata sakumaha tabl ieu di handap.

88

Tabl 4.5 Kontks Kasang Tukang Tempat Laku Basa dina Rohang Status Facebook No. Kasang Tukang 1. Lokal 2. Nusantara 4. Global f 4 tks 3 tks 8 tks % 26,7 20,0 53,3

Dumasar tabl 4.5, 4 tks (26,7%) nmbongkeun kasang tukang sosial kamasarakatan jeung unsur-unsur budaya lokal (Sunda; Jawa Barat), saperti Garut sintrn, tolat, jaipong, pantun, srn taun, Cirebon, Purwakarta, Sunda, jeung Bandung. Kasang tukang nusantara aya dina 3 tks (20,0%), ku digunakeunana istilah LSI (Liga Super Indonsia; kompetisi sepakbola di Indonsia), hakim, Indonsia. 8 tks (53,3%) nu teu sacara husus nmbongkeun kasang tukang lokal atawa nusantara, dianggap nmbongkeun kasang tukang global, naon-naon hal anu ditmbongkeun th lumaku umum atawa geus lumrah aya dina kasang tukang kahirupan masarakat dunya. Kasang tukang nu nmbongkeun unsur-unsur budaya luar nagri sacara husus mah teu kapaluruh, bisa jadi geus kawengku dina kasang tukang global. Tina ieu hal, bisa disebutkeun yn rupa-rupa pasualan dina rohang status facebook nu dirspon atawa ditepikeun ku panyaturna th karranana mangrupa pasualan-pasualan nu gelar dina kasang tukang budaya jeung kahirupan masarakat dunya. Saupama digrafikkeun, kontks Kontks nu patali jeung aspk kasang tukang tempat, waktu, tur suasana laku basa dina rohang status facebook th bisa dititnan sakumaha ieu di handap.

89

Kontks Kasang Tukang Laku Basa dina Rohang Status Facebook

26,7% 53,3% 20,0% Lokal Nusantara Global

Grafik 4.4: Kontks Kontks Kasang Tukang Tempat, Waktu, tur Suasana Laku Basa dina Rohang Status Facebook

4.2.5 Rasa jeung Nada Rasa mangrupa sikep panyatur kana jejer atawa objk nu keur dicaritakeun. Sedengkeun nada mangrupa sikep panyatur ka pamiarsana. Rasa jeung nada sipatna subjktif sabab dipangaruhan ku pribadi panyaturna. Rasa nu aya dina tks laku basa dina rohang status facebook bisa dititnan dina tabl ieu di handap.

Tabl 4.6 Kontks Rasa Laku Basa dina Rohang Status Facebook No. 1. 2. 3. 4. Keuheul Yakin Sedih Ningnang Rasa f 4 tks 4 tks 4 tks 3 tks % 26,7 26,7 26,7 20,0

90

Dumasar tabl 4.6, aya opat rasa panyatur sakumaha kagambar dina tks laku basa dina rohang status facebook, nyata rasa keuheul, yain, sedih, jeung ningnang. Rasa keheul, yakin, jeung sedih, swang-swang aya dina opat tks (26,7%), sedengkeun rasa ningnang aya dina tilu tks (20%). Saupama digrafikkeun, baris katitn sakumaha ieu di handap.

Kontks Rasa Laku Basa dina Rohang Status Facebook

20%

26,7% Keuheul

26,7% 26,7%

Yakin Sedih Ningnang

Grafik 4.5: Kontks Rasa Laku Basa dina Rohang Status Facebook

Rasa keuheul mangrupa sikep panyatur nu pusing, jngkl, kesel, jst. kana rupa-rupa pasualan, boh jeroeun dirina boh luareun dirina. Katitn tina tks ieu di handap.

(1) (5)

Resep ngabandungan jalma nu sok bijil tanduk lamun ningali batur sukses. Lain seuri... mikirrr!!! "Ngukur seni tradisi ku agama mah sarua jeung make kolor dina sirah atuh!" ceuk Mang Ohim tukang toleat ngutruk. Pok deui "Ku teu euih-euih. Hrt salakina teu panuju gitek jaipong, ayn pamajikanana nyebut sintren musrik. Nya heueuh ath. Mlh

91

lain sintren bae, upcr adat, pantun, seren taun, jsb kaasup malusrik. Kuduna lain urg Cirebon bae nu genjolng teh! Belegug kabina-bina ceuk Emang mah nu ngomong kitu teh!" (11) Dimana atuh bener teh, nu kumaha atuh ari bener teh, ceuk saha atuh bener teh tur kumaha anu satemna? Lieur ngabandungan nu jarago pabeulit letah, ngadon ngarumpak pabalik letah udar-ider sok jarambah mukmak mekmek tur awuntah. Teu inggis nyepeng amanat ti Rahayat anu tigerat.Dasar beungeut nungulit badak, tonggoy lir kebo nu di tendok. Ari urang Sunda di Purwakarta araraya? Kade ah bilih kakeueum ku buah beukah, nu atos-atos ge maot kamerekaan hehehe.

(14)

Rasa yakin mangrupa sikep nyaho bener, katitn tina tks sakumaha ieu di handap. (2) (3) (8) (13) Rek hideung, bodas, beureum, bodas, hejo, koneng,....dilalab ku aing!!!! Ngarayap bari melak.. Hujan th kalangkang hirup nu ngalanggengkeun kahirupan.. Milik mah ti mana we, nu teu boga domba oge bisa nyate.

Rasa sedih bisa og disebut salaku nalangsa atawa ngenes, katitn tina tks ieu di handap. (4) (7) Ka Garut. Mipit kagandrung nu teu kungsi lawung. Mangrwu langit geus ditirun ku po nu ngebebela, hangit hawa ngadsh hambalan mga-mga.. kuring rk ngendagkeun hujan peuting ieu, sangkan pepettan ligar nandasa ingetan.. Mungguh waktu, ngolepat nandingan kilat. Asa kamari ulin anjang-anjangan di buruan. Asa kamari silih toel jeung babaturan. Asa kamari silih kelet jeung bebene. Kiwari, rambut geus campur jeung huis. Waos nu keker, nungtutan hiji-hiji dicopotan. Awak nu jagjag waringkas, saeutik-saeutik diciwitan ku rematik. Ah, ... teu sakara-kara. Hatur nuhun, terima kasih, kanggo sadayana, mugia doa urang dikabul ku Allah. Amin.

(9)

92

(10)

Ah... geus paturay tineung deui wae. Bral... anaking, geura mariang, teu kudu dikeupelan da geus bisa ngeupeul sorangan. Sing saralamet mangkaning caah rongkah di mana-mana..... Hariwang uing mah..

Rasa ningnang mangrupa reprsntasi tina kaayaan nu teu surup, teu pantes, atawa janggal. ta hal bisa katitn dina tks ieu di handap. (6) (12) (15) Lamun hakim di nagara urang jiga hakim garis dina LSI gawaaat... Wilujeng sumping di Purwakarta, kota pager nu teu puguh nyanghareupna. Ibarat kana semur jngkol, sakitu nyaho bau jeung matak jngkoleun, belewek deui belewek deui.

Patali jeung nada, tks laku basa dina rohang status facebook bisa dititnan dina tabl ieu di handap.

Tabl 4.7 Kontks Nada Laku Basa dina Rohang Status Facebook No. 1. 2. 3. Sinis Reueus Nyungkun Nada f 7 tks 4 tks 4 tks % 46,6 26,7 26,7

Dumasar tabl 4.7, aya tilu nada dina tks laku basa dina rohang status facebook th, nyata sinis, reueus, jeung nyungkun. Nada reueus jeung nyungkun swang-swang aya opat tks (26,7%), ssana 7 tks (46,6%) nadana sinis. Dina tks laku basa dina rohang status facebook, nada sinis aya patalina jeung rasa keuheul katut ningnang. Nada reueus aya patalina jeung rasa yakin. Sedengkeun

93

nada nyungkun aya patalina jeung rasa sedih. Saupama digrafikkeun, baris katitn sakumaha ieu di handap.

Kontks Nada Laku Basa dina Rohang Status Facebook

26,7% 46,6% 26,7% sinis

reueus
nyungkun

Grafik 4.6: Kontks Nada Laku Basa dina Rohang Status Facebook

4.3 Warna Laku Basa dina Rohang Status Facebook Warna laku basa dina rohang status facebook dianalisis dumasar kana warna laku basa nurutkeun Searle (1975) nu ngawengku 1) laku basa rprsntatif, 2) laku basa dirktif, 3) laku basa ksprsif, 4) laku basa komisif, jeung 5) laku basa dklaratif. Dumasar hasil analisis data, laku basa nu digunakeun dina rohang status facebook th aya 4 (opat) warna, ngawengku laku basa rprsntatif, dirktif, ksprsif, jeung komisif. Pedaran perkara warna laku basa dina rohang status facebook dibrhkeun ieu di handap.

94

4.3.1 Laku Basa Rprsntatif Laku basa rprntatif, biasa og disebut asrtif, mangrupa laku basa pikeun mr wawaran perkara rupa-rupa informasi. Wujudna bisa dina ngalaporkeun, ntlakeun, atawa nyebutkeun hiji hal. Adeganana bisa digambarkeun salaku panyatur ntelakeun jejer X, fakta Y, ka pamiarsa. Laku basa rprsntatif dina rohang status facebook bisa dititnan dina tks ieu di handap.

(1) (2)

(3)

Hujan th kalangkang hirup nu ngalanggengkeun kahirupan.. Mungguh waktu, ngolepat nandingan kilat. Asa kamari ulin anjang-anjangan di buruan. Asa kamari silih toel jeung babaturan. Asa kamari silih kelet jeung bebene. Kiwari, rambut geus campur jeung huis. Waos nu keker, nungtutan hiji-hiji dicopotan. Awak nu jagjag waringkas, saeutik-saeutik diciwitan ku rematik. Ah, ... teu sakara-kara. Hatur nuhun, terima kasih, kanggo sadayana, mugia doa urang dikabul ku Allah. Amin. Milik mah ti mana we, nu teu boga domba oge bisa nyate.

Teks (1), (2), jeung (3) mangrupa tks nu ntlakeun perkara jejer X patali jeung fakta Y. Dina tks (1), hujan mangrupa jejer X, sedengkeun kalangkang hirup nu ngalanggengkeun kahirupan mangrupa fakta Y. Dina tks (2), waktu mangrupa jejer X, kalawan faka Y aya dua rupa, nyata Asa kamari ulin anjanganjangan di buruan. Asa kamari silih toel jeung babaturan. Asa kamari silih kelet jeung bebene (Y1) jeung Kiwari, rambut geus campur jeung huis. Waos nu keker, nungtutan hiji-hiji dicopotan. Awak nu jagjag waringkas, saeutik-saeutik diciwitan ku rematik (Y2). Fakta Y1 jeung Y2 th ngawangun fakta Y gancangna parobahan waktu nu ku panyatur dittlakeun salaku ngolpat

95

nandingan kilat. Dina tks (3), milik mangrupa jejer X, sedengkeun nu teu boga domba og bisa nyat mangrupa fakta Y. Dumasar kana ta hal, dina tks (1) panyatur ntlakeun informasi perkara hujan salaku hal atawa faktor nu mangaruhan kalumangsungan kahirupan. Tks (2) netlakeun perkara kaayaan waktu nu dina kahirupan manusa lumangsung kalawan gancang jeung teu karasa robahna. Sedengkeun tks (3) ntlakeun perkara milik (pangupa jiwa; harta) nu bisa dipibanda ku sing saha wa.

4.3.2 Laku Basa Dirktif Laku basa dirktif mangrupa laku basa nu dilakukeun ku panyatur kalawan udagan sangkan pamiarsana ngalakukeun paripolah atawa tindakan nu disebutkeun dina omonganana, biasana ngawujud dina marntah mnta, nungtut, nyarankeun, jeung nangtang. Adeganana bisa digambarkeun salaku panyatur ngagerakkeun pamiarsa ngalakukeun lmn tindakan linguistik nu dittlakeun ku panyatur. Laku basa dirktif dina rohang status facebook bisa dititnan dina tks ieu di handap.

(4)

Ah... geus paturay tineung deui wae. Bral... anaking, geura mariang, teu kudu dikeupelan da geus bisa ngeupeul sorangan. Sing saralamet mangkaning caah rongkah di mana-mana..... Hariwang uing mah..

Tks (4) ngbrhkeun pangjurung laku panyatur ka pamiarsana pikeun lunta atawa nuluykeun lalampahan sabadana nyuprih pangaweruh. Kagiatan

96

nyuprih pangaweruh (di sakola) mangrupa pross lalampahan nu diwengku ku waktu. Nalika tepi kana waktuna, ta pross sok dipungkas ku kagiatan paturay tineung. Tindakan atawa pross nu kudu disungsi sabadana paturay tineung th di antarana nuluykeun sakola atawa digaw di lingkungan lianna nu leuwih lega. Kagiatan geura mariang jeung sing saralamet mangrupa lmn tindakan linguistik panyatur pikeun ngagerakkeun pamiarsana sangkan ngalakukeun kagiatan miang dina wujud sakola deui, digaw, jst., kalawan dibarung ku sikep ati-ati sangkan bisa salamet dina ngalakonanana.

4.3.3 Laku Basa ksprsif Laku basa sprsif mangrupa laku basa nu dilakukeun kalawan udagan sangkan ungkara atawa omoganana dihartikeun salaku valuasi perkara naon-naon hal nu disebutkeun dina omonganana, biasana ngawujud dina muji,

nganuhunkeun, kritik, jeung nyawad. Adeganana bisa digambarkeun salaku panyatur ntlakeun sikepna (S) ka pamiarsa patali jeung fakta (X), (Y) , sangkan pamiarsa ngalakukeun valuasi (). Laku basa ksprsif dina rohang status facebook bisa dititnan dina tks ieu di handap.

(5)

Resep ngabandungan jalma nu sok bijil tanduk lamun ningali batur sukses. Lain seuri... mikirrr!!!

97

(6)

(7) (8)

(9) (10) (11)

"Ngukur seni tradisi ku agama mah sarua jeung make kolor dina sirah atuh!" ceuk Mang Ohim tukang toleat ngutruk. Pok deui "Ku teu euih-euih. Hrt salakina teu panuju gitek jaipong, ayn pamajikanana nyebut sintren musrik. Nya heueuh ath. Mlh lain sintren bae, upcr adat, pantun, seren taun, jsb kaasup malusrik. Kuduna lain urg Cirebon bae nu genjolng teh! Belegug kabinabina ceuk Emang mah nu ngomong kitu teh!" Lamun hakim di nagara urang jiga hakim garis dina LSI gawaaat... Dimana atuh bener teh, nu kumaha atuh ari bener teh, ceuk saha atuh bener teh tur kumaha anu satemna? Lieur ngabandungan nu jarago pabeulit letah, ngadon ngarumpak pabalik letah udar-ider sok jarambah mukmak mekmek tur awuntah. Teu inggis nyepeng amanat ti Rahayat anu tigerat. Dasar beungeut nu ngulit badak, tonggoy lir kebo nu di tendok. Wilujeng sumping di Purwakarta, kota pager nu teu puguh nyanghareupna. Ari urang Sunda di Purwakarta araraya? Kade ah bilih kakeueum ku buah beukah, nu atos-atos ge maot kamerekaan hehehe. Ibarat kana semur jngkol, sakitu nyaho bau jeung matak jngkoleun, belewek deui belewek deui.

Sikep panyatur dina tks (5), (6), (7), (8), (9), (10), jeung (11) mangrupa kritik ka pamiarsana patali jeung rupa-rupa hal. Tks (5), ungkara jalma nu sok bijil tanduk lamun ningali batur sukses mangrupa fakta (X) nu dirspon ku panyatur ngaliwatan unsur (S) dina ungkara resep ngabandungan. Unsur (S) dina ungkara resep ngabandungan diantebkeun ngaliwatan ungkara lain

seurimikir!!!, ngawujud minangka kritik panyatur ka pamiarsana nu miboga sikep atawa sipat sirik nalika aya baturna atawa pihak lianna nu jucung (sukss) dina kahirupanana. valuasi () nu dipiharep ku panyatur th nyata sangkan jalma-jalma, boh nu miboga sikep teu suka kana kajucungan jalma lian, boh jalma-jalma lainna sacara umum, ngaleungitkeun sikep ngatif sarupa kitu.

