You are on page 1of 267

I PRACOWNIA FIZYCZNA

I PRACOWNIA FIZYCZNA
redakcja naukowa
Andrzej Magiera
Wydanie drugie poprawione i uzupenione
Instytut Fizyki
Uniwersytet Jagielloski
2010
c _ Copyright by Instytut Fizyki Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw 2010
All rights reserved
Wydanie trzecie poprawione i uzupenione
Autorzy rozdziaw:
A. Budkowski: 1.2, 4.15
J. Czerwiec: 3.1
B. Dybiec: 4.8
B. Gowacz: 3.3
T. Jaworska-Gob: 1.2, 1.4, 2.5, 2.8, 3.1, 3.2, 4.3, 4.4, 4.15, A.2
A. Kapanowski: 1.1, 1.6, 1.7, 1.8, 1.11, 2.7, 2.6, 2.10, 2.11, 3.1, 3.4, 4.2, 4.5, 4.6
T. Kawalec: 2.9
M. Kleiner: 4.13
J. Koodziej: 1.3
P. Korecki: 1.3, 4.1
R. Marcinek: 2.1, 3.1, 4.9
L. Muszyski: 1.9, 1.10
B. Pukowska: 4.3, 4.4, 4.7, 4.11, 4.16, A.4
R. Skibiski: 2.1
M. Stankiewicz: 4.1
B. Such: 1.5
M. Zawada: 2.2, 2.3, 2.4
M. Zimnal-Starnawska: 1.3, 3.3, 3.5, 4.1, 4.7, 4.9, 4.10, 4.12, 4.14, A.1, A.3, A.4
Ilustracje - G. Domosawska, A. Kaczmarski, A. Magiera
Skad - A. Kaczmarski, A. Magiera
Okadka - A. Magiera
Recenzenci:
prof. dr hab. in. Wojciech uny
Wydzia Fizyki i Informatyki Stosowanej, Akademia Grniczo-Hutnicza
prof. dr hab. Wadysaw Walu
Instytut Fizyki, Uniwersytet Jagielloski
Publikacja nansowana przez:
Instytut Fizyki Uniwersytetu Jagielloskiego
Rektorski Fundusz Rozwoju Dydaktyki Ars Docendi
Spis treci
Od Redaktora 7
1 Mechanika 9
1.1 Wahado anharmoniczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
1.2 Badanie drga tumionych wahada torsyjnego . . . . . . . . . . . . . . 13
1.3 Drgania tumione i wymuszone oscylatora harmonicznego . . . . . . . . 21
1.4 Badanie drga wahade sprzonych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
1.5 Badanie drga modelu czsteczki czteroatomowej . . . . . . . . . . . . . 35
1.6 Badanie ruchu obrotowego bryy sztywnej . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
1.7 Badanie ruchu precesyjnego yroskopu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
1.8 Wiskozymetr rotacyjny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
1.9 Pomiar wspczynnika lepkoci cieczy metod Stokesa . . . . . . . . . . 59
1.10 Pomiar wspczynnika lepkoci cieczy metod Poiseuillea . . . . . . . . 62
1.11 Wyznaczanie moduu sztywnoci prtw metod dynamiczn . . . . . . 66
2 Ciepo 71
2.1 Cechowanie termopary i termistora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
2.2 Wyznaczanie ciepa topnienia lodu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
2.3 Wyznaczanie ciepa parowania wody . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
2.4 Wyznaczanie ciepa waciwego cia staych . . . . . . . . . . . . . . . . 81
2.5 Wyznaczanie ciepa waciwego cieczy metod ostygania . . . . . . . . . 83
2.6 Wyznaczanie wspczynnika napicia powierzchniowego cieczy . . . . . . 86
2.7 Rwnanie stanu gazu doskonaego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
2.8 Pomiar stosunku C
p
/C
V
metod Clementa-Desormesa . . . . . . . . . . 95
2.9 Badanie zalenoci temperatury wrzenia wody od cinienia . . . . . . . . 101
2.10 Badanie przewodnictwa cieplnego izolatorw . . . . . . . . . . . . . . . . 105
2.11 Gaz klockowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
3 Elektryczno 115
3.1 Temperaturowa zaleno oporu przewodnikw . . . . . . . . . . . . . . 115
3.2 Wyznaczanie pojemnoci kondensatora metod rozadowania . . . . . . 125
3.3 Wyznaczanie wspczynnika Halla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
3.4 Badanie charakterystyk tranzystora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
6 Spis treci
3.5 Wyznaczanie stosunku e/m . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142
4 Fale 149
4.1 Obsuga oscyloskopu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
4.2 Analiza fourierowska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164
4.3 Wyznaczanie prdkoci dwiku w powietrzu metod fali biegncej . . . 169
4.4 Wyznaczanie prdkoci dwiku w cieczach metod fali biegncej . . . . 174
4.5 Zjawisko Dopplera w powietrzu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
4.6 Pomiar prdkoci dwiku w cieczy w oparciu o zjawisko Dopplera . . . 179
4.7 Pomiar prdkoci dwiku w metalach metod echa ultradwikowego . 181
4.8 Wyznaczanie ogniskowych soczewek i badanie wad soczewek . . . . . . . 186
4.9 Badanie stanu polaryzacji wiata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194
4.10 Skrcenie paszczyzny polaryzacji wiata w cieczach . . . . . . . . . . . 202
4.11 Badanie widm emisyjnych za pomoc spektroskopu pryzmatycznego . . 206
4.12 Badanie zjawiska dyfrakcji i interferencji wiata laserowego . . . . . . . 211
4.13 Pomiar dugoci fali wietlnej z wykorzystaniem piercieni Newtona . . . 226
4.14 Pomiar dugoci fali wietlnej za pomoc siatki dyfrakcyjnej . . . . . . . 230
4.15 Badanie dyfrakcji wiata laserowego na krysztale koloidalnym . . . . . 235
4.16 Pomiar prdkoci dwiku w cieczy metod optyczn . . . . . . . . . . . 242
A Uzupenienia 247
A.1 Analiza niepewnoci pomiarowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
A.2 Jak prowadzi zeszyt laboratoryjny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255
A.3 Zasada dziaania noniusza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256
A.4 Lasery . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257
A.5 Przydatne tablice i widma spektralne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261
Spis literatury 265
Od Redaktora
Ksika przygotowana zostaa dla potrzeb studentw wykonujcych wiczenia na
I Pracowni Fizycznej. Zebrane w niej opisy eksperymentw powstay w wyniku wie-
loletniej pracy wielu asystentw prowadzcych te wiczenia w Instytucie Fizyki Uni-
wersytetu Jagielloskiego. Dziki temu autorzy poszczeglnych rozdziaw korzystali
z bardzo bogatego dowiadczenia dydaktycznego, zarwno swojego jak i kolegw pro-
wadzcych wczeniej te zajcia.
Pierwsze wydanie tej ksiki ukazao si w 2006 roku. W praktyce okazao si, e
ksika ta stanowi doskona pomoc zarwno dla asystentw w prowadzeniu zaj,
jak i dla studentw wykonujcych wiczenia na I Pracowni Fizycznej. Wydanie drugie
zostao uzupenione o opis jednego wiczenia. Obecne wydanie trzecie uzupenione zo-
stao o opis kilku nowych wicze, ktre ostatnio zostay wprowadzone na pracowni.
Na podstawie uwag zebranych od prowadzcych zajcia i studentw wprowadzone zo-
stay take poprawki. Byy to zarwno korekty literwek jak i merytoryczne zmiany
dotyczce szczeglnie metod opracowywania wynikw niektrych pomiarw.
Zajcia na I Pracowni Fizycznej prowadzone s dla studentw kilku kierunkw:
zyki, inynierii materiaowej, chemii, biologii, biozyki, ochrony rodowiska, biotech-
nologii oraz Studiw Matematyczno-Przyrodniczych. Program nauczania zyki i mate-
matyki na tych rnych kierunkach jest bardzo zrnicowany. Dlatego celem wszystkich
autorw byo opracowanie podrcznika, ktry uwzgldni rny poziom przygotowania
studentw poszczeglnych kierunkw z zyki oraz matematyki.
Opis kadego wiczenia zawiera wprowadzenie teoretyczne, zawierajce podstawy
zyczne konieczne do zrozumienia zagadnie zwizanych z wykonywanym pomiarem.
Podany jest spis zagadnie, ktrych znajomo jest wymagana przed przystpieniem
do wykonywania pomiarw. Te podstawowe wiadomoci studenci powinni stara si
uzupeni korzystajc z dodatkowej literatury, ktrej spis podany jest przy kadym
wiczeniu. Kady eksperyment wymaga uycia specycznej aparatury, ktra opisana
jest szczegowo dla wszystkich wicze. Wszyscy studenci powinni jednak wczeniej
zapozna si z wykorzystywan aparatur, co na pewno usprawni pniejsze wykonywa-
nie dowiadczenia. Kady rozdzia zawiera opis przebiegu prowadzonych pomiarw. Na
jego podstawie studenci powinni przygotowa szczegowy plan pracy, uwzgldniajc
ograniczony czas dostpny do wykonywania pomiarw. Wyniki otrzymane w ekspe-
rymentach powinny zosta opracowane, co polega na podaniu ostatecznych wielkoci
wyznaczanych w kadym wiczeniu. Kady rozdzia zawiera opis metody, ktr naley
8 Od Redaktora
zastosowa przy opracowywaniu wynikw pomiarw. W opracowaniu wynikw naley
zwrci uwag na wyznaczenie niepewnoci pomiarowych mierzonych wielkoci. W tym
celu konieczne jest zapoznanie si, z opisanymi w uzupenieniu, metodami analizy nie-
pewnoci pomiarowych.
Mam nadziej, e ksika ta uatwi studentom zrozumienie zagadnie zycznych
badanych w poszczeglnych eksperymentach oraz przyczyni si do sprawnego wykony-
wania tych dowiadcze oraz ich analizy. Chciabym take aby ksika bya pomocna
dla wszystkich asystentw umoliwiajc sprawniejsze prowadzenie zaj.
Dotychczas sprzedane zostao 1200 egzemplarzy ksiki z pierwszego i drugiego
wydania. Obecne trzecie wydanie pojawia si tylko w wersji elektronicznej. Powinno
to uatwi dostp do ksiki studentom i asystentom nie tylko z Uniwersytetu Ja-
gielloskiego, ale take z innych uczelni. Dodatkow zalet wersji elektronicznej jest
moliwo atwego wprowadzania zmian zwizanych z modernizacj a istniej acych ze-
staww eksperymentalnych, jak rwnie z uruchamianiem nowych wicze na naszej I
Pracowni Fizycznej.
1 Mechanika
1.1 Wahado anharmoniczne
Celem wiczenia jest zbadanie drga anharmonicznych wahada zycznego (zale-
no okresu drga wahada od amplitudy jego drga, bilans energetyczny wahada).
Zagadnienia do przygotowania:
oscylator harmoniczny;
wahado zyczne;
oscylator anharmoniczny;
wykresy fazowe.
Literatura podstawowa: [1], [2], [5], [4].
1.1.1 Podstawowe pojcia i denicje
Wahado zyczne
Wahado zyczne to brya, ktra moe obraca si wok osi O nie przechodzcej
przez rodek cikoci CM (rysunek 1.1.1). Niech kt oznacza wychylenie z pooenia
O
CM
q
lsinq
l
mg
Rys. 1.1.1: Wahado zyczne.
rwnowagi. Moment siy N dziaajcy na wahado, po-
chodzcy od siy cikoci, wyraa si wzorem:
N = mgl sin , (1.1.1)
gdzie m to masa wahada, l odlego rodka cikoci
od punktu podparcia, czyli od osi obrotu. Rwnanie
ruchu wahada ma posta:
N = J

, (1.1.2)
gdzie J jest momentem bezwadnoci wzgldem osi ob-
rotu. Wprowadzajc oznaczenie
2
0
= mgl/J mona
rwnanie ruchu zapisa w postaci:

+
2
0
sin = 0. (1.1.3)
10 Mechanika
Przyblienie oscylatora harmonicznego
Dla maych wychyle moemy zrobi przyblienie sin . Wtedy rwnanie (1.1.3)
sprowadza si do rwnania ruchu oscylatora harmonicznego:

+
2
0
= 0. (1.1.4)
Rozwizaniem rwnania (1.1.4) jest funkcja postaci:
(t) =
0
sin (
0
t +
0
) , (1.1.5)
gdzie
0
to amplituda, a
0
faza pocztkowa.
Okres drga wahada zycznego
Ruch opisany funkcj (1.1.5) jest okresowy z okresem T
0
= 2/
0
. Dla pewnych
warunkw pocztkowych ruch opisany rwnaniem (1.1.3) jest rwnie okresowy. Aby
obliczy okres drga T mnoymy rwnanie (1.1.3) przez

i po separacji zmiennych
cakujemy obustronnie uwzgldniajc warunek

= 0 dla =
0
. Otrzymujemy wtedy
rwnanie ruchu:

2
2
2
0
(cos cos
0
) = 0. (1.1.6)
Przy przejciu wahada od kta 0 do
0
upywa czas rwny T/4. Wic rozdziela-
jc zmienne i cakujc rwnanie (1.1.6) po czasie w granicach (0, T/4) oraz po kcie
w granicach (0,
0
) otrzymujemy:
T
4
=

0
_
0
d
_
2
2
0
(cos cos
0
)
. (1.1.7)
W cace z rwnania (1.1.7) wykonujemy zamian zmiennych z na poprzez podsta-
wienie sin = sin (/2) / sin (
0
/2). Otrzymujemy cak eliptyczn zupen pierwszego
rodzaju:
T =
2T
0

/2
_
0
d
_
1 sin
2
(
0
/2) sin
2

. (1.1.8)
Cak eliptyczn mona wyrazi przez funkcj hipergeometryczn
2
F
1
lub jej rozwini-
cie w szereg. Wtedy okres drga wynosi:
T = T
0

2
F
1
_
1
2
,
1
2
; 1; sin
2
_

0
2
__
=
= T
0
_
1 +
1
4
sin
2
_

0
2
_
+
9
64
sin
4
_

0
2
_
+. . .
_
. (1.1.9)
Wahado anharmoniczne 11
W przyblieniu maych wychyle otrzymujemy okres drga:
T = T
0
_
1 +
1
16

2
0
+
11
3072

4
0
. . .
_
. (1.1.10)
Przyblienie oscylatora anharmonicznego
Dla wikszych wychyle musimy uwzgldni kolejne wyrazy rozwinicia w szereg
funkcji sin
3
/6. Wtedy rwnanie (1.1.3) sprowadza si do rwnania ruchu
oscylatora anharmonicznego:

+
2
0


2
0

3
6
= 0. (1.1.11)
Mona znale przyblione rozwizanie tego rwnania w postaci [4]:
(t) =
0
sin (t) +

3
0
192
sin (3t) , (1.1.12)
gdzie
0
_
1
2
0
/16
_
.
Wykresy fazowe
Ruch wahada zycznego (i innych ukadw mechanicznych) mona wygodnie przed-
stawi na paszczynie fazowej
_
,

_
[4]. Korzystajc z rwnania (1.1.6) moemy zapi-
sa energi mechaniczn wahada zycznego (energia potencjalna okrelona wzgldem
najniszego pooenia wahada):
E =
J

2
2
+mgl (1 cos ) = mgl (1 cos
0
) . (1.1.13)
Rnym wartociom energii E odpowiada rodzina krzywych na paszczynie fazo-
wej. Jeeli E = 0, to wahado pozostaje w spoczynku. Odpowiada temu punkt (0, 0)
na paszczynie fazowej. Dla 0 < E < 2mgl otrzymujemy krzywe zamknite otaczajce
punkt (0, 0), a ruch jest periodyczny wzgldem pooenia rwnowagi. Dla E > 2mgl
mamy krzywe otwarte, a ruch odbywa si tylko w jednym kierunku.
Przy rysowaniu krzywych wygodnie jest wprowadzi bezwymiarow energi =
2E/
_
J
2
0
_
i prdko =

/
0
. Wtedy na paszczynie (, ) rysujemy krzywe
2
=
4 sin
2
(/2). Ruch periodyczny mamy dla 0 < < 4.
1.1.2 Przebieg pomiarw
Ukad dowiadczalny
Przyrzdy: wahado zyczne ze skal ktow, miernik czasu z ukadem fotokomrek
(schemat ukadu pomiarowego przedstawiony jest na rysunku 1.1.2).
12 Mechanika
ukadfotokomrek
miernik
czasu
wahado
skalaktowa
Rys. 1.1.2: Schemat ukadu do badania drga anharmonicznych.
Badanie zalenoci okresu od amplitudy
Zmierzy okres drga wahada T w zalenoci od amplitudy
0
przy staym poo-
eniu fotokomrki, np. w najniszym pooeniu wahada.
Sprawdzanie bilansu energetycznego
Fotokomrk umieci w najniszym pooeniu wahada. Zmierzy prdko

w za-
lenoci od kta pocztkowego
0
. W tej serii pomiarw ze wzrostem kta pocztkowe-
go ustalamy coraz wiksz cakowit energi mechaniczn ukadu. Prdko w caym
dowiadczeniu oblicza jako odwrotno czasu przelotu pomidzy bramkami. Przyj
umowne jednostki prdkoci, poniewa jest to wystarczajce do naszych rozwaa.
Ponadto unika si kopotliwego pomiaru odlegoci ktowej pomidzy bramkami.
W nastpnej serii pomiarw wahado wprawi w ruch za kadym razem z ustalonego
pooenia pocztkowego
0
. W ten sposb ukad ma za kadym razem t sam cakowi-
t energi mechaniczn. Zmierzy prdko

w funkcji kta
1
pod jakim umieszczona
jest fotokomrka. Wahado nie moe by w ruchu duej ni przez czas poowy jednego
drgania, aby wpyw tarcia by minimalny.
Badanie dyssypacji energii
Wahado wprawi w ruch z ustalonego pooenia pocztkowego
0
. Zmierzy prd-
ko

w zalenoci od kta
1
, w ktrym umieszczona jest fotokomrka. Tym razem
notowa prdkoci w obu kierunkach i na przestrzeni kilku okresw.
Badanie drga tumionych wahada torsyjnego 13
1.1.3 Opracowanie wynikw
Zaleno okresu od amplitudy
Narysowa wykres zalenoci T od
2
0
dla danych dowiadczalnych i dopasowa pro-
st T = a
2
0
+ b (wykorzysta tylko punkty z przedziau od 0 do 1 rad
2
). Parametry
otrzymane z dopasowania porwna z przewidywaniami rwnania (1.1.10). Parametr
b = T
0
porwna ze zmierzonymi wartociami okresu T dla maych wychyle. Spraw-
dzi czy stosunek parametrw b i a zgodnie z rwnaniem (1.1.10) w granicy niepewnoci
wynosi b/a = 16. Narysowa wykres zalenoci T/T
0
od
0
dla danych dowiadczalnych.
Na tym samym wykresie przedstawi zaleno teoretyczn dan rwnaniem (1.1.9).
Bilans energetyczny
Narysowa wykresy zalenoci

2
od (1 cos
0
) oraz

2
od (cos
1
cos
0
). Do
danych eksperymentalnych dopasowa zaleno liniow i obliczy wspczynnik kore-
lacji. Z zasady zachowania energii mechanicznej wynika, e energia kinetyczna waha-
da w najniszym pooeniu jest rwna energii potencjalnej wahada w najwyszym
pooeniu. Dlatego oczekujemy zalenoci liniowej

2
od (1 cos
0
). Poniewa w ka-
dej chwili energia kinetyczna wahada jest rwna ubytkowi energii potencjalnej wa-
hada, to rwnie w drugim przypadku oczekujemy zalenoci liniowej zmiennych

2
od (cos
1
cos
0
). Oznacza to, e w obydwch przypadkach powinno otrzyma si
wspczynnik korelacji bliski jednoci. W rozwaaniach tych pominito wpyw tarcia,
ktry rozwaany jest w przypadku dyssypacji energii.
Dyssypacja energii
Na wykresie fazowym (,

) zaznaczy kolejne pozycje wahada. Zaobserwowa stop-
niowe zblianie si do punktu (0, 0). Wynik ten potwierdza istnienie tarcia w ukadzie,
ktre powoduje stopniowe zmniejszanie cakowitej energii mechanicznej ukadu. Ener-
gia mechaniczna zamienia si na inne formy energii, gwnie na ciepo.
1.2 Badanie drga tumionych wahada torsyjnego
Celem wiczenia jest badanie maych drga swobodnych i tumionych wahada
torsyjnego oraz wyznaczenie parametrw drga tumionych dla rnych rodzajw tu-
mienia.
Zagadnienia do przygotowania:
ruch harmoniczny: okres drga, czsto drga, wychylenie, amplituda;
oscylator harmoniczny: rwnanie ruchu oscylatora harmonicznego, zaleno am-
plitudy i okresu od czasu;
14 Mechanika
oscylator harmoniczny tumiony staym momentem siy lub momentem siy zale-
nym od czasu: rwnanie ruchu, zaleno amplitudy i okresu od czasu, logarytmicz-
ny dekrement tumienia;
dynamika ruchu obrotowego bryy sztywnej: moment bezwadnoci (denicja i wzo-
ry na moment bezwadnoci kuli i prta), twierdzenie Steinera, zasady dynamiki
ruchu obrotowego bryy sztywnej, wahado torsyjne.
Literatura podstawowa: [25] 16.1-16.6, 16.8, [4]; literatura dodatkowa: [2], [10].
1.2.1 Podstawowe pojcia i denicje
Drgania swobodne wahada torsyjnego
We wszystkich dziaach zyki, gdy mamy do czynienia z maymi drganiami ukadw
wok pooenia rwnowagi, pojawia si pojcie oscylatora harmonicznego. Oscylato-
rem harmonicznym nazywamy ciao zyczne (np. punkt materialny) poruszajce si
ruchem harmonicznym. Ruch harmoniczny jest periodycznym ruchem drgajcym za-
chodzcym midzy dwoma punktami zwrotnymi bdcymi punktami maksymalnego
wychylenia z pooenia rwnowagi trwaej. Jeli rozwaymy punkt materialny, oscyluj-
cy wok pooenia rwnowagi, to zmian jego energii potencjalnej w funkcji wychylenia
opisuje rwnanie:
U(x) =
1
2
kx
2
. (1.2.1)
Si dziaajc na tak oscylujcy punkt materialny mona wyrazi poprzez pochodn
energii potencjalnej:
F(x) =
dU
dx
= kx. (1.2.2)
Wida std, e dziaajca sia jest proporcjonalna do wychylenia z pooenia rw-
nowagi, ale ma zwrot do niego przeciwny. Moemy wic powiedzie, e oscylatorem
harmonicznym nazywamy punkt materialny, ktrego ruch odbywa si pod wpywem
siy proporcjonalnej do wychylenia z pooenia rwnowagi, ale zwrocie do niego prze-
ciwnym.
Korzystajc z drugiej zasady dynamiki Newtona mona zapisa:
F(x) = ma = m x, (1.2.3)
gdzie a jest przyspieszeniem z jakim porusza si rozwaane ciao o masie m. Porwnujc
rwnania (1.2.2) i (1.2.3) otrzymujemy:
kx = m x. (1.2.4)
Po przeksztaceniu otrzymuje si rwnanie ruchu prostego oscylatora harmonicznego
w postaci:
Badanie drga tumionych wahada torsyjnego 15
x +
k
m
x = 0 (1.2.5)
Aby znale pooenie badanego ukadu w danej chwili naley znale rozwizanie
tego rwnania rniczkowego. Rozwizaniem musi by pewna funkcja x(t), ktrej druga
pochodna rwna jest jej samej ze znakiem przeciwnym i staym wspczynnikiem k/m.
Jak wiemy wasno tak posiadaj funkcje sinus i cosinus. Nie rezygnujc z oglnoci
moemy wic przyj, e rozwizanie ma posta:
x(t) = Acos(
0
t +) = Acos
_
2
t
T
0
+
_
. (1.2.6)
atwo sprawdzi, e spenia ono rwnanie ruchu (1.2.5) jeeli
0
=
_
k/m. Wielko

0
nazywamy czstoci koow (
0
= 2f
0
, gdzie f
0
= 1/T
0
jest czstotliwoci drga,
a T
0
jest okresem drga), jest przesuniciem fazowym, a staa A okrela amplitud
ruchu. Przesunicie fazowe i amplituda zale od pocztkowych wartoci pooenia
i prdkoci punktu materialnego, natomiast okres drga zaley tylko od parametrw
ukadu tworzcego oscylator harmoniczny:
T
0
= 2
_
m
k
. (1.2.7)
Jak wida okres drga harmonicznych jest niezaleny od ich amplitudy (wasno
t nazywamy izochronizmem). Zaleno wychylenia od czasu trwania ruchu, opisan
rwnaniem (1.2.6), przedstawia rysunek 1.2.1.
A
-A
0
w
y
c
h
y
l
e
n
i
e
x
T
0
2T
0
czas t
Rys. 1.2.1: Zaleno wychylenia od czasu x(t) w ruchu harmonicznym prostym dla = 0.
Waciwoci ukadw drgajcych wykonujcych drgania harmoniczne przeanalizu-
jemy na przykadzie drga torsyjnych kuli. Rozwamy kul zawieszon na sztywno
zamocowanym drucie (rysunek 1.2.2). Jeli skrcimy j w paszczynie poziomej z po-
oenia rwnowagi O do pooenia B to drut ulegnie skrceniu i na kul zacznie dziaa
moment siy wywoany sprystoci drutu, ktry stara si przywrci j do pooenia
16 Mechanika
rwnowagi. Dla maego skrcenia przyjmujemy, e ten moment siy N
1
jest proporcjo-
nalny do wartoci kta wychylenia z pooenia rwnowagi i wyraa si rwnaniem:
N
1
= D
1
. (1.2.8)
A B
O
j j
Rys. 1.2.2: Wahado torsyjne.
Wielko D
1
nazywa si momentem kierujcym i zale-
y od rozmiarw drutu oraz materiau z jakiego jest on
wykonany.
Pod dziaaniem momentu siy N
1
kula wykonuje
drgania harmoniczne obracajc si wok staej osi. Rw-
nanie ruchu takiego ukadu mona zapisa w postaci:
J = D
1
, (1.2.9)
gdzie wielko J jest momentem bezwadnoci bryy
wzgldem osi obrotu. Dla kuli, obracajcej si wzgldem
osi przechodzcej przez jej rodek, moment bezwadno-
ci wynosi:
J
kuli
=
2MR
2
5
, (1.2.10)
gdzie M jest mas kuli a R jej promieniem. Rozwiza-
niem rwnania ruchu (1.2.9) jest funkcja postaci:
(t) = cos (
0
t +) = cos
_
2
t
T
0
+
_
. (1.2.11)
Okres drga wynosi wic:
T
0
= 2
_
J
D
1
. (1.2.12)
Wida, e mierzc okres drga wahada torsyjnego o znanym momencie bezwad-
noci mona wyznaczy moment kierujcy drutu.
Wahado torsyjne tumione staym momentem siy
Rozwamy teraz ruch wahada torsyjnego tumionego staym momentem siy o war-
toci N skierowanym przeciwnie do prdkoci ktowej kuli (czyli moment siy wynosi
N /[ [). Przypadek taki ma miejsce midzy innymi podczas tumienia drga mecha-
nicznych tarciem kulombowskim. Sytuacj tak mona zrealizowa praktycznie pod-
stawiajc pod kul metalow spryn. W przypadku tumienia staym momentem siy
rwnanie ruchu przyjmuje posta:
J = D
1
N

[

[
. (1.2.13)
Badanie drga tumionych wahada torsyjnego 17
Oglnym rozwizaniem rwnania (1.2.13) jest funkcja (dla uproszczenia przyjto, e
dla t = 0 wychylone wahado spoczywa):
(t) = cos (
0
t) +
N
D
1
dla < 0
(t) = cos (
0
t)
N
D
1
dla > 0
. (1.2.14)
Okres drga pozostaje niezmieniony w porwnaniu z okresem drga wahada swobod-
nego. Kade z rozwiza jest suszne pomidzy dwoma kolejnymi punktami maksymal-
nego wychylenia, w ktrych wahado si zatrzymuje. Oznacza to, e w cigu poowy
okresu ruch odbywa si harmonicznie, a maksymalne wychylenie jakie osiga wahado
po poowie okresu stanowi warunki pocztkowe dla ruchu w nastpnej poowie okresu.
Wraz z warunkiem na cigo funkcji (t) rwnanie (1.2.14) pozwala na otrzymanie
oglnego rozwizania dla ruchu wahada w czasie pomidzy n i n + 1 maksymalnym
wychyleniem (rysunek 1.2.3):
(t) =
n
cos (
0
t) + (1)
n
N
D
1
, (1.2.15)
gdzie kolejne amplitudy speniaj zwizek rekurencyjny:

n+1
=
n

2N
D
1
. (1.2.16)
0
k

s
k
r

c
e
n
i
a
j
DF =
4N
D
1
T
0
czas t
2T
0
F
n
F
n+1
F
n+2
Rys. 1.2.3: Zaleno kta skrcenia od czasu t dla wahada torsyjnego tumionego staym
momentem siy.
Otrzyman zaleno kta skrcenia od czasu t przedstawia rysunek 1.2.3. Korzy-
stajc z rwnania (1.2.16) mona wyznaczy rnic amplitud w czasie rwnym
jednemu okresowi drga:
=
n

n+2
=
4N
D
1
. (1.2.17)
18 Mechanika
Badanie drga wahada torsyjnego tumionych staym momentem siy pozwala na
wyznaczenie momentu siy tarcia ze zwizku:
N =
D
1

4
. (1.2.18)
Wahadao torsyjne tumione momentem siy zalenym od czasu
W przypadku mechanicznych drga ciaa zanurzonego w lepkiej cieczy mamy do
czynienia z tumieniem momentem siy proporcjonalnym do prdkoci ruchu i prze-
ciwnie do niej skierowanym. Tarcie tego typu, zwane wiskotycznym, wnosi dodatkowy
moment siy rwny N
2
= D
2
. Rwnanie takiego ruchu zapisujemy w postaci:
J = D
1
D
2
. (1.2.19)
Jeli tumienie jest zbyt due to nie ma moliwoci zaobserwowania oscylacji, gdy
wychylenie eksponencjalnie maleje do zera. Dla sabego tumienia (D
2
mae) rozwi-
zaniem powyszego rwnania ruchu jest funkcja:
(t) = e
t/2
cos (
2
t +) = e
t/2
cos
_
2
t
T
2
+
_
, (1.2.20)
gdzie = D
2
/J i
2
2
= D
1
/J
2
/4. Zatem okres drga T
2
wyraony przez okres
drga wahada swobodnego T
0
, wynosi:
T
2
=
T
0
_
1 D
2
2
/4JD
1
. (1.2.21)
W przypadku tumienia momentem siy proporcjonalnym do prdkoci okres drga
wydua si w porwnaniu do okresu drga swobodnych. Zaleno kta skrcenia
od czasu t dla tumienia wiskotycznego przedstawia rysunek 1.2.4.
k

s
k
r

c
e
n
i
a
j
T T
2 0
=
czas t
e
- /2 Gt
0
F
n+2
F
n
F
n+1
Rys. 1.2.4: Zaleno kta skrcenia od czasu dla wahada tumionego wiskotycznie.
Badanie drga tumionych wahada torsyjnego 19
Wielkoci charakterystyczn dla drga tumionych oporem wiskotycznym jest tak
zwany logarytmiczny dekrement tumienia d. Jest on w prosty sposb zwizany z pa-
rametrami ruchu. Obliczmy stosunek dwch kolejnych amplitud po tej samej stronie
pooenia rwnowagi:

n+2
=
e
t/2
e
(t+T
2
)/2
= e
T
2
/2
. (1.2.22)
Stosunek ten jest wielkoci sta. Jego logarytm naturalny jest szukanym logarytmicz-
nym dekrementem tumienia:
d = ln

n

n+2
=
D
2
T
2
2J
. (1.2.23)
1.2.2 Przebieg pomiarw
Ukad pomiarowy
W skad ukadu dowiadczalnego wchodz: wahado torsyjne (kula zaopatrzona
w lusterko, zawieszona na sztywno zamocowanym prcie), skala na statywie, owie-
tlacz (lampka na statywie), soczewka skupiajca na statywie. Do dyspozycji jest rw-
nie spryna na statywie, zlewka z gliceryn, stoper, suwmiarka, przymiar metrowy.
Schemat ukadu dowiadczalnego przedstawiony jest na rysunku 1.2.5.
zwierciado
kula
soczewka
skala
owietlacz
R x
l
a
Rys. 1.2.5: Schemat ukadu do badania drga wahada torsyjnego.
Metoda pomiarowa
wiato odbija si od lusterka zamocowanego na drucie, na ktrym zawieszona jest
kula. Jeeli kula obraca si o kt to promie wiata ulega skrceniu o kt = 2.
20 Mechanika
Uywajc skali milimetrowej mona dziki temu zmierzy odchylenie x od pooenia
rwnowagi, co pozwala na wyznaczenie kta skrcenia . Analizujc geometri ukadu
dowiadczalnego przedstawionego schematycznie na rysunku 1.2.5, kt obrotu wahada
mona powiza z odchyleniem x poprzez tg = tg 2 = x/l, gdzie l jest odlego-
ci skali od lusterka. Zakadajc niewielkie wychylenia z pooenia rwnowagi (mae
wartoci kta skrcenia ) moemy zastosowa przyblienie tg 2 2 i wobec tego
x/2l.
Przebieg dowiadczenia
Kilkakrotnie zmierzy suwmiark rednic kuli i oszacowa niepewno pomiaru.
Masa kuli podana jest przy zestawie pomiarowym. Zestawi ukad eksperymentalny
do badania drga torsyjnych swobodnych (bez tumienia) wedug schematu przed-
stawionego na rysunku 1.2.5. Nastpnie, przy skrajnym pooeniu rczki R, dobra
odpowiednio odlegoci i kt nachylenia owietlacza tak, aby uzyska ostry obraz nici
(pionowej linii zaznaczonej na okienku owietlacza) na podziace skali. W pooeniu
rwnowagi wahada torsyjnego powinien on znajdowa si moliwie blisko zera skali.
Zmierzy kilkakrotnie odlego skali od lusterka.
Wprawi kul w drgania torsyjne skrcajc j o niewielki kt od pooenia rwno-
wagi. Kul naley wprowadza w ruch obrotowy przy pomocy rczki R, przez prze-
sunicie jej ze skrajnego pooenia (ruchem powolnym tak aby obraz nici pozosta na
skali) i powrt do niego (ruchem szybkim). Zanotowa kilkanacie wartoci wychyle
po tej samej stronie pooenia rwnowagi. Pomiar powtrzy kilkakrotnie. Zmierzy
czas trwania dziesiciu kolejnych okresw drga torsyjnych kuli. Pomiar powtrzy
dziesiciokrotnie.
Zestawi ukad do badania drga torsyjnych tumionych staym momentem siy,
wstawiajc metalow spryn bezporednio pod kul. Nacisk spryny dobra tak,
aby mona byo odczyta kilkanacie kolejnych wychyle po tej samej stronie pooenia
rwnowagi. Przeprowadzi pomiary wychylenia i okresu tak, jak dla drga swobodnych.
Zestawi ukad do badania drga torsyjnych tumionych oporem lepkociowym.
W tym celu usun spryn, a kul umieci w zlewce z gliceryn. Gboko zanu-
rzenia kuli dobra tak, aby mona byo odczyta kilkanacie kolejnych wychyle po tej
samej stronie pooenia rwnowagi. Pomiary wychylenia i okresu przeprowadzi tak,
jak dla drga swobodnych.
1.2.3 Opracowanie wynikw
W przypadku drga torsyjnych nietumionych wykona wykres zalenoci ampli-
tudy od czasu (dla kilku punktw zaznaczy prostokty niepewnoci pomiarowych).
Obliczy okres drga wahada i oszacowa jego niepewno pomiarow (metod naj-
mniejszych kwadratw). Obliczy moment bezwadnoci wahada, a nastpnie moment
kierujcy D
1
. Oszacowa ich niepewnoci pomiarowe (metod rniczki zupenej lub
metod pochodnej logarytmicznej).
Drgania tumione i wymuszone oscylatora harmonicznego 21
W przypadku drga torsyjnych tumionych staym momentem siy (tarciem ku-
lombowskim) wykona wykres zalenoci amplitudy od czasu. Obliczy okres drga
wahada (wraz z niepewnoci pomiarow), porwna go z wartoci otrzyman dla
wahada nietumionego. Wyznaczy redni rnic dwch kolejnych amplitud, a na-
stpnie korzystajc z wzoru (1.2.18) obliczy moment siy tarcia i jego niepewno
pomiarow (metod rniczki zupenej lub metod pochodnej logarytmicznej).
W przypadku tumienia oporem wiskotycznym sporzdzi wykres zalenoci am-
plitudy od czasu oraz zalenoci logarytmu amplitudy od czasu. Obliczy okres drga
wahada, logarytmiczny dekrement tumienia oraz wspczynnik D
2
. Sprawdzi, czy
okres drga wyznaczony eksperymentalnie jest zgodny z wartoci obliczon na pod-
stawie wzoru (1.2.21).
1.3 Drgania tumione i wymuszone tumionego
oscylatora harmonicznego
Celem wiczenia jest badanie drga tumionych i wymuszonych oscylatora harmo-
nicznego. W szczeglnoci, naley wykona pomiar zaniku drga oscylatora tumionego
i zbada krzywe rezonansowe oscylatora wymuszonego dla rnych parametrw tumie-
nia.
Zagadnienia do przygotowania:
oscylator harmoniczny - rwnanie ruchu i jego rozwizanie , czstotliwo wasna;
oscylator tumiony - rwnanie ruchu i jego rozwizanie, parametr tumienia, tu-
mienie krytyczne;
drgania wymuszone - wymuszenie si sinusoidaln, zjawisko rezonansu;
dynamika bryy sztywnej, wahado torsyjne.
Literatura podstawowa: [45], [4], [11].
1.3.1 Podstawowe pojcia i denicje
Wahado torsyjne
W rozdziale 1.1 omawiane byo wahado zyczne, ktrego drgania spowodowane s
dziaaniem siy grawitacji. Wahado torsyjne to inny rodzaj wahada, ktrego drgania
powstaj na skutek si sprystoci. Przykadem wahada torsyjnego jest np. brya
zawieszona na skrcajcym si sprystym drucie lub tarcza z umocowan do niej
spiraln spryn (wosow lub tamow).
Dla dostatecznie maych skrce, wahado torsyjne zachowuje si jak oscylator
harmoniczny i moe by ono wykorzystane do obserwacji jego podstawowych cech.
W dalszej czci tego rozdziau przedstawione s elementarne wiadomoci dotyczce
drga tumionych i wymuszonych oscylatora harmonicznego. Szczegow analiz tych
zagadnie, sposb rozwizania rwna ruchu oraz ich ogln posta czytelnik moe
znale np. w [45].
22 Mechanika
Oscylator harmoniczny tumiony
Zakadamy, e skrcenie wahada torsyjnego o kt z pooenia rwnowagi prowa-
dzi do powstania momentu siy sprystoci N
0
wprost proporcjonalnego do wychylenia
(prawo Hookea):
N
0
= D
0
, (1.3.1)
Staa proporcjonalnoci D
0
zaley od parametrw uytej spryny i jest nazywana
momentem kierujcym.
Rwnanie ruchu wahada o momencie bezwadnoci J mona zapisa jako:
J +D
0
= 0. (1.3.2)
Jest to rwnanie ruchu oscylatora harmonicznego, ktrego oglnym rozwizaniem jest:
(t) =
0
cos(
0
t +), (1.3.3)
gdzie amplituda drga
0
i ich faza wyznaczone s przez warunki pocztkowe, a
0
zdeniowane jako:

0
=
2
T
0
=
_
D
0
J
(1.3.4)
jest czstoci drga wasnych wahada.
Rozwamy teraz oscylator tumiony momentem siy wprost proporcjonalnym do
prdkoci ktowej wahada. W takim przypadku w rwnaniu ruchu obecny jest dodat-
kowy czon:
N = D . (1.3.5)
Rwnanie ruchu przyjmuje zatem nastpujc posta:
+ +
2
0
= 0. (1.3.6)
Wprowadzony parametr
=
D
J
(1.3.7)
to tzw. parametr tumienia.
W przypadku tumienia mniejszego ni tzw. tumienie krytyczne tj. dla <
kr
,
gdzie
kr
= 2
0
, ruch wahada jest oscylacyjny. Dla warunkw pocztkowych (0) =

0
i (0) = 0 (wahado puszczone jest z zerow prdkoci ktow z pozycji
0
)
rozwizaniem rwnania ruchu (1.3.6) jest funkcja:
(t) =
0
e
t/2
cos(t), (1.3.8)
Drgania tumione i wymuszone oscylatora harmonicznego 23
gdzie
=
_

2
0
(/2)
2
(1.3.9)
jest czstoci drga tumionych. Czsto ta jest mniejsza ni czsto drga wasnych.
Amplituda drga zmniejsza si w czasie zgodnie z zalenoci
0
e
t/2
. Sta czasow
=
1

(1.3.10)
nazywamy czasem relaksacji. Dla sabego tumienia, okrela ona szybko zaniku oscy-
lacji tumionych w ukadzie.
W przypadku gdy tumienie jest silne tj. dla
kr
podczas ruchu wahada
oscylacje nie wystpuj. Dla granicznego przypadku tumienia krytycznego =
kr
szybko zaniku oscylacji jest maksymalna. Zaleno amplitudy drga oscylatora har-
monicznego tumionego od czasu przedstawiona jest na rysunku 1.3.1.
Rys. 1.3.1: Wychylenie oscylatora harmonicznego tumionego w funkcji czasu. W chwili t = 0
oscylator ma wychylenie pocztkowe
0
i zerow prdko ktow. Krzywa ciga () odpowiada
przypadkowi sabego tumienia < 2
0
. Dodatkowo, cienk lini zaznaczono obwiedni oscyla-
cji. Krzywa () odpowiada tumieniu krytycznemu = 2
0
a krzywa () silnemu tumieniu
> 2
0
.
Oscylator wymuszony
Do opisywanego oscylatora dokadamy ukad wymuszajcy, ktry wywiera na wa-
hado torsyjne dodatkowy moment siy N
w
(t) zaleny od czasu. Rwnanie ruchu przyj-
muje wtedy posta:
24 Mechanika
+ +
2
0
= f(t), (1.3.11)
gdzie f(t) = N
w
(t)/J. W naszym przypadku rozwaamy wymuszenie harmoniczne:
f(t) = f
0
cos(t). (1.3.12)
Opisywany ukad moe znajdowa si w stanie nieustalonym lub w stanie stacjonar-
nym. Stany nieustalone mog wystpowa np. krtko po wczeniu siy wymuszajcej
lub po zmianie jej czstoci. Rozwizanie rwnania (1.3.11) dla tych przypadkw jest
bardziej skomplikowane, dlatego ograniczymy si tylko do stanw stacjonarnych, w
ktrych amplituda oscylacji osiga sta, niezalen od czasu warto. Oczekujemy,
e dla czasu t (czyli dla czasw znacznie wikszych od czasu relaksacji) drgania
ukadu bd zachodzi z czstoci siy wymuszajcej (rysunek 1.3.2).
(b) wychylenieoscylatora
stannieustalony
stanstacjonarny
(a) wymuszenie
Rys. 1.3.2: Reakcja tumionego oscylatora harmonicznego na wymuszenie sinusoidalne. (a)
Wymuszenie f w funkcji czasu. (b) Wychylenie oscylatora w funkcji czasu. W chwili t = 0
oscylator spoczywa w pooeniu rwnowagi: (0) = 0, (0) = 0. W czasie kilku pierwszych
oscylacji oscylator znajduje si w stanie nieustalonym. Stan stacjonarny osigany jest po cza-
sie t wikszym ni czas relaksacji = 1/. Po tym czasie oscylator wykonuje drgania z cz-
stoci wymuszenia niezalenie od warunkw pocztkowych. Wykresy wykonano dla czstoci
wymuszenia = 0.25
0
i parametru tumienia = 0.05
0
.
Przez podstawienie mona atwo sprawdzi, e funkcja:
(t) =
0
cos(t ) (1.3.13)
Drgania tumione i wymuszone oscylatora harmonicznego 25
spenia rwnanie ruchu (1.3.11), jeli przyj nastpujce zalenoci:

0
=
f
0
_
(
2
0

2
)
2
+
2

2
, (1.3.14)
tan =

2
0

2
. (1.3.15)
Na rysunku 1.3.3 przedstawiona jest amplituda
0
i przesunicie fazowe stacjonarnych
drga wymuszonych w zalenoci od czstoci siy wymuszajcej. W okolicy pewnej
czstoci
r
amplituda drga ukadu wyranie wzrasta i osiga maksimum. Zjawisko
to nazywane jest rezonansem. Czsto rezonansow
r
mona znale stosujc stan-
dardow procedur wyznaczania ekstremw funkcji
0
(). Maksimum funkcji, czyli
rezonans wystpuje dla wartoci:

r
=
_

2
0

2
/2, (1.3.16)
ktra jest mniejsza ni czsto drga wasnych
0
. Odchylenie czstoci rezonansowej
od czstoci drga wasnych ronie wraz ze wzrostem parametru tumienia . Wsp-
czynnik tumienia wpywa rwnie na szeroko krzywej rezonansowej oraz jej wyso-
ko. Im wikszy jest wspczynnik tumienia, tym krzywa rezonansowa jest szersza
a jej amplituda mniejsza. Szeroko krzywej rezonansowej okrela parametr nazywany
szerokoci powkow (szeroko krzywej mierzona w poowie jej wysokoci). Dla sa-
bego tumienia mona w duym przyblieniu przyj, e szeroko powkowa krzywej
rezonansowej jest rzdu

3.
Rys. 1.3.3: Zalenoci amplitudy (krzywe rezonansowe) i fazy drga stacjonarnych oscylato-
ra harmonicznego od czstoci siy wymuszajcej. Wykresy pokazane s dla kilku parametrw
tumienia .
Cho stacjonarne drgania wymuszone zachodz zawsze z czstoci siy wymuszaj-
cej to przesunicie fazowe pomidzy wymuszeniem a wychyleniem oscylatora silnie
zaley od . Dla maych czstoci, oscylacje wahada s zgodne z si wymuszajc,
26 Mechanika
dla =
0
s przesunite w fazie o 90

a dla wysokich czstoci s w przeciwfazie w


stosunku do siy wymuszajcej.
1.3.2 Przebieg pomiarw
Ukad dowiadczalny
Gwnym elementem zestawu dowiadczalnego jest wahado torsyjne tzw. balans,
czyli tarcza ze stopu miedzi, do ktrej przymocowana jest spiralna spryna (rysunek
1.3.4).
tamowa
spryna
spiralna
hamulec
indukcyjny
silnik
metalowa
tarcza
skalaktowa
Rys. 1.3.4: Uproszczony rysunek wahada balansowego uywanego podczas dowiadczenia. Wa-
hada tego typu wykorzystywane s np. w zegarkach mechanicznych.
Warto zwrci uwag na wykorzystanie takiego elementu np. w zegarkach mecha-
nicznych i jego analogi do wahada grawitacyjnego w zegarach ciennych. Wymusze-
nie odbywa si poprzez ukad dwch prtw umocowanych z jednej strony do spryny
wahada a z drugiej strony (mimorodowo) do silnika staoprdowego. Przyblienie
oscylatora harmonicznego jest spenione dla wszystkich ktw wychylenia (mierzonych
w jednostkach umownych). Regulacja czstoci siy wymuszajcej nastpuje poprzez
zmian napicia podawanego na silnik. Schemat poczenia ukadu przedstawiony jest
na rysunku 1.3.5. Tumienie w ukadzie realizowane jest poprzez hamulec indukcyj-
ny dziaajcy w oparciu o powstawanie prdw wirowych. W hamulcu indukcyjnym
tumienie jest wprost proporcjonalne do prdkoci ktowej tarczy. Zmiana tumienia
nastpuje poprzez regulacj prdu pyncego przez uzwojenia elektromagnesu, midzy
ktrymi umieszczone jest koo balansowe, a w praktyce przez zmian ustawienia tarczy
Power na zasilaczu.
Drgania tumione i wymuszone oscylatora harmonicznego 27
zasilacz
+
~
-
s
i
l
n
i
k
h
a
m
u
l
e
c
wahado
p
o
t
e
n
c
j
o
m
e
t
r
y
m
o
s
t
e
k
G
r
a
e
t
z
a
DC
AC
Power
V
M
Rys. 1.3.5: Schemat poczenia ukadu dowiadczalnego.
Kalibracja czstoci siy wymuszajcej
Pomiar zalenoci = (U), gdzie jest czstoci siy wymuszajcej a U jest na-
piciem podawanym na silnik. Ta cz wiczenia pozwoli na pniejsze przedstawienie
krzywych rezonansowych w funkcji czstoci.
Wyznaczenie czstoci drga wahada
Prosty pomiar stoperem. Puszczajc koo balansowe z maksymalnego wychylenia
naley zmierzy okres drga swobodnych T
0
= 2/
0
i tumionych T = 2/ wahada
dla rnych parametrw tumienia .
Badanie oscylacji tumionych
Pomiar amplitudy oscylacji w zalenoci od czasu
m
= (t
m
) gdzie t
m
= mT/2,
T jest okresem drga tumionych a m = 1, 2, . . . . Puszczajc koo balansowe z maksy-
malnego wychylenia mona obserwowa zanik amplitudy oscylacji. Naley zanotowa
maksymalne wychylenia wahada w zalenoci od numeru oscylacji m (zarwno dla
dodatnich i ujemnych pooe czyli co t = T/2). Pomiary naley wykona dla rnych
parametrw tumienia . Pomiar pozwoli na wyznaczenie obwiedni drga tumionych
(por. rysunek 1.3.1).
Pomiar krzywej rezonansowej
Pomiar krzywej rezonansowej
0
=
0
(), dla rnych wartoci wspczynnika tu-
mienia , pozwoli na wykrelenie krzywych rezonansowych analogicznych do krzywych
28 Mechanika
pokazanych na rysunku 1.3.3. Zmieniajc i notujc napicie zasilania silnika, naley
zapisa maksymalne wychylenie koa balansowego po ustabilizowaniu si amplitudy
drga. Do precyzyjnej zmiany napicia naley stosowa bardziej czuy potencjometr.
Dla maych parametrw , przy zmianie czstoci siy wymuszajcej, wahado bar-
dzo wolno dochodzi do stanu stabilnego. Dlatego warto, przy kadorazowej zmianie
napicia, bardzo delikatnie rcznie lub poprzez wyzerowanie napicia zatrzyma koo
balansowe. Wyranie wtedy wida stopniowy proces dochodzenia do stabilnego perio-
dycznego ruchu. Pomocne moe by wstpne oszacowanie czasu relaksacji na podsta-
wie pomiarw drga tumionych. Dla maych parametrw koo balansowe zaczyna
uderza w ograniczniki i krzywej rezonansowej nie mona zmierzy w cisym rezonan-
sie. W poczeniu z ma precyzj pomiarw, moe utrudni to dalsz analiz danych.
Podczas pomiaru krzywych rezonansowych mona w sposb jakociowy wykona
obserwacj przesunicia fazowego midzy oscylacjami wahada a si wymuszajc.
1.3.3 Opracowanie wynikw
Kalibracja czstoci siy wymuszajcej
Narysowa wykres = (U). Do zmierzonej zalenoci, metod regresji liniowej,
dopasowa prost. Otrzymane parametry regresji pozwol na pniejsze przeliczenie
napicia na czstotliwo i prezentacje krzywych rezonansowych w skali czstoci.
Wyznaczenie czstoci drga wahada
Wyznaczy i porwna czstoci drga wahada swobodnego
0
i tumionego
dla rnych wartoci . W tej czci wiczenia naley szczeglnie zwrci uwag na
niepewnoci pomiarowe.
Badanie oscylacji tumionych
Narysowa wykresy zaniku amplitudy oscylacji
m
= (t
m
) dla rnych parame-
trw tumienia. Z wykresw (przez dopasowanie eksponenty lub prostej do zlinearyzo-
wanej zalenoci) wyznaczy parametry oraz dla rnych wartoci prdu pyncego
przez hamulec indukcyjny.
Pomiar krzywej rezonansowej
Narysowa krzywe rezonansowe =
0
(). Do krzywych dopasowa zaleno
z rwnania (1.3.14). Wyznaczy parametry dopasowania f
0
,
0
, oraz wielko
r
.
Porwna otrzymane wartoci z wartociami otrzymanymi w poprzednich punktach.
Przedyskutowa otrzymane wyniki. Opcjonalnie mona wykona wykres przesunicia
fazowego midzy oscylacjami wahada a si wymuszajc.
Badanie drga wahade sprzonych 29
1.4 Badanie drga wahade sprzonych
Celem wiczenia jest wyznaczenie okresw drga normalnych oraz czstoci dudnie
w ruchu dwch jednakowych wahade sprzonych i porwnanie uzyskanych wynikw
z wartociami przewidywanymi na podstawie teorii. Mona rwnie bada zaleno
okresu dudnie od odlegoci punktu zaczepienia spryny sprzgajcej wahada od osi
obrotu wahade.
Zagadnienia do przygotowania:
dynamika bryy sztywnej: przyspieszenie liniowe, przyspieszenie ktowe, moment
bezwadnoci, moment bezwadnoci prta i walca, twierdzenie Steinera, moment
siy, II zasada dynamiki Newtona dla ruchu obrotowego;
oscylator harmoniczny: ruch harmoniczny, ruch wahada zycznego przy maych
wychyleniach z pooenia rwnowagi (okres, czsto, amplituda, wychylenie, mo-
ment kierujcy);
opis ruchu wahade sprzonych dla maych wychyle z pooenia rwnowagi: drga-
nia normalne, dudnienia.
Literatura podstawowa: [9] 11.6-11.9, 12.5; [25] 18.7, 16.6, 16.2-16.4; [11] 1 str. 17-22,
29-33, 44-52; literatura dodatkowa: [2].
1.4.1 Podstawowe pojcia i denicje
Rozwamy dwa identyczne wahada zyczne, poczone spryn, za ktrej pored-
nictwem energia drga bdzie przekazywana od jednego wahada do drugiego. Ukad
taki, przedstawiony schematycznie na rysunku 1.4.1, nazywamy wahadami sprzony-
mi. Ograniczymy si tutaj do drga o niewielkich wychyleniach z pooenia rwnowagi,
tak aby mona je byo rozwaa jako drgania harmoniczne. Opis ruchu takiego ukadu
w przypadku oglnym moe by do skomplikowany. Ukad dwch wahade ma dwa
stopnie swobody czyli do opisu jego ruchu potrzebujemy dwch zmiennych, dla ktrych
otrzymujemy dwa rwnania ruchu. Zazwyczaj w kadym z rwna wystpuj jedno-
czenie obie zmienne i rwna tych nie mona rozwizywa niezalenie. Jeeli jednak
rwnania ruchu, oprcz wyrazw z drug pochodn, zawieraj wyrazy liniowe w oby-
dwu zmiennych (tzn. wyrazy wprost proporcjonalne do tych zmiennych), to moliwa
jest transformacja do dwch nowych zmiennych. Dla nowych zmiennych otrzymuje si
dwa niezalene rwnania ruchu, tzn. kade z tych rwna zaley tylko od jednej zmien-
nej. Nowe zmienne opisuj tzw. drgania normalne (drgania wasne) ukadu. Ukad
ma tyle rodzajw drga wasnych ile ma stopni swobody, tj. tyle ile jest zmiennych
niezalenych opisujcych jego ruch. Dowolne drganie kadego elementu ukadu mona
opisa jako pewn kombinacj drga normalnych, czyli ich superpozycj (zoenie).
Do opisu ruchu wahade sprzonych najwygodniej jest wybra kty ich wychylenia
z pooenia rwnowagi
a
i
b
, stosujc przyblienie maych ktw, tzn. sin
oraz cos 1. Rozwamy ruch jednego wahada (dla drga swobodnych omwiony
w rozdziale 1.2). Ruch wahada swobodnego jest powodowany przez dziaanie momentu
siy N
g
pochodzcego od siy grawitacji:
30 Mechanika
j
b
j
a
l
s
Rys. 1.4.1: Schemat ukadu do badania drga wahade sprzonych.
N
g
= mgl sin(
a
) mgl
a
= D
a
, (1.4.1)
gdzie m jest mas wahada, l jest odlegoci rodka masy wahada od punktku za-
wieszenia, g to przyspieszenie grawitacyjne, natomiast D = mgl jest momentem kie-
rujcym. W przypadku wystpowania sprzenia dodatkowo dziaa take moment siy
sprzenia N
s
. Wahada zawieszone s w takiej odlegoci, e dla pooenia rwnowa-
gi spryna nie jest rozcignita. Przy wychyleniu wahade o kty
a
i
b
spryna
rozciga si o x:
x = s sin
a
s sin
b
s (
a

b
) , (1.4.2)
gdzie s jest odlegoci punktu zawieszenia spryny od punktu zaczepienia (dugoci
sprzenia). Jeeli spryna ma sta sprystoci k to moment siy pochodzcy od
spryny dziaajcy na wahado a wynosi:
N
s
= skxcos
a
ks
2
(
a

b
) . (1.4.3)
Analogiczne rozwaania mona przeprowadzi dla drugiego wahada, pamitajc,
e moment siy od spryny dziaajcy na nie ma przeciwny znak. Oznaczajc moment
sprzgajcy przez D
s
= ks
2
otrzymujemy sprzony ukad rwna opisujcy ruch
wahade:
J
a
= D
a
D
s
(
a

b
)
J
b
= D
b
D
s
(
b

a
)
. (1.4.4)
Badanie drga wahade sprzonych 31
Po podstawieniu
D/J =
2
0
i D
s
/J = K (1.4.5)
i odpowiednich przeksztaceniach otrzymujemy nastpujcy ukad rwna:

a
+
2
0

a
+K (
a

b
) = 0

b
+
2
0

b
+K (
b

a
) = 0
. (1.4.6)
Kade z nich skada si z czci znanej z rwnania dla wahada swobodnego wykonu-
jcego drgania harmoniczne oraz z drugiej czci zawierajcej obie zmienne
a
i
b
.
Wanie ta cz sprzga oba rwnania ze sob i nie pozwala na niezalene ich roz-
wizanie w zmiennej
a
lub
b
. Jeeli najpierw dodamy, a potem odejmiemy te dwa
rwnania stronami to otrzymamy dwa nowe, rwnowane im rwnania:

a
+
b
+
2
0
(
a
+
b
) = 0

a

b
+
2
0
(
a

b
) + 2K (
a

b
) = 0
. (1.4.7)
Uywajc nowych zmiennych

1
=
1
2
(
a
+
b
) i
2
=
1
2
(
a

b
) (1.4.8)
otrzymujemy dwa niezalene rwnania dla kadej z tych zmiennych:

1
+
2
0

1
= 0

2
+
_

2
0
+ 2K
_

2
= 0
. (1.4.9)
Kade z tych rwna ma posta rwnania oscylatora harmonicznego, ktrego czsto
wynosi odpowiednio:

1
=
0
dla drga opisywanych zmienn
1

2
=
_

2
0
+ 2K dla drga opisywanych zmienn
2
. (1.4.10)
Rozwizania rwna tego typu s nam ju znane:

1
(t) = Acos(
1
t +
1
)

2
(t) = Bcos(
2
t +
2
)
. (1.4.11)
32 Mechanika
Kade z tych rwna opisuje pewne niezalene drganie harmoniczne, s to tzw. drgania
normalne wahade sprzonych. Pierwsze drganie normalne odbywa si z czstoci
1
,
rwn czstoci drga wasnych wahada swobodnego
0
, a drugie drganie normalne
odbywa si z wiksz od
1
czstoci
2
=
_

2
0
+ 2K. Aby zobaczy te drgania
w ruchu dwch identycznych wahade sprzonych musimy wiedzie jak wprawi je
w ruch. W tym celu musimy powiza zmienne
1
i
2
ze zmiennymi
a
i
b
, bdcymi
ktami wychylenia wahade z pooenia rwnowagi. Poniewa, na mocy wzoru (1.4.8),

a
=
1
+
2
i
b
=
1

2
, to jako rozwizania otrzymujemy:

a
(t) = Acos (
1
t +
1
) +Bcos (
2
t +
2
)

b
(t) = Acos (
1
t +
1
) Bcos (
2
t +
2
)
. (1.4.12)
Aby ukad wykonywa pierwsze drganie normalne potrzeba, aby w dowolnej chwili

2
= 0, co jest spenione gdy B = 0. Wtedy

a
(t) = Acos (
1
t +
1
) =
b
(t), (1.4.13)
czyli kade wahado drga z czstoci
1
=
0
i w dowolnej chwili mamy
a
=
b
.
Podobnie, aby ukad wykonywa drugie drganie normalne w dowolnej chwili
1
= 0,
co jest rwnowane wymaganiu aby A = 0. Wtedy

a
(t) = Bcos(
2
t +
2
) =
b
(t) (1.4.14)
i kade z wahade drga z czstoci
2
=
_

2
0
+ 2K i w kadej chwili
a
=
b
.
Rozwamy przypadek, gdy dwa drgajce jednakowe wahada sprzone nie wyko-
nuj drga normalnych. Dowolne rozwizanie ukadu rwna ruchu mona przedstawi
jako kombinacj liniow znalezionych rozwiza (1.4.12). Jeeli, dla prostoty rachun-
ku, przyjmiemy rwno amplitud drga normalnych i fazy pocztkowe rwne zero
(A = B,
1
=
2
= 0) to z rwna (1.4.12) otrzymamy:

a
(t) = 2Acos
_

1
2
t
_
cos
_

2
+
1
2
t
_
= A
mod
(t) cos
_

2
+
1
2
t
_

b
(t) = 2Asin
_

1
2
t
_
sin
_

2
+
1
2
t
_
= B
mod
(t) cos
_

2
+
1
2
t
_ . (1.4.15)
Powysze zalenoci przedstawione s w postaci gracznej na rysunku 1.4.2.
Opisujc zachowanie wahade na podstawie powyszych rwna, moemy powie-
dzie, e kade z nich wykonuje dragania o czstoci = (
2
+
1
)/2 i amplitudzie
zmieniajcej si w czasie z czstoci
mod
= (
2

1
)/2. Jednake, gdy jedno z waha-
de ma maksymalne wychylenie, drugie w tym momencie spoczywa. Nastpnie ampli-
tuda pierwszego wahada stopniowo maleje, a drugiego ronie, a sytuacja si odwrci.
Nastpnie amplituda drugiego wahada stopniowo maleje, a pierwszego ronie i sytu-
acja powtarza si cyklicznie. W cigu jednego okresu modulacji amplituda kadego
Badanie drga wahade sprzonych 33
t
t
A t
mod
()
B t
mod
()
j
a
j
b
Rys. 1.4.2: Zaleno wychylenia od czasu dla wahade sprzonych wykonujcych dudnienia
(przy zaoeniu jednakowych amplitud drga normalnych i faz pocztkowych rwnych zero).
wahada dwukrotnie osiga warto maksymaln. Mwimy, e wahada wykonuj dud-
nienia z czstoci
d
=
2

1
. Dudnienia w ukadzie wahade sprzonych polegaj
na okresowym wzmacnianiu i wygaszaniu amplitudy drgania pocztkowego, s wic
wynikiem superpozycji drga normalnych ukadu.
Zjawisko dudnie dwch jednakowych wahade sprzonych jest bardzo adnym
przykadem przekazu energii. W przypadku, gdy nie ma strat energii (dyssypacji ener-
gii) wahada na zmian przekazuj sobie stopniowo ca energi i przekaz ten odbywa
si z czstoci dudnie.
Zadanie 1. Poka, e prawdziwy jest zwizek:
T
d
=
T
0
T
2
T
0
T
2
, (1.4.16)
gdzie T
0
jest okresem drga swobodnych wahade, T
2
jest okresem drugiego drgania
normalnego ukadu jednakowych wahade sprzonych, a T
d
jest okresem dudnie.
Zadanie 2. Wyka, e w przypadku sabego sprzenia (tj. dla K <<
2
0
) dla ukadu
jednakowych wahade sprzonych moemy zapisa:
D
s
= 4
2
J
T
d
T
0
. (1.4.17)
Uwaga: skorzystaj ze wzorw (1.4.5) i (1.4.10) oraz przyblienia

1 +x 1 +
1
2
x dla
maych wartoci x.
34 Mechanika
1.4.2 Przebieg pomiarw
Ukad dowiadczalny
W skad ukadu pomiarowego wchodz: dwa jednakowe wahada zyczne, spryna
(jako urzdzenie sprzgajce wahada), przymiar metrowy, suwmiarka i stoper.
Przebieg dowiadczenia
Zanotuj masy prta i krka podane przy wiczeniu. Dokonaj pomiarw niezbd-
nych do wyznaczenia momentw bezwadnoci wahade (moment bezwadnoci uy-
wanego w tym wiczeniu wahada jest sum momentw bezwadnoci prta i krka
liczonych wzgldem osi obrotu wahada). Wykonaj przynajmniej trzy pomiary kadej
wielkoci.
Ustal, czy wahada mona uwaa za identyczne. Jeeli nie, dokonaj koniecznej
korekty. Zmierz czas trwania dwudziestu okresw drga kadego wahada swobodnego.
Pomiar powtrz dziesiciokrotnie.
Pocz wahada za pomoc spryny zamocowanej w poowie dugoci wahade.
Wykonaj pomiar czasu trwania dwudziestu okresw dla pierwszego i drugiego drgania
normalnego. Kady pomiar powtrz trzykrotnie. Wykonaj pomiar czasu trwania dzie-
siciu dudnie powtarzajc pomiar trzykrotnie. Dla kilku rnych dugoci sprzenia s
wykonaj pomiar czasu trwania dziesiciu dudnie. Kady pomiar powtrz trzykrotnie.
1.4.3 Opracowanie wynikw
Wyznaczy okresy drga wahade swobodnych oraz oszacowa ich niepewnoci.
Czy wahada mona uwaa za jednakowe (czy uzyskane wartoci s zgodne w grani-
cach niepewnoci pomiarowych)? Znale warto czstoci drga wasnych wahade
swobodnych i jej niepewno. Obliczy wartoci momentu bezwadnoci J i momentu
kierujcego D wahade uytych w tym dowiadczeniu oraz oszacowa ich niepewno-
ci. Korzystajc z tych wartoci obliczy czstoci drga wasnych. Otrzymany wynik
porwna z wartoci wyznaczon eksperymentalnie.
Sprawdzi czy wyznaczone eksperymentalnie wartoci T
0
, T
2
i T
d
speniaj zwizek
(1.4.16). Wyznaczy czsto pierwszego i drugiego drgania normalnego oraz czsto
dudnie i oszacowa ich niepewnoci. Uzyskane wyniki porwna z przewidywaniami
teoretycznymi.
Korzystajc ze zwizku (1.4.17) wyznaczy wartoci momentu sprzgajcego D
s
dla rnych wartoci dugoci sprzenia s wraz z niepewnociami pomiarowymi. Za-
leno D
s
(s) przedstawi na wykresie nanoszc prostokty niepewnoci pomiarowych.
Do danych eksperymentalnych dopasowa odpowiedni wielomian.
Wyznaczy wartoci momentu sprzgajcego D
s
korzystajc z zalenoci (1.4.5)
i (1.4.10) i oszacowa niepewno pomiarow. Czy otrzymana warto jest zgodna
z wartoci uzyskan metod opisan powyej? Ktra z tych metod zapewnia wiksz
precyzj wyznaczenia momentu sprzgajcego wahade?
Badanie drga modelu czsteczki czteroatomowej 35
1.5 Badanie drga modelu czsteczki czteroatomowej
Celem wiczenia jest wyznaczenie widma drga ukadu czterech wahade sprz-
onych oraz wyznaczenie momentu kierujcego i efektywnego momentu bezwadnoci
wahade.
Zagadnienia do przygotowania:
zjawisko rezonansu mechanicznego;
model czsteczki czteroatomowej;
drgania ukadu sprzonych oscylatorw harmonicznych.
Literatura podstawowa: [11], [4], [36], [2].
1.5.1 Podstawowe pojcia i denicje
Pojcia oscylatora harmonicznego prostego, tumionego i wymuszonego omwione
s w rozdziaach 1.1 i 1.2. Dodatkowo drgania dwch wahade sprzonych przedsta-
wione s w rozdziale 1.4.
Rezonans
Rwnanie oscylatora o jednym stopniu swobody wymuszanego si harmoniczn
mona zapisa nastpujco:
x(t) + x(t) +
2
0
x(t) =
F
0
m
cos t, (1.5.1)
gdzie jest wspczynnikiem tumienia a
0
czstoci wasn oscylatora. Wygodnie
jest przedstawi rozwizanie tego rwnania nie za pomoc amplitudy i przesunicia
fazowego, jak si czsto robi, a za pomoc dwch amplitud, co z matematycznego
punktu widzenia jest rwnowane:
x(t) = A
ab
sin t +A
el
cos t. (1.5.2)
Podstawiajc to rozwizanie do rwnania (1.5.1) atwo jest obliczy e:
A
ab
=
F
0
m

2
0

2
_
2
+
2

2
, (1.5.3)
A
el
=
F
0
m

2
0

2
_

2
0

2
_
2
+
2

2
. (1.5.4)
Amplituda A
ab
jest amplitud drga przeciwnych w fazie do siy wymuszajcej
(w rwnaniu (1.5.1) wystpuje czon F
0
cos t) i tylko ona daje wkad do urednionej
w czasie absorpcji energii i std nazywana jest amplitud absorpcyjn. Amplituda A
el
nazywana jest amplitud elastyczn. Uredniona po czasie szybko absorpcji energii,
czyli uredniona po czasie moc P wynosi:
36 Mechanika
P =
1
2
F
0
A
ab
. (1.5.5)
Przyjmuje ona warto maksymaln dla czstoci =
0
. Wykresy obu amplitud
zamieszczone s na rysunku 1.5.1. Wida, e w pobliu rezonansu dominujca jest
amplituda absorpcyjna, natomiast daleko (przyjmuje si zwykle e daleko oznacza
w odlegoci wikszej ni 10 ) dominuje amplituda elastyczna. Amplitud absorpcyjn
(1.5.4) mona przeksztaci nastpujco:
A
ab
() =
F
0
m

2
0

2
_
2
+
2

2
= A
ab
(
0
)

2

(
0
)
2
(
0
+)
2
+
2

2
, (1.5.6)
gdzie A
ab
(
0
) = F
0
/m
0
. W pobliu rezonansu mona przybliy wszystkie przez

0
za wyjtkiem wyrazu (
0
)
2
. Wtedy amplituda absorpcyjna przyjmie posta:
amplituda
1.0
0.5
-0.5
w
w G
0
-
w
0
w G
0
+
1 1
2 2
_ _
F
0
mGw
0
A
el
A
el
A
ab
A
ab
G
Rys. 1.5.1: Rezonans w przypadku oscylatora harmonicznego wymuszonego si F
0
cos t.
A
ab
() = A
ab
(
0
)
_
1
2

_
2
(
0
)
2
+
_
1
2

_
2
. (1.5.7)
Rwnanie (1.5.7) opisuje krzyw nazywan rozkadem Lorentza. Z rwnania (1.5.7)
wida, e szeroko powkowa, czyli rnica czstotliwoci, dla ktrej amplituda spada
do poowy wartoci maksymalnej, jest rwna .
Ukady o wikszej ni jeden liczbie stopni swobody
Na og elementy ukadu drgajcego o kilku stopniach swobody nie poruszaj si
prostym ruchem harmonicznym. Mona jednak pokaza, e ruch takiego ukadu moe
Badanie drga modelu czsteczki czteroatomowej 37
by opisany jako superpozycja tylu niezalenych ruchw harmonicznych ile jest stopni
swobody ukadu. Drgania te nazywane s drganiami normalnymi. Ukad wykonujcy
drgania normalne ma nastpujce wasnoci:
kady element porusza si prostym ruchem harmonicznym,
wszystkie elementy poruszaj si z tak sam czstoci i jednoczenie mijaj po-
oenie rwnowagi,
drgania poszczeglnych elementw mog si rni amplitud.
Dobierajc odpowiednio warunki pocztkowe mona doprowadzi do sytuacji, w kt-
rej ukad bdzie wykonywa tylko drgania normalne jednej postaci.
Dwa wahada sprzone
Opis ruchu dwch sprzonych wahade przedstawiony zosta w podrozdziale 1.4.1.
Tutaj przedyskutowany jest ponownie przy zastosowaniu innego aparatu matematycz-
nego, ktry zostanie uyty rwnie do opisu czterech wahade sprzonych.
k
j
a
j
b
Rys. 1.5.2: Dwa identyczne
wahada sprzone spryn.
Rozwamy ruch dwch identycznych, nietumionych,
wahade zycznych o momentach bezadnoci J, sprz-
onych spryn o staej sprystoci k (rysunek 1.5.2).
Pochodzcy od si grawitacji moment siy dziaajcy
na wahada jest rwny N
g
= mgl sin (a w przybli-
eniu maych ktw N
g
mgl). Wielko D
1
= mgl
nazywana jest momentem kierujcym. Na wahada dzia-
a dodatkowo moment siy pochodzcy od spryny. Je-
eli spryna przymocowana jest w odlegoci s od punk-
tu zawieszania wahada to dziaajcy na wahada mo-
ment siy wynosi N
s
= ks
2
(
a

b
). Oznaczajc mo-
ment sprzgajcy przez D
s
= ks
2
, ruch wahade mona
opisa nastpujcym ukadem rwna:
J
a
= D
1

a
D
s
(
a

b
)
J
b
= D
1

b
D
s
(
b

a
)
(1.5.8)
Ten ukad rwna mona zapisa w postaci:

a
=
_

2
0
K
_

a
+K
b

b
= K
a
+
_

2
0
K
_

b
, (1.5.9)
gdzie
2
0
= D
1
/J oraz K = D
s
/J. W postaci macierzowej ukad rwna ma posta:
38 Mechanika
_

a

b
_
=
_

2
0
K K
K
2
0
K
__

a

b
_
(1.5.10)
Aby rozwiza taki ukad rwna trzeba je rozseparowa, aby w kadym z nich wyst-
powaa tylko jedna zmienna. Sprowadza si to do diagonalizacji macierzy wspczyn-
nikw. W tym celu naley rozwiza rwnanie charakterystyczne postaci:

2
0
K K
K
2
0
K

= 0 (1.5.11)
Jak atwo obliczy wartoci wasne s rwne:

1
=
2
0

2
=
2
0
2K
. (1.5.12)
Nasze rwnania przyjmuj wtedy posta:
_

1

2
_
=
_

2
0
0
0
2
0
2K
__

1

2
_
(1.5.13)
czyli:

1
=
2
0

1

2
= (
2
0
+ 2K)
2
(1.5.14)
Nowe zmienne
1
i
2
nazywane s zmiennymi normalnymi i obliczy je mona
dziaajc macierz zoon z wektorw wasnych na wektor (
a
,
b
). Nowe zmienne
mona wyrazi jako superpozycje pierwotnych zmiennych:

1
=
1
2
(
a
+
b
)

2
=
1
2
(
a

b
)
. (1.5.15)
Wyraz 1/2 w tych rwnaniach pochodzi z normalizacji wektorw wasnych. Z rw-
na (1.5.14) atwo teraz obliczy odpowiednie czstoci drga normalnych:
Badanie drga modelu czsteczki czteroatomowej 39

1
=
0

2
=
_

2
0
+ 2K
. (1.5.16)
Pierwsze z rwna (1.5.14) opisuje ruch obu wahade z czstoci
1
oraz tak sam
faz, natomiast drugie z rwna opisuje ruch z czstoci
2
oraz przeciwn faz.
Dwa wymuszone i tumione wahada sprzone
Rozwamy teraz ukad dwch tumionych sprzonych wahade, na ktry dziaa
moment siy wymuszajcej tak jak przedstawiono na rysunku 1.5.3. W takim przypad-
ku ruch wahade opisany jest przez ukad rwna:
J
a
= D
1

a
D
s
(
a

b
) D
2

a
+N
0
cos t
J
b
= D
1

b
D
s
(
b

a
) D
2

b
, (1.5.17)
k
j
a
j
b
k
Rys. 1.5.3: Dwa wymuszone wahada
sprzone. Obie spryny s identyczne.
gdzie D
2
jest momentem siy tumicej,
a N
0
cos t jest momentem siy wymuszaj-
cej dziaajcym na wahado a. Niestety nie
moemy postpowa tak samo jak w przy-
padku wahada nietumionego, gdy w trak-
cie obliczania wartoci wasnych musieliby-
my wyciga pierwiastek z operatora r-
niczkowania, a nie jest to dobrze okrelona
matematycznie czynno. W zamian wyko-
rzystamy obliczon w poprzednim rozdziale
posta drga normalnych rwnania (1.5.15).
atwo jest zauway, e aby uzyska wyra-
enia na zmienne normalne naley rwnania
(1.5.17) doda i odj stronami, a nastpnie
podzieli przez dwa. W wyniku otrzymujemy:

1
=
2
0

1

1
+
1
2
a
0
cos t

2
= (
2
0
+ 2K)
2

2
+
1
2
a
0
cos t
. (1.5.18)
gdzie = D
2
/J oraz a
0
= N
0
/J.
Wida, e obie wsprzdne normalne zachowuj si jak wsprzdne dwch r-
nych oscylatorw wymuszanych momentem siy 1/2N
0
cos t, o rnych czstociach
wasnych identycznych z czstociami ukadu niewymuszonego i danymi rwnaniami
40 Mechanika
(1.5.16). Zatem jeeli bdziemy bada odpowied ukadu na wymuszanie w zalenoci
od czstotliwoci wymuszajcej zobaczymy dwa rezonanse o czstotliwociach odpo-
wiednio
1
i
2
, jeli oczywicie bd one wystarczajco odseparowane.
Cztery wahada sprzone
Rozwamy teraz przypadek czterech wahade sprzonych, nietumionych i niewy-
muszanych (rysunek 1.5.4). Ukad rwna opisujcy ruch w tym przypadku wyglda
nastpujco:

a
=
2
0

a
K (
a

b
)

b
=
2
0

b
K [(
b

c
) (
a

b
)]

c
=
2
0

c
K [(
c

d
) (
b

c
)]

d
=
2
0

d
K (
d

c
)
. (1.5.19)
k k k
j
a
j
b
j
c
j
d
Rys. 1.5.4: Cztery wahada sprzone. Kty wychylenia oznaczone odpowiednio dla kolejnych
wahade:
a
,
b
,
c
,
d
. Stae sprystoci wszystkich spryn s takie same.
Postpujc tak samo jak w przypadku dwch wahade musimy zdiagonalizowa macierz
postaci:

2
0
K K 0 0
K
2
0
2K K 0
0 K
2
0
2K K
0 0 K
2
0
K

. (1.5.20)
Badanie drga modelu czsteczki czteroatomowej 41
Niestety diagonalizacja tej macierzy jest problemem pracochonnym i nietrywial-
nym. Dlatego warto przed rozpoczciem oblicze zastanowi si jakie mog by wyniki.
Ukad czterech wahade ma cztery drgania normalne. Ich wygld przedstawiony jest
na rysunku 1.5.5. W modzie pierwszym (rysunek 1.5.5a) wszystkie wahada drgaj
w fazie, zatem spryny nie s w ogle napite. Jest to przypadek taki sam jak drga
opisanych pierwszym rwnaniem (1.5.15). Zatem mona zgadn, e jedn z postaci
drga normalnych bdzie ruch w zgodnej fazie, dla ktrego warto wasna jest rw-
na
1
=
2
0
. Przygldnijmy si teraz trzeciemu modowi z rysunku 1.5.5c. Wida e
dwa wewntrzne wahada drgaj ze zgodn faz, wic spryna pomidzy nimi nie jest
napita. Zatem lewa para wahade drga niezalenie od prawej pary, wykonujc ruch
opisany drugim rwnaniem (1.5.15). Mona wic zgadn kolejn warto wasn ma-
cierzy (1.5.20) wynoszc
3
=
2
0
2K. Dziki temu mona wielomian czwartego
stopnia, ktry pojawia si podczas obliczania wyznacznika macierzy (1.5.20) zreduko-
wa do stopnia drugiego, ktry jest ju atwy do rozwizania. Po zdiagonalizowaniu
macierz ma posta:
a) b)
c) d)
Rys. 1.5.5: Konguracje drga czterech wymuszonych wahade w okolicach kolejnych rezonan-
sw: a) odpowiada czstoci
1
, b) czstoci
3
, c) czstoci
2
i d) czstoci
4
.

2
0
0 0 0
0
2
0
(2

2)K 0 0
0 0
2
0
2K 0
0 0 0
2
0
(2 +

2)K

. (1.5.21)
42 Mechanika
zatem ukad rwna opisujcy drgania normalne jest nastpujcy:

1
=
2
0

1

2
= [
2
0
+ (2

2)K]
2

3
= [
2
0
+ 2K]
3

4
= [
2
0
+ (2 +

2)K]
4
. (1.5.22)
Odpowiednie czstotliwoci drga wynosz:

1
=
0

2
=
_

2
0
+ (2

2)K

3
=
_

2
0
+ 2K

4
=
_

2
0
+ (2 +

2)K
, (1.5.23)
natomiast odpowiednie wsprzdne normalne maj posta:

1
=
1
4
[
a
+
b
+
c
+
d
]

2
=
1
4
_

a
+ (1 +

2)
b
+ (1

2)
c

3
=
1
4
[
a

c
+
d
]

4
=
1
4
_

a
(1 +

2)
b
+ (1 +

2)
c

. (1.5.24)
Ukad czterech wahade sprzonych ma zatem cztery czstoci drga wasnych, z kt-
rych dwie s rwne czstociom drga ukadu dwch wahade.
Cztery wymuszone i tumione wahada sprzone
Aby znale rwnania opisujce przy pomocy wsprzdnych normalnych drgania
ukadu czterech wahade, ktre s sprzone spryn wytwarzajc moment siy D
s
,
tumione momentem siy D
2
(takim samym dla kadego z wahade) i wymuszane har-
monicznym momentem siy N
0
cos t, posuymy si tak sam metod jak poprzed-
nio, aby ponownie unikn koniecznoci pierwiastkowania operatorw rniczkowania.
Trzeba zauway, e mona przej z rwna (1.5.19) do rwna (1.5.22) odpowied-
nio dodajc i odejmujc stronami pierwotne rwnania w taki sposb, aby uzyska
kombinacje liniowe zmiennych dane rwnaniami (1.5.24). Napiszmy wic ukad rw-
na opisujcy Ruch ukadu czterech wymuszonych i tumionych wahade sprzonych
Badanie drga modelu czsteczki czteroatomowej 43
(przy zaoeniu, e moment siy wymuszajcej dziaa na wahado a) opisany jest przez
ukad rwna:
J
a
= D
1

a
D
s
(
a

b
) D
2

a
+N
0
cos t
J
b
= D
1

b
D
s
[(
b

c
) (
a

b
)] D
2

b
J
c
= D
1

c
D
s
[(
c

d
) (
b

c
)] D
2

c
J
d
= D
1

d
D
s
(
d

c
) D
2

d
. (1.5.25)
Stosujc opisan powyej metod atwo otrzymujemy:

1
=
2
0

1

1
+
1
4
a
0
cos t

2
= [
2
0
+ (2

2)K]
2

2
+
1
4
a
0
cos t

3
= [
2
0
+ 2K]
3

3
+
1
4
a
0
cos t

4
= [
2
0
+ (2 +

2)K]
4

4
+
1
4
a
0
cos t
. (1.5.26)
W wyniku tej operacji otrzymujemy podobne zachowanie jak w przypadku dwch wa-
hade. Wsprzdne normalne zachowuj si jak wsprzdne czterech rnych oscyla-
torw wymuszanych momentem siy 1/4N
0
cos t. Czstoci drga wasnych s takie
same, jak dla drga niewymuszonych i dane s rwnaniami (1.5.23).
1.5.2 Przebieg pomiarw
Ukad dowiadczalny
Do dyspozycji jest ukad czterech wahade sprzonych. poczonych spryna-
mi kolistymi, ktre mona zdemontowa. Wahada posiadaj takie same ciarki oraz
blaszki, na ktre dziaa sia oporu powietrza, gdy wahada s w ruchu. Do kocw
wahade zamontowane s lasery, ktre owietlaj skal pooon pod wahadami. Trze-
ba pamita, e interesuje nas maksymalne wychylenie wahade (kt), zatem odczyt
ze skali liniowej musi zosta w opracowaniu wiczenia przeliczony na radiany. Jed-
no z wahade jest poczone z silnikiem krokowym, ktry wymusza drgania ukadu.
Silnik jest sterowany za pomoc generatora. Silnik krokowy wykonuje 1600 krokw
na obrt. Innymi sowy, jeli generator jest nastawiony na 1600 Hz, silnik obraca si
z czstotliwoci 1 Hz. Zatem jeli generator ma czsto 800 Hz, to silnik obraca si
z czstotliwoci 0.5 Hz itd.
44 Mechanika
Przebieg dowiadczenia
Celem wiczenia jest uzyskanie widma (czyli zalenoci amplitudy od czstotliwo-
ci) ukadu czterech wymuszonych wahade sprzonych. Spodziewamy si, e rezonans
wystpi dla czterech czstotliwoci (konguracje wahade w kolejnych rezonansach
przedstawione s na rysunku 1.5.5). Jednak warto wczeniej wiedzie dla jakich cz-
stotliwoci mona si spodziewa rezonansw. W tym celu wykorzystamy ukad dwch
wahade sprzonych, ktry dostaniemy odczajc spryn czc rodkowe waha-
da. Nastpnie kilkakrotnie naley zmierzy czstoci drga normalnych ukadu dwch
wahade (pierwsze drganie normalne, gdy wahada drgaj ze zgodn faz, spryna nie
jest napita i czsto jest rwna czstoci wasnej wahada swobodnego, oraz drugie
drganie normalne, gdy wahada drgaj z przeciwnymi fazami). Wprawiajc wahada
w ruch naley pamita, e ruch wahada jest harmoniczny w przyblieniu maych
drga, gdy wyprowadzajc wzory przybliylimy sinus kta wychylenia przez kt. Nie
mona zatem uywa duych amplitud. Znajc czstoci drga normalnych, z rwna
(1.5.16) mona obliczy wielkoci
2
0
oraz K dla takich wahade. Jak wynika z analizy
teoretycznej przedstawionej w poprzednich rozdziaach czstoci drga wasnych uka-
du dwch wahade s zarazem pierwsz i trzeci czstotliwoci rezonansow ukadu
czterech wahade, a co wicej, korzystajc z rwna (1.5.23) i znajomoci wielkoci

2
0
i K mona obliczy dwie pozostae czstotliwoci rezonansowe ukadu. Wartoci
zmierzone bd si jednak rni od obliczonych.
Drug czci dowiadczenia jest pomiar widma amplitudy drga ukadu. Nale-
y zmienia powoli czstotliwo generatora wymuszajcego i zapisywa amplitudy
wszystkich wahade. Rwnania w czci teoretycznej opisuj drgania stacjonarne, za-
tem po zmianie czstotliwoci siy wymuszajcej naley chwil odczeka aby mogy si
one ustali. Rezonanse s wskie i odlege od siebie. Dlatego wane jest, aby rozsdnie
zaplanowa pomiary blisko rezonansw czsto generatora naley zmienia z maym
krokiem, poniewa trzeba bdzie tam dopasowywa krzywe rezonansowe. Z kolei daleko
od rezonansw krok zmiany czstoci generatora moe by wikszy.
Zgodnie z przedstawionym powyej opisem przebiegu dowiadczenia naley kolejno
wykona nastpujce czynnoci:
rozczy rodkow spryn, aby zmierzy czstoci ukadu dwch wahade;
zmierzy czstoci pierwszych i drugich drga normalnych ukadu dwch wahade;
obliczy oczekiwane wartoci czstoci rezonansowych dla ukadu czterech waha-
de;
zmierzy widmo drga A() (amplitudy od czstotliwoci) dla ukadu czterech wa-
hade naley mierzy drgania kadego z wahade, pamitajc, e do dopasowania
krzywej rezonansowej dla kadego z rezonansw potrzeba ponad 10 punktw.
1.5.3 Opracowanie wynikw
Obliczy czstoci drga wasnych dwch wahade oraz ich niepewnoci pomiaro-
we. Uywajc odpowiednich rwna obliczy efektywny moment kierujcy i efektyw-
Badanie ruchu obrotowego bryy sztywnej 45
n sta sprzenia (
2
0
oraz K). Wyznaczy niepewnoci pomiarowe tych wielkoci
wynikajce z otrzymanych wczeniej niepewnoci pomiarowych czstoci. Uywajc
wyznaczonych parametrw ukadu wahade i odpowiednich rwna obliczy czstoci
rezonansowe ukadu czterech wahade wraz z ich niepewnociami pomiarowymi.
Narysowa widmo A() dla kadego z wahade. Pomiary amplitudy i okresu drga
s przeprowadzane jednokrotnie, obarczone s zatem niepewnoci systematyczn, kt-
ra musi zosta zaznaczona na wykresach. Do kadego z obserwowanych pikw dopaso-
wa krzyw Lorentza. Dopasowania daj pooenia rezonansw i ich szerokoci. Naley
wartoci te starannie przeanalizowa i skomentowa odpowiadajc na ponisze pytania.
Dlaczego amplitudy rnych wahade rni si w niektrych rezonansach? Dlaczego
szeroko linii dla rnych rezonansw nie jest rwna? Czego miar jest szeroko linii?
Naley te porwna przewidywane wartoci czstoci rezonansowych ze zmierzonymi
i skomentowa ewentualne wystpujce rnice.
1.6 Badanie ruchu obrotowego bryy sztywnej
Celem wiczenia jest sprawdzenie praw ruchu obrotowego bryy sztywnej.
Zagadnienia do przygotowania:
brya sztywna;
moment bezwadnoci;
twierdzenie Steinera;
prawa dynamiki ruchu obrotowego.
Literatura podstawowa: [1], [2], [5].
1.6.1 Podstawowe pojcia i denicje
Brya sztywna
Bry sztywn nazywamy ciao stae, ktre nie deformuje si pod wpywem si
zewntrznych. Ruch bryy mona rozoy na ruch postpowy jej rodka masy oraz ruch
obrotowy. Ruchem obrotowym rzdz prawa kinematyki i dynamiki bryy sztywnej.
Przyjmijmy, e bry mona podzieli na mae kawaki o masach m
i
lece w poo-
eniach r
i
(rysunek 1.6.1). rodek masy bryy (CM) to punkt wskazany przez wektor:

R =

i
m
i
r
i
M
, (1.6.1)
gdzie M =

i
m
i
to masa bryy. Niech odlegoci mas m
i
od osi obrotu O wynosz
r
(O)i
. Moment bezwadnoci bryy wzgldem osi O to wielko skalarna:
J
(O)
=

i
m
i
r
2
(O)i
. (1.6.2)
46 Mechanika
CM
O
d
y
x
z
m
i
R
r
i
r
( ) O i
O
CM
Rys. 1.6.1: Brya sztywna z zaznaczonym pooeniem rodka masy CM oraz rwnolegymi do
siebie osiami obrotu przechodzcymi przez rodek masy O
CM
oraz przez dowolny punkt O.
W przypadku rozcigego rozkadu masy ciao mona podzieli na nieskoczenie
mae elementy o masach dm. Wtedy moment bezwadnoci bryy wzgldem osi O
mona obliczy z wyraenia:
J
(O)
=
_
r
2
(O)
dm. (1.6.3)
gdzie r
(O)
jest odlegoci kadego elementu masy od osi obrotu, a cakowanie odbywa
si po caej objtoci.
Dynamika ruchu obrotowego
Jeeli wypadkowy moment siy dziaajcy na bry sztywn wynosi zero, to brya
pozostaje w spoczynku lub obraca si ruchem jednostajnym (ze sta prdkoci kto-
w). Pod dziaaniem momentu siy

N brya sztywna moe wykonywa ruch obrotowy.
Do opisu ruchu obrotowego uywa si kta

o jaki obraca si brya, prdkoci ktowej
= d

/dt, przyspieszenia ktowego = d


2

/dt
2
oraz momentu pdu

L. Rwnanie
opisujce ruch obrotowy wok osi O bryy sztywnej o momencie bezwadnoci J
(O)
ma posta:

N = J
(O)
d
2

dt
2
, (1.6.4)
lub zapisane przy uyciu momentu pdu ma posta:

N =
d

L
dt
. (1.6.5)
Badanie ruchu obrotowego bryy sztywnej 47
Najprostszym przypadkiem ruchu obrotowego jest obrt bryy sztywnej dookoa
ustalonej osi. Wtedy wektory momentu siy

N, prdkoci ktowej oraz momentu
pdu

L = J
(O)
s do siebie rwnolege i powizane s poprzez rwnanie ruchu:

N =
d

L
dt
= J
(O)
d
dt
. (1.6.6)
W oglnym przypadku wektor momentu pdu bryy sztywnej nie jest rwnolegy
do wektora pdkoci ktowej. Wtedy wielkoci te powizane s ze sob przez:

L =

J . (1.6.7)
gdzie tensor bezwadnoci

J jest tensorem symetrycznym drugiego rzdu. Tensor bez-
wadnoci mona zawsze zdiagonalizowa poprzez obrt ukadu wsprzdnych. Osie
tego nowego ukadu wsprzdnych nazywane s gwnymi osiami bezwadnoci.
Twierdzenie Steinera
Najczciej moment bezwadnoci mona atwo obliczy wzgldem osi przechodz-
cej przez rodek masy ciaa. Dla okrelenia momentu bezwadnoci wzgldem innej osi
pomocne jest twierdzenie o osiach rwnolegych (twierdzenie Steinera).
Oznaczmy przez J
CM
moment bezwadnoci bryy wzgldem osi O
CM
przechodz-
cej przez rodek masy (rysunek 1.6.1). Moment bezwadnoci J
(O)
wzgldem osi O
rwnolegej do osi O
CM
wyraa si wzorem:
J
(O)
= J
CM
+Md
2
, (1.6.8)
gdzie d to wzajemna odlego prostych O i O
CM
.
Przykadowo dla jednorodnej kuli o masie M i promieniu R rodek masy to jej
rodek geometryczny, a J
CM
=
2
5
MR
2
. Jeeli o O jest styczna do kuli to d = R wic
J
(O)
=
2
5
MR
2
+MR
2
=
7
5
MR
2
.
Dla jednorodnego walca o masie M, promieniu R i wysokoci H rodek masy ley na
osi symetrii obrotowej, w poowie wysokoci. W tym przypadku mona mwi o dwch
wyrnionych osiach obrotu: osi pokrywajcej si z osi symetrii obrotowej z J
CM
=
1
2
MR
2
oraz osi do niej prostopadej przechodzcej przez rodek masy walca z J
CM
=
M(
1
4
R
2
+
1
12
H
2
). Jeeli o O jest styczna do pobocznicy walca to korzystajc z wzoru
(1.6.8) dla d = R otrzymujemy J
(O)
=
3
2
MR
2
.
1.6.2 Przebieg pomiarw
Ukad dowiadczalny
Przyrzdy: wahado Oberbecka, bramki elektroniczne do pomiaru czasu, przymiar,
kilka par obcinikw do umieszczenia na ramionach wahada oraz pojedyncze obci-
niki do rozpdzania wahada.
48 Mechanika
Uywane w pomiarach wahado Oberbecka (rysunek 1.6.2) jest obracajcym si
wok swojego rodka prtem. Do jego ramion mona przyczepi ciarki w kszta-
cie walca (masa M
W
, promie R
W
, wysoko H
W
). Moment bezwadnoci tego walca
wzgldem osi przechodzcej przez rodek masy prostopadej do osi symetrii walca wy-
nosi J
W,CM
= M
W
(
1
4
R
2
W
+
1
12
H
2
W
). Walec znajduje si w odlegoci d
W
od osi obrotu
wahada Oberbecka. Korzystajc z twierdzenia Steinera obliczamy moment bezwad-
noci walca wzgldem tej osi obrotu - J
W
= J
W,CM
+ M
W
d
2
W
. Moment bezwadnoci
wahada bez obcienia wynosi J
X
. Przy obcieniu dwoma identycznymi ciarkami
umieszczonymi w tej samej odlegoci od osi obrotu otrzymujemy cakowity moment
bezwadnoci wahada rwny J = J
X
+ 2J
W
.
2r
M
W
d
W
d
W
M
W
F
N
F
N
x
mg
Rys. 1.6.2: Schemat ukadu dowiadczalnego z wahadem Oberbecka.
Na osi wahada o promieniu r nawinita jest ni, ktra przechodzi przez blok,
a zakoczona jest uchwytem na ciarki. Rwnanie ruchu postpowego ciarka o masie
m zawieszonego na nici ma posta:
mg F
N
= m
d
2
x
dt
2
, (1.6.9)
gdzie F
N
to sia nacigu nici, x to odlego na jak obniy si ciarek. Na wahado
dziaa moment siy N = F
N
r, wic rwnanie ruchu obrotowego wahada ma posta:
(J
X
+ 2J
W
)
d
2

dt
2
= F
N
r, (1.6.10)
gdzie to kt o jaki obrci si wahado. Zmienne x i s ze sob zwizane zalenoci
x = r, a std d
2
x/dt
2
= rd
2
/dt
2
. Dla ruchu jednostajnie przyspieszonego ciarka
mamy x(t) = at
2
/2, jeeli w chwili pocztkowej ciarek znajdowa si w spoczynku.
Korzystajc z tych zwizkw oraz z rwna (1.6.9) i (1.6.10) obliczamy przyspieszenie
ukadu:
a =
d
2

dt
2
=
mgr
2
J
X
+ 2J
W
+mr
2
. (1.6.11)
Badanie ruchu obrotowego bryy sztywnej 49
Przebieg dowiadczenia
Przy pomiarach czasu przelotu bardzo wane jest takie wybranie pooenia poczt-
kowego szalki z ciarkiem, aby po jego starcie natychmiast uruchamiaa si fotokomr-
ka. Dziki temu speniona jest zaleno h = at
2
/2 (gdzie h jest odlegoci pomidzy
fotokomrkami) i moemy korzysta z rwnania (1.6.11). W dowiadczeniu moemy
sprawdzi, czy kwadrat czasu przelotu zaley liniowo od rnych wielkoci.
Zaleno t
2
od h
t
2
=
2h
_
J
X
+ 2J
W
+mr
2
_
mgr
2
(1.6.12)
Odlego h powiksza np. o 5 cm. Dla kadej wysokoci h zmierzy kilka czasw
przelotu. Wygodniejsze do opracowania jest korzystanie z wahada bez obcienia.
Zaleno t
2
od d
2
W
t
2
=
2h
_
J
X
+ 2J
W,CM
+ 2M
W
d
2
W
+mr
2
_
mgr
2
(1.6.13)
Obciniki umieci symetrycznie na obu ramionach wahada. Zmierzy kilkakrot-
nie czasy przelotu dla rnych pooe d
W
obcinikw.
Zaleno t
2
od 1/m
t
2
=
2h
_
(J
X
+ 2J
W
) (1/m) +r
2

gr
2
(1.6.14)
Wygodnie jest pracowa z wahadem bez obcinikw. Zmierzy kilkakrotnie czasy
przelotu dla rnych obcie szalki. Naley zmierzy rwnie dugo i rednic ramion
wahada Oberbecka, ktre posu do wyznaczenia momentu bezwadnoci wahada.
1.6.3 Opracowanie wynikw
Dla wszystkich badanych relacji mierzonych parametrw wykona wykresy i do-
pasowa zaleno liniow wyznaczajc jednoczenie wspczynnik korelacji. Wielko
wspczynnika korelacji mwi o liniowej zalenoci badanych wielkoci, co potwierdza
suszno praw ruchu obrotowego. Uywajc dopasowanych wspczynnikw regresji
liniowej wyznaczy moment bezwadnoci nieobcionego wahada Oberbecka.
Obliczy moment bezwadnoci nieobcionego wahada Oberbecka, traktujc je
jak walec obracajcy si wzgldem osi prostopadej do osi symetrii obrotowej. Wahado
wykonane jest z aluminium, ktrego gsto wynosi 2.7 g/cm
3
. Sprawdzi zgodno
50 Mechanika
wynikw dla momentu bezwadnoci wahada otrzymanych przy uyciu obu metod.
Przeprowadzi dyskusj uzyskanych wynikw.
1.7 Badanie ruchu precesyjnego yroskopu
Celem wiczenia jest: zbadanie zalenoci okresu precesji yroskopu od okresu ob-
rotu tarczy yroskopu, zbadanie wpywu masy ciarka na precesj oraz wyznaczenie
momentu bezwadnoci tarczy.
Zagadnienia do przygotowania:
brya sztywna i jej moment bezwadnoci;
rwnanie ruchu obrotowego bryy sztywnej;
yroskop (bk symetryczny) i jego zastosowania;
zjawisko precesji.
Literatura podstawowa: [2], [5], [6].
1.7.1 Podstawowe pojcia i denicje
Pojcie bryy sztywnej, momentu bezwadnoci oraz dynamika ruchu obrotowego
bryy sztywnej zostay omwione w rozdziale 1.6.
yroskop
yroskop (bk symetryczny) to brya sztywna o symetrii obrotowej zawieszona
w taki sposb, e jeden z punktw osi symetrii obrotowej zajmuje stae pooenie
w przestrzeni (rysunek 1.7.1). Zawieszenie pozwala na wprawienie tej bryy w ruch
obrotowy wok wspomnianej osi. Najczciej moment bezwadnoci yroskopu wzgl-
dem tej osi jest wyranie wikszy od momentw bezwadnoci wzgldem innych osi
gwnych.
L
Np
db
w
w
p
L+dL
Rys. 1.7.1: Schematyczne przedstawienie yroskopu. Zaznaczono dziaajcy na yroskop nie-
zrwnowaony moment siy

N
p
powodujcy precesj, moment pdu yroskopu

L i jego zmian
d

L, oraz kt o jaki obraca si wektor momentu pdu w czasie precesji.


Badanie ruchu precesyjnego yroskopu 51
Precesja
Jeeli yroskop podlega dziaaniu zewntrznego momentu siy

N, jego moment
pdu

L zmienia si w czasie zgodnie z rwnaniem ruchu obrotowego bryy sztywnej

N =
d

L
dt
. (1.7.1)
Gdy nie wystpuje wypadkowy moment siy (

N = 0), to brya sztywna o momencie


bezwadnoci J obraca si ze sta prdkoci ktow i jej moment pdu pozostaje
stay

L = J = const. (1.7.2)
Moment siy

N
p
prostopady do wektora

L nie zmienia wartoci momentu pdu,
lecz jego kierunek. Jeeli moment siy

N
p
dziaa przy tym w sposb cigy, to w spo-
sb cigy zmienia si rwnie kierunek wektora momentu pdu

L. Wtedy yroskop
obraca si wok osi prostopadej do paszczyzny wyznaczonej przez wektory

L i

N
p
.
Taki obrt yroskopu pod wpywem zewntrznego momentu siy nazywamy precesj
(rysunek 1.7.1). Zmian momentu pdu mona zapisa skalarnie jako:
dL
dt
= L
d
dt
= L
p
, (1.7.3)
gdzie jest ktem o jaki obraca si wektor

L, a
p
jest czstoci precesji yroskopu.
Ze wzorw (1.7.1), (1.7.2) i (1.7.3) otrzymujemy:
N
p
= J
p
. (1.7.4)
Jeeli zewntrzny moment siy dziaajcy na yroskop pochodzi od dodatkowego
obcienia o masie m, ktrego rami dziaania jest rwne r, to warto tego momentu
siy wynosi N
p
= mgr, gdzie g to przyspieszenie ziemskie. Wtedy zapisujc odpo-
wiednie czstoci za pomoc okresw dostajemy zwizek, ktry bdzie sprawdzany
dowiadczalnie:
mgr =
J4
2
TT
p
. (1.7.5)
1.7.2 Przebieg pomiarw
Ukad dowiadczalny
Przyrzdy: yroskop, dodatkowe ciarki, sznurek do rozpdzania tarczy, bramka
z fotokomrk (do pomiaru okresu obrotu tarczy T), stoper (do pomiaru okresu precesji
T
p
), dua suwmiarka lub przymiar.
Schemat yroskopu uywanego w wiczeniu pokazany jest na rysunku 1.7.2. Zasad-
nicz czci yroskopu jest rami zakoczone z jednej strony obracajc si tarcz,
52 Mechanika
a z drugiej strony ciarkiem rwnowacym mas tarczy. Dziki specjalnemu zamo-
cowaniu rami moe si obraca w dowolnej paszczynie przechodzcej przez punkt
mocowania. Precesj obracajcego si yroskopu mona wywoa mocujc dodatkowe
obcienie.
tarcza
ciarki
sznurek
Rys. 1.7.2: yroskop uywany do pomiaru czasu precesji.
Przebieg dowiadczenia
Przed przystpieniem do dowiadczenia naley zrwnoway swobodne rami yro-
skopu (bez dodatkowych ciarkw). W celu wyznaczenia zewntrznego momentu siy
zmierzy r - rami dziaania siy. Zmierzy promie tarczy yroskopu R i zanotowa
mas tarczy M
t
= 1290 g.
Dla nabrania wprawy w przeprowadzaniu pomiarw wskazane jest przewiczenie
kolejnych czynnoci. Przy zablokowanym ramieniu yroskopu nawin sznurek, a na-
stpnie rozpdzi tarcz energicznie rozwijajc sznurek. Zmierzy okres obrotu tarczy
T
1
za pomoc bramki. Odblokowa rami yroskopu. Zmierzy stoperem okres precesji
yroskopu T
p
. Zablokowa rami yroskopu i ponownie zmierzy okres obrotu tarczy
T
2
. Podwjny pomiar okresu obrotu tarczy ma na celu uwzgldnienie utraty prdkoci
obrotowej tarczy wywoanej tarciem. Wygodnie jest mierzy stoperem poow okresu
precesji, kiedy rami obraca si w zakresie ktw od 90
o
do 270
o
.
Badanie zalenoci 1/ (TT
p
) od masy obcinika m
Mas obcinika zmienia od 10 do 100 gramw z krokiem co 10 gramw. Dla kadej
masy kilkakrotnie wykona pomiary T
1
, T
p
i T
2
.
Wiskozymetr rotacyjny 53
Badanie zalenoci 1/T
p
od okresu obrotu tarczy T
Na bazie poprzednich pomiarw dobra mas obcinika m, dla ktrej najatwiej
wykonywa pomiary. Wielokrotnie wykona pomiary T
1
, T
p
i T
2
, przy czym naley
rwnomiernie pokry przedzia od najkrtszych do najduszych okresw obrotu tarczy.
1.7.3 Opracowanie wynikw
Przyjmujc, e tarcza jest krkiem o promieniu R i masie M
t
, obliczy mo-
ment bezwadnoci tarczy J. Dla kadego pomiaru obliczy redni okres obrotu tarczy
T = (T
1
+T
2
) /2. Zrobi wykresy zalenoci 1/(TT
p
) od masy obcinika m, oraz za-
lenoci 1/T
p
od okresu obrotu tarczy T. Dla tych zalenoci przeprowadzi regresj
liniow, a korzystajc ze wspczynnika regresji obliczy moment bezwadnoci tarczy
J. Sprawdzi zgodno momentw bezwadnoci tarczy wyznaczonych rnymi meto-
dami. Dla wszystkich wyznaczonych wielkoci obliczy niepewnoci.
1.8 Wiskozymetr rotacyjny
Celem wiczenia jest wyznaczenie wspczynnika lepkoci cieczy w temperaturze
pokojowej.
Zagadnienia do przygotowania:
lepko;
wiskozymetr rotacyjny.
Literatura podstawowa: [1], [2], [5], [7].
1.8.1 Podstawowe pojcia i denicje
Gwn waciwoci, ktra odrnia pyn (ciecz, gaz, plazm) od ciaa staego
jest to, e w pynie nie moe si utrzymywa przez aden skoczony czas naprenie
cinajce. Jeeli poddamy pyn napreniom cinajcym, spowoduj one jego ruch. T
waciwo nazywamy lepkoci (tarciem wewntrznym). Ilociowo naprenia cinaj-
ce charakteryzuje wspczynnik lepkoci , stanowicy wspczynnik proporcjonalnoci
w podanej przez Newtona zalenoci
F
S
=

l
. (1.8.1)
Wzr ten wie stosunek siy F wzajemnego oddziaywania stycznego dwch paskich
elementw rwnolegych warstw pynu do pola powierzchni S kadego z nich, ze
stosunkiem rnicy prdkoci tych elementw do dzielcej je odlegoci l (rysunek
1.8.1). W ukadzie SI jednostk wspczynnika lepkoci jest N s m
2
= Pa s.
54 Mechanika
Du
DS
DF
Dl
Rys. 1.8.1: Rozkad prdkoci pynu pomidzy dwoma paskimi, rwnolegymi, poruszajcymi
si wzgldem siebie elementami.
Obraz mikroskopowy
Z punktu widzenia teorii czsteczkowej lepko tumaczy si wymian pdu mi-
dzy rwnolegymi, przylegajcymi do siebie warstwami pynu. Wymiana ta zachodzi
wskutek przedostawania si czsteczek z jednej warstwy do drugiej. Czsteczki opusz-
czajce warstw poruszajc si wolniej powoduj zmniejszanie pdu warstwy szybszej
do ktrej przechodz. Analogicznie czsteczki z warstwy szybszej powoduj wzrost
pdu warstwy wolniejszej.
Wspczynnik lepkoci zaley od temperatury orodka. Ze wzrostem temperatu-
ry ronie chaotyczny ruch czstek, co prowadzi do zwikszenia wymiany czsteczek.
Powoduje to, e wspczynnik lepkoci gazu ronie wraz z temperatur. W cieczach
wzajemnemu przesuwaniu si ssiednich warstw przeciwdziaaj siy spjnoci i ruchy
takie s moliwe gwnie dziki ruchliwoci czsteczek przenikajcych z jednej warstwy
do drugiej. W tym przypadku nasilajca si wraz ze wzrostem temperatury wymiana
czsteczek midzy warstwami powoduje zmniejszanie wspczynnika lepkoci wraz ze
wzrostem temperatury.
Podczas ruchu pynu lepkiego wystpuje przeksztacanie czci jego energii kine-
tycznej w energi kinetyczn bezadnego ruchu czsteczek. Oznacza to, e nastpuje
ogrzewanie si pynu. Jest to zjawisko dyssypacji, czyli rozpraszania koherentnej energii
kinetycznej pynu jako caoci.
Wiskozymetr rotacyjny
Schemat wiskozymetru rotacyjnego przedstawiony jest na rysunku 1.8.2. Zasadni-
cz czci wiskozymetru jest walec wewntrzny o rednicy zewntrznej d
a
i wysokoci
l
w
oraz walec zewntrzny o rednicy wewntrznej d
b
i gbokoci l
g
. Wska przestrze
pomidzy walcami wypeniona jest warstw badanej cieczy o gruboci d i wysokoci
l = l
w
l, przy czym d
b
= d
a
+ 2d. Pod walcem wewntrznym rwnie znajduje si
badana ciecz o gruboci d
d
= l
g
+ l l
w
. Walec wewntrzny zakoczony jest szpulk
o rednicy d
c
. Ni wychodzca ze szpulki przechodzi przez bloczek i jest zakoczona
Wiskozymetr rotacyjny 55
szalk o masie m
s
z ciarkiem o masie m. Zaraz po starcie szalka z ciarkiem po-
rusza si ruchem przyspieszonym i za porednictwem nici wprawia walec wewntrzny
w ruch obrotowy przyspieszony. Jednak ze wzrostem prdkoci obrotowej rosn siy
lepkoci hamujce walec. W kocu ustala si stan rwnowagi, w ktrym walec porusza
si ruchem obrotowym jednostajnym, a szalka ruchem prostoliniowym jednostajnym.
Wtedy szalka w czasie t pokonuje odlego s pomidzy fotokomrkami ustawionymi
na trasie jej ruchu.
d
b
d
c
l
w
l
g
m
s
l
m
d
a
d
d
d
Dl
Rys. 1.8.2: Schemat wiskozymetru rotacyjnego.
Zagadnienie ruchu cieczy pomidzy dwoma wsprodkowymi walcami opisane jest
w pracy [7]. Nie mona w tym przypadku korzysta z prostego wzoru (1.8.1), po-
niewa ciecz porusza si po okrgu. Trzeba wtedy stosowa oglniejszy wzr wicy
naprenie cinania ze zmianami skadowych prdkoci cieczy w okrelonych kierun-
kach. Przykadowo naprenie S
xy
w paszczynie XY prostopadej do osi walcw ma
posta
S
xy
=
_

y
x
+

x
y
_
. (1.8.2)
Chcemy znale rozkad prdkoci cieczy pomidzy walcami. Zaczniemy od znalezienia
wzoru na naprenie cinajce spowodowane lepkoci cieczy, w odlegoci r od osi
56 Mechanika
(d
a
/2 < r < d
b
/2). Ze wzgldu na symetri zagadnienia mona zaoy, e istnieje
tu tylko przepyw w kierunku prostopadym do paszczyzn przechodzcych przez o
walcw i e jego wielko zaley tylko od promienia r, czyli = (r). Jeeli obserwowa
pyek poruszajcy si wraz z wod, w odlegoci r od osi, to jego wsprzdne jako
funkcja czasu s rwne
x = r cos(t), (1.8.3)
y = r sin(t), (1.8.4)
gdzie (r) = (r)/r. Skadowe prdkoci w kierunkach x i y s wic rwne

x
= r sin(t) = y, (1.8.5)

y
= r cos(t) = x. (1.8.6)
Z rwnania (1.8.2) mamy:
S
xy
=
_
x

x
y

y
_
. (1.8.7)
Dla punktu o wsprzdnej y = 0, /y = 0 i x/x jest rwne rd/dr. Dla tego
zatem punktu naprenie cinajce w kierunku prostopadym do paszczyzny przecho-
dzcej przez o walca i o x wynosi:
(S
xy
)
y=0
= r
d
dr
. (1.8.8)
Moment siy, dziaajcy na powierzchni walca utworzonego z czstek cieczy w od-
legoci r od osi, mona otrzyma mnoc naprenie cinajce przez rami r i po-
wierzchni 2rl. Poniewa liczona jest dugo wektora momentu siy, to naley uy
wartoci bezwzgldnej [d/dr[, poniewa prdko ktowa moe zarwno rosn jak
i male z promieniem r (wic pochodna d/dr moe by dodatnia i ujemna). W wyni-
ku otrzymujemy:
N
1
= 2r
2
l (S
xy
)
y=0
= 2lr
3

d
dr

. (1.8.9)
Poniewa ruch wody jest jednostajny nie ma przyspieszenia ktowego wypadkowy
moment siy dziaajcy na cylindryczn warstw cieczy zawart pomidzy r a r + dr,
musi by rwny zeru. Oznacza to, e moment siy dziaajcy w odlegoci r musi by
rwnowaony przez rwny mu i skierowany przeciwnie moment siy w odelgoci r+dr,
czyli N
1
musi by niezalene od r. Innymi sowy, r
3
d/dr jest rwne jakiej staej, np.
C
1
czyli:
Wiskozymetr rotacyjny 57
d
dr
=
C
1
r
3
. (1.8.10)
Cakujc znajdujemy, e zmienia si z r jak
=
C
1
2r
2
+C
2
. (1.8.11)
Stae C
1
i C
2
naley tak okreli, aby spenione zostay warunki brzegowe. Dla r = d
a
/2
prdko ktowa cieczy musi by rwna prdkoci ktowej wewntrznego walca czyli
= 2s/(td
c
). Dla r = d
b
/2 prdko ktowa cieczy musi by rwna zero. Dostajemy
wic
C
1
=
d
2
a
d
2
b
s
td
c
(d
2
a
d
2
b
)
, (1.8.12)
C
2
=
2sd
2
a
td
c
(d
2
a
d
2
b
)
. (1.8.13)
Korzystajc z wzorw (1.8.9), (1.8.10) oraz (1.8.12) otrzymujemy wyraenie na moment
siy:
N
1
= 2l [C
1
[ =
2ld
2
a
d
2
b
s
td
c
(d
2
b
d
2
a
)
. (1.8.14)
Ruch walca wewntrznego wywoany jest momentem siy (m+m
s
)gd
c
/2 pochodzcym
od szalki z ciarkiem, gdzie g to przyspieszenie ziemskie. W czasie ruchu jednostajnego
walca ten moment siy musi by rwny przeciwnie skierowanemu momentowi siy N
1
.
Z porwnania momentw si, po odpowiednich przeksztaceniach, otrzymujemy wzr
na zaleno liniow odwrotnoci czasu przelotu od masy ciarka na szalce
1
t
= Am+B, (1.8.15)
A =
gd
2
c
_
d
2
b
d
2
a
_
4lsd
2
a
d
2
b
, B = Am
s
. (1.8.16)
1.8.2 Przebieg pomiarw
Ukad dowiadczalny
Przyrzdy: wiskozymetr rotacyjny, ukad z fotokomrkami do pomiaru czasu prze-
lotu, suwmiarka, gbokociomierz, przymiar, odwaniki, badana ciecz, termometr.
58 Mechanika
Przebieg dowiadczenia
Zdj szalk, a nitk nawin na wiskozymetr. Odkrci rub trzymajc walec
wewntrzny oraz grn kopu wiskozymetru. Wyj walec wewntrzny i pooy go
poziomo na drewnianej podstawce. Ciecz zla do zlewki do ponownego wykorzystania.
Naley uwaa, aby nie uszkodzi oyska znajdujcego si na spodzie walca wewntrz-
nego. Nie wolno ka walca bezporednio na paskiej powierzchni stou lub zlewu.
Nie wolno skada wiskozymetru na sucho (naley najpierw wla ciecz do walca ze-
wntrznego, a potem wkada walec wewntrzny). Umy walce szczotk i pynem do
mycia naczy, a nastpnie wysuszy je przy pomocy wentylatora. Po umyciu nie wol-
no czci wewntrznych wiskozymetru wyciera szmatk lub wat. Wykona pomiary
odpowiednich rednic i wysokoci czci wiskozymetru - d
a
, d
b
, d
c
, l
g
, l
w
.
Zoy wiskozymetr podkadajc na stole papierowe rczniki, ktre wchon wyle-
wajcy si nadmiar cieczy. Do walca zewntrznego wla badan ciecz. Ostronie wo-
y walec wewntrzny i przez pewien czas wolno obraca go w celu rozprowadzenia
cieczy po szczelinie pomidzy walcami i pozbycia si pcherzykw powietrza. Dobrze
napeniony wiskozymetr poznajemy po widocznym menisku wypukym wok szcze-
liny pomidzy walcami. Naley utrzymywa jednakow szeroko szczeliny pomidzy
walcami, aby unikn wylania cieczy. Zmierzy wielko l okrelajc poziom cieczy.
Zakrci grn kopu wiskozymetru z mocno wykrcon (lub zdjt) rub.
Kluczow spraw jest waciwe dokrcenie ruby. Walec wewntrzny musi obra-
ca si wok pionowej osi, a szczelina z ciecz midzy walcami musi by wszdzie
jednakowa. Naley jedn rk przykrca delikatnie rub, przytrzymujc drug rk
walec w pozycji pionowej uwaajc na to, aby wystajca cz oyska znalaza si we
wgbieniu ruby (mona lekko obraca walec). Kiedy opr przy zakrcaniu ruby jest
wyczuwalny, rub naley lekko popuci i trzymajc j zakrci nakrtk. Dobrze za-
krcony wiskozymetr powinien porusza si ruchem jednostajnym pod ciarem pustej
szalki (lub z mas 1g). Wszelkie zatrzymania wiadcz o zym przykrceniu oyska,
zbyt maej iloci cieczy lub zabrudzeniu wiskozymetru w czasie skadania.
Ustawi fotokomrki tak, aby szalka bez problemu je uruchamiaa. Grna fotoko-
mrka powinna by tak ustawiona, aby ruch szalki z odwanikami by ju jednostajny
po dotarciu do niej. Zmierzy odlego s midzy fotokomrkami i wyznaczy mas
szalki m
s
. Zmierzy kilkakrotnie czasy przelotu szalki dla mas z zakresu od 1 g do 20
g. Na kocu odczyta temperatur otoczenia, przy ktrej wykonano wiczenie.
1.8.3 Opracowanie wynikw
Dla kadej masy m obliczy redni czas przelotu i jego odwrotno. Porwna ob-
liczon niepewno przypadkow z niepewnoci systematyczn (dokadno fotoko-
mrki). Metod regresji liniowej obliczy wspczynniki A i B okrelone w rwnaniu
(1.8.15) oraz wyznaczy ich niepewnoci pomiarowe.
Obliczy rednie wartoci d
a
, d
b
, d
c
, l
g
, l
w
, l, d, d
d
i ich niepewnoci. Uywajc
wspczynnika A obliczy wspczynnik lepkoci i jego niepewno. Wyniki porwna
z tablicowymi wartociami dla wody, gliceryny i cieczy zblionych do badanej.
Pomiar wspczynnika lepkoci cieczy metod Stokesa 59
Obliczy mas szalki m
s
= B/A i porwna j z wartoci zmierzon bezpored-
nio. Rnica tych dwch wartoci pozwala oszacowa wielko staych oporw ruchu
wiskozymetru.
Mona oszacowa, czy wolno byo zaniedba wpyw cieczy pod walcem wewntrz-
nym. Moment siy dziaajcy na boczn powierzchni walca wynosi N
1
. Zamy, e
prdko cieczy ronie liniowo od dna do spodu walca wewntrznego. Szacujemy mo-
ment siy N
2
pochodzcy od cieczy, ktra znajduje si w odlegoci od r do (r + r)
od osi obrotu
N
2
= rF = r (2rr)
_

a
r
d
d
_
. (1.8.17)
Cakowity moment siy pochodzcy od cieczy na dnie wynosi
N
2
=
2
a
d
d
_
d
a
/2
0
r
3
dr =

a
d
4
a
32d
d
. (1.8.18)
Korzystajc ze zmierzonych wielkoci wyznaczy stosunek momentw si N
2
/N
1
. Na
podstawie otrzymanego wyniku stwierdzi czy wpyw cieczy na spodzie wiskozymetru
jest zaniedbywalny.
1.9 Pomiar wspczynnika lepkoci cieczy metod
Stokesa
Celem wiczenia jest wyznaczenie wspczynnika lepkoci badanej cieczy. Wsp-
czynnik ten naley wyznaczy w oparciu o pomiary czasu przelotu kulek wody przez
cylinder wypeniony ciecz.
Zagadnienia do przygotowania:
lepko;
prawo Stokesa;
prawa hydrodynamiki.
1.9.1 Podstawowe pojcia i denicje
Ciecz zwilajca pokrywa cienk warstw ciaa w niej zanurzone. Zamy, e cia-
em tym jest metalowa kulka. Gdy kulka jest w ruchu, unosi ze sob warstw pynu
przylegajcego do niej, a take na skutek tarcia wewntrz samego pynu wprawia
w ruch nastpne jego warstwy. Sia oporu F
T
z jak pyn dziaa na poruszajc si
kulk wyraa si wzorem Stokesa:
F
T
= 6rv, (1.9.1)
gdzie r jest promieniem kulki, v to prdko ruchu kulki, a jest wspczynnikiem
lepkoci. Jeeli kulka wykonana jest z materiau o gstoci
k
, wikszej od gstoci
p
pynu, to ruch zachodzi na skutek dziaania siy cikoci:
60 Mechanika
F
G
= mg =
4
3
r
3

k
g. (1.9.2)
Na t kulk dziaa rwnie sia wyporu, ktra z prawa Archimedesa wynosi:
F
W
= mg =
4
3
r
3

p
g. (1.9.3)
Wypadkowa sia F dziaajca na kulk jest sum algebraiczn wszystkich tych si:
F = F
T
+F
G
+F
W
. (1.9.4)
A zatem:
F = 6rv +
4
3
r
3

k
g
4
3
r
3

p
g. (1.9.5)
W tym wyraeniu pierwszy skadnik zaley od prdkoci i istnieje taka prdko gra-
niczna v
0
, przy ktrej wypadkowa sia F jest rwna zero. Oznacza to, e kulka porusza
si wtedy ruchem jednostajnym. Jeeli prdko jest rna od v
0
, to kulka porusza
si ruchem przyspieszonym i jej prdko maleje do chwili osignicia wartoci prd-
koci v
0
. Rwnanie (1.9.5) jest cise tylko wtedy, gdy kulka porusza si w orodku
o nieograniczonej szerokoci i gdy mamy do czynienia z ruchem laminarnym pynu.
Jeeli kulka porusza si w rurze o promieniu R wypenionej ciecz pojawia si do-
datkowy oprr. Pochodzi on od tarcia pomidzy warstwami cieczy pociganymi przez
kulk i nieruchom warstw cieczy w pobliu cianki rury. Ten efekt wprowadza po-
prawk do wzoru Stokesa, ktry przyjmuje teraz posta:
F
T
= 6rv
_
1
r
R
_
n
, (1.9.6)
gdzie n jest sta, ktra musi zosta wyznaczona eksperymentalnie.
Po uwzgldnieniu powyszej poprawki oraz zaoeniu, e F = 0 i v = l/t, gdzie t -
czas spadania kulki na drodze l, otrzymuje si:
=
2 (
k