98

Dina tks (6) aya dua fakta (Y), nyata (Y1) gubernur Jawa Barat teu panuju unsur gitek dina seni jaipongan, tur istrina nyebutkeun kasenian sintren musyrik, jeung (Y2) seni tradisi Sunda lianna kaasup musyrik. Fakta (Y2) gelar akibat korlasi tina fakta (Y1). Fakta (Y1) jeung (Y2) ngawangun fakta (X) ngukur seni tradisi ku agama, dirspon ku panyatur winangun sikep (S) kritik dina ungkara sarua jeung mak kolor dina sirah. Salian ti ta, panyatur og nepikeun sikep (S) kritikna ka pamiarsa lianna nu mangrupa masarakat urang Sunda sacara gembleng sakumaha dina ungkara kuduna lain urang Cirebon ba nu gnjlong th. Sacara gembleng, panyatur nepikeun kritik ka gubernur Jawa Barat, istri gubernur Jawa Barat, sarta masarakat Sunda lianna patali jeung seni tradisi Sunda. valuasi () nu dipiharep ku panyatur, keuna ka Gubernur Jawa Barat jeung garwana nu sakuduna ulah nganggap kasenian tradisi Sunda salaku kagiatan musyrik, pon kitu deui tumiba ka sakumna urang Sunda sangkan ulah cicing wa dina ngarspon kaayaan sarupa kitu. Dina tks (7), praktk suap mangrupa fakta (X). Ungkara hakim garis dina LSI konotasina ngatif, patali jeung sawatara kajadian dina LSI (Liga Super Indonsia; kompetisi spakbola di Indonsia) nu hakim garisna ra nguntungkeun salasihiji pihak nu keur tanding. Jadi, ungkara hakim garis dina LSI th bisa disebutkeun salaku praktk suap. Sikep (S) panyatur patali jeung fakta (X) th mangrupa kritik ka hakim di nagara Indonsia, boh hakim peradilan boh hakim garis sepakbola, nu ra ngamangpaatkeun kawenanganana pikeun kapentingan pribadi ku jalan ngahagalkeun nu salah jadi bener atawa nu bener jadi salah (misalna akibat suap), nu balukarna bisa gorng pikeun suprmasi hukum.

99

valuasi () nu dipiharepna sangkan hakim th salawasna napak dina kode tikna pikeun lumaku jujur luyu jeung nu lumaku atawa ngantt dina jabatan hakimna. Dina tks (8), pamingpin anu teu amanah mangrupa fakta (X), sakumaha brh dina ungkara nu jarago pabeulit letah, ngadon ngarumpak pabalik letah udar-ider sok jarambah mukmak mekmek tur awuntah, teu inggis nyepeng amanat ti rahayat anu tigerat, jeung beungeut nu ngulit badak, tonggoy lir kebo nu di tendok. Sikep (S) panyatur patali jeung fakta (X) th mangrupa kritik ka pamingpin nu teu amanah tur sok ngulinkeun bebeneran sanajan baris ngarugikeun rahayatna. Bebeneran pikeun pamingpin nu teu amanah mah aya dina wates anu bias, nu salah bisa jadi bener, nu bener bisa jadi salah. valuasi () nu dipiharepna sangkan pamingpin th sakuduna nyingkahan talajak hianat ka rahayatna sorangan, ku jalan ngalaksanakeun sagala amanah rahayat sastuna. Dina tks (9), Purwakarta mangrupa kota pager nu teu puguh nyanghareupna mangrupa fakta (X). Purwakarta ngarprsntasikeun unsur pamarentahan jeung rahayatna. Ku ta hal, sikep (S) panyatur th ngawujud dina kritik ka unsur pamarntah jeung rahayat dina ngawangun wewengkon Purwakarta nu hasilna teu nyugemakeun. Misalna, pamarntah Purwakarta kurang towksa dina ngaroris fasilitas umumna. Pamarntah Purwakarta remen mager sawatara wewengkon nu mangrupa fasilitas umumna nepi ka ta fasilitas teu puguh gk-gkan pamangpaatanana. valuasi () nu dipiharep th sangkan pamarntah leuwih merhatikeun jeung ngalaksanakeun pangwangunan nu mihak kana pangabutuh masarakatna.

100

Dina tks (10), aya urang Sunda di Purwakarta nu cilaka balukar hirupna kaleuleuwihi mangrupa fakta (X) sakumaha brh tina ungkara kade ah bilih kakeueum ku buah beukah, nu atos-atos ge maot kamerekaan. Sikep (S) panyatur mangrupa kritik kana ketak masarakat Sunda di Purwakarta nu teu malire dirina nepi ka babari dibbnjokeun ku hal-hal pikabitaeun tapi sabenerna matak nyilakakeun. valuasi () nu dipiharep tina kritik nu ditepikeun th sangkan urang Sunda nu aya di Purwakarta sangkan teu kabbnjokeun ku hal-hal pikabitaeun tapi sabenerna matak nyilakakeun. Dina tks (11), aya fakta (X) hal nu pikangeunaheun tapi matak nyilakakeun, jeung fakta (Y) jalma nu weruh had-gorng hiji hal, tapi alatan pangaresepna teu malir kaweruhna sorangan. Fakta (X) brh dina semur jngkol, bau jeung matak jngkoleun, sedengkeun fakta (Y) brh dina belewek deui belewek deui. Sikep (S) panyatur mangrupa kritik ka sakur jalma nu miboga kaweruh perkara had-gorngna hiji hal, tapi teu ngamangpaatkeun ta pangaweruh pikeun kasalametananana. valuasi () nu dipiharepna sangka pamiarsa ngarobah sikep, laku lampah, jeung paripolahna.

4.3.4 Laku Basa Komisif Laku basa komisif mangrupa laku basa nu meungkeut panyaturna sangkan ngalakukeun atawa ngalaksanakeun naon-naon hal nu dicaritakeun, kayaning jangji, sumpah, atawa ngancam. Adeganana bisa digambarkeun salaku panyatur ngalakukeun lmn tindakan linguistik (T) nu dittlakeunana.

101

Laku basa komisif dina rohang status facebook bisa dititnan dina tks ieu di handap.

(12) (13) (14) (15)

Rek hideung, bodas, beureum, bodas, hejo, koneng,....dilalab ku aing!!!! Ngarayap bari melak.. Ka Garut. Mipit kagandrung nu teu kungsi lawung. Mangrwu langit geus ditirun ku po nu ngebebela, hangit hawa ngadsh hambalan mga-mga.. kuring rk ngendagkeun hujan peuting ieu, sangkan pepettan ligar nandasa ingetan..

Tks (12), (13), (14), jeung (15) mangrupa laku basa nu ngbrhkeun maksud panyatur pikeun ngalakukeun naon hal nu dicaritakeun. lmn tindakan (T) dina tks (12) nyata dilalab ku aing!!!. ta ungkara ngawujud dina dua tindakan (a) sumpah pikeun nyanghareupan rupaning pasualan nu aya dina kahirupan, jeung (b) ancaman panyatur ka pamiarsana (jeung masarakat atawa kontks nu leuwih lega) nu rk ngagunasika ngaliwatan rupa-rupa pasualan atawa talajak, sakumaha brh dina ungkara rek hideung, bodas, beureum, bodas, hjo, konng lmn tindakan (T) dina tks (13) nyaeta (a) jangji pikeun sabar jeung rikrik gemi dina nyanghareupan kahirupan, jeung (b) yakin yn kasabaran dina nyanghareupan kahirupan th baris ngahasilkeun kabagjaan anu leuwih jembar. lmn tindakan (T-a) jeung (T-b) brh sacara teu langsung atawa nyamuni dina ungkara ngarayap bari melak. Dina tks (14), salian ti panyatur th mr wawaran ka pamiarsa yn dirina indit ka Garut, panyatur og ngalaksanakeun dua lmn tindakan (T),

102

nyata (a) enya-enya indit ka Garut, jeung (b) nepungan hiji jalma atawa nyungsi hiji hal. lmn tindakan (T-a) nyampak dina ungkara ka Garut, sedengkeun lmn tindakan (T-b) nyampak dina ungkara mipit kagandrung. kreatif, nepi ka panyatur mampuh ngungkapkeun parasanana dina kanyataan. Tks (15) ngandung lmn tindakan (T) mnta sangkan hujan turun, sakumaha breh dina ungkara kuring rk ngendagkeun hujan peuting ieu. Tks (15) salian ti mr wawaran ngeunaan kaayaan alam nu kiwari keur nandangan usum halodo, panyatur rk ngusahakeun sangkan hujan nu baris ngungkulan weratna halodo th bisa turun deui.

Dumasar pedaran di luhur, bisa dicindekeun sawatara hal patali jeung warna laku basa dina rohang facebook, sakumaha brh dina tabl-tabl ieu di handap.

Tabl 4.8 Warna Laku Basa dina Rohang Status Facebook No. 1. 2. 3. 4. Warna Laku Basa Rprsntatif Dirktif ksprsif Komisif f 3 tks 1 tks 7 tks 4 tks % 20,0 6,7 46,6 26,7

Dumasar tabl 4.8, tina lima warna laku basa th ukur opat nu kapaluruh digunakeun dina tks vrbal laku basa dina rohang status facebook. Aya 3 tks (20,0%) nu mangrupa laku basa rprsntatif, 1 tks (6,7%) mangrupa laku basa dirktif, 7 tks (46,6%) mangrupa laku basa ksprsif, jeung 4 tks (26,7%) mangrupa laku basa komisif, sedengkeun laku basa dklaratif mah teu kapaluruh.

103

Saupama digrafikkeun, warna laku basa dina rohang status facebook th bisa dititnan sakumaha ieu di handap.

Warna Laku Basa dina Rohang Status Facebook

26.7%

20%

6,7%

Rprsntatif Dirktif ksprsif Komisif

46,6%

Grafik 4.7: Warna Laku Basa dina Rohang Status Facebook

Laku basa ksprsif mangrupa laku basa nu pangrana kapaluruh digunakeun dina tks rohang status facebook. ta hal bisa jadi alatan bh dieuna, rohang status facebook ra dimangpaatkeun pikeun tujuan-tujuan nu leuwih lega tina saukur nuliskeun kagiatan sapopo. Kiwari ra anggota facebook ngamangpaatkeun rohang status pikeun nyusun gerakan-gerakan atawa oganisasi alumni, kalangenan, jeung organisasi sosial. Salian ti ngudag tujuan kalangenan, gerakan-gerakan nu diwangun dijadikeun sarana oposisi kana kawijakankawijakan pamarntah atawa hal-hal nu dianggap leupas tina prinsip kaadilan sosial. Kagiatan oposisi th diwujudkeunana ra dina kritik.

104

4.4 Wanda Laku Basa dina Rohang Status Facebook Wanda laku basa dina rohang status facebook dianalisis dumasar kana intersksi wanda laku basa nurutkeun Wijana jeung Rohmadi (2010) nu ngawengku 1) laku basa langsung literal, 2) laku basa langsung teu literal, 3) laku basa teu langsung literal, jeung 4) laku basa teu langsug teu literal. Dumasar analisis data, aya 2 (dua) wanda laku basa nu digunakeun dina rohang status facebook, ngawengku laku basa langsung teu literal jeung laku basa teu langsung teu literal. Pedaran perkara wanda laku basa dina rohang status facebook dibrhkeun ieu di handap.

4.4.1 Laku Basa Langsung Teu Literal Laku basa langsung teu literal nyata laku basa nu dibrhkeun ngaliwatan modus kalimah nu luyu jeung maksud omongan atawa ungkarana, tapi kekecapan nu ngawangunna teu miboga mana nu sarua jeung maksud omongan atawa ungkarana. Wanda laku basa langsung teu literal dina rohang status facebook bisa dititnan dina pedaran ieu di handap.

(1) (2)

(3)

Hujan th kalangkang hirup nu ngalanggengkeun kahirupan.. Mungguh waktu, ngolepat nandingan kilat. Asa kamari ulin anjang-anjangan di buruan. Asa kamari silih toel jeung babaturan. Asa kamari silih kelet jeung bebene. Kiwari, rambut geus campur jeung huis. Waos nu keker, nungtutan hiji-hiji dicopotan. Awak nu jagjag waringkas, saeutik-saeutik diciwitan ku rematik. Ah, ... teu sakara-kara. Hatur nuhun, terima kasih, kanggo sadayana, mugia doa urang dikabul ku Allah. Amin. Milik mah ti mana we, nu teu boga domba oge bisa nyate.

105

(4)

(7) (8)

Ah... geus paturay tineung deui wae. Bral... anaking, geura mariang, teu kudu dikeupelan da geus bisa ngeupeul sorangan. Sing saralamet mangkaning caah rongkah di mana-mana..... Hariwang uing mah.. Lamun hakim di nagara urang jiga hakim garis dina LSI gawaaat... Dimana atuh bener teh, nu kumaha atuh ari bener teh, ceuk saha atuh bener teh tur kumaha anu satemna? Lieur ngabandungan nu jarago pabeulit letah, ngadon ngarumpak pabalik letah udar-ider sok jarambah mukmak mekmek tur awuntah. Teu inggis nyepeng amanat ti Rahayat anu tigerat. Dasar beungeut nu ngulit badak, tonggoy lir kebo nu di tendok.

Naon hal nu dipimaksud dina tks (1), (2), (3), (7), jeung (8) ditepikeun sacara langsung ngaliwatan modus kalimah wawaran, sedengkeun informasina ditepikeun ngaliwatan kekecapan nu teu literal. Tks (1) ntlakeun informasi perkara hujan salaku hal atawa faktor nu mangaruhan kalumangsungan kahirupan. hujan salaku hal atawa faktor nu mangaruhan kalumangsungan kahirupan th dittlakeunana dina ungkara kalangkang hirup. Tks (2) netlakeun perkara kaayaan waktu nu dina kahirupan manusa lumangsung kalawan gancang jeung teu karasa robahna. Informasi perkara gancangna robah waktu th dittlakeun ngaliwatan ungkara ngolpat nandingan kilat. Tks (3) ntlakeun perkara milik (pangupa jiwa; harta) nu bisa dipibanda ku sing saha wa. Informasi perkara milik nu bisa dipibanda ku sing saha wa dittlakeun dina ungkara nu teu boga domba g bisa nyat. Tks (4) ngbrhkeun pangjurung laku panyatur ka pamiarsana pikeun lunta atawa nuluykeun lalampahan dina wengkuan nu leuwih lega sabadana nyuprih pangaweruh minangka bekelna. maksud nyuprih pangaweruh deui atawa nyiar kipayah dittlakeun ngaliwatan kecap miang, sedengkeun maksud bekel

106

pikeun lunta dittlakeun dina teu kudu dikeupelan da geus bisa ngeupeul sorangan. Katerangan patempatan anyar atawa wengkuan nu leuwih lega minangka tempat pikeun nyuprih lmu nu leuwih jembar jeung nyiar kipayah th kaayaanana teu nyugemakeun, dittlakeun dina ungkara caah rongkah di manamana. Tks (7) mangrupa kritik ka hakim di nagara Indonsia, boh hakim peradilan boh hakim garis sepakbola, nu ra ngamangpaatkeun kawenanganana pikeun kapentingan pribadi ku jalan ngahagalkeun nu salah jadi bener atawa nu bener jadi salah (misalna akibat suap), nu balukarna bisa gorng pikeun suprmasi hukum. Informasi perkara hakim nu korupsi dittlakeun dina ungkara jiga hakim garis dina LSI. Tks (8) mangrupa kritik ka pamingpin nu teu amanah tur sok ngulinkeun bebeneran sanajan baris ngarugikeun rahayatna. Bebeneran pikeun pamingpin nu teu amanah mah aya dina wates anu bias, nu salah bisa jadi bener, nu bener bisa jadi salah. Informasi perkara pamingpin nu teu amanah tur teu boga kaisin dittlakeun dina ungkara beungeut nu ngulit badak, tonggoy lir kebo nu di tendok.

4.4.2 Laku Basa Teu Langsung Teu Literal Laku basa teu langsug teu literal nyata laku basa nu dibrhkeun ngagunakeun modus katut mana kalimah nu teu luyu jeung maksud nu hayang

107

ditepikeun. Wanda laku basa teu langsung teu literal dina rohang status facebook bisa dititnan dina pedaran ieu di handap.