p
) gr
2
t
9l
_
1
r
R
_
n
. (1.9.7)
1.9.2 Przebieg pomiarw
Ukad dowiadczalny
Do wykonania wiczenia potrzebne s nastpujce elementy aparatury: cylinder
szklany, olej, kroplomierz, stoper, termometr, woda destylowana, naczynia poczone
do wyznaczania gstoci oleju. Schemat uywanej aparatury przedstawiony jest na
rysunku 1.9.1.
Pomiar wspczynnika lepkoci cieczy metod Stokesa 61
Przebieg dowiadczenia
Za pomoc naczy poczonych wyznaczy gsto
p
badanej cieczy (oleju); zmie-
rzy temperatur powietrza; zmierzy wewntrzn rednic cylindra.
kranik
biureta
podziaka
kropla
wody
olej
Rys. 1.9.1: Schemat wiskozyme-
tru Stokesa.
Wypeni kroplomierz wod destylowan (odczy-
ta objto wody w kroplomierzu) i wla wod do
biurety. Wpuci kulk wodn do cylindra wypenio-
nego olejem (moliwie blisko osi cylindra) i zmierzy
czas t w jakim kulka przebywa ustalon drog l. Pocz-
tek drogi naley obra w odlegoci kilku centymetrw
od powierzchni cieczy (aby kulki poruszay si ju ru-
chem jednostajnym). Koniec drogi natomiast naley
obra w pobliu dna. Pomiar naley powtrzy kilka-
krotnie notujc liczb obserwowanych kulek i zmiany
poziomu wody w kroplomierzu (pozwala to na wyzna-
czenie promienia kulki). Nie naley zamyka kranika
kroplomierza po kadej wypuszczonej kropli, poniewa
prowadzioby to do powstawania kulek o rnym pro-
mieniu. Najlepiej otworzy kranik tak, aby prdko
wypywu wody pozwalaa na wygodne pomiary. Oczy-
wicie zmniejszajcy si poziom wody w biurecie powo-
duje powstawanie coraz mniejszych kulek. Aby zapo-
biec temu zjawisku naley uzupenia wod w biurecie.
Pomiary naley wykona dla kulek o rnym pro-
mieniu. Pozwala to okreli wykadnik potgowy n we
wzorze (1.9.7). Wychodzc z zaoenia, e pomiary musz da tak sam warto wsp-
czynnika lepkoci dla kulek o promieniu r
1
i r
2
(czas spadania odpowiednio t
1
i t
2
)
otrzymuje si:
n =
log
_
r
2
2
t
2
r
2
1
t
1
_
log
_
Rr
1
Rr
2
_. (1.9.8)
Jeeli pomiary wykonuje si tylko dla jednego rodzaju kulek, to uzyskuje si wynik
przybliony zakadajc
r
R
= 0. Dla kulek o promieniu o wiele mniejszym od promienia
cylindra zaoenie
r
R
= 0 jest dobre i nie wnosi duego bedu do wyznaczonej wartoci
wsplczynnika lepkoci.
1.9.3 Opracowanie wynikw
Gsto badanej cieczy wyznaczy z pomiaru przy uyciu naczy poczonych.
W pomiarze tym gsto badanej cieczy
p
(olej) wyznaczana jest w stosunku do g-
stoci materiau kulek
k
(woda destylowana):
62 Mechanika

p
=
k
h
k
h
p
, (1.9.9)
gdzie h
p
i h
k
s wysokociami supa badanej cieczy i wody. Wyznaczy niepewno
pomiarow zmierzonej gstoci badanej cieczy.
Majc liczb wszystkich kulek i znajc cakowity ubytek cieczy w biurecie mona
korzystajc ze wzoru na objto kuli obliczy redni promie kulki wraz z jego niepew-
noci pomiarow. Warunkiem poprawnoci takiego obliczenia jest zachowanie takich
samych rozmiarw wszystkich kulek podczas eksperymentu. Warunek ten ustala rw-
nie poprawno oblicze dla redniego czasu opadania kulek. Ze zmierzonych czasw
opadania kulek obliczy redni czas opadania wraz z jego niepewnoci pomiarow.
Jeeli wykonano pomiary dla rnych rozmiarw kulek wyznaczy wykadnik po-
tgowy n korzystajc z rwnania (1.9.8). W rwnaniu tym naley uy obliczonych
rednich promieni kulek i rednich czasw spadania. Okreli niepewno pomiarow
wyznaczonego wykadnika potgowego. Jeeli pomiary wykonane zostay dla jednego
rodzaju kulek, wtedy w dalszych obliczeniach naley przyj r/R = 0. Naley wte-
dy oszacowa wpyw tego zaoenia na warto wyznaczonego wspczynnika lepkoci
i odpowiednio uwzgldni to w jego niepewnoci pomiarowej.
Korzystajc z wzoru (1.9.7) wyznaczy warto wspczynnika lepkoci. We wzorze
tym naley uy wyznaczonych rednich promieni kulek oraz rednich czasw spadania.
Obliczy niepewno pomiarow wyznaczonego wspczynnika lepkoci uwzgldniajc
niepewnoci wszystkich mierzonych wielkoci.
1.10 Pomiar wspczynnika lepkoci cieczy metod
Poiseuillea
Celem wiczenia jest wyznaczenie wspczynnika lepkoci wody. Wspczynnik ten
wyznaczany jest z prawa Poiseuillea na podstawie pomiarw czasu stacjonarnego wy-
pywu z naczynia o znanej objtoci.
Zagadnienia do przygotowania:
denicje i molekularne pochodzenie wspczynnika lepkoci;
prawo Hagena - Poisseullea, rozkad prdkoci warstw cieczy w przepywie przez
rur, rurki kapilarne;
zasada dziaania butli Mariottea.
1.10.1 Podstawowe pojcia i denicje
Butla Mariottea
Na rysunku 1.10.1 przedstawiony jest schemat butli Mariottea. Grny otwr na-
czynia zakoczony jest korkiem szczelnie przylegajcym do jego brzegw. Przez korek
przechodzi szklana rurka na ktrej znajduje si kranik. Dziki temu powietrze moe
Pomiar wspczynnika lepkoci cieczy metod Poiseuillea 63
wchodzi do butli wycznie przez t rurk, jeeli kranik jest otwarty. W dolnej cz-
ci naczynia znajduje si otwr odcinany kranikiem. Przy otwartym kraniku przez ten
otwr moe wypywa znajdujca si w butli ciecz.
kranik1
rurka
h
h
AB
h
C
A
B
C
p
p
at
kranik2
woda
Rys. 1.10.1: Schemat butli Mariottea.
Zamy, e pocztkowo poziomy cieczy w rurce oraz w butli pokrywaj si, a powie-
trze znajdujce w naczyniu ma cinienie atmosferyczne p
at
. Po otwarciu obu kranikw,
ciecz zaczyna wypywa. Poziomy cieczy w rurce oraz w naczyniu obniaj si (w rurce
znacznie szybciej). Cay czas jest jednak speniony warunek rwnowagi:
p
at
= p +gh
AB
, (1.10.1)
gdzie p - cinienie powietrza w naczyniu, - gsto cieczy, p
at
- cinienie atmosferyczne,
h
AB
- rnica wysokoci punktw A i B.
Z powyszego rwnania wynika, e p < p
at
, a wic w butli nad powierzchni cieczy
panuje podcinienie. Poniewa na poziomie lustra cieczy w rurce (punkt B) cay czas
panuje cinienie atmosferyczne, cinienie w punkcie C jest rwne:
p
C
= p
at
+gh
C
. (1.10.2)
Cinienie p
C
pocztkowo maleje wraz z obniajcym si poziomem cieczy w rurce
a do momentu, kiedy dojdzie on do koca rurki. Wtedy dalszemu wypywowi cieczy
towarzyszy bdzie tylko obnianie si jej poziomu w butli. Powstanie wic sytuacja,
kiedy mimo ubywania cieczy cinienie w punkcie C bdzie miao sta warto rwn:
p
C
= p
at
+gh. (1.10.3)
Oznacza to, e dopki poziom wody w naczyniu nie opadnie poniej koca rurki,
ciecz bdzie wypywa z naczynia pod staym cinieniem (czyli ze sta prdkoci).
64 Mechanika
Jeli do butli doczy kapilar, to rnica cinie wymuszajca ruch cieczy b-
dzie rwna cinieniu hydrostatycznemu cieczy midzy kocem rurki a kocem kapilary
(rysunek 1.10.2):
p = g (h
r
h
k
) , (1.10.4)
gdzie h
r
- wysoko koca rurki, h
k
- wysoko koca kapilary.
kranik1
rurka
woda
kapilara
kranik2
h
k
h
r
Rys. 1.10.2: Schemat butli Mariottea z doczon kapilar.
Prawo Hagena - Poisseullea
Prawo to opisuje przepyw cieczy lepkiej przez rurk pod wpywem rnicy cinie.
Rozwamy rurk o koowym przekroju poprzecznym (rysunek 1.10.3) o promieniu r
0
orurki
r dr +
r
r
0
Rys. 1.10.3: Przekrj poprzeczny
przez rurk.
i dugoci h
k
. Wybieramy warstwy cieczy w postaci
koncentrycznych cylindrw wsposiowych z rurk.
Rnica prdkoci przepywu warstw o promieniu
r i dr wynosi dv. Wielko dv/dr jest miar zmiany
prdkoci przepywu w kierunku poprzecznym do
ruchu cieczy. Powodem zmian prdkoci w miar
oddalania si od osi rurki jest wystpowanie tarcia
lepkociowego pomidzy warstwami. Ciecz stykaj-
ca si z powierzchni wewntrzn rurki nie przesu-
wa si, czyli v(r
0
) = 0. Sia lepkoci F jest pro-
porcjonalna do gradientu prdkoci i powierzchni
styku cieczy i rurki:
Pomiar wspczynnika lepkoci cieczy metod Poiseuillea 65
F = 2h
k
r
dv
dr
, (1.10.5)
gdzie wspczynnik proporcjonalnoci opisuje lepko cieczy. Jednostajny i laminarny
przepyw cieczy wywoany jest przez rnic cinienia p midzy kocami rurki, ktra
musi rwnoway si oporu pochodzc od lepkoci
r
2
p = 2h
k
r
dv
dr
, (1.10.6)
Aby otrzyma zaleno prdkoci poszczeglnych warstw od ich promienia v(r),
musimy rwnanie (1.10.6) przeksztaci i wycakowa po promieniu w granicach od r
0
do danego r oraz po prdkoci w granicach od v(r
0
) = 0 do v(r).
v (r) =
v(r)
_
0
dv =
p
2h
k
r
_
r
0
rdr =
p
4h
k
_
r
2
0
r
2
_
. (1.10.7)
Zaleno prdkoci od promienia pokazana jest na rysunku 1.10.4.
orurki
r dr + r r
0
u
Rys. 1.10.4: Zaleno prdkoci cieczy w rurce od odlegoci od osi rurki.
W celu obliczenia objtoci V pynu przepywajcego w czasie t naley prdko
v(r) pomnoy przez elementarny wycinek wewntrznej powierzchni przekroju po-
przecznego rurki i scakowa po caym przekroju rurki:
V
t
=
r
0
_
0
v (r) 2rdr =
r
4
0
8h
k
p. (1.10.8)
Rwnanie (1.10.8) nazywane jest prawem Hagena - Poiseullea.
66 Mechanika
1.10.2 Przebieg pomiarw
Ukad dowiadczalny
Przyrzdy: butla Mariottea, kapilara, zlewka, waga laboratoryjna, odwaniki, mi-
kroskop, termometr, katemometr, stoper.
Przebieg dowiadczenia
Zmierzy dugo kapilary h
k
oraz wysoko koca rurki h
r
przy pomocy katemo-
metru. Zway naczyko pomiarowe. Podstawi naczyko pomiarowe pod wylot rurki,
zbierajc wypywajc wod (20-40 cm
3
) mierzc jednoczenie stoperem czas wypy-
wu. Zway naczyko pomiarowe z wod i wyznaczy mas wody m, ktra wypyna.
Zmierzy temperatur wody a nastpnie osuszy naczyko pomiarowe. Powtrzy kil-
kakrotnie pomiary zbierajc rn ilo wody.
1.10.3 Opracowanie wynikw
W opracowaniu wynikw naley obliczy wspczynnik lepkoci wody z prawa Ha-
gena - Poiseullea, czyli z wzoru (1.10.8). We wzorze tym za objto naley podstawi
V = m/ oraz wyraenie na p - wzr (1.10.4). Otrzymuje si wtedy zaleno:
=
r
4
0

2
g (h
r
h
k
) t
8mh
k
. (1.10.9)
Wyniki przedstawi w tabeli wraz z odpowiednio obliczonymi niepewnociami poje-
dynczego pomiaru. Wyznaczy redni warto wspczynnika lepkoci wraz z jego
niepewnoci pomiarow.
Drug metod opracowania wynikw jest zastosowanie regresji liniowej. Po prze-
ksztaceniu rwnania (1.10.9) otrzymuje si:
m =
r
4
0

2
g (h
r
h
k
)
8h
k

t. (1.10.10)
Ze wspczynnika kierunkowego otrzymanego z regresji liniowej mona prosto obliczy
wspczynnik lepkoci oraz jego niepewno pomiarow.
1.11 Wyznaczanie moduu sztywnoci prtw metod
dynamiczn
Celem wiczenia jest wyznaczenie moduu sztywnoci prtw metalowych przy po-
mocy wahada torsyjnego.
Zagadnienia do przygotowania:
oscylator harmoniczny;
Wyznaczanie moduu sztywnoci prtw metod dynamiczn 67
wasnoci spryste cia staych, prawo Hookea;
dynamika ruchu obrotowego bryy sztywnej, moment bezwadnoci, twierdzenie Ste-
inera.
Literatura podstawowa: [2], [1], [5].
1.11.1 Podstawowe pojcia i denicje
Odksztacenia spryste
Odksztacenie ciaa staego znikajce z chwil usunicia dziaajcych si nazywa-
my odksztaceniem sprystym. Pary si odksztacajcych mog dziaa prostopadle
(rysunek 1.11.1a) lub stycznie (rysunek 1.11.1b) do powierzchni ciaa. Stosunek siy
F przyoonej do powierzchni S nazywamy napreniem. Deniujemy odpowiednio
naprenie normalne = F
n
/S oraz naprenie styczne = F
s
/S.
L- L D
F
n
F
n
S
S
a)
S
F
s
S
F
s
g
b)
Rys. 1.11.1: Odksztacenie prostopadocianu pod dziaaniem si normalnych F
n
(a) oraz pod
dziaaniem momentu si stycznych F
s
(b) na powierzchni S.
Miar odksztacenia pod wpywem napre normalnych jest odksztacenie wzgld-
ne = l/l, ktre jest stosunkiem zmiany dugoci l do dugoci pocztkowej l. W
przypadku napre stycznych do opisu odksztacenia uywa si kta cinania .
Prawo Hookea
Dla odksztace sprystych cia staych zwizek pomidzy odksztaceniem i napr-
eniem opisany jest przez prawo Hookea. Wedug tego otrzymanego eksperymentalnie
prawa naprenie jest proporcjonalne do odksztacenia:
= E dla napre normalnych, (1.11.1)
= G dla napre stycznych, (1.11.2)
gdzie wspczynniki proporcjonalnoci to odpowiednio modu Younga E i modu sztyw-
noci G.
68 Mechanika
1.11.2 Przebieg pomiarw
Ukad dowiadczalny
W skad ukadu dowiadczalnego (rysunek 1.11.2a) wchodz: wahado torsyjne,
prty wykonane z rnych materiaw (elazo, mied, mosidz), cztery obciniki (wal-
ce), stoper, ruba mikrometryczna, przymiar, waga laboratoryjna.
g
dr
h
R
dF
s
r
j
a) b)
Rys. 1.11.2: Wahado torsyjne do wyznaczania moduu sztywnoci metod dynamiczn (a).
Prt przedstawiony w powikszeniu wraz z oznaczonymi wielkociami koniecznymi do wykonania
oblicze (b).
Metoda pomiarowa
Modu sztywnoci G wyznaczany jest z badania drga harmonicznych pr eta wywo-
anych przez siy sprystoci naprenia cinajce. Konieczna jest wic znajomo
zwizku pomidzy moduem sztywnoci i momentem dziaaj acych si.
Prt o promieniu R i wysokoci h umocowany jest grnym kocem, natomiast na
swobodny dolny koniec dziaa moment si stycznych do powierzchni walca (rysunek
1.11.2b). Pod wpywem momentu si N dolny koniec prta obraca si o kt i cay
prt ulega skrceniu o kt . Rozwamy cylindryczny element prta o promieniu r,
gruboci dr oraz wysokoci h rwnej dugoci prta. Dla wybranego elementu prta
kty obrotu dolnego koca i skrcenia prta s ze sob powizane poprzez
tg =
r
h
. (1.11.3)
Korzystajc z prawa Hookea (1.11.2) otrzymujemy
=
F
s
S
= G = G
r
h
, (1.11.4)
Wyznaczanie moduu sztywnoci prtw metod dynamiczn 69
gdzie F
s
jest si styczn przyoon do powierzchni S = 2rdr elementu prta. War-
to dN momentu siy stycznej dziaajcego na element prta wynosi wic
dN = F
s
r = G
r
h
2r
2
dr. (1.11.5)
Cakujc wyraenie (1.11.5) po caym przekroju prta od 0 do R otrzymujemy moment
siy dziaajcy na prt
N =
R
_
0
2G
h
r
3
dr =
GR
4
2h
. (1.11.6)
Ten moment siy powoduje powstanie w prcie przeciwnie skierowanego momentu siy
N, ktry stara si przywrci prt do pooenia rwnowagi i powoduje drgania prta.
Oznaczajc moment kierujcy przez
D =
GR
4
2h
(1.11.7)
otrzymujemy rwnanie ruchu wahada torsyjnego w postaci
N = D = J =
J
D
, (1.11.8)
gdzie J jest momentem bezwadnoci obcionego wahada. Okres drga wahada tor-
syjnego wyraa si wic wzorem
T = 2
_
J/D. (1.11.9)
Na moment bezwadnoci J skadaj si momenty bezwadnoci samego wahada
torsyjnego J
0
i obciajcych go walcw J
1
. Jeeli cztery walce znajduj si w odle-
goci d od osi obrotu wahada, to z twierdzenia Steinera ich moment bezwadnoci
moemy wyrazi jako J
1
= 4(J
w
+ md
2
), gdzie J
w
= m
2
/2 jest momentem bezwad-
noci jednego walca o promieniu wzgldem osi przechodzcej przez o symetrii walca.
Podstawiajc te zalenoci do wyraenia (1.11.9) i korzystajc z wzoru (1.11.7) otrzy-
mujemy liniow zaleno kwadratu okresu drga od kwadratu odlegoci walcw od
osi obrotu wahada torsyjnego
T
2
=
8h
GR
4
_
J
0
+ 4J
w
+ 4md
2
_
, (1.11.10)
Do tego wyraenia mona dopasowa zaleno T
2
= ad
2
+ b. Co ostatecznie pozwala
wyrazi modu sztywnoci G poprzez parametr a
G =
32mh
aR
4
. (1.11.11)
70 Mechanika
Przebieg pomiarw
Dla wszystkich drutw (elaznego, miedzianego i mosinego) zmierzy przymia-
rem dugo drutu h oraz kilkukrotnie zmierzy rub mikrometryczn rednic drutw
2R. Zway cztery walce otrzymujc ich mas 4m. Trzykrotnie zmierzy czas trwania
dziesiciu okresw dla wahada torsyjnego obcionego walcami umieszczonymi w od-
legoci d od osi obrotu. Powtrzy pomiary dla kilku rnych odlegoci d.
1.11.3 Opracowanie wynikw
Dla kadego badanego drutu zrobi wykres zalenoci kwadratu okresu drga waha-
da torsyjnego od kwadratu odlegoci walcw od osi obrotu T
2
(d
2
). Dopasowa prost
T
2
= ad
2
+b metod regresji liniowej. Korzystajc ze wspczynnika a regresji obliczy
ze wzoru (1.11.11) modu sztywnoci drutw G i porwna z wartociami tablicowymi.
2 Ciepo
2.1 Cechowanie termopary i termistora
Celem wiczenia jest zbadanie zalenoci temperaturowej oporu termistora oraz
siy elektromotorycznej indukowanej w obwodach z termopar. Przeprowadzane jest
cechowanie termopary oraz wyznaczane s parametry funkcji opisujcej rezystancj
termistora typu NTC co pozwala obliczy szeroko pasma zabronionego pprzewod-
nika.
Zagadnienia do przygotowania:
zjawiska termoelektryczne, w szczeglnoci zjawisko Seebecka;
termopara, budowa i zaleno napicia termopary od temperatury;
termistor, denicja, typy, zaleno oporu termistora typu NTC od temperatury.
Literatura podstawowa: [1], [2], [3], [12].
2.1.1 Podstawowe pojcia i denicje
Zjawiska termoelektryczne
Zjawiska termoelektryczne to zjawiska czce procesy cieplne i elektryczne w ma-
teriaach, najczciej metalach, stopach i pprzewodnikach. Na styku dwch metali,
ze wzgldu na rn koncentracj elektronw i rn prac wyjcia elektronw z me-
talu, pojawia si niezerowy potencja kontaktowy. Warto tego potencjau zaley od
rodzaju metali oraz od temperatury, w ktrej znajduje si zcze.
Rozwamy ukad dwch metalowych przewodw poczonych wzajemnie oboma
kocami. Jeeli miejsca spoje bd miay z powodu czynnikw zewntrznych rne
temperatury, przez ukad popynie prd (gdy przy rnych potencjaach kontakto-
wych w miejscach spoje, pojawia si w ukadzie niezerowa rnica potencjaw czyli
napicie). Warto napicia i natenia prdu bdzie zaleaa (liniowo) od rnicy tem-
peratur na czach. Powstawanie niezerowego napicia nosi nazw zjawiska Seebecka.
Odwrotnie, jeeli przez ukad przewodnikw (ze spojeniami o tej samej temperatu-
rze) zacznie pyn prd to na jednym ze stykw wydzielane bdzie ciepo, a na drugim
zczu ciepo bdzie pochaniane. Kierunek przepywu ciepa zaley od kierunku prze-
pywu prdu. Opisany efekt nosi nazw zjawiska Peltiera.
Zjawisko termoelektryczne mona rwnie zaobserwowa w pojedynczym przewod-
niku, przez ktry pynie prd, a ktrego koce maj rne temperatury. W zalenoci
72 Ciepo
od kierunku przepywu prdu w przewodniku takim bdzie wydzielane lub pochaniane
ciepo. Efekt ten nazywa si zjawiskiem Thompsona.
Termopara
Ogniwo termoelektryczne zwane take termopar to ukad dwch przewodnikw
poczonych wzajemnie w dwch miejscach. Na skutek rnicy temperatur midzy
miejscami czenia w ukadzie takim powstaje sia elektromotoryczna (napicie elek-
tryczne). Warto tego napicia jest proporcjonalna do rnicy temperatur w miejscach
stykw (w obszarze temperatur badanym w tym wiczeniu). Napicie U termopary wy-
raa si wzorem
U = (T
1
T
2
) , (2.1.1)
gdzie jest sta termopary (poszukiwan w tym wiczeniu), a T
1
i T
2
to temperatury
stykw.
Gwnymi zaletami termopar jest ich maa masa i rozmiary, oraz zwizane z tym
maa pojemno cieplna oraz maa bezwadno czasowa. Termopary dziaaj w sze-
rokim zakresie temperatur (od -200 do 1800

C) wykazujc jednoczenie do dobr


liniowo. Termopary wykorzystywane s gwnie w pomiarach temperatury w bar-
dzo rnorodnych warunkach. Oprcz tego termopary stosowane s take do pomiaru
natenia promieniowania wiata widzialnego i podczerwonego.
Termistor
Termistor to element elektroniczny cechujcy si nieliniow zalenoci oporu od
temperatury. Warto bezwzgldna temperaturowego wspczynnika oporu termistora
moe by rzdu 80% na kelwin, podczas gdy dla metali nie przekracza 0.4% na kel-
win. Termistory to najczciej elementy pprzewodnikowe, wykonane np. z tlenkw
(manganu, tytanu, wanadu itp.) lub tytanianu baru. Rozrnia si nastpujce typy
termistorw:
NTC (Negative Temperature Coecient) ich opr maleje wraz ze wzrostem tem-
peratury,
PTC (Positive Temperature Coecient) ich opr ronie wraz ze wzrostem tem-
peratury; wzrost ten jest duo silniejszy ni dla metali,
CTR (Critical Temperature Resistor) ich opr gwatownie maleje w pewnym
zakresie temperatur, a poza nim zachowuje si jak w przypadku termistora typu
NTC.
Zaleno oporu R termistora typu NTC od temperatury T (w kelwinach) wyraona
jest wzorem
R(T) = R
0
e
W/2kT
, (2.1.2)
Cechowanie termopary i termistora 73
gdzie R
0
- staa termistora (zalena od jego budowy i rodzaju uytego pprzewodnika),
W - szeroko pasma zabronionego pprzewodnika, k - staa Boltzmanna.
Waciwoci termistora zale od rodzaju tlenkw i proporcji, w jakich zostay uy-
te w mieszaninie. Termistory uywane s midzy innymi do pomiaru temperatury oraz
kompensacji jej wpywu w ukadach elektronicznych, do stabilizacji napicia, automa-
tycznej regulacji wzmocnienia, ochrony elementw przed przecieniem itp. Zakresy
pracy termistorw le w granicach 50 1200

C.
2.1.2 Przebieg pomiarw
Ukad dowiadczalny
Ukad dowiadczalny pokazany jest na rysunku 2.1.1. W jego skad wchodz: ter-
mopara, termistor typu NTC, miliwoltomierz, omomierz, termometr. Pomiar odbywa
si z wykorzystaniem dwch stanowisk o rnej temperaturze: termosu zawierajce-
go mieszanin wody z lodem oraz zlewki z wod podgrzewanej za pomoc grzejnika
elektrycznego.
Rys. 2.1.1: Ukad pomiarowy.
74 Ciepo
Przebieg dowiadczenia
Podczy termopar do miliwoltomierza oraz podczy termistor do omomierza.
Wczy miliwoltomierz i omomierz, ustali waciwe zakresy pracy, a nastpnie spraw-
dzi wartoci napicia i oporu dla rnicy temperatur T = 0

C. Odczyta tempera-
tur otoczenia.
Pobrany z kostkarki ld ma temperatur zblion do 0

C wic wrzuci do termosu


tyle kostek lodu by zajy mniej wicej 2/3 jego objtoci, dola wody tak by zakrya
ld, termos zamkn korkiem z otworem do przeoenia jednego ze zcz termopary. Je-
den koniec termopary i termistor woy do zlewki z wod stojcej na grzejniku, drugi
koniec termopary zanurzy w mieszaninie wody z lodem. Woy termometr do wody.
Odczeka, a ustali si staa rnica temperatur pomidzy dwoma kocwkami termo-
pary (ustali si napicie odczytywane na miliwoltomierzu) - zanotowa temperatur
oraz wartoci napicia i oporu.
Wczy grzejnik elektryczny pocztkowo nie wicej ni na pozycji 2 by nie ogrze-
wa ukadu zbyt szybko, pniej naley zwikszy ustawienie grzejnika. Wraz ze wzro-
stem temperatury (a do momentu wrzenia wody) odczytywa i zapisywa tempera-
tur oraz wartoci napicia i oporu. Wygodnie jest robi to co 2

C na przemian dla
termopary i termistora. W czasie pomiaru czsto miesza podgrzewan wod. Po za-
gotowaniu wody w zlewce odczeka a do momentu ustalenia si wskaza omomierza
i miliwoltomierza, co nastpi po kilku minutach, zapisa tak ustalone wartoci.
Wyczy grzejnik. Mieszajc wod ponownie odczytywa i zapisywa temperatur
oraz wartoci napicia i oporu podczas ochadzania si wody.
Wyczy miliwoltomierz i omomierz, rozczy obwd. Wytrze mokre naczynia.
2.1.3 Opracowanie wynikw
Cechowanie termopary
Mieszanina wody z lodem ma temperatur 0

C, wic jeden koniec termopary przez


cay czas ma tak temperatur T
2
= 0

C. Rnica temperatur we wzorze (2.1.1)


jest wic rwna temperaturze T
1
mierzonej przy pomocy termometru. Wykona wy-
kres zalenoci napicia od temperatury wykorzystujc wszystkie zmierzone punkty.
Oceni czy z powodu bdw grubych nie naley jakich punktw odrzuci z dalsze-
go opracowania - sprawdzi czy wyranie odstajce punkty to wynik zego wpisania
danych z tabeli pomiarowej, czy te innych czynnikw, sprbowa ustali jakich i czy
da si takie bdy skorygoway czy te punkty te naley po prostu zaniedba w dal-
szym opracowaniu. Korzystajc z wyraenia U = T
1
+ , metod regresji liniowej
znale sta termopary oraz jej niepewno pomiarow, przedyskutowa uzyskan
warto. W granicach niepewnoci pomiarowych wyraz wolny powinien by rwny
zero, przedyskutowa czy tak jest, jeli nie to przedyskutowa warto /, ktra ma
wymiar temperatury - co to za temperatura i czy uzyskana warto ma sens. Jeli
uzyskane wyniki wyranie odstaj od zalenoci liniowej naley przedyskutowa mo-
liwe przyczyny takiego stanu rzeczy. W takim przypadku mona take sprawdzi jaka
Wyznaczanie ciepa topnienia lodu 75
jest warto uzyskana z dopasowania prostej do dwu punktw: pierwszego (zanim
rozpoczlimy grzanie) i ustalonego na kocu grzania, przedyskutowa, ktra z dwu
uzyskanych wartoci wydaje si by bardziej wiarygodna.
Termistor
Zmierzone temperatury wyrazi w kelwinach. Po zlogarytmowaniu wzoru (2.1.2)
otrzymamy liniow zaleno pomidzy logarytmem zmierzonej wartoci oporu a od-
wrotnoci temperatury. Wykona wykres tej zalenoci i jak dla termopary oceni
czy wszystkie punkty mog by uyte w dalszym opracowaniu. Metod regresji linio-
wej waonej znale wartoci nieznanych staych wraz z niepewnociami pomiarowymi.
W przypadku wyranego ostawania wykresu od liniowoci przeprowadzi dyskusj po-
dobnie jak dla termopary. Ze znalezionego wspczynnika regresji liniowej wyznaczy
szeroko pasma zabronionego i przeprowadzi dyskusj wyniku. W przypadku wyra-
nej nieliniowoci wykresu mona take sprawdzi czy warto W uzyskana z dopaso-
wania prostej do dwu punktw: pierwszego (zanim rozpoczlimy grzanie) i ustalonego
na kocu grzania nie jest lepiej zgodna z wartoci tablicow ni ta uzyskana z penej
regresji.
2.2 Wyznaczanie ciepa topnienia lodu
Celem wiczenia jest pomiar ciepa topnienia lodu.
Zagadnienia do przygotowania:
temperatura i energia wewntrzna;
przepyw ciepa, pierwsza zasada termodynamiki;
zasada dziaania i metoda pomiaru ciepa za pomoc kalorymetru;
przemiany stanu skupienia materii i zwizane z tym ciepo przemiany.
Literatura podstawowa: [1], [2], [13].
2.2.1 Podstawowe pojcia i denicje
Temperatura i energia wewntrzna
Kady makroskopowy orodek zbudowany jest z olbrzymiej iloci czsteczek rz-
du liczby Avogadro. Nie istniej oddziaywania bdce w stanie utrzyma te czstki
w spoczynku, naturalnym jest wic, e wszystkie s w nieustannym ruchu. Energi
zmagazynowan w wewntrznych stopniach swobody orodka (czyli zwizan z ruchem
i pooeniem jego czsteczek) nazywamy energi wewntrzn. Do energii wewntrznej
nie wchodz makroskopowa energia potencjalna i kinetyczna.
Energia kinetyczna czsteczek zwizana z ich przypadkowymi ruchami wewntrz
orodka jest czci energii wewntrznej. Miar redniej energii kinetycznej czsteczek
w orodku jest temperatura. Poniewa minimalna energia kinetyczna wynosi zero, rw-
nie minimum temperatury wynosi 0 K, co odpowiada zatrzymaniu si wszystkich
76 Ciepo
czstek w orodku. W skad energii wewntrznej wchodzi rwnie energia potencjalna
wzajemnych oddziaywa czsteczek. Dowodem na to, e energia kinetyczna czsteczek
nie stanowi caej energii wewntrznej jest na przykad proces wrzenia wody. Wiemy,
e temperatura wody w czasie wrzenia nie zmienia si, a jednoczenie musimy stale
dostarcza energii eby woda zmienia si w par wodn.
Ciepo, ciepo waciwe
Jeeli zetkniemy ze sob dwa ciaa o rnych temperaturach, ich czsteczki bd
mogy zderza si ze sob na powierzchni zetknicia, przekazujc midzy sob ener-
gi kinetyczn. W ten sposb jeden orodek bdzie przekazywa drugiemu cz swo-
jej energii wewntrznej. Zawsze orodek o wyszej temperaturze bdzie przekazywa
energi ciau o niszej temperaturze, nigdy odwrotnie. Energi przekazywan w ten
sposb przez kontakt termiczny nazywamy ciepem. Otrzymanie przez ciao ciepa
najczciej wie si ze zmian jego temperatury. Ilo ciepa potrzebna do ogrzania
jednostkowej masy danej substancji o jeden K (lub o jeden

C) nazywamy ciepem
waciwym tej substancji.
Wynika z tego, e ilo ciepa Q potrzebna do ogrzania ciaa o masie m o T
wyraa si wzorem:
Q = cmT, (2.2.1)
gdzie c jest ciepem waciwym. Wymiarem ciepa waciwego jest J kg
1
K
1
.
Cho przepyw ciepa najczciej wie si ze zmian temperatury, naley jednak
pamita, e nie zawsze. Jeeli bryce lodu w temperaturze topnienia przekaemy cie-
po, na przykad przez kontakt z ciaem o wyszej temperaturze, to caa otrzymana
energia kinetyczna zostanie zuyta w lodzie na rozrywanie wiza pomidzy czstecz-
kami lodu, a wic na zwikszenie energii potencjalnej, a nie kinetycznej czsteczek.
Temperatura lodu pozostanie staa a do cakowitej przemiany w ciecz.
Przepyw ciepa, pierwsza zasada termodynamiki
Z zasady zachowania energii wynikaj prawa rzdzce przekazywaniem ciepa. Ilo
ciepa oddanego przez ciao jest rwna iloci ciepa pobranego przez ciaa otaczajce.
Ilo ciepa pobranego przez ciao przy ogrzewaniu o T jest rwna iloci ciepa od-
danego przy chodzeniu o T. Prawo zachowania energii w termodynamice, zwane
pierwsz zasad termodynamiki, moemy zapisa w formie rwnania:
U = W +Q, (2.2.2)
gdzie U jest zmian energii wewntrznej, W jest makroskopow prac wykonan
nad ukadem, a Q ciepem przekazanym do ukadu. Inaczej mwic, caa energia we-
wntrzna ukadu pochodzi musi z pracy wykonanej nad nim lub z ciepa przekazanego
bezporednio do ukadu.
Wyznaczanie ciepa topnienia lodu 77
Metoda pomiaru iloci ciepa za pomoc kalorymetru
W ukadzie odizolowanym termicznie od otoczenia, na ktrym nie jest wykonywana
adna praca makroskopowa, cae ciepo oddane przez cz ukadu musi zosta pobrane
przez pozostae czci ukadu. Tak sformuowan zasad zachowania energii dla ukadu
izolowanego nazywamy bilansem cieplnym. W oparciu o bilans cieplny dokonujemy
pomiarw ciepa przy uyciu tzw. kalorymetru.
Kalorymetr jest naczyniem zbudowanym w taki sposb, aby zminimalizowa kon-
takt termiczny z otoczeniem. Zazwyczaj jest to termos lub naczynie w obudowie izo-
lujcej termicznie, wewntrzne cianki naczynia najczciej s posrebrzane w celu wy-
eliminowania strat na skutek promieniowania cieplnego.
Kalorymetr wypeniamy ciecz o znanym cieple waciwym na przykad wod.
Mierzc zmian temperatury tej cieczy moemy ustali ile otrzymaa bd oddaa cie-
pa. Naley tu uwzgldni, i wewntrzne naczynie kalorymetru rwnie oddaje lub
pobiera ciepo. Ciepo waciwe kalorymetru moemy wyznaczy przygotowujc kalo-
rymetr z wod o temperaturze T
1
i masie m
1
, a nastpnie dolewajc do niego wod
o innej znanej temperaturze T
2
i masie m
2
. Mierzymy temperatur T, ktra ustali si
w kalorymetrze. Z bilansu cieplnego otrzymujemy:
(c
w
m
1
+c
k
m
k
) (T T
1
) = c
w
m
2
(T
2
T) , (2.2.3)
gdzie c
w
jest ciepem waciwym wody (4187 J kg
1
K
1
), c
k
jest ciepem waciwym
kalorymetru, a m
k
jego mas. Ostatecznie, ciepo waciwe kalorymetru mona obliczy
ze wzoru:
c
k
=
c
w
m
k
_
m
2
T
2
T
T T
1
m
1
_
. (2.2.4)
Przemiany stanu skupienia materii i zwizane z tym ciepo przemiany
Materia w przyrodzie na Ziemi wystpuje w trzech stanach skupienia, jako gazy, cie-
cze i ciaa stae. Rnice wasnoci zycznych tych trzech stanw wynikaj z odmiennej
budowy czsteczkowej. W stanie gazowym czsteczki s daleko od siebie i sabo ze sob
oddziauj, w cieczach wzajemne oddziaywania s duo silniejsze, ale nie wi jeszcze
czsteczek w konkretnych pooeniach, jak to ma miejsce w ciaach staych. Z tymi r-
nymi oddziaywaniami wie si energia potencjalna czstek, ktr trzeba dostarczy
substancji, eby na przykad stopi ld, albo zamieni wod w par. Ze zmian stanu
skupienia wie si wic ciepo, ktre musi by dostarczone, aby dokona przemiany,
lub bdzie otrzymane w wyniku przemiany. Ciepo potrzebne do odparowania pewnej
iloci cieczy jest rwne ciepu otrzymanemu ze skroplenia tej samej iloci pary. Zupe-
nie analogicznie jest w przypadku topnienia i zamarzania. Ciepo przemiany, jako e
nie zwizane ze zmian temperatury, jest czsto nazywane ciepem utajonym.
Jeeli ciao stae, krystaliczne ogrzewamy, to jego temperatura pocztkowo wzra-
sta, a do temperatury topnienia T
t
. Dalsze ogrzewanie ciaa nie zmienia jego tem-
78 Ciepo
peratury, a jedynie powoduje stopniowe topnienie. Cae ciepo dostarczane do ciaa
jest zuywane na zmian rodzaju oddziaywa midzyczsteczkowych, czyli na zmian
energii potencjalnej. Energia kinetyczna czsteczek, a wic rwnie temperatura, nie
zmienia si. Jeeli cae ciao przejdzie w stan cieky, to przy dalszym dostarczaniu cie-
pa temperatura znowu zaczyna wzrasta. Przebieg zmian temperatury przy procesie
ogrzewania np. lodu przedstawiony jest na rysunku 2.2.1. Podobne zachowanie obser-
wujemy przy dostarczaniu ciepa do cieczy. Pocztkowo jej temperatura ronie, a do
osignicia temperatury wrzenia. Dalsze ogrzewanie cieczy nie zmienia temperatury
ukadu, powodujc tylko gwatowne parowanie cieczy. Po zamianie caej cieczy w par,
przy dalszym dostarczaniu ciepa temperatura ukadu (skadajcego si tylko z pary)
zaczyna ponownie rosn.
ld+woda woda ld
DQ
T
T= C
t
0
o
Rys. 2.2.1: Krzywa ogrzewania substancji krystalicznej.
Wyznaczanie ciepa topnienia przy uyciu kalorymetru
Jeeli przygotujemy kalorymetr z wod o znanej masie m
w
w temperaturze T
p
i wrzucimy do niego mas m
l
topniejcego lodu (czyli w temperaturze 0

C), ld roztopi
si i ustali si temperatura kocowa T
k
. Z jednej strony woda i kalorymetr oddaj
ciepo a do ustalenia si temperatury kocowej T
k
, z drugiej strony ciepo to zostaje
wydatkowane najpierw na roztopienie si lodu, a nastpnie podgrzanie wody powstaej
z roztopionego ju lodu do temperatury T
k
. Moemy wic napisa bilans cieplny:
(m
w
c
w
+m
k
c
k
) (T
p
T
k
) = m
l
_
q
t
+c
w
_
T
k
0
0
C
_
, (2.2.5)
gdzie m
k
i c
k
s mas i ciepem waciwym kalorymetru, a q
t
jest ciepem topnienia
lodu. Ciepo topnienia lodu jest wic rwne:
q
t
=
(c
w
m
w
+c
k
m
k
) (T
p
T
k
)
m
l
c
w
T
k
. (2.2.6)
Wyznaczanie ciepa parowania wody 79
2.2.2 Przebieg pomiarw
Ukad dowiadczalny
Przyrzdy: kalorymetr, termometr, waga z zestawem odwanikw.
Przebieg dowiadczenia
Sprawdzi czy waga jest wypoziomowana. Zway rodkowe naczynie kalorymetru
razem z mieszadekiem. Nala letniej wody (okoo 30

C) do kalorymetru i zway ka-


lorymetr z wod. Kiedy temperatura wody w kalorymetrze ustabilizuje si, zanotowa
j.
W modzierzu pokruszy ld na mae (2030 g) kawaki. Doprowadzi do sytuacji,
w ktrej w naczyniu bdzie mieszanina wody z lodem. Ld ma wtedy temperatur rw-
n dokadnie 0

C. Wysuszy bibu kilka kawakw lodu i wrzuci je do kalorymetru.


Ciepo topnienia lodu jest bardzo due (332 10
3
J kg
1
) wic wprowadzenie do kalo-
rymetru lodu nawet z odrobin wody na jego powierzchni daje due bdy w bilansie
cieplnym.
Mieszajc cigle wod poczeka a kawaki lodu cakowicie roztopi si. Zapisa
temperatur kocow i zway kalorymetr w celu ustalenia masy roztopionego lodu.
Kilkakrotnie powtrzy wykonane pomiary.
2.2.3 Opracowanie wynikw
Obliczy ciepo topnienia lodu korzystajc z bilansu cieplnego. Jako ciepo waciwe
kalorymetru przyj warto tablicow dla aluminium. Wyznaczy niepewnoci pomia-
rowe otrzymanych wynikw. Porwna wynik z wartoci tablicow i przedyskutowa
niepewnoci systematyczne wykonanych pomiarw.
2.3 Wyznaczanie ciepa parowania wody
Celem wiczenia jest pomiar ciepa parowania wody w temperaturze wrzenia.
Zagadnienia do przygotowania:
temperatura i energia wewntrzna;
przepyw ciepa, pierwsza zasada termodynamiki;
zasada dziaania i metoda pomiaru iloci ciepa za pomoc kalorymetru;
przemiany stanu skupienia materii i zwizane z tym ciepo przemiany.
Literatura podstawowa: [2], [9], [10].
2.3.1 Podstawowe pojcia i denicje
Wikszo informacji podana zostaa w rozdziale 2.2, tutaj przedstawione s spe-
cyczne pojcia potrzebne przy wyznaczeniu ciepa topnienia lodu przy uyciu kalo-
rymetru.
80 Ciepo
Ukad dowiadczalny (przedstawiony na rysunku 2.3.1) pozwala na skroplenie pa-
ry wodnej o temperaturze 100

C w kalorymetrze wypenionym wod o temperaturze


pocztkowej T
p
. Mierzc ilo ciepa wydzielanego przy skraplaniu si pary wodnej,
wyznaczamy oczywicie ilo ciepa potrzebnego na odparowanie tej samej masy wody.
wownica
kalorymetr
woda
kocioek
termometr
parawodna
grzejnik
Rys. 2.3.1: Ukad pomiarowy do wyznaczania ciepa parowania wody.
Na pocztku musimy wyznaczy mas m
k
suchego kalorymetru wraz z wownic
i mieszadekiem. Nastpnie napeniamy kalorymetr wod i wyznaczamy jej mas m
w
wac kalorymetr z wod. Mierzymy temperatur pocztkow T
p
i wprowadzamy w
z par wodn na pewien czas do kalorymetru. Po skropleniu si pary wyznaczamy
temperatur T
k
jaka si ustabilizowaa w kalorymetrze. Wac powtrnie kalorymetr
z wod wyznaczamy mas skroplonej pary m
p
. Ciepo oddane przy skraplaniu pary q
p
na jednostk jej masy i przy ochadzaniu wody powstaej ze skroplonej pary od 100

C
do T
k
musi by rwne ciepu pobranemu przez kalorymetr i wod w nim zawart
m
p
[q
p
+c
w
(100

C T
k
)] = (c
w
m
w
+c
k
m
k
) (T
k
T
p
) . (2.3.1)
Ciepo parowania wody jest wic rwne
q
p
=
(c
w
m
w
+c
k
m
k
) (T
k
T
p
)
m
p
c
w
(100

C T
k
) . (2.3.2)
Jeeli rednie ciepo kalorymetru byo wyznaczane eksperymentalnie, naley wy-
znaczy z pomiaru wielko C = c
k
m
k
, aby unikn zwikszania niepewnoci pomiaru
pochodzcej z niedokadnoci wyznaczenia m
k
.
Wyznaczanie ciepa waciwego cia staych 81
2.3.2 Przebieg pomiarw
Ukad dowiadczalny
Przyrzdy: palnik i kocioek do wytwarzania pary wodnej, kalorymetr z wownic
do skraplania pary, termometr, waga z zestawem odwanikw.
Przebieg dowiadczenia
Upewni si, e w kocioku jest odpowiednia ilo wody, a nastpnie wczy palnik.
W czasie gdy woda w kocioku bdzie si podgrzewa, zway wewntrzne naczynie
kalorymetru, mieszadeko i wownic, upewniwszy si uprzednio, e nie ma w niej
wody. Nala wody do kalorymetru tak, aby caa spirala wownicy bya zakryta, zway
kalorymetr z wod.
Wstawi kalorymetr do zewntrznego naczynia izolujcego i rozpocz obserwacj
temperatury. Kiedy temperatura wody w kalorymetrze ustabilizuje si, zanotowa j
i rozpocz wprowadzanie pary do wownicy. Naley zminimalizowa ilo pary, ktra
skropli si poza kalorymetrem.
Gdy temperatura wzronie o 10 15

C zakocz wprowadzanie pary do wow-


nicy i ponownie zaczeka na ustabilizowanie si temperatury w kalorymetrze. Zapisa
temperatur kocow i zway kalorymetr w celu ustalenia masy skroplonej pary wod-
nej. Kilkakrotnie powtrzy wykonane pomiary. Na koniec wyznaczy rednie ciepo
waciwe kalorymetru. W tym celu do kalorymetru z wod o ustalonej temperatu-
rze i znanej masie dola wody o innej znanej temperaturze i masie. Po ustaleniu si
rwnowagi zmierzy temperatur kocow.
2.3.3 Opracowanie wynikw
Obliczy ciepo waciwe kalorymetru i oszacowa niepewno pomiaru tego ciepa.
Obliczy ciepo parowania wody korzystajc z wczeniejszego rezultatu. Wyznaczy
niepewno pomiarow otrzymanych wynikw. Porwna wynik z wartoci tablicow
i przedyskutowa niepewnoci systematyczne wykonanych pomiarw.
2.4 Wyznaczanie ciepa waciwego cia staych
Celem wiczenia jest pomiar ciepa waciwego trzech cia staych.
Zagadnienia do przygotowania:
temperatura i energia wewntrzna;
przepyw ciepa, pierwsza zasada termodynamiki;
zasada dziaania i metoda pomiaru ciepa za pomoc kalorymetru;
przemiany stanu skupienia materii i zwizane z tym ciepo przemiany.
Literatura podstawowa: [1], [2], [13].
82 Ciepo
2.4.1 Podstawowe pojcia i denicje
Wikszo informacji podana zostaa w rozdziale 2.2, tutaj przedstawione s spe-
cyczne pojcia potrzebne przy wyznaczeniu ciepa waciwego cia staych.
Ciao stae o znanej masie m
c
podgrzewamy w ani parowej do temperatury wrze-
nia wody T
c
. W kalorymetrze mamy przygotowan wod o masie m
w
i temperaturze
T
p
. Wrzucamy ciao do kalorymetru i czekamy, a ustali si kocowa temperatura T
k
.
Ciao oddaje ciepo, ktre jest w caoci pobierane przez kalorymetr i wod. Ciepo
oddane wynosi wic:
c
oddane
= m
c
c (T
c
T
k
) , (2.4.1)
gdzie c jest szukanym ciepem waciwym ciaa, a ciepo pobrane wynosi:
c
pobrane
= (m
w
c
w
+m
k
c
k
) (T
k
T
p
) , (2.4.2)
gdzie m
k
i c
k
s mas i ciepem waciwym kalorymetru. Przyrwnujc do siebie cie-
po pobrane i oddane, a wic sporzdzajc bilans cieplny, otrzymamy wzr na ciepo
waciwe badanego ciaa
c =
(c
w
m
w
+c
k
m
k
) (T
k
T
p
)
m
c
(T
c
T
k
)
. (2.4.3)
2.4.2 Przebieg pomiarw
Ukad dowiadczalny
Przyrzdy: kalorymetr, ania parowa, termometr, waga z zestawem odwanikw.
Przebieg dowiadczenia
Sprawdzi czy waga jest wypoziomowana. Zway rodkowe naczynie kalorymetru
razem z mieszadekiem, oraz ciaa, ktrych ciepo waciwe bdzie wyznaczane. Nala
wody do kalorymetru i zway kalorymetr z wod. Kiedy temperatura wody w kalory-
metrze ustabilizuje si, zanotowa j.
Zagotowa wod w zbiorniku doprowadzajcym par do ani parowej. Kiedy woda
zacznie si gotowa, wprowadzi ciao do ani i poczeka kilka minut, a bdzie mona
przyj, e temperatura ciaa jest rwna temperaturze pary wodnej. Sprawdzi jakie
jest cinienie, eby mc dokadnie okreli temperatur wrzenia wody.
Ciao z ani przenie do kalorymetru. Naley to zrobi bardzo szybko i sprawnie,
aby unikn strat ciepa. Natychmiast po wrzuceniu ciaa do kalorymetru z wod
rozpocz pomiar temperatury, energicznie mieszajc wod w kalorymetrze. Pomiar
temperatury wykonywa rednio co 10 sekund. Kilkakrotnie powtrzy pomiary.
Wyznaczanie ciepa waciwego cieczy metod ostygania 83
2.4.3 Opracowanie pomiarw
Obliczy ciepo waciwe korzystajc z bilansu cieplnego. Jako ciepo waciwe kalo-
rymetru przyj warto tablicow dla aluminium. Oszacowa niepewno pomiarow
otrzymanych wynikw. Porwna wynik z wartoci tablicow i przedyskutowa nie-
pewnoci systematyczne wykonanych pomiarw.
2.5 Wyznaczanie ciepa waciwego cieczy metod
ostygania
Celem wiczenia jest wyznaczenie ciepa waciwego gliceryny metod ostygania.
Zagadnienia do przygotowania:
przepyw ciepa (przewodnictwo, promieniowanie, konwekcja);
ciepo waciwe - denicja;
pomiar ciepa waciwego metod ostygania.
Literatura podstawowa: [25] 19.11; [13] 34-37; literatura dodatkowa: [14] 35-39; [2],
[1].
2.5.1 Podstawowe pojcia i denicje
Ostyganie
Jeeli ciao o temperaturze T
1
znajduje si w orodku o niszej temperaturze T
0
,
to w wyniku utraty ciepa (na drodze przewodnictwa, promieniowana i konwekcji)
temperatura ciaa maleje z upywem czasu. Prdko ostygania zaley od wasnoci
ciaa stygncego i orodka oraz od rnicy ich temperatur. Newton zauway, e jeeli
temperatura stygncego ciaa nie jest zbyt wysoka to ilo ciepa tracona przez stygnce
ciao w czasie t jest proporcjonalna do rnicy temperatur stygncego ciaa i orodka.
Tak sformuowane przez Newtona prawo ostygania cia spenione jest, gdy rnica
temperatur stygncego ciaa i orodka nie jest zbyt dua. W postaci rniczkowej
mona je zapisa nastpujco:
d
dt
= K, (2.5.1)
gdzie d jest zmian temperatury ciaa zachodzc w nieskoczenie maym przedziale
czasu dt. Prdko ostygania ciaa d/dt jest wic, w pierwszym przyblieniu, liniow
funkcj rnicy temperatur ( = T T
0
) stygncego ciaa i orodka, w ktrym proces
zachodzi, o ile pojemno cieplna orodka jest wystarczajco dua, aby jego tempera-
tur mona byo uwaa za sta. Warto parametru ostygania K zaley od wasnoci
stygncego ciaa i orodka. Po scakowaniu rwnania (2.5.1) otrzymujemy:
ln = Kt +C (2.5.2)
Sta cakowania C znajdujemy znajc warunki pocztkowe. W chwili t = 0 w orod-
ku o temperaturze T
0
umieszczone zostao ciao o temperaturze T
1
, wic z rwnania
84 Ciepo
(2.5.2) otrzymujemy ln (T
1
T
0
) = C. W konsekwencji rwnanie (2.5.2) moemy zapi-
sa w postaci ln (T T
0
) = Kt + ln (T
1
T
0
), lub w postaci rwnowanej:
ln
T T
0
T
1
T
0
= Kt. (2.5.3)
Prawo ostygania moemy rwnie zapisa w postaci wykadniczej:
T T
0
= (T
1
T
0
) e
Kt
. (2.5.4)
Jest faktem eksperymentalnym, e ciaa o maej pojemnoci cieplnej mc (c jest
ciepem waciwym, a m mas ciaa stygncego) stygn szybciej ni ciaa o wik-
szej pojemnoci cieplnej. Szybko ostygania jest te proporcjonalna do powierzchni S
stygncego ciaa. Moemy wic zapisa:
d
dt
=
kS
mc
, (2.5.5)
gdzie k jest sta niezalen ani od powierzchni, ani od pojemnoci cieplnej. Z porw-
nania zalenoci (2.5.1) i (2.5.5) otrzymujemy:
K =
kS
mc
. (2.5.6)
Wobec tego rwnanie (2.5.4) moemy przepisa w postaci:
T T
0
= (T
1
T
0
) e
kSt/mc
. (2.5.7)
Moemy wic powiedzie, e rnica temperatur midzy ciaem stygncym a otocze-
niem maleje w sposb wykadniczy z szybkoci proporcjonaln do powierzchni sty-
gncego ciaa a odwrotnie proporcjonaln do jego pojemnoci cieplnej.
2.5.2 Przebieg pomiarw
Ukad pomiarowy
W skad ukadu dowiadczalnego wchodz: naczyko pomiarowe zamykane korkiem
z termometrem, ania wodna (ukad do ogrzewania naczynia pomiarowego w kpieli
wodnej), kalorymetr, menzurka, waga, woda destylowana, gliceryna.
Metoda pomiarowa
Dwa ciaa o identycznym ksztacie i powierzchni w identycznych warunkach stygn
w tym samym przedziale temperatur (od temperatury pocztkowej T
p
do temperatu-
ry kocowej T
k
) w rnych czasach t
w
i t
c
. Jeeli dysponujemy substancj wzorcow,
ktrej ciepo waciwe znamy to ciepo waciwe substancji badanej moemy wyzna-
czy wykonujc, w identycznych warunkach, pomiar zalenoci temperatury od czasu
ostygania. Korzystajc z rwnania (2.5.7) moemy czasy t
w
i t
c
wyrazi jako:
Wyznaczanie ciepa waciwego cieczy metod ostygania 85
t
w
=
_
m
w
c
w
kS
_
ln
_
T
k
T
0
T
p
T
0
_
t
c
=
_
m
c
c
c
kS
_
ln
_
T
k
T
0
T
p
T
0
_ , (2.5.8)
gdzie m
w
i m
c
s odpowiednio masami substancji wzrocowej i badanej. Po podzieleniu
tych relacji stronami, otrzymamy wyraenie:
c
c
=
t
c
m
w
t
w
m
c
c
w
, (2.5.9)
pozwalajce obliczy ciepo waciwe badanej substancji na podstawie krzywych osty-
gania substancji wzorcowej i badanej (rysunek 2.5.1).
T
p
T
k
woda
badana
ciecz
t
e
m
p
e
r
a
t
u
r
a
czas
t
c
t
w
Rys. 2.5.1: Krzywe ostygania dla wody (substancja wzorcowa) i badanej cieczy.
W celu wyznaczenia ciepa waciwego metod ostygania moemy posuy si te
liniow zalenoci (2.5.3), ktra we wsprzdnych plogarytmicznych y = ln
_
TT
0
T
1
T
0
_
i t jest rwnaniem prostej (y = at + b) o wspczynniku kierunkowym a = kS/mc.
Metod regresji liniowej moemy wyznaczy wartoci a
w
i a
c
dla wzorca i substancji
badanej. Poniewa a
w
= kS/m
w
c
w
i a
c
= kS/m
c
c
c
wic ciepo waciwe badanego
ciaa wyznaczymy korzystajc z relacji:
c
c
=
m
w
a
w
m
c
a
c
c
w
. (2.5.10)
86 Ciepo
Przebieg dowiadczenia
Zway puste naczyko pomiarowe (z dokadnoci do 10 mg). Napeni naczy-
ko pomiarowe wod destylowan (do kreski miarowej) i zway ponownie. Naczyko
pomiarowe zamkn korkiem z termometrem, wstawi do kpieli wodnej i ogrza do
temperatury 85

C. Po wyjciu z kpieli wodnej osuszy naczyko pomiarowe i umieci


je w kalorymetrze. Notowa co jedn minut wskazania termometru w zakresie tempe-
ratur 80 55

C. Uwajc menzurki zmierzy objto zanurzonej czci termometru.


Wyla wod z naczyka pomiarowego i dokadnie je osuszy (rwnie wewntrz),
a nastpnie napeni je gliceryn i zway. Przeprowadzi pomiar zalenoci tempera-
tury od czasu dla stygncej gliceryny w taki sam sposb jak dla wody.
2.5.3 Opracowanie wynikw
Dla wody i gliceryny wykreli krzywe ostygania tj. wykresy zalenoci temperatury
T od czasu t (na jednym rysunku). Skale na osiach dobra tak, aby wykres by czytelny.
Dla kilku punktw zaznaczy prostokty niepewnoci pomiarowych.
Znale, na podstawie krzywych ostygania, t
w
i t
c
dla kilku zakresw temperatury.
Na podstawie wzoru (2.5.9) wyznaczy ciepo waciwe gliceryny w tych zakresach tem-
peratury oraz warto redni ciepa waciwego. Oszacowa niepewno pojedynczego
pomiaru i wartoci redniej.
Dla obu badanych cieczy wykona wykresy zalenoci ln
_
TT
0
T
1
T
0
_
od czasu t. Do-
pasowa proste metod klasycznej regresji liniowej. Korzystajc ze wzoru (2.5.10) wy-
znaczy ciepo waciwe gliceryny i jego niepewno pomiarow.
W obliczeniach uwzgldni straty cieplne naczyka i termometru. Pojemno ciepl-
na naczyka i termometru wynosi:
R
w
= m
n
c
n
+V 1.9 J K
1
cm
3
, (2.5.11)
gdzie m
n
jest mas naczyka (w kilogramach), c
n
= 0.9 J kg
1
K
1
jego ciepem
waciwym, a V objtoci zanurzonej czci termometru (wyraon w cm
3
).
Przeprowadzi dyskusj zgodnoci uzyskanych wynikw z wartociami, ktre mona
znale w literaturze.
2.6 Wyznaczanie wspczynnika napicia
powierzchniowego cieczy
Celem wiczenia jest wyznaczenie wspczynnika napicia powierzchniowego cieczy
metod kapilar i metod stalagmometryczn.
Zagadnienia do przygotowania:
oddziaywania midzyczsteczkowe w cieczy;
powstawanie menisku.
Literatura podstawowa: [1], [2], [13].
Wyznaczanie wspczynnika napicia powierzchniowego cieczy 87
2.6.1 Podstawowe pojcia i denicje
Oddziaywania midzyczsteczkowe w cieczy
Pomidzy czsteczkami cieczy dziaaj krtkozasigowe siy spjnoci (siy van der
Waalsa), ktre dla maych odlegoci s odpychajce, a dla wikszych przycigajce.
Na czsteczk znajdujc si wewntrz cieczy dziaaj inne czsteczki, ktre s rw-
nomiernie rozoone dookoa niej i dlatego wypadkowa sia jest rwna zeru. Natomiast
w przypadku czsteczki pooonej na powierzchni cieczy, inne czsteczki pooone s
tylko po stronie od wntrza cieczy. Powoduje to powstanie wypadkowej siy spjnoci
skierowanej do wntrza cieczy. Jest to rdem cinienia powierzchniowego, czyli r-
nicy midzy cinieniem w cieczy i cinieniem orodka gazowego znajdujcego si nad
powierzchni swobodn cieczy.
Aby przesun czsteczk z wntrza cieczy na powierzchni, musimy wykona pra-
c przeciwko siom spjnoci. Wobec tego czsteczki tworzce warstw powierzchnio-
w maj dodatkow energi potencjaln. W warunkach rwnowagi trwaej ciecz ma
minimum energii potencjalnej, wic dy ona do przyjcia ksztatu odpowiadajce-
go moliwie najmniejszej powierzchni. Powikszenie powierzchni cieczy o S wie si
z wykonaniem pracy W. Wspczynnik napicia powierzchniowego deniujemy ja-
ko stosunek = W/S lub jako = F/l, gdzie F jest si dziaajc stycznie do
powierzchni cieczy, a l jest dugoci brzegu tej powierzchni.
Powstawanie menisku
Jeeli ciecz styka si z ciaem staym, np. ciankami naczynia, to wystpuje od-
dziaywanie midzy czsteczkami cieczy, a czsteczkami ciaa staego. S to siy przy-
legania, ktre mog by wiksze lub mniejsze od si spjnoci. Powierzchnia swobodna
cieczy, kontaktujcej si z powierzchni ciaa staego, nosi nazw menisku. Kt
b
, jaki
tworzy powierzchnia cieczy z powierzchni ciaa staego, z ktrym ciecz si styka, na-
zywamy ktem brzegowym. Moliwe s dwie sytuacje (rysunkek 2.6.1): kt brzegowy
ostry (menisk wklsy, ciecz zwila powierzchni) oraz kt brzegowy rozwarty (menisk
wypuky, ciecz nie zwila powierzchni).
q
b
q
b
b) a)
Rys. 2.6.1: Powstawanie menisku wklsego (a) i wypukego (b).
88 Ciepo
Metoda kapilar
W naczyniu z ciecz zanurzamy otwart kapilar, tak aby wystawaa ponad ciecz
(patrz rysunek 2.6.2).
h
2R
2r
2r
1
Rys. 2.6.2: Naczynie z ciecz
i zanurzona kapilara.
W zalenoci od tego czy ciecz zwila powierzchni
cianki kapilary czy te jej nie zwila, w kapilarze utwo-
rzy si menisk wklsy lub wypuky. W zalenoci od ro-
dzaju menisku nastpi wzniesienie lub spadek supka cie-
czy wewntrz kapilary w stosunku do powierzchni cieczy
w naczyniu. W dalszej czci zajmiemy si tylko ciecz
zwilajc, podobne rozwaania mona atwo powtrzy
dla cieczy niezwilajcej.
Sia powierzchniowa powodujca wznoszenie supka
cieczy dziaa na obwodzie kapilary o promieniu wewntrz-
nym r i wynosi
F
1
= 2r. (2.6.1)
Sia ta jest rwnowaona ciarem supka cieczy o wyso-
koci h
1
F
2
= r
2
h
1
g, (2.6.2)
gdzie jest gstoci cieczy, g jest przyspieszeniem ziemskim. Z warunku rwnowagi
tych si otrzymujemy wyraenie na napicie powierzchniowe cieczy
=
rh
1
g
2
. (2.6.3)
Jeeli naczynie z ciecz jest odpowiednio due to mona przyj, e wzniesienie supa
cieczy w kapilarze wynosi h = h
1
.
Jeeli ciecz znajduje si w nieduym naczyniu o promieniu wewntrznym R, to trze-
ba uwzgldni rwnie wzniesienie si cieczy midzy kapilar (jej promie zewntrzny
to r
1
) a brzegiem naczynia. Siy powierzchniowe wynosz
F
3
= 2(r
1
+R), (2.6.4)
a ciar supa cieczy
F
4
= (R
2
r
2
1
)h
2
g. (2.6.5)
Z porwnania dostajemy
h
2
=
2
g(R r
1
)
. (2.6.6)
Wyznaczanie wspczynnika napicia powierzchniowego cieczy 89
Obserwowane wzniesienie supa cieczy w kapilarze wynosi h = h
1
h
2
, gdzie h
1
obli-
czamy ze wzoru (2.6.3). Ostatecznie
=
rhg
2(1
r
Rr
1
)
. (2.6.7)
Metoda stalagmometryczna
Kropla o masie m wypywajca z rurki kapilarnej odrywa si wtedy, gdy jej ciar
mg przewysza nieco si F = 2r

, z jak dziaa napicie powierzchniowe (r

to
promie przewenia) rysunek 2.6.3. Zakadajc rwnowag ciaru i siy napicia
powierzchniowego otrzymujemy
=
mg
2r

. (2.6.8)
r
Rys. 2.6.3: Kropla wypywa-
jca z rurki kapilarnej.
Poniewa pomiaru promienia przewenia nie mona
atwo wykona, do wyznaczenia napicia powierzchnio-
wego cieczy wykorzystujemy pomiar wzgldny. Zakada-
my, e dwie ciecze o podobnych wartociach napicia po-
wierzchniowego maj zblione promienie przewenia r

.
Wtedy znajc wspczynnik napicia powierzchniowego

1
dla pewnej cieczy moemy wyznaczy wspczynnik
napicia powierzchniowego
2
dla innej cieczy z zaleno-
ci:

2
=
m
1
m
2
, (2.6.9)
gdzie m
1
i m
2
s masami kropli dla badanych cieczy. Jeeli
N kropli ma mas M, to masa jednej kropli wynosi m =
M/N, a wtedy

2
=
M
1
N
2
M
2
N
1
. (2.6.10)
Jeeli bdziemy zlicza krople wypywajce z tej samej objtoci to stosunek wsp-
czynnikw napicia powierzchniowego wynosi

2
=

1
N
2

2
N
1
, (2.6.11)
gdzie
1
i
2
s gstociami badanych cieczy.
90 Ciepo
2.6.2 Przebieg pomiarw
Ukad dowiadczalny
Przyrzdy: kapilary, mikroskop, suwmiarka, stalagmometr i miarka na statywie,
termometr, woda destylowana, alkohol etylowy, naczynia szklane, okulary ochronne,
yletka, plastelina.
Metoda pomiarowa
Dla kadej z kapilar wyznaczy wysoko supka cieczy wody destylowanej h w kapi-
larze ponad powierzchni cieczy w naczyniu. Po zanurzeniu kapilary w naczyniu naley
j pochyli, a nastpnie z powrotem wyprostowa. Za pomoc mikroskopu zmierzy
rednice kapilar. Mona zbada kilka kawakw tej samej kapilary. Optymalnie byoby
zama kapilar w miejscu, gdzie dotar sup cieczy. Przy ciciu kapilar yletk naley
korzysta z okularw ochronnych.
Metod stalagmometryczn mona zastosowa na dwa sposoby. Pierwszy sposb
polega na mierzeniu masy znanych iloci kropel (100 kropel) dla wody destylowanej
i alkoholu. Drugi sposb to zliczanie liczby kropel obu cieczy wypywajcych z tej
samej objtoci. Wtedy potrzebn gsto cieczy naley odczyta z tablic zycznych.
2.6.3 Opracowanie wynikw
Na podstawie pomiarw dla poszczeglnych kapilar wyznaczy redni warto
wspczynnika napicia powierzchniowego i jego niepewno. Naley sprawdzi jak wy-
nik zmienia si po uwzgldnieniu rozmiaru naczynia z ciecz.
Znajc wspczynnik napicia powierzchniowego dla wody destylowanej, korzysta-
jc z metody stalagmometrycznej, obliczy wspczynnik napicia powierzchniowego
dla alkoholu wraz z niepewnoci pomiarow. W tym wypadku wykorzysta obie me-
tody zastosowane w pomiarze.
2.7 Rwnanie stanu gazu doskonaego
Celem wiczenia jest zbadanie przemian stanu gazu doskonaego (powietrza) oraz
wyznaczenie uniwersalnej staej gazowej, wspczynnika rozszerzalnoci cieplnej, wsp-
czynnika prnoci cieplnej i wspczynnika ciliwoci objtociowej.
Zagadnienia do przygotowania:
rwnanie stanu gazu doskonaego (Clapeyrona);
prawo Boylea Mariottea (T=const);
prawo Gay-Lussaca (p=const);
prawo Charlesa (V=const);
denicje wspczynnikw.
Zalecana literatura: [13], [1], [24].
Rwnanie stanu gazu doskonaego 91
2.7.1 Podstawowe pojcia i denicje
Przemiany stanu gazu doskonaego
Stan gazu jest okrelony przez jego temperatur T, cinienie p, objto V i ilo
substancji n (liczba moli). Jeeli ilo substancji si nie zmienia, to zmian objtoci
zwizan ze zmianami temperatury i cinienia jest dana przez rniczk zupen
dV =
_
V
T
_
p,n
dT +
_
V
p
_
T,n
dp. (2.7.1)
Analogicznie, nastpujca rniczka odpowiada zmianom cinienia wraz ze zmianami
temperatury i objtoci
dp =
_
p
T
_
V,n
dT +
_
p
V
_
T,n
dV. (2.7.2)
Pochodne czstkowe we wzorach (2.7.1) i (2.7.2) odpowiadaj geometrycznie wsp-
czynnikom kierunkowym stycznych do funkcji V = f(T), V = f(p), p = f(T),
p = f(V ), a ich wartoci zale od pocztkowych wartoci V
0
, p
0
, czy T
0
.
wspczynnik rozszerzalnoci cieplnej

0
=
1
V
0
_
V
T
_
p,n
, (2.7.3)
wspczynnik prnoci cieplnej

0
=
1
p
0
_
p
T
_
V,n
, (2.7.4)
wspczynnik ciliwoci objtociowej

0
=
1
V
0
_
V
p
_
T,n
. (2.7.5)
Korzystajc ze wzoru (2.7.1) mona pokaza, e

0
=
0

0
p
0
. (2.7.6)
Podane wspczynniki wykorzystuje si w badaniach nad przemianami stanu gazu.
Najczciej rozwaane przemiany i prawa je opisujce to
przemiana izotermiczna, prawo Boylea Mariottea (pV = const),
przemiana izobaryczna, prawo Gay-Lussaca (V/T = const),
przemiana izochoryczna, prawo Charlesa (p/T = const),
przemiana adiabatyczna, rwnanie Poissona (pV

= const).
Warto pokaza sposb uzyskania wybranych praw. W przypadku przemiany izobarycz-
nej (p = const) z rwnania (2.7.1) wynika dV = V
0

0
dT. Dla
0
= const scakowanie
92 Ciepo
rwnania daje nastpujcy wynik
V = V
0
[1 +
0
(T T
0
)]. (2.7.7)
Z dowiadczenia wynika, e zaleno (2.7.7) jest liniowa, a przez odpowiedni dobr
pocztku skali temperatur (T
0
= 1/
0
w kelwinach) otrzymujemy rwnanie
V
0
T
0
=
V
T
. (2.7.8)
Przy przemianie izochorycznej (V = const) z rwnania (2.7.2) wynika dp = p
0

0
dT,
a po scakowaniu z
0
= const otrzymujemy
p = p
0
[1 +
0
(T T
0
)]. (2.7.9)
Ponownie z dowiadczenia wynika, e zaleno (2.7.9) jest liniowa, a przez odpowiedni
dobr pocztku skali temperatur (T
0
= 1/
0
w kelwinach) otrzymujemy rwnanie
p
0
T
0
=
p
T
. (2.7.10)
Przy przemianie izotermicznej (T = const) z dowiadczenia otrzymujemy zaleno
pV = p
0
V
0
. (2.7.11)
W wyniku poczenia rwna (2.7.8), (2.7.10) i (2.7.11) otrzymujemy nastpujc
zaleno:
pV
T
=
p
0
V
0
T
0
. (2.7.12)
Rwnanie (2.7.12) moe suy do tzw. redukcji objtoci, cinienia czy gstoci ga-
zw do warunkw normalnych, tj. T
0
= 0
o
C = 273.15 K, p
0
= 760 mmHg =
101325 Pa. Jeden mol gazu doskonaego w warunkach normalnych zajmuje objto
V
m
= 0.022414 m
3
/mol, a wic liczb moli gazu moemy wyliczy jako n = V
0
/V
m
.
Rwnanie stanu gazu doskonaego
W przypadku gazu doskonaego parametry stanu poczone s tak zwanym oglnym
rwnaniem stanu gazu (Clapeyrona)
pV = nRT, (2.7.13)
gdzie R = 8.314J/(molK) jest uniwersaln sta gazow. Z rwnania (2.7.13) wynikaj
poszczeglne rwnania przemian stanu gazu. Przyjmijmy nastpujce oznaczenia dla
Rwnanie stanu gazu doskonaego 93
pochodnych czstkowych
a
p
=
_
V
T
_
p,n
, a
V
=
_
p
T
_
V,n
, a
T
=
_
V
p
1
_
T,n
. (2.7.14)
Jeeli z dowiadczenia uzyskamy parametry a
p
, a
V
i a
T
, to moemy obliczy wsp-
czynniki

0
=
a
p
V
0
,
0
=
a
V
p
0
. (2.7.15)
Zakadajc suszno rwnania Clapeyrona moemy wyznaczy uniwersaln sta ga-
zow z jednego ze wzorw
R =
p
0
a
p
n
, R =
a
V
V
0
n
, R =
a
T
nT
0
. (2.7.16)
2.7.2 Przebieg pomiarw
Ukad dowiadczalny
W skad ukadu dowiadczalnego wchodz: szklana rurka pomiarowa poczona
z manometrem rtciowym, statyw z przymiarem, termostat przepywowy, zbiornik z
wod destylowan, termometr rtciowy, barometr.
W szklanej rurce pomiarowej, poczonej z manometrem rtciowym w ksztacie
litery U, znajduje si pewna ilo badanego powietrza. Manometr skada si z ela-
stycznego przewodu z tworzywa sztucznego oraz otwartego zapasowego zbiornika z
rtci. Rurka pomiarowa jest zamocowana na stae do statywu, natomiast zbiornik
zapasowy manometru jest przesuwany w kierunku pionowym wzdu statywu z pomo-
c samoblokujcych si prowadnic. Przez zmian wysokoci zbiornika z rtci mona
zmienia cinienie i objto badanego gazu. W celu zmiany temperatury badanego ga-
zu rurka pomiarowa jest otoczona konierzem rurkowym, poczonym z termostatem
przepywowym.
Objto V badanego powietrza jest proporcjonalna do odczytanej wysokoci l
kolumny powietrza:
V = (d/2)
2
l +V
z
, (2.7.17)
gdzie d = 1.14cm to rednica wewntrzna rurki pomiarowej, V
z
= 1.02ml objto
zaznaczonej zaokrglonej czci zbiornika. Cinienie badanego powietrza obliczamy ze
wzoru
p = p
a
+ha
h
, (2.7.18)
gdzie p
a
to zewntrzne cinienie powietrza, h rnica wysokoci poziomw rtci, a
h
=
(400/3)Pa/mm wspczynnik proporcjonalnoci. W zalenoci od tego, czy poziom rt-
ci jest wyszy w zbiorniku zapasowym czy pomiarowym, naley stosowa h ze znakiem
dodatnim lub ujemnym.
94 Ciepo
Przebieg dowiadczenia
Zmierzy zewntrzne cinienie powietrza p
a
. W pierwszej czci dowiadczenia na-
ley ustali temperatur T
1
do pomiaru zalenoci p i V przy staym T = T
1
. Naley
wczy termostat przepywowy, ktry zagwarantuje stao T
1
. Zmieniajc pooenie
zbiornika zapasowego z rtci naley zmienia cinienie badanego powietrza. Wyko-
rzystujemy cay dostpny zakres pooe zbiornika, zmieniamy pooenie zbiornika co
okoo 5cm. Notowa rnic poziomw rtci h i dugo supa powietrza w rurce l.
W drugiej czci dowiadczenia naley wyznaczy wpyw temperatury na cinie-
nie i objto gazu. Badany gaz podgrzewamy za pomoc termostatu przepywowego.
Naley zauway, e temperatura ustawiana na termostacie moe rni si od tem-
peratury mierzonej termometrem rtciowym umieszczonym bezporednio przy rurce
pomiarowej. Po kadej zmianie temperatury naley zaczeka na jej ustabilizowanie. W
temperaturze pocztkowej T
1
ustalamy cinienie gazu na p
1
= p
a
poprzez wyrwnanie
poziomw rtci w rurce pomiarowej i zbiorniku zapasowym. W ten sposb ustalamy te
objto V
1
. Naley zaznaczy poziom rtci markerem na rurce pomiarowej. Nastpnie
naley podnosi temperatur w krokach co okoo 5 stopni dochodzc do temperatu-
ry wrzenia wody. W kadej temperaturze wyznaczamy: (1) objto V przy staym
cinieniu p = p
1
(rwnowaymy poziomy rtci w rurce pomiarowej i zbiorniku zapa-
sowym); (2) cinienie p przy staej objtoci V = V
1
(zmieniajc rnic poziomw
rtci h doprowadzamy gaz do pierwotnej objtoci V
1
). Oprcz temperatury notujemy
odpowiednio dugo supa powietrza w rurce l dla (1) i rnic poziomw rtci h dla
(2).
2.7.3 Opracowanie wynikw
Korzystajc z pomiarw h i l wyliczy cinienie p i objto V dla wszystkich
punktw pomiarowych. Zrobi wykresy zalenoci objtoci od cinienia oraz objtoci
od odwrotnoci cinienia przy staej temperaturze T
1
. Do drugiej zalenoci dopasowa
prost metod regresji liniowej.
Wykona wykresy zalenoci objtoci od temperatury (p = const) i zalenoci
cinienia od temperatury (V = const). Do wykresw dopasowujemy proste metod
regresji liniowej.
Ze wspczynnikw kierunkowych prostych uzyskujemy wartoci pochodnych czst-
kowych a
p
, a
V
i a
T
. Naley pamita, e wspczynnki te odnosz si do warunkw
panujcych w czasie eksperymentu (p
1
, V
1
, T
1
), a nie do warunkw normalnych (p
0
,
V
0
, T
0
). Za pomoc redukcji objtoci V
1
do V
0
z rwnania (2.7.12) znajdujemy licz-
b moli n badanego powietrza. Dalej ze wzorw (2.7.16) wyznaczamy trzy wartoci
uniwersalnej staej gazowej R, a kocowe R bdzie redni waon tych wartoci. Z
rwna (2.7.15) wyznaczamy wspczynniki
1
i
1
, a korzystajc ze zwizku (2.7.6)
wyliczamy
1
.
Pomiar stosunku C
p
/C
V
metod Clementa-Desormesa 95
Przeprowadzi analiz niepewnoci, a wyniki porwna z wartociami tablicowymi.
Naley sprawdzi zwizki

1
= 1/T
1
,
1
= 1/T
1
,
1
= 1/p
1
, (2.7.19)
gdzie temperatura T
1
wyraona jest w kelwinach.
2.8 Pomiar stosunku C
p
/C
V
metod Clementa-Desormesa
Celem wiczenia jest wyznaczenie ( = C
P
/C
V
) metod Clementa-Desormesa
dla powietrza.
Zagadnienia do przygotowania:
I zasada termodynamiki;
kinetyczna teoria gazw;
rwnanie stanu gazu doskonaego;
przemiany gazu doskonaego;
ciepo waciwe gazw, ciepo molowe;
pojcie temperatury bezwzgldnej;
zasada ekwipartycji energii;
metoda Clementa-Desormesa pomiaru ;
zasada pomiaru cinienia manometrem cieczowym;
wykonanie w postaci pisemnej zada z podrozdziau 2.8.1.
Literatura podstawowa: [25] 19.6-19.9, 19.11, 20.1-20.5, 20.8-20.9; literatura dodatko-
wa: [1], [2], [13] 1, 5-9, 61-64, [8] 39.1, 39.2, 39.4 39.5, 40.5, 40.6.
2.8.1 Opis gazu w modelu kinetyczno-molekularnym
Podstawowe pojcia i denicje
Kinetyczna teoria gazw wie makroskopowe parametry gazu (cinienie, tempe-
ratura) z wielkociami mikroskopowymi opisujcymi czsteczki tworzce gaz (rednia
energia kinetyczna, rednia prdko kwadratowa). Ze wzgldu na prostot opisu, do-
godnym jest wprowadzenie pojcia modelowego gazu (gazu doskonaego) posiadajcego
nastpujce wasnoci:
gaz skada si z identycznych czsteczek;
suma objtoci wszystkich czsteczek jest zaniedbywalnie maa w porwnaniu z ob-
jtoci zajmowan przez gaz;
cakowita liczba czsteczek jest bardzo dua;
czsteczki znajduj si w bezadnym ruchu i podlegaj zasadom dynamiki New-
tona;
oddziaywania maj miejsce tylko w momencie zderzenia czsteczek ze sob lub
ze ciankami naczynia;
zderzenia s doskonale spryste.
96 Ciepo
Rwnanie stanu gazu doskonaego
Przemiany termodynamiczne gazu doskonaego opisuje rwnanie Clapeyrona na-
zywane te rwnaniem stanu gazu doskonaego:
pV = nRT, (2.8.1)
gdzie R = 8.31 J mol
1
K
1
jest uniwersaln sta gazow, p jest cinieniem, V
objtoci gazu, T temperatur bezwzgldn, a n liczb moli gazu (n jest liczb cz-
steczek gazu wyraon jako wielokrotno liczby Avogadro N
A
= 6.02 10
23
; jeden mol
substancji zawiera liczb Avogadro czsteczek).
Gazem doskonaym jest gaz speniajcy rwnanie (2.8.1) w penym zakresie tem-
peratur i cinie. Dla gazw rzeczywistych zadowalajc zgodno z dowiadczeniem
(do kilku procent) uzyskujemy dla niezbyt wysokich cinie (do kilku atmosfer) i tem-
peratur znaczco wyszych od temperatury skraplania.
Przemiany gazu doskonaego
Gaz moe podlega przemianom, podczas ktrych zmieniaj si parametry stanu
p, V i/lub T, przy czym dopki rozwaany gaz moemy traktowa jako gaz doskonay
parametry stanu speniaj rwnanie Clapeyrona (2.8.1). Niektre z przemian, w kt-
rych ustalony jest jeden parametr, s szczeglnie interesujce. W zalenoci od tego,
jaka wielko jest ustalona w czasie przemiany mwimy o:
przemianie izobarycznej, gdy nie zmienia si cinienie gazu (p = const);
przemianie izochorycznej, gdy nie zmienia si objto (V = const);
przemianie izotermicznej, gdy temperatura gazu jest staa (T = const);
przemianie adiabatycznej, gdy nie zachodzi wymiana ciepa z otoczeniem (Q =
0).
W trzech pierwszych przemianach ustalony jest jeden z parametrw stanu, nato-
miast w przemianie adiabatycznej nie zachodzi wymiana ciepa z otoczeniem. O prze-
mianie adiabatycznej moemy mwi w przypadku doskonaej izolacji termicznej ba-
danego ukadu lub gdy rozwaana przemiana zachodzi tak szybko, e wymian ciepa
z otoczeniem moemy zaniedba.
Ciepo waciwe gazw
Ciepo waciwe jest iloci ciepa, ktre musimy dostarczy do jednostki masy
substancji, aby spowodowa wzrost jej temperatury o jeden kelwin. Pomiaru ciepa
waciwego moemy dokonywa w rnych warunkach np. przy staym cinieniu lub
przy staej objtoci. Gaz ogrzewany pod staym cinieniem rozprajc si wykonuje
prac, a wic aby uzyska wzrost temperatury taki sam jak w przemianie izochorycznej
naley dostarczy wicej ciepa. Dlatego w przypadku gazw ciepo waciwe c
p
, wyzna-
czone w przemianie izobarycznej (p = const), jest zawsze wiksze od ciepa waciwego
c
V
, wyznaczonego w przemianie izochorycznej (V = const).
Pomiar stosunku C
p
/C
V
metod Clementa-Desormesa 97
Zadanie 1. Poka, e C
p
= C
V
+R, gdzie C
p
= Q/nT i C
V
= Q/nT to ciepo
molowe (tj. ciepo waciwe jednego mola gazu) wyznaczone odpowiednio w przemianie
izobarycznej i izochorycznej, Q jest dostarczonym ciepem powodujcym zmian tempe-
ratury o T. Wskazwka: skorzystaj z denicji ciepa waciwego, rwnania stanu gazu
doskonaego i I zasady termodynamiki. Pierwsza zasada termodynamiki (U = Q+W)
wie zmiany energii wewntrznej ukadu U z energi jak ukad wymienia z oto-
czeniem w formie ciepa Q i pracy W. Energia wewntrzna ukadu ronie, gdy ukad
pobiera ciepo lub gdy siy zewntrzne wykonuj prac nad ukadem, a maleje gdy ukad
oddaje ciepo lub wykonuje prac.
Zasada ekwipartycji energii
Zamy, e energi czstki moemy zapisa jako sum wyrazw kwadratowych
w pooeniach i prdkociach. Tak moemy zrobi dla energii kinetycznej ruchu po-
stpowego, energii kinetycznej ruchu obrotowego, energii kinetycznej oscylacji oraz
energii potencjalnej dla oscylacji. Zasada ekwipartycji (tj. rwnego podziau) ener-
gii mwi, e rednia warto kadego wkadu do energii cakowitej ukadu, ktry ma
zaleno kwadratow wynosi k
B
T/2, gdzie T jest temperatur w skali bezwzgldnej.
Staa Boltzmana k
B
= 1.38 10
23
J K
1
powizana jest ze sta gazow przez zwizek
k
B
R/N
A
.
Dla swobodnego atomu wkad do energii ukadu pochodzi tylko od energii kinetycz-
nej ruchu postpowego atomu. Potrzebujemy trzech parametrw okrelajcych ruch
postpowy (s to np. trzy skadowe prdkoci w ukadzie kartezjaskim). Kada z tych
skadowych prdkoci daje przyczynek do energii ukadu wynoszcy k
B
T/2.
Poniewa masa atomu skupiona jest w prawie punktowym jdrze to nie posiada on
energii zwizanej z ruchem wewntrznym. Jeeli czsteczka gazu skada si z wielu ato-
mw to konieczne staje si uwzgldnienie wkadw od energii zwizanej z ruchem kolek-
tywnym atomw. Czsteczka dwuatomowa moe wykonywa rotacj wzgldem dwch
osi protopadych do prostej czcej tworzce j atomy. Kady z tych dwch ruchw
obrotowych daje wkad do cakowitej energii wynoszcy k
B
T/2. Dodatkowo czsteczka
dwuatomowa moe podlega oscylacjom wzgldem pooenia rwnowagi (rodka masy
czsteczki). Zwizana jest z tym energia kinetyczna i energia potencjalna zalena od
wzajemnej odlegoci czsteczek. Kada z tych energii daje wkad do energii cakowitej
wynoszcy k
B
T/2.
Dowiadczenie pokazuje, e w niskich temperaturach istotne znaczenie ma tylko
ruch postpowy czsteczek. Ze wzrostem temperatury pojawia si rotacja, a nastpnie
w dostatecznie wysokich temperaturach (okoo 1000 K) moliwa staje si oscylacja.
Zadanie 2. Korzystajc z zasady ekwipartycji energii i denicji ciepa waciwe-
go wyka, e w temperaturze pokojowej ciepo molowe wyznaczone w przemianie izo-
chorycznej C
V
, ktre w prostym modelu gazu jest zwizane tylko ze zmian energii
wewntrznej gazu, powinno by rwne 3/2 R (12.5 J mol
1
K
1
) dla gazu jednoato-
mowego i 5/2 R (20.8 J mol
1
K
1
) dla gazu dwuatomowego. Porwnaj te wartoci
z danymi dla rzeczywistych gazw jedno- i dwuatomowych.
98 Ciepo
Zadanie 3. Wykorzystujc wyniki uzyskane w poprzednich zadaniach wyka, e dla
gazu dwuatomowego C
p
/C
V
= 1.4.
2.8.2 Przebieg pomiarw
Ukad pomiarowy
W skad ukadu dowiadczalnego przedstawionego na rysunku 2.8.1 wchodz: szkla-
na butla N o odbijajcej (posrebrzonej) powierzchni, pompka rczna P, suszka S,
manometr cieczowy (wypeniony naft), rurki z zaworami szklanymi.
h
i
N
S
P
Z
1
Z
3
Z
2
Rys. 2.8.1: Ukad do wyznaczania wartoci C
p
/C
V
dla powietrza metod Clementa-Desormesa.
Metoda pomiarowa
Wyznaczanie wartoci metod Clementa-Desormesa polega na adiabatycznym
rozpraniu gazu speniajcego rwnanie stanu gazu doskonaego. Nastpnie cz ga-
zu, ktra pozostanie w naczyniu pomiarowym, zwanym dalej butl, przeprowadzana
jest do stanu kocowego na drodze procesu izochorycznego ogrzewania (rysunek 2.8.2).
Rozwamy gaz pod cinieniem p
1
, wyszym od cinienia atmosferycznego p
0
, za-
mknity w butli N (rysunek 2.8.1) o objtoci V
0
. Temperatura gazu w butli jest rwna
temperaturze otoczenia T
0
. Zakadamy, e temperatura otoczenia i cinienie atmosfe-
ryczne s stae (T
0
= const i p
0
= const). Stan pocztkowy gazu w butli opisuj
parametry (p
1
, V
0
, T
0
) i gaz spenia rwnanie Calpeyrona:
p
1
V
0
= n
1
RT
0
, (2.8.2)
gdzie n
1
jest liczb moli gazu zamknitego w butli w stanie pocztkowym.
Po szybkim otwarciu zaworu Z
3
zawarty w butli gaz w krtkim czasie rozpra si do
cinienia atmosferycznego. Jest to (z dobrym przyblieniem) przemiana adiabatyczna,
w wyniku ktrej cinienie gazu w butli wyrwnuje si z cinieniem atmosferycznym,
Pomiar stosunku C
p
/C
V
metod Clementa-Desormesa 99
V
p
p
1
p
0
p
2
A
B
C
proces
izotermiczny
T=T
0
proces
izochoryczny
V=const
proces
adiabatyczny
=0 DQ
Rys. 2.8.2: Cykl przemian gazu w dowiadczeniu Clementa-Desormesa.
a jego temperatura obnia si. Na wykresie we wsprzdnych (p, V ) odpowiada to
przejciu z punktu A do B po adiabacie (rysunek 2.8.2). Stan n
1
moli gazu, ktry
poddalimy przemianie adiabatycznej opisuj teraz parametry (p
0
, V
1
, T
1
), a rwnanie
Clapeyrona przyjmuje posta:
p
0
V
1
= n
1
RT
1
, (2.8.3)
gdzie V
1
i T
1
s odpowiednio objtoci i temperatur gazu po zakoczeniu przemiany
adiabatycznej. Poniewa dla przemiany adiabatycznej speniony jest zwizek pV

=
const, wic moemy zapisa:
p
1
V

0
= p
0
V

1
. (2.8.4)
W wyniku adiabatycznego rozprenia do atmosfery w butli pozostaje tylko cz
gazu, ktrego stan opisuj parametry (p
0
, V
0
, T
1
). Natychmiast po zakoczeniu prze-
miany adiabatycznej nastpuje zamknicie zaworu Z
3
. Gaz w butli powoli ogrzewa si
do temperatury otoczenia przy ustalonej objtoci, a jego cinienie ronie do wartoci
p
2
, niszej od p
1
. Odpowiada to przejciu po izochorze z punktu B do C (rysunek
2.8.2). Stan kocowy gazu w butli opisuj parametry (p
2
, V
0
, T
0
). Naley zwrci uwa-
g, e przemianie izochorycznej poddane zostao n
2
< n
1
moli gazu. Dla przemiany
izochorycznej p/T = const wic:
p
0
T
1
=
p
2
T
0
. (2.8.5)
Eliminujc n
1
z rwna (2.8.2) i (2.8.3) otrzymujemy
100 Ciepo
p
1
V
0
p
0
V
1
=
T
0
T
1
. (2.8.6)
Podstawiajc T
1
obliczone z zalenoci (2.8.5) dostajemy wyraenie na V
1
w postaci:
V
1
=
p
1
p
2
V
0
. (2.8.7)
Wstawiajc to wyraenie do rwnania (2.8.4) dochodzimy do zalenoci:
p
1
p
0
=
_
p
1
p
2
_

. (2.8.8)
Cinienie mierzymy manometrem cieczowym, czyli p
i
p
0
= gh
i
, gdzie jest gstoci
cieczy wypeniajcej manometr, g jest przypieszeniem grawitacyjnym, a h
i
rnic
poziomw cieczy w ramionach manometru. Wstawiajc za p
1
i p
2
wyraenia wice te
cinienia z mierzonymi w eksperymencie wielkociami h
1
i h
2
, a nastpnie logarytmujc
uzyskane rwnanie otrzymujemy:
ln
_
1 +
gh
1
p
0
_
=
_
ln
_
1 +
gh
1
p
0
_
ln
_
1 +
gh
2
p
0
__
. (2.8.9)
Gdy gh
i
s maymi nadwykami cinienia w porwnaniu z cinieniem atmosferycznym
(jak to ma miejsce w metodzie Clementa-Desormesa) to gh
i
/p
0
<< 1 i moemy
rozwin logarytmy w szereg zachowujc tylko wyraz pierwszego rzdu (ln [1+x[ x).
Prowadzi to do przyblionego wyraenia na w postaci:
=
h
1
h
1
h
2
. (2.8.10)
Przebieg dowiadczenia
Przy otwartym zaworze Z
3
otworzy zawory Z
2
i Z
1
, a nastpnie zamkn zawr
Z
3
. Pompk rczn P napompowa butl N (przez suszk S) wytwarzajc w niej
niewielkie nadcinienie, ktre mierzymy manometrem cieczowym. Rnica poziomw
cieczy w ramionach manometru powinna wynosi okoo 10 cm.
Zamkn zawory Z
2
i Z
1
(w podanej kolejnoci). Poczeka a rnica poziomw cie-
czy w ramionach manometru ustali si. Odczyta rnic poziomw cieczy h
1
i zapisa
w tabeli.
Otworzy, na bardzo krtk chwil zawr Z
3
. Zamkn go w momencie, gdy cinie-
nie w butli N zrwna si z cinieniem zewntrznym. Moment zamknicia zaworu Z
3
naley dobra na pocztku wiczenia, w sposb opisany w uwadze poniej. Poczeka,
a powietrze w butli ogrzeje si do temperatury otoczenia i rnica poziomw cieczy
w ramionach manometru ustali si. Odczyta rnic poziomw cieczy h
2
i zapisa
w tabeli.
Badanie zalenoci temperatury wrzenia wody od cinienia 101
Pomiary powtrzy kilkanacie razy. Obliczanie wartoci uzyskanych w kolejnych
cyklach pomiarowych naley prowadzi na bieco, w czasie oczekiwania na ustalenie
si cinienia w butli.
Po wykonaniu ostatniego pomiaru naley otworzy zawr Z
3
, a nastpnie zamkn
zawory Z
2
i Z
1
.
Uwaga: Ze wzgldu na bezwadno cieczy w manometrze, wyrwnanie cinie po-
midzy butl a atmosfer nastpuje nieco wczeniej ni wyrwnanie poziomw cieczy
w ramionach manometru. Jeeli zawr Z
3
zamkniemy nieco za pno (lub za wczenie)
to uzyskamy warto h
2
nieco mniejsz (nieco wiksz) ni oczekiwana, a w efekcie za-
nion (zawyon) warto . Przed przystpieniem do pomiarw waciwych konieczne
jest wic wykonanie kilku pomiarw prbnych, w ktrych zawr Z
3
planowo otwarty by
zbyt dugo lub zbyt krtko. Pozwoli to na dobranie odpowiedniego momentu zamknicia
zaworu Z
3
w trakcie przeprowadzania wiczenia.
2.8.3 Opracowanie wynikw
Korzystajc ze wzoru (2.8.10) obliczy wartoci dla wszystkich wykonanych po-
miarw. Wyniki obarczone znacznym bdem systematycznym naley odrzuci.
Metod rniczki zupenej oszacowa niepewno pojedynczego pomiaru. Wyzna-
czy odchylenie standardowe wartoci redniej. Jak niepewnoci obarczona jest war-
to rednia wyznaczona w eksperymencie?
Przedyskutowa zgodno uzyskanego wyniku z przewidywaniami teoretycznymi
i wartociami, ktre mona znale w literaturze. Uzasadni, dlaczego powietrze mona
traktowa jako modelowy gaz dwuatomowy.
2.9 Badanie zalenoci temperatury wrzenia wody
od cinienia
Celem wiczenia jest wyznaczenie zalenoci temperatury wrzenia wody od cinie-
nia oraz wyznaczenie ciepa przemiany ciecz-gaz.
Zagadnienia do przygotowania:
stany skupienia;
przemiany fazowe;
wykres fazowy dla wody;
rwnanie Clausiusa-Clapeyrona;
parowanie, wrzenie, ciepo parowania;
cinienie pary nasyconej.
Literatura podstawowa: [2], [13].
2.9.1 Podstawowe pojcia i denicje
Wrzenie to przemiana cieczy w par, bdca przejciem fazowym I rodzaju, czy-
li charakteryzujcym si istnieniem rnego od zera ciepa przemiany. Temperatura
102 Ciepo
cieczy podczas wrzenia (tzw. temperatura wrzenia) jest staa, zmienia si jedynie sto-
sunek mas w fazie ciekej i gazowej. Temperatura wrzenia zaley od cinienia jakiemu
podlega ciecz. Dla ukadu zamknitego ciecz pozostaje zawsze w rwnowadze termody-
namicznej ze swoj par nasycon, czyli par o tym samym skadzie jak ciecz, z ktrej
powstaa. rednia liczba czstek opuszczajcych ciecz w procesie parowania jest rwna
redniej liczbie czstek przechodzcych z pary nasyconej do cieczy w procesie skrapla-
nia. Para nasycona ma najwiksze moliwe dla danej temperatury cinienie i gsto.
Cinienie pary nasyconej zaley od temperatury i rodzaju cieczy, a nie zaley od obj-
toci gdy zmniejszymy jej objto, cz pary ulegnie skropleniu.
Podczas wrzenia powstaj i rosn pcherzyki pary nasyconej znajdujce si we-
wntrz cieczy. Pcherzyki te powstaj na zanieczyszczeniach wewntrz cieczy oraz na
ciankach naczynia i rosn dziki parowaniu do nich cieczy. Nastpnie pcherzyki wy-
pywaj na powierzchni, gdzie pkaj. Cinienie p wewntrz pcherzyka jest rwne:
p = p
z
+gh +
2
r
, (2.9.1)
gdzie kolejne czony prawej strony rwnania oznaczaj cinienie zewntrzne, cinie-
nie hydrostatyczne oraz cinienie wynikajce z napicia powierzchniowego. Staa to
wspczynnik napicia powierzchniowego cieczy, a r to promie pcherzyka.
Ze wzoru (2.9.1) wynika, e wzrastanie pcherzykw pary jest moliwe tylko gdy
temperatura cieczy jest na tyle dua, e cinienie pary nasyconej wewntrz pcherzyka
jest nie mniejsze ni cinienie p. Ponadto, aby pcherzyk powsta, jego promie po-
winien by od razu relatywnie duy (czyli 2/r mae). W tych rozwaniach cinienie
hydrostatyczne mona zazwyczaj zaniedba. W temperaturze wrzenia, cinienie pary
nasyconej jest zatem rwne cinieniu zewntrznemu.
Jeli mamy naczynie z gadkimi cianami a ciecz nie zawiera pyw ani rozpuszczo-
nych gazw, to pcherzyki pary nie mog powstawa. Wtedy moemy podgrza ciecz
powyej temperatury wrzenia okrelonej przez istniejce warunki. Mamy wtedy do czy-
nienia z ciecz przegrzan. Jest to stan metastabilny, niewielkie uktuacje w ukadzie
lub mae zewntrzne zaburzenie prowadz do gwatownego wrzenia cieczy przegrzanej.
Wzr na zaleno temperatury wrzenia od cinienia mona wyprowadzi z rwna-
nia Clausiusa-Clapeyrona (susznego dla przej fazowych I rodzaju):
q
p
= (v
2
v
1
)T
dp
dT
, (2.9.2)
gdzie q
p
- ciepo przejcia fazowego, v
1
i v
2
- objto waciwa substancji w fazie
pocztkowej i kocowej, T, p - odpowiednio temperatura i cinienie przejcia fazowego.
W naszym przypadku v
1
to objto jednego mola wody, v
2
to objto jednego mola
pary wodnej. Poniewa zawsze v
2
v
1
oraz q
p
> 0, to dT/dp > 0, a zatem temperatura
wrzenia ronie wraz ze wzrostem cinienia. Przeksztacajc wzr (2.9.2) otrzymujemy:
dT
T
=
v
2
v
1
q
p
dp. (2.9.3)
Badanie zalenoci temperatury wrzenia wody od cinienia 103
Poniewa v
2
v
1
, to moemy zaniedba v
1
. Aby wyeliminowa v
2
stosujemy rwnanie
gazu doskonaego pv
2
= RT otrzymujc:
dT
T
2
=
R
q
p
dp
p
. (2.9.4)
Aby znale zaleno temperatury wrzenia od cinienia naley scakowa rwnanie
(2.9.4), do czego konieczna jest znajomo zalenoci ciepa przejcia fazowego i ob-
jtoci molowych od temperatury. W przypadku wody dla badanego zakresu cinie
mona w dobrym przyblieniu zaoy, e wielkoci te nie zale od temperatury. Na-
ley jednak pamita, e stosujc to przyblienie wyznacza si redni warto ciepa
przejcia fazowego w badanym zakresie temperatur. Przy powyszych zaoeniach ca-
kujc rwnanie (2.9.4) dostajemy:
ln
p
p
0
=
q
p
R
_
1
T

1
T
0
_
, (2.9.5)
gdzie stae cakowania p
0
i T
0
odpowiadaj cinieniu i temperaturze pary nasyconej
w pewnych wybranych warunkach.
2.9.2 Przebieg pomiarw
Ukad dowiadczalny
Ukad pomiarowy przedstawiony na rysunku 2.9.1 umoliwia pomiar temperatury
wrzenia wody pod rnymi cinieniami. Gwne elementy aparatury to podgrzewana
kolba z wod (1, 2) poczona z ukadem, w ktrym mona regulowa cinienie uy-
wajc pompy (7) i zaworw (6). Chodnice (4) zapewniaj skraplanie si pary wodnej
i powrt wody do kolby. Podgrzewajc wod doprowadzamy j do wrzenia pod usta-
lonym przez nas cinieniem, zmierzonym przy pomocy manometru (5) i odczytujemy
temperatur uywajc termometru (3). Aby unikn przegrzania cieczy, na dnie kolby
znajduj si fragmenty ceramicznego, porowatego materiau umoliwiajcego powsta-
wanie pcherzykw pary.
Przebieg dowiadczenia
Sprawdzi czy wylot (8) pompy rotacyjnej ma zaoony w odprowadzajcy olej.
Przed uruchomieniem pompy naley zamkn zawr zapowietrzajcy (9). Przed wy-
czeniem pompy naley zamkn wszystkie zawory, tak aby olej z pompy nie by
wtaczany z powrotem do aparatury, tu po wyczeniu pompy naley otworzy zawr
zapowietrzajcy (9).
Wczy obieg wody przez chodnice (4). Ustawi wszystkie zawory w odpowiednie
pooenia (otwarte zawory (6a), (6b) i (6c), zawr (6d) zamknity) i uruchomi pomp
(7). Odczeka okoo 20 minut a do osignicia cinienia z przedziau 0.04 - 0.20
cinienia atmosferycznego. Zakrci odpowiednie zawory (6) i wyczy pomp.
104 Ciepo
5
6a
6d
6b
6c
8 9
7
4
4
3
2
1
Rys. 2.9.1: Szkic aparatury pomiarowej: 1 - kolba z wod, 2 - grzejnik, 3 - termometr, 4 -
chodnica, 5 - manometr, 6a, 6b, 6c, 6d - zawory, 7 - pompa rotacyjna, 8 - wylot z pompy, 9 -
zawr zapowietrzajcy.
Ogrzewa wod grzejnikiem (2) zasilanym z autotransformatora a do uzyskania
wrzenia wody. Zanotowa temperatur wody oraz cinienie powietrza w ukadzie. Uwa-
ga: manometr wskazuje rnic pomidzy cinieniem w ukadzie i cinieniem atmosfe-
rycznym. Zwikszy cinienie w aparaturze otwierajc na chwil zawr (6d), a nastpnie
po jego zamkniciu otwierajc na krtko zawr (6a). Nadal podgrzewa wod. Znajc
czas, jakim si dysponuje na wykonanie wiczenia, naley tak zaplanowa prac, aby
dokona pomiarw temperatury wrzenia w caym zakresie dostpnych cinie.
2.9.3 Opracowanie wynikw
W sprawozdaniu prosz zamieci tabel ze zmierzonymi wartociami cinienia po-
wietrza i odpowiadajcymi im wartociami temperatury wrzenia wody. W tabeli po-
winny by rwnie podane niepewnoci obu wielkoci. Sporzdzi wykresy zalenoci
temperatury wrzenia od cinienia T (p) i zalenoci ln p w funkcji 1/T patrz wzr
(2.9.5). Na wykresach zaznaczy niepewnoci pomiarowe. Do punktw z drugiego wy-
kresu naley dopasowa prost i poda jej wspczynniki wraz z ich niepewnociami.
Uwaga: obliczenia zarwno wspczynnikw prostej, jak te ich niepewnoci musz
uwzgldnia niepewnoci poszczeglnych punktw pomiarowych. Znajc wspczynnik
kierunkowy dopasowanej prostej, obliczy ciepo q
p
przemiany ciecz-gaz. Przedyskuto-
wa rda niepewnoci dla wykonanych pomiarw.
Badanie przewodnictwa cieplnego izolatorw 105
2.10 Badanie przewodnictwa cieplnego izolatorw
Celem wiczenia jest zapoznanie si z zagadnieniami zwizanymi z transportem
ciepa oraz wyznaczenie wspczynnika dyfuzji cieplnej (wspczynnika przewodnictwa
temperaturowego) izolatorw metod niestacjonarnego przepywu ciepa.
Zagadnienia do przygotowania:
przenoszenie ciepa (przewodzenie, promieniowanie, konwekcja);
makroskopowy opis mechanizmu przewodnictwa ciepa w ciaach staych; stacjo-
narny i niestacjonarny przepyw ciepa; parametry opisujce przewodnictwo cie-
pa: wspczynnik dyfuzji cieplnej K (wspczynnik przewodnictwa temperaturowe-
go), wspczynnik przewodnictwa cieplnego ;
jakociowy opis mechanizmu przewodzenia ciepa dla dielektrykw, metali i cia
amorcznych; rnice zalenoci wspczynnika przewodnictwa cieplnego od tem-
peratury dla tych materiaw;
zasada pomiaru wspczynnika dyfuzji cieplnej metod niestacjonarnego przepy-
wu ciepa; rozwizania rwnania przewodnictwa cieplnego dla prostopadocianu,
szecianu, walca i kuli;
termistory, typy termistorw; charakterystyka temperaturowa rezystancji termisto-
rw NTC (patrz podrozdzia 2.1.1).
Literatura podstawowa: [13], [14], [15], [17], [37], [38].
2.10.1 Podstawowe pojcia i denicje
Stacjonarny i niestacjonarny przepyw ciepa
W przypadku, gdy w jednostce czasu ilo ciepa wpywajca do danej objtoci
jest rwna iloci ciepa z niej wypywajcej i rozkad temperatury nie ulega zmianie
to mwimy, e przepyw ciepa jest stacjonarny. Jeeli warunki te nie s spenione, to
mamy do czynienia z niestacjonarnym przepywem ciepa.
Makroskopowy opis przewodnictwa cieplnego w ciaach staych
Jeeli wewntrz ciaa izolowanego adiabatycznie od otoczenia istniej rnice tem-
peratur, to zgodnie z II zasad termodynamiki nastpuje samorzutny przepyw ciepa
do obszarw o niszej temperaturze, trwajcy do momentu wyrwnania si tempera-
tur. Szybko wyrwnywania si temperatur uzaleniona jest od ich rnicy oraz od
rodzaju ciaa.
Zdolno przewodzenia ciepa przez dane ciao mona charakteryzowa przez po-
danie wspczynnika dyfuzji cieplnej K, zwanego rwnie wspczynnikiem przewod-
nictwa temperaturowego. Alternatywnie mona poda wspczynnik przewodnictwa
cieplnego = Kc
w
( jest gstoci, a c
w
ciepem waciwym rozwaanego ciaa).
Przepyw ciepa w izotropowym ciele dowolnego ksztatu, przy dowolnym rozka-
dzie temperatur opisuje rwnanie:
106 Ciepo
dQ
dt
= T

S, (2.10.1)
gdzie dQ jest iloci ciepa, ktra w czasie dt przepyna przez powierzchni

S, jeeli
gradient temperatury wynosi T, jest wspczynnikiem przewodnictwa cieplnego
opisujcym zdolno przewodzenia ciepa przez rozwaane ciao. Jeeli zdeniujemy
strumie energii cieplnej j jako ilo ciepa przepywajcego przez jednostkow po-
wierzchni w jednostce czasu tzn.:
j =
1
S
dQ
dt
(2.10.2)
to dla cia izotropowych rwnanie (2.10.1) mona przepisa w postaci:

j = T (2.10.3)
co oznacza, e strumie przenoszonego ciepa jest proporcjonalny do gradientu tempe-
ratury, a wspczynnikiem proporcjonalnoci jest wspczynnik przewodnictwa ciepl-
nego. Wypyw strumienia ciepa (dywergencja

j) w obszarze bezrdowym jest rwny


szybkoci spadku temperatury T/t w jednostkowej objtoci, co prowadzi do rw-
nania dyfuzji ciepa:
T
t
= K
2
T. (2.10.4)
Mikroskopowy mechanizm przewodnictwa cieplnego
Do opisu zjawisk zwizanych z przenoszeniem ciepa w ciaach staych wspczesna
teoria przewodnictwa cieplnego wprowadza fonony. Ich liczba ronie ze wzrostem tem-
peratury i dla wysokich temperatur jest proporcjonalna do temperatury bezwzgldnej
T, a dla temperatur niszych od temperatury Debyea jest proporcjonalna do T
3
.
Dla dielektrykw wspczynnik przewodnictwa cieplnego jest proporcjonalny do red-
niej drogi swobodnej fononw, ktre oddziauj tylko ze cianami krysztau i defek-
tami sieci krystalicznej. W metalach oprcz gazu fononowego jest te gaz elektronw
swobodnych, ktrych wkad w przewodzenie ciepa jest dominujcy i w konsekwencji
przewodnictwo cieplne metali jest sto razy wiksze ni dielektrykw. Przewodnictwo
cieplne cia polikrystalicznych i amorcznych w bardzo niskich temperaturach ronie
jak T
3
a nastpnie pozostaje stae.
2.10.2 Przebieg pomiarw
Ukad pomiarowy
W skad ukadu dowiadczalnego wchodz: termostat (ania wodna utrzymuj-
ca sta temperatur kpieli olejowej), zestaw prbek o rnych ksztatach (szecian,
Badanie przewodnictwa cieplnego izolatorw 107
prostopadocian, walec, kula) wykonanych z rnych materiaw, omomierz, kompu-
ter, suwmiarka. Wewntrz prbek umieszczone s termistory, ktrych charakterystyki
znajduj si na stanowisku pomiarowym.
Metoda pomiarowa
W omawianym dowiadczeniu pomiaru temperatury dokonujemy przy pomocy ter-
mistorw NTC, dla ktrych zaleno oporu od temperatury ma przebieg typowy dla
materiaw pprzewodnikowych:
R
T
= R

e
B/T
, (2.10.5)
gdzie R
T
jest oporem termistora w temperaturze T (podawanej w kelwinach), R

jest
rezystancj znamionow termistora ekstrapolowan do nieskoczenie wysokich tem-
peratur, B = W/2k
B
(W jest szerokoci przerwy energetycznej dla materiau ter-
mistora). W katalogach podaje si zwykle warto parametru B i R
25
(rezystancj
znamionow termistora dla temperatury 25

C), dla termistorw uywanych w wicze-


niu podane s wartoci R

i B.
Po zlogarytmowaniu rwnania (2.10.5) otrzymujemy wyraenie wice tempera-
tur wewntrz prbki T
t
w chwili czasu t z aktualn wartoci oporu termistora R
T
i jego parametrami R

i B:
T
t
=
B
ln R
T
ln R

. (2.10.6)
W celu wyznaczenia wspczynnika dyfuzji cieplnej metod niestacjonarnego prze-
pywu ciepa umieszczamy badane ciao o temperaturze pocztkowej T
p
w orodku
o staej, wyszej temperaturze T
0
. Od tej chwili T
0
jest temperatur powierzchni ciaa,
a temperatura wntrza ciaa ronie. W tych warunkach prowadzimy pomiar tempe-
ratury wewntrz ciaa w ustalonych odstpach czasu (tu co 1.5 s), w wyniku czego
zbieramy krzyw ogrzewania. Zakadamy, e badane ciao jest jednorodne, a zaleny
od czasu rozkad jego temperatury opisuje funkcja T(x, y, z, t). Dla takiego przypadku
rozwizaniem rwnania dyfuzji (2.10.4) jest szereg:
T (x, y, z, t) =

n
c
n

n
(x, y, z) e
K
n
t
, (2.10.7)
przy czym T = T
0
T
t
, K jest wspczynnikiem dyfuzji cieplnej,
n
s staymi wsp-
czynnikami,
n
(x, y, z) opisuje przestrzenny rozkad temperatury, a c
n
s staymi nor-
malizacyjnymi [37]. Szereg ten jest szybko zbieny, gdy wspczynniki
n
szybko ron
ze wzrostem n. W pierwszym przyblieniu mona wic ograniczy si do pierwszego
wyrazu szeregu:
T (x, y, x, t) c
1

1
(x, y, z) e
K
1
t
. (2.10.8)
108 Ciepo
Oznacza to, e po dostatecznie dugim czasie (niezalenie od warunkw pocztko-
wych) rnica temperatury powierzchni i wntrza ciaa maleje wykadniczo, ale prol
jej rozkadu pozostaje niezmieniony. Logarytmujc powysze wyraenie otrzymujemy:
ln T = K
1
t + ln c
1

1
. (2.10.9)
Wykresem zalenoci ln T od czasu t jest linia prosta o wspczynniku kierunkowym
okrelonym przez wartoci wspczynnika dyfuzji cieplnej K i wartoci wspczynni-
ka
1
zalenej od ksztatu badanego ciaa. Zatem wykonujc pomiary temperatury
w funkcji czasu, przy znanej wartoci wspczynnika
1
, mona wyznaczy warto
wspczynnika K.
Przebieg dowiadczenia
Sprawdzi czy w termostacie jest wystarczajca ilo wody i oleju. Ustawi tempe-
ratur docelow termostatu na okoo 90

C i wczy urzdzenie z maksymaln szyb-


koci grzania. Zmierzy wymiary prbki (pomiary wykona co najmniej 3-krotnie).
Podczy miernik do komputera i wczy komputer. Utworzy wasny podkatalog do
zapisu danych pomiarowych. Podczy prbk do miernika i dobra zakres pomiaro-
wy. Odczeka a termostat osignie dan temperatur. Wymiesza olej i zmierzy
jego temperatur. Umieci prbk w pojemniku z olejem tak, aby bya cakowicie
zanurzona i nie dotykaa cianek ani dna pojemnika. Uruchomi program akwizycji
danych; liczb punktw pomiarowych ustali na co najmniej 800, gdy odczyt danych
z miernika dokonywany jest co 1.5 s, a jeden pomiar powinien trwa co najmniej 20
minut. Po zakoczeniu pomiaru wyj prbk i ponownie wymiesza olej, a nastpnie
po zmierzeniu jego temperatury zmieni prbk. Powtrzy procedur pomiarow dla
kilku prbek rnicych si ksztatem lub materiaem, z ktrego zostay wykonane.
2.10.3 Opracowanie wynikw
Znajc charakterystyki termistorw umieszczonych w badanych prbkach, dla ka-
dej prbki narysowa zaleno temperatury wntrza prbki T
t
od czasu t. Wykreli
zaleno ln (T
0
T
t
) od czasu, gdzie T
0
jest zmierzon temperatur oleju. Znale
warto t
s
, powyej ktrej wspomniana zaleno jest liniowa. Jeeli zaleno nie jest
liniowa nawet po pewnym czasie t
s
, to naley przerysowa wykres dla lekko zmie-
nionej temperatury T
0
. Dopasowujemy si w ten sposb do rzeczywistej temperatury
utrzymywanej przez termostat. Dla t > t
s
dopasowa prost metod regresji liniowej.
Obliczy warto zalenego od ksztatu prbki wspczynnika
1
. Dla prostopadocia-
nu o wymiarach a b c:
1
=
2
_
1/a
2
+ 1/b
2
+ 1/c
2
_
; dla szecianu o krawdzi a:

1
= 3 (/a)
2
; dla walca o promieniu r i wysokoci h:
1
= (2.4/r)
2
+ (/h)
2
; dla
kuli o promieniu R:
1
= (/R)
2
. Nastpnie, korzystajc ze wzoru (2.10.9), wyznaczy
warto wspczynnika dyfuzji cieplnej K oraz jego niepewno pomiarow. Przepro-
wadzi dyskusj zgodnoci uzyskanych wynikw z wartociami, ktre mona znale
w literaturze.
Gaz klockowy 109
2.11 Gaz klockowy
Celem wiczenia jest poznanie podstawowych praw zyki statystycznej.
Zagadnienia do przygotowania:
stan mikroskopowy i makroskopowy ukadu;
rwnowaga statystyczna ukadu, entropia;
rozkad kanoniczny;
gaz doskonay i gaz klockowy.
Literatura podstawowa: [6], [16], [17], [18].
2.11.1 Podstawowe pojcia i denicje
Stan mikroskopowy (mikrostan) to stan ukadu opisany szczegowo w sposb mi-
kroskopowy przez podanie, zgodnie z prawami mechaniki, najbardziej kompletnego ze-
spou informacji o wszystkich czsteczkach ukadu. Przykadowo dla gazu doskonaego
w opisie klasycznym bdzie to podanie pooe i pdw wszystkich czsteczek (punktu
w przestrzeni fazowej). W opisie kwantowym (czstki w trjwymiarowym pudle) dla
kadej czstki mamy zesp trzech liczb kwantowych.
Stan makroskopowy (makrostan) to stan ukadu opisany przez podanie tylko tych
wielkoci, ktre mog by wyznaczone przez pomiary makroskopowe, bez wnikania
w szczegy mikroskopowe. Dla gazu doskonaego bd to np. liczba czstek, objto,
cinienie, temperatura.
Hipoteza Boltzmanna mwi, e wszystkie mikrostany, realizujce makrostany o usta-
lonych parametrach, s jednakowo prawdopodobne. Jednak rne moliwe makrostany
ukadu nie s jednakowo prawdopodobne, poniewa mog by zrealizowane na r-
n liczb sposobw (mikrostanw). Wag statystyczn nazywamy liczb moliwych
mikrostanw odpowiadajcych danemu makrostanowi.
Ukad jest w stanie rwnowagi statystycznej, jeeli jego waga statystyczna jest mak-
symalna. Moliwe s wtedy uktuacje, czyli drobne odchylenia od wartoci maksymal-
nej. Mona zdeniowa entropi ukadu S jako funkcj logarytmu wagi statystycznej
S = k
B
ln . Wtedy stan rwnowagi statystycznej odpowiada maksimum entropii.
Stan mikroskopowy ukadu zwykle nie jest dokadnie znany, dlatego prba opisu
musi prowadzi do poj probabilistycznych. W takim przypadku zamiast rozwaa
pojedynczy ukad makroskopowy, rozpatrujemy bardzo du liczb ukadw tego sa-
mego typu, czyli zesp statystyczny. Naley okreli parametry zewntrzne ukadu,
ktre wpywaj na ruch czstek tworzcych dany ukad. W zyce statystycznej czsto
stosuje si nastpujce zespoy:
zesp mikrokanoniczny (staa liczba czstek N i energia U),
zesp kanoniczny (staa liczba czstek N i temperatura T, energia E uktuuje
wok wartoci redniej U = E)),
wielki zesp kanoniczy (stay potencja chemiczny i temperatura T, uktuuje
energia i liczba czstek).
110 Ciepo
Dla powyszych zespow wyprowadza si odpowiednio rozkad mikrokanoniczny,
kanoniczny i wielki kanoniczny. Rozkady mwi nam o prawdopodobiestwie znale-
zienia ukadu w danym mikrostanie i umoliwiaj powizanie termodynamiki staty-
stycznej z termodynamik klasyczn.
Rozkad kanoniczny
Z rozkadem kanonicznym mamy do czynienia wtedy, gdy liczba czstek jest staa
i ukad znajduje si w staej temperaturze dziki kontaktowi cieplnemu ze zbiornikiem
ciepa. Mona pokaza, e prawdopodobiestwo znalezienia ukadu z energi E (energia
uktuuje) jest proporcjonalne do liczby mikrostanw realizujcych dany makrostan i do
czynnika Boltzmanna e
E
, gdzie = 1/ (k
B
T), a k
B
jest sta Boltzmanna. Wygodnie
jest zdeniowa funkcj podziau w postaci:
Z
N
=

i
e
E
i
, (2.11.1)
gdzie sumowanie po i przebiega po wszystkich mikrostanach. Przy pomocy funkcji
podziau moemy obliczy potrzebne funkcje termodynamiczne, takie jak energia swo-
bodna F, rednia energia ukadu U, entropia S, pojemno cieplna przy staej objtoci
C
V,N
, uktuacje energii U:
F = k
B
T ln Z
N
, (2.11.2)
U =
(ln Z
N
)

, (2.11.3)
S =
_
F
T
_
V,N
, (2.11.4)
C
V,N
=
_
U
T
_
V,N
, (2.11.5)
(U)
2
= C
V,N
k
B
T
2
. (2.11.6)
Gaz doskonay i rozkad kanoniczny
Rozwaamy zbir N rozrnialnych czstek. Aby obliczy funkcj podziau nale-
y wykona cakowanie po 6N wymiarowej przestrzeni fazowej, czyli po pooeniach
i pdach czstek (stosujemy podejcie klasyczne)
Z
N
=
(2m/)
3N
2
V
N
C
(N)
, (2.11.7)
Gaz klockowy 111
gdzie m to masa czstki, V objto zajmowana przez gaz, C
(N)
= h
3N
N! staa zapew-
niajca poprawne zliczanie stanw (h jest sta Plancka). Energia gazu jest to energia
kinetyczna czstek, ktra ograniczona jest tylko z dou przez zero (ronie liniowo z tem-
peratur)
U =
3N
2
=
3
2
Nk
B
T. (2.11.8)
Entropia gazu ronie logarytmicznie ze wzrostem temperatury
S =
_
ln Z
N
+
3N
2
_
k
B
. (2.11.9)
Pojemno cieplna przy staej objtoci jest staa
C
V,N
=
3
2
Nk
B
. (2.11.10)
Fluktuacje energii (wzgldne) malej ze wzrostem ukadu
U
U
=
_
2
3N
. (2.11.11)
Gaz klockowy i rozkad kanoniczny
Rozwaamy zbir N rozrnialnych klockw. Przyjmujemy dla prostoty, e dla
kadego klocka s dostpne trzy poziomy energetyczne o energiach odpowiednio
0
, 0
oraz +
0
i jest to energia potencjalna rodka masy klocka w polu grawitacyjnym. Dla
takiego ukadu funkcja podziau ma posta
Z
N
=
_
x + 1 +
1
x
_
N
, (2.11.12)
gdzie x = e