(5) (6)

(9) (10) (11) (12) (13) (14) (15)

Resep ngabandungan jalma nu sok bijil tanduk lamun ningali batur sukses. Lain seuri... mikirrr!!! "Ngukur seni tradisi ku agama mah sarua jeung make kolor dina sirah atuh!" ceuk Mang Ohim tukang toleat ngutruk. Pok deui "Ku teu euih-euih. Hrt salakina teu panuju gitek jaipong, ayn pamajikanana nyebut sintren musrik. Nya heueuh ath. Mlh lain sintren bae, upcr adat, pantun, seren taun, jsb kaasup malusrik. Kuduna lain urg Cirebon bae nu genjolng teh! Belegug kabinabina ceuk Emang mah nu ngomong kitu teh!" Wilujeng sumping di Purwakarta, kota pager nu teu puguh nyanghareupna. Ari urang Sunda di Purwakarta araraya? Kade ah bilih kakeueum ku buah beukah, nu atos-atos ge maot kamerekaan hehehe. Ibarat kana semur jngkol, sakitu nyaho bau jeung matak jngkoleun, belewek deui belewek deui. Rek hideung, bodas, beureum, bodas, hejo, koneng,....dilalab ku aing!!!! Ngarayap bari melak.. Ka Garut. Mipit kagandrung nu teu kungsi lawung. Mangrwu langit geus ditirun ku po nu ngebebela, hangit hawa ngadsh hambalan mga-mga.. kuring rk ngendagkeun hujan peuting ieu, sangkan pepettan ligar nandasa ingetan..

Tks (5) mangrupa kritik panyatur ka pamiarsana nu miboga sikep atawa sipat sirik nalika aya baturna atawa pihak lianna nu jucung (sukss) dina kahirupanana. Modus kalimah nu digunakeun dina tks (5) ngawengku kalimah wawaran jeung kalimah parntah. Modus kalimah wawaran kapanggih dina kalimah Resep ngabandungan jalma nu sok bijil tanduk lamun ningali batur sukses, maksudna mah mr wawaran yn aya jalma nu teu suka nalika aya jalma lainna anu jucung (sukss), nu ta paripolah th matak teu pikaresepeun,

108

ditepikeunana sacara teu langsung ngaliwatan digunakeunana kecap resep jeung frase jalma nu sok bijil tanduk. Sedengkeun modus kalimah parntah digunakeun dina kalimah Lain seuri... mikirrr!!!, nu maksudna sangkan jalmajalma, boh nu miboga sikep teu suka kana kajucungan jalma lian, boh jalma-jalma lainna sacara umum, ngaleungitkeun sikep ngatif sarupa kitu. Digunakeunana kecap resep, frase jalma nu sok bijil tanduk, jeung frase lain seuri, ngabalukarkeun naon-naon hal anu dipimaksud ku panyatur th teu sarua jeung mana lksikal kekecapanana sacara literal, nepi ka kalimah nu digunakeun dina tks (5) ngawangun mana nu teu literal. Tks (6) mangrupa kritik ka gubernur Jawa Barat jeung istrina patali jeung ajn-inajn seni tradisi Sunda nu teu bisa diukur ku ajn-inajn agama. Informasi perkara ajn-inajn seni tradisi Sunda teu bisa diukur ku ajn-inajn agama dittlakeun dina ungkara make kolor dina sirah. Tks (9), (10), jeung (11) mangrupa kritik nu ditepikeun sacara teu langsung teu literal. Tks (9) mangrupa kritik ka unsur pamarntah jeung rahayat dina ngawangun wewengkon Purwakarta nu hasilna teu nyugemakeun jeung kurang towksa dina ngaroris fasilitas umumna, nepi ka ta fasilitas teu puguh gk-gkan pamangpaatanana. Kritik ditepikeun dina ungkara Purwakarta, kota pager nu teu puguh nyanghareupna. Tks (10) mangrupa kritik kana ketak masarakat Sunda di Purwakarta nu teu malire dirina nepi ka babari dibbnjokeun ku hal-hal pikabitaeun tapi sabenerna matak nyilakakeun. Ngagunakeun modus kalimah pananya jeung wawaran, dina tks (10) panyatur nanyakeun ketak masarakat Purwakarta dina rupa-rupa hal, tur mr saran sangkan urang Sunda nu mangkuk

109

di Purwakarta nyingkahan dibbnjokeun ku hal-hal nu matak pikabitaun tapi sabenerna matak nyilakakeun. Kritik dittlakeun dina ungkara Kade ah bilih kakeueum ku buah beukah, nu atos-atos ge maot kamerekaan. Tks (11) mangrupa kritik ka sakur jalma nu miboga kaweruh perkara had-gorngna hiji hal, tapi teu ngamangpaatkeun ta pangaweruh pikeun kasalametananana. Kritik jeung rasa hran dittlakeun dina ungkara Ibarat kana semur jngkol, sakitu nyaho bau jeung matak jngkoleun, belewek deui belewek deui. Tks (12) mangrupa (a) sumpah pikeun nyanghareupan rupaning pasualan nu aya dina kahirupan, jeung (b) ancaman panyatur ka pamiarsana (jeung masarakat atawa kontks nu leuwih lega) nu rk ngagunasika ngaliwatan ruparupa pasualan atawa talajak. Ngaliwatan modus kalimah panitah, dina tks (12) panyatur miboga maksud nu meungkeut dirina sangkan ngalakukeun naon hal nu dicaritakeun. Ungkara dilalab ku aing!!! bisa mangrupa sumpah panyatur pikeun nyanghareupan rupaning pasualan nu aya dina kahirupan, bisa og mangrupa ancaman panyatur ka pamiarsana (jeung masarakat atawa kontks nu leuwih lega) nu rk ngagunasika ngaliwatan rupa-rupa pasualan atawa talajak. Ancaman jeung sumpah pikeun nyanghareupan pasualan, talajak, jeung hal-hal lianna nu gorng tur matak ngabarubahkeun panyatur (jeung kontks nu leuwih lega) th ditepikeun sacara teu langsung jeung teu litera ngaliwatan ungkara rek hideung, bodas, beureum, bodas, hejo, koneng jeung dilalab. Tks (13) mangrupa (a) jangji pikeun sabar jeung rikrik gemi dina nyanghareupan kahirupan, jeung (b) kayakinan yn kasabaran dina

nyanghareupan kahirupan th baris ngahasilkeun kabagjaan anu leuwih jembar.

110

Ngaliwatan modus kalimah panitah, sacara teu langsung tur teu literal dina tks (13) panyatur miboga maksud nu meungkeut dirina sangkan ngalakukeun naon hal nu dicaritakeun. Ungkara ngarayap bari melak sacara teu langsung jeung teu literal, mangrupa jangji panyatur pikeun sabar jeung rikrik gemi dina nyanghareupan kahirupan. Dina tks (14), panyatur mr wawaran yn dirina indit ka Garut, kalawan maksud nepungan hiji jalma atawa nyungsi hiji hal. Ngaliwatan modus kalimah wawaran, sacara teu langsung tur teu literal dina tks (14) salian ti panyatur th mr wawaran ka pamiarsa yn dirina indit ka Garut, panyatur og ngalaksankeun omonganana ku cara enya-enya indit ka Garut kalawan tujuan rk nepungan atawa nyungsi hiji hal nu sacara teu langsung jeung teu literal ditepikeun dina ungkara mipit kagandrung nu teu kungsi lawung. Dina tks (15), salian ti mangrupa wawaran perkara kaayaan alam nu kiwari keur nandangan usum halodo, panyatur rk ngusahakeun sangkan hujan nu baris ngungkulan weratna halodo th bisa turun deui. Ngaliwatan modus kalimah wawaran, sacara teu langsung tur teu literal dina tks (15) salian ti mr wawaran ngeunaan kaayaan alam nu kiwari keur nandangan usum halodo, panyatur rk ngusahakeun sangkan hujan nu baris ngungkulan weratna halodo th bisa turun deui.

Dumasar pedaran di luhur, bisa dicindekeun sawatara hal patali jeung wanda laku basa dina rohang facebook, sakumaha brh dina tabl-tabl ieu di handap.

111

Tabl 4.9 Wanda Laku Basa dina Rohang Status Facebook No. Wanda Laku Basa 1. Langsung Teu Literal 2. Teu Langsung Teu Literal f 6 tks 9 tks % 40,0 60,0

Dumasar tabl 4.9, tina opat wanda laku basa nu mangrupa intersksi th ukur dua wanda laku basa nu kapaluruh dina rohang status facebook, nyata laku basa langsung teu literal jeung laku basa teu langsung teu literal. Aya 6 tks (40%) mangrupa laku basa langsung teu literal, sedengkeun nu mangrupa laku basa teu langsung teu literal aya 9 tks (60%). Laku basa langsung literal jeung teu langsung literal mah teu kapaluruh, bisa jadi alatan tks nu digunakeun th leuwih nyoko kana ayana unsur mtafora. Saupama digrafikkeun, wanda laku basa dina rohang status facebook th bisa dititnan sakumaha ieu di handap.

Wanda Laku Basa dina Rohang Status Facebook

40% 60% Langsung Teu Literal Teu Langsung Teu Literal

Grafik 4.8: Wanda Laku Basa dina Rohang Status Facebook

112

4.5 Fungsi Laku Basa dina Rohang Status Facebook Hakkatna, unggal ungkara atawa omongan dina komunikasi nu ditepikeun ku panyatur (J1) ka pamiarsana (J2) mibanda maksud jeung tujuan nu tangtu. Maksud omongan panyatur th teu salawasna dittlakeun sacara langsung (kauni), aya kalana ku cara teu langsung (nyamuni). Tafsir atawa pamahaman kana maksud nu dittlakeun sacara langsung, baris leuwih gampang ti batan nu dittlakeun sacara teu langsung. Sangkan bisa nyieun tafsiran atawa paham kana maksud panyatur nu ditepikeun sacara teu langsung, pamiarsa perlu paham kana kontks nu nyampak dina omongan atawa ungkarana. Dumasar kana fungsi komunikasi, fungsi laku basa th bisa ngawengku: 1) fungsi informatif, pikeun mr wawaran; ngundakkeun pangaweruh; nambahan wawasan; nepikeun pamikiran, id, atawa sawangan; ngatik; 2) fungsi manipulatif, pikeun ngagerakkeun atawa mangaruhan jalma nu bisa narima id-id nu ditepikeun, boh luyu jeung sikep sarta ajn dirina boh henteu; kritik; ngarobah sawangan, pamikiran, atawa opini; ngarobah sikep, laku lampah, jeung paripolah; ngarobah masarakat; 3) fungsi stetik, pikeun nyiptakeun tujuan-tujuan nu sipatna kreatif, nepi ka hiji jalma mampuh ngungkapkeun parasanana dina kanyataan; hiburan; jeung 4) fungsi kayakinan, pikeun ngayakinkeun atawa mekarkeun kayakinan papada jalma ka lingkungan masarakatna. Salian ti bisa madeg mandiri, unggal fungsi bisa pagalo ngawangun fungsi gabungan atawa intersksi. Dumasar analisis data, laku basa dina rohang status facebook miboga fungsi: 1) informatif, 2) manipulatif, 3) kayakinan, 4) informatif-manipulatif, 5)

113

informatif-sttik, jeung 6) informatif-kayakinan. Pedaran perkara fungsi laku basa dina rohang status facebook dibrhkeun ieu di handap. Fungsi informatif digunakeun dina tks (1) jeung (2). Dina tks (1) panyatur mr wawaran nu mangrupa informasi perkara hujan salaku hal atawa faktor nu mangaruhan kalumangsungan kahirupan sakurna mahluk hirup. Informasi th ditepikeunana sacara langsung, dipiharep nambahan wawasan pamiarsa jeung bahan atikan pikeun ngajaga lingkungan salaku salasahiji faktor kalumangsungan hujan. Sedengkeun dina tks (2), panyatur mr wawaran perkara kaayaan waktu, nu dina kahirupan manusa, lumangsung kalawan gancang jeung teu karasa robahna. Fungsi manipulatif katitn dina tks (4), (6), (7), (8), (9), (10). Tks (4) mangrupa pangjurung laku panyatur ka pamiarsana pikeun lunta atawa nuluykeun lalampahan sabadana nyuprih pangaweruh. Panyatur ngagerakkeun pamiarsana sangkan ngalakukeun kagiatan miang dina wujud sakola deui, digaw, jst., kalawan dibarung ku sikep ati-ati sangkan bisa salamet dina ngalakonanana. Salian ti ta, panyatur og mangaruhan pamiarsana sangkan narima sawangan perkara patempatan anyar atawa wengkuan nu leuwih lega minangka tempat pikeun nyuprih lmu nu leuwih jembar jeung nyiar kipayah th kaayaanana teu nyugemakeun. Tks (6), (7), (8), (9), jeung (10) mangrupa kritik panyatur ka pamiarsana. Tks (6) mangrupa kritik ka gubernur Jawa Barat jeung istrina patali jeung ajninajn seni tradisi Sunda nu teu bisa diukur ku ajn-inajn agama. Tks (7) mangrupa kritik ka hakim di nagara Indonsia, boh hakim peradilan boh hakim

114

garis sepakbola, nu ra ngamangpaatkeun kawenanganana pikeun kapentingan pribadi ku jalan ngahagalkeun nu salah jadi bener atawa nu bener jadi salah (misalna akibat suap), nu balukarna bisa gorng pikeun suprmasi hukum. Tks (8) mangrupa kritik ka pamingpin nu teu amanah tur sok ngulinkeun bebeneran sanajan baris ngarugikeun rahayatna. Bebeneran pikeun pamingpin nu teu amanah mah aya dina wates anu bias, nu salah bisa jadi bener, nu bener bisa jadi salah. Tks (9) mangrupa kritik ka unsur pamarntah jeung rahayat dina ngawangun wewengkon Purwakarta nu hasilna teu nyugemakeun jeung kurang towksa dina ngaroris fasilitas umumna, nepi ka ta fasilitas teu puguh gk-gkan pamangpaatanana. Tks (10) mangrupa kritik kana ketak masarakat Sunda di Purwakarta nu teu malire dirina nepi ka babari dibbnjokeun ku hal-hal pikabitaeun tapi sabenerna matak nyilakakeun. Kritik nu ditepikeun dina tks (6), (7), (8), (9), jeung (10) didadasaran ku sawangan pribadi panyaturna. Ngaliwatan ta tks, panyatur ngusahakeun pangaruh sangkan pamiarsa bisa narima sawangan nu ditepikeun. Ku ditarimana ta sawangan, dipiharep aya valuasi nu dilakukeun ku pamiarsa sangkan sikep, laku lampah, jeung paripolah bisa robah. Fungsi kayakinan katitn dina tks (12) jeung (13). Ngaliwatan tks (12) jeung (13) panyatur ngayakinkeun atawa mekarkeun kayakinan papada jalma jeung lingkungan masarakatna patali jeung rupa-rupa pasualan. Aya sawatara pasualan kahirupan nu ditepikeun ku panyatur dina tks (12) nu dittkeun ku ungkara rek hideung, bodas, beureum, hjo, konng ta hal bisa mangrupa aspek-aspk atawa widang-widang kahirupan, bisa og mangrupa ancaman,

115

hahalang, atawa rereged nu nyampak dina kahirupan. Sedengkeun dina tks (13), kayakinan panyatur nu ditepikeun ka pamiarsa th nyata kasabaran dina nyanghareupan kahirupa baris ngahasilkeun kabagjaan anu leuwih jembar. Wangun kasabaran dina nyanghareupan kahirupan bisa diwujudkeun di antarana ngaliwatan kagiatan atawa paripolah rikrik gemi, teu ngarasula, atawa tawakal. Fungsi informatif-manipulatif katitn dina tks (5) jeung (11). Salian ti ngawawarkeun informasi, tks (5) jeung (11) ntlakeun kritik panyatur ka pamiarsana. Kritik diepikeun kalawan napak dina udagan sangkan informasi nu diwawarkeun bisa dirspon pikeun ngundakkeun pangaweruh tur ngarobah sawangan, pamikiran, opini, sikep, laku lampah, jeung paripolah. Informasi nu dittlakeun dina tks (5) jeung (11) nyata aya jalma nu teu resep kana kasukssan jalma lianna jeung kaweruh perkara had-gorng dipiboga ku unggal jalma. Kritik dina tks (5) ditepikeun ku panyatur ka pamiarsana nu miboga sikep atawa sipat sirik nalika aya baturna atawa pihak lianna nu jucung (sukss) dina kahirupanana. Sedengkeun dina tks (11) panyatur nepikeun kritik ka sakur jalma nu miboga kaweruh perkara had-gorngna hiji hal, tapi teu ngamangpaatkeun ta pangaweruh pikeun kasalametananana. Fungsi informatif-sttik katitn dina tks (14) jeung (15). Salian ti ngawawarkeun informasi, dina ta tks diciptakeun tujuan-tujuan nu sipatna kreatif, nepi ka hiji jalma mampuh ngungkapkeun parasanana sacara sttis. Dina tks (14), panyatur mr wawaran yn dirina indit ka Garut, kalawan maksud nepungan hiji jalma atawa nyungsi hiji hal nu ditepikeun dina ungkara mipit kagandrung nu teu kungsi lawung. ta ungkara mentingkeun pisan unsur

116

purwakanti, disusun kalawan kratif sangkan nimbulkeun rasa nu sttis. Dina tks (15), wawaran nu ditepikeun th perkara kaayaan alam nu kiwari keur nandangan usum halodo. Ungkara kalimah pikeun nyebut usum halodo th dittlakeun dina mtafora po nu ngebebela, hangit hawa ngadsh hambalan mga-mga. Salian ti ta, kecap ngabebela dina tungtung klausa mangrwu langit geus ditirun ku po nu ngabebela, sacara sttis murwakanti jeung kecap mga-mga dina klausa tuluyanana hangit hawa ngadsh hambalan mgamga. Fungsi informatif-kayakinan katitn dina tks (3) pikeun ngayakinkeun atawa mekarkeun kayakinan papada jalma ka lingkungan masarakatna patali jeung wawaran infornasi nu ditepikeun. Tks (3) ntlakeun perkara milik (pangupa jiwa; harta) nu bisa dipibanda ku sing saha wa. Informasi perkara milik nu bisa dipibanda ku sing saha wa, diyakinkeun bisa dicangking ku unggal jalma sakumaha dittlakeun dina ungkara nu teu boga domba g bisa nyat. Dumasar pedaran di luhur, bisa dicindekeun sawatara hal patali jeung fungsi laku basa dina rohang facebook, sakumaha brh dina tabl-tabl ieu di handap.