0
> 0. Energia gazu klockowego to suma energii potencjalnych wszystkich
klockw i jest ograniczona z dou przez N
0
i z gry przez +N
0
. Energi gazu
klockowego moemy obliczy korzystajc z wzoru (2.11.3)
U = N
0
1 x
2
1 +x +x
2
. (2.11.13)
Zauwamy, e dla dodatnich temperatur energia jest ujemna, a ze wzrostem tempera-
tury dy do zera. Entropi gazu klockowego liczymy ze wzorw (2.11.2) i (2.11.4)
S = k
B
U +Nk
B
ln
_
x + 1 +
1
x
_
. (2.11.14)
Zaleno entropii od energii przypomina odwrcon parabol i ma maksimum
dla U = 0. Dla wyszych (dodatnich) energii entropia maleje, co formalnie odpowiada
112 Ciepo
ujemnym temperaturom bezwzgldnym. Pojemno cieplna przy staej objtoci zaley
od temperatury poprzez zwizek
C
V,N
= Nk
B
x
_
1 + 4x +x
2
_
(ln x)
2
(1 +x +x
2
)
2
. (2.11.15)
Wzgldne uktuacje energii zale od rozmiaru ukadu i od temperatury
U
U
=

x(1 + 4x +x
2
)
N (1 x
2
)
2
. (2.11.16)
2.11.2 Przebieg pomiarw
Ukad dowiadczalny
Przyrzdy: sto prostopadociennych klockw, gonik, amperomierz, suwmiarka,
waga elektroniczna. Ukad dowiadczalny przedstawiony jest na rysunku 2.11.1.
A
pudeko klocki
przyklejonytwardypapier
membranagonika
pytastyropianowa
Rys. 2.11.1: Przekrj symulatora ruchu termicznego. Na membranie gonika znajduje si pu-
deko ograniczajce ruch klockw.
Przebieg dowiadczenia
Zmierzy rozmiary okoo dziesiciu rnych klockw. Zway wszystkie klocki na
wadze elektronicznej. Zestawi ukad dowiadczalny. Ustawi napicie na zasilaczu
w zakresie 150 220 V .
Wczy gonik za pomoc przycisku na maym zasilaczu. Zanotowa natenie
prdu pyncego przez gonik. Za pomoc przycisku na maym zasilaczu wyczy
gonik po czasie okoo 10 s. Zliczy klocki znajdujce si w kadym z trzech poo-
e. Powtrzy procedur co najmniej dziesi razy dla tego samego natenia prdu.
Powtrzy pomiary dla co najmniej piciu rnych nate prdu pyncego przez
gonik.
Gaz klockowy 113
2.11.3 Opracowanie wynikw
Naley porwna wyniki dowiadczalne z teori gazu klockowego, oraz przedysku-
towa rnice midzy gazem doskonaym i gazem klockowym.
Obliczy energi potencjaln klocka spoczywajcego na kadym z bokw E
g
=
mgh/2. Obliczy parametr
0
(w mikrodulach J), ktry wyznacza skal energii w na-
szym modelu. Energie stanw oznaczy E
1
=
0
, E
2
= 0, E
3
= +
0
, a obsadzenia
odpowiednio N
1
, N
2
, N
3
.
Obliczy energi cakowit gazu klockowego dla kadego natenia prdu
U = N
1
E
1
+N
2
E
2
+N
3
E
3
, (2.11.17)
U

=
U
N
0
. (2.11.18)
Obliczy uktuacje energii U i stosunek U/U dla kadego natenia prdu, przy
czym
U =

E
2
_
E)
2
, (2.11.19)

E
2
_
= N
1
E
2
1
+N
2
E
2
2
+N
3
E
2
3
, (2.11.20)
U

=
U
N
0
. (2.11.21)
Dla kadej serii pomiarw z ustalonym nateniem prdu zrobi wykres zalenoci
ln N
i
od E
i
(s tu tylko trzy punkty na wykresie). Z regresji liniowej (ln N
i
= AE
i
)
obliczy , temperatur bezwymiarow T

= 1/ (
0
) oraz T = 1/ (k
B
) i x = e

0
.
Zrobi wykres U

(T

).
Niech C

= C
V,N
/ (Nk
B
). Obliczy bezwymiarow pojemno ciepln dwoma me-
todami.
C

=
U

2
U

1
T

2
T

1
, (2.11.22)
C

=
_
U

_
2
. (2.11.23)
Obliczy bezwymiarow entropi S

= S/ (Nk
B
) dla kadej temperatury (korzy-
stamy z alternatywnego wzoru na entropi)
S

=
N
1
N
ln
_
N
1
N
_

N
2
N
ln
_
N
2
N
_

N
3
N
ln
_
N
3
N
_
. (2.11.24)
Zrobi wykresy zalenoci S

(T

) oraz S

(U

).
114 Ciepo
3 Elektryczno
3.1 Temperaturowa zaleno oporu przewodnikw
Celem wiczenia jest zbadanie temperaturowej zalenoci oporu i wyznaczenie tem-
peraturowego wspczynnika oporu waciwego dla kilku rnych przewodnikw.
W temperaturze pokojowej wykonywany jest rwnie pomiar oporu zastpczego szere-
gowego i rwnolegego poczenia opornikw i porwnanie wynikw z przewidywaniami
teoretycznymi. Pomiar oporu prowadzony jest metod rwnowaenia mostka Wheasto-
nea.
Zagadnienia do przygotowania:
przewodnictwo cia staych, zaleno oporu przewodnika od temperatury,
pierwsze i drugie prawo Ohma,
pierwsze i drugie prawo Kirchhoa,
opr zastpczy szeregowego i rwnolegego poczenia opornikw,
pomiar oporu elektrycznego za pomoc mostka Wheatstonea.
Literatura podstawowa: [1], [2], [15], [44].
3.1.1 Podstawowe pojcia i denicje
Opr elektryczny i prawa Ohma
Opr elektryczny jest zasadnicz cech materiaow, decydujc o nateniu prdu,
jaki przepynie przez element ukadu elektrycznego wykonany z danej substancji, gdy
do kocw tego elementu przyoymy rnic potencjaw U.
Pierwsze prawo Ohma mwi, e natenie prdu staego I pyncego przez prze-
wodnik jest proporcjonalne do przyoonego napicia U (rnicy potencjaw pomidzy
kocami przewodnika), a wspczynnikiem proporcjonalnoci jest odwrotno oporu R
(jednostka = V/A). Matematycznie mona to zapisa w nastpujcej postaci:
I =
1
R
U. (3.1.1)
Drugie prawo Ohma wie opr przewodnika z jego wymiarami geometrycznymi
(a mianowicie dugoci przewodnika l i powierzchni jego przekroju poprzecznego
S) oraz wasnociami zycznymi materiau z jakiego jest wykonany. Matematycznie
przedstawia to rwnanie:
116 Elektryczno
R =
l
S
, (3.1.2)
gdzie wspczynnikiem proporcjonalnoci jest opr waciwy, ktry jest sta ma-
teriaow charakteryzujc dan substancj. Dla metali w temperaturze 0

C jest on
rzdu 10
8
m.
Przewodnictwo cia staych
Wasnoci elektronw w ciaach staych wynikaj z ich oddziaywa midzy sob
oraz oddziaywa z atomami (jonami) sieci krystalicznej. Mimo sukcesw podejcia
pempirycznego i klasycznej teorii przewodnictwa naley zdawa sobie spraw z te-
go, e wiele zagadnie zwizanych z przewodnictwem moe by wyjanionych tylko na
gruncie kwantowej teorii cia staych, umoliwiajcej poprawny opis uporzdkowane-
go transportu nonikw adunku elektrycznego oraz rnic pomidzy przewodnikami,
izolatorami i pprzewodnikami.
Do opisu elektronw w sieci krystalicznej stosuje si dwa przyblienia: przyblienie
elektronw prawie swobodnych i przyblienie elektronw silnie zwizanych (silnie sko-
relowanych). W obu przypadkach otrzymujemy pewne przedziay energii dozwolone dla
elektronw, ktre nazywamy pasmami energetycznymi oraz przedziay energii zabro-
nione dla elektronw, nazywane przerwami energetycznymi. To wanie ich szeroko
i wzajemne pooenie determinuj podzia materiaw na przewodniki, pprzewodniki
i izolatory.
Pasmo energetyczne stanowi ukad dyskretnych, lecych bardzo blisko siebie pod-
poziomw energetycznych. Dla pojedynczego atomu odlego midzy poziomami ener-
getycznymi jest rzdu 1 eV, natomiast dla 1 mola substancji (w warunkach normalnych)
odlegoci te zmniejszaj si do okoo 10
20
eV i mona przyj, i tworz one cige
widmo energetyczne. Szerokoci tych pasm i ich odlegoci wzgldem siebie na skali
energii zale tylko od odlegoci midzy atomami w sieci.
W przewodnictwie cia staych najwaniejsz rol odgrywaj dwa pasma energe-
tyczne: pasmo podstawowe (walencyjne), ktre odpowiada elektronom pochodzcym
z zewntrznych (walencyjnych) powok atomowych i najblisze pasmo stanw wzbu-
dzonych tych elektronw, ktre nazywamy pasmem przewodnictwa. Pasmo walencyjne
i pasmo przewodnictwa s oddzielone pasmem energii wzbronionych.
Jeeli najwyej pooone pasmo jest cakowicie wypenione (rysunek 3.1.1), to sub-
stancja nie przewodzi prdu elektrycznego, jest wic izolatorem. Aby przepyw prdu
elektrycznego by moliwy to elektrony, uzyskujce dodatkow energi pod wpywem
pola elektrycznego, musiayby przej na wyej pooone poziomy w pamie przewod-
nictwa. Jednake prawdopodobiestwo przejcia elektronu z cakowicie zapenionego
pasma walencyjnego do wyszego (pustego) pasma przewodnictwa jest niezmiernie ma-
e, gdy przerwa energetyczna E
G
w izolatorach wynosi zwykle kilka eV (dla diamentu
okoo 6 eV).
Temperaturowa zaleno oporu przewodnikw 117
E
E
G
pasmo
przewodnictwa
pasmo
walencyjne
Rys. 3.1.1: Schematyczne przedstawienie poziomw energetycznych w izolatorze. Cakowicie za-
penione pasmo walencyjne oraz dua warto przerwy energetycznej E
G
uniemoliwiaj prze-
wodnictwo.
Struktura pasmowa pprzewodnikw jest podobna do struktury pasmowej izola-
torw, z tym, e przerwa energetyczna E
G
jest rzdu elektronowolta (np. 0.7 eV dla
germanu lub 1.1 eV dla krzemu). Ze wzrostem temperatury elektrony mog z wikszym
prawdopodobiestwem przej do pasma przewodnictwa, umoliwiajc (podobnie jak
w metalach) przepyw prdu elektrycznego. W pamie walencyjnym powstaj wwczas
nieobsadzone stany tzw. dziury (rysunek 3.1.2), ktre staj si nonikami dodatniego
adunku elektrycznego.
E
E
G
pasmo
przewodnictwa
pasmo
walencyjne
+

Rys. 3.1.2: Schemat poziomw energetycznych w pprzewodniku samoistnym. Warto przerwy


energetycznej E
G
jest znacznie mniejsza ni dla izolatorw, a wic elektrony termiczne mog
przeskoczy z pasma walencyjnego do pasma przewodnictwa pozostawiajc w pamie przewod-
nictwa dodatnio naadowane dziury.
Przewodnictwo elektryczne w pprzewodniku jest zwizane z przemieszczaniem si
elektronw w pamie przewodnictwa oraz dziur w pamie walencyjnym. Przewodnic-
two mona zwikszy poprzez wprowadzenie tzw. domieszek donorowych lub akcepto-
rowych (rysunek 3.1.3). Wprowadzajc do krzemu (pprzewodnik samoistny, cztery
elektrony walencyjne, czternasta grupa w ukadzie okresowym) pierwiastek posiadajcy
pi elektronw walencyjnych (np. fosfor; z pitnastej grupy ukadu okresowego) ge-
nerujemy w strukturze energetycznej dodatkowe podpoziomy donorowe pod pasmem
przewodnictwa. Tak otrzymany pprzewodnik nazywamy pprzewodnikiem typu n
118 Elektryczno
(od ang. negative ujemny). Podobnie domieszkujc kryszta krzemu pierwiastkami
posiadajcymi trzy elektrony walencyjne (z trzynastej grupy ukadu okresowego) gene-
rujemy stany akceptorowe tu nad pasmem walencyjnym, a otrzymany pprzewodnik
nosi nazw typu p (od ang. positive dodatni).
A
E
donory

B
E
akceptory

+
Rys. 3.1.3: Poziomy donorowe w pprzewodniku typu n (cz A) i akceptorowe w pprzewod-
niku typu p (cz B).
W metalach pasmo przewodnictwa jest tylko czciowo wypenione przez elektrony
(rysunek 3.1.4). Dziki temu metale s dobrymi przewodnikami prdu elektrycznego.
E
E
F
E
G
pasmo
przewodnictwa
pasmo
walencyjne
Rys. 3.1.4: Schematyczne przedstawienie poziomw energetycznych w metalu. Pasmo walencyj-
ne jest czciowo zapenione. E
F
(energia Fermiego) energia najwyszego poziomu zajtego
przez elektrony liczona jest od dna pasma przewodnictwa.
Zaleno oporu przewodnika od temperatury
Zgodnie z klasyczn teori przewodnictwa (sformuowan w XIX wieku przez Dru-
dego i Lorentza) przewodniki charakteryzuj si bardzo du koncentracj elektronw
swobodnych stanowicych gaz elektronowy. W nieobecnoci zewntrznego pola elek-
trycznego elektrony te s w bezustannym chaotycznym ruchu. Jeeli midzy kocami
przewodnika wytworzymy rnic potencjaw U, to pojawi si dodatkowa skadowa
prdkoci elektronw (przeciwnie skierowana do wektora pola elektrycznego), w wyniku
czego gaz elektronowy dryfuje, dajc przepyw prdu elektrycznego. Ruch elektronw
Temperaturowa zaleno oporu przewodnikw 119
swobodnych hamowany jest gwnie przez oddziaywania z sieci krystaliczn, na dwa
sposoby: poprzez rozpraszanie na fononach, dominujce w temperaturach wyszych od
100 K (tzw. opr fononowy) oraz rozpraszanie na domieszkach i defektach sieci krysta-
licznej (tzw. opr resztkowy), dominujce w temperaturach niszych. Wraz ze wzrostem
temperatury rosn amplitudy drga atomw sieci krystalicznej wok pooe rwno-
wagi. W wyniku tego maleje rednia droga swobodna elektronw (droga przebywana
pomidzy kolejnymi aktami rozproszenia), a w konsekwencji ronie opr waciwy .
Dla przewodnikw zaleno oporu waciwego od temperatury T jest w przyblieniu
zalenoci liniow, ktr mona opisa wzorem empirycznym:

T

0
=
0
(T T
0
), (3.1.3)
gdzie jest temperaturowym wspczynnikiem oporu waciwego, T
0
temperatur od-
niesienia (zazwyczaj 293 K, czyli 20

C),
0
oporem waciwym w temperaturze T
0
,
a
T
oporem waciwym w temperaturze T. Poniewa bezporednio mierzon wielko-
ci jest opr R, to korzystajc ze wzoru (3.1.2) mona wzr (3.1.3) przeksztaci do
postaci:
R
T
= R
0
+R
0
(T T
0
), (3.1.4)
gdzie R
0
i R
T
s odpowiednio oporami przewodnika w temperaturze T
0
i T. Std
temperaturowy wspczynnik oporu waciwego w tym przyblieniu mona znale
jako:
=
R
T
R
0
R
0
(T T
0
)
. (3.1.5)
Obwody elektryczne proste (o jednym oczku) i zoone (o wielu oczkach)
Pierwsze prawo Kirchhoa (znane rwnie jako bilans nate prdw w wle)
jest konsekwencj zasady zachowania adunku elektrycznego. Mwi ono, e algebraicz-
na suma nate prdw wpywajcych do wza sieci elektrycznej i prdw z niego
wypywajcych jest rwna zeru. Prdy wpywajce poprzedza si znakiem plus, a pr-
dy wypywajce znakiem minus. Matematycznie I prawo Kirchhoa mona zapisa
w postaci:

i
I
i
= 0. (3.1.6)
Drugie prawo Kirchhoa (znane rwnie jako bilans napi w zamknitym ob-
wodzie elektrycznym oczku sieci) jest konsekwencj zasady zachowania energii. Aby
omwi to prawo, konieczne jest zdeniowanie kilku poj pomocniczych. Sia elektro-
motoryczna to jeden z najwaniejszych parametrw charakteryzujcych rda energii
elektrycznej (zwanych rdami siy elektromotorycznej; s nimi m. in. baterie). W lite-
raturze sia elektromotoryczna oznaczana jest jako SEM lub jako , a jej jednostk jest
120 Elektryczno
wolt. Oczko sieci elektrycznej jest to zamknita cz obwodu elektrycznego (czasem
cay obwd).
Drugie prawo Kirchhoa mwi, e suma wartoci chwilowych si elektromotorycz-
nych wystpujcych w oczku sieci rwna si sumie wartoci chwilowych spadkw napi
na elementach pasywnych (np. opornikach) tego obwodu. Matematycznie drugie prawo
Kirchhoa mona zapisa jako:

i
SEM
i
=

j
U
j
. (3.1.7)
Aby zapisa drugie prawo Kirchhoa dla danego oczka sieci naley najpierw ustali
kierunek obchodzenia tego oczka. Jeeli obchodzc oczko zgodnie z ruchem wskazwek
zegara napotykamy rdo siy elektromotorycznej i mijamy go przechodzc od bie-
guna ujemnego do dodatniego (wzrost potencjau), to SEM tego rda zapisujemy
ze znakiem plus. Natomiast, jeli przechodzimy od bieguna dodatniego do ujemnego
(spadek potencjau) to SEM zapisujemy ze znakiem minus. Jeli napotykamy opr
elektryczny, np. w postaci rezystora, to (zgodnie z pierwszym prawem Ohma) iloczyn
jego rezystancji (opornoci) i natenia prdu przez niego pyncego zapisujemy ze
znakiem plus, gdy prd pynie przeciwnie do kierunku obchodzenia oczka (wzrost po-
tencjau), a ze znakiem minus, gdy zgodnie z kierunkiem wdrwki po oczku (spadek
potencjau).
Warto zwrci uwag, e drugie prawo Kirchhoa dla poczenia rwnolegego
dwch opornikw (rysunek 3.1.5b):
I
1
R
1
I
2
R
2
= 0 (3.1.8)
prowadzi do uytecznego zwizku:
I
1
I
2
=
R
2
R
1
, (3.1.9)
z ktrego wynika, e natenia prdw pyncych przez dwa oporniki poczone rw-
nolegle s odwrotnie proporcjonalne do wartoci oporw tych opornikw.
Opr zastpczy szeregowego i rwnolegego poczenia opornikw
Rzeczywiste obwody elektryczne stanowi kombinacj opornikw poczonych sze-
regowo lub rwnolegle (co czsto nazywane jest poczeniem mieszanym). Szeregowe
poczenie opornikw (rysunek 3.1.5a) jest to takie poczenie, w ktrym koniec pierw-
szego opornika poczony jest z pocztkiem nastpnego opornika w tzw. szereg oporo-
wy. Zgodnie z pierwszym prawem Kirchhoa, natenie prdu pyncego przez kady
z opornikw poczonych szeregowo jest takie samo i wynosi I. Na kadym oporniku
nastpuje spadek napicia U
i
, a wic napicie elektryczne U midzy kocami szeregu
opornikw jest rwne sumie spadkw napi na poszczeglnych opornikach, co mona
zapisa:
Temperaturowa zaleno oporu przewodnikw 121
U = U
1
+U
2
+ +U
n
. (3.1.10)
Jeli skorzystamy z pierwszego prawa Ohma (przeksztaconego do postaci U = IR) to
wzr powyszy przyjmie posta:
IR
s
= IR
1
+IR
2
+ +IR
n
, (3.1.11)
gdzie R
s
jest oporem zastpczym ukadu. Dzielc obie strony tego rwnania przez I,
otrzymujemy:
R
s
= R
1
+R
2
+ +R
n
=
n

i=1
R
i
. (3.1.12)
Opr zastpczy szeregowo poczonych opornikw jest rwny sumie algebraicznej ich
rezystancji.
a)
I R
1
R
2
R
n
I
U
1
U
2
U
n
I
R
s I
b)
I
I
1
R
1
I I
2
R
2
I
n
R
n
U
I
R
r
I
Rys. 3.1.5: Schemat szeregowego (cz a) i rwnolegego (cz b) poczenia opornikw. R
1
,
R
2
, R
n
oznaczaj warto rezystancji poszczeglnych opornikw obwodu, R
s
jest oporem za-
stpczym poczenia szeregowego, a R
r
jest oporem zastpczym poczenia rwnolegego.
W przypadku rwnolegego poczenia opornikw (rysunek 3.1.5b) spadek napicia
na kadym oporniku jest taki sam i jest rwny spadkowi napicia U na rezystancji
zastpczej R
r
. Zgodnie z pierwszym prawem Kirchhoa, natenia prdw I
i
pyncych
przez poszczeglne oporniki sumuj si do wartoci natenia prdu I wpywajcego
do tego ukadu (rysunek 3.1.5b), co mona zapisa w postaci:
I = I
1
+I
2
+ +I
n
. (3.1.13)
Wykorzystujc pierwsze prawo Ohma (przeksztacone do postaci I = U/R) moemy
powysze rwnanie zapisa jako:
122 Elektryczno
U
R
r
=
U
R
1
+
U
R
2
+ +
U
R
n
. (3.1.14)
Dzielc obie strony przez U otrzymujemy:
1
R
r
=
1
R
1
+
1
R
2
+ +
1
R
n
. (3.1.15)
Odwrotno oporu zastpczego R
r
rwnolegle poczonych opornikw jest rwna alge-
braicznej sumie odwrotnoci rezystancji poszczeglnych opornikw.
Pomiar oporu elektrycznego w ukadzie mostka Wheatestonea
Mostek Wheatestonea jest ukadem czterech opornikw poczonych w czworobok
oraz czuego galwanometru (tutaj mikroamperomierz) i rda zasilania napiciem
staym wczonych w jego przektne (rysunek 3.1.6). Mostek pozwala na precyzyjny
pomiar oporu bez koniecznoci pomiaru napicia i natenia prdu. Ukad ten moe
znajdowa si tylko w jednym z dwch stanw: albo U
CD
= 0 i przez galwanometr
prd nie pynie (mwimy, e mostek jest zrwnowaony), albo U
CD
,= 0 i w gazi CD
pynie prd (mostek jest niezrwnowaony). Galwanometr jest tu tylko wskanikiem
przepywu prdu w gazi CD, pozwalajc odrni stan zrwnowaonego mostka od
stanu niezrwnowaonego.
D
A
I
4
C
A B
I
2
R
x
R
D
I
5
I
3
R
2
I
6
R
2
I
1
+
I
1
SEM
Rys. 3.1.6: Schemat mostka Wheatstonea z zaznaczonymi kierunkami przepywu prdw. Li-
tery A, B, C i D oznaczaj wzy sieci elektrycznej. R
1
i R
2
oznaczaj oporniki o ustalonej
wartoci oporu, R
D
opornic dekadow, a R
X
badany opornik.
Temperaturowa zaleno oporu przewodnikw 123
Rozpatrujc przypadek zrwnowaonego mostka Wheastonea, zauwaamy e (ry-
sunek 3.1.6 wzy C i D maj ten sam potencja (s rwnowane). Wobec tego I
4
= 0,
a z tego wynika i I
2
= I
5
= I
D
oraz I
3
= I
6
= I
C
, gdzie I
C
i I
D
oznaczaj natenie
prdu pyncego przez wze C i D odpowiednio. Korzystajc ze wzoru (3.1.9) moemy
zapisa R
X
I
D
= R
1
I
C
(dla oczka ACD) i R
D
I
D
= R
2
I
C
(dla oczka CBD), z czego
wynika, e:
R
X
R
D
=
R
1
R
2
. (3.1.16)
Zastosowanie praw Kirchhoa do ukadu mostka Wheastonea prowadzi do rwnania
(3.1.16), ktre pozwala na wyznaczenie wartoci nieznanego oporu z zalenoci:
R
X
=
R
1
R
2
R
D
. (3.1.17)
Jeeli opory R
1
i R
2
maj tak sam warto, to opr badanego opornika jest wprost
rwny oporowi nastawionemu na opornicy dekadowej przy zrwnowaonym mostku.
3.1.2 Przebieg pomiarw
Ukad dowiadczalny
W skad ukadu dowiadczalnego (fotograa 3.1.7) wchodz: zestaw trzech opor-
nikw wykonanych z rnych materiaw (gratu, niklu i platyny), dwa oporniki o tej
samej rezystancji poczone ze sob szeregowo (oporniki drutowe 10 ; dokadno 5%),
opornica dekadowa, termometr rtciowy, miernik uniwersalny, klucz i/lub komutator.
Obwd elektryczny zasilany jest ze rda napicia staego 1.5 V. Badane oporniki
zanurzone s w zlewce z olejem paranowym, ktra umieszczona jest w kpieli wodnej
podgrzewanej na maszynce elektrycznej z termostatem.
Przebieg dowiadczenia
Dowiadczenie rozpoczynamy od pomiaru oporu dostpnych opornikw za pomoc
miernika uniwersalnego (wykorzystujc funkcj omomierza). Pomiar oporu powtarza-
my w ukadzie mostka Wheastonea. Zestawiamy poczenie szeregowe, a nastpnie
rwnolege dwch wybranych opornikw i dokonujemy pomiaru oporu tych pocze.
W przypadku poczenia rwnolegego dokonujemy pomiarw dla opornikw o porw-
nywalnych oporach oraz o oporach znacznie si rnicych (np. ok. 10 i 100 ).
Sprawdzamy zgodno uzyskanych wynikw z przewidywanymi na podstawie rwna
(3.1.12) i (3.1.15). Przeprowadzamy analiz niepewnoci pomiarowych.
Drug cz dowiadczenia rozpoczynamy od wybrania dwch opornikw, dla kt-
rych badana bdzie zaleno ich oporu od temperatury. Najlepiej, wybra oporniki
o porwnywalnym oporze, gdy dziki temu unikamy zmian rzdw rezystancji na
opornicy dekadowej. Usprawnia to przebieg pomiarw i znacznie zmniejsza prawdopo-
dobiestwo uszkodzenia mikroamperomierza przez nagy skok wartoci natenia prdu
124 Elektryczno
Rys. 3.1.7: Ukad dowiadczalny do badania temperaturowej zalenoci oporu.
przepywajcego przez niego w przypadku, gdy mostek jest niezrwnowaony. Nastp-
nie naley poczy ukad mostka Wheatestonea (schemat na rysunku 3.1.6). Zlewk
zewntrzn (o pojemnoci 0.5 l) napeni wod destylowan do okoo 3/4 wysokoci
(wiksza ilo podczas wrzenia bdzie si wylewa na powierzchni grzejn maszyn-
ki). Po przedyskutowaniu szczegowego planu pomiarw z asystentem prowadzcym
wiczenie naley, powoli ogrzewajc ukad, dokonywa pomiaru oporu badanych opor-
nikw (na przemian) co kilka stopni. Aby usprawni proces chodzenia mona wynurzy
zlewk wewntrzn nad powierzchni wody i uy wentylatora.
3.1.3 Opracowanie wynikw
Wykona wykres zalenoci oporu od temperatury dla badanych opornikw nano-
szc wszystkie punkty pomiarowe (najlepiej w jednym ukadzie wsprzdnych, uywa-
jc rnych symboli dla rnych materiaw oraz wersji symbol peny i symbol pusty
dla temperatury rosncej i malejcej). Mona wykona wykres oporu zredukowanego
R/R
0
od temperatury wzgldnej (T T
0
) - w tym przypadku naley zwrci szcze-
gln uwag na poprawn propagacj niepewnoci pomiarowych. Jeeli pomiar oporu
wykonywany by w tych samych temperaturach zarwno podczas ogrzewania jak i cho-
dzenia ukadu naley rozway zasadno wzicia do rozwaa wartoci redniej R w
danej temperaturze. Dla kilku punktw nanie prostokty niepewnoci pomiarowych.
Oceni czy z powodu bdw grubych nie naley pewnych punktw odrzuci z dal-
szego opracowania (tj. sprawdzi czy punkty wyranie odbiegajce od spodziewanej
zalenoci liniowej to wynik zego wpisania danych z tabeli pomiarowej, czy te innych
czynnikw, sprbowa ustali jakich i czy da si takie bdy skorygowa czy te punkty
te naley, po podaniu uzasadnienia, zaniedba w dalszym opracowaniu). Do punktw
eksperymentalnych dopasowa prost metod regresji liniowej (klasycznej czy waonej
Wyznaczanie pojemnoci kondensatora metod rozadowania 125
wybr uzasadni) i na bazie wartoci parametrw prostej i ich niepewnoci wyznaczy
temperaturowy wspczynnik oporu waciwego i jego niepewno. Nastpnie wyzna-
czy warto temperaturowego wspczynnika oporu waciwego i jego niepewno
na podstawie pomiarw oporu w dwch dobrze wystabilizowanych temperaturach (za-
zwyczaj jest to temperatura pokojowa i temperatura wrzenia wody). W podsumowaniu
porwna z wartoci tablicow (np. z tabeli 3.1.1) i ze sob wartoci wspczynnika
wyznaczone tymi metodami oraz skomentowa uzyskane wyniki. Omwi czynniki,
ktre mogy mie wpyw na jako uzyskanych wynikw.
Tabela 3.1.1: Temperaturowy wspczynnik opornoci waciwej dla wybranych materiaw [46]
C Ni Pt
[1/deg] -0.005 0.006 0.003
3.2 Wyznaczanie pojemnoci kondensatora metod
rozadowania
Celem wiczenia jest wyznaczenie pojemnoci kondensatora i adunku na nim zgro-
madzonego oraz sprawdzenie zalenoci opisujcych pojemnoci zastpcze dla baterii
kondensatorw poczonych rwnolegle oraz szeregowo. Pomiary prowadzone s meto-
d rozadowania.
Zagadnienia do przygotowania:
pojemno kondensatora denicja;
obwody RC; adowanie i rozadowanie kondensatora;
zaleno natenia prdu pyncego w obwodzie RC od czasu;
pojemno zastpcza (rwnowana) baterii kondensatorw.
Literatura podstawowa: [15] 26.1, 26.2, 26.4, 28.8; literatura dodatkowa [2].
3.2.1 Podstawowe pojcia i denicje
Pojemno kondensatora
Kondensatorem nazywamy ukad dwch przewodnikw (zwanych okadkami kon-
densatora) rozdzielonych dielektrykiem. Jeeli adujemy kondensator tj. zwikszamy
adunek q zgromadzony na jego okadkach, ronie rwnie rnica potencjaw (napi-
cie) U midzy okadkami kondensatora, przy czym iloraz q/U pozostaje stay. Iloraz
q/U jest wic wielkoci charakterystyczn dla danego kondensatora i nazywamy go
pojemnoci kondensatora. Pojemno kondensatora zaley od jego rozmiarw geo-
metrycznych oraz od rodzaju wypeniajcego go dielektryka. Jednostk pojemnoci
w ukadzie SI jest farad (1 F = 1 C/V ). W praktyce stosowane s jednostki podwie-
lokrotne: mili-, mikro-, nano- i pikofarad (10
3
F, 10
6
F, 10
9
F i 10
12
F).
126 Elektryczno
Rozadowanie kondensatora w obwodzie RC
Szeregowy obwd RC przedstawiony jest na rysunku 3.2.1a (opr wewntrzny r-
da oraz opory pocze zaniedbujemy). Po ustawieniu przecznika (klucza) P w po-
oenie 1 w obwodzie pynie prd adowania, a do cakowitego naadowania konden-
satora. Na okadkach kondensatora zgromadzony zostaje adunek q, a midzy jego
okadkami panuje rnica potencjau U
0
, taka e:
q = CU
0
, (3.2.1)
+
_
R
P
U
0
1
C
2
a) b)
U
0
I
0
=
R
t
I
I
0
I=I
0
e
-t/RC
Rys. 3.2.1: Obwd RC: a) schemat obwodu RC, b) zaleno prdu rozadowania od czasu.
gdzie C jest pojemnoci kondensatora. Po przestawieniu klucza P w pooenie 2 na-
stpuje rozadowanie kondensatora. Jeeli z okadek odprowadzony zostanie adunek
dq to rnica potencjaw midzy okadkami zmaleje o dU i speniony bdzie zwizek:
q dq = C (U
0
dU) . (3.2.2)
Odejmujc stronami rwnania (3.2.1) i (3.2.2) otrzymamy:
dq = CdU. (3.2.3)
Przez opr R popynie prd I speniajcy warunek:
dq = Idt, (3.2.4)
a poniewa w obwodzie mamy tylko opr omowy, wic:
dU = RdI. (3.2.5)
Po wstawieniu rwnan (3.2.4) i (3.2.5) do rwnania (3.2.3) i przeksztaceniach otrzy-
mujemy:
dI
I
=
1
RC
dt, (3.2.6)
Wyznaczanie pojemnoci kondensatora metod rozadowania 127
skd po scakowaniu:
ln
I
I
0
=
1
RC
t, (3.2.7)
co mona zapisa w postaci rwnowanej:
I = I
0
e
t/
, (3.2.8)
gdzie = RC nazywamy sta czasow obwodu, I
0
jest prdem pyncym w obwodzie
w chwili t = 0. Z ostatniego wzoru wynika, e natenie prdu rozadowania maleje
wykadniczo z czasem, z szybkoci okrelon przez sta czasow (rysunek 3.2.1b).
Znajc sta czasow i warto I
0
(w naszym przypadku I
0
= U
0
/R) moemy
obliczy adunek q, ktry zosta zgromadzony na okadkach kondensatora. W chwili
t = 0 na kondensatorze znajduje si adunek q, a po cakowitym rozadowaniu, czyli
w chwili t = na kondensatorze jest adunek 0. Wic podstawiajc rwnanie (3.2.8) do
rwnania (3.2.4) i cakujc po czasie w granicach (0, ) oraz po adunku w granicach
(q, 0) otrzymujemy:
q = I
0
. (3.2.9)
czenie kondensatorw
Rozwaymy tutaj najprostsze poczenia kondensatorw tj. poczenie szeregowe
i rwnolege (rysunek 3.2.2). Wyznaczajc pojemno zastpcz ukadu (baterii) kon-
densatorw korzystamy z waciwoci elektrostatycznych przewodnikw (powierzchnia
przewodnika jest powierzchni ekwipotencjaln tzn. jest zbiorem punktw o takim
samym potencjale elektrycznym) i z zasady zachowania adunku.
C
s
+q -q
C
k
C
2
C
1
+q +q +q -q -q -q
C
n
C
2
C
1
C
r
+q -q
a) b)
U
0
U
0
U
0
U
0
Rys. 3.2.2: czenie kondensatorw: a) rwnolege, b) szeregowe.
W przypadku kondensatorw poczonych rwnolegle taka sama rnica potencja-
w U
0
jest przyoona do kadego z kondensatorw (rysunek 3.2.2a), natomiast adu-
nek, ktry gromadzi si na kondensatorach jest zaleny od ich pojemnoci (q
i
= C
i
U
0
).
128 Elektryczno
Cakowity adunek zgromadzony w baterii kondensatorw jest sum adunkw zgroma-
dzonych na okadkach poszczeglnych kondensatorw (q = q
1
+q
2
+ +q
n
=
n

i=1
q
i
).
Bateri kondensatorw poczonych rwnolegle mona zastpi jednym kondensatorem
o pojemnoci C
r
takiej, e przyoenie do jego okadek rnicy potencjaw U
0
spowo-
duje zgromadzenie na nim adunku q (q = C
r
U
0
). Tak wic, pojemno zastpcza dla
ukadu n kondensatorw poczonych rwnolegle jest sum ich pojemnoci:
C
r
=
n

i=1
C
i
. (3.2.10)
W przypadku gdy rnica potencjaw U
0
przyoona jest do ukadu kondensato-
rw poczonych szeregowo (rysunek 3.2.2b), suma spadkw napi na poszczeglnych
kondensatorach jest rwna przyoonej rnicy potencjaw (U
0
=
k

j=1
U
j
). Zgodnie
z zasad zachowania adunku w wyniku adowania baterii kondensatorw poczonych
szeregowo, na kondensatorach zgromadz si jednakowe adunki q, a na okadkach kon-
densatorw wytworz si rnice potencjaw U
j
= q/C
j
. Wobec tego dochodzimy do
zalenoci:
1
C
s
=
k

j=1
1
C
j
. (3.2.11)
Tak wic, w przypadku ukadu k kondensatorw poczonych szeregowo odwrotno
pojemnoci zastpczej jest sum odwrotnoci pojemnoci kondensatorw tworzcych
bateri.
3.2.2 Przebieg pomiarw
Ukad dowiadczalny
W skad ukadu dowiadczalnego wchodz: rdo stabilizowanego napicia staego
o napiciu U
0
= 6 V , mikroamperomierz o zakresie do 100 A, opornica dekadowa R
o zakresie conajmniej 40 k, przycisk zaczajcy P, badane kondensatory, przewody
poczeniowe, stoper. Schemat pocze przedstawiony jest na rysunku 3.2.3.
Przebieg dowiadczenia
Wyznaczanie pojemnoci kondensatora i zgromadzonego na nim adunku
Na opornicy dekadowej nastawi wstpnie tak warto, by przy napiciu zasila-
jcym 6 V warto prdu pyncego w obwodzie nie przekroczya 2/3 zakresu mikro-
amperomierza. Poczy ukad wedug schematu przedstawionego na rysunku 3.2.3.
Sprawdzi poprawno poczonego ukadu (sprawdzi biegunowo mikroamperomie-
rza).
Wyznaczanie pojemnoci kondensatora metod rozadowania 129
mA
+
+
+
_
_
_
R
P
U
0
C
Rys. 3.2.3: Schemat ukadu do wyzna-
czania pojemnoci i adunku kondensa-
tora metod rozadowania.
Zamkn obwd wciskajc przycisk P. Po
ustabilizowaniu si wartoci pyncego prdu
ustawi t warto dokadnie na 80 A, dobie-
rajc odpowiednio opr opornicy dekadowej (re-
gulujc rezystancj opornicy dekadowej nie wolno
doprowadzi do przekroczenia zakresu mikroam-
peromierza). Zapisa warto prdu I
0
oraz war-
to rezystancji opornicy dekadowej R.
Wcisn przycisk P, poczeka do chwili uzy-
skania stabilnego wskazania 80 A i nastp-
nie rozczy obwd poprzez zwolnienie przyci-
sku, jednoczenie uruchamiajc stoper. Zatrzy-
ma stoper w chwili przejcia wskazwki mikro-
amperomierza przez z gry ustalon warto pr-
du I
n
. Zapisa t warto prdu oraz czas roz-
adowania kondensatora. Wartoci prdu I
n
wy-
godnie jest ustali jako: 70; 65;... ; 10; 5 A. Dla danej wartoci prdu I
n
trzykrotnie
powtrzy pomiar czasu rozadowania kondensatora. Pomiary powtrzy dla innego
kondensatora.
Wyznaczanie pojemnoci dwch kondensatorw poczonych rwnolegle
Zmodykowa ukad pomiarowy wczajc w miejsce kondensatora C poczone
rwnolegle kondensatory, ktrych pojemnoci zostay wczeniej zmierzone. Wyznaczy
pojemno tego ukadu w analogiczny sposb jak poprzednio.
Wyznaczanie pojemnoci dwch kondensatorw poczonych szeregowo
Zmodykowa ukad pomiarowy wczajc w miejsce kondensatora C poczone
szeregowo kondensatory, ktrych pojemnoci zostay wczeniej zmierzone. Wyznaczy
pojemno tego ukadu t sam metod co poprzednio.
3.2.3 Opracowanie wynikw
Sporzdzi wykresy zalenoci prdu rozadowania I oraz logarytmu ln(I/I
0
) od
czasu dla badanych kondensatorw oraz ich pocze. Metod regresji liniowej znale
wartoci staej czasowej, a nastpnie obliczy pojemnoci badanych kondensatorw
i ich pocze.
Wykorzystujc wzory wice pojemnoci kondensatorw tworzcych bateri z po-
jemnociami zastpczymi obliczy pojemnoci zastpcze dla uywanych tutaj konden-
satorw poczonych rwnolegle i szeregowo.
Przeprowadzi rachunek niepewnoci metod rniczki zupenej. Porwna wartoci
obliczonych pojemnoci zastpczych z wartociami wyznaczonymi eksperymentalnie.
130 Elektryczno
3.3 Wyznaczanie wspczynnika Halla
Bezporednim celem wiczenia jest zbadanie zjawiska Halla, wyznaczenie wsp-
czynnika Halla oraz gstoci nonikw adunku dla badanej prbki przewodzcej.
Zagadnienia do przygotowania:
zachowanie si czstki naadowanej w polach magnetycznym i elektrycznym;
potencja i napicie pola elektrycznego;
zjawisko przewodnictwa zaleno pomidzy wartoci natenia prdu elektrycz-
nego, a wielkociami mikroskopowymi tzn. adunkiem i gstoci nonikw prdu;
zjawisko Halla napicie Halla, wspczynnik Halla (opis i wyprowadzenie koco-
wego wzoru powinno by umieszczone w czci teoretycznej sprawozdania);
sposoby wytwarzania jednorodnego pola magnetycznego.
Literatura podstawowa: [2], [25], [26].
3.3.1 Podstawowe pojcia i denicje
Na czstk posiadajc adunek q i znajdujc si w polu elektrycznym o nateniu

E dziaa sia

F
E
= q

E. Jej lierunek jest zgodny z kierunkiem wektora natenia pola


elektrycznego

E. Sia dziaa niezalenie od prdkoci v naadowanej czstki, nawet
wtedy, gdy v = 0. Dziaanie tej siy zmienia energi kinetyczn czstki, a wic zmienia
warto jej prdkoci.
Na naadowan czstk znajdujc si w polu magnetycznym o indukcji

B dzia-
a sia Lorentza

F
B
= qv

B, ktrej kierunek jest zawsze prostopady do wektora
indukcji pola magnetycznego

B i prdkoci v. Sia ta dziaa tylko na czstk poru-
szajc si (czyli gdy v ,= 0), powoduj ac zakrzywienie toru czstki. Poniewa sia ta
jest zawsze prostopada do wektora przesunicia ds, to wykonywana przez ni praca
W =

Fds = 0. W konsekwencji tego nie zachodzi zmiana energii kinetycznej czstki
pod wpywem dziaania pola magnetycznego. Pole magnetyczne moe zmieni kierunek
wektora prdkoci poruszajcej si czstki, ale nie moe zmieni wartoci jej prdkoci.
W 1879 roku Edwin Hall odkry zjawisko, nazwane pniej jego imieniem, bdce
bezporednim efektem oddziaywania pola magnetycznego na poruszajce si noniki
adunku w przewodniku. Rozwamy prostopadocienn pytk przewodnika o wymia-
rach a, b i c, przez ktr przepywa prd o nateniu I (rysunek 3.3.1).
Przepyw prdu polega na uporzdkowanym ruchu nonikw adunku q. Jeeli licz-
ba nonikw adunku w jednostce obj etoci wynosi n
0
, a ich rednia pr edko jest rwna
v, to g esto pyn acego pr adu mona opisa rwaniem:
j = qvn
0
. (3.3.1)
Jeeli pr ad przepywa przez powierzchni e S prostopad do kierunku prdu, to
nat eenie pyn acego pr adu wynosi I = jS. Dla powierzchni w ksztacie prostok ata o
bokach a i b mamy S = ab, wi ec nat eenie pr adu mona zapisa jako:
I = qvn
0
ab. (3.3.2)
Wyznaczanie wspczynnika Halla 131
U
H
a
b
E
H
B
B
F
B
j
Y
K
u
X
U
H
a
b
E
H
B
B
F
B
Y
K
X
a)
b)
j
u
j
j
L
L
Rys. 3.3.1: Pytka wykorzystywana w zjawisku Halla. a) przypadek ujemnych nonikw adunku
b) przypadek dodatnich nonikw adunku.
Dla adunkw dodatnich (q > 0) kierunek wektora prdkoci pokrywa si z kierun-
kiem pyncego prdu, natomiast adunki ujemne (q < 0) poruszaj si w kierunku
przeciwnym wzgldem prdu.
Pytk umieszczamy w zewntrznym polu magnetycznym o indukcji

B, prostopa-
dym do wektora prdkoci v. Na poruszajce si noniki adunku dziaa sia Lorentza

F
B
. Poniewa wektory v i

B s prostopade to warto siy Lorentza wynosi:
F
B
= qvB. (3.3.3)
Pod wpywem tej siy adunki, niezalenie od znaku, odchylane s w kierunku grnej
cianki pytki i tam powstaje ich nadmiar, a w pobliu dolnej cianki pojawia si
ich niedomiar. Wskutek tego w pytce wytwarza si dodatkowe pole elektryczne

E
H
w kierunku pionowym, ktrego zwrot jest zawsze od potencjau wyszego do niszego
(rysunek 3.3.1). Pole to dziaa na adunki si o wartoci:
F
E
= qE
H
, (3.3.4)
ktra skierowana jest przeciwnie do siy Lorentza i jest jej rwna co do wartoci bez-
wzgldnej F
E
= F
B
. Zakadajc jednorodno pola elektrycznego

E
H
, rnica poten-
132 Elektryczno
cjaw midzy punktami K i L, nazywana napi eciem Halla, wynosi U
H
= E
H
a. Korzy-
stajc z rwna (3.3.3) i (3.3.4), dziki rwnoci si F
E
i F
B
otrzymujemy wyraenie
na napicie Halla U
H
:
U
H
= vBa. (3.3.5)
Korzystajc z rwna (3.3.2) i (3.3.5), otrzymujemy:
U
H
=
1
qn
0
IB
b
, (3.3.6)
gdzie wielko R
H
=
1
qn
0
nazywana jest wspczynnikiem Halla. A zatem ostatecznie:
U
H
= R
H
IB
b
. (3.3.7)
Zaleno (3.3.7) wskazuje dowiadczaln metod wyznaczania wspczynnika Halla
dla rnych materiaw. Przy znanej gruboci pytki b konieczny jest pomiar wartoci
U
H
, I oraz B. Wyznaczony wspczynnik Halla pozwala na okrelenie koncentracji
nonikw adunku.
Zgodnie z zastosowanym w powyszych rozwaaniach klasycznym modelem prze-
wodnictwa (gaz swobodnych elektronw), znak i warto wspczynnika Halla zaley
od rodzaju nonikw adunku i ich gstoci. Dla elektronw wspczynnik Halla R
H
jest ujemny, a dla dziur dodatni. W wikszoci metali nonikami adunku s elektrony.
Gsto nonikw adunku okrelona z pomiarw efektu Halla dla metali jednowarto-
ciowych takich jak Li, Na, Ag, gdzie na jeden atom przypada jeden elektron przewod-
nictwa, pozostaje w dobrej zgodnoci z wynikami innych metod pomiarowych i oblicze.
Jednake ten klasyczny model nie daje dobrych wynikw dla metali o bardziej skom-
plikowanej budowie powok elektronowych (Fe, Bi, Cd), a take dla pprzewodnikw
i w tym przypadku naley szuka wyjanienia w teorii pasm elektronowych.
3.3.2 Przebieg pomiarw
Ukad dowiadczalny
Ukad eksperymentalny daje mozliwo pomiaru zalenoci pozwalaj acych na wy-
znaczenie wspczynnika Halla zgodnie z rwnaniem (3.3.7). Stosowany do wykonania
tego wiczenia zestaw dowiadczalny przedstawiony jest na rysunku 3.3.2. Ukad do-
wiadczalny skada si e z nast epuj acych elementw: pyty z prbk a (1), ukadu zasilania
pyty z prbk a oraz elektromagnesu (2), konsoli teslomierza (3) wraz z sond a (4), elek-
tromagnesu z dwoma nabiegunnikami (5) oraz zestawu miernikw uniwersalnych (6).
Jeden z tych miernikw o wi ekszej precyzji suy do pomiaru napi ecia Halla U
H
, drugi
miernik uywany jest do pomiaru pr adu I
C
pyn acego przez uzwojenia elektromagnesu.
Naley zwrci uwag e, i przy obydwch kocach uzwoje elektromagnesu zaznaczone
s a kierunki nawini ecia przewodw.
Wyznaczanie wspczynnika Halla 133
Rys. 3.3.2: Schemat po aczenia elementw ukadu pomiarowego. Symbolem (6) zaznaczono
miejsca odczytu wartoci U
H
i I
C
za pomoc a miernikw uniwersalnych. Symbolem I
P
na wy-
wietlaczu wbudowanym w pyte oznaczono miejsce odczytu pr adu pyn acego przez prbk e .
Pokazano take sposb umieszczenia w otworze pyty sondy (4) do pomiaru indukcji pola ma-
gnetycznego w miejscu prbki.
Pyta z prbk a
Na rysunku 3.3.3 przedstawiono pyt e, w ktrej umieszczona jest prbka (zaznaczona
na niebiesko), wraz z oznaczeniami wedug poniszego opisu:
(b)
(c)
(a)
U [mV]
P
U [mV]
H
prbka
(d)
Rys. 3.3.3: Pyta z prbk a (opis oznacze w tekcie).
134 Elektryczno
U
H
, U
P
- wyjcia do pomiaru odpowiednio napi ecia Halla U
H
oraz napi ecia na
prbce U
P
. Do tych wyj pod acza si e mierniki uniwersalne pracuj ace jako mili-
woltomierze (mV);
a - wywietlacz wartoci pr adu prbki I
P
(jednostka mA). Wywietlacz ten jest
uniwersalny i moe alternatywnie pracowa jako wskanik temperatury. Naley
zwrci uwag a co wywietlacz wskazuje aktualnie i ewentualnie zmieni ustawie-
nie (przy pomocy przycisku c) na adan a wielko;
b - pokr eto do regulacji wartoci pr adu I
P
;
c - przycisk zmiany pomi edzy wskazaniem wartoci pr adu I
P
a temperatury na
wywietlaczu a
d - pokr eto zerowania (kompensacji) napi ecia U
H
.
Na odwrocie pyty znajduj a si e wejcia zasilania. Naley po aczy je z odpowied-
nimi wyjciami ukadu zasilaj acego (na rysunku 3.3.4 oznaczone przez a). Rwnie na
odwrocie znajduje si e przycisk w aczaj acy ogrzewanie prbki, ktre nie jest uywane
w tym eksperymencie. Naley uwaa, by nie wcisn a tego przycisku, gdy spowoduje
to natychmiastowe grzanie prbki i konieczne b edzie odczekanie, a jej temperatura
powrci do wartoci pokojowej.
Ukad zasilania pytki z prbk a oraz elektromagnesu
Na rysunku 3.3.4 przedstawiono zasilania pytki z prbk a oraz elektromagnesu, wraz
z oznaczeniami wedug poniszego opisu:
a - wyjcia +/- zasilania pytki z prbk a (12V);
b - wyjcia +/- zasilania elektromagnesu;
c - pokr eta sterowania napi eciem i nat eeniem pr adu elektromagnesu.
(b)
(c)
(a)
Rys. 3.3.4: Ukad zasilaj acy pyte z prbk a i elektromagnes (opis oznacze w tekcie).
Wyznaczanie wspczynnika Halla 135
Teslomierz - konsola teslomierza i sonda
Pyta czoowa konsoli przedstawiona na rysunku 3.3.5 zawiera:
a - wywietlacz cyfrowy podaj acy warto indukcji pola magnetycznego (jednost-
ka mT), z dokadnoci a zalen a od ustawionego zakresu pomiaru. Dla zakresu
0-20 mT dokadno jest 0.01 mT, dla zakresu 0-200 mT dokadno jest 0.1 mT
oraz dla zakresu 0-1000 mT dokadno jest 1 mT;
b - pokr eto zmiany zakresu (0-20, 0-200 i 0-1000 mT);
c - ruba zgrubnej regulacji zera teslomierza;
d - wejcie dla sondy;
e - prze acznik w tryb pomiaru pola zmiennego (alternating eld) lub pola staego
(direct eld);
f - pokr eto precyzyjnej regulacji zera teslomierza;
g - wyjcia do pod aczenia zewn etrznych urz adze pomiarowych (nie uywane w
eksperymencie).
(d)
(e)
(a)
(g)
(c)
(b) (f)
Rys. 3.3.5: Konsola teslomierza wraz z oznaczeniem poszczeglnych elementw.
czujnik
Rys. 3.3.6: Sonda.
Sonda (przedstawiona na rysunku 3.3.6) pod aczona do teslomierza pozwala na
pomiar wartoci i zwrotu wektora indukcji pola magnetycznego. Sonda skada si e z
uchwytu zaopatrzonego w naklejk e znamionow a oraz paskiego ramienia, na ktre-
go kocu umieszczony jest czujnik nat eenia pola magnetycznego (na rysunku 3.3.6
zaznaczony na czerwono). Rami e jest zazwyczaj osoni ete metalow a nakadk a, ktr a
136 Elektryczno
naley zdj a przed przyst apieniem do pomiarw. Po zakoczeniu dowiadczenia naley
z powrotem zaoy oson e.
Podczas pomiaru sonda powinna by ustawiona tak, aby paska powierzchnia ramie-
nia bya prostopada do linii pola magnetycznego, a czujnik znajdowa si e nieruchomo
w miejscu, w ktrym wykonywany jest pomiar. Wynik dodatni pomiaru wartoci induk-
cji magnetycznej oznacza, e linie pola magnetycznego zwrcone s a w kierunku sondy
od strony uchwytu, po ktrej znajduje si e naklejka znamionowa. Z kolei wynik ujemny
wskazuje na zwrot wektora wychodz acy od strony uchwytu sondy zaopatrzonej w na-
klejk e. Warto indukcji magnetycznej mierzona z dala od rda pola magnetycznego
(np. nabiegunnikw elektromagnesu) powinna wynosi okoo 0.05 mT. Warto ta
odpowiada nat eeniu pola magnetycznego Ziemi, a jej znak zaley od ustawienia son-
dy wzgl edem linii pola magnetycznego Ziemi. Otrzymana warto stanowi tzw. zero
teslomierza. Jeeli mierzona warto znacznie odbiega od podanej, naley najpierw
skorygowa zero teslomierza pokr etem oznaczonym symbolem f na rysunku 3.3.5,
a w miar e potrzeby rwnie pokr etem oznaczonym symbolem c na rysunku 3.3.5.
Dla sprawdzenia poprawnoci ustawienia zera naley sprawdzi, obracaj ac sond a w
obszarze z dala od rde pola magnetycznego, czy mierzone wartoci mieszcz a si e w
przedziale okoo 0.05 mT.
Przebieg dowiadczenia
Ukad dowiadczalny zestawi tak, jak to pokazano na rysunku 3.3.2. Ustawi od-
powiednio miernik uniwersalny I
C
na pomiar pr adu i przy pomocy ukadu zasilania
cewek ustawi warto pr adu na 0.5 A. Nast epnie dokona identykacji biegunw ma-
gnesu za pomoc a sondy. Koryguj ac pooenie nabiegunnikw zadba o jak najbardziej
jednorodne pole magnetyczne w szczelinie mi edzy biegunami elektromagnesu. Usta-
wienia te mog a wpyn a na kocowy wynik dowiadczenia.
Wykorzystuj ac teslomierz, zmierzy warto indukcji pola magnetycznego B po-
mi edzy nabiegunnikami dla rnych wartoci pr adu cewek elektromagnesu I
C
. Warto
pr adu I
C
, zmienian a przy pomocy pokr eta oznaczonego symbolem c na rysunku 3.3.4,
odczytywa uywaj ac miernika uniwersalnego (w trybie amperomierza) w aczonego w
obwd szeregowo (oznaczonego symbolem 6 na rysunku 3.3.2). Warto pr adu I
C
nie
powinna przekracza 1.5 A, co odpowiada indukcji pola magnetycznego mi edzy na-
biegunnikami okoo 320 mT. Po dokonaniu pomiarw wyj a sond e z pyty z prbk a i
wy aczy konsol e teslomierza.
Pr ad prbki I
P
regulowany jest przy pomocy pokr eta oznaczonego symbolem c na
rysunku 3.3.3. Warto tego pr adu odczytywa naley na wywietlaczu oznaczonym
symbolem a na rysnuku 3.3.3. Warto napi ecia Halla U
H
odczytywa na mierniku
uniwersalnym (w trybie miliwoltomierza) oznaczonym symbolem 6 na rysunku 3.3.2.
Zgodnie z rwnaniem (3.3.7) wyznaczenia staej Halla R
H
mona dokona na pod-
stawie pomiaru zalenoci napi ecia U
H
od wartoci pr adu cewek elektromagnesu I
C
przy staej wartoci pr adu prbki I
P
. Mona take wyznaczy sta a Halla badaj ac za-
leno napi ecia U
H
od wartoci pr adu prbki I
P
przy staej wartoci pr adu zasilania
Badanie charakterystyk tranzystora 137
cewek elektromagnesu I
C
. W wiczeniu naley wykorzysta obie metody. W pierw-
szej metodzie dla trzech wartoci pr adu I
P
dokona pomiaru wartoci napi ecia U
H
,
zmieniaj ac pr ad zasilania cewek I
C
. W drugiej metodzie dla jednej wartoci pr adu I
C
dokona pomiaru zalenoci napi ecia U
H
od pr adu I
P
.
3.3.3 Opracowanie wynikw
Na podstawie zmierzonych wartoci indukcji pola magnetycznego B dla rnych
wartoci pr adu cewek elektromagnesu I
C
sporz adzi wykres kalibracyjny B(I
C
), a
nast epnie korzystaj ac z regresji liniowej wyznaczy wspczynniki linii prostej opi-
suj acej t a zaleno oraz ich niepewnoci. Korzystaj ac z rwnania prostej kalibracyj-
nej, przeliczy zarejestrowane w dalszej cz eci dowiadczenia wartoci pr adu I
C
na
odpowiadaj ace im wartoci indukcji magnetycznej B. Obliczy take niepewnoci wy-
znaczonych wartoci indukcji magnetycznej B.
Dla pomiarw zalenoci U
H
w fukcji I
C
, dla kadej z wartoci pr adu prbki I
P
,
sporz adzi wykresy napi ecia Halla U
H
w funkcji B i dopasowa proste metod a re-
gresji liniowej. Dla pomiarw zalenoci U
H
(I
P
) przy staej wartoci I
C
, sporz adzi
wykres U
H
w funkcji I
P
i dopasowa prost a metod a regresji liniowej. Z otrzymanych
wspczynnikw dopasowanych linii prostych, korzystaj ac z rwnania (3.3.7), obliczy
wspczynnik Halla wraz z niepewnoci a pomiarow a. Obliczy g esto nonikw pr adu
i niepewno pomiarow a tej wielkoci.
3.4 Badanie charakterystyk tranzystora
Celem wiczenia jest wyznaczenie charakterystyk tranzystora npn w ukadzie ze
wsplnym emiterem WE.
Zagadnienia do przygotowania:
pprzewodniki, zcze p-n;
budowa i zasada dziaania tranzystora;
charakterystyki tranzystora w ukadzie WE;
ukady pracy tranzystora.
Literatura podstawowa: [2], [4], [19].
3.4.1 Podstawowe pojcia i denicje
Pprzewodniki
Pprzewodniki s to ciaa stae charakteryzujce si tym, e ich przewodno elek-
tryczna ronie w szerokim zakresie wraz z temperatur i wykazuje wraliwo na nie-
zmiernie mae iloci niektrych domieszek. Grupa tych materiaw ze wzgldu na prze-
wodnictwo elektryczne znajduje si pomidzy metalami a dielektrykami (izolatorami).
Pprzewodniki czyste chemicznie nazywamy samoistnymi. Pierwiastki czwartej grupy
ukadu okresowego, np. german i krzem s pprzewodnikami samoistnymi. Maj one
138 Elektryczno
struktur krystaliczn typu diamentu. Kady atom otoczony jest czterema najbliszy-
mi ssiadami, a para elektronw - po jednym z dwu ssiadujcych atomw - wytwarza
wizanie kowalencyjne. Zjawiska zachodzce w metalach, pprzewodnikach i izolato-
rach tumaczy si w sposb uproszczony za pomoc modelu pasmowego cia staych.
Dokadny opis jest moliwy tylko na podstawie kwantowej teorii ciaa staego.
W pprzewodnikach samoistnych w temperaturze zera bezwzgldnego pasmo wa-
lencyjne jest cakowicie zapenione, a pasmo przewodnictwa cakowicie puste (rysunek
3.4.1a). Oba pasma rozdziela przerwa energetyczna rzdu 1 eV . Pod wpywem wzbu-
dze termicznych, nawietlania lub przyoenia silnego pola elektrycznego elektrony
z pasma walencyjnego mog uzyska dodatkow energi, wystarczajc do przekrocze-
nia przerwy. Staj si wtedy swobodnymi nonikami prdu. Jednoczenie w pamie
walencyjnym pojawiaj si stany nieobsadzone (dziury) po elektronach, ktre rwnie
mog powodowa przepyw prdu. Liczba dziur jest rwna liczbie elektronw w pa-
mie przewodnictwa. W ten sposb pprzewodnik samoistny moe przewodzi prd
elektryczny, ktry skada si z prdu elektronowego w pamie przewodnictwa i pr-
du dziurowego w pamie walencyjnym. Przez cay czas zachodzi rekombinacja, dziki
ktrej elektrony z pasma przewodnictwa oddaj nadmiar energii i zapeniaj dziury
w pamie walencyjnym. W zwizku z tym deniuje si redni czas ycia nonikw prdu
elektrycznego.
a) b) c)
Ge
Ge
Ge
Ge
Ge
Ge
Ge
Ge
Ge
Ge
Ge
Ge
Ge
In
Ge
Ge
Ge
Ge
Ge
Ge
Ge
Ge
As
Ge
Ge
Ge
Ge
pasmowalencyjne
pasmoprzewodnictwa
pasmowalencyjne
pasmoprzewodnictwa
pasmowalencyjne
pasmoprzewodnictwa
poziomakceptorowy
poziomdonorowy
przerwaenergetyczna
Rys. 3.4.1: Wizania elektronowe w pprzewodniku samoistnym (a), typu p (b) oraz typu n (c).
Przedstawione s take pasma walencyjne i przewodzenia oraz stany energetyczne akceptorowe
i donorowe.
W pprzewodnikach domieszkowych istniej domieszki pierwiastkw z trzeciej lub
pitej grupy ukadu okresowego. Jeeli w sieci germanu zamiast jednego z jego ato-
mw znajdzie si atom z trzeciej grupy (ind, bor), to jedno z wiza atomu germanu
Badanie charakterystyk tranzystora 139
pozostanie niewysycone, gdy atom domieszki ma o jeden elektron mniej ni atom
germanu (rysunek 3.4.1b). Wizanie to moe by uzupenione dowolnym elektronem
z innego atomu germanu. Ten nowy elektron zajmie wtedy stan zlokalizowany przy
atomie domieszki, a jednoczenie pojawi si dziura w pamie walencyjnym. Domieszki
powodujce tego typu efekty nazywaj si akceptorami, a pprzewodnik domieszkowy
jest typu p (positive). Jeeli w sieci germanu znajdzie si atom z pitej grupy (arsen, an-
tymon), cztery z jego elektronw walencyjnych tworz wizania z ssiednimi atomami
germanu, a pity jest bardzo sabo zwizany (rysunek 3.4.1c). Niedua energia wy-
starcza, aby przenie ten elektron do pasma przewodnictwa. Domieszki tego rodzaju
nazywaj si donorami, a pprzewodnik jest typu n (negative).
Zcze p-n
Zczem p-n nazywamy granic istniejc w pprzewodniku midzy dwoma ob-
szarami typu p i typu n. Mona go utworzy nawet z jednego pprzewodnika przez
odpowiednie domieszkowanie.
W temperaturach wyszych od zera bezwzgldnego znaczna cz poziomw do-
mieszkowych jest zjonizowana. W pamie podstawowym czci p istniej wic dziury,
a w pamie przewodnictwa czci n elektrony. S to noniki wikszociowe. W kadym
pprzewodniku istniej rwnie noniki mniejszociowe: elektrony w p i dziury w n.
Liczba nonikw mniejszociowych zaley jedynie od temperatury i szerokoci pasma
zabronionego i ustala si w wyniku rwnowagi dynamicznej midzy procesami tworze-
nia oraz rekombinacji nonikw.
p
n
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
Rys. 3.4.2: Zcze p-n.
Na skutek zetknicia obu czci pprzewodnika
zaczyna wyrwnywa si stenie nonikw wikszo-
ciowych w kadym z pasm. W pamie przewodnic-
twa elektrony pyn z n do p, a w pamie walencyj-
nym dziury z p do n. Po stronie p pojawia si war-
stwa adunku ujemnego, a po stronie n dodatniego
(rysunek 3.4.2). Midzy tymi warstwami powstaje
prg potencjau, przeciwdziaajacy dalszemu prze-
chodzeniu tych nonikw. Przechodzenie dziur z ob-
szaru typu p do obszaru typu n oraz elektronw
w kierunku odwrotnym, a wic do obszarw, w kt-
rych staj si one nonikami mniejszociowymi, na-
zywa si wstrzykiwaniem nonikw.
Jeeli do pprzewodnika typu n przyoymy dodatni (w stosunku do pprzewod-
nika typu p) potencja elektrostatyczny, to bariera potencjau w zczu powikszy si.
Mwimy wtedy, e pprzewodnik zosta spolaryzowany w kierunku zaporowym. Prd
pyncy przez zcze jest may i ze wzrostem napicia szybko osiga nasycenie. Od-
miennie zachowuje si zcze przy polaryzacji odwrotnej, gdy potencja dodatni jest
przyoony do pprzewodnika typu p. Teraz bariera potencjau obnia si, co sprzy-
140 Elektryczno
ja znacznemu (wykadniczemu) wzrostowi prdu wraz ze wzrostem napicia. Mwimy
wtedy, e pprzewodnik zosta spolaryzowany w kierunku przewodzenia.
Tranzystory
Tranzystory s grup elementw elektronicznych o regulowanym (sterowanym)
przepywie adunkw elektrycznych. Ze wzgldu na zasad dziaania tranzystory dzieli
si na dwie grupy: tranzystory bipolarne i tranzystory unipolarne (polowe). Tranzysto-
rem bipolarnym nazywamy ukad zoony z trzech warstw pprzewodnika, uoonych
w kolejnoci pnp lub npn. Poszczeglne warstwy tranzystora nazywamy emiterem E,
baz B i kolektorem K.
Zcze EB polaryzujemy w kierunku przewodzenia, a zcze BK w kierunku zapo-
rowym. W obszarze emitera prd jest gwnie przenoszony przez noniki wikszociowe.
Przechodz one do bazy, gdzie jako noniki mniejszociowe dyfunduj do kolektora. Je-
eli grubo bazy jest duo mniejsza ni rednia droga dyfuzji tych nonikw, to prawie
wszystkie noniki wstrzykiwane z emitera do bazy osigaj kolektor. Tam znowu staj
si nonikami wikszociowymi, znacznie zwikszajc pyncy tam prd wsteczny.
Ukady pracy tranzystora
Tranzystor moe pracowa w rnych ukadach pocze, w ktrych cech charak-
terystyczn jest wsplna jedna z elektrod. Moliwa jest praca w ukadzie ze wsplnym
emiterem WE, ze wspln baz WB oraz ze wsplnym kolektorem WK. Przydat-
no tranzystora do celw praktycznych okrela si za pomoc parametrw, takich
jak wspczynnik wzmocnienia prdowego , opr wejciowy r
wej
, czy opr wyjciowy
r
wyj
:
=
_
I
K
I
B
_
U
KE
, (3.4.1)
r
wej
=
_
U
BE
I
B
_
U
KE
, (3.4.2)
r
wyj
=
_
U
KE
I
K
_
I
B
. (3.4.3)
Charakterystyki tranzystora w ukadzie WE
Charakterystyki tranzystorw podaj wzajemne zalenoci pomidzy prdami prze-
pywajcymi przez tranzystor a napiciami wystpujcymi midzy jego elektrodami.
Dostarczaj one wielu informacji dotyczcych wasnoci i moliwoci zastosowania tych
elementw pprzewodnikowych w ukadach elektronicznych. Wybrane charakterystyki
tranzystora w ukadzie WE:
charakterystyka wejciowa I
B
= f (U
BE
) przy U
KE
= const - krzywa jest charakte-
rystyk diody utworzonej przez zcze EB. Z charakterystyki obliczamy parametr
Badanie charakterystyk tranzystora 141
r
wej
dla okrelonego punktu (przedziau) pracy;
charakterystyka przejciowa I
K
= f (I
B
) przy U
KE
= const - zaleno jest na
caej dugoci prawie lini prost, wic mona przyj, e prd kolektora I
K
jest
proporcjonalny do prdu bazy I
B
. Z charakterystyki obliczamy parametr ;
charakterystyka wyjciowa I
K
= f (U
KE
) przy I
B
= const - prd I
K
szybko osi-
ga swoj sta warto. Jest to spowodowane zjawiskiem nasycenia, gdy powyej
pewnego napicia U
KE
wszystkie noniki adunku elektrycznego, pobudzone napi-
ciem U
KE
, bior udzia w tworzeniu prdu kolektora. Z charakterystyki obliczamy
parametr r
wyj
dla okrelonego punktu (przedziau) pracy.
Typowe wartoci parametrw tranzystorw pracujcych w ukadzie WE wynosz:
rezystancja wejciowa 50-5000 , rezystancja wyjciowa 10-500 k, wzmocnienie pr-
dowe 10-1000.
3.4.2 Przebieg pomiarw
Ukad dowiadczalny
Przyrzdy: tranzystor krzemowy npn, dwa zasilacze, cztery mierniki uniwersalne,
przewody, dodatkowy opr.
Schemat ukadu dowiadczalnego w ukadzie wsplnego emitera przedstawiony jest
na rysunku 3.4.3. Dodatkowy opornik R pozwala na lepsze sterowanie prdem bazy I
B
.
Naley rwnie zdawa sobie spraw z istniejcych oporw wewntrznych miernikw
uniwersalnych.
zasilacz zasilacz
A
A
V
V
R
I
B
B
K
I
K
U
KE
U
BE
E
Rys. 3.4.3: Schemat ukadu dowiadczalnego.
Przebieg dowiadczenia
Zapozna si z przyrzdami i zmontowa ukad wedug schematu, a nastpnie
sprawdzi ukad przed jego wczeniem.
Zmierzy jednoczenie charakterystyk wejciow i przejciow. W tym celu naley
ustawi napicie kolektor-emiter U
EK
przykadowo na 3 V . Nastpnie wykona pomia-
ry prdw bazy I
B
i kolektora I
K
oraz kolejno ustawianych napi U
BE
. Aby otrzyma
142 Elektryczno
prawidow warto oporu wejciowego r
wej
naley wykona pomiary gciej w okolicy
szybkiego wzrostu prdu bazy, tj. powyej U
BE
= 0.6 V . Zbada wpyw dodatkowego
oporu na ukad.
Zmierzy kilka charakterystyk wyjciowych. W tym celu ustawi prd bazy I
B
przykadowo na 1 mA. Wykona pomiary prdu kolektora I
k
i kolejno ustawianych
napi U
KE
. Ewentualne wahania I
B
naley skorygowa napiciem na zasilaczu po
stronie bazy. Aby otrzyma prawidow warto oporu wyjciowego r
wyj
naley wy-
kona pomiary wikszej iloci punktw w obszarze sabego wzrostu prdu kolektora
I
K
. Analogiczne pomiary wykona dla innej wartoci prdu bazy I
B
, przykadowo dla
0.5 mA lub 1.5 mA.
3.4.3 Opracowanie wynikw
Wykona wykresy czterech charakterystyk tranzystora. Osie wykresw powinny
by opisane wraz z jednostkami. Na wszystkich wykresach zaznaczy obszary, ktre
pozwol wyznaczy interesujce nas parametry.
Korzystajc z regresji liniowej wyznaczy: opr wejciowy (charakterystyka wej-
ciowa), wzmocnienie prdowe (charakterystyka przejciowa) i dwie wartoci oporu
wyjciowego (z obu charakterystyk wyjciowych).
Obliczy niepewnoci wyznaczonych parametrw. Otrzymane wartoci porwna
z wartociami podanymi w katalogu tranzystorw. Przeprowadzi dyskusj otrzyma-
nych wynikw.
3.5 Wyznaczanie stosunku e/m
Celem wiczenia jest wyznaczenie stosunku adunku e do masy m elektronu metod
badania odchylenia wizki elektronw w poprzecznym polu magnetycznym.
Zagadnienia do przygotowania:
budowa i dziaanie lampy oscyloskopowej (rda elektronw);
ruch elektronu w polu elektrycznym, wyznaczanie prdkoci elektronu;
ruch elektronu w polu magnetycznym, wyznaczanie promienia krzywizny toru elek-
tronu;
natenie pola magnetycznego wytwarzanego przez cewki Helmholtza-Gaugaina;
rozszerzanie zakresu pomiarowego woltomierza. Przygotowa obliczenia wartoci
oporu, ktry naley zastosowa, aby zmieni zakres woltomierza z 1000 V na
3000 V , przy zadanym oporze wewntrznym woltomierza.
Literatura podstawowa: [2].
3.5.1 Podstawowe pojcia i denicje
Wyznaczanie stosunku e/m elektronu, nazywanego te adunkiem waciwym elek-
tronu, sprowadza si do badania ruchu elektronu w polach elektrycznym

E i magnetycz-
Wyznaczanie stosunku e/m 143
nym

B. Znajc ksztat toru elektronu oraz wartoci pl elektrycznego i magnetycznego,
mona wyznaczy szukan warto.
Elektrony w lampie oscyloskopowej, w obszarze pomidzy katod i anod s przy-
spieszane w jednorodnym polu elektrycznym. Rnica potencjaw U pomidzy katod
i anod powoduje zmian energii kinetycznej elektronu o masie m i adunku e:
eU =
1
2
mv
2
, (3.5.1)
gdzie v oznacza prdko elektronu.
Poza anod elektrony poruszaj si ze sta prdkoci i s poddane dziaaniu po-
la magnetycznego o indukcji

B prostopadego do wektora prdkoci elektronu. Pole
magnetyczne wytwarzane jest przez par cewek Helmholtza-Gaugaina o promieniu R,
umieszczonych we wzajemnej odlegoci L = R. Takie pole jest wystarczajco jed-
norodne i mona zaoy, e na elektron dziaa sia Lorentza o wartoci F
B
= evB.
Dziaanie tej siy powoduje ruch elektronu po okrgu o promieniu:
r =
mv
eB
. (3.5.2)
Z rwna (3.5.1) i (3.5.2) wynika zaleno:
1
r
2
=
e
m
B
2
2U
. (3.5.3)
Indukcja pola magnetycznego B midzy cewkami Helmholtza-Gaugaina jest rwna
(wyprowadzenie poniej):
B =

0
IN
R(5/4)
3/2
, (3.5.4)
gdzie
0
przenikalno magnetyczna prni, N liczba zwojw w cewce, R promie
cewek Helmholtza-Gaugaina, I natenie prdu pyncego przez cewki.
Obszar, w ktrym na elektron dziaa jednorodne, prostopade do wektora prdkoci
v pole magnetyczne ma szeroko D. Szeroko ta jest na tyle maa, e elektrony nie
zakrelaj penego okrgu, a na ekranie mona mierzy odchylenie pooenia plamki y
(ekran pokryty jest luminoforem) od punktu traenia w ekran w przypadku nieobec-
noci pola magnetycznego B (brak zakrzywienia toru, ruch po linii prostej). Jak wida
z rysunku 3.5.1, wielkoci D, y i r zwizane s zalenoci:
r =
D
2
+y
2
2y
(3.5.5)
Przy zasilaniu cewek Helmholtza-Gaugaina prdem zmiennym, na ekranie lampy
oscyloskopowej pojawi si linia ciga o dugoci rwnej 2y. Znajc szeroko obszaru
dziaania jednorodnego pola magnetycznego D, mona obliczy promie toru elektronu
r korzystajc z rwnania (3.5.5). Pomiary natenia prdu I pyncego przez cewki
i ich promienia R umoliwiaj obliczenie indukcji pola magnetycznego B rwna-
144 Elektryczno
B
y
u D
r
r
Rys. 3.5.1: Zakrzywienie toru elektronu w poprzecznym polu magnetycznym.
nie (3.5.4). Tak otrzymane dane dla ustalonego napicia U pozwalaj na znalezienie
szukanej wartoci e/m korzystajc z rwnania (3.5.3).
Indukcja pola magnetycznego pary cewek Helmholtza-Gaugaina
Rozpatrzmy ptl o promieniu R, przez ktr pynie prd o nateniu I. Stosujc
prawo Biota-Savarta :
d

B =

0
I
4
d

3
(3.5.6)
mona obliczy przyczynek do indukcji pola magnetycznego w odlegoci od elementu
ptli o dugoci d

l (rysunek 3.5.2). Wektor d

l jest prostopady do wektora std:


d

B =

0
I
4
2
d

l =

0
I
4
d

l
R
2
+z
2
, (3.5.7)
l d
r
r
r
B d
r
r
B d
r
z
B d
r
I
R
z
Rys. 3.5.2: Indukcja pola magnetycznego pochodzcego od pojedynczej ptli.
Wyznaczanie stosunku e/m 145
gdzie z jest odlegoci od ptli mierzon wzdu jej osi. Wektor d

B mona rozoy
na dwie skadowe prostopade d

B
z
i d

B
r
. Skadowe d

B
z
maj ten sam kierunek dla
wszystkich elementw d

l wzdu ptli, co powoduje e poszczeglne przyczynki doda-


j si. Natomiast skadowe d

B
r
pochodzce od elementw ptli znajdujcych si po
przeciwnych stronach odejmuj si. W konsekwencji

B
r
= 0, natomiast

B =

B
z
=
_
d

B
z
=

0
I
2
R
2
(R
2
+z
2
)
3/2
=

0
I
2R
_
1 +
_
z
R
_
2
_
3/2
. (3.5.8)
Dla dwch cewek, po N zwojw kada, umieszczonych wzgldem siebie w odlegoci d
otrzymujemy wic:

B(z, r = 0) =

0
IN
2R
_
_
1 +A
2
1
_
3/2
+
_
1 +A
2
2
_
3/2
_
(3.5.9)
gdzie: A
1
=
z+d/2
R
, A
2
=
zd/2
R
, punkt z = 0 odpowiada rodkowi ukadu cewek
(rysunek 3.5.3).
Dla z = 0 i d = R indukcja pola magnetycznego osiga maksimum wartoci i wynosi
B(0, 0) =

0
IN
R(5/4)
3/2
. (3.5.10)
Z analizy wyraenia (3.5.9) dla d = R wynika, e pole B jest w dobrym przyblieniu
jednorodne w obszarze R/2 < z < +R/2 (rysunek 3.5.4). Dlatego uywa si ukadu
dwch cewek ustawiajc je we wzajemnej odlegoci rwnej ich promieniowi d = R.
d R =
R
- /2 R 0 R/2
cewki zwojwkada N
z
Rys. 3.5.3: Ukad cewek Helm-
holtza-Gaugaina.
-1.0 -0.5 0.0
0.5
1.0
B z ( )
m
0
IN
2R
[]
z/R 0.5
1.0
1.5
Rys. 3.5.4: Wykres zalenoci pola magnetycznego
B(z) dla dwch cewek umieszczonych w odlegoci
rwnej ich promieniowi.
3.5.2 Przebieg pomiarw
Ukad dowiadczalny
Do wykonania tego dowiadczenia suy ukad pomiarowy, w ktrego skad wcho-
dz: lampa oscyloskopowa z ukadem zasilajcym i skal milimetrow na ekranie; pa-
146 Elektryczno
ra cewek Helmholtza-Gaugaina (60 zwojw kada), midzy ktrymi wytwarzane jest
jednorodne pole magnetyczne B; autotransformator; amperomierz; woltomierz; opr
(posobnik) wmontowany w rozdzielacz.
X Y
X Y 6.3V
R
V
C
C
C
C
L
~220V
A
1.8kV
Ro
Atr
O J
N
Rys. 3.5.5: Schemat aparatury pomiarowej: L lampa oscyloskopowa, C cewki Helmholtza-
Gaugaina, X(Y ) odchylanie poziome (pionowe) wizki elektronw, R opr (posobnik), V
woltomierz, A amperomierz, Ro rozdzielacz, Atr autotransformator, O regulacja
ostroci, J regulacja jasnoci, N regulacja napicia anodowego.
Ukad eksperymentalny przedstawiony jest na rysunku 3.5.5. Centralnym elemen-
tem ukadu jest lampa oscyloskopowa z zasilaczem. Odpowiednie bloki regulacyjne
pozwalaj na przesuwanie wizki elektronw (plamki) na ekranie (odchylanie pozio-
me X i pionowe Y ). Napicie U pomidzy katod i anod moe by zmieniane po-
tencjometrem N, a warto napicia jest mierzona za pomoc woltomierza napicia
staego V , ktrego zakres rozszerzamy wczajc szeregowo opornik R (posobnik).
Jasno i ostro plamki na ekranie mona optymalizowa uywajc odpowiednich re-
gulatorw umieszczonych na pycie czoowej zasilacza lampy. Lampa oscyloskopowa
znajduje si w jednorodnym polu magnetycznym

B wytwarzanym pomidzy cewka-
mi Helmholtza-Gaugaina. Cewki poczone s szeregowo i zasilane prdem zmiennym
(autotransformator Atr, rozdzielacz Ro), ktrego natenie mierzone jest amperomie-
rzem prdu zmiennego A. Prosz pamita, e to jest pomiar natenia skutecznego.
Dla B ,= 0 na ekranie widoczna jest linia, ktrej dugo odpowiada podwojonemu
odchyleniu pooenia plamki od pooenia przy B = 0 (2y). Dopuszczalne natenie
prdu wynosi 0.7 A. Mona przyj, e szeroko obszaru d na ktrym na elektron
dziaa pole magnetyczne jest rwna odlegoci anoda-ekran, ktra wynosi 24 cm.
Wyznaczanie stosunku e/m 147
Przebieg dowiadczenia
Sprawdzi opr wewntrzny woltomierza i obliczy warto oporu (posobnika), kt-
ry naley wczy przy rozszerzaniu zakresu od 1000 V do 3000 V . Zanotowa klas
przyrzdu. Przy zerowym nateniu prdu w cewkach (B = 0) zmierzy kilkakrotnie
rednic cewek 2R.
Poczy obwody wedug schematu ukadu pomiarowego przedstawionego na rysun-
ku 3.5.5. Ustawi minimalne napicie anodowe U, kiedy na ekranie pojawia si plamka,
zoptymalizowa jej jasno i ostro. Za pomoc regulacji X i Y ustawi plamk na
rodku skali.
Dla znanej wartoci napicia anodowego (przyspieszajcego) U, mierzonego wolto-
mierzem, wykona pomiary wartoci odchylenia plamki na ekranie (2y) dla 10 wartoci
natenia prdu I zasilajcego cewki Helmholtza-Gaugaina. Pionowa linia, odpowia-
dajca wychyleniu plamki nie moe wykracza poza skal.
Pomiary powtrzy dla innych wartoci napicia przyspieszajcego U. Przy zmianie
napicia naley ponownie ustawi ostro i jasno plamki oraz pooenie jej na rodku
skali.
3.5.3 Opracowanie wynikw
Dla kadej wartoci natenia prdu I, obliczy indukcj pola magnetycznego B
pomidzy cewkami Helmholtza-Gaugaina rwnanie (3.5.3) oraz odpowiednie niepew-
noci pomiarowe.
Dla kadej serii pomiarowej (ustalona warto U), metod regresji liniowej dopaso-
wa prost 1/r
2
= B
2
+. W granicach niepewnoci pomiarowych wyraz powinien
by rwny zero. Dopasowana zaleno opisywana jest przez rwnanie (3.5.3). Dla-
tego znajc warto wspczynnika mona obliczy szukan warto e/m oraz jej
niepewno pomiarow.
Obliczy redni waon wartoci e/m, uzyskanych dla rnych napi przyspie-
szajcych, wraz z jej niepewnoci pomiarow i porwna z wartoci tablicow.
148 Elektryczno
4 Fale
4.1 Obsuga oscyloskopu
Bezporednim celem wiczenia jest zapoznanie si z dziaaniem i obsug oscylosko-
pu tak, aby w przyszoci mona byo przy jego pomocy wykonywa pomiary. W tym
celu naley przeprowadzi obserwacj prostych, periodycznych przebiegw napicio-
wych oraz zmierzy ich amplitud i czstotliwo. Wykorzystujc bardziej zaawanso-
wane funkcje oscyloskopu mona obserwowa skadanie sygnaw periodycznych czyli
dudnienia i krzywe Lissajous.
Zagadnienia do przygotowania:
budowa i dziaanie lampy oscyloskopowej; zasada dziaania ukadu podstawy czasu,
znajomo funkcji elementw regulacyjnych na pycie czoowej oscyloskopu;
ruch harmoniczny; skadanie ruchw harmonicznych: dudnienia, krzywe Lissajous.
Literatura podstawowa: [2], [5].
4.1.1 Podstawowe pojcia i denicje
Do czego suy oscyloskop?
Podstawow funkcj oscyloskopu jest wywietlanie na ekranie zalenoci napicia
sygnau elektrycznego od czasu. W typowym zastosowaniu pozioma o X reprezen-
tuje czas t, a pionowa o Y reprezentuje napicie V . Wikszo oscyloskopw moe
pracowa take w kilku innych trybach pracy.
Oscyloskop jest jednym z podstawowych przyrzdw diagnostycznych i pomiaro-
wych. Mona go spotka nie tylko w laboratoriach badawczych zykw, chemikw czy
biologw, ale take w szpitalach i przychodniach. Znajduje zastosowanie wszdzie tam,
gdzie zachodzi potrzeba pomiaru czy kontroli przebiegu napi elektrycznych w czasie.
Dziki istnieniu tzw. przetwornikw, czyli urzdze przetwarzajcych mierzone wielko-
ci zyczne (np. cinienie czy temperatur) na napicie, zakres zastosowa oscyloskopu
jest bardzo szeroki. Jest on podstawowym wyposaeniem wikszoci laboratoriw.
Jak dziaa oscyloskop?
Oscyloskop skada si z czterech gwnych blokw funkcyjnych:
150 Fale
wywietlacza;
ukadw odchylania pionowego kanaw Y oznaczonych czsto jako CH1 oraz
CH2 lub A oraz B (wikszo oscyloskopw ma dwa kanay wejciowe);
ukadu odchylania poziomego (tzw. podstawy czasu);
ukadu wyzwalania (trigger) czyli synchronizacji podstawy czasu z obserwowanym
sygnaem.
Schemat blokowy najprostszego oscyloskopu przedstawiony jest na rysunku 4.1.1.
wywietlacz
wejcie(CH1)
wzmacniacz
regulowany
torodchylaniapionowego
(kana ) Y
ukadwyzwalania(trigger)
badanysygna
torodchylaniapoziomego
(podstawaczasu)
regulowany
generator
podstawyczasu
wzmacniacz
V
t
Rys. 4.1.1: Schemat blokowy oscyloskopu.
Wywietlacz
Podstawowym elementem oscyloskopu jest wywietlacz, na ktrego ekranie moemy
ledzi badany sygna. Zadaniem wywietlacza jest przedstawienie wykresu badanego
napicia w funkcji czasu V (t). Do niedawna najbardziej popularnym wywietlaczem
bya lampa katodowa (CRT Cathode Ray Tube) podobna do lamp kineskopowych
stosowanych w telewizorach czy ekranach monitorw. Obecnie czsto mona spotka
oscyloskopy z ekranami ciekokrystalicznymi (LCD Liquid Cristal Display) lub p-
przewodnikowymi.
Lampa elektronowa, schematycznie przedstawiona na rysunku 4.1.2, skada si z na-
stpujcych podstawowych elementw:
dziaka elektronowego, gdzie produkowana jest dobrze skolimowana wizka elektro-
nw skierowana w stron ekranu wywietlacza (zwykle przyspieszanych napiciem
kilku lub kilkunastu kV );
Obsuga oscyloskopu 151
elektrod optyki elektrostatycznej, odchylajcych wizk elektronw we wzajemnie
prostopadych kierunkach X i Y , w zalenoci od napicia doprowadzonego do
tych elektrod. W najprostszym przypadku s to dwie, ustawione prostopadle pary
rwnolegych do siebie metalowych pytek;
ekranu pokrytego od wewntrz warstw luminoforu substancji wieccej na sku-
tek bombardowania elektronami.
ekran
prnia
ukad
odchylania
ukad
przyspieszania
iogniskowania
rdo
elektronw
pytkiodchylania
pionowego
pytkiodchylania
poziomego
katoda soczewki/anody
Rys. 4.1.2: Schemat budowy lampy katodowej.
W tak zbudowanym wywietlaczu wizka elektronw zmienia swoje pooenie na
ekranie w zalenoci od wartoci napicia przyoonego do elektrod odchylajcych,
tworzc na nim odpowiedni lad.
Tor odchylania pionowego
Podstawowym zadaniem toru odchylania pionowego jest odpowiednie wzmocnie-
nie lub osabienie badanego sygnau poprzez odpowiedni dobr napicia na pytkach
odchylania pionowego. Jest to realizowane przy pomocy regulowanego wzmacniacza
kontrolowanego pokrtem regulacji wzmocnienia V/div, okrelajcym jaka wielko
napicia wejciowego V powoduje wychylenie wizki elektronw o jedn podziak div
ekranu w pionie.
Tor odchylania poziomego (podstawy czasu)
Wywietlenie zmian badanego napicia w czasie realizowane jest przez ukad pod-
stawy czasu. W przypadku braku napicia na elektrodach odchylania poziomego wizka
elektronw zmienia swoje pooenie tylko w pionie, w zalenoci od amplitudy badane-
go napicia, w wyniku czego na ekranie bdzie widoczna pionowa linia. Aby zobaczy
zmiany napicia w czasie, na elektrody odchylania poziomego doprowadzone jest cy-
klicznie napicie liniowo narastajce w czasie. Funkcj t peni tzw. generator podstawy
czasu. Uproszczony przebieg napicia wyjciowego z tego generatora jest przedstawiony
na rysunku 4.1.3.
152 Fale
t
V
0
Rys. 4.1.3: Przebieg napicia na wyjciu najprostszego generatora podstawy czasu.
Wizka elektronw, pod wpywem napicia z tego generatora przesuwa si cyklicz-
nie po ekranie w kierunku poziomym. Ze wzgldu na ksztat sygnau z generatora
podstawy czasu, wizka przesuwa si z lewa na prawo stosunkowo wolno, natomiast
wraca na pocztek bardzo szybko, by znowu rozpocz jednostajny ruch po ekranie.
Czas potrzebny na przesunicie wizki z lewa na prawo ustalany jest pokrtem re-
gulacji generatora i okrelany jest jako czas potrzebny na przejcie jednej dziaki na
ekranie time/div. Na og zastosowany jest tu rwnie dodatkowo tzw. ukad wyga-
szania plamki, wygaszajcy wizk elektronw w czasie powrotu, aby nie pozostawiaa
ladu na ekranie. W ten sposb na ekranie oscyloskopu realizowane jest wywietlanie
badanego napicia w funkcji czasu - V (t).
Ukad wyzwalania (trigger)
Ten bardzo wany ukad suy do synchronizacji przebiegw generatora podstawy
czasu ze zmianami badanego napicia. Zamy, i przedmiotem pomiarw jest napi-
cie zmienne sinusoidalnie o okresie T
B
. Niech okres przebiegw z generatora podstawy
czasu wynosi T
P
. Jeeli T
P
jest cakowit wielokrotnoci T
B
to obraz otrzymany na
ekranie oscyloskopu bdzie stabilny, gdy w czasie kadego kolejnego przebiegu plam-
ki po ekranie bdziemy widzie zawsze cakowit ilo okresw badanego napicia
(zaniedbujemy tu w rozwaaniach czas potrzebny na powrt wizki). Opisana sytuacja
jest bardzo wyjtkowa. Jeeli powyszy warunek nie jest speniony, obraz na ekranie
bdzie niestabilny, gdy pocztki kolejnych poziomych przebiegw plamki na ekranie
bd skorelowane z rnymi fazami badanego sygnau. Schematycznie przedstawia to
rysunek 4.1.4.
Efektem takiego rozsynchronizowania bdzie tzw. pynicie obrazu i jego niesta-
bilno. Aby temu zaradzi, generator postawy czasu pracuje zwykle w innym trybie,
gdzie kolejne generowane przebiegi (pojedyncze impulsy trjktne) nie nastpuj je-
den po drugim w sposb cigy lecz s wyzwalane tylko wtedy, gdy napicie badanego
sygnau przekroczy pewien poziom (ustalany przez pokrto LEVEL i czsto wywie-
tlany na ekranie w postaci kursora). Ustalane jest rwnie, przy pomocy odpowied-
niego przecznika, w ktrym kierunku nastpuje przekroczenie tego poziomu, tzn. czy
wyzwolenie ma zaj, gdy sygna jest opadajcy czy te rosncy.
Taki tryb pracy zapewnia, i generator podstawy czasu powoduje poziomy przebieg
plamki zawsze w tej samej fazie badanego zmiennego przebiegu. Obraz jest stabilny
Obsuga oscyloskopu 153
a)
b)
Rys. 4.1.4: Sygnay wejciowe (o okresie T
B
) oraz sygnay generatora podstawy czasu (o okresie
T
P
) dla cakowitego (a) i niecakowitego (b) stosunku okresw obu sygnaw. Po prawej stronie
pokazane s obrazy uzyskiwane na ekranie oscyloskopu dla tych stosunkw.
bez wzgldu na wzajemn relacj pomidzy T
P
i T
B
. Obrazuje to rysunek 4.1.5. Od-
cinki o staym napiciu wystpujce po kolejnych impulsach trjktnych powoduj
opnienie wyzwalania (HOLD OFF), a do czasu osignicia poziomu wyzwalania.
Rys. 4.1.5: Idea tzw. wyzwalanej podstawy czasu. Poziom lini przerywan zaznaczony jest po-
ziom (napicia) wyzwalania. Dopiero w momencie gdy jest on osigany, wyzwalany jest kolejny
impuls trjktny sygnau podstawy czasu.
Istniej dwa podstawowe tryby pracy generatora podstawy czasu: tryb automatycz-
ny AT oraz normalny NM. W trybie wyzwalania AT generator podstawy czasu wysya
po okrelonym czasie (duszym jednak ni pewien minimalny czas oczekiwania) ko-
lejny impuls trjktny nawet wtedy, kiedy poziom wyzwalania nie bdzie osignity.
Poniewa w trybie automatycznym generator podstawy czasu pracuje samoczynnie,
na ekranie widoczna jest linia bazowa (lad podstawy czasu), gdy sygna nie jest po-
dany na wejcie. Tryb wyzwalania automatycznego jest zalecany do stosowania przy
154 Fale
wszystkich prostych pomiarach, a take jako ustawienie wstpne przy skomplikowa-
nych zadaniach pomiarowych. W trybie NM kolejny impuls trjktny zostanie wysany
tylko wtedy, gdy poziom wyzwalania zostanie osignity. Tryb NM jest bardziej przy-
datny do obserwacji skomplikowanych przebiegw. Jeeli okazuje si, e dla sygnau
o bardzo zoonym ksztacie nie mona znale punktu wyzwalania, to stabilny ob-
raz czsto mona uzyska wykorzystujc funkcj regulacji czasu podtrzymania HOLD
OFF. Funkcja ta jest szczeglnie przydatna w przypadku obserwacji sygnaw zawiera-
jcych impulsy synchronizacji, cigi impulsw aperiodycznych o tej samej amplitudzie
lub znieksztacenia w okolicach punktu wyzwalania.
Tryby pracy oscyloskopu
Oprcz opisanego jednokanaowego trybu pracy oscyloskopu V (t), tj. obserwacji po-
jedynczego przebiegu, istniej jeszcze dwa podstawowe i czsto wykorzystywane tryby
pracy: tryby pracy dwukanaowej V (t) oraz tryb pracy X Y . W tych przypadkach
wykorzystywany jest dodatkowo drugi kana oscyloskopu.
Tryby pracy dwukanaowej V (t)
Wikszo oscyloskopw pozwala na jednoczesn obserwacj, porwnywanie oraz
dodawanie lub odejmowanie dwch niezalenych sygnaw podawanych na kanay 1 i 2.
W trybie pracy DUAL na ekranie wywietlane s jednoczenie dwa przebiegi, przy czym
podstawa czasu pracuje z przemiennym (ALT) lub siekanym (CHOP) przeczaniem
kanaw. W trybie przemiennym w cigu kolejnych okresw sygnau podstawy czasu
obserwowane s naprzemiennie sygnay z pierwszego i drugiego kanau. Przy pracy
siekanej, w czasie jednego cyklu podstawy czasu, kanay s w sposb cigy przeczane
z du czstotliwoci, co powoduje, e sygnay o czstotliwociach poniej 1 kHz s
wywietlane bez zjawiska migotania.
Podczas pracy dwukanaowej rdem sygnau wyzwalajcego moe by kana 1
lub 2, przy czym przeczania dokonuje si uywajc przycisku TRIG. Przy pomocy
tego przycisku mona te wczy wyzwalanie przemienne sygnaami obu kanaw.
W trybie ADD przebiegi wejciowe obu kanaw s sumowane i wynik tej operacji
jest wywietlany w postaci jednego ladu. Odejmowanie sygnaw realizowane jest przez
jednoczesne odwracanie sygnau podawanego na kana 2 (przycisk INV).
Tryb pracy X Y
Oscyloskop moe rwnie pracowa w tzw. trybie X Y . Generator sygnau pod-
stawy czasu nie jest wtedy uywany, a na kana 2 podaje si drugi sygna wejciowy.
Praca w trybie X Y pozwala midzy innymi na obserwacje krzywych Lissajous.
Obsuga oscyloskopu 155
Obsuga oscyloskopu
Niedawno, rzucajc si w oczy cech charakterystyczn oscyloskopw bya bardzo
dua ilo pokrte i przecznikw kontrolnych znajdujcych si na pycie czoowej.
Obecnie, przy coraz powszechniejszym wprowadzaniu ukadw kontroli elektronicznej,
pyty czoowe oscyloskopw maj mniej elementw kontroli dziki moliwoci prze-
czania penionych przez nie w danej chwili funkcji. Zwykle metoda przeczania jest
opisana bezporednio na pycie czoowej (prosz zwrci uwag na symbole PUSH
LONG, PUSH BOTH).
Zasady obsugi s zazwyczaj proste. W nowszych typach oscyloskopw przyciski
reaguj na krtkie lub dugie nacinicie oraz na kombinacj dwch przyciskw. Usta-
wienia parametrw s sygnalizowane przez diody LED umieszczone na pycie czoowej
lub wywietlane wprost na ekranie. Niezalenie od tego jak skomplikowany jest oscylo-
skop, z ktrym mamy do czynienia, pierwszym naszym zadaniem jest zidentykowanie
poznanych powyej jego podstawowych blokw funkcyjnych wraz z elementami kon-
trolnymi. Producenci oscyloskopw staraj si na og w logiczny sposb zgrupowa
wszystkie pokrta i przeczniki kontrolujce dany blok funkcyjny oscyloskopu w jed-
nym miejscu i dodatkowo wyrni je gracznie. Wikszo oscyloskopw ma wszyst-
kie pokrta i przeczniki opisane skrtami pochodzcymi od angielskich nazw funkcji
jakie peni. Poniej bd wic uywane angielskie nazwy najczciej wystpujcych
funkcji.
Na pewno najatwiejszy do znalezienia jest wywietlacz z towarzyszc mu grup
kontrolnych pokrte, sucych do regulacji optyki wizki elektronw z dziaka lampy
elektronowej. Najczciej bdzie to intensity (jasno) oraz focus (ogniskowanie). Na
ekranie wywietlacza znajduje si podziaka umoliwiajca przeprowadzanie pomiarw
oraz wywietlane s podstawowe parametry pracy takie, jak wzmocnienie kanaw
odchylania pionowego lub czstotliwo generatora podstawy czasu.
Nastpnie naley znale tor odchylania pionowego. Najczciej oscyloskopy maj
dwa niezalene takie tory, umoliwiajce obserwacj dwch przebiegw naraz, oznaczo-
ne na og CH1 (channel 1) oraz CH2 (channel 2). Wzmocnienie wzmacniacza kadego
z torw jest kontrolowane przez niezalene przeczniki (obrotowe), ktrych ustawie-
nie okrela, jaka warto badanego napicia powoduje wychylenie plamki na ekranie
o jedn dziak (co jest oznaczone jako: V/div, mV/div, V/div). Przesuwanie obrazu
w pionie jest realizowane poprzez pokrto Y-POS.
Znalezienie ukadu odchylania poziomego, czyli generatora podstawy czasu te nie
powinno sprawi problemw. Wszystkie kontrolne przeczniki bd skupione tu wok
obrotowego przecznika oznaczonego TIME BASE lub TIME (podstawa czasu), kt-
rego poszczeglne pooenia wyskalowane s w s/div i wyznaczaj czas, jaki zajmuje
plamce na wywietlaczu przebycie jednej podziaki w kierunku poziomym. Przesunicie
obrazu w poziomie jest realizowane poprzez pokrto X-POS.
Wreszcie, przeczniki trybu wyzwalania bd na og tworzy osobn grup na
pycie czoowej, oznaczon jako TRIG (od trigger).
156 Fale
Dobieranie parametrw pracy
Bardzo pomocna w obsudze oscyloskopu jest funkcja autoregulacji AUTO SET.
Krtkie nacinicie przycisku AUTO SET powoduje przeczenie oscyloskopu do pracy
w ostatnio uywanym trybie odchylania pionowego. Jednoczenie funkcja ta ustawia
standardowe parametry umoliwiajce obserwacj i pomiar wikszoci nieskompliko-
wanych przebiegw. Prosz zaobserwowa, jakie parametry s wtedy ustawiane. Po
podczeniu nieznanego sygnau, uycie tego przycisku znacznie skraca czas potrzebny
do uzyskania stabilnego obrazu. Niestety, starsze typy oscyloskopw nie posiadaj tej
funkcji. Dodatkowo, w przypadku nieco bardziej skomplikowanych sygnaw AUTO
SET nie musi doprowadzi do uzyskania stabilnego obrazu. Dlatego te (oraz w celu
nabrania wprawy) nie naley go naduywa i sprbowa ustawia parametry rcznie.
Przeprowadzanie pomiarw przy uyciu oscyloskopu
Pomiary amplitudy
W zastosowaniach technicznych podstawowym parametrem sygnaw prdu przemien-
nego jest warto skuteczna napicia, jednake w technice pomiarw oscyloskopowych
do wyznaczenia wartoci bezwzgldnej i zalenoci napiciowych sygnaw zmiennych
wykorzystywana jest midzyszczytowa warto napicia (na oscyloskopie odlego mi-
dzy maksimum i minimum sygnau). Aby uzyska warto skuteczn napicia naley
warto midzyszczytow podzieli przez wspczynnik

2. Regulacji amplitudy sy-
gnau dokonuje si potencjometrami VOLTS/DIV.
Wspczynniki wzmocnienia odchylania pionowego (czuo wejciowa) kanaw
wyraane s w mV/div lub V/div, przy czym wielkoci napicia dotycz jego war-
toci midzyszczytowej. Aby uzyska warto zmierzonego napicia w woltach naley
pomnoy warto napicia wyraon w iloci dziaek przez wspczynnik wzmocnienia
odchylania pionowego podawany na ekranie oscyloskopu:
HD = U, (4.1.1)
gdzie U - warto mierzonego napicia wyraona w woltach, D - wspczynnik wzmoc-
nienia odchylania pionowego w V/div, H - wysoko przebiegu na ekranie w dziakach.
Pomiary czasu i czstotliwoci
Wikszo sygnaw obserwowanych na ekranie oscyloskopu (szczeglnie w I Pracowni
Fizycznej) ma charakter okresowy. Zalenie od ustawienia wspczynnika podstawy
czasu (odchylania poziomego) za pomoc regulatora TIME/DIV na ekranie moe by
zobrazowany jeden lub wicej okresw mierzonego sygnau.
Wartoci wspczynnika podstawy czasu podawane s w s/div, ms/div, s/div.
Pomiar wybranego odcinka czasowego polega na odczytaniu z ekranu odpowiadajcej
mu odlegoci w dziakach wzdu poziomej osi wsprzdnych i pomnoeniu jej przez
kalibrowan warto wspczynnika wzmocnienia podstawy czasu:
T = LT
C
, (4.1.2)
Obsuga oscyloskopu 157
gdzie T - okres obserwowanego przebiegu w sekundach, L - odczytana dugo okresu
w dziakach, T
C
- wspczynnik wzmocnienia podstawy czasu w s/div.
Jeeli mierzony odcinek czasu jest krtki w stosunku do okresu przebiegu, to jego
pomiar powinien by przeprowadzony po 10-krotnym zmniejszeniu podstawy czasu za
pomoc funkcji X-MAG.x10. W takim przypadku zmierzona warto czasu musi by
podzielona przez 10.
Pomiary na oscyloskopie mona przeprowadzi tylko w przypadku, gdy wspczyn-
niki wzmocnienia sygnaw wejciowych oraz generatora podstawy czasu s kalibrowa-
ne (napis VAR nad pokrtami VOLTS/DIV oraz TIME/DIV nie jest podwietlony).
Uycie kursorw
W nowszych typach oscyloskopw pomiary amplitudy i czstotliwoci mona przepro-
wadzi przy pomocy kursorw (sterowanych przyciskami znajdujcymi si zwykle bez-
porednio pod ekranem), ktre mona ustawia rcznie lub automatycznie. Mierzona
wielko wywietlana jest wtedy automatycznie na ekranie w odpowiednich jednost-
kach.
Pyta czoowa oscyloskopu Hameg HM404
1. POWER przycisk wczania zasilania.
2. AUTO SET przycisk funkcji autoregulacji.
3. RM dioda wskazujca czy zdalne sterowanie przez interfejs szeregowy RS232 jest
wczone.
4. INTENS/READ OUT potencjometr regulacji jasnoci obserwowanego przebie-
gu oraz dodatkowych wskanikw. Wywietlanie dodatkowych wskanikw mona
wcza i wycza poprzez przytrzymanie przycisku READ OUT.
5. TR potencjometr korekcji rwnolegoci ladu.
6. FOCUS potencjometr regulacji ostroci obrazu.
7. SAVE/RECALL przycisk wywoywania i zapisywania pamici, w ktrych prze-
chowywane s ustawienia oscyloskopu. Oscyloskop wyposaono w pami, w ktrej
w momencie wyczenia zasilania zapisywane s aktualne ustawienia przyrzdu.
Pami moe by rwnie wykorzystywana przez uytkownika do zapamitania
(do 9) rnych ustawie urzdzenia, ktre w kadej chwili mona odtworzy przy-
ciskiem SAVE/RECALL.
8. Y-POS. I potencjometr regulacji pooenia przebiegu kanau 1 w pionie.
9. Y-POS. II potencjometr regulacji pooenia przebiegu kanau 2 w pionie.
10. NM-AT przecznik zmiany wyzwalania automatycznego na normalne i vice ver-
sa.
11. TR dioda stanu wyzwalania.
12. LEVEL potencjometr regulacji poziomu wyzwalania.
13. X-POS. potencjometr regulacji pooenia przebiegu wzdu osi poziomej.
158 Fale
Rys. 4.1.6: Pyta czoowa oscyloskopu Hameg HM404.
Obsuga oscyloskopu 159
14. X-MAG. x10 przycisk wczania 10-krotnego rozcignicia przebiegu na osi po-
ziomej.
15. VOLTS/DIV. potencjometr czuoci wejciowej wzmacniacza odchylania piono-
wego w mV/div lub w V/div dla kanau 1.
16. CH I przycisk wyboru kanau 1.
17. DUAL-XY przycisk wyboru trybu pracy oscyloskopu.
18. TRIG. przycisk wyboru rda wyzwalania:
CH1 wyzwalanie sygnaem z kanau 1.
CH2 wyzwalanie sygnaem z kanau 2.
ALT Wyzwalanie przemienne z kanau 1 i 2. W trybie wyzwalania przemiennego
moliwe jest wyzwalanie podstawy czasu sygnaami o rnych czstotliwociach
(asynchronicznymi) w kanaach 1 i 2. W takim przypadku ukad odchylania musi
pracowa w trybie DUAL z przemiennym przeczaniem kanaw (ALT) i wy-
zwalaniem wewntrznym. Aby unikn problemw z synchronizacj zalecane jest
ustawienie sprzenia AC.
EXT wyzwalanie sygnaem zewntrznym (np. z osobnego generatora). Ksztat
zewntrznego sygnau wyzwalajcego moe cakowicie si rni od ksztatu ba-
danego napicia, ale oba te sygnay musz by synchroniczne. Przebieg sygnau
zewntrznego wyzwalania podajemy na gniazdo TRIG. EXT.
19. VOLTS/DIV. potencjometr czuoci wejciowej wzmacniacza odchylania piono-
wego w mV/div lub w V/div dla kanau 2.
20. CH II przycisk wyboru kanau 2.
21. TRIG. MODE przyciski wyboru trybw sprzenia wyzwalania.
AC najczciej uywana opcja wyzwalania. Skadowa staa oraz niskie czstoci
sygnau wyzwalajcego (sygnau wejciowego) s odcinane.
DC, HF, LF, TFL, TFF, LINE inne opcje, rzadko stosowane w trakcie obserwa-
cji prostych przebiegw.
22. DEL.POS. HO pokrto pynnej regulacji czasu podtrzymania midzy kolej-
nymi impulsami podstawy czasu. Dalej uywana nazwa HOLD OFF. Funkcja ta
jest szczeglnie przydatna w przypadku obserwacji sygnaw zawierajcych im-
pulsy synchronizacji, cigi impulsw aperiodycznych o tej samej amplitudzie lub
znieksztacenia w okolicach punktu wyzwalania.
23. TIME/DIV. potencjometr do wyboru kalibrowanej wartoci wspczynnika pod-
stawy czasu w zakresie 0.5 s/div do 50 ns/div.
24. SEA./DEL. przycisk opnionej podstawy czasu i wyzwalania z opnieniem.
25. DEL.TRIG. przycisk kalibracji generatora podstawy czasu / przycisk przecza-
nia na wyzwalanie z opnieniem.
26. INPUT CH I (X) wejcie sygnau kanau 1.
27. AC/DC przecznik rodzaju sprzenia sygnau wejciowego kanau 1.
28. GD przycisk pozwalajcy na odczanie sygnau wejciowego w kanale 1.
160 Fale
29. Ground Socket gniazdo bananowe do uziemienia oscyloskopu.
30. INPUT CH II wejcie sygnau kanau 2.
31. AC/DC przecznik rodzaju sprzenia sygnau wejciowego kanau 2.
32. GD INV przycisk pozwalajcy na odczanie sygnau wejciowego i odwracanie
fazy przebiegu w kanale 2.
33. TRIG. EXT./INPUT (Z) wejcie sygnau wyzwalania zewntrznego.
34. MENU przycisk wywoania menu kalibracji oscyloskopu.
35. ON/OFF - CHI/II - 1/t przycisk wywietlania na ekranie linii kursorw. Du-
sze przytrzymanie przycisku wcza i wy acza linie kursorw, krtkie nacinicie
przecza pomiar wysokoci sygnau pomidzy kanaami lub zmienia pomidzy
pomiarem czasu i czstoci.
36. TRK jednoczesne nacinicie przyciskw ON/OF - CHI/II - 1/t oraz I/II
- V/t przecza pomidzy trybem pojedynczych niezalenych linii kursora
i dwch sprzonych ze sob linii kursorw.
37. I/II - V/t przecznik aktywujcy kolejno kursory oraz zmieniajcy (dusze
przytrzymanie) pomidzy pomiarem czasu i wysokoci sygnau.
38. CURSOR przyciski sterowania liniami kursorw.
39. CAL przycisk i gniazdo suce do kalibracji przyrzdu.
40. CT przycisk i gniazdo suce do testowania komponentw oscyloskopu.
Ruch harmoniczny prosty
Ruch, w ktrym wychylenie x z pooenia rwnowagi zmienia si zgodnie z relacj:
x = Acos (2t +) = Acos
_
2
t
T
+
_
(4.1.3)
nazywany jest ruchem harmonicznym prostym, gdzie: A amplituda, czyli maksymalna
warto x, - czstotliwo (wyraana w Hz), T - okres (mierzony w s), faza
pocztkowa okrelajca wychylenie x w chwili t = 0 (patrz rysunek 4.1.7).
A
-A
t
T
x
d
2pn
Rys. 4.1.7: Zaleno wychylenia od czasu w ruchu harmonicznym prostym.
Obsuga oscyloskopu 161
Skadanie ruchw harmonicznych
Dudnienia
Dodawanie dwch drga harmonicznych odbywajcych si wzdu tego samego kierun-
ku i posiadajcych zblione wartoci czstotliwoci prowadzi do wypadkowego ruchu
zwanego dudnieniem. Zakadajc dla uproszczenia, e amplitudy obu drga s rwne,
a ich fazy pocztkowe s rwne zero, dudnienie opisane jest rwnaniem:
x = x
1
+x
2
= Acos 2
1
t +Acos 2
2
t = 2Acos
_
2

2
2
t
_
cos
_
2

1
+
2
2
t
_
=
= [2Acos 2
mod
t] cos 2
r
t = A
mod
cos 2
r
t (4.1.4)
Taki ruch mona interpretowa jako oscylacje o czstotliwoci
r
i amplitudzie
A
mod
zmieniajcej si w czasie z czstotliwoci
mod
. Gdy czstotliwoci
1
i
2
s
zblione, wtedy czstotliwo modulacji jest maa w porwnaniu z czstotliwoci red-
ni, wic amplituda A
mod
(t) zmienia si nieznacznie w czasie wielu szybkich oscylacji
cos(2
r
t). Rysunek 4.1.8 przedstawia zalenoci pomidzy czstotliwociami w dud-
nieniach. Wida, e okres dudnie jest dwa razy mniejszy od okresu modulacji am-
plitudy, a std czstotliwo dudnie jest rwna podwojonej czstotliwoci modulacji
amplitudy, czyli
dudnienia
=
1

2
. Czstotliwo
r
jest nazywana czstotliwoci
drga wewntrznych.
t
A
mod
okresmodulacji
okresdudnie
t
t
0
0
5
5
10
10
15
15
20
20
25
25
30
35
30
x x
1 2
+
x
1
x
2
Rys. 4.1.8: Dudnienia powstajce w wyniku zoenia dwch przebiegw harmonicznych.
162 Fale
Krzywe Lissajous
Dodawanie dwch drga harmonicznych zachodzcych w kierunkach wzajemnie pro-
stopadych, majcych posta:
x = Acos(2
1
t) = Acos
_
2
t
T
1
_
y = Bcos(2
2
t +) = Bcos
_
2
t
T
2
+
_ , (4.1.5)
przy zaoeniu, e stosunek czstoci
1
/
2
jest liczb wymiern, prowadzi do powstania
drgania wypadkowego tworzcego tzw. krzyw Lissajous. Ksztat krzywej zaley od
stosunku czstotliwoci drga skadowych i od fazy pocztkowej . Ze wzgldu na to,
e okresem krzywej Lissajous jest czas, po ktrym obie wsprzdne przyjmuj wartoci
pocztkowe, to speniona jest zaleno:

2
=
T
2
T
1
=
n
y
n
x
, (4.1.6)
gdzie n
x
i n
y
s liczbami cakowitymi rwnymi liczbie przeci krzywej Lissajous odpo-
wiednio z osiami X i Y . Badajc ksztat krzywej i stosunek liczby jej przeci z osiami
X i Y oraz warto czstoci jednego drgania skadowego, mona znale czsto dru-
giego drgania harmonicznego. Przykady rnych krzywych Lissajous podaje rysunek
4.1.9.
4.1.2 Przebieg pomiarw
Ukad dowiadczalny
Do wykonania tego dowiadczenia suy ukad pomiarowy zawierajcy: oscyloskop
Hameg HM404, dwa generatory drga sinusoidalnych, mieszacz-demodulator czsto-
tliwoci rnicowej (urzdzenie pozwalajce na otrzymanie stabilnego obrazu dudnie
na ekranie oscyloskopu), przewody koncentryczne.
Przebieg dowiadczenia
Przed przystpieniem do pomiarw naley zidentykowa na pycie czoowej oscy-
loskopu pokrta i przyciski kontrolujce tryb pracy i poszczeglne bloki oscyloskopu.
Tryb pracy V(t)
Poda sygna na jedno z wej oscyloskopu (CHI lub CHII). Za pomoc elementw re-
gulacyjnych uzyska stabilny obraz sygnau. Dobra wzmocnienie oraz podstaw czasu
tak, aby uzyska moliwie du dokadno odczytu amplitudy oraz okresu sygnau.
Odczyta amplitud i okres sygnau oraz czstotliwo ustawion na generatorze. Po-
miary powtrzy dla kilku rnych czstotliwoci generatora.
Obsuga oscyloskopu 163
d =0 d p = /6
d p = /4 d p = d =0 d p = /2
d p = /3 d p =4 /3
T T
1 2
/ =1
T T
1 2
/ =2/3
T T
1 2
/ =1/2
T T
1 2
/ =1/3
T T
1 2
/ =3/4
Rys. 4.1.9: Krzywe Lissajous dla rnych stosunkw okresw T
1
/T
2
oraz dla rnych przesuni
fazowych .
Obserwacja dudnie
Na wejcia oscyloskopu CHI i CHII poda sygnay o zblionych czstotliwociach i rw-
nych amplitudach. Mona zastosowa mieszacz-demodulator czstotliwoci i wwczas
wybra wyzwalanie zewntrzne (TRIG.EXT.) podczajc do gniazda TRIG.EXT. sy-
gna z mieszacza-demodulatora. Wybra tryb pracy ADD obserwacja sumy sygnaw
z obu kanaw. Regulujc czstotliwo na jednym z generatorw uzyska stabilny ob-
raz dudnie. Dokona pomiaru okresu dudnie oraz drga wewntrznych. Przeczy
oscyloskop w tryb jednokanaowy V (t) (kolejno CHI i CHII) i odczyta okresy drga
skadowych. Powtrzy pomiary dla innych czstotliwoci sygnaw wejciowych.
Tryb pracy X Y obserwacja krzywych Lissajous
Na wejcia oscyloskopu poda sygnay o jednakowych czstotliwociach i amplitudach.
Przeczy oscyloskop w tryb pracy XY . Regulujc czstotliwo na jednym z genera-
torw, uzyska stabilny obraz krzywej Lissajous i przerysowa ksztat zaobserwowanej
krzywej. Przeczy oscyloskop w tryb jednokanaowy i odczyta czstotliwoci sy-
gnaw skadowych. Powtrzy pomiary dla innych stosunkw czstotliwoci sygnaw
wejciowych.
164 Fale
4.1.3 Opracowanie wynikw
Obliczy czstotliwoci obserwowanych sygnaw (przyj dokadno pomiaru du-
goci na kranie oscyloskopu 0.2 cm). Na podstawie czstotliwoci drga skadowych
obliczy teoretyczne czstotliwoci dudnie oraz drga wewntrznych i porwna z cz-
stotliwociami zmierzonymi za pomoc oscyloskopu. Dla zaobserwowanych krzywych
Lissajous obliczy stosunek czstotliwoci drga skadowych i porwna obliczon war-
to ze stosunkiem liczby przeci krzywej z osiami X i Y . Dla wszystkich wyznaczo-
nych wielkoci poda odpowiednie jednostki i niepewnoci pomiarowe.
4.2 Analiza fourierowska
Celem dowiadczenia jest wyznaczenie wspczynnikw szeregu Fouriera dla sygna-
w okresowych.
Zagadnienia do przygotowania:
szereg Fouriera;
sygna prostoktny;
sygna trjktny;
ukad RLC.
Literatura podstawowa: [3], [20], [21].
4.2.1 Podstawowe pojcia i denicje
Szereg Fouriera
Rozkad funkcji okresowej F o okresie T na szereg Fouriera ma posta:
F (t) =
a
0
2
+

k=1
a
k
cos (kt) +

k=1
b
k
sin (kt) , (4.2.1)
gdzie wspczynniki a
k
i b
k
dane s rwnaniami:
a
k
=
2
T
t
0
+T
_
t
0
F (t) cos (kt) dt, (4.2.2)
b
k
=
2
T
t
0
+T
_
t
0
F (t) sin (kt) dt, (4.2.3)
a = 2/T jest czstoci koow.
Jeeli funkcja F spenia warunki Dirichleta, tzn.:
przedzia, w ktrym funkcja jest okrelona, mona rozoy na skoczon liczb
podprzedziaw, a w kadym z nich funkcja F jest ciga i monotoniczna;
Analiza fourierowska 165
w kadym punkcie niecigoci F istnieje granica prawostronna F (t
+
) i lewostron-
na F (t

),
to szereg Fouriera tej funkcji jest zbieny i jego suma rwna si F (t) w punktach ci-
goci funkcji, a w punktach niecigoci funkcji suma ta rwna si [F (t

) +F (t
+
)] /2.
Sygna prostoktny
Mamy dany sygna prostoktny postaci:
F (t) =
_

_
U dla t
_
0,
T
2

U dla t
_
T
2
, T

. (4.2.4)
Wspczynniki szeregu Fouriera dla tego sygnau wynosz:
a
k
= 0 dla k = 0, 1, 2, . . .
b
k
= 0 dla k = 2, 4, 6, . . .
b
k
=
4U
k
dla k = 1, 3, 5, . . .
. (4.2.5)
Sygna trjktny
Niech bdzie dany sygna trjktny postaci:
F (t) =
_

_
4Ut
T
dla t
_
T
4
,
T
4

U
_
2
4t
T
_
dla t
_
T
4
,
3T
4

. (4.2.6)
Maksimum i minimum sygnau wynosz odpowiednio U dla t = T/4 i U dla t = T/4
lub t = 3T/4. Wspczynniki szeregu Fouriera maj posta:
a
k
= 0 dla k = 0, 1, 2, . . .
b
k
=
8U
(k)
2
sin
k
2
dla k = 0, 1, 2, . . .
. (4.2.7)
Naley pamita (szczeglnie przy rekonstrukcji sygnau), e dla sygnau przesunitego
wzgldem podanego wyej wspczynniki Fouriera bd inne. Przykadowo dla sygnau
trjktnego zdeniowanego nastpujco:
166 Fale
F (t) = U

4Ut
T

dla t
_
T
2
,
T
2
_
, (4.2.8)
wspczynniki maj posta:
a
k
=
8U
(k)
2
dla k = 1, 3, 5, . . .
a
k
= 0 dla k = 0, 2, 4, . . .
b
k
= 0 dla k = 0, 1, 2, . . .
. (4.2.9)
Ukad RLC
Eksperymentalne wyznaczanie wspczynnikw Fouriera polega na wykorzystaniu
ukadu ltrujcego, ktry po podaniu na wejcie badanego sygnau okresowego o am-
plitudzie maksymalnej U, na wyjciu wybiera skadow szeregu Fouriera. Z pomiaru
amplitudy U
k,WY
sygnau wyjciowego otrzymujemy szukany wspczynnik Fouriera.
Naley jeszcze uwzgldni w amplitudzie wyjciowej pewien wkad A
k
od samego uka-
du, co daje nam zwizek:
U
k,WY
= A
k
b
k
. (4.2.10)
Nieznan warto A
k
wyznaczamy ltrujc sygna sinusoidalny o wybranej czstotli-
woci. Dla takiego sygnau otrzymujemy prosty zwizek:
A
k,WY
= A
k
A
k,WE
, (4.2.11)
ktry pozwala nam wyznaczy A
k
z pomiarw amplitudy wejciowej A
k,WE
i wyj-
ciowej A
k,WY
sygnau sinusoidalnego. Urzdzeniem, ktre realizuje wybieranie danej
skadowej z szeregu Fouriera, jest ukad szeregowy RLC pokazany na rysunku 4.2.1
WE
R
WY
L C
Rys. 4.2.1: Schemat ukadu szeregowego RLC.
W ukadzie tym w zalenoci od nastaw pojemnoci C, indukcyjnoci L i oporu R
moemy dokona transmisji wybranej skadowej, inne skadowe zostan wytumione.
Analiza fourierowska 167
Z drugiego prawa Kirchoa dla tego ukadu otrzymamy rwnanie rniczkowe liniowe
i niejednorodne postaci
L
d
2
q
dt
2
+R
dq
dt
+
q
C
= U cos (t) , (4.2.12)
gdzie na wejcie ukadu podano sygna sinusoidalny o amplitudzie U i czstoci wymu-
szajcej . Szukamy funkcji q (t) opisujcej adunek zgromadzony na kondensatorze.
Prd pyncy w ukadzie moemy obliczy z rwnania
I (t) =
dq
dt
. (4.2.13)
Przy rozwizywaniu rwnania (4.2.12) warto mie w pamici mechaniczny odpowied-
nik naszego ukadu elektrycznego, jakim jest oscylator harmoniczny tumiony podda-
ny dziaaniu siy wymuszajcej (opisany w rozdziale 1.3). Z matematyki wiadomo, e
pene rozwizanie rwnania (4.2.12) jest sum rozwizania oglnego rwnania jedno-
rodnego (z dwoma staymi wyznaczanymi z warunkw pocztkowych) i rozwizania
szczeglnego zwizanego z wyrazem niejednorodnym. Z zyki wiadomo natomiast, e
rozwizanie oglne jest szybko tumione i wystarczy zajmowa si tylko rozwizaniem
szczeglnym, ktre ma posta
q (t) = A
q
() cos (t +) , (4.2.14)
A
q
() =
U
L
_
_