Tabl 4.10 Fungsi Laku Basa dina Rohang Status Facebook No. 1. 2. 3. 4. 5. 6. Fungsi Laku Basa Informatif Manipulatif Kayakinan Informatif-Manipulatif Informatif-sttik Informatif-Kayakinan f 2 tks 6 tks 2 tks 2 tks 2 tks 1 tks % 13,3 40,0 13,3 13,3 13,3 6,7

117

Dumasar tabl 4.10, laku basa dina rohang status facebook mibanda fungsi madeg mandiri nu ngawengku fungsi informatif, manipulatif, jeung kayakinan, tur mibanda fungsi gabungan nu ngawengku fungsi informatif-manipulatif, informatif-sttik, jeung informatif-kayakinan. Aya 2 tks (13,3%) mangrupa laku basa nu mibanda fungsi informatif, 6 tks (40,0%) mibanda fungsi manipulatif, 2 tks (13,3%) mibanda fungsi kayakinan, 2 tks (13,3%) mibanda fungsi gabungan informatif-manipulatif, 2 tks (13,3%) mibanda fungsi gabungan informatifsttik, sarta 1 tks (6,7%) mibanda fungsi gabungan informatif-kayakinan. Laku basa nu mibanda fungsi sttik sacara mandiri mah teu kapaluruh. Saupama digrafikkeun, fungsi laku basa dina rohang status facebook th bisa dititnan sakumaha ieu di handap.

Fungsi Laku Basa dina Rohang Status Facebook

13,3% 13,3%

6,7%

13,3%

Informatif Manipulatif Kayakinan 40%

13%

Informatif-sttik Informatif-Manipulatif

Informatif-Kayakinan

Grafik 4.9: Fungsi Laku Basa dina Rohang Status Facebook

118

Fungsi laku basa dina rohang status facebook rrana mangrupa fungsi manipulatif. Fungsi manipulatif th pikeun ngagerakkeun atawa mangaruhan jalma nu bisa narima id-id nu ditepikeun, boh luyu jeung sikep sarta ajn dirina boh henteu; kritik; ngarobah sawangan, pamikiran, atawa opini; ngarobah sikep, laku lampah, jeung paripolah; ngarobah masarakat. ta hal luyu jeung warna laku basana nu rrana mangrupa kritik. Kritik ditepikeun biasana sangkan pihak nu dikritik ngarobah sikepna, sawanganana, atawa pamikiranana. Bisa jadi kritik nu ditepikeun th sipatn subjktif.

4.6 Thnik Mtaforis Tks Laku Basa dina Rohang Status Facebook Unggal tks vrbal tinulis dina rohang status facebook mibanda fungsi laku basa sakumaha brh dina pedaran di luhur. Salasahiji cara pikeun ngahontal tujuan dumasar fungsina th bisa ngaliwatan digunakeunana ungkara-ungkara mtaforis dina tks. Ungkara-ungkara mtaforis dina tks laku basa dina rohang status facebook th mibanda mana nu bisa disungsi ngaliwatan nitnan pangbanding, pabanding, motif, jeung kecap panyambung babandingan. Tks laku basa dina rohang status facebook th teu sakabhna dianalisis, ukur ungkara-ungkara nu aya dijeroeun tks nu mangrupa ungkara mtaforis sakumaha ditandaan ku gurat handap. Mana ungkara-ungkara mtaforis dina tks rohang status facebook th bisa dititnan dina pedaran ieu di handap.

119

(1)

Hujan th kalangkang hirup nu ngalanggengkeun kahirupan..

Ungkara mtaforis (1) hujan th kalangkang hirup nu ngalanggengkeun kahirupan, mangrupa mtafora langsung nu teu ngagunakeun kecap panyambung babandingan, pabandingna hujan, pangbandingna kalangkang hirup nu ngalanggengkeun kahirupan, kalawan motif nyamuni dina pangbanding. Ungkara kalangkang hirup th mibanda mana konotatif salaku kabutuhan, sumber kahirupan. Jadi, mana ungkara mtaforis (1) th yn hujan mangrupa salasahiji sumber (cai) nu gd mangpaatna pikeun kalumangsungan kahirupan sakur mahluk nu hirup di dunya.

(2)

Mungguh waktu, ngolepat nandingan kilat. Asa kamari ulin anjang-anjangan di buruan. Asa kamari silih toel jeung babaturan. Asa kamari silih kelet jeung bebene. Kiwari, rambut geus campur jeung huis. Waos nu keker, nungtutan hiji-hiji dicopotan. Awak nu jagjag waringkas, saeutik-saeutik diciwitan ku rematik. Ah, ... teu sakara-kara. Hatur nuhun, terima kasih, kanggo sadayana, mugia doa urang dikabul ku Allah. Amin.

Ungkara mtaforis (2) waktu ngolpat nandingan kilat, mangrupa mtafora langsung nu teu ngagunakeun kecap panyambung babandingan, kalawan unsur pabandingna waktu, pangbandingna ngolpat nandingan kilat, sarta motif nyamuni dina pangbanding. Ungkara ngolpat nandingan kilat mibanda mana konotatif salaku gancang robah. Jadi, mana ungkara mtaforis (2) nyata waktu th robahna gancang pisan, teu karasa.

120

(3)

Milik mah ti mana we, nu teu boga domba oge bisa nyate.

Ungkara mtaforis (3) nu teu bago domba og bisa nyat, mangrupa mtafora babandingan langsung, teu ngagunakeun kecap panyambung

babandingan, pabandingna nu teu boga domba, pangbandingna bisa nyat, kalawan motif disamunikeun dina pabanding jeung pangbanding. Ungkara nu teu boga domba th mangrupa pabanding, nu nunjukkeun jalma ra nu teu miboga harta leuwih. Sedengkeun ungkara bisa nyat mangrupa pangbanding nu nmbongkeun motif jeung mana bisa dahar, bisa nyumponan pangabutuh. Jadi, ungkara mtaforis (3) th mibanda mana konotatif yn jalma biasa, nu kipayahna kawatesanan, dina mprona mah tetep bisa nyumponan pangabutuhna kalawan nyugemakeun.

(4)

Ah... geus paturay tineung deui wae. Bral... anaking, geura mariang, teu kudu dikeupelan da geus bisa ngeupeul sorangan. Sing saralamet mangkaning caah rongkah di mana-mana..... Hariwang uing mah..

Ungkara mtaforis (4) caah rongkah di mana-mana, mangrupa mtafora langsung nu teu ngagunakeun kecap panyambung babandingan, jeung motifna disamunikeun. Ungkara di mana-mana mangrupa pabanding, sedengkeun

ungkara caah rongkah mangrupa pangbandingna. Caah rongkah th caah nu ged, ngawujud mangrupa situasi bencana banjir alatan cai wahangan ngagedan pacampur jeung kiruh tina cileuncang nu pohara lobana. Ungkara caah rongkah dina mtafora (4) mibanda mana konotatif salaku kaayaan atawa situasi nu teu luyu jeung kuduna, teu nguntungkeun, pinuh ku hal-hal nu gorng, pacogrgan.

121

Jadi, caah rongkah di mana-mana th manana kahirupan keur ditarajang ku situasi nu gorng, teu nguntungkeun, jeung ra pacogrgan.

(5)

Resep ngabandungan jalma nu sok bijil tanduk lamun ningali batur sukses. Lain seuri... mikirrr!!!

Ungkara mtaforis (5) jalma nu sok bijik tanduk lamun ningali batur sukss, teu ngagunakeun kecap panyambung babandingan, pabandingna nyata jalma, sedengkeun pangbandingna nyata nu sok bijil tanduk. Motif disumputkeun atawa nyamuni dina pabanding bijil tanduk. Kecap tanduk pakait jeung barang nu aya dina sirang sawatara sato, kayaning munding, sapi, kidang, bantng, domba, jeung sajabana, bisa og wujud barang nu napel dina sirah stan. Tanduk minangka barang nu dipibanda ku sato mangrupa hal nu lumrah ayana, sedengkeun gambaran tanduk minangka barang nu dibibanda ku stan didadasarkeun kana alam hayalan nu salila ieu nyampak di masarakat dunya nu nganggap yn jungkiringna stan th aya tandukan. Tanduk nu nyampak dina sirah sato jeung stan th mangrupa pakakas nu bisa dijadikeun pakarang nu bisa nyilakakeun lawanna. Pakarang nu bisa nyilakakeun mibanda asosiasi ngatif, ku kituna bijil tanduk dina ungkara mtaforis (5) bisa dimanaan salaku sirik pidik, dengki, teu resep, atawa ambek. Sacara gembleng, ungkara (5) bisa dimanaan salaku jalma nu miboga sipat sirik upama aya batur nu leuwih jucung atawa sukss ti batan dirina.

122

(6)

"Ngukur seni tradisi ku agama mah sarua jeung make kolor dina sirah atuh!" ceuk Mang Ohim tukang toleat ngutruk. Pok deui "Ku teu euih-euih. Hrt salakina teu panuju gitek jaipong, ayn pamajikanana nyebut sintren musrik. Nya heueuh ath. Mlh lain sintren bae, upcr adat, pantun, seren taun, jsb kaasup malusrik. Kuduna lain urg Cirebon bae nu genjolng teh! Belegug kabinabina ceuk Emang mah nu ngomong kitu teh!"

Ungkara mtaforis (6) nyata ngukur seni tradisi ku agama mah sarua jeung mak kolor dina sirah. Pabandingna ngukur seni tradisi ku agama, pangbandingna mak kolor dina sirah, dibandingkeun kalawan ngagunakeun kecap panyambung sarua, sedengkeun motifna mah disamunikeun dina pangbanding. Ungkara mak kolor dina sirah mibanda mana konotatif teu luyu, teu pantes, atawa teu merenah. Kolor th salasahiji wangun pakan manusa nu dipakna dina bagian cangkng ka handap, jadi mun seug dipak dina sirah th stu lain tempatna, teu merenah, atawa teu luyu. Ungkara mtaforis (6) mibanda mana yn ukuran ajn-inajn seni tradisi mah moal bisa disungsi ngagunakeun agama, sabab aya hal-hal nu teu luyu atawa teu merenah pikeun dilarapkeun.

(7)

Lamun hakim di nagara urang jiga hakim garis dina LSI gawaaat...

Ungkara mtaforis (7) lamun hakim di nagara urang jiga hakim garis dina LSIgawaaat... ngagunakeun kecap panyambung jiga pikeun babandingan antara pabanding hakim di nagara urang jeung pangbanding hakim garis dina LSI, kalawan motifna nyamuni dina pangbanding hakim garis dina LSI. Hakim garis th mangrupa wasit kadua jeung katilu dina widang olahraga nu ngawal kalang lapangan dina derna pertandingan olahraga, dina ieu hal mah wasit

123

olahraga spakbola. Hakim atawa wasit garis dina kompetisi spakbola LSI (Liga Super Indonsia), mangrupa pihak nu salila ieu dianggap korps nu teu jujur akibat tina seringna ngarugikeun paman atawa salasahiji tim nu keur tanding ku ngaluarkeun putusan-putusan nu kaliru atawa teu luyu jeung aturan dina olahraga spakbola, saperti nganulir gol pdah dianggap offside padahal teu offside. Patali jeung ta hal, ungkara hakim garis dina LSI mibanda mana teu jujur, teu bener, teu becus, nepi ka mana ungkara (7) th yn lamun hakim di nagara urang (Indonsia) teu jujur atawa teu bener dina ngajalankeun tanggung jawabna, tangtu baris mawa mamala kana suprmasi hukum jeung kaadilan nu sakuduna jadi dasar dina nyusun kaputusan hukum.

(8)

Dimana atuh bener teh, nu kumaha atuh ari bener teh, ceuk saha atuh bener teh tur kumaha anu satemna? Lieur ngabandungan nu jarago pabeulit letah, ngadon ngarumpak pabalik letah udar-ider sok jarambah mukmak mekmek tur awuntah. Teu inggis nyepeng amanat ti Rahayat anu tigerat. Dasar beungeut nu ngulit badak, tonggoy lir kebo nu di tendok.

Ungkara mtaforis (8) beungeut nu ngulit badak, tonggoy lir kebo nu ditndok, ngagunakeun kecap panyambung babandingan lir pikeun nganttkeun pabanding beungeut nu ngulit badak jeung pangbanding kebo nu ditndok, kalawan motifna disamunikeun. Pabanding beungeut nu ngulit badak dijerona kawengku deui ku pabanding beungeut jeung pangbanding nu ngulit badak. Sato nu mangrupa badak mibanda struktur kulit nu bda jeung sato-sato lianna palebah kandelna. Ungkara ngulit badak mibanda harti konotatif salaku kandel, teu boga kara. Ungkara beungeut nu ngulit badak th manana beungeut nu

124

kandel dipapandkeun ka jalma nu teu boga kara atawa geus teu mirosa deui ajn-inajn bener-salah. Kebo atawa munding sok ditndok, diliangan (ditojos) antara liang irungna supaya bisa ngasupkeun kaluhan. Munding ditndok th geus lumrah, geus kitu biasana di wewengkon mana wa. Ungkara lir kebo nu ditndok mibanda mana konotatif salaku hal nu geus biasa, lumrah. Ungkara mtaforis (8) beungeut nu ngulit badak, tonggoy lir kebo nu ditndok, manana jalma nu teu miboga kara ngalakukeun paripolah nu salah, tur ta hal th geus dianggap lumrah.

(9)

Wilujeng sumping di Purwakarta, kota pager nu teu puguh nyanghareupna.

Ungkara

mtaforis

(9)

Purwakarta,

kota

pager

nu

teu

puguh

nyanghareupna, mangrupa mtafora babandingan langsung, teu ngagunakeun kecap panyambung babandingan, pabandingna Purwakarta, jeung

pangbandingna kota pager nu teu puguh nyanghareupna, kalawan motif disamunikeun dina pangbanding. Pager th jajaran awi, kai, atawa beusi, jst. nu disaruakeun luhurna dina wates pakarangan, kebon, atawa taman pikeun jadi ciri jeung supaya ulah aya nu sarsup kitu wa. Ku sabab fungsina salaku ciri, wates, atawa hahalang, pager diwangun kudu puguh gkgkanana. Ungkara pager nu teu puguh nyanghareupna mibanda mana pager nu diwangun atawa diadegkeun di hiji tempat, nu najan fungsina minangka hahalang sangkan ulah aya nu sarsup kitu wa, tapi ngarmpak atawa matak ngaleungitkeun fungsi patempatan nu dipagerna.

125

(10)

Ari urang Sunda di Purwakarta araraya? Kade ah bilih kakeueum ku buah beukah, nu atos-atos ge maot kamerekaan hehehe.

Ungkara mtaforis (10) kakeueum ku buah beukah, nu atos-atos g maot kamerekaan, mangrupa mtafora babandingan langsung, teu ngagunakeun kecap panyambung babandingan, pabanding jeung motifna nyamuni, pangbandingna kakeueum ku buah beukah jeung maot kamerekaan. Ungkara kakeueum ku buah beukah mibanda harti konotatif kabbnjokeun atawa katungkulkeun ku hal nu kaleuleuwihi. Sedengkeun ungkara maot kamerekaan mibanda harti konotatif nandangan lara tunggara ku hal nu kaleuleuwihi. Jadi, ungkara mtaforis (10) th mibanda mana jalma atawa kaom nu ketakna katungkulkeun teuing ku hal-hal nu najan pikaresepeun atawa pikangeunaheun, tapi ttla ta hal th matak nyilakakeun ka diri atawa kaomna sorangan.