2
0

2
_
2
+
_
R
L
_
2

2
, (4.2.15)

2
0
=
1
LC
. (4.2.16)
Jest to periodyczne rozwizanie opisujce drgania z czstoci napicia wymuszajcego
i z amplitud zalen od tej czstoci. Warto dla porzdku poda rwnie zaleno od
czasu dla prdu pyncego w ukadzie
I (t) = A
I
() sin (t +) , (4.2.17)
A
I
() = A
q
(). (4.2.18)
Wane jest ustalenie czstoci wymuszajcej
r
, ktra odpowiada maksymalnej ampli-
tudzie danej wielkoci zycznej. Jest to czsto dla ktrej zachodzi rezonans. Rezonans
dla adunku wystpuje przy
2
r
=
2
0

1
2
_
R
L
_
2
, natomiast dla prdu przy
r
=
0
.
Ze wzgldu (m.in.) na prost relacj bdziemy korzysta z wasnoci prdu w uka-
dzie. W praktyce obserwujemy spadek napicia na oporze R.
168 Fale
4.2.2 Przebieg pomiarw
Ukad dowiadczalny
Przyrzdy: generator sygnaw sinusoidalnych, prostoktnych i trjktnych; oscy-
loskop dwukanaowy do obserwacji sygnau wejciowego i wyjciowego oraz do pomiaru
amplitud; dekadowy opr, pojemno i indukcyjno; kable poczeniowe. Schemat wy-
korzystywanego ukadu pomiarowego przedstawiono na rysunku 4.2.2.
generator
oscyloskop
RLC
WE WY
CHI
CHII
Rys. 4.2.2: Schemat ukadu pomiarowego.
Badanie tumienia ukadu
Zestawi ukad pomiarowy wedug schematu. Ustali indukcyjno L = 0.1 H,
opr R = 100 i pojemno C
t
= 253.3 nF. Wielkoci te teoretycznie odpowiadaj
dostrojeniu ukadu RLC do czstotliwoci rezonansowej f
1
= 1 kHz. Z generatora
doprowadzi sygna sinusoidalny o czstotliwoci f = 1 kHz. Faktyczne dostrojenie
ukadu RLC moe by inne gwnie ze wzgldu na dodatkowe pojemnoci pocze.
Sprawdzi faktyczne dostrojenie ukadu RLC zmieniajc f w otoczeniu f
1
. W razie
potrzeby znale pojemno C
d
, ktra daje potrzebne dostrojenie do f
1
. W tym celu
naley ustali f = f
1
i zmienia pojemno tak, aby uzyska maksymaln amplitu-
d. W punkcie rezonansu zmierzy amplitud wejciow A
1,WE
i wyjciow A
1,WY
sygnau sinusoidalnego. Powtrzy powysz procedur dla czstotliwoci f
k
= 3, 5,
7, 9, 11 kHz, dostrajajc ukad jedynie poprzez zmian pojemnoci. W ten sposb
otrzyma pojemnoci C
d
oraz amplitudy A
k,WE
i A
k,WY
dla k = 3, 5, 7, 9, 11.
Analiza sygnaw prostoktnego i trjktnego
Z generatora doprowadzi sygna prostoktny o czstotliwoci f = 1 kHz. Dostroi
ukad RLC do czstotliwoci f
1
= 1 kHz. Zmierzy amplitud wejciow U
1,WE
i wyj-
ciow U
1,WY
. Powtrzy powysz procedur dostrajaj ac ukad RLC do czstotliwoci
f
k
= 3, 5, 7, 9, 11 kHz nie zmieniaj ac parametrw wejciowego sygnau prostoktnego.
Z generatora doprowadzi sygna trjktny o czstotliwoci f = 1 kHz. Wykona
pomiary tak jak w przypadku sygnau prostoktnego.
Wyznaczanie prdkoci dwiku w powietrzu metod fali biegncej 169
Badanie krzywych rezonansowych
Dostroi ukad RLC do czstotliwoci f
3
= 3 kHz. Na wejcie ukadu poda sy-
gna sinusoidalny, ktry naley zmienia w przedziale od 1 do 10 kHz i mierzy jego
amplitud wyjciow. Analogiczne pomiary wykona przy dostrojeniu ukadu RLC do
czstotliwoci f
5
= 5 kHz i f
7
= 7 kHz.
Aby zbada wpyw oporu na ksztat krzywej rezonansowej wykona ponownie po-
miary amplitudy wyjciowej sygnau sinusoidalnego przy dostrojeniu ukadu RLC do
f
5
, ale tym razem zmieni warto oporu na R = 200 i R = 500 .
4.2.3 Opracowanie wynikw
Obliczy teoretyczne wartoci wspczynnikw Fouriera i porwna je z uzyskanymi
dowiadczalnie. Oszacowa niepewnoci wyznaczonych wspczynnikw.
Zrekonstruowa sygnay prostoktny i trjktny na podstawie teoretycznych i wy-
znaczonych dowiadczalnie wspczynnikw Fouriera (do jedenastego wyrazu wcz-
nie).
Narysowa krzywe rezonansowe (zaleno amplitudy sygnau wyjciowego od cz-
stotliwoci napicia wymuszajcego) na podstawie punktw dowiadczalnych oraz przy
wykorzystaniu zalenoci teoretycznej f() = RA
I
(). Do danych dowiadczalnych
dotowa funkcj postaci
f() =
P
1
_
(P
2

2
)
2
+P
3

2
, (4.2.19)
gdzie P
1
, P
2
i P
3
to parametry towania. Wykorzysta trzy parametry towania do
obliczenia czterech wartoci U, R, L, C, przy czym ze wzgldu na pewn swobod
ustalamy wartoci L lub C zgodnie z danymi z eksperymentu. Mona rwnie towa
parametry P
1
i P
3
przy ustalonym ustalonym P
2
=
2
0
. Przedyskutowa wpyw oporu
R na ksztat krzywej.
4.3 Wyznaczanie prdkoci dwiku w powietrzu metod
fali biegncej
Celem wiczenia jest wyznaczenie prdkoci dwiku w powietrzu metod fali bie-
gncej.
Zagadnienia do przygotowania:
fale w orodkach sprystych (rodzaje fal); fale dwikowe;
prdko fali (prdko fazowa i grupowa);
metody wyznaczania prdkoci fal dwikowych w gazach;
pomiar prdkoci dwiku metod fali biegncej;
drgania harmoniczne, skadanie drga - krzywe Lissajous;
170 Fale
zasada dziaania i obsuga oscyloskopu;
wykonanie w postaci pisemnej zadania z podrozdziau 4.3.1.
Literatura podstawowa: [25] 16.1, 16.2, 17.1-17.5, 17.8, 17.9, 18.1-18.5; literatura do-
datkowa [2], [22].
4.3.1 Podstawowe pojcia i denicje
Fale biegnce w orodku sprystym
W wyniku zmiany parametrw jakiego elementu objtoci orodka sprystego na-
stpuj jego drgania (np. harmoniczne) wok jego pooenia rwnowagi. Dziki spr-
ystym waciwociom orodka drgania te s przekazywane do dalszych jego czci.
W dwch wymiarach dowoln fal rozchodzc si w kierunku osi x mona opisa
rwnaniem falowym:

2
y
t
2
= u
2

2
y
x
2
. (4.3.1)
Jest to rwnanie rniczkowe, ktrego rozwizaniem jest fala o staym ksztacie opisa-
nym przez funkcje harmoniczne:
y = Acos
_

_
t
x
u
__
. (4.3.2)
przy czym: u = f i f = T
1
, gdzie u jest prdkoci rozchodzenia si fali w danym
orodku, jest dugoci fali, f czstotliwoci, T okresem, = 2f jest tzw.
czstoci koow. Czsto uywa si rwnie wielkoci nazywanej liczb falow k =
2/. Rwnanie fali (4.3.2) przyjmuje wtedy prostsz posta:
y = Acos(t kx). (4.3.3)
Fal opisan tym rwnaniem nazywamy fal biegnc. Warto zwrci uwag, e fala
jest jednoznacznie zadana przez podanie jej czstotliwoci f, gdy rwnanie fali wie
ze sob dugo fali o czstotliwoci f z jej prdkoci w danym orodku. Czstotliwo
fali f zadawana jest przez rdo wytwarzajce fal, a prdko fali u determinuj
wasnoci orodka, w ktrym fala si rozchodzi. Fale mechaniczne przenosz energi
dziki propagacji zaburzenia w materii, nie powodujc jednake jej ruchu postpowego.
Dyspersja fal, prdko fazowa i grupowa fali
Prdko fazowa fali to prdko, z jak przemieszcza si okrelona faza fali bie-
gncej. Faz nazywamy argument funkcji y = F(t kx). W zwizku z tym prdko
fazowa wynosi:
u =

T
= f =

k
. (4.3.4)
Wyznaczanie prdkoci dwiku w powietrzu metod fali biegncej 171
Jeeli prdko fali u zaley od jej dugoci , to fala wykazuje dyspersj. Miar dysper-
sji jest pochodna du/d. Gdy pochodna ta jest dodatnia, mamy do czynienia z dysper-
sj normaln - prdko fali ronie z jej dugoci; w przeciwnym przypadku dyspersja
jest anomalna. Jeeli rozwaymy nakadanie si dwch cigw fal o zblionych dugo-
ciach fal i zblionych prdkociach, to maksimum wychylenia bdzie przesuwao si
z prdkoci grupow u
g
u
g
=
d
dk
= u
du
d
. (4.3.5)
W przypadku braku dyspersji (du/d = 0) prdko grupowa jest rwna prdkoci
fazowej.
Fale poprzeczne i podune
Rodzaj fal rozchodzcych si w danym orodku zaley od jego waciwoci spr-
ystych, gdy rozchodz si tylko te drgania, ktre wywouj spryste odksztacenia
orodka. Gdy czstki orodka wykonuj drgania w kierunku zgodnym z kierunkiem
rozchodzenia si fali mwimy, e w orodku rozchodzi si fala poduna, a gdy czstki
orodka wykonuj drgania w kierunkach prostopadych do kierunku rozchodzenia si
fali mwimy o fali poprzecznej. W orodkach wykazujcych jedynie sprysto obj-
toci (gazy i wikszo cieczy), mog rozchodzi si tylko fale podune. Natomiast
w orodkach ulegajcych zarwno odksztaceniu objtociowemu, jak i odksztaceniu
postaci, a takie waciwoci maj ciaa stae, mog rozchodzi si zarwno fale podu-
ne, jak i poprzeczne.
Fala dwikowa i ultradwiki
Fala dwikowa jest podun fal mechaniczn o czstotliwoci z zakresu syszal-
nego dla czowieka tj. od okoo 20 Hz do okoo 20 kHz. Fale o czstotliwoci wyszej od
grnej granicy nazywamy ultradwikami, a o czstotliwoci niszej od dolnej granicy
infradwikami.
Prdko rozchodzenia si fal mechanicznych w gazie
Prdko fali mechanicznej rozchodzcej si w gazie doskonaym opisuje zaleno:
u =
_
p/, (4.3.6)
gdzie: p cinienie, = C
p
/C
V
, gsto gazu. Dla gazw rzeczywistych prdko
rozchodzenia si fali dwikowej wykazuje sab liniow zaleno od temperatury.
W gazach wieloatomowych wystpuje zjawisko dyspersji, czyli zaleno prdkoci od
czstotliwoci dwiku. Dla fal dwikowych w powietrzu dyspersja jest bardzo maa
i zaley gwnie od zawartoci dwutlenku wgla i pary wodnej.
172 Fale
Zadanie 1. W jakim zakresie czstotliwoci f mona prowadzi pomiar prdkoci
dwiku metod fali biegncej, jeeli mikrofon przesuwany jest na tle skali o dugoci
1 m?
4.3.2 Przebieg pomiarw
Ukad dowiadczalny
W skad ukadu dowiadczalnego wchodz: dekadowy generator akustyczny, gonik
i mikrofon umieszczone wewntrz szklanej rury na tle skali milimetrowej, ktr jest
linijka o dugoci 1 m; oscyloskop.
Metoda pomiarowa
W warunkach laboratoryjnych pomiaru prdkoci rozchodzenia si fali akustycz-
nej w pynie (gazie lub cieczy) dokona mona metod fali biegncej lub metod fali
stojcej. Schemat ukadu do pomiaru prdkoci dwiku metod fali biegncej przed-
stawiony jest na rysunku 4.3.1. Sygna z generatora akustycznego podawany jest na
pytki odchylania pionowego oscyloskopu oraz na gonik. Emitowan przez gonik
fal dwikow mikrofon przetwarza na sygna elektryczny, ktry po wzmocnieniu po-
dawany jest na pytki odchylania poziomego oscyloskopu. Odlego mikrofon-gonik
mona zmienia przesuwajc mikrofon na tle skali o dugoci 1 m.
mikrofon
gonik
linijka
x r
0
+
generator
akustyczny
oscyloskop
X
Y
Rys. 4.3.1: Schemat ukadu do pomiaru prdkoci dwiku w powietrzu metod fali biegncej.
Jeeli przyjmiemy, e sygna z generatora akustycznego podawany na oscyloskop
odpowiada fali dwikowej w punkcie x
0
, w ktrym znajduje si gonik, to sygna
podawany na pytki odchylania pionowego oscyloskopu zapisa mona rwnaniem:
y
G
= Acos
_
2
_
t
T

x
0

_
+
_
. (4.3.7)
Wyznaczanie prdkoci dwiku w powietrzu metod fali biegncej 173
Sygna podawany na pytki odchylania poziomego oscyloskopu jest wzmocnionym sy-
gnaem odbieranym przez mikrofon znajdujcy si w odlegoci r od gonika (genera-
tora). Mona go wic zapisa w postaci:
y
M
= Acos
_
2
_
t
T

x
0
+r

_
+
_
. (4.3.8)
Zmieniajc pooenie mikrofonu moemy zmienia rnic faz tych sygnaw: =
2r/ . Na ekranie oscyloskopu obserwowa bdziemy zmian ksztatu krzywej Lissa-
jous, ktra powstaa w wyniku zoenia powyej opisanych sygnaw (rysunek 4.3.2).
Rys. 4.3.2: Krzywe Lissajous obserwowane na ekranie oscyloskopu w zalenoci od odlegoci
gonik-mikrofon.
Przy przesuwaniu mikrofonu o jedn dugo fali elipsa dwukrotnie degeneruje si
do odcinka (rnica faz sygnaw skadowych wynosi wtedy lub 0, co odpowiada
rnicy dugoci fali /2 lub ). Pozwala to na wyznaczenie dugoci badanej fali
dwikowej.
Przebieg dowiadczenia
Dla wybranej czstotliwoci fali dwikowej (np. 1 kHz) podawanej z generatora
akustycznego wyznaczy okres T uywajc oscyloskopu oraz wykonujc odpowiednie
obliczenia. Ustali czy lepiej dokonywa pomiaru okresu T przy pomocy oscyloskopu
czy raczej bazowa na odczycie czstotliwoci f z generatora. Zdecydowa jak bdzie
wykonywany pomiar i odpowiednio skorygowa plan pracy.
Przeczy oscyloskop w tryb X Y . Zmieniajc odlego mikrofonu od gonika
obserwowa zmiany ksztatu krzywej Lissajous i dokona pomiaru pooe mikrofonu,
ktre pozwol na wyznaczenie dugoci badanej fali dwikowej. Wykona analogiczne
pomiary dla czstotliwoci poniej 1 kHz (np. 500 Hz). Czy do wyznaczenia prdkoci
dwiku w powietrzu warto uywa czstotliwoci niszych ni 1 kHz?
Dla kilku wybranych czstotliwoci z zakresu 1 5 kHz wykona pomiary pozwa-
lajce na wyznaczenie dugoci fali oraz okresu T.
4.3.3 Opracowanie wynikw
Kademu pomiarowi odczytanego pooenia mikrofonu z przyporzdkowa kolejny
numer pomiaru n. Dla kadej badanej czstotliwoci wykona wykres zalenoci od-
174 Fale
czytanych pooe mikrofonu z od przyporzdkowanego numeru pomiaru n. Zaleno
ta opisana jest rwnaniem
z =

2
n +b. (4.3.9)
Dziki temu metod regresji liniowej mona wyznaczy warto dugoci fali (oraz
jej niepewno) odpowiadajc kadej z badanych czstotliwoci. Oszacowa niepew-
no pomiarow wyznaczenia okresu badanych fal dwikowych (metod rniczki zu-
penej). Wykona wykres zalenoci dugoci fali od okresu T i metod regresji linio-
wej wyznaczy warto prdkoci dwiku w powietrzu oraz jej niepewno. Porwna
uzyskany wynik z dostpnymi danymi literaturowymi.
4.4 Wyznaczanie prdkoci dwiku w cieczach metod
fali biegncej
Celem wiczenia jest wyznaczenie prdkoci dwiku w wodzie i roztworach wod-
nych NaCl oraz zastosowanie metody akustycznej do wyznaczenia nieznanego stenia
roztworu wodnego NaCl.
Zagadnienia do przygotowania:
fale w orodkach sprystych (rodzaje fal);
fale dwikowe, ultradwiki - wytwarzanie;
prdko fali (prdko fazowa i grupowa);
metody wyznaczania prdkoci fal dwikowych w pynach;
pomiar prdkoci dwiku metod fali biegncej;
drgania harmoniczne, skadanie drga harmonicznych - krzywe Lissajous;
zasada dziaania i obsuga oscyloskopu.
Literatura podstawowa: [25] 16.1, 16.2, 17.1-17.5, 17.8, 17.9, 18.1-18.5; literatura do-
datkowa: [1], [2], [11], [22].
4.4.1 Podstawowe pojcia i denicje
Wikszo informacji podana zostaa w rozdziale 4.3, tutaj przedstawione s spe-
cyczne pojcia potrzebne przy pomiarze prdkoci dwiku w cieczy.
Prdko rozchodzenia si fal mechanicznych w cieczach
Prdko rozchodzenia si fal mechanicznych w cieczach zaley od cinienia, tempe-
ratury i gstoci orodka. Dla wikszoci cieczy czystych zaleno prdkoci rozchodze-
nia si w nich ultradwikw od temperatury i cinienia jest z dobrym przyblieniem
liniowa. W przypadku roztworw i mieszanin, prdko rozchodzenia si w nich fali
ultradwikowej jest zalena od stenia. Dla maych ste soli (do okoo 25%) zale-
no ta jest liniowa. W przypadku wodnych roztworw kwasw zakres liniowoci jest
ograniczony do znacznie niszych ste [22].
Wyznaczanie prdkoci dwiku w cieczach metod fali biegncej 175
Przetworniki ultradwikowe
W dowiadczeniu wykorzystywane s fale ultradwikowe, czyli fale akustyczne o
czstotliwoci powyej 20 kHz. Do generacji i detekcji fal ultradwikowych su prze-
tworniki, ktre przetwarzaj energi elektryczn, wietln lub mechaniczn na energi
fali ultradwikowej (gowice ultradwikowe nadawcze) lub odwrotnie (detektory
gowice ultradwikowe odbiorcze). Stosowane s przetworniki piezoelektryczne, me-
gnetostrykcyjne, Najwygodniejsze w uyciu i najbardziej efektywne s ultradwikowe
przetworniki piezoelektryczne (najbardziej znanym krysztaem piezoelektrycznym jest
kwarc). Wykorzystywane jest w nich zjawisko piezoelektryczne polegajce na tym, e
pewne krysztay umieszczone w polu elektrycznym doznaj odksztace mechanicznych
zalenych od wartoci przyoonego pola. W ten sposb, przykadajc szybko zmienne
pole elektryczne (z generatora), otrzymujemy drgania krysztau. W orodku, w ktrym
znajduje si kryszta, generowane s fale akustyczne o czstotliwoci zadanej przez ge-
nerator. Detektory ultradwikw wykorzystuj zjawisko piezoelektryczne odwrotne.
Polega ono na wytworzeniu rnicy potencjaw na krysztale piezoelektrycznym pod
wpywem odksztace mechanicznych wywoanych padajc fal ultradwikow.
4.4.2 Przebieg pomiarw
Ukad pomiarowy
W skad ukadu dowiadczalnego wchodz: generator wysokiej czstoci, przetwor-
niki ultradwikowe, ruba mikrometryczna, naczyko pomiarowe, oscyloskop. Do dys-
pozycji jest rwnie elektroniczna waga laboratoryjna, menzurki, zlewki, mieszadeka,
sl kuchenna (NaCl) i woda destylowana.
Schemat ukadu do pomiaru prdkoci dwiku metod fali biegncej przedstawio-
ny jest na rysunku 4.4.1. Idea pomiaru jest taka sama jak przy wyznaczaniu prdkoci
dwiku w powietrzu (rozdzia 4.3). Rol gonika i mikrofonu peni przetworniki ul-
tradwikowe: gowica nadawcza i odbiorcza. Gowica nadawcza i odbiorcza zanurzone
s w badanej cieczy znajdujcej si w naczyku pomiarowym umieszczonym nad nieru-
chom gowic nadawcz. Precyzyjne przesuwanie gowicy odbiorczej umoliwia ruba
mikrometryczna.
Przebieg dowiadczenia
Zapozna si z zestawem eksperymentalnym i parametrami poszczeglnych przy-
rzdw, poczy obwd eksperymentalny. Zbiorniczek nad przetwornikiem napeni
wod destylowan. Czstotliwo generatora ultradwikw wybiera z zakresu 1.0
2.5 MHz.
Przy pomocy ruby mikrometrycznej przesuwa grn gowic tak, aby uzyskane na
ekranie oscyloskopu krzywe Lissajous byy odcinkami. Odczyta i zapis te pooenia
ruby mikrometrycznej. Pomiary powtrzy kilkakrotnie dla kilku rnych czstoci.
176 Fale
gowica
naczyniezciecz
generator
gowica
oscyloskop
X
Y
rubamikrometryczna
Rys. 4.4.1: Schemat ukadu do pomiaru prdkoci dwiku w cieczach metod fali biegncej.
Sporzdzi roztwory NaCl w wodzie destylowanej o rnych steniach np. 25%,
20%, 15%, 10% i 5%. Dla kadego roztworu przeprowadzi pomiary w analogiczny
sposb jak dla wody destylowanej.
Stosujc t sam metod wykona pomiary dla wodnego roztworu NaCl o nie-
znanym steniu (np. sporzdzonego przez koleg lub dostarczonego przez asystenta
opiekujcego si wiczeniem).
4.4.3 Opracowanie wynikw
Kademu pomiarowi odczytanego pooenia gowicy odbiorczej z przyporzdkowa
kolejny numer pomiaru n. Dla kadej badanej czstoci wykona wykres zalenoci od-
czytanych pooe mikrofonu z od przyporzdkowanego numeru pomiaru n. Zaleno
ta opisana jest rwnaniem
z =

2
n +b. (4.4.1)
Dziki temu metod regresji liniowej mona wyznaczy warto dugoci fali (oraz
jej niepewno) odpowiadajc kadej z badanych czstoci. Oszacowa niepewno
pomiarow wyznaczenia okresu badanych fal dwikowych (metod rniczki zupe-
nej). Wykona wykresy zalenoci dugoci fali od okresu T i metod regresji linio-
wej wyznaczy warto prdkoci ultradwikw w wodzie destylowanej i w badanych
roztworach wodnych NaCl. Sporzdzi wykres zalenoci prdkoci ultradwikw od
stenia roztworu NaCl. Pamita o naniesieniu prostoktw niepewnoci pomiaro-
wych. Korzystajc z tej zalenoci wyznaczy stenie nieznanego roztworu wodnego
NaCl wraz z niepewnoci pomiarow. Przeprowadzi dyskusj zgodnoci uzyskanych
wynikw z wartociami, ktre mona znale w tablicach.
Zjawisko Dopplera w powietrzu 177
4.5 Zjawisko Dopplera w powietrzu
Celem wiczenia jest obserwacja zjawiska Dopplera dla fal dwikowych w powie-
trzu oraz wyznaczenie wzgldnej prdkoci nadajnika i odbiornika dwiku.
Zagadnienia do przygotowania:
zjawisko Dopplera;
interferencja fal harmonicznych, dudnienia;
dyspersja fal, prdko fazowa i grupowa.
Literatura podstawowa: [5], [23], [24].
4.5.1 Podstawowe pojcia i denicje
Cz zagadnie zostaa przedstawiona w rozdziale 4.3, tutaj omwione jest tylko
zjawisko Dopplera wykorzystywane w pomiarze.
Zjawisko Dopplera
Zjawiskiem Dopplera w akustyce nazywamy rozbieno midzy czstotliwoci
dwiku wysyanego przez nadajnik a czstotliwoci tego dwiku odbieranego przez
odbiornik w przypadku, gdy obiekty te poruszaj si wzgldem siebie. Rozwamy naj-
prostsz sytuacj, gdy nadajnik i odbiornik poruszaj si po tej samej linii prostej
z prdkociami mniejszymi od prdkoci dwiku. Nadajnik emituje fal dwikow
o czstotliwoci f
n
i dugoci fali
n
. Jeeli prdko dwiku wynosi u to czstotliwo
i dugo fali powizane s ze sob poprzez:
u = f
n

n
. (4.5.1)
Jeeli obserwator porusza si w kierunku rda dwiku z prdkoci v
o
to fale do-
chodz do obserwatora z prdkoci rwn sumie prdkoci dwiku i prdkoci ob-
serwatora. Wic czas T
o
, w jakim kolejne maksimum fali dochodzi do obserwatora
wynosi:
T
o
=

n
u +v
o
. (4.5.2)
Czas ten jest rwny odwrotnoci czstotliwoci fali f
o
mierzonej przez obserwatora,
ktr mona wyrazi przez czstotliwo fali wysyanej przez nadajnik.
f
o
=
u +v
o

n
=
u +v
o
u
f
n
. (4.5.3)
Jeeli obserwator oddala si od nadajnika to obserwowana przez niego czstotliwo
fali wynosi:
f
o
=
u v
o
u
f
n
. (4.5.4)
178 Fale
Rozwamy teraz przypadek, gdy obserwator spoczywa a nadajnik zblia si do
niego z prdkoci v
n
. W odstpie czasu T
n
= 1/f
n
nadajnik emituje dwa kolejne mak-
sima fali. W tym czasie nadajnik zblia si do obserwatora o odlego v
n
T
n
. Dlatego
odlego kolejnych wierzchokw fali jak widzi obserwator wynosi (u v
n
)T
n
. Czyli
dugo fali rejestrowana przez obserwatora wynosi:

o
=
n
v
n
T
n
. (4.5.5)
Dziki temu obserwator zmierzy czstotliwo fali wynoszc:
f
o
=
u
u v
n
f
n
. (4.5.6)
Jeeli nadajnik oddala si od obserwatora to mierzona przez niego czstotliwo fali
wynosi:
f
o
=
u
u +v
n
f
n
. (4.5.7)
4.5.2 Przebieg pomiarw
Ukad dowiadczalny
Przyrzdy: oscyloskop cyfrowy z pamici, generator, dwie gowice ultradwikowe,
mechanizm przesuwu odbiornika, stoper, przymiar.
rdem dwiku jest gowica ultradwikowa zasilana z generatora. Odbiornikiem
jest druga gowica ultradwikowa. Sygnay nadawany i odbierany s doprowadzone
odpowiednio do wejcia A i B oscyloskopu cyfrowego. Po dodaniu obu sygnaw po-
wstaj dudnienia (o ile rdo lub odbiornik si porusza), ktrych obraz mona zatrzy-
ma dziki pamici oscyloskopu. Schemat ukadu uywany w dowiadczeniu pokazany
jest na rysunku 4.5.1.
generator
oscyloskop
nadajnik odbiornik
Rys. 4.5.1: Schemat blokowy ukadu pomiarowego.
Pomiar prdkoci dwiku w cieczy w oparciu o zjawisko Dopplera 179
Przebieg dowiadczenia
Zestawi ukad wedug schematu. Gowica nadawcza jest umocowana na cianie,
gowica odbiorcza moe si porusza. Dobra czstotliwo sygnau z generatora tak,
aby sygna odbierany by najmocniejszy. Wybra punkt na trasie odbiornika i do tego
miejsca przesun gowic. Nastpnie ustawi wzmocnienia sygnaw tak, aby ich am-
plitudy byy identyczne. W tym punkcie na trasie odbiornika naley uzyskiwa obrazy
dudnie. Przeprowadzi po okoo 50 pomiarw czstotliwoci dudnie niezalenie dla
zbliajcego i oddalajcego si odbiornika.
Zmierzy odlego pomidzy dwoma punktami na drodze przebywanej przez od-
biornik. Nastpnie wielokrotnie zmierzy czas przelotu odbiornika na tej ustalonej dro-
dze.
4.5.3 Opracowanie wynikw
Wyznaczy redni czstotliwo dudnie. Wykona histogramy iloci przypadkw
w funkcji otrzymanych czstotliwoci dudnie. W tym celu naley ustali najmniejsz
i najwiksz warto czstotliwoci wystpujc w pomiarach. Nastpnie ten przedzia
naley podzieli na rwne mniejsze podprzedziay i zliczy ile pomiarw zawiera si
w kadym z podprzedziaw. Dla N pomiarw histogram powinien mie okoo

N
podprzedziaw.
Korzystajc z opisanej teorii zjawiska Dopplera obliczy prdko odbiornika i jej
niepewno. Prdko dwiku w powietrzu odczyta z tablic. Prdko odbiornika na-
ley obliczy rwnie bezporednio z pomiaru drogi i czasu przelotu. Porwna prd-
koci odbiornika otrzymane tymi dwiema metodami.
4.6 Pomiar prdkoci dwiku w cieczy w oparciu
o zjawisko Dopplera
Celem wiczenia jest obserwacja zjawiska Dopplera w cieczy oraz wyznaczenie prd-
koci dwiku w badanej cieczy.
Zagadnienia do przygotowania:
zjawisko Dopplera;
interferencja fal harmonicznych, dudnienia;
dyspersja fal, prdko fazowa i grupowa.
Literatura podstawowa: [5], [24].
4.6.1 Podstawowe pojcia i denicje
Wszystkie potrzebne zagadnienia omwione s w rozdziaach 4.3 i 4.5.
180 Fale
4.6.2 Przebieg pomiarw
Ukad dowiadczalny
Przyrzdy: oscyloskop cyfrowy z pamici, generator sygnau z wbudowanym cz-
stociomierzem, nadajnik i odbiornik ultradwikw w cieczy (dwie gowice ultradwi-
kowe), mechanizm przesuwu odbiornika ze sterownikiem i elektronicznym pomiarem
czasu jednego obrotu wykonywanego przez wa napdowy, badana ciecz.
Schmat blokowy ukadu pomiarowego jest taki sam jak na rysunku 4.5.1, bardziej
szczegowy schemat czci uywanego ukadu przedstawiony jest na rysunku 4.6.1.
Dwie umieszczone wsposiowo identyczne gowice ultradwikowe stanowi odpowied-
nio nadajnik i odbiornik fali akustycznej rozchodzcej si w cieczy. Jedna z gowic moe
porusza si z kontrolowan prdkoci . Sumujc odpowiednio wzmocnione sygnay
nadawczy i odbiorczy otrzymujemy dudnienie o czstotliwoci f
d
= 1/T
d
proporcjo-
nalnej do wzgldnej prdkoci ruchu gowicy. Czstotliwo sygnau nadawanego f
n
wynosi okoo 12 MHz, prdko gowicy wynosi okoo 10 cm/s, natomiast prdko
gowica
nadawcza
gowica
odbiorcza
ruchomerami wanapdowygwintowany
oskoku1.5mm
silnik
tarczazotworami
Rys. 4.6.1: Schemat czci ukadu po-
miarowego.
dwiku w cieczy u jest rzdu km/s. Korzysta-
jc ze wzorw (4.5.3), (4.5.4), (4.5.6) oraz (4.5.7)
mona atwo pokaza, e z dobrym przyblieniem
czstotliwo dudnie wynosi
f
d
= f
n

u
(4.6.1)
niezalenie od tego czy porusza si nadajnik czy
te odbiornik. Prdko gowicy wynosi =
d/T
s
, gdzie T
s
to czas wykonania przez wa na-
pdowy jednego obrotu, a d to skok gwintu sil-
nika rwny 1.5 mm. Po przeksztaceniach wzo-
ru (4.6.1) dostajemy zaleno liniow pomidzy
okresem dudnie i okresem obrotu wau napdo-
wego:
T
d
=
u
df
n
T
s
. (4.6.2)
W praktyce mona si spodziewa pewnych odstpstw od podanego zwizku, ponie-
wa ruch gowicy powoduje ruch graniczcej z ni cieczy, a to z kolei zaburza propagacj
fali akustycznej.
Przebieg dowiadczenia
Zestawi ukad pomiarowy, zala gowice ciecz. Zmierzy czstotliwo sygnau
z generatora f
n
. Wykona serie pomiarw zalenoci okresu dudnie T
d
od okresu
obrotu wau napdowego T
s
.
Pomiar prdkoci dwiku w metalach metod echa ultradwikowego 181
4.6.3 Opracowanie wynikw
Zrobi wykres zalenoci okresu dudnie od okresu obrotu wau napdowego. Ko-
rzystajc z regresji liniowej dopasowa lini prost. Korzystajc z otrzymanych wsp-
czynnikw regresji obliczy prdko dwiku w cieczy wraz z jej niepewnoci po-
miarow i porwna z wartociami tablicowymi. Przeprowadzi dyskusj otrzymanych
wynikw.
4.7 Pomiar prdkoci dwiku w metalach metod echa
ultradwikowego
Celem wiczenia jest wyznaczenie prdkoci dwiku w wybranych metalach na
podstawie pomiarw metod echa ultradwikowego.
Zagadnienia do przygotowania:
rozchodzenie si fal sprystych w rnych orodkach;
fale dwikowe (ultradwiki), rodzaje fal ultradwikowych;
metoda echa ultradwikowego;
wyznaczanie prdkoci dwiku w metalach;
wspczynniki sprystoci orodka (modu Younga).
Literatura podstawowa: [5], [22].
4.7.1 Podstawowe pojcia i denicje
Podstawowe pojcia i denicje dotyczce rozchodzenia si fal w orodku sprystym
opisane s w rozdziale 4.3.1.
Prdko rozchodzenia si fali mechanicznej w ciele staym
Rodzaj fal mechanicznych mogcych si rozchodzi w danym orodku zaley od
waciwoci sprystych tego orodka. Ciao stae jest orodkiem, ktry ulega zarwno
odksztaceniu objtociowemu (ciliwo), jak i odksztaceniu postaci (sztywno).
Mog si wic w nim rozchodzi zarwno fale podune, jak i poprzeczne.
Zamy, e fala rozchodzi si w kierunku x, a drgania zachodz w kierunku y. Fal
tak opisuje falowe rwnanie rniczkowe (4.3.1), ktrego rozwizaniem moe by np.
rwnanie fali:
y = Acos
_

_
t
x
u
__
, (4.7.1)
gdzie u = T
1
= f jest prdkoci rozchodzenia si fali w danym orodku. Rwnanie
(4.3.1) stosuje si do wszystkich rodzajw drga sprystych, zarwno poprzecznych
jak i podunych.
182 Fale
Rozwamy prt metalowy uoony wzdu osi x, o gstoci i przekroju poprzecz-
nym S. Prt poddano odksztaceniu, wywierajc nacisk w kierunku osi x. Odksztace-
nie to jest przekazywane dziki napreniom powstajcym w prcie i przemieszcza
si ono wzdu prta z prdkoci u (rysunek 4.7.1). Jeeli wybierzemy element masy
prta pomidzy paszczyznami w punktach x i x + x, to rodek masy tego elemen-
tu ulegnie przemieszczeniu (x, t), czyli w prcie rozchodzi si fala poduna. Mona
napisa rwnanie ruchu dla tego elementu prta:
Sx

t
2
= S(x + x) S(x), (4.7.2)
x x+ x D
s D ( + ) x x s( ) x
Rys. 4.7.1: Naprenie w odksztaconym prcie.
std:

t
2
=
(x + x) (x)
x
, (4.7.3)
a dla x 0 lew stron rwnania moemy zastpi przez pochodn:

t
2
=

x
. (4.7.4)
Ale wedug prawa Hookea
= E, (4.7.5)
gdzie E oznacza modu Younga, a - odksztacenie wzgldne:
=

x
. (4.7.6)
Zatem ostatecznie:

t
2
=
E

x
2
. (4.7.7)
Ostatnie rwnanie jest rniczkowym rwnaniem falowym dla podunej fali spry-
stej, rozchodzcej si w metalowym prcie. Porwnujc je z rwnaniem (4.3.1) mona
znale prdko rozchodzenia si fali podunej:
Pomiar prdkoci dwiku w metalach metod echa ultradwikowego 183
u

. (4.7.8)
W podobny sposb mona wyprowadzi rniczkowe rwnanie falowe dla fal poprzecz-
nych w prcie. Odpowiedni wzr wyraajcy prdko rozchodzenia si fali poprzecznej
ma posta:
u

, (4.7.9)
gdzie G oznacza modu sztywnoci. Modu sztywnoci wie ze sob naprenie ci-
najce (si podzielon przez wielko powierzchni stycznej do kierunku dziaajcej
siy) z odksztaceniem cinania wyraonym przez kt skrcenia :
= G. (4.7.10)
Wydueniu ciaa pod dziaaniem naprenia towarzyszy zmniejszenie wymiarw w kie-
runku poprzecznym. Wzgldna zmiana wymiaru poprzecznego jest proporcjonalna do
wzgldnego wyduenia w kierunku dziaajcego naprenia. Wspczynnikiem pro-
porcjonalnoci jest wspczynnik Poissona . Dla cia izotropowych modu Younga E,
modu sztywnoci G oraz wspczynnik Poissona powizane s ze sob przez relacj:
G =
E
2 (1 +)
. (4.7.11)
Mona wic prdko fal poprzecznych wyrazi jako:
u

E
2 (1 +)
. (4.7.12)
Prdko rozchodzenia si fal podunych w orodku o duych rozmiarach poprzecz-
nych jest inna ni w cienkim prcie. Rozmiary poprzeczne uznaje si jako due, jeeli
s one wiksze od dugoci fali dwikowej. W orodku takim kady element objto-
ci ulega odksztaceniom tylko w kierunku podunym. Prdko rozchodzenia si fal
podunych wynosi wtedy:
u

E(1 )
(1 +)(1 2)
, (4.7.13)
natomiast prdko rozchodzenia si fal poprzecznych jest wyraana nadal rwnaniem
(4.7.9).
184 Fale
4.7.2 Przebieg pomiarw
Ukad pomiarowy
Do wykonania wiczenia suy ukad dowiadczalny, w ktrego skad wchodz: dwie
gowice ultradwikowe G1 i G2, impulsowy generator wysokiej czstoci IG, oscylo-
skop O, zestaw prbek z aluminium, mosidzu i stali M. Ten ukad dowiadczalny,
ktrego schemat przedstawiono na rysunku 4.7.2 pozwala na wyznaczenie prdkoci
dwiku w metalach metod echa ultradwikowego.
O G1
M
IG
G2
Rys. 4.7.2: Schemat blokowy ukadu dowiadczalnego do wyznaczania prdkoci dwiku w ciele
staym.
Metoda pomiarowa
Gwn cz aparatury stanowi dwie gowice ultradwikowe G1 i G2 zamonto-
wane w statywie, ktry umoliwia umieszczenie midzy nimi prbek badanych metali.
Dolna gowica zamocowana jest w ten sposb, aby moga dopasowywa si do ewentu-
alnych nierwnolegoci podstaw mierzonych prbek. Na dolnej gowicy umieszcza si
badan prbk i do jej grnej powierzchni dociska grn gowic. Dla lepszego przylega-
nia, podstawy prbek smarowane s lekko olejem. Na jedn z gowic ultradwikowych
jest podawany prostoktny impuls z generatora IG, a druga gowica stanowi gowic
odbiorcz. Obydwa sygnay podawane s na wejcie oscyloskopu O. Przy wczonej
podstawie czasu, na ekranie oscyloskopu otrzymuje si szereg rwnoodlegych impul-
sw, ktrych amplitudy malej eksponencjalnie (patrz rysunek 4.7.3). Pierwszy sygna
odpowiada sytuacji, kiedy impuls z generatora przeszed przez ca dugo prbki
i zosta zarejestrowany przez gowic odbiorcz. Drugi i wszystkie nastpne sygnay
stanowi tzw. echo. S to impulsy, ktre po przejciu przez prbk zostay odbite od
zewntrznej powierzchni prbki w pobliu gowicy odbiorczej, przeszy powtrnie ca
prbk i ponownie odbite od zewntrznej powierzchni stycznej do gowicy nadawczej
dotary do gowicy odbiorczej. Im wicej kolejnych odbi od zewntrznych powierzchni
prbki, tym mniejsza amplituda sygnau. Pierwsze echo daje impuls, ktry przebieg
Pomiar prdkoci dwiku w metalach metod echa ultradwikowego 185
dodatkowo dwa razy dugo prbki w porwnaniu z pierwszym, obserwowanym na
ekranie oscyloskopu. Drugie echo odpowiada dodatkowemu czterokrotnemu przejciu
generowanego impulsu przez prbk itd. Oglnie dodatkowa droga przebyta przez im-
puls w badanym materiale jest rwna 2nl, gdzie l jest gruboci prbki, n jest kolejnym
numerem echa.
Rys. 4.7.3: Prawidowy obraz cigu sygnaw echa ultradwikowego obserwowany na ekranie
oscyloskopu dla prbki stalowej.
Prdko dwiku w metalach mona wyznaczy znajc drog i czas potrzebny na
jej przebycie w badanym materiale. Z obrazu obserwowanego na ekranie oscyloskopu,
gdzie widoczne s kolejne echa (rysunek 4.7.3) okrela si czasy przelotu generowanego
impulsu przez prbk. Natomiast, do okrelenia drogi sygnau w materiale wystarczy
znajomo gruboci prbki.
Ukad dowiadczalny umoliwia rwnie zobrazowanie zasady dziaania defektosko-
pu ultradwikowego. W prbkach o wikszych rozmiarach wystpuj defekty struk-
tury wewntrznej, ktre powoduj dodatkowe odbicia impulsw ultradwikowych. To
z kolei prowadzi do powstawania na ekranie oscyloskopu dodatkowych obrazw echa,
jednake wartoci amplitud i ich odlegoci od innych sygnaw nie speniaj omawia-
nych wczeniej zalenoci.
Przebieg dowiadczenia
Zapozna si z ukadem dowiadczalnym i zmontowa go wedug schematu przed-
stawionego na rysunku 4.7.2. Zmierzy gruboci i rednice wszystkich badanych prbek
oraz wyznaczy ich masy.
Zamontowa prbk pomidzy gowicami ultradwikowymi. Zaobserwowa obraz
echa na ekranie oscyloskopu. Ustawi prawidowy obraz tak, aby impulsy byy rwno-
odlege a ich amplitudy zanikay eksponencjalnie.
186 Fale
Zmierzy za pomoc oscyloskopu czas przelotu impulsu ultradwikowego przez
prbk dla drg s = 2nl (l grubo prbki, n numer echa), co sprowadza si
do pomiaru odlegoci pomidzy pierwszym sygnaem, a kolejnymi echami dla znanego
zakresu podstawy czasu. Pomiary powtrzy dla 3 prbek z kadego rodzaju materiau
(stal, mosidz, aluminium).
4.7.3 Opracowanie wynikw
Na podstawie otrzymanych wynikw pomiarw czasw przelotu t impulsw i du-
goci drg s przez nie przebytych w materiale jednego rodzaju, wykona wykresy za-
lenoci s(t) (dla kadego badanego materiau osobno). Dopasowa proste (s = at +b)
metod regresji liniowej. Na podstawie otrzymanych wspczynnikw regresji znale
prdkoci dwiku w kadym badanym materiale. Porwna z wartociami z tabeli
4.7.1.
Tabela 4.7.1: Dane akustyczne dla cia staych w temperaturze 20

C
Gsto Modu Younga Prdko podunych
Orodek E fal ultradwikowych
10
3
[kg m
3
] 10
10
[N m
2
] u [m s
1
]
Aluminium 2.7 6.2-7.3 6320
Mosidz 8.1 10.3 3830
Stal 7.8 21.5 59006000
Korzystajc ze zmierzonych rozmiarw prbek oraz ich mas wyznaczy gstoci
badanych materiaw. Obliczy wartoci moduu Younga dla badanych materiaw
korzystajc z wyznaczonych gstoci i prdkoci. Oszacowa niepewnoci pomiarowe
wyznaczanych wielkoci. Otrzymane wyniki porwna z wartociami tablicowymi.
4.8 Wyznaczanie ogniskowych soczewek i badanie
wad soczewek
Celem wiczenia jest pomiar ogniskowych soczewek skupiajcych i rozpraszajcych
oraz badanie wad soczewek: aberracji sferycznej, aberracji chromatycznej i astygmaty-
zmu.
Zagadnienia do przygotowania:
podstawowe wiadomoci dotyczce rozchodzenia si wiata: zaamanie i odbicie
wiata, dyspersja i zaleno wspczynnika zaamania wiata od dugoci fali;
soczewki: rodzaje i zastosowanie soczewek, powstawanie obrazu w soczewce skupia-
jcej i rozpraszajcej, rwnanie soczewki;
Wyznaczanie ogniskowych soczewek i badanie wad soczewek 187
metody wyznaczania ogniskowych soczewek: w oparciu o rwnanie soczewki, meto-
da Bessela, ogniskowa ukadu dwch cienkich soczewek;
wady soczewek: aberracja sferyczna, aberracja chromatyczna, astygmatyzm.
Literatura podstawowa: [1], [2], [14].
4.8.1 Podstawowe pojcia i denicje
Soczewki
Soczewka jest zbudowana z przezroczystego materiau ograniczonego z dwch stron
powierzchniami sferycznymi. rodki ograniczajcych powierzchni sferycznych znajduj
si na osi optycznej soczewki. Promienie wietlne przechodzce przez soczewk ulegaj
dwukrotnemu zaamaniu na granicy orodkw, np. powietrze szko, a nastpnie szko
powietrze. Rwnolege promienie, padajce na soczewk skupiajc prostopadle do
jej paszczyzny po przejciu przez soczewk przecinaj si w jednym punkcie F zwa-
nym ogniskiem gwnym soczewki (rysunek 4.8.1a). Odlego ogniska soczewki F od
paszczyzny rodkowej soczewki jest rwna jej ogniskowej f. Soczewka rozpraszajca
posiada ognisko pozorne, w ktrym przecinaj si przeduenia promieni zaamanych
(rysunek 4.8.1b).
F
a)
F
b)
f -f
Rys. 4.8.1: Ogniska soczewki skupiajcej i rozpraszajcej.
Dla soczewek cienkich, tzn. takich, ktrych grubo jest maa w porwnaniu z jej
promieniami krzywizny R
1
, R
2
, zachodzi:
1
f
= (n 1)
_
1
R
1
+
1
R
2
_
, (4.8.1)
gdzie n jest wspczynnikiem zaamania materiau, z ktrego jest wykonana soczewka
wzgldem, otaczajcego j rodowiska.
W celu konstrukcji obrazu w soczewce skupiajcej wykorzystuje si bieg charakte-
rystycznych promieni: (1) biegncego rwnolegle do osi optycznej soczewki, (2) prze-
chodzcego przez rodek optyczny soczewki oraz (3) przechodzcego przez ognisko
soczewki F
1
. Promie (1) po zaamaniu przechodzi przez ognisko F
2
, promie (2) nie
188 Fale
zmienia swojego kierunku, a promie (3) po zaamaniu biegnie rwnolegle do osi so-
czewki (rysunek 4.8.2). Jeli odlego przedmiotu od soczewki skupiajcej jest wiksza
od jej ogniskowej (rysunek 4.8.2a), to powstaje obraz rzeczywisty. Obraz ten jest wy-
znaczony przez przecicie promieni zaamanych. Natomiast, gdy odlego przedmiotu
od soczewki jest mniejsza od jej ogniskowej, to powstaje obraz pozorny na przedueniu
rozbienej wizki promieni zaamanych (rysunek 4.8.2b).
(3)
(2)
(1)
F
1
F
2
a)
(3)
(2)
(1)
F
1
F
2
b)
Rys. 4.8.2: Konstrukcja obrazu w soczewce skupiajcej.
Soczewka rozpraszajca daje obraz pozorny. Do jego konstrukcji wykorzystuje si
bieg charakterystycznych promieni: (1) biegncego rwnolegle do osi optycznej soczew-
ki, (2) przechodzcego przez rodek optyczny soczewki oraz (3) biegncego w kierunku
ogniska F
2
. Promie (1) ulega zaamaniu w taki sposb, e jego przeduenie prze-
chodzi przez ognisko F
1
. Promie (2) nie zmienia swojego biegu, a promie (3) po
przejciu przez soczewk jest rwnolegy do jej osi optycznej (rysunek 4.8.3).
(3)
(2)
(1)
F
1
F
2
Rys. 4.8.3: Konstrukcja obrazu w soczewce rozpraszajcej.
Wyznaczanie ogniskowej soczewki skupiajcej w oparciu o rwnanie
soczewki
Rwnanie soczewki wie ze sob odlego przedmiotu od soczewki a oraz odlego
obrazu od soczewki b z jej ogniskow f
1
a
+
1
b
=
1
f
. (4.8.2)
Wyznaczanie ogniskowych soczewek i badanie wad soczewek 189
Przesuwajc soczewk skupiajc wzdu awy optycznej (rysunek 4.8.4), mona
znale takie pooenie soczewki, w ktrym obserwuje si ostry powikszony obraz
przedmiotu. Mierzc odlegoci a i b mona wyznaczy ogniskow soczewki korzystajc
z przeksztaconego wzoru (4.8.2)
f =
ab
a +b
. (4.8.3)
l
a
b
ekran
przedmiot
rdowiata
soczewka
Rys. 4.8.4: awa optyczna do wyznaczania ogniskowych soczewek.
Wyznaczanie ogniskowej soczewki skupiajcej metod Bessela
Przesuwajc soczewk wzdu awy optycznej, mona znale dwie odlegoci so-
czewki od ekranu b
1
i b
2
(rysunek 4.8.5), w ktrych obserwowany jest ostry obraz.
W jednym pooeniu obraz ten jest powikszony (b
1
), a w drugim pomniejszony (b
2
).
Odlegoci pomidzy ekranem a soczewk, przy ktrych jest obserwowany ostry obraz,
mona wyznaczy z rwnania soczewki
1
l b
+
1
b
=
1
f
, (4.8.4)
gdzie l jest ustalon odlegoci midzy przedmiotem a ekranem (rysunek 4.8.5). Rw-
nanie (4.8.4) jest rwnaniem kwadratowym ze wzgldu na b posiadajcym dwa rozwi-
zania:
l
d
b
1
b
2
Rys. 4.8.5: Metoda Bessela wyznaczania ogniskowych soczewek.
190 Fale
b
1
=
l +
_
l
2
4lf
2
, b
2
=
l
_
l
2
4lf
2
, (4.8.5)
pod warunkiem i l > 4f. Odlego d midzy pooeniami soczewki, w ktrych wi-
doczny jest ostry obraz wynosi:
d = b
1
b
2
=
_
l
2
4lf. (4.8.6)
Mierzc odlego midzy pooeniami soczewki, w ktrych jest obserwowany ostry
obraz przedmiotu, mona wyznaczy ogniskow soczewki
f =
l
2
d
2
4l
=
(l +d)(l d)
4l
. (4.8.7)
Ogniskowa ukadu soczewek
Ogniskowa f ukadu soczewek zbudowanego z dwch cienkich soczewek o ognisko-
wych f
1
i f
2
znajdujcych si blisko siebie spenia zaleno:
1
f
=
1
f
1
+
1
f
2
, (4.8.8)
ktra jest konsekwencj rwnania soczewki (4.8.2). W przypadku gdy odlego midzy
soczewkami wynosi , ogniskowa ukadu soczewek wynosi:
1
f
=
1
f
1
+
1
f
2


f
1
f
2
. (4.8.9)
Aberracja sferyczna
Rwnanie soczewki (4.8.2) jest wyprowadzone przy zaoeniu, e soczewka jest cien-
ka, a wizka padajcych na ni promieni jest niezbyt odlega od gwnej osi optycznej
soczewki. W przypadku gdy wizka wiata padajcego na soczewk jest szeroka, pod-
czas przejcia przez soczewk promienie przyosiowe (bliskie osi gwnej soczewki) za-
amuj si inaczej ni brzegowe (dalekie od osi gwnej). Promienie brzegowe zaamuj
si silniej, a promienie przyosiowe sabiej. Dlatego rwnolega wizka po przejciu przez
soczewk nie skupi si w jednym punkcie. Ognisko dla promieni przyosiowych znajdzie
si dalej od soczewki, a dla promieni peryferyjnych bliej soczewki. Odlego mi-
dzy ogniskami dla promieni przyosiowych i brzegowych jest miar podunej aberracji
sferycznej.
Aberracja chromatyczna
Aberracja chromatyczna zwizana jest ze zjawiskiem dyspersji. Ze wzgldu na zale-
no wspczynnika zaamania wiata od dugoci fali, rne skadowe wiata biaego
przechodzce przez to samo miejsce w soczewce zostan rnie zaamane. W zwizku
Wyznaczanie ogniskowych soczewek i badanie wad soczewek 191
z tym soczewka bdzie miaa rne ogniska dla rnych dugoci fali patrz rwnanie
(4.8.1). Spowodowane jest to tym, e soczewka zachowuje si jak pryzmat rozszcze-
piajcy przechodzce przez ni wiato biae . Promienie czerwone po przejciu przez
soczewk zaamuj si sabiej od promieni oletowych, dlatego ognisko soczewki dla
promieni czerwonych znajduje si dalej od soczewki ni ognisko dla promieni oleto-
wych.
Astygmatyzm
Rwnolega wizka promieni wietlnych padajcych na soczewk pod duymi k-
tami wzgldem gwnej osi optycznej po przejciu przez soczewk (rysunek 4.8.6) nie
przecina si w jednym punkcie, ale daje rozmyt plam wietln. Spowodowane jest to
tym, e rne czci wizki ulegaj zaamaniu na innych fragmentach soczewki rni-
cych si warunkami geometrycznymi. Dlatego obraz przedmiotu nie znajdujcego si
na osi optycznej soczewki jest zdeformowany.
15 20
o o
Rys. 4.8.6: awa optyczna do badania astygmatyzmu soczewek (widok z gry).
Efekt ten mona zbada uywajc jako przedmiotu matwki z narysowanymi pro-
stopadymi liniami. Przesuwajc soczewk mona znale dwa charakterystyczne po-
oenia. W jednym z nich widoczne s tylko linie pionowe (soczewka znajduje si dalej
od ekranu), a w drugim tylko poziome (soczewka znajduje si bliej ekranu). Odlego
midzy wspomnianymi punktami zaley od kta padania wizki na soczewk i jest
miar penego astygmatyzmu.
4.8.2 Przebieg pomiarw
Ukad dowiadczalny
W skad ukadu dowiadczalnego wchodz nastpujce przyrzdy: awa optyczna
z naniesion podziak, rdo wiata, soczewki skupiajce i rozpraszajce, przedmiot
(litera na matwce), ekran, gruba soczewka do badania wad soczewek, przysony do ba-
dania aberracji sferycznej (przepuszczajce promienie przyosiowe, porednie i brzego-
we), ltry do badania aberracji chromatycznej (niebieski, czerwony i zielony), matwka
z naniesion siatk prostopadych linii, latarka.
192 Fale
Metoda pomiarowa
Ogniskowe soczewek wyznacza si przy uyciu awy optycznej. Zasadnicz czci
pomiarw jest znajdowanie pooenia soczewki, przy ktrym obserwowany jest ostry
obraz przedmiotu. Dla uatwienia pomiarw naley wykonywa je w ciemnoci, owie-
tlajc aw optyczn latark. Okrelenie pooenia soczewki, w ktrym obserwuje si
ostry obraz jest subiektywne, dlatego pooenie soczewki dla ustalonej odlegoci przed-
miot ekran naley znajdowa kilkakrotnie.
W celu uzyskania moliwie najlepszych warunkw eksperymentalnych naley ukad
pomiarowy zestawi w taki sposb, aby wszystkie elementy wchodzce w jego skad
znajdoway si na takiej samej wysokoci. Paszczyzny przedmiotu, ekranu i socze-
wek winny by prostopade do wizki wiata, za przedmiot powinien znajdowa si
moliwie najbliej rda wiata.
Metoda Bessela jest dokadniejsz od metody wyznaczania ogniskowej soczewki
w oparciu o jej rwnanie. Dlatego do wyznaczenia ogniskowej soczewki rozpraszaj-
cej oraz do badania wad soczewek naley uy tej metody. Kolejn zalet metody
Bessela jest to, e wykorzystuje si odlegoci midzy pooeniami soczewki, w ktrych
obserwowany jest ostry obraz. Poniewa jest to pomiar wzgldny, metoda ta nie wyma-
ga znajomoci dokadnego pooenia paszczyzn gwnych soczewki. Dlatego midzy
innymi metoda Bessela moe by stosowana do wyznaczania ogniskowych soczewek
grubych.
Przebieg dowiadczenia
Dla wybranej soczewki skupiajcej wyznaczy jej ogniskow metod wykorzystu-
jc rwnanie soczewki. W tym celu ustali i zmierzy odlego pomidzy przedmio-
tem a ekranem. Odczyta wielokrotnie pooenie soczewki, dla ktrego obserwuje si
ostry powikszony obraz. Powtrzy pomiar obracajc soczewk o 180

. W ten sposb
uwzgldnia si fakt, i pooenie soczewki moe by przesunite wzgldem wskanika
uywanego do odczytu jej pooenia. Wykona analogiczne pomiary dla innych odle-
goci pomidzy przedmiotem a ekranem.
Dla wczeniej badanej soczewki skupiajcej wyznaczy jej ogniskow korzystajc
z metody Bessela. W tym celu ustali i zmierzy odlego pomidzy przedmiotem
a ekranem. Odczyta wielokrotnie pooenia soczewki, dla ktrych obserwuje si ostre
obrazy (powikszony i pomniejszony). Pomiary powtrzy dla innych odlegoci po-
midzy przedmiotem a ekranem.
Ogniskow soczewki rozpraszajcej wyznacza si mierzc ogniskow ukadu socze-
wek skadajcego si z soczewki rozpraszajcej i soczewki skupiajcej o znanej ogni-
skowej. Badany ukad soczewek powinien by skupiajcy (tzn. powinien dawa obraz
rzeczywisty przedmiotu). Umocowa blisko siebie badan wczeniej soczewk skupiaj-
c i wybran soczewk rozpraszajc. Zmierzy ogniskow ukadu soczewek korzystajc
z metody Bessela.
Wyznaczanie ogniskowych soczewek i badanie wad soczewek 193
Do badania aberracji sferycznej wykorzysta soczewk grub. Montujc na soczewce
kolejne przysony wyznaczy (korzystajc z metody Bessela) ogniskow dla promieni
przyosiowych, porednich i brzegowych.
W celu zbadania aberracji chromatycznej soczewki wyznaczy jej ogniskow (ko-
rzystajc z metody Bessela) dla wiata czerwonego, zielonego i niebieskiego. W tym
celu umieci odpowiedni ltr pomidzy rdem wiata a przedmiotem. Wyznaczanie
ogniskowej dla wiata czerwonego, niebieskiego i zielonego ze wzgldu na waciwoci
ludzkiego oka jest mniej precyzyjne.
Badajc astygmatyzm soczewki jako przedmiotu naley uy matwki z naniesion
siatk prostopadych linii. Soczewk umieci na statywie zaopatrzonym w podziak
ktow (rysunek 4.8.6). W pierwszej kolejnoci naley odnale takie pooenie soczew-
ki, w ktrym jej paszczyzna gwna jest prostopada do wizki wiata, a na ekranie
jest obserwowany ostry powikszony obraz przedmiotu. Nastpnie obrci soczewk
o okoo 15

20

i znale dwa charakterystyczne pooenia, dla ktrych w obrazie


przedmiotu s widoczne jedynie linie poziome lub pionowe. Wielokrotnie odczyta
pooenia soczewki dla dwch wymienionych przypadkw. Odlego midzy tymi po-
oeniami zaley od kta, jaki paszczyzna soczewki tworzy z wizk wiata.
Badane wady soczewek wystpuj rwnoczenie. Podczas badania jednej z wybra-
nych wad, moe si okaza, e wpyw innej wady w sposb istotny zakca pomiary.
Dlatego przy badaniu aberracji chromatycznej i astygmatyzmu, celowym moe okaza
si zminimalizowanie wpywu aberracji sferycznej poprzez zastosowanie odpowiednich
przyson (wybra tylko promienie przyosiowe).
4.8.3 Opracowanie wynikw
Ogniskowa soczewki skupiajcej
Obliczy ogniskow soczewki skupiajcej uywajc metody wykorzystujcej bez-
porednio rwnanie soczewki oraz metody Bessela. Obliczajc niepewno pomiarow
wyznaczenia ogniskowej naley pamita, e pewne wielkoci s obarczone niepewno-
ci statystyczn, a pewne niepewnoci systematyczn. Porwna ogniskowe soczewki
wyznaczone dwiema metodami.
Ogniskowa soczewki rozpraszajcej
Obliczy ogniskow ukadu soczewek skupiajcej i rozpraszajcej oraz jej niepew-
no pomiarow. Ogniskow soczewki rozpraszajcej wyznaczy korzystajc z rwnania
(4.8.8) i wyznaczonej wczeniej ogniskowej soczewki skupiajcej. Okreli niepewno
pomiarow wyznaczonej ogniskowej.
194 Fale
Aberracja sferyczna i chromatyczna
Obliczy ogniskow grubej soczewki dla kolejnych stosowanych przyson. Jako mia-
r aberracji sferycznej poda rnic ogniskowych dla promieni przyosiowych i brzego-
wych. Wyznaczy niepewno pomiarow wielkoci aberracji sferycznej.
Obliczy ogniskow soczewki dla kolejnych stosowanych ltrw. Jako miar aber-
racji chromatycznej poda rnic ogniskowych dla wiata czerwonego i niebieskiego.
Okreli niepewno pomiarow wielkoci aberracji chromatycznej.
Astygmatyzm
Obliczy rnic pooe soczewki, przy ktrych widoczne s tylko linie pionowe lub
tylko linie poziome. Okreli niepewno pomiarow obliczonej rnicy. Wyznaczona
wielko jest miar penego astygmatyzmu.
4.9 Badanie stanu polaryzacji wiata
Celem wiczenia jest zapoznanie si z rnymi rodzajami polaryzacji wiata, spo-
sobami uzyskania danego typu polaryzacji oraz dowiadczalnego sprawdzenia stanu
polaryzacji wiata.
Zagadnienia do przygotowania:
wiato jako fala elektromagnetyczna;
zjawisko polaryzacji wiata: polaryzacja liniowa, polaryzacja koowa, polaryzacja
eliptyczna;
metody polaryzacji wiata: podwjne zaamanie w krysztaach, dichroizm kryszta-
w, odbicie wiata; polaryzatory;
prawo Malusa;
pytka wierfalowa (wierfalwka) i jej dziaanie, pfalwka i jej dziaanie.
Literatura podstawowa: [2], [35].
4.9.1 Podstawowe pojcia i denicje
wiato jest fal elektromagnetyczn o dugoci z zakresu 300 do 700 nm (w prni).
Granice te zostay przyjte umownie i zawieraj promieniowanie elektromagnetyczne
z obszaru widzialnego (olet czerwie). wiato, jako fala elektromagnetyczna jest
fal poprzeczn. Oznacza to, e paszczyzna drga wektora pola elektrycznego

E oraz
paszczyzna drga wektora pola magnetycznego

B s prostopade do kierunku wektora
falowego, tzn. do kierunku propagacji wiata (w orodkach izotropowych). Jednocze-
nie wektory

E i

B s prostopade do siebie nawzajem. Zjawisko polaryzacji wystpuje
tylko dla fal poprzecznych. W przypadku wiata za kierunek polaryzacji przymujemy
wektor natenia pola elektrycznego

E, ktry nazywany jest wektorem wietlnym.
Zwyka wizka wiata emitowana jest przez wiele niezalenych atomw lub moleku
rda. Kady atom emituje fal z jej wasn orientacj wektora

E (rysunek 4.9.1). Przy
Badanie stanu polaryzacji wiata 195
y
x
c
B
E
z
Rys. 4.9.1: Fala elektromagnetyczna rozchodzca si w kierunku z.
duej liczbie atomw rda wszystkie kierunki wektora

E s rwnie prawdopodobne
i wypadkowa fala, bdca superpozycj fal emitowanych przez poszczeglne atomy,
jest wiatem niespolaryzowanym (rysunek 4.9.2a). Jeeli drgania wektora natenia
pola elektrycznego

E zachodz tylko w jednym, okrelonym kierunku to wiato jest
spolaryzowane liniowo (rysunek 4.9.2b).
E
(a) (b)
E
Rys. 4.9.2: a) wiato niespola-
ryzowane b) wiato spolaryzo-
wane liniowo. Kierunek rozcho-
dzenia si fali jest prostopady do
paszczyzny rysunku.
Fala monochromatyczna o dugoci rozchodzca
si wzdu osi z i spolaryzowana w paszczynie xz
opisana jest wzorem:
E
x
= E
0x
cos 2
_
t
T

z

_
, (4.9.1)
gdzie: E
0x
amplituda drga wektora

E, T okres
drga.
Polaryzacja liniowa jest najprostszym, ale nie je-
dynym rodzajem polaryzacji. Rozwamy wizk wia-
ta poruszajc si w kierunku z i posiadajc wektor
natenia pola elektrycznego

E bdcy superpozycj
dwu fal o wektorach pola elektrycznego skierowanych
wzdu osi x i y:
E
x
= E
0x
cos 2
_
t
T

z

_
E
y
= E
0y
cos 2
_
t
T

z

+
_
(4.9.2)
W zalenoci od amplitud E
0x
i E
0y
oraz wzgldnego przesunicia fazowego mamy
do czynienia z rn polaryzacj. Jeeli przesunicie fazowe = n (n liczba natu-
196 Fale
ralna) to fala jest spolaryzowana liniowo. Jeeli E
0x
= E
0y
oraz = (2n + 1)/2 to
fala spolaryzowana jest koowo atwo zobaczy, e w dowolnym, ustalonym punkcie
przestrzeni pole zmienia si w czasie tak, e koniec wektora

E zatacza peny okrg.
Polaryzacj eliptyczn otrzymamy w pozostaych przypadkach wtedy koniec wektora

E zakrela w danym punkcie elips.