(11)

Ibarat kana semur jngkol, sakitu nyaho bau jeung matak jngkoleun, belewek deui belewek deui.

Ungkara mtaforis (11) ibarat kana semur jngkol, mangrupa mtafora nu ngagunakeun kecap panyambung babandingan ibarat pikeun ngupamakeun pabanding nu disamunikeun dina pangbanding kana semur jngkol. Sarua jeung pabanding, motifna disamunikeun dina pangbanding. Jngkol mangrupa salasahiji buah nu geus dijadikeun kadaharan nu lumrah cara di semur, mibanda ciri husus bauna nu nataku, tur saupama dikonsumsina kaleuleuwihi matak nyababkeun panyakit jngkoleun. Ungkara ibarat kana semur jngkol mibanda mana hal nu

126

geus karuhan gorng jeung matak ngabarubahkeun atawa nyilakakeun, najan geus dimaphum jeung kaalaman balukarna th, tetep dilakukeun atawa disungsi.

(12)

Rek hideung, bodas, beureum, bodas, hejo, koneng,.... dilalab ku aing!!!!

Aya dua ungkara mtaforis dina tks (12), nyata rk hideung, bodas, beureum, hjo, konng jeung dilalab ku aing!!!. Ungkara rk hideung, bodas, beureum, hjo, konng mangrupa mtafora langsung nu teu ngagunakeun kecap panyambung babandingan, sarta motif jeung pabandingna disumputkeun atawa nyamuni. Nu nyampak dina ta ungkara mtaforis ukur pangbanding hideung, bodas, beureum, hjo, konng. Hideung, bodas, beureum, hjo, jeung konng th mangrupa sesebutan pikeun warna, nalika dihijikeun bisa dimanaan salaku kajadian, hal, atawa aspk-aspk kahirupan nu ra rupana, boh positif boh ngatif. Ungkara dilalab ku aing mangrupa mtafora langsung nu teu ngagunakeun kecap panyambung babandingan jeung motifna nyamuni. Pabanding dina ta ungkara nyata dilalab, sedengkeun pangbandingna aya dina ungkara sammhna nyata hal nu hideung, bodas, beureum, hjo, konng. Motif dina pabanding hideung, bodas, beureum, hjo, konng nganteurkeun motif dina pabanding dilalab. Kecap dilalab nyoko kana kecap asal labab dirarangknan hareup di-. Lalab mangrupa ngaran kadaharan tina dangdaunan, bisa atahna bisa og diseupan atawa dikulub heula. Dilalab ngandung harti dijieun lalab, sedengkeun sacara konotatif bisa dimanaan salaku disanghareupan. Tina ta hal, ungkara mtaforis dilalab ku aing!!! bisa dimanaan rk disanghareupan.

127

Ungkara mtaforis rk hideung, bodas, beureum, hjo, konng jeung dilalab ku aing!!! upama dihijikeun bisa dimanaan yn sagala rupa pasualan th baris atawa bisa disanghareupan kalawan teuneung.

(13)

Ngarayap bari melak..

Ungkara mtaforis (13) ngarayap bari melak, mangrupa mtafora langsung, teu ngagunakeun kecap panyambung babandingan, pabanding jeung motifna disamunikeun, sedengkeun pangbandingna nyampak dina ungkara ngarayap bari melak. Kecap ngarayap dina harti sabenerna sarua jeung lalaunan, sedengkeun dina harti konotatif patali jeung ungkara mtaforis mibanda mana sabar, tawekal, rikrik gemi. Kecap melak mibanda harti konotatif ngawangun,

ngajalanan. Jadi, ungkara mtaforis (13) mibanda mana sabar, tawekal, rikrik gemi dina ngajalanan kahirupan sangkan hasilna kaala dina mangsa nu baris datang.

(14)

Ka Garut. Mipit kagandrung nu teu kungsi lawung.

Ungkara (14) kagandrung nu teu kungsi lawung mangrupa mtafora babandingan langsung pabanding kagandrung jeung pangbanding nu teu kungsi lawung, kalawan teu ngagunakeun kecap panyambung babandingan, sarta motifna disamunikeun. Ungkara kagandrung mianda harti konotatif jalma

atawa hal nu dipikangen, sedengkeun ungkara nu teu kungsi lawung mbanda harti konotatif teu kungsi tepung atawa nyampak dina alam nyata. Jadi, ungkara

128

mtaforis (14) mibanda mana hal atawa jalma nu dipikangen teu kungsi nyampak dina alam nyata.

(15)

Mangrwu langit geus ditirun ku po nu ngebebela, hangit hawa ngadsh hambalan mga-mga.. kuring rk ngendagkeun hujan peuting ieu, sangkan pepettan ligar nandasa ingetan..

Ungkara mtaforis (15) po nu ngabebela mangrupa metafora babandingan teu langsung nu teu ngagunakeun kecap panyambung babandingan. Pabandingna nyata kecap po, pangbandingna nu ngabebela, kalawan motif disamunikeun dina pangbanding. Kecap ngabebela biasana digunakeun pikeun kaayaan seuneu nu hurungna ged atawa rongkah, nu ku alatan ta hal nyababkeun rasa panas nu ditimblkeunana karasa pisan. Mana nu ngabebela dina ungkara mtaforis (15) th nyata nu panasna pisan, nepi ka ungkara po nu ngabebela ngandung harti po nu keur meujeuhna atawa aya dina kaayaan panas mentrang-mentrang. Tina pedaran perkara mana mtaforis tks laku basa dina rohang status facebook di luhur, bisa dicindekkeun sawatara hal sakumaha tabl di handap.

129

Tabl 4.11 Aspk Mtaforis Teks Laku Basa dina Rohang Status Facebook No. Aspk Mtaforis I. Pabanding a) Kauni b) Nyamuni II. Pangbanding a) Barang b) Pagawan c) Sifat III. Motif a) Kauini b) Nyamuni IV. Panyambung Babandingan a) Aya b) Teu aya f 11 4 11 2 2 0 15 4 11 % 73,4 26,6 73,4 13,3 13,3 0 100 26,6 73,4

Dumasar tabl 4.11, ungkara-ungkara mtaforis tks laku basa dina rohang status facebook th mibanda mana nu bisa disungsi ngaliwatan nitnan pangbanding, pabanding, motif, jeung kecap panyambung babandingan. 11 tks (73,4%) aspk pabandingna kauni, 4 tks (26,6%) nyamuni. Tina aspk pangbandingna, 11 tks (73,4%) ngagunakeun pangbanding barang, swangswang 2 tks (13,3%) ngagunakeun pangbanding pagawan jeung sifat. Aspk motif dina 15 tks (100%) disamunikeun. Kecap panyambung babandingan digunakeun dina 4 tks (26,6%), sedengkeun 11 tks (73,4%) teu ngagunakeun kecap panyambung babandingan.

130

4.7 Pedaran Hasil Panalungtikan Basa minangka pakakas komunikasi mibanda peran nu penting dina kagiatan interaksi manusa. Basa bisa digunakeun pikeun nepikeun id, sawangan, kahayang, parasaan, jeung pangalaman, enggoning ngawangun pikiran nu bisa silipangaruhan ngaliwatan rupa-rupa mdium. Salasahiji mdium nu kiwari dimangpaatkeun minangka sarana komunikasi ngagunakeun basa nyata internt, dina wangun ramatloka mdia sosial (jaringan sosial; social ntwork) facebook. Wujud nyata fungsi basa salaku pakakas komunikasi dina facebook digunakeun dina nuliskeun rupa-rupa hal dina rohang status nu mangrupa bagian tina fasilitas news feed jeung mini feed. Rohang status facebook bisa digunakeun pikeun nepikeun rupa-rupa pasualan. Sok sanajan aya watesan-watesan anu tangtu minangka tika anu lumaku universal biasana watesan perkara suku, agama, ras, jeung adat-istiadat (SARA), eusi status facebook th stu teu kawatesanan. Hartina, sakur anu miboga akun facebook bisa nepikeun rupa-rupa pasualan dina rohang statusna, mangrupa bwara, lalayang, artikel, sawangan, angen-angen, kritik, sindir-sampir, mosi, banyol, jeung salian ti ta. Mdium basa anu digunakeun og teu kawatesanan, gumantung kana kamampuh, kahayang, jeung udagan atawa sasaran pamiarsana. Tks vrbal basa Sunda dina rohang status facebook miboga fungsi idasional, nyata fungsi basa pikeun nepikeun hiji hal sakumaha nu dirprsntasikeun ku panyaturna. Kontks wacana anu mangrupa ciri-ciri alam luareun basa (lingkungan non-linguistik) waktu komunikasi, nu ngarojong kana pross ngamanaan omongan atawa wacana, ngawujud dina situasi kawacanaan

131

nu raket patalina jeung laku basa. Kontks laku basa dina rohang status facebook dianalisis dumasar kana aspk: 1) undak usuk basa, 2) nu mak basa, 3) nu dicaritakeun, 4) kasang tukang tempat, waktu, jeung suasana, sarta 5) rasa jeung nada. Undak usuk basa dipikawanoh dina kahirupan masarakat Sunda mangrupa warisan ti Mataram nu kungsi ngrh tatar Sunda. Dina kamekaranana, undak usuk basa Sunda (UUBS) ngalaman sawatara parobahan patali jeung pantapantana. Kiwari, sanajan teu pati lega pamakanana, UUBS tetep digunakeun ku sawatara masarakat Sunda. Panta-panta UUBS nu kiwari sok disebut og tatakrama basa ngawengku basa kasar, loma, jeung lemes. Kontks undak usuk atawa tatakrama basa nu digunakeun dina tks laku basa dina rohang status facebook ngawengku dua ragam basa loma jeung lemes. Ragam basa loma leuwih ra digunakeun ku panyatur pikeun nuliskeun tks statusna ti batan basa lemes. ta hal bisa nmbongkeun yn dina pajaman kiwari panyatur facebook kaasup kana masarakat modren anu muka dirina sacara sosial jeung kultural. Demi masarakat modren mah mangrupa masarakat basa nu katang terbuka, dina ngagunakeun basa th leuwih nyoko kana rupaning variasi dina basa anu sarua atawa satata. Ragam basa loma th nmbongkeun basa nu sarua atawa satata. Kontks nu mak basa dina rohang status facebook th ngalibetkeun saha nu nyarita (panyatur) atawa nu nulis (panulis) jeung saha nu diajak nyarita (pamiarsa) atawa nu maca (pamaca). Panyatur jeung pamiarsa th di antarana bisa bda-bda kaayan warugana. Tina kaayaan warugana, nu mak basa th bisa lalaki, aww,

132

malah bisa og banci. Ditilik tina ngaran-ngaran dina profilna, 15 tks laku basa dina rohang status facebook dina ieu panalungtikan dipedalkeun ku panyatur lalaki. Facebook mekar salasahijina jadi sarana pikeun nepikeun kritik perkara rupa-rupa pasualan. Gerakan-gerakan nu diwangun dina facebook dijadikeun sarana oposisi kana kawijakan-kawijakan pamarntah atawa hal-hal nu dianggap leupas tina prinsip kaadilan sosial. Dina nepikeun kritik th remen digunakeun ungkara basa nu nmbongkeun ciri kasopanan ngatif. Sabenerna kaitung ra panyatur aww nu medalkeun tks dina status facebook. Nurutkeun Holmes (1995), umumna basa nu digunakeun ku wanoja mindeng nmbongkeun ciri kasopanan nu leuwih positif ti batan basa nu digunakeun ku lalaki. Salian ti ta, dibandingkeun jeung lalaki, dina prakna komunikasi th panyatur wanoja mah umumna leuwih nekenkeun kana tinimbangan parasaan pamiarsa nu jadi lawan nyaritana. Lumangsungna komunikasi basa antara panyatur jeung pamiarsa th museur kana objk nu dicaritakeun. Objk nu dicaritakeun th jadi galeuh atawa jejer omongan, bisa mangrupa jalma, barang, kaayaan, atawa kajadian. ta hal th bisa mangrupa: 1) pasualan nu sipatna tradisional, masualkeun rupa-rupa hal dina wengkuan tradisi kayaning adat kabiasaan masarakat Sunda, ajn-inajn kasundaan, basa, sastra, seni, pakakas, sistem kapercayaan, pakasaban, sawangan hirup, jst.; 2) pasualan nu sipatna modrn, masualkeun rupa-rupa hal dina wengkuan alam atawa kahirupan modrn. Kontks nu patali jeung aspk nu dicaritakeun nu kapaluruh dina laku basa dina rohang status facebook

133

nmbongkeun atawa masualkeun kontks tradisi lokal jeung kahirupan modren. Ieu hal nmbongkeun yn ikon-ikon budaya jeung pasualan dina kahirupan modrn mangrupa jejer nu leuwih ra disanghareupan ku panyatur dina kahirupan sapopona. Salian ti ta, kontks nu dicaritakeun th patali og jeung latar situasi nu jadi panggung eusining pasualan nu dicaritakeun. Kontks nu dicaritakeun patali jeung latar situasina nu kapaluruh dina laku basa dina rohang status facebook jolna tina alam nyata jeung alam hayalan Situasi alam nyata mangrupa situasi riil aya dikieuna, sedengkeun situasi alam hayalan mangrupa situasi nu teu nyampak dina ralitas, bisa mangrupa dongng, mitos, atawa angen-angen. Alam nyata nu dicaritakeun th katitn tina eusi jejer pasualan nu nyaritakeun kahirupan sapopo di lingkungan diri jeung sabudeureunana, boh dina kontks lokal, nusantara, boh global, kayaning pasalia paham (pacngkadan papada manusa atawa sistem), kaasih, seni tradisi, hukum (perkara korupsi hakim), olah raga (perkara wasit sepakbola), hujan, usum halodo, pangalaman, ruang jeung waktu, kapamingpinan, jeung harta. Sedengkeun alam hayalan nu dijadikeun kontks eusi jejer pasualan, gelar tina angen-angen perkara asih. Kotks dumasar kasang tukang tempat th mangrupa kontks lingkup kabudayaan dina kasang tukang sosial kamasarakatan nu ditmbongkeun atawa nu dicaritakeun. Kontks nu patali jeung aspk kasang tukang tempat dina laku basa dina rohang status facebook nmbongkeun kasang tukang sosial kamasarakatan jeung unsur-unsur budaya lokal, nusantara, jeung global. Kasng tukang lokal (Sunda; Jawa Barat) katitn tina digunakeuanana ungkara-ungkara saperti Garut

134

sintrn, tolat, jaipong, pantun, srn taun, Cirebon, Purwakarta, Sunda, jeung Bandung. Kasang tukang nusantara aya ku digunakeunana istilah LSI (Liga Super Indonsia; kompetisi sepakbola di Indonsia), hakim, Indonsia. Tks nu teu sacara husus nmbongkeun kasang tukang lokal atawa nusantara, dianggap nmbongkeun kasang tukang global, naon-naon hal anu ditmbongkeun th lumaku umum atawa geus lumrah aya dina kasang tukang kahirupan masarakat dunya. Kasang tukang nu nmbongkeun unsur-unsur budaya luar nagri sacara husus mah teu kapaluruh, bisa jadi geus kawengku dina kasang tukang global. Tina ieu hal, bisa disebutkeun yn rupa-rupa pasualan dina rohang status facebook nu dirspon atawa ditepikeun ku panyaturna th karranana mangrupa pasualanpasualan nu gelar dina kasang tukang budaya jeung kahirupan masarakat dunya. Rasa mangrupa sikep panyatur kana jejer atawa objk nu keur dicaritakeun. Sedengkeun nada mangrupa sikep panyatur ka pamiarsana. Rasa jeung nada sipatna subjktif sabab dipangaruhan ku pribadi panyaturna. Rasa nu aya dina tks laku basa dina rohang status facebook nyata rasa keuheul, yakin, sedih, jeung ningnang. Rasa keuheul mangrupa sikep panyatur nu pusing, jngkl, kesel, jst. kana rupa-rupa pasualan, boh jeroeun dirina boh luareun dirina. Rasa yakin mangrupa sikep nyaho bener. Rasa sedih bisa og disebut salaku nalangsa atawa ngenes. Sedengkeun Rasa ningnang mangrupa reprsntasi tina kaayaan nu teu surup, teu pantes, atawa janggal. Nada tks laku basa dina rohang status facebook nyata sinis, reueus, jeung nyungkun. Dina tks laku basa dina rohang status facebook, nada sinis aya

135

patalina jeung rasa keuheul katut ningnang. Nada reueus aya patalina jeung rasa yakin. Sedengkeun nada nyungkun aya patalina jeung rasa sedih. Warna laku basa dina rohang status facebook dianalisis dumasar kana warna laku basa nurutkeun Searle (1975) nu ngawengku 1) laku basa rprsntatif, 2) laku basa dirktif, 3) laku basa ksprsif, 4) laku basa komisif, jeung 5) laku basa dklaratif. Wanda laku basa dina rohang status facebook dianalisis dumasar kana intersksi wanda laku basa nurutkeun Wijana jeung Rohmadi (2010) nu ngawengku 1) laku basa langsung literal, 2) laku basa langsung teu literal, 3) laku basa teu langsung literal, jeung 4) laku basa teu langsug teu literal. Sedengkeun fungsi laku basa dina rohang status facebook dianalisis kalawan didadasaran ku fungsi komunikasi, nepi ka fungsi laku basa th bisa ngawengku: 1) fungsi informatif, pikeun mr wawaran; ngundakkeun pangaweruh; nambahan wawasan; nepikeun pamikiran, id, atawa sawangan; ngatik; 2) fungsi manipulatif, pikeun ngagerakkeun atawa mangaruhan jalma nu bisa narima idid nu ditepikeun, boh luyu jeung sikep sarta ajn dirina boh henteu; kritik; ngarobah sawangan, pamikiran, atawa opini; ngarobah sikep, laku lampah, jeung paripolah; ngarobah masarakat; 3) fungsi stetik, pikeun nyiptakeun tujuan-tujuan nu sipatna kreatif, nepi ka hiji jalma mampuh ngungkapkeun parasanana dina kanyataan; hiburan; jeung 4) fungsi kayakinan, pikeun ngayakinkeun atawa mekarkeun kayakinan papada jalma ka lingkungan masarakatna. Salian ti bisa madeg mandiri, unggal fungsi bisa pagalo ngawangun fungsi gabungan atawa intersksi.

136

Dumasar hasil analisis, tina lima warna laku basa th ukur opat nu kapaluruh digunakeun dina tks vrbal laku basa dina rohang status facebook, nyata laku basa rprsntatif, dirktif, ksprsif, jeung komisif. Sedengkeun laku basa dklaratif mah teu kapaluruh. Laku basa ksprsif mangrupa laku basa nu pangrana digunakeun dina tks rohang status facebook. ta hal bisa jadi alatan bh dieuna, rohang status facebook ra dimangpaatkeun pikeun tujuan-tujuan nu leuwih lega tina saukur nuliskeun kagiatan sapopo. Kiwari ra anggota facebook ngamangpaatkeun rohang status pikeun nyusun gerakan-gerakan atawa oganisasi alumni, kalangenan, jeung organisasi sosial. Salian ti ngudag tujuan kalangenan, gerakan-gerakan nu diwangun dijadikeun sarana oposisi kana kawijakan-kawijakan pamarntah atawa hal-hal nu dianggap leupas tina prinsip kaadilan sosial. Kagiatan oposisi th diwujudkeunana ra dina kritik. Kritik nu ditepikeun dina rohang status facebook kaitung bbas, teu kasengker ku palanggeran ditorial sakumaha dina wangun mdia massa lianna kayaning koran, majalah, televisi, atawa radio. Tina opat wanda laku basa nu mangrupa intersksi th ukur dua wanda laku basa digunakeun dina rohang status facebook, nyata laku basa langsung teu literal jeung laku basa teu langsung teu literal. Laku basa langsung literal jeung teu langsung literal mah teu kapaluruh. Jejer pasualan nu dicaritakeun dina status facebook aya nu dittlakeun sacara langsung (kauni) jeung aya og nu teu langsung (nyamuni). Jejer pasualan nu langsung jeung teu langsung th ditepikeun ngaliwatan ungkara basa nu teu literal. Kekecapan nu digunakeun miboga mana nu konotatif.

137

Patali jeung fungsina, laku basa dina rohang status facebook mibanda fungsi madeg mandiri nu ngawengku fungsi informatif, manipulatif, jeung kayakinan, tur mibanda fungsi gabungan nu ngawengku fungsi informatif-manipulatif, informatif-sttik, jeung informatif-kayakinan. Fungsi laku basa dina rohang status facebook rrana mangrupa fungsi manipulatif. Fungsi manipulatif th pikeun ngagerakkeun atawa mangaruhan jalma nu bisa narima id-id nu ditepikeun, boh luyu jeung sikep sarta ajn dirina boh henteu; kritik; ngarobah sawangan, pamikiran, atawa opini; ngarobah sikep, laku lampah, jeung paripolah; ngarobah masarakat. ta hal luyu jeung warna laku basana nu rrana mangrupa kritik. Kritik ditepikeun biasana sangkan pihak nu dikritik ngarobah sikepna, sawanganana, atawa pamikiranana. Bisa jadi kritik nu ditepikeun th sipatn subjktif. Mana-mana abstrak diciptakeun jeung dipak ku manusa dina wangun sistem tanda atawa simbol. Ngaliwatan sistem simbol, manusa ngawangun komunikasi lain saukur pikeun ngungkulan pasualan pragmatis sapopo, tapi aya mana lianna anu nmbongkeun sistem ajn-inajn jeung sawangan hirupna. Mtafora mangrupa salasahiji cara nepikeun mana ngaliwatan simbol-simbol. Salaku animal symbolicum, salasahiji kamampuh nu dipibanda ku manusa th di antarana nyusun atawa nyieun babandingan. Dina kontks basa, tanda anu sacara literer geus mibanda mana (rfrnsi) pikeun nmbongkeun hal anu dipimaksud sacara dnotatif (rfrn), digunakeun dina sistem simbol lianna anu ngagelarkeun konsp analogi atawa babandingan. Ngaliwatan babandingan, gelar mana anu

138

leuwih jembar atawa mana anyar tina unggal lambang sora omongan patali jeung hal atawa barang anu dipimaksudna. Sangkan komunikasi ngaliwatan rohang status facebook bisa lumangsung kalawan had jeung teu matak ngabalukarkeun gelarna pasualan-pasualan anu sipatna ngatif, perlu pisan simbol-simbol dina tks anu digunakeunana dina rohang status facebook th dimanaan. Ungkara-ungkara mtaforis tks laku basa dina rohang status facebook th mibanda mana nu bisa disungsi ngaliwatan nitnan pabanding, pangbanding, motif, jeung kecap panyambung

babandinganana. Pabanding mangrupa hal atawa objk, bisa barang bisa sipat, nu dibandingkeun jeung pangbandingna. Pabanding wujudna bisa barang, bisa og sipat. Pon kitu deui aspk pangbandingna, bisa mangrupa barang, pagawan, jeung sifat. Babandingan antara pabanding jeung pangbanding th ngawujud dina motif. Aya kalana dibantuan ku digunakeunana kecap panyambun babandingan lir, ibarat, sarua jeung, atawa jiga. Dina tks laku basa dina rohang status facebook, aspk pabanding aya nu kauni aya og nu nyamuni, aspk pangbandingna mah kabh kauni, sedengkeun aspk motifna kabh nyamuni. Patali jeung fungsina salaku kritik, aspk pabanding jeung motif nu nyamuni th bisa dittlakeun dina dua hal. Kahiji, sanajan tks status dina facebook teu kasengker ku palanggeran nu tangtu, panyaturna napak knh dina kasadaran kana ajn-inajn nu nyampak dina norma sosial jeung hukum. Dumasar norma sosial, tujuanana bisa jadi pikeun ngajaga parasaan pamiarsa nu disasarna, nyingkahan pacogrgan, jeung nyingkahan pitenah. Sedengkeun dumasar norma

139

hukum, panyatur bisa jadi nyepeng asas praduga tak bersalah. Sipat facebook nu mangrupa viral marketing, ngabalukarkeun naon-naon hal nu dicaritakeun dina rohang status bisa nyebar kalawan samakta jeung gancang. Panyatur nu napak knh dina ajn-inajn dumasar norma sosial jeung hukum dina nepikeun kritikna ngajadieun naon-naon hal nu ditepikeunana teu ngawujud jadi prasangka sosial. Kadua, mana ungkara-ungkara mtaforis tks laku basa dina rohang status facebook, patali tur dipangaruhan ku kontks, warna, wanda, jeung fungsi laku basana sorangan. Patali jeung ta hal, pesen nu hayang ditepikeun th aya kalana nyamuni, sok sanajan bisa jadi panyaturna sorangan teu sadar geus ngalakukeun polah sarupa kitu.

BAB V KACINDEKAN JEUNG SARAN

5.1 Kacindekan Tina hasil analisis patali jeung kontks, warna, wanda, jeung fungsi laku basa, sarta mana mtaforis tks laku basa dina rohang facebook sakumaha dipedar dina bab IV, bisa dicindekkeun sawatara hal sakumaha ieu di handap. 1) Kontks laku basa dina rohang status facebook ngawengku: a. Kontks undak usuk atawa tatakrama basa nu digunakeun dina tks laku basa dina rohang status facebook ngawengku dua ragam basa loma jeung lemes. Ragam basa loma digunakeun dina 13 tks (86,7%), sedengkeun ragam basa lemes digunakeun dina 2 tks (13,3%). Ragam basa loma leuwih ra digunakeun ku panyatur pikeun nuliskeun tks statusna ti batan basa lemes. ta hal bisa nmbongkeun yn dina pajaman kiwari panyatur facebook kaasup kana masarakat modren anu muka dirina sacara sosial jeung kultural. Demi masarakat modren mah mangrupa masarakat basa nu katang terbuka, dina ngagunakeun basa th leuwih nyoko kana rupaning variasi dina basa anu sarua atawa satata. Ragam basa loma th nmbongkeun basa nu sarua atawa satata. b. Kontks nu mak basa dina rohang status facebook th ngalibetkeun saha nu nyarita (panyatur) atawa nu nulis (panulis) jeung saha nu diajak nyarita (pamiarsa) atawa nu maca (pamaca). Panyatur jeung pamiarsa th di antarana bisa bda-bda kaayan warugana. Tina kaayaan warugana, nu

140

141

mak basa th bisa lalaki, aww, malah bisa og banci. Ditilik tina ngaranngaran dina profilna, 15 tks laku basa dina rohang status facebook dina ieu panalungtikan dipedalkeun ku panyatur lalaki. Facebook mekar salasahijina jadi sarana pikeun nepikeun kritik perkara rupa-rupa pasualan. Gerakangerakan nu diwangun dina facebook dijadikeun sarana oposisi kana kawijakan-kawijakan pamarntah atawa hal-hal nu dianggap leupas tina prinsip kaadilan sosial. Dina nepikeun kritik th remen digunakeun ungkara basa nu nmbongkeun ciri kasopanan ngatif. Sedengkeun umumna basa nu digunakeun ku wanoja mindeng nmbongkeun ciri kasopanan nu leuwih positif ti batan basa nu digunakeun ku lalaki. Salian ti ta, dibandingkeun jeung lalaki, dina prakna komunikasi th panyatur wanoja mah umumna leuwih nekenkeun kana tinimbangan parasaan pamiarsa nu jadi lawan nyaritana. c. Kontks nu patali jeung aspk nu dicaritakeun nu kapaluruh dina laku basa dina rohang status facebook nmbongkeun atawa masualkeun kontks tradisi lokal, sedengkeun ssana, 12 tks (80,0%) masualkeun jejer nu mangrupa kahirupan modren. Ieu hal nmbongkeun yn ikon-ikon budaya jeung pasualan dina kahirupan modrn mangrupa jejer nu leuwih ra disanghareupan ku panyatur dina kahirupan sapopona. Salian ti ta, kontks nu dicaritakeun th patali og jeung latar situasi nu jadi panggung eusining pasualan nu dicaritakeun, katgorina bisa mangrupa: 1) alam nyata, nu mangrupa situasi riil aya dikieuna; jeung 2) alam hayalan, nu mangrupa situasi nu teu nyampak dina ralitas, bisa mangrupa dongng, mitos, atawa

142

angen-angen. Kontks nu dicaritakeun patali jeung latar situasina nu kapaluruh dina laku basa dina rohang status facebook jolna tina situasi alam nyata (14 tks; 75,9%), ari nu jolna tina situasi alam hayalan mah ukur 1 tks (6,7%). Alam nyata nu dicaritakeun th katitn tina eusi jejer pasualan nu nyaritakeun kahirupan sapopo di lingkungan diri jeung sabudeureunana, boh dina kontks lokal, nusantara, boh global, kayaning pasalia paham (pacngkadan papada manusa atawa sistem), kaasih, seni tradisi, hukum (perkara korupsi hakim), olah raga (perkara wasit sepakbola), hujan, usum halodo, pangalaman, ruang jeung waktu, kapamingpinan, jeung harta. Sedengkeun alam hayalan nu dijadikeun kontks eusi jejer pasualan, gelar tina angen-angen perkara asih. d. Kontks nu patali jeung aspk kasang tukang tempat nu kapaluruh dina laku basa dina rohang status facebook nmbongkeun kasang tukang sosial kamasarakatan jeung unsur-unsur budaya lokal (Sunda; Jawa Barat), saperti Garut sintrn, tolat, jaipong, pantun, srn taun, Cirebon, Purwakarta, Sunda, jeung Bandung. Kasang tukang nusantara aya dina 3 tks (20,0%), ku digunakeunana istilah LSI (Liga Super Indonsia; kompetisi sepakbola di Indonsia), hakim, Indonsia. 8 tks (53,3%) nu teu sacara husus nmbongkeun kasang tukang lokal atawa nusantara, dianggap nmbongkeun kasang tukang global, naon-naon hal anu ditmbongkeun th lumaku umum atawa geus lumrah aya dina kasang tukang kahirupan masarakat dunya. Kasang tukang nu nmbongkeun unsur-unsur budaya luar nagri sacara husus mah teu kapaluruh, bisa jadi geus kawengku dina kasang tukang global.

143

Tina ieu hal, bisa disebutkeun yn rupa-rupa pasualan dina rohang status facebook nu dirspon atawa ditepikeun ku panyaturna th karranana mangrupa pasualan-pasualan nu gelar dina kasang tukang budaya jeung kahirupan masarakat dunya. e. Rasa nu aya dina tks laku basa dina rohang status facebook nyata rasa keuheul, yain, sedih, jeung ningnang. Rasa keheul, yakin, jeung sedih, swang-swang aya dina opat tks (26,7%), sedengkeun rasa ningnang aya dina tilu tks (20%). Rasa keuheul mangrupa sikep panyatur nu pusing, jngkl, kesel, jst. kana rupa-rupa pasualan, boh jeroeun dirina boh luareun dirina. Rasa yakin mangrupa sikep nyaho bener. Rasa sedih bisa og

disebut salaku nalangsa atawa ngenes. Sedengkeun Rasa ningnang mangrupa reprsntasi tina kaayaan nu teu surup, teu pantes, atawa janggal. Nada tks laku basa dina rohang status facebook nyata sinis, reueus, jeung nyungkun. Nada reueus jeung nyungkun swang-swang aya opat tks (26,7%), ssana 7 tks (46,6%) nadana sinis. Dina tks laku basa dina rohang status facebook, nada sinis aya patalina jeung rasa keuheul katut ningnang. Nada reueus aya patalina jeung rasa yakin. Sedengkeun nada nyungkun aya patalina jeung rasa sedih. 2) Tina lima warna laku basa th ukur opat nu kapaluruh digunakeun dina tks vrbal laku basa dina rohang status facebook. Aya 3 tks (20,0%) nu mangrupa laku basa rprsntatif, 1 tks (6,7%) mangrupa laku basa dirktif, 7 tks (46,6%) mangrupa laku basa ksprsif, jeung 4 tks (26,7%) mangrupa laku basa komisif, sedengkeun laku basa dklaratif mah teu kapaluruh. Laku basa

144

ksprsif mangrupa laku basa nu pangrana kapaluruh digunakeun dina tks rohang status facebook. ta hal bisa jadi alatan bh dieuna, rohang status facebook ra dimangpaatkeun pikeun tujuan-tujuan nu leuwih lega tina saukur nuliskeun kagiatan sapopo. Kiwari ra anggota facebook ngamangpaatkeun rohang status pikeun nyusun gerakan-gerakan atawa oganisasi alumni, kalangenan, jeung organisasi sosial. Salian ti ngudag tujuan kalangenan, gerakan-gerakan nu diwangun dijadikeun sarana oposisi kana kawijakankawijakan pamarntah atawa hal-hal nu dianggap leupas tina prinsip kaadilan sosial. Kagiatan oposisi th diwujudkeunana ra dina kritik. Kritik nu ditepikeun dina rohang status facebook kaitung bbas, teu kasengker ku palanggeran ditorial sakumaha dina wangun mdia massa lianna kayaning koran, majalah, televisi, atawa radio. 3) Tina opat wanda laku basa nu mangrupa intersksi th ukur dua wanda laku basa nu kapaluruh dina rohang status facebook, nyata laku basa langsung teu literal jeung laku basa teu langsung teu literal. Aya 6 tks (40%) mangrupa laku basa langsung teu literal, sedengkeun nu mangrupa laku basa teu langsung teu literal aya 9 tks (60%). Jejer pasualan nu dicaritakeun dina status facebook aya nu dittlakeun sacara langsung (kauni) jeung aya og nu teu langsung (nyamuni). Jejer pasualan nu langsung jeung teu langsung th ditepikeun ngaliwatan ungkara basa nu teu literal. Kekecapan nu digunakeun miboga mana nu konotatif. 4) Patali jeung fungsina, laku basa dina rohang status facebook mibanda fungsi madeg mandiri nu ngawengku fungsi informatif, manipulatif, jeung kayakinan,

145

tur mibanda fungsi gabungan nu ngawengku fungsi informatif-manipulatif, informatif-sttik, jeung informatif-kayakinan. Aya 1 tks (6,7%) mangrupa laku basa nu mibanda fungsi informatif, 6 tks (40,0%) mibanda fungsi manipulatif, 2 tks (13,3%) mibanda fungsi kayakinan, 3 tks (20,0%) mibanda fungsi gabungan informatif-manipulatif, 2 tks (13,3%) mibanda fungsi gabungan informatif-sttik, sarta 1 tks (6,7%) mibanda fungsi gabungan informatif-kayakinan. Laku basa nu mibanda fungsi sttik sacara mandiri mah teu kapaluruh. Fungsi laku basa dina rohang status facebook rrana mangrupa fungsi manipulatif. Fungsi manipulatif th pikeun ngagerakkeun atawa mangaruhan jalma nu bisa narima id-id nu ditepikeun, boh luyu jeung sikep sarta ajn dirina boh henteu; kritik; ngarobah sawangan, pamikiran, atawa opini; ngarobah sikep, laku lampah, jeung paripolah; ngarobah masarakat. ta hal luyu jeung warna laku basana nu rrana mangrupa kritik. Kritik ditepikeun biasana sangkan pihak nu dikritik ngarobah sikepna, sawanganana, atawa pamikiranana. Bisa jadi kritik nu ditepikeun th sipatna subjktif. 5) Sangkan komunikasi ngaliwatan rohang status facebook bisa lumangsung kalawan had jeung teu matak ngabalukarkeun gelarna pasualan-pasualan anu sipatna ngatif, perlu pisan simbol-simbol dina tks anu digunakeunana dina rohang status facebook th dimanaan. Ungkara-ungkara mtaforis dina tks laku basa dina rohang status facebook th mibanda mana nu bisa disungsi ngaliwatan nitnan pabanding, pangbanding, motif, jeung kecap panyambung babandingan. Tina sakumna tks nu dianalisis, 11 tks (73,4%) aspk pabandingna kauni, 4 tks (26,6%) nyamuni. Tina aspk pangbandingna, 11

146

tks (73,4%) ngagunakeun pangbanding barang, swang-swang 2 tks (13,3%) ngagunakeun pangbanding pagawan jeung sifat. Aspk motif dina 15 tks (100%) disamunikeun. Kecap panyambung babandingan digunakeun dina 4 tks (26,6%), sedengkeun 11 tks (73,4%) teu ngagunakeun kecap panyambung babandingan. Patali jeung fungsina salaku kritik, aspk pabanding jeung motif nu nyamuni th bisa dittlakeun dina dua hal. Kahiji, sanajan tks status dina facebook teu kasengker ku palanggeran nu tangtu, panyaturna napak knh dina kasadaran kana ajn-inajn nu nyampak dina norma sosial jeung hukum. Tujuanana bisa jadi pikeun ngajaga parasaan pamiarsa nu disasarna, nyingkahan pacogrgan, jeung nyingkahan pitenah. Kadua, mana ungkaraungkara mtaforis tks laku basa dina rohang status facebook, patali tur dipangaruhan ku kontks, warna, wanda, jeung fungsi laku basana sorangan. Patali jeung ta hal, pesen nu hayang ditepikeun th aya kalana nyamuni, sok sanajan bisa jadi panyaturna sorangan teu sadar geus ngalakukeun polah sarupa kitu.

5.2 Saran Sacara mtodologi, ieu panalungtikan didadasarkeun kana sumber data nu kawatesanan. Tks vrbal basa Sunda dina rohang status facebook sastuna kawilang ra pisan, ngan ba dina ieu panalungtikan mah data nu dikumpulkeun tur dianalisis th ukur tks nu ditulis dina dangka waktu sabulan. Sangkan hasil panalungtikan lianna nu sarupa jeung ieu panalungtikan leuwih jembar, kawilang had saupama data nu digunakeun th leuwih ra jumlahna, boh tina jihat

147

rspondnna, boh tina jihat jumlah tksna sorangan. Salian ti ta, ramatloka mdia sosial th lain facebook hungkul, had pisan saupama ambahan panalungtikan lianna nu sarupa dilegaan ku ngalibetkeun ramatloka mdia sosial lianna kayaning twitter, MySpace, Bebo, Flicker, Netlog, Hi5, jst. Had og saupama dibandingkeun jeung ramatloka umum, utamana blog-blog pribadi. Pon kitu deui ditilik tina ambahan ulikanana, ieu panalungtikan saukur nalungtik tks laku basa nu pangpangna ngagunakeun thnik mtaforis dina asosiasi manana. Pikeun panalungtikan lianna nu sarupa jeung ieu panalungtikan, hadna ambahan ulikanana dilegaan kalawan ditambahan ku thnik asosiasi mana lianna kayaning thnik lipsis, mana ganda (ambigu), jst. Sacara praktis, laku basa mangrupa paripolah omongan anu dipak ku panyatur waktu komunikasi basa. Had saupama panalungtikan lianna perkara laku basa th salian ti ngamangpaatkeun tks vrbal, ngamangpaatkeun og ungkara-ungkara lisan langsung, sarta nalungtik kumaha babandinganana antara tks vrbal jeung ungkara langsung tina sawatara jihat. Had og saupama dipatalikeun jeung pamangpaatanana pikeun bahan pangajaran basa Sunda di sakola. Nalungtik perkara laku basa ttla teu cukup ukur dibekelan ku pangaweruh palmuan linguistik. Basa nu digunakeun ku manusa pikeun komunikasi raket patalina jeung widang-widang palmuan lianna saluareun palmuan linguistik. Ku ta hal, penting pisan panalungtik nu aya minat ngulik perkara laku basa mekelan dirina ku pangaweruh-pangaweruh dina widang palmuan sosiologi, antropologi, psikologi, pdagogik, komunikasi, jeung sains.

DAFTAR PUSTAKA

Adler, Ronald B. jeung George Rodman. 2006. Understanding Human Communication. Oxford: Oxford University Press. Ali, Mohamad. 1985. Penelitian Kependidikan Prosedur dan Strategi. Bandung: Angkasa. Alwasilah, A. Chadar. 1993. Pengantar Sosiologi Bahasa. Bandung: Angkasa. Alwasilah, A. Chadar. 2009. Pokoknya Kualitatif: Dasar-dasar Merancang dan Melakukan Penelitian Kualitatif. Jakarta: Pustaka Jaya. Andana, Dadan. 2009. Realisasi Tindak Tutur Poyok Ungkal (TTPU) pada Masyarakat Desa Ungkal Kecamatan Conggeang Kabupaten Sumedang. Tsis di Sekolah Pascasarjana Univrsitas Pendidikan Indonsia. Aslinda, jeung Leni Syafyahya. 2007. Pengantar Sosiolinguistik. Bandung: Refika Aditama. Aubusson, Peter J., Alan G. Harrison, jeung Stephen M. Ritchie (ditor). 2006. Metaphor and Analogy in Science Education. Dordrecht, Belanda: Springer. Austin, J. L. 1962. How To Do Thing With Word. Oxford: Oxford University Press. Aziz, E. Aminudin. 1996. The Language of Refusals in Sundanese Society: A Workplace Case. Tsis di Monash University, Australia. Baldwin, John R., Spk. (ditor). 2006. Redefining Culture: Perspectives Across the Disciplines. New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates Publisher. Barton, Will jeung Andrew Beck. 2005. Get Set for Communication Studies. Edinburgh: Edinburgh University Press. Bavin, Edith L. 2009. The Cambridge Handbook of Child Language. New York: Cambridge University Press. Cameron, Lynne jeung Graham Low. 1999. Researching and Applying Metaphor. New York: Cambrige University Press. Carnap, Rudolf. 1947. Meaning and Necessity: A Study in Semantics and Modal Logic. Chicago: The University of Chicago Press. Char, Abdul jeung Lonie Agustina. 2004. Sosiolinguistik: Perkenalan Awal. Jakarta: PT Rineka Cipta. Chaer, Abdul. 2010. Kesantunan Berbahasa. Jakarta: Rineka Cipta. 148

Chandler, Daniel. 2002. Semiotics: The Basic. New York, USA: Routhledge. Cruse, Alan. 2006. A Glosari of Semantics and Pragmatics. Edinburgh, Inggris: Edinburgh University Press. Danesi, Marcel. 2002. Understanding Media Semiotics. London: Arnold Publisher. Djojosuroto, Kinayati. 2007. Filsafat Bahasa. Yogyakarta: Pustaka Book Publisher. Eckert, Penelope jeung Sally McConneell-Ginet. 2003. Language and Gender. New York: Cambridge University Press. Effendy, Onong Uchyana. 2007. Ilmu, Teori dan Filsafat Komunikasi. Bandung: Citra Aditya Bakti. Facebook Inc. 2010. Facebook Confidential and Proprietary. USA: Facebook Inc. Fairclough, Norman. 2003. Analysing Discourse: Textual Analysis for Social Research. London: Routledge. Findlay, Michael Shaw. 1998. Language and Communication: A Crosscultural Encyclopedia. California: ABC-CLIO Inc. Fraenkell, Jack R. jeung Norman E. Wallen. 2007. How to Design and Evakuate Research in Education (Sixth Edition). New York: McGraw-Hill. Gazali, Spk. (Panarjamah). 2009. Metode Analisis Teks dan Wacana: Stefan Titscher, Michael Mayer, Ruth Wodak, Eva Vetter. Yogyakarta: Pustaka Pelajar Hadi W.M., Abdul. 2008. Hermeneutika Sastra Barat dan Timur. Jakarta: Pusat Bahasa. Hayder, Hasin jeung Mark Alexander Basin. 2010. Learning Facebook Application Development. USA: PACT Publishing. Heigham, Juanita jeung Robert A. Croker (ditor). 2009. Qualitative Research in Applied Lingusistics: A Practical Introduction. Hampshire: Palgrave Macmillan. Holmes, Janet. 1995. Women, Men and Politeness. New York: Longman. Hudson, R.A. 1962. Sociolinguistics. New York: Cambridge University Press. Hurford, James R., Brendan Heasley, jeung Michael B. Smith (ditor). 2007. Semantics: A Coursebook. New York: Cambridge University Press. Isnnds, Rtty. 2010. Tori Sastra. Bandung: JPBD FPBS UPI.

149

Kartomihardjo, Soesno. 1988. Bahasa Cermin Kehidupan Masyarakat. Jakarta: Departemen Pendidikan dan Kebudayaan Direktorat Jenderal Pendidikan Tinggi Proyek Pengembangan Lembaga Pendidikan Tenaga Kependidikan. Keraf, Gorys. 1994. Diksi dan Gaya Bahasa. Jakarta: Gramedia Kovecses, Zoltan. 2000. Methapor and Emotion: Language, Culture, and Body in Human Feeling. New York: Cambridge. Kovecses, Zoltan. 2002. Methapor: A Practical Introduction. New York: Routhledge. Kridalaksana, Harimurti. 1984. Kamus Istilah Linguistik. Jakarta: Gramedia. Lakoff, George jeung Mark Johnson. 1980. Metaphor We Live By. Chicago: The University of Chicago Press. Leezenberg, Michiel. 2001. Contexts of Metaphor. Oxford: Elsevier Science Ltd. Levinson, Stephen C. 1995. Pragmatics. New York: Cambridge University Press. Lieber, Rochele. 2004. Morphology and Lexical Semantics. New York: Cambridge University Press. Luxemburg, Jan Van. 1989. Tentang Sastra. Jakarta: Intermasa. Masinambow, E.K.M. jeung Rahayu S. Hidayat (ditor). 2001. Semiotik: Mengkaji Tanda dalam Artifak. Jakarta: Balai Pustaka. Mesthrie, Rajend, Spk. 2009. Introducing Sociolinguistics (2nd Edition). Edinburgh: Edinburgh University Press. Miles, M. B. jeung A. M. Huberman. 1992. Qualitative Data Analysis: A Source Book of New Methods. Beverly Hills: SAGE Publication. Nababan, P.W.J. 1991. Sosiolinguistik: Suatu Pengantar. Jakarta: PT Gramedia Pustaka Utama. Nasution, Khairina. 2008. Metafora dalam Bahasa Mandailing: Persepsi Masyarakat Penuturnya, dina Linguistik Indonesia, Taun ka-26, No. 1, Pbruari 2008. Nuccetelli, Susana. 2003. New Essays on Semantic Externalism and SelfKnowledge. Massachusetts: The MIT Press. ODwyer, Ella. 2003. The Rising of The Moon: The Language of Power. London: Pluto Press. Panitia Kamus LBSS. 1995. Kamus Umum Basa Sunda. Bandung: Tarate.

150

Permana, Yudi. 2001. Deskripsi Maksud Tuturan Nyungkun dalam Bahasa Sunda Dialek Priangan. Skripsi di Universitas Gajah Mada Yogyakarta. Prasetijo. 2009. Etnisitas [Online]. URL: http://www.prasetijo.wordpress.com [18 September 2009]. Purnanto, Dwi. 2009. Etnografi Komunikasi dan Register [Online]. URL: http://www.dwipur_sastra.staff.uns.ac.id/2009/06/03/etnografi-komunikasidan-register/ [18 September 2009]. Purwo, Bambang Kaswanti (ditor). 2000. Kajian Serba Linguistik: Untuk Anton Moeliono Pereksa Bahasa. Jakarta: UKI Atma Jaya jeung BPK Gunung Mulia. Rakhmat, Drs. Jalaluddin. 2007. Psikologi Komunikasi. Bandung: Remaja Rosdakarya. Ratna, Nyoman Kutha. 2009. Stilistika: Kajian Puitika Bahasa, Sastra, dan Budaya. Yogyakarta: Pustaka Pelajar. Ricoeur. 1977. The Rule of Methapor. New York: Routhledge. Riemer, Nick. 2010. Introducing Semantics. New York: Cambridge University Press. Samul, nrico lizar jeung Andhika Rahmayanto. 1997. Microsoft Internet Solution: Menguasai Internet dengan Cepat dan Mudah. Jakarta: Elex Media Komputindo. Santoso, Edi jeung Mite Setiansah. 2009. Teori Komunikasi. Yogyakarta: Graha Ilmu. Santoso, Slamet. 2010. Penerapan Psikologi Sosial. Bandung: Refika Aditama. Satori, Djaman. jeung Aan Komariah. 2009. Metodologi Penelitian Kualitatif. Bandung: Alfabeta. Searle, John R. 1975. Indirect Speech Acts dina Syntax and Semantics, Vol. 3, ditor P. Cole jeung J. L. Morgan. New York: Academic Prss. Stefanowitsch, Anatol jeung Stefan Th. Gries (ditor). 2006. Corpus-Based Approaches to Metaphor and Metonymy. Berlin: Mouton de Gruyter. Stern, Josef. 2000. Metaphor in Context. Massachusetts: MIT Press. Soekanto, Soerjono. 1990. Sosiologi Suatu Pengantar. Jakarta: Raja Grafindo Perkasa. Sudaryat, Yayat. 1987. Ulikan Smantik Sunda. Bandung: CV. Geger Sunten. Sudaryat, Yayat. 1989. Ulikan Linguistik. Diktat Kuliah di JPBD FPBS IKIP Bandung.

151

Sudaryat, Yayat. 2003. Ulikan Wacana Basa Sunda. Bandung: CV. Geger Sunten. Sudaryat, Yayat, H. Abud Prawirasumantri, jeung H. Karna Yudibrata. 2007. Tata Basa Sunda Kiwari. Bandung: Yrama Widya. Sudjiman, Panuti jeung Aart Van Zoest (ditor). 1996. Serba-serbi Semiotika. Jakarta: Gramedia Pustaka Utama. Sukmadinata, Nana Syaodih. 2009. Metode Penelitian Pendidikan. Bandung: Remaja Rosdakarya. Sugiyono. 2009. Metode Penelitian Pendidikan: Pendekatan Kuantitatif, Kualitatif, dan R&D. Bandung: Alfabeta. Sunarto, Priyanto. 2008. Metafora Visual Kartun Editorial pada Surat Kabar Jakarta 1950-1957. Disertasi Doktor Program Studi Ilmu Seni Rupa dan Desain Institut Teknologi Bandung. Suprapto, Tommy. 2009. Pengantar Teori dan Manajemen Komunikasi. Jakarta: MedPress. Supratiknya. 1995. Tinjauan Psikologis Komunikasi Antarpribadi. Jakarta: Kanisius. Suryabrata, Sumadi. 2008. Psikologi Kepribadian. Jakarta: Rajagrafindo Persada. Sutopo. 2002. Metodologi Penelitian Kualitatif. Surakarta: Sebelas Maret University Press. Suwito. 1983. Soiolinguistik: Teori dan Problem. Surakarta: Fakultas Sastra Universitas Sebelas Maret. Tarigan, Henry Guntur. 1984. Pengajaran Sintaksis. Bandung: Angkasa. Teubert, Wolfgang. 2010. Meaning, Discourse and Society. New York: Cambridge University Press. Tim UPI. 2010. Pedoman Penulisan Karya Ilmiah Universitas Pendidikan Indonesia 2010. Bandung: Universitas Pendidikan Indonesia. Tompkins, Gail E. Jeung Kennet Hoskisson. 1991. Language Arts: Content an Teaching Strategies. New York: Macmillan Publishing Company. Woodworth, Katheryn A. 2010. Facebook for Beginners [Online]. URL: http://www.facebook.com/katheryn.woodworth [1 September 2010]. Zaimar, Okke K.S. 2008. Semiotik dan Penerapannya dalam Karya Sastra. Jakarta: Pusat Bahasa. Zoest, Aart van. 1991. Fiksi dan Nonfiksi dalam Kajian Semiotik (tarjamahan Manoekmi Sardjoe). Jakarta: Intermasa.

152

Lampiran 1

SUMBER DATA TKS DINA ROHANG STATUS FACEBOOK

Deden Abdul Aziz Resep ngabandungan jalma nu sok bijil tanduk lamun ningali batur sukses | lain seuri... mikirrr!!! Dede Kosasih Ujung-ujungna mah back to besek! Derus Jampang Rek hideung, bodas, beureum, bodas, hejo, koneng,....dilalab ku aing!!!! Derus Jampang Ngarayap bari melak.. Dian Hendrayana II Ka Garut. Mipit kagandrung nu teu kungsi lawung Hadi Aks "Ngukur seni tradisi ku agama mah sarua jeung make kolor dina sirah atuh!" ceuk Mang Ohim tukang toleat ngutruk. Pok deui "Ku teu euih-euih. Hrt salakina teu panuju gitek jaipong, ayn pamajikanana nyebut sintren musrik. Nya heueuh ath. Mlh lain sintren bae, upcr adat, pantun, seren taun, jsb kaasup malusrik. Kuduna lain urg Cirebon bae nu genjolng teh! Belegug kabina-bina ceuk Emang mah nu ngomong kitu teh!" Aditia Gunawan Lamun hakim di nagara urang jiga hakim garis dina LSI,, gawaaat...

Kelly Ardiana Samagaha pikir

Liman Sanjaya Aya geleter ahng nu nginggeungkeun eusining dada.. naha kila-kila nu can parat kaguar kitu? Liman Sanjaya Mangrwu langit geus ditirun ku po nu ngebebela, hangit hawa ngadsh hambalan mga-mga.. kuring rk ngendagkeun hujan peuting ieu, sangkan pepettan ligar nandasa ingetan.. Liman Sanjaya Wanci nyakclakan tina diri, meureut kakangen nu kungsi nyangsang dina kantengan mangpirang po.. lebah angka, naha aya harti nu dipitineung ku anjeun? Liman Sanjaya Nuguran rngkakna kahirupan, sabab taya matapo atawa bulan nu medar teu katalingakeun.. Liman Sanjaya Hujan th kalangkang hirup nu ngalanggengkeun kahirupan.. Liman Sanjaya Naon hartina caimata lamun matacai dina ati geus kordas? Liman Sanjaya Mga nu ngaleut lain rk ngahieuman langit, tapi papas nu mancn nyieupan imut bulan.. aya perkara nu alon udar, haroshos nganteur bja; yn aya mangsa pikeun netepkeun lalakon nu kudu disampurnakeun sapuratina.. Liman Sanjaya Anjeun ngolebat meupeuskeun lalambar halimun peuting ieu.. sedeng kuring anteng nyimbeuhan langit ku caimata sesa kamari.. Nyai Endit Wios Matapoe dinten ayeuna molototan ge, abdi mah bade masakeun ngabujeng wae ka palih dinya. Da kumaha atuh pami sual hate sual rasa mah teu aya nu uninga? Langkun disidem, langkung rosa karaosna ...

Nyai Endit Pait jeung peuheur pangalaman teh, nanging saparantos dilenyepan, ngaraos bagja, kenging luang tinu burang, pibekeleun ngalalakon salajengna ... sanes kitu? Nyai Endit Keretas teh bodas keneh geulis, tacan kungsi kamangsian. Keretas teh bodas keneh kasep, nu aya saukur gurat. Beresih, beresih, beresih tina aksara nu kuduna aya pikeun jadi carita. Rakean Ageung Satibi Titimangsa ditandasana raga meunang katugenah, kesel, cape, teuing ku saha? duka mun alatan dunya! Sastra Jh Mungguh waktu, ngolepat nandingan kilat. Asa kamari ulin anjang-anjangan di buruan. Asa kamari silih toel jeung babaturan. Asa kamari silih kelet jeung bebene. Kiwari, rambut geus campur jeung huis. Waos nu keker, nungtutan hijihiji dicopotan. Awak nu jagjag waringkas, saeutik-saeutik diciwitan ku rematik. Ah, ... teu sakara-kara. Hatur nuhun, terima kasih, kanggo sadayana, mugia doa urang dikabul ku Allah. Amin Sule Nurharismana Sukmasunda Ah... geus paturay tineung deui wae. Bral... anaking, geura mariang, teu kudu dikeupelan da geus bisa ngeupeul sorangan sing saralamet mangkaning caah rongkah di mana-mana..... hariwang uing mah.. Tatang Setiadi Dimana atuh benerteh,nukumaha atuh ari benerteh,ceuk saha atuh bener teh tur kumaha anu satemna ? Lieur ngabandungan nu jarago pabeulit letah,ngadon ngarumpak pabalik letah udar-ider sok jarambah mukmak mekmek tur awuntah. Teu inggis nyepeng amanat ti Rahayat anu tigerat.Dasar beungeut nungulit badak tonggoy lir kebo nu di tendok.

Toharudin Satibi Hanjakal fb anjeun ditunda ku ngaing di dieu da beurat mamawana kana rasa, sakapeung sok mindeng jadi pasalia paham antara raga jeung raga. nu antukna hamo tepung2! kanyaah rasa ka sukma ge teuing dimana, anging Gusti nu ajrih surti kana batin diri mikatresna taya kendatna! cag! Tresna Adhi Hirup mah ngan saukur karma jeung darma,, Yessi Hermawati Hese incah,,hese lengkah,,,, dicangreud ku sarwa ulah.... Budi Rahayu Tamsyah Saherang-herangna ge cibeas... alus soteh keur parab lauk. Kang Baun Sijagur Lieur euy...! Ari hirup keur nganggur mah, jd sok asa kasisihkeun... Sok iseng hayang nyawad,gurah-geureuh... Ngagonggorokan nu keur maju,nu kr ngajabat... Btr teh asa katempo weh kasalahanna teh... Paingan btr nepi ka nekad jd panganten... Budi Rahayu Tamsyah "Sagala panyakit jeung masalah nu tumiba ka urang jeung anak incu urang, asalna ti diri urang sorangan. Ayeuna geus jol deui pipanyakiteun teh," ceuk Mang Salhiam, kaget waktu ngadenge beja aya duit APBD nu kaceot nepi ka 10 M. "Jeung nu ngaranna pipanyakiteun mah, tong boro deukeut, wawuh ge amit-amit jabang tutuka. Najis abis deh." Budi Rahayu Tamsyah Wilujeng sumping di Purwakarta, kota pager nu teu puguh nyanghareupna. Budi Rahayu Tamsyah Sugan kudu diurek ceulina. Budi Rahayu Tamsyah Milik mah ti mana we, nu teu boga domba oge bisa nyate. Budi Rahayu Tamsyah

Ari urang Sunda di Purwakarta araraya? Kade ah bilih kakeueum ku buah beukah, nu atos-atos ge maot kamerekaan hehehe. Budi Rahayu Tamsyah Ibarat kana semur jngkol, sakitu nyaho bau jeung matak jngkoleun, belewek deui belewek deui. Budi Rahayu Tamsyah Ngabuburit ah... di Bandung tea atuh, najan ayeuna di jalanna loba liangan (komo mun hujan), tapi loba liang jalan-jalan (komo mun halodo). Budi Rahayu Tamsyah Aralus aktingna mengbal teh, eleh pagawe longser oge. Caca Danuwijaya Ningal nu nuju barangtuang kaciptan paronyona teh sendok garpuh ge dialung2 bakating ku sugema ningal deungeun sangu... Citra kahirupan urang geus digambarkeun dina gugunungan wayang; dirogahala jadi seuneu Chye Retty Isnendes Raksapradja Moal aya bujang anu beunghar, qt ceuk kolot baheula. Hartosna mangga surahan nyalira. Chye Retty Isnendes Raksapradja Samarukna hirup teh anggeus ku lalaguan meureun... Chye Retty Isnendes Raksapradja Langit dikeput halimun Asih dikepuk kabingung...

Lampiran 2

KORPUS DATA LAKU BASA DINA ROHANG STATUS FACEBOOK

No. Tks Vrbal 1. Resep ngabandungan jalma nu sok bijil tanduk lamun ningali batur sukses. Lain seuri... mikirrr!!! 2. 3. 4. 5. Rek hideung, bodas, beureum, bodas, hejo, koneng,....dilalab ku aing!!!! Ngarayap bari melak.. Ka Garut. Mipit kagandrung nu teu kungsi lawung. "Ngukur seni tradisi ku agama mah sarua jeung make kolor dina sirah atuh!" ceuk Mang Ohim tukang toleat ngutruk. Pok deui "Ku teu euiheuih. Hrt salakina teu panuju gitek jaipong, ayn pamajikanana nyebut sintren musrik. Nya heueuh ath. Mlh lain sintren bae, upcr adat, pantun, seren taun, jsb kaasup malusrik. Kuduna lain urg Cirebon bae nu genjolng teh! Belegug kabina-bina ceuk Emang mah nu ngomong kitu teh!" Lamun hakim di nagara urang jiga hakim garis dina LSI gawaaat... Mangrwu langit geus ditirun ku po nu ngebebela, hangit hawa ngadsh hambalan mga-mga.. kuring rk ngendagkeun hujan peuting ieu, sangkan pepettan ligar nandasa ingetan.. Hujan th kalangkang hirup nu ngalanggengkeun kahirupan.. Mungguh waktu, ngolepat nandingan kilat. Asa kamari ulin anjanganjangan di buruan. Asa kamari silih toel jeung babaturan. Asa kamari silih kelet jeung bebene. Kiwari, rambut geus campur jeung huis. Waos nu keker, nungtutan hiji-hiji dicopotan. Awak nu jagjag waringkas, saeutik-saeutik diciwitan ku rematik. Ah, ... teu sakara-kara. Hatur nuhun, terima kasih, kanggo sadayana, mugia doa urang dikabul ku Allah. Amin. Ah... geus paturay tineung deui wae. Bral... anaking, geura mariang, teu kudu dikeupelan da geus bisa ngeupeul sorangan. Sing saralamet mangkaning caah rongkah di mana-mana..... Hariwang uing mah.. Dimana atuh bener teh, nu kumaha atuh ari bener teh, ceuk saha atuh bener teh tur kumaha anu satemna? Lieur ngabandungan nu jarago pabeulit letah, ngadon ngarumpak pabalik letah udar-ider sok jarambah

6. 7.

8. 9.

10.

11.

No.

Tks Vrbal mukmak mekmek tur awuntah. Teu inggis nyepeng amanat ti Rahayat anu tigerat.Dasar beungeut nungulit badak, tonggoy lir kebo nu di tendok. Wilujeng sumping di Purwakarta, kota pager nu teu puguh nyanghareupna. Milik mah ti mana we, nu teu boga domba oge bisa nyate. Ari urang Sunda di Purwakarta araraya? Kade ah bilih kakeueum ku buah beukah, nu atos-atos ge maot kamerekaan hehehe. Ibarat kana semur jngkol, sakitu nyaho bau jeung matak jngkoleun, belewek deui belewek deui.

12. 13. 14. 15.

Sumber: http://www.facebook.com/ [diakss Mi-Juni 2011]

Lampiran 3

FORMAT KARTU DATA

Lampiran 4

CONTO DATA INTERTKSTUAL

Sumber: Pikiran Rakyat edisi 30 Desember 2010

Lampiran 5

RIWAYAT HIRUP

Dadang Nurjaman, dibabarkeun salaku putra ka-13 tina 14 urang rundayan ka-1 bapa Nana Rukmana (alm.) sareng ibu Ratnasih dina ping 26 Januari 1980 di wewengkon Bojongmalaka, Kac. Balndah, Kab. Bandung. Namatkeun sakola dasar di SDN Bojongmalaka 2 dina taun 1991, sakola menengah di SMPN 1 Balndah dina taun 1994 jeung SMUN 1 Balndah dina taun 1997. Nyangking gelar Sarjana Pendidikan (S.Pd.) dina taun 2003, hasil nyuprih pangaweruh di Jurusan Pendidikan Bahasa Darah FPBS UPI. Sarngsna kuliah di tingkat sarjana, dina dangka taun 2003-2004 kungsi ngawulangkeun pangajaran basa Sunda di SMP YPW Balndah, Kab. Bandung, sarta SMP jeung SMA Budi Istri, Kota Bandung. Taun 2004 tepi ka kiwari, kabiruyungan jadi guru PNS pikeun ngawulangkeun pangajaran basa Sunda di SMP Negeri 2 Rancabali, Kab. Bandung, sarta dipaparinan tugas tambahan salaku Wakil Kepala Sekolah Widang Kurikulum. Salian ti jadi guru basa Sunda, kungsi ngokolakeun pausahaan kulawarga dina widang grafika jeung konfksi. Keur mangsana sakola, kungsi ilubiung ngokolakeun sawatara organisasi, di antarana Pramuka, OSIS, Unit Kegiatan Siswa Jurnalistik, Himpunan Mahasiswa tingkat jurusan (HIMA Pensatrada FPBS UPI), jeung Badan Eksekutif Mahasiswa FPBS UPI. Sedengkeun dina mangsana cepeng gaw salaku guru, ilubiung th pangpangna mah dina organisasi-organisasi profsi kayaning MGMP Basa Sunda Gugus 03 SMP Kab. Bandung, Forum Komunikasi MGMP Basa Sunda Kab. Bandung, PGRI, jeung Himpunan Sarjana Bandung. Sawatara carpon, sajak, rsnsi buku, jeung sy, kungsi dipublikasikeun dina Bultin Turus Hima Pensatrada, koran Galura, jeung majalah Mangl. Sedengkeun buku Pangajaran Basa Sunda, pikeun SD, SMP, jeung SMA, diterbitkeun babarengan jeung sawatara urang guru, taun 2008, ku jasana penerbit IMTIMA. Nincak tungtung taun 2006, ngawangun kulawarga jeung Ema Sukasih, urang Lmbang alumni Jurusan Pendidikan Fisika FPMIPA UPI, nu panggih mangsa keur ngalakonan diklat Prajabatan CPNS di Pusat Pendidikan Teritorial TNI Padalarang. Tepi ka disusunna ieu riwayat hirup, ku Gusti kaamanahan putra pameget saurang, wastana Arfannizzar Mugi Yatmika.