Istniej proste sposoby otrzymania wiata spolaryzowanego liniowo poprzez usu-
nicie z wizki wiata niespolaryzowanego wszystkich fal oprcz tych, ktrych wektor
pola elektrycznego oscyluje w jednej paszczynie. Poniej omwione s trzy podsta-
wowe metody otrzymywania wiata spolaryzowanego liniowo.
Selektywna absorpcja
wiato pada na specjalny rodzaj materiau, posiadajcy waciwo przepuszcza-
nia fal, ktrych wektor elektryczny oscyluje w paszczynie rwnolegej do pewnego
kierunku (o transmisji), a pochaniania fal o polaryzacji prostopadej do tej osi. Takie
zjawisko znane jest pod nazw dichroizmu. W 1938 roku E.H. Land odkry materia,
ktry nazwano polaroidem, a ktry polaryzuje wiato poprzez selektywn absorp-
cj wywoan przez zorientowane molekuy. Materia ten jest wytwarzany w postaci
cienkich arkuszy, zawierajcych dugie acuchy wodorowo-wglowe polialkoholu wi-
nylowego domieszkowanego jodkiem potasu. acuchy polimerowe mona orientowa
liniowo poprzez mechaniczne rozciganie ogrzanych arkuszy polimeru. Jodek potasu
czy si z acuchami polialkoholu poprzez wizania wodorowe powodujc powsta-
nie przewodnictwa jonowego wzdu acuchw. W rezultacie molekuy absorbuj fale
wietlne, ktrych wektor elektryczny jest rwnolegy do ich osi, a przepuszczaj fale,
ktrych wektor elektryczny jest do niej prostopady. Zwyczajowo, kierunek prostopady
do acuchw molekularnych nazywany jest osi transmisji. W idealnym polaryzato-
rze, przepuszczane s wszystkie fale, ktrych wektor elektryczny jest rwnolegy do osi
transmisji, a wszystkie z wektorem prostopadym s absorbowane.
E
O
cosq
q
E
O
analizator
polaryzator
wiato
niespolaryzowane
otransmisji
Rys. 4.9.3: Polaryzacja wiata przy przejciu przez dwie pytki polaryzujce.
Badanie stanu polaryzacji wiata 197
I = I
0
cos
2
, (4.9.3)
Rysunek 4.9.3 przedstawia przejcie wiata niespolaryzowanego przez dwie pytki
polaryzujce, ktrych osie transmisji tworz kt . Pierwsza z nich, zwana polaryzato-
rem, powoduje liniow polaryzacj wiata w kierunku zgodnym z jej osi transmisji. Po
przejciu przez polaryzator, fala wietlna jest reprezentowana przez wektor elektrycz-
ny

E
0
. Druga pytka, zwana analizatorem, przepuszcza tylko skadow rwnoleg do
jej osi transmisji, czyli E
0
cos . Natenie wiata jest wprost proporcjonalne do kwa-
dratu amplitudy pola elektrycznego, a wic natenie wiata, transmitowanego przez
analizator wynosi:
gdzie I
0
to natenie wiata spolaryzowanego liniowo, padajcego na analizator. Rw-
nanie (4.9.3) znane jest jako prawo Malusa. Z jego analizy wynika, e maksimum na-
tenia wystpuje, gdy osie transmisji obu pytek s rwnolege ( = 0 lub 180

),
natomiast w przypadku osi prostopadych natenie wiata wynosi zero.
Odbicie
Przy odbiciu niespolaryzowanej wizki wiata od powierzchni mona otrzyma
wiato cakowicie lub czciowo spolaryzowane, w zalenoci od kta padania na po-
wierzchni odbijajc.
Rysunek 4.9.4a przedstawia przypadek, gdy wizka niespolaryzowanego wiata
pada na powierzchni pod ktem 0

<
1
< 90

. Pole elektryczne tej fali mona przed-


stawi za pomoc dwch skadowych wzajemnie prostopadych. Jedna ze skadowych
(kropki) jest prostopada do paszczyzny padania wyznaczonej przez promie padajcy
i normaln do powierzchni granicznej orodkw, natomiast druga skadowa (strzaki)
ley w paszczynie padania. Skadowa prostopada ulega odbiciu w wikszym stopniu
ni rwnolega, co powoduje, e zarwno wizka odbita jak i zaamana s czciowo
spolaryzowane. W przypadku, gdy kt padania
1
spenia warunek, e promie odbity
i zaamany s wzajemnie prostopade, to wizka wiata odbitego jest cakowicie spo-
laryzowana i wektor jej pola elektrycznego jest prostopady do paszczyzny padania,
natomiast wizka zaamana jest czciowo spolaryzowana (rysunek 4.9.4b). Z geome-
trii wynika, e
B
+ 90

+
2
= 180

wic
2
= 90


B
. Stosujc prawo zaamania
mona znale zwizek pomidzy wspczynnikiem zaamania powierzchni odbijajcej
i ktem padania
B
, przy ktrym nastpuje cakowita polaryzacja wiata:
n =
sin
1
sin
2
=
sin
B
sin
2
=
sin
B
cos
B
= tg
B
, (4.9.4)
bo sin
2
= sin (90

B
) = cos
B
. Rwnanie n = tg
B
nosi nazw prawa Brewstera,
a kt padania
B
kta Brewstera.
Fakt czciowej polaryzacji wiata w wyniku odbicia jest wykorzystywany w pew-
nego typu okularach przeciwsonecznych. wiato soneczne odbite od wody, szka oraz
metalicznych powierzchni jest czciowo spolaryzowane i wystarczy zastosowa soczew-
ki z materiau, ktrego o transmisji jest prostopada do silniejszej skadowej wiata
198 Fale
wiato
padajce
q
1
q
2
wiato
odbite
q
1
n
1
n
2
q
B
q
B
q
2
wiato
padajce
wiato
odbite
n
1
n
2
90
o
(a) (b)
Rys. 4.9.4: Polaryzacja wiata przez odbicie. a) czciowa polaryzacja wizki zaamanej i od-
bitej b) cakowita polaryzacja wizki odbitej dla kta padania rwnego ktowi Brewstera.
spolaryzowanego, by j wygasi. Z uwagi na to, e wikszo powierzchni odbijaj-
cych wiato w yciu codziennym jest pozioma w okularach tych stosuje si pionow
o transmisji.
Podwjne zaamanie
Fala wietlna rozchodzca si w orodkach jednorodnych takich, jak szko porusza
si we wszystkich kierunkach z t sam prdkoci. Istniej jednak materiay krysta-
liczne np. kalcyt lub kwarc, dla ktrych prdko wiata ma rn warto w zalenoci
od kierunku rozchodzenia i polaryzacji. Takie materiay posiadaj dwa (a nawet wi-
cej, jak bdzie przedyskutowane poniej) rne wspczynniki zaamania. Zjawisko nosi
nazw podwjnego zaamania, a krysztay nazywane s dwjomnymi. Rysunek 4.9.5
przedstawia bieg promieni w krysztale dwjomnym.
promie
zwyczajny( ) O
promie
nadzwyczajny( ) E
wiato
niespolaryzowane
Rys. 4.9.5: Bieg promieni wiata w krysztale dwjomnym.
Badanie stanu polaryzacji wiata 199
Wizka wiata niespolaryzowanego padajca na kryszta dwjomny ulega roz-
szczepieniu na dwa promienie spolaryzowane liniowo, poruszajce si z rnymi prd-
kociami odpowiadajcymi dwm rnym ktom zaamania. Obydwa promienie s spo-
laryzowane liniowo w dwch wzajemnie prostopadych kierunkach (kropki i strzaki na
rysunku). Jeden z nich, nazywany promieniem zwyczajnym (O), charakteryzuje si
wspczynnikiem zaamania n
O
, ktry jest taki sam we wszystkich kierunkach (pro-
mie ten podlega prawu zaamania), natomiast drugi, nadzwyczajny (E) porusza si z
rnymi prdkociami w zalenoci od kierunku i dlatego ma wspczynnik zaamania
n
E
, ktry zmienia si take w zalenoci od kierunku rozchodzenia si fali. W krysz-
tale dwjomnym istnieje jeden kierunek, tzw. o optyczna, wzdu ktrego promienie
zwyczajny i nadzwyczajny maj t sam prdko, czyli n
O
= n
E
. Natomiast, w kie-
runku prostopadym do osi optycznej rnica pomidzy wartociami wspczynnikw
zaamania jest najwiksza. Powysze rozwaania prowadz do prostego wniosku, e
w celu otrzymania wiata spolaryzowanego liniowo, wystarczy zastosowa kryszta
dwjomny i wygasi jeden z promieni.
Polaryzacja koowa i eliptyczna
W celu otrzymania wiata spolaryzowanego koowo lub eliptycznie naley zastoso-
wa polaryzator liniowy i pytk wierfalow. Jak ju wspomniano wczeniej, wiatem
spolaryzowanym koowo jest wiato, w ktrym koniec wektora wietlnego porusza si
jednostajnie po okrgu. Reprezentujemy to jako wynik superpozycji dwch drga do
siebie prostopadych, spolaryzowanych liniowo, posiadajcych t sam amplitud i cz-
sto, ale rnicych si w fazie o /2. Taka sytuacja ma miejsce, gdy wiato spolaryzo-
wane liniowo (po przejciu przez polaryzator) pada pod odpowiednim ktem na pytk
wierfalow tzw. wierfalwk. wierfalwka jest to cienka pytka z krysztau
dwjomnego, wycita tak by o optyczna krysztau bya rwnolega do powierzchni
pytki. Grubo pytki d jest tak dobrana by przy kcie padania wiata 0

rnica faz
pomidzy promieniem zwyczajnym (O) i nadzwyczajnym (E) wynosia nieparzyst
wielokrotno /2 dla danej dugoci fali , czyli = (2d/) [n
O
n
E
[. Kt padania
0

wybrany jest tak by promienie te nie rozdzielay si przestrzennie przy przejciu


przez pytk. Na wierfalwce zaznaczone s dwa wzajemnie prostopade kierunki,
tzw. azymuty. S to kierunki drga promienia zwyczajnego i nadzwyczajnego. Naley
ustawi wierfalwk w taki sposb, aby paszczyzna drga wiata spolaryzowanego
liniowo tworzya kty 45

z azymutami. Takie ustawienie zapewnia rwno amplitud


promienia zwyczajnego i nadzwyczajnego. Za wierfalwk wiato jest spolaryzowane
koowo (rysunek 4.9.6). Przy innym ustawieniu wierfalwki (kt ,= 45

) otrzymuje
si wiato spolaryzowane eliptycznie.
Pytka z tego samego materiau o gruboci 2d zmienia faz wzgldn promienia
zwyczajnego i nadzwyczajnego o wielokrotno , tak pytk nazywamy pfalwk,
jak wida mona j zoy z dwu odpowiednio ustawionych wierfalwek. Przemyl
jak zmienia ona polaryzacj wiata przez ni przechodzcego i jak naley zoy te
dwie wierfalwki by dosta pfalwk.
200 Fale
45
o
( ) E
( ) O
azymuty
wierfalwki otransmisjipolaryzatora
Rys. 4.9.6: Otrzymywanie wiata spolaryzowanego koowo za pomoc polaryzatora liniowego i
wierfalwki.
4.9.2 Przebieg pomiarw
Ukad dowiadczalny
Do wykonania wiczenia suy ukad dowiadczalny (pokazany na rysunku 4.9.7),
w skad ktrego wchodz: rdo wiata wysokocinieniowa lampa rtciowa z zasila-
czem, ltrem interferencyjnym dla tej linii rtci (dugo fali 578 nm) i diafragm;
dwa polaryzatory liniowe; dwie pytki wierfalowe /4; soczewka; detektor promie-
niowania element wiatoczuy wraz ze wzmacniaczem i miernikiem uniwersalnym.
Rys. 4.9.7: Widok ukadu dowiadczalnego.
Wszystkie elementy ukadu dowiadczalnego umieszczone s w uchwytach, co umo-
liwia atw zmian ich pooenia na awie optycznej. Uchwyty polaryzatora i pytek
Badanie stanu polaryzacji wiata 201
wierfalowych umoliwiaj ich obrt wok wizki wiata, a skala ktowa pozwala
odczyta pooenie.
Po sprawdzeniu czy zestaw jest kompletny i pobraniu miernika uniwersalnego, a
przed wykonaniem waciwych pomiarw, naley sprawdzi czy wszystkie elementy
optyczne znajduj si na jednakowej wysokoci nad aw optyczn. Nastpnie usuwa-
jc obie wierfalwki i analizator ustawi pozostae elementy ukadu (lamp, ltr,
przeson, polaryzator, soczewk i detektor) tak by uzyska dobre owietlenie detek-
tora. W razie potrzeby do precyzyjnej regulacji pooenia wizki wiata mona uy
pokrte znajdujcych si na tylnej czci obudowy lampy.
Przebieg dowiadczenia
W celu sprawdzenia stanu polaryzacji wiata wychodzcego z polaryzatora linio-
wego ustawiamy go w pozycji 0

, a do ukadu opisanego powyej dokadamy anali-


zator (drugi polaryzator liniowy). Obracajc analizator od pooenia 90

do 90

co
5

zapisywa wskazania woltomierza, w okolicy minimum i maksimum pomiary nale-


y zagci (dokonywa przy mniejszych zmianach kta) by znale te pooenia jak
najdokadniej. Przy pomiarach w okolicy minimum pamita o zmniejszeniu zakresu
miernika tak by zwikszy dokadno pomiaru. Sprawdzi take jakie s wskazania
miernika przy wizce wiata zasonitej np. kartk papieru (to, prd ciemny mierni-
ka). Na podstawie tych pomiarw ustali czy wiato jest spolaryzowane liniowo i w
jakim kierunku.
Ustawiwszy skrzyowane polaryzator i analizator wstawi pomidzy nie pierwsz
wierfalwk i ustali jej osie gwne (azymuty). Wczeniej zastanowi si dlaczego
s one dane przez pooenia minimw natenia wiata transmitowanego przez ukad
przy obracaniu wierfalwki. Podobnie jak wczeniej ustali pooenia tych minimw
jak najdokadniej. W ten sam sposb ustali pooenia azymutw drugiej wierfalwki.
Dla pooenia, ktre wedug dotychczasowych pomiarw odpowiada ktowi 45

midzy azymutami, a kierunkiem polaryzacji wiata padajcego sprawdzi czy stan


polaryzacji odpowiada polaryzacji koowej w wyniku obrotu analizatora powinno si
dosta niezmienne wartoci natenia wiata. Zastanowi si dlaczego tak powinno
by. Jeli zaleno nie jest paska sprbowa poprawi ustawienie wierfalwki tak
by dosta jak najbardziej stae wartoci.
Wstawiwszy odpowiednio zorientowan drug wierfalwk (to jak ma by zorien-
towana przemyle wczeniej na podstawie fragmentu o pfalwce), zmieniajc poo-
enie analizatora sprawdzi jak wyej czy udaje si uzyska z powrotem polaryzacj
liniow.
Dla jednego lub wicej dowolnego innego kta, np. 30

czy 60

, pomidzy azymuta-
mi wierfalwki, a kierunkiem polaryzacji wiata sprawdzi eliptyczno uzyskanego
wiata badajc jak poprzednio zaleno wskaza miernika od pooenia analizato-
ra. Uywajc drugiej wierfalwki sprawdzi czy i w tym wypadku da si odzyska
polaryzacj liniow wiata przechodzcego przez ukad.
202 Fale
4.9.3 Opracowanie wynikw
Na podstawie pomiarw polaryzacji wiata w pierwszej czci sprawdzi prawo
Malusa, tj. sprawdzi czy wyniki dowiadczalne s zgodne z zalenoci teoretyczn
I = I
0
cos
2
. W tym celu do uzyskanych w tej czci wynikw dopasowa krzyw
postaci U() = a
1
cos
2
(+a
2
)+a
3
. Uwzgldniajc istnienie zmierzonego ta (parametr
a
3
) prosz przedyskutowa, czy zaoenie o liniowej polaryzacji wiata za pierwszym
polaryzatorem jest poprawne. Okreli stan polaryzacji wiata.
Wykona wykresy danych otrzymanych dla wiata spolaryzowanego koowo i elip-
tycznie oraz przedyskutowa w jaki sposb wnioskujemy z tych wykresw, e wiato
byo spolaryzowane koowo lub eliptycznie. Poda pooenia ktowe osi gwnych elipsy
oraz wyznaczy dowiadczaln i teoretyczn warto eliptycznoci wiata dla znanych
ustawie ktw pomidzy polaryzacj wiata padajcego, a azymutami wierfalwki.
4.10 Skrcenie paszczyzny polaryzacji wiata w cieczach
Celem wiczenia jest wyznaczenie wspczynnika skrcenia waciwego paszczyzny
polaryzacji wiata dla wodnego roztworu cukru.
Zagadnienia do przygotowania:
wiato jako fala elektromagnetyczna;
zjawisko polaryzacji wiata: polaryzacja liniowa, pryzmat Nicola, polaryzacja elip-
tyczna, polaryzacja koowa;
metody polaryzacji wiata: podwjne zaamanie w krysztaach, dichroizm kryszta-
w, odbicie wiata;
prawo Malusa;
skrcenie paszczyzny polaryzacji wiata (ciaa optycznie czynne);
prawo Biota (zaleno kta skrcenia paszczyzny polaryzacji od stenia roztwo-
ru);
budowa i zasada dziaania polarymetru Laurenta, pytka pcieniowa;
zasada dziaania noniusza.
Literatura podstawowa: [2], [14].
4.10.1 Podstawowe pojcia i denicje
Zagadnienia zwizane z polaryzacj wiata opisane s w rozdziale 4.9. Tutaj om-
wione s pozostae zagadnienia, ktrych znajomo jest konieczna do wykonania wi-
czenia.
Wspczynnik skrcenia waciwego paszczyzny polaryzacji wiata jest wielkoci
charakterystyczn dla cia optycznie czynnych. Ciaa te skrcaj paszczyzn polary-
zacji wiata spolaryzowanego liniowo na skutek asymetrii budowy czsteczek. W wod-
nym roztworze cukru za to skrcenie odpowiedzialny jest asymetryczny atom wgla
w czsteczce cukru. Wizka wiata spolaryzowanego liniowo padajc na ciao optycznie
czynne ulega rozdzieleniu na dwie wizki spolaryzowane koowo prawo- i lewoskrtnie.
Skrcenie paszczyzny polaryzacji wiata w cieczach 203
Po wyjciu z krysztau wizki dodaj si, a powstaa wizka wiata spolaryzowane-
go liniowo ma inny kierunek paszczyzny polaryzacji ni pierwotnie. Kt skrcenia
paszczyzny polaryzacji jest wprost proporcjonalny do dugoci l drogi przebytej przez
wiato w cieczy oraz stenia roztworu c (prawo Biota):
=
0
cl. (4.10.1)
Wspczynnik proporcjonalnoci
0
jest wspczynnikiem skrcenia waciwego pasz-
czyzny polaryzacji wiata i zaley od waciwoci substancji optycznie czynnej. We
wzorze (4.10.1) stenie c powinno by wyraone jako stosunek masy substancji roz-
puszczonej do objtoci roztworu. Tylko wtedy kt skrcenia paszczyzny polaryzacji
jest liniowo zaleny od stenia w caym zakresie ste.
PP P1 R P2
kolimator luneta
L
Rys. 4.10.1: Schemat polarymetru Laurenta. L wbudowana lampa sodowa; P1 pryzmat
Nicola, polaryzator; P2 pryzmat Nicola, analizator; R rurka z badan ciecz; PP pytka
pcieniowa.
b
Rys. 4.10.2: Pytka pcie-
niowa.
Do pomiaru kta skrcenia paszczyzny polaryzacji su-
y polarymetr Laurenta, ktrego schemat przedstawia ry-
sunek 4.10.1. Monochromatyczne wiato z lampy sodowej
L pada na kolimator (patrz opis w rozdziale 4.11) formuj-
cy rwnoleg wizk wiata, ktra po przejciu przez po-
laryzator P1 jest spolaryzowana liniowo. Paszczyzna pola-
ryzacji tej wizki, po przejciu przez ciecz optycznie czyn-
n w rurce, ulega skrceniu. Przy pomiarze kta skrcenia
paszczyzny polaryzacji wykorzystuje si fakt, e oko moe
z du dokadnoci stwierdzi rnice owietlenia poszcze-
glnych czci pola widzenia. Zastosowana w przyrzdzie
pytka pcieniowa PP przesania czciowo pole widzenia.
Pytka wykonana jest z kwarcu skrcajcego paszczyzn
polaryzacji, co powoduje, e za pytk paszczyzny pola-
ryzacji poszczeglnych czci wizki wiata tworz ze sob niewielki kt (rysunek
4.10.2).
W celu wyznaczenia kta skrcenia paszczyzny polaryzacji naley w nieobecnoci
cieczy optycznie czynnej ustawi analizator w ten sposb, aby cae pole widzenia (cz
z pytk pcieniow i bez niej) miao jednakowe owietlenie. Oznacza to ustawienie
204 Fale
analizatora w takiej pozycji, e jego o pokrywa si z dwusieczn kta . Po wstawie-
niu cieczy optycznie czynnej, paszczyzna polaryzacji ulega skrceniu o taki sam kt
w caym polu widzenia, co powoduje rnice owietlenia poszczeglnych czci. Przy-
wrcenie rwnego owietlenia dokonywane jest przez obrt analizatora P2 dokadnie
o kt rwny ktowi skrcenia paszczyzny polaryzacji przez badan ciecz. Analizator
zaopatrzony jest w podziak ktow z noniuszem, co pozwala na dokadny odczyt
pooenia ktowego.
Pryzmat Nicola (nikol)
Ten rodzaj polaryzatora liniowego zbudowany jest z dwch kawakw kryszta-
u dwjomnego (szpatu islandzkiego) poczonego warstw balsamu kanadyjskiego.
Kryszta dwjomny powoduje rozszczepienie wizki wiata na dwie: zwyczajn i nad-
zwyczajn, obie spolaryzowane liniowo w kierunkach wzajemnie prostopadych. Obec-
no balsamu kanadyjskiego, o wspczynniku zaamania mniejszym od szpatu islandz-
kiego, umoliwia eliminacj jednej z wizek poprzez cakowite wewntrzne odbicie (kt
padania jest wikszy od kta granicznego). Bieg promieni w pryzmacie Nicola ilustruje
rysunek 4.10.3. Za pryzmatem Nikola wiato jest spolaryzowane liniowo.
90
o 22
o
68
o
( ) E
balsam
kanadyjski
( ) O
Rys. 4.10.3: Bieg promieni w pryzmacie Nicola.
4.10.2 Przebieg pomiarw
Ukad dowiadczalny
Do wykonania wiczenia suy zestaw zawierajcy polarymetr Laurenta. Dostpne
s te elektroniczna waga laboratoryjna, zlewki, woda destylowana, cukier.
Przebieg dowiadczenia
Zanotowa dokadno odczytu pooenia ktowego analizatora. Zanotowa dugo
drogi wiata w cieczy (dugo rurki). Sporzdzi kilka roztworw wodnych cukru (sa-
charozy C
12
H
22
O
11
) o steniach c
i
mniejszych ni 15%. Wyznaczy zero polaryme-
tru, czyli pooenie ktowe analizatora, przy ktrym wystpuje jednakowe owietlenie
caego pola widzenia. Pomiar ten naley wykona z rurk nie zawierajc cieczy.
Skrcenie paszczyzny polaryzacji wiata w cieczach 205
Wstawi rurk z wod destylowan i dziesiciokrotnie zmierzy pooenie ktowe
analizatora, przy ktrym wystpuje jednakowe owietlenie caego pola widzenia. Czysta
woda nie skrca paszczyzny polaryzacji, wic otrzymana warto pooenia ktowego
powinna by bliska zeru. Odczyt ten powinien pokrywa si z wyznaczonym zerem
polarymetru.
Dla sporzdzonych uprzednio roztworw wodnych cukru wykona pomiary poo-
enia ktowego analizatora w pozycji jednakowego owietlenia caego pola widzenia
(kady pomiar wykona dziesi razy). Na kocu wykona pomiary dla wodnego roz-
tworu cukru o nieznanym steniu c
x
.
4.10.3 Opracowanie wynikw
Przeliczy stenia przygotowanych roztworw ze ste procentowych na potrzeb-
ne stenia c
i
w jednostkach kg/m
3
. Gstoci wodnych roztworw cukru znajduj si
w tabeli 4.10.1.
Tabela 4.10.1: Gsto wodnego roztworu cukru (sacharozy C
12
H
22
O
11
) w temperaturze 20

C
w zalenoci od jego stenia procentowego m
cukru
/m
roztworu
100%
Stenie Gsto Stenie Gsto Stenie Gsto Stenie Gsto
[%] [kg/m
3
] [%] [kg/m
3
] [%] [kg/m
3
] [%] [kg/m
3
]
0 998.2 4 1013.8 8 1029.9 12 1046.5
1 1002.1 5 1017.8 9 1034.0 13 1050.7
2 1006.0 6 1021.8 10 1038.1 14 1054.9
3 1009.9 7 1025.9 11 1042.3 15 1059.2
Dla kadego stenia c
i
obliczy redni kt skrcenia paszczyzny polaryzacji wia-
ta
i(rednie)
(rnica pomidzy pooeniem ktowym analizatora dla danego roztworu
i dla wody destylowanej). Wykona wykres zalenoci
i(rednie)
(c
i
). Metod regresji
liniowej dopasowa prost
i(rednie)
= Ac
i
+B i z wartoci A wyznaczy wspczynnik

0
wraz z niepewnoci pomiarow. Porwna otrzyman warto z danymi tablicowy-
mi. Skrcalno waciwa wodnego roztworu cukru w temperaturze 20

C dla wiata
o dugoci fali 589 nm (ta linia widmowa sodu) wynosi:

0
= 0.66588 0.00002 deg m
2
/kg
Naley pamita, e wspczynniki dopasowania prostej oraz
0
s wielkociami
wymiarowymi. Korzystajc z otrzymanych wynikw wyznaczy stenie roztworu c
x
.
206 Fale
4.11 Badanie widm emisyjnych za pomoc spektroskopu
pryzmatycznego
Celem wiczenia jest poznanie zasady dziaania spektroskopu pryzmatycznego,
ukadw optycznych (kolimator, luneta), obserwacja widm emisyjnych liniowych, spo-
rzdzenie krzywej dyspersji spektroskopu i na jej podstawie okrelenie dugoci fal
badanego pierwiastka.
Zagadnienia do przygotowania:
budowa atomu, powstawanie widm atomowych, poziomy energetyczne atomu, zwi-
zek pomidzy energi przejcia a czstotliwoci i dugoci fali;
bieg wizki wiata w pryzmacie;
kt odchylenia i kt najmniejszego odchylenia wiata w pryzmacie;
dyspersja normalna i anomalna;
budowa, zasada dziaania i justowanie spektroskopu pryzmatycznego.
Literatura podstawowa: [1], [14], [15], [44].
4.11.1 Podstawowe pojcia i denicje
Model atomu
Atom zbudowany jest z niewielkiego cikiego jdra i elektronw. adunek dodat-
ni zgromadzony jest w jdrze, ujemnie naadowane elektrony znajduj si w duej
odlegoci od jdra. Ruch elektronw opisuj orbitale, czyli funkcje falowe bdce roz-
wizaniem rwnania Schrodingera. Kwadrat moduu funkcji falowej okrela prawdo-
podobiestwo znalezienia elektronu w danym punkcie. Z kadym orbitalem zwizana
jest pewna charakterystyczna energia, ktr posiada elektron w atomie. Energia ta nie
przyjmuje dowolnych wartoci, ale jest skwantowana, czyli przyjmuje wartoci dyskret-
ne. Przejcie elektronu z orbitalu o niszej energii na orbital o wyszej energii zwizane
jest z dostarczeniem energii (wzbudzenie atomu, absorpcja). Natomiast przejcie elek-
tronu z orbitalu o wyszej energii na orbital o niszej energii powoduje emisj energii
E
em
o wartoci rwnej rnicy energii pomidzy energiami orbitalu pocztkowego E
p
i kocowego E
k
:
E
em
= E
p
E
k
= h, (4.11.1)
gdzie: h staa Plancka, czstotliwo emitowanej fali elektromagnetycznej. Z cz-
stotliwoci fali zwizana jest jej dugo = c/, c prdko wiata w prni.
Atomy wszystkich pierwiastkw zbudowane s w ten sam sposb, jednake ze wzgl-
du na rn liczb atomow i liczb elektronw, atom kadego pierwiastka posiada
charakterystyczne poziomy energetyczne. W zwizku z tym, emituje charakterystycz-
ne dla siebie czstotliwoci (dugoci fal) promieniowania elektromagnetycznego. Dziki
temu, poprzez analiz widm emisyjnych mona zidentykowa skad substancji wie-
ccej. Taka procedura nazywa si spektraln analiz widmow. Moliwa jest ona do
Badanie widm emisyjnych za pomoc spektroskopu pryzmatycznego 207
przeprowadzenia w przypadku widm wysyanych przez atomy. Takie widma zoone s
z wyranie oddzielonych linii nazywanych liniami widmowymi.
Wiele substancji, w zalenoci od ich budowy mikroskopowej lub warunkw w jakich
si znajduj, ma bardziej skomplikowane widma. Widma pasmowe wysyane s przez
czsteczki. Widma te skadaj si z bardzo blisko siebie lecych linii, ktre ukadaj
si w barwne pasma. Widma cige emitowane s przez rozarzone ciaa stae, ciecze
oraz gazy pod duym cinieniem. Charakter widm emisyjnych zaley od struktury
poziomw energetycznych atomw i czsteczek.
Widma absorpcyjne powstaj w wyniku przejcia wiata o widmie cigym przez
orodek absorbujcy, ktrym moe by ciecz, warstwa gazu lub ciaa staego. Wtedy
na tle widma cigego widoczne s ciemne linie absorpcyjne. Okazuje si, e linie ab-
sorpcyjne wystpuj dla takich samych dugoci fali, dla ktrych wystpowayby linie
emisyjne substancji absorbujcej.
Aby dowiedzie si jakie dugoci fali (lub czstotliwoci) wysya rdo wiata
trzeba przeprowadzi jego analiz. W tym celu wykorzystuje si zjawisko dyspersji,
tzn. zalenoci wspczynnika zaamania od dugoci fali. Jeeli w badanym zakresie
dugoci fali nie ley obszar pochaniania, dyspersja jest normalna. Zaleno wsp-
czynnika zaamania n od dugoci fali mona przedstawi przez:
n = A+B/
2
, (4.11.2)
gdzie A i B stae charakterystyczne dla orodka. W obszarze pochaniania (w miejscu
linii absorpcyjnej), wspczynnik zaamania nie wykazuje cigej zalenoci od dugoci
fali. Jest to obszar dyspersji anomalnej.
Elementem dyspersyjnym uywanym w tym eksperymencie jest pryzmat szklany
podstawowy element spektroskopu. Bieg wizki wiata w pryzmacie przedstawia
rysunek 4.11.1.
pryzmat ekran
widmo
soczewka
skupiajca
soczewka
skupiajca
rdo
wiata
szczelina
czerwone
f
io
le
t
Rys. 4.11.1: Bieg wizki wiata w pryzmacie.
208 Fale
a
1
a
2
b
2
b
1
j
d
Rys. 4.11.2: Zalenoci ktowe przy
zaamaniu wiata monochromatycz-
nego w pryzmacie.
Na pierwszej cianie pryzmatu, padajca wiz-
ka wiata ulega zaamaniu i rozszczepieniu na
barwy skadowe. Wychodzc z pryzmatu nast-
puje kolejne zaamanie wczeniej rozszczepionych
promieni, w zwizku z czym odlegoci miedzy
nimi powikszaj si. Uywajc odpowiedniego
ukadu optycznego moliwa jest obserwacja anali-
zowanego widma. Parametrem opisujcym odchy-
lenie wizki wiata w pryzmacie jest kt odchyle-
nia . Jest to kt zawarty midzy kierunkiem wiz-
ki wchodzcej do pryzmatu a kierunkiem wizki
wychodzcej z niego. Dla przedstawionych na ry-
sunku 4.11.2 zalenoci mona znale relacj po-
midzy ktami padania
1
i
2
, ktami zaamania

1
i
2
i wspczynnikiem zaamania pryzmatu.
n =
sin
1
sin
1
=
sin
2
sin
2
. (4.11.3)
Korzystajc z rysunku mona atwo znale zwizki pomidzy ktami
= (
1

1
) + (
2

2
)
=
1
+
2
=
1

1
+
2
+
1
=
1
+
2

(4.11.4)
Podstawiajc te zwizki do rwnania (4.11.3) otrzymujemy
n =
sin
1
sin
1
=
sin( +
1
)
sin(
1
)
=
sin cos(
1
) + cos sin(
1
)
sin(
1
)
(4.11.5)
Kt odchylenia dla zadanej dugoci fali mona wyrazi przez kt najmniejszego
odchylenia
m
oraz pewien kt
=
m
+. (4.11.6)
Jeeli kt jest may to mona dokona rozwinicia w szereg
sin(
m
+) = sin
m
+ cos
m
cos(
m
+) = cos
m
sin
m
(4.11.7)
Korzystajc z tych wyrae rwnanie (4.11.5) mona przepisa w postaci
Badanie widm emisyjnych za pomoc spektroskopu pryzmatycznego 209
n = a
1
+b
1
(4.11.8)
wic wspczynnik zaamania z ktem odchylenia mierzonym wzgldem kta naj-
mniejszego odchylenia.
W przyblieniu maych ktw pooenie prka na skali spektrometru x jest propor-
cjonalne do kta . Ostatecznie otrzymujemy, i wspczynnik zaamania jest liniow
funkcj pooenia linii odczytywan na skali spektrometru.
n = a
2
+b
2
x. (4.11.9)
czc rwnania (4.11.2) i (4.11.9) otrzymujemy zaleno odwrotnoci kwadratu du-
goci fali od odpowiadajcego jej pooenia linii
1

2
= a +bx. (4.11.10)
Spektroskop
Spektroskop skada si z kolimatora, pryzmatu i lunety (rysunek 4.11.3). Aby zopty-
malizowa dziaanie pryzmatu, naley uformowa wizk wiata padajc na pryzmat
tak, aby bya rwnolega. Wtedy wszystkie promienie padaj na pryzmat pod tym
samym ktem. Do tego suy kolimator K ukad optyczny zaopatrzony na wejciu
w szczelin o regulowanej szerokoci, umieszczonej w ognisku soczewki znajdujcej si
na wyjciu kolimatora. Po wyjciu z pryzmatu, analizowana wizka wiata wpada do
lunety L, w ktrej dziki ukadowi soczewek moemy oglda obraz szczeliny w tylu
kolorach, ile dugoci fali znajduje si w wietle padajcym na szczelin.
K
L
L
1
Z
fio
le
t
c
z
e
r
w
o
n
e

kolimator
zeskal
Rys. 4.11.3: Schemat spektroskopu.
210 Fale
Taka konstrukcja spektroskopu umoliwia obserwacj widm optycznych. Aby za-
mieni spektroskop na spektrometr, zaopatrzono to urzdzenie w ukad optyczny L
1
zawierajcy podziak liniow niemianowan. Wizka wiata biaego, skierowana do
takiego ukadu niesie obraz skali, ktry zostaje odbity od ciany pryzmatu i traa do
lunety razem z widmem analizowanego wiata. Mona wic okreli pooenie na skali
kadej widocznej linii widmowej.
Jeeli owietlimy szczelin wiatem lamp spektralnych, ktrych dugoci fal s zna-
ne, to w wyniku przyporzdkowania kadej z nich pooenia na skali liniowej mona
wykreli tzw. krzyw dyspersji pryzmatu umieszczonego w spektroskopie, tzn. zale-
no dugoci fali od jej pooenia na skali. Stosujc kolejno kilka lamp spektralnych,
otrzymamy dostatecznie duo punktw, aby wykreli gadk krzyw. Krzywa dysper-
sji daje moliwo okrelenia dugoci fali dowolnej obserwowanej linii widmowej, jeeli
znamy jej pooenie na skali spektroskopu. Jest wic krzyw kalibracyjn uywanego
przyrzdu.
4.11.2 Przebieg pomiarw
Przyrzdy: spektroskop pryzmatyczny, lampy spektralne (Na, Cd, Zn, Hg) oraz
rurki Geisslera (He, Ne).
Justowanie spektroskopu
Zdj oson i wyj pryzmat. Ustawi lunet na nieskoczono. Wykonuje si
to patrzc bezporednio przez lunet na odlegy przedmiot. Naley ustawi ostry obraz
przedmiotu regulujc ustawienie obiektywu lunety. Jaki jest wtedy bieg promieni przed
wejciem do lunety i gdzie powstaje obraz odlegego przedmiotu?
Ustawi ostry obraz krzya z nici pajczych (za pomoc okularu lunety). Sprawdzi,
czy nie wystpuje paralaksa, tzn. czy krzy nie przesuwa si wzgldem osi lunety przy
niewielkim ruchu oka w prawo lub w lewo.
Ustawi kolimator i lunet wsposiowo. Szczelin kolimatora owietli lamp so-
dow. Ustawi tak odlego szczeliny od soczewki kolimatora, aby obraz szczeliny
obserwowany przez lunet by ostry. Obraz szczeliny ma by pionowy, znajdowa si
w rodku pola widzenia i na przeciciu krzya z nici pajczych. Szeroko szczeliny ko-
limatora naley wyregulowa tak, aby obraz by wski ale wyrany. Od tego momentu
nie wolno wykonywa adnych regulacji lunety, a w kolimatorze mona zmienia tylko
szeroko szczeliny.
Ustawienie pryzmatu na kt najmniejszego odchylenia
Pryzmat zamocowa na stoliku spektroskopu w sprynujcym uchwycie. Odnale
obraz szczeliny utworzony przez promienie odchylone przez pryzmat. Obraca pryzmat
wok osi rwnolegej do jego podstawy (matowa cianka), przechodzcej przez punkt
przyoenia sprynujcego uchwytu wtedy obraz szczeliny zmienia pooenie, prze-
suwajc si wzgldem rodka pola widzenia w prawo lub w lewo. Przy przesuwaniu
Badanie zjawiska dyfrakcji i interferencji wiata laserowego 211
si w lewo istnieje punkt zwrotny, w ktrym obraz szczeliny zaczyna przesuwa si
w przeciwn stron, pomimo obrotu pryzmatu wci w tym samym kierunku. To po-
oenie pryzmatu odpowiada ktowi najmniejszego odchylenia. Prosz zastanowi si
dlaczego?
Ustawienie dodatkowego kolimatora ze skal
Owietli kolimator ze skal specjaln lamp uwaajc, aby lampa i kolimator byy
ustawione wsposiowo. Regulujc ustawienie kolimatora ze skal ustawi ostry obraz
skali na rodku pola widzenia tak, aby obraz szczeliny znalaz si okoo czwartej dziaki
skali.
Wykonanie pomiarw
Odczyta i zanotowa pooenie na skali tej linii sodu. Przed szczelin umieszcza
kolejno wiecce lampy spektralne (rtciow, kadmow, cynkow) oraz rurk Geisslera
z helem. Dla kadego rda wiata notowa pooenia linii widmowych na skali, jej
barw oraz informacj o jasnoci. Widma obserwowane dla kadej uywanej lampy
przedstawione s w uzupenieniu A.4.
4.11.3 Opracowanie wynikw
Przypisa dugoci fali obserwowanym liniom widmowym pochodzcym z trzech
wybranych rde wiata, korzystajc z dostpnych tabeli lub tablic linii widmowych
[27]. W ten sposb kada linia spektralna bdzie opisana par liczb pooenie na skali
oraz dugo fali. Pooenie linii na skali jest obarczone bdem odczytu, zwizanym
m. in. z szerokoci szczeliny i bdem paralaksy naley oszacowa te bdy w cza-
sie wykonywania wiczenia i uwzgldni rysujc krzyw dyspersji. Narysowa krzyw
dyspersji, czyli zaleno dugoci fali od jej pooenia na skali.
Sporzdzi take wykres zaleno odwrotnoci kwadratu dugoci fali od odpo-
wiadajcego jej pooenia linii. Korzystajc z regresji liniowej do punktw pomiaro-
wych dopasowa prost zgodnie z rwnaniem (4.11.10). Na podstawie otrzymanych
wspczynnikw regresji obliczy dugoci fali oraz niepewnoci pomiarowe dla przej
elektromagnetycznych czwartego rda wiata (nieuywanego do wykrelania krzywej
dyspersji). Otrzymane wyniki naley porwna z wartociami tablicowymi i skomen-
towa.
4.12 Badanie zjawiska dyfrakcji i interferencji wiata
laserowego
Celem wiczenia jest wyznaczenie szerokoci szczeliny, a w przypadku wikszej
liczby szczelin take odlegoci midzy szczelinami, na podstawie analizy rozkadu na-
tenia wiata w obrazach dyfrakcyjnych.
212 Fale
Zagadnienia do przygotowania:
zjawisko dyfrakcji i interferencji wiata;
obrazy dyfrakcyjne pojedynczej szczeliny: zasada powstawania obrazu; wpyw szero-
koci szczeliny na obraz dyfrakcyjny (widmo); rozkad natenia wiata w obrazie
dyfrakcyjnym;
obrazy dyfrakcyjne dwch i wikszej liczby szczelin o skoczonej szerokoci;
laser jako rdo wiata spjnego (opis dziaania lasera znajduje si w uzupenieniu
A.4).
Literatura podstawowa: [25], [14].
4.12.1 Podstawowe pojcia i denicje
Interferencja i dyfrakcja wiata s zjawiskami, ktre mog by wytumaczone tylko
na gruncie falowej natury wiata. Interferencja fal polega na nakadaniu si (dodawa-
niu) dwch lub wicej fal, ktre prowadzi do staego w czasie przestrzennego rozkadu
fali wypadkowej. Gdy amplituda fali wypadkowej jest wiksza ni kadej z fal ska-
dowych (wystpuj wtedy maksima natenia prki jasne) to mamy do czynienia
z interferencj konstruktywn. O interferencji destruktywnej mwimy, gdy amplituda
fali wypadkowej jest mniejsza od kadej z fal skadowych (wida wtedy minima nat-
enia, czyli prki ciemne). Efekty interferencji wiata mog by obserwowane tylko
wtedy, gdy fale wietlne s monochromatyczne i spjne. Fale wietlne s monochroma-
tyczne jeeli maj jednakow dugo fali . Spjno fal wietlnych oznacza, e jest
zachowana staa w czasie rnica faz pomidzy nakadajcymi si falami. Naturalne
rda wiata nie speniaj tego warunku, poniewa poszczeglne atomy emituj cigi
fal w sposb zupenie chaotyczny. Rnica faz zmienia si wic rwnie przypadkowo.
rdami wiata spjnego s natomiast lasery.
Po raz pierwszy zjawisko interferencji wiata z dwch rde zostao zaobserwo-
wane w 1801 roku przez Thomasa Younga (rysunek 4.12.1). Spjno wiata zostaa
zapewniona przez odpowiednio dobrane warunki dowiadczalne. Wska szczelina S
0
jest owietlona wiatem z konwencjonalnego rda. Fale rozchodzce si za szczelin
S
0
docieraj do ekranu z dwoma wskimi szczelinami S
1
i S
2
, ktre s ju rda-
mi wiata spjnego. Zapewnia to fakt, e fale wychodzce z obu szczelin pochodz
z czoa tej samej fali, a wic istnieje midzy nimi staa rnica faz. wiato z dwch
rde interferuje i na ekranie C pojawia si obraz interferencyjny w postaci kolejnych
maksimw i minimw interferencyjnych (jasnych i ciemnych prkw o jednakowym
nateniu rysunek 4.12.1b).
Mona przedstawi ilociowy opis dowiadczenia Younga. W tym celu naley rozwa-
y punkt P na ekranie zakadajc, e powstaje tu maksimum interferencyjne (rysunek
4.12.2). Interferencja konstruktywna wystpuje, gdy do danego punktu ekranu docie-
raj fale w tej samej fazie, co oznacza, e rnica drg optycznych r
2
r
1
jest rwna
zero (przypadek punktu centralnego O) lub cakowitej wielokrotnoci dugoci fali
(punkt P). Z geometrycznej konstrukcji wida, e:
Badanie zjawiska dyfrakcji i interferencji wiata laserowego 213
max
min
max
min
max
min
max
min
max
S
0
S
1
S
2
C
a) b)
Rys. 4.12.1: Schemat dowiadczenia Younga (a) oraz obraz prkw interferencyjnych (b).
q
q
S
1
S
2
r
1
r
2
d sin q
d
D
P
O
y
rdo
wiata
ekran
Rys. 4.12.2: Geometryczna konstrukcja opisujca dowiadczenie Younga.
r
2
r
1
= d sin = m (m = 0, 1, 2, . . . ), (4.12.1)
gdzie m jest numerem rzdu odpowiedniego maksimum (lub jasnego prka). W cen-
trum obrazu ( = 0) powstaje maksimum zerowego rzdu. Warunkiem wystpowania
interferencji destruktywnej w punkcie P (minimum natenia) jest, aby rnica drg
optycznych bya rwna nieparzystej wielokrotnoci

2
.
r
2
r
1
= d sin = (2m+ 1)

2
(m = 0, 1, 2, . . . ). (4.12.2)
Zakadajc, e odlego szczelin od ekranu D jest duo wiksza od odlegoci
midzy szczelinami d (czyli D >> d co w praktyce jest dobrze spenione) mona uy
przyblienia:
sin tg =
y
D
. (4.12.3)
214 Fale
Wyraenia (4.12.1) i (4.12.3) pozwalaj znale odlego maksimum (jasny prek)
m-tego rzdu od rodka maksimum zerowego rzdu:
y
max
=
D
d
m. (4.12.4)
Rozkad natenia wiata w obrazie interferencyjnym pochodzcym od dwch
szczelin mona obliczy stosujc metod graczn (wektorow). Jeeli z dwch szczelin
rozchodz si spjne, monochromatyczne fale, to w punkcie P na ekranie obserwuje-
my superpozycj tych fal. Interesuje nas tylko wektor natenia pola elektrycznego
fali elektromagnetycznej, poniewa natenie wiata jest proporcjonalne do kwadratu
amplitudy tego pola. Fale monochromatyczne maj t sam czsto , a ich spjno
zapewnia staa rnica faz . Dla uproszczenia mona zaoy, e obie fale maj jed-
nakowe amplitudy E
0
. Rnica faz w punkcie P jest cile zwizana z rnic drg
optycznych r
2
r
1
= . Mianowicie rnica drg optycznych = odpowiada rnicy
faz = 2, a wic / = /2. Std otrzymujemy:
=
2

=
2

d sin . (4.12.5)
Wyraenie (4.12.5) przedstawia zaleno rnicy faz od kta . Wektor natenia
pola elektrycznego ma posta:

E =

E
0
e
i(t+)
. (4.12.6)
Geometrycznie liczb zespolon interpretujemy jako wektor o dugoci E
0
, wirujcy
z czstoci wok pocztku ukadu wsprzdnych. Kt nachylenia wektora do osi
odcitych jest rwny fazie drga. Interferencji wiata na dwch szczelinach odpowiada
dodawanie w punkcie P wektorw pola elektrycznego reprezentujcych fale skadowe:

E
1
=

E
0
e
i(t)

E
2
=

E
0
e
i(t+)
. (4.12.7)
Rzut wektora wypadkowego jest rwny sumie rzutw wektorw skadowych (rysunek
4.12.3), a wic:
E
w
cos
0
= E
0
cos (t) +E
0
cos (t + ) (4.12.8)
Uwzgldniajc zalenoci geometryczne widoczne na rysunku 4.12.3 otrzymujemy:
E
w
cos
0
= 2E
0
cos
_

2
_
cos
_
t +

2
_
, (4.12.9)
a std atwo odczyta, e amplituda drgania wypadkowego wynosi E
w
= 2E
0
cos (/2),
a faza jest rwna
0
= (t + /2). Zatem natenie wiata, proporcjonalne do kwa-
Badanie zjawiska dyfrakcji i interferencji wiata laserowego 215
dratu amplitudy natenia pola elektrycznego, obserwowane w punkcie P (rysunek
4.12.2) wynosi:
I

= 4I
0
cos
2
_

2
_
= I
max
cos
2
_

2
_
= I
max
cos
2
_
d

sin
_
. (4.12.10)
Przez I
0
oznaczono natenie fali skadowej, natomiast I
max
jest nateniem dla mak-
simum interferencyjnego zerowego rzdu.
E t
0
cos( + ) w F
E
0
E
t
0
s
i
n
(
+
)
w
F
w F t+
w
y
x
a)
E t
0
cos( ) w
wt
E
0
E
0
E
w
E t
0
cos( + ) w F
F
0
w F t+
w
y
x
b)
Rys. 4.12.3: Wektor natenia pola elektrycznego

E przedstawiony za pomoc obracajcego si
wektora (a). Konstrukcja suca do znalezienia amplitudy pola wypadkowego dla interferencji
wiata na 2 szczelinach (b).
Rysunek 4.12.4 przedstawia rozkad nate dla interferencji na dwu szczelinach
opisany rwnaniem (4.12.10). Zaznaczono take warto redniego natenia, ktre
wynosi 2I
0
(rednia warto kwadratu cosinusa wynosi 1/2). Taki jednostajny rozkad
natenia wystpuje w przypadku, gdy fale z dwch szczelin s niespjne i nie zachodzi
interferencja. Potwierdza to fakt, e w przypadku interferencji ilo energii jest taka
sama, a tylko wystpuje inny jej rozkad.
2I
0
I I
max
=4
0
I
d sinq
-2l -2l -l -l
Rys. 4.12.4: Rozkad natenia otrzymany w wyniku interferencji wiata wychodzcego z dwch
wskich szczelin (a << ).
216 Fale
Metod sumowania rzutw wektorw reprezentujcych natenia pl elektrycznych
interferujcych fal mona wykorzysta take w przypadku wikszej liczby szczelin.
W przypadku N szczelin naley sumowa wektory pl elektrycznych fal pochodzcych
od wszystkich szczelin i docierajce do punktu P. Wypadkowy wektor natenia pola

E
w
wynosi:

E
w
=

N
i=1

E
i
. Wektory wietlne kolejnych fal maj tak sam amplitud,
a midzy nimi istnieje staa rnica faz . Sumujc wartoci rzutw N wektorw na
o odcitych w chwili t = 0 otrzymujemy:
E
w
cos
0
= E
0
+E
0
cos +E
0
cos (2) +.... +E
0
cos [(N 1) ] . (4.12.11)
W postaci zespolonej wyraenie (4.12.11) tworzy szereg geometryczny, ktrego su-
ma wynosi:
E
w
e

0
= E
0
N

k=1
e
i(k1)
= E
0
e
iN
1
e
i
1
. (4.12.12)
Natenie wiata obserwowane w punkcie P jest proporcjonalne do kwadratu am-
plitudy, a wic:
I = E
2
w
e
i
0
e
i
0
= E
2
0
_
e
iN
1
e
i
1
__
e
iN
1
e
i
1
_
=
= E
2
0
_
2
_
e
iN
+e
iN
_
2 (e
i
+e
i
)
_
= E
2
0
2 2 cos N
2 2 cos
. (4.12.13)
Po przeksztaceniach otrzymujemy:
I = E
2
0
sin
2
(N/2)
sin
2
(/2)
= I
0
_
sin
_
N
d

sin
_
sin
_
d

sin
_
_
2
. (4.12.14)
Wykres funkcji opisanej rwnaniem (4.12.14) dla N = 2, 6 i 8 przedstawiony jest na
rysunku 4.12.5. Oczywicie dla N = 2 funkcja ta przybiera posta (4.12.10).
Wida, e wraz ze wzrostem liczby szczelin, w obrazie interferencyjnym pomidzy
maksimami gwnymi pojawiaj si maksima poboczne w iloci N 2. Pooenia mak-
simw gwnych nie zale od liczby szczelin i s okrelone wycznie stosunkiem d/.
Natomiast wzrost liczby szczelin zmienia ksztat maksimw gwnych, staj si one
wsze, poza tym ronie liczba maksimw wtrnych, a ich natenie maleje. Dla liczby
szczelin N > 1000 maksima gwne s bardzo ostre, a natenie maksimw pobocznych
jest bliskie zeru.
Dotychczas omawiany by przypadek czystej interferencji, ktr bardzo trudno
zrealizowa w praktyce. We wszystkich rozwaaniach byo zaoenie, e szczeliny s
bardzo wskie (szeroko szczeliny a << ). Tylko w tym przypadku mona zaniedba
Badanie zjawiska dyfrakcji i interferencji wiata laserowego 217
d sinq
0 -l
l
N=8
N=6
N=2
I I /
0
Rys. 4.12.5: Obliczony rozkad natenia otrzymany w wyniku interferencji dla N = 2, N = 6
i N = 8 wskich szczelin (zaniedbany czynnik dyfrakcyjny).
efekty dyfrakcyjne, a co za tym idzie otrzyma maksima interferencyjne o jednakowym
nateniu.
Na czym polega zjawisko dyfrakcji?
Rozwaamy szczelin o szerokoci a duo wikszej od dugoci fali padajcego
promieniowania (rysunek 4.12.6a). Dla uproszczenia zakadamy, e jest to fala paska
(czoo fali jest prostopade do powierzchni rysunku). Na ekranie za szczelin otrzyma-
my prostoktny rozkad natenia wiata z wyran granic cienia.
a) b)
Rys. 4.12.6: Rozkad natenia wiata na ekranie: a) szeroka szczelina; b) szeroko szczeliny
porwnywalna z dugoci fali.
218 Fale
Rozkad natenia wiata zmienia si w przypadku zmniejszania szerokoci szczeli-
ny. Przy szerokoci szczeliny porwnywalnej z dugoci fali obserwujemy niezerowe na-
tenie wiata w caym obszarze, cznie z obszarem cienia. Nastpuje odstpstwo od
pierwotnego kierunku rozchodzenia si wiata, czyli zjawisko dyfrakcji (ugicia). Dy-
frakcja wystpuje dla wszystkich rodzajw fal w pobliu szczelin lub innych przeszkd
pod warunkiem, e ich rozmiary s porwnywalne z dugoci padajcej fali. W ta-
kim przypadku (rysunek 4.12.6b), zgodnie z zasad Huygensa, kady punkt czoa fali
w obrbie szerokoci szczeliny jest rdem nowej fali kulistej. Wszystkie elementarne
fale kuliste s w fazie, zachodzi interferencja i na ekranie umieszczonym za szczeli-
n widoczny jest rozkad natenia wiata. Natenie pola elektrycznego w kadym
punkcie P ekranu jest sum wektorow nate pl elektrycznych fal docierajcych
do P ze wszystkich elementarnych rde. Tak wic obraz dyfrakcyjny szczeliny jest
wynikiem interferencji.
Rozrniamy dwa rodzaje dyfrakcji. Przypadek oglny stanowi dyfrakcja Fresne-
la tzn. taka, gdy rdo wiata i ekran, na ktrym obserwujemy obraz dyfrakcyjny,
znajduj si w skoczonej odlegoci od otworu, na ktrym zachodzi ugicie. Czoa fal
padajcych i ugitych nie s paskie i opis matematyczny jest bardzo skomplikowany.
Przypadkiem granicznym jest dyfrakcja Fraunhofera, gdy rdo wiata i ekran znaj-
duj si w duych odlegociach od otworu uginajcego co powoduje, e fale padajce
i ugite s paskie, a to znacznie upraszcza obliczenia. W warunkach laboratoryjnych
mona zrealizowa przypadek dyfrakcji Fraunhofera stosujc ukady soczewek skupia-
jcych lub uywajc wiata laserowego. W dalszych rozwaaniach bdziemy bra pod
uwag tylko dyfrakcj Fraunhofera.
Dyfrakcja wiata na pojedynczej szczelinie
Rozwamy szczelin o szerokoci a, porwnywalnej z dugoci fali padajcego
wiata (rysunek 4.12.7). Zgodnie z zasad Huygensa kady punkt czoa fali w obrbie
szczeliny jest rdem fali kulistej. Wszystkie, tak powstae elementarne fale kuliste
maj t sam faz i zachodzi interferencja. W rezultacie wypadkowe natenie wiata
na ekranie zaley od kta . Dla kta = 0 wszystkie fale docierajce do punktu
O ekranu maj rnic faz rwn zero i w punkcie centralnym powstaje maksimum
(rysunek 4.12.8).
W tych rozwaaniach wygodnie jest podzieli szczelin na dwie poowy i z rysunku
4.12.7 wida, e rnice drg optycznych dla par promieni (1,3), (2,4) oraz (3,5) s
takie same i wynosz
a
2
sin . Jeeli jest speniony warunek interferencji destruktywnej
(4.12.2) tzn. rnice drg optycznych s dokadnie rwne
1
2
, to fale docierajc do
punktu P ekranu parami si wygaszaj, natenie wiata jest rwne zeru i wystpuje
pierwsze minimum w obrazie dyfrakcyjnym. Fale z grnej poowy szczeliny interferuj
destruktywnie z falami z dolnej poowy. Podobne rozumowanie mona przeprowadzi
dla szczeliny podzielonej na kolejno 4, 6, 8, . . . czci otrzymujc warunki dla po-
wstawania kolejnych minimw w obrazie dyfrakcyjnym. Oglny warunek otrzymania
minimw natenia w obrazie dyfrakcyjnym jest
Badanie zjawiska dyfrakcji i interferencji wiata laserowego 219
1
2
3
4
5
a/2
a/2
a
a/2sinq
q
Rys. 4.12.7: Dyfrakcja wiata na poje-
dynczej szczelinie.
q
D
a
- sin =-2 / y a
2
q l
y a
2
sin =2 / q l
- sin =- / y a
1
q l
y a
1
sin = / q l
0 sin =0 q
Rys. 4.12.8: Dyfrakcja Fraunhofera na pojedynczej
szczelinie.
a sin = m (m = 1, 2, . . . ). (4.12.15)
Chcc okreli rozkad natenia wiata w obrazie dyfrakcyjnym pojedynczej szcze-
liny mona uy podobnego rozumowania jak w przypadku interferencji: natenie
wiata w danym punkcie P ekranu jest proporcjonalne do kwadratu amplitudy wy-
padkowego wektora natenia pola elektrycznego pochodzcego od wszystkich fal do-
cierajcych do tego punktu. To rozumowanie ilustruje rysunek 4.12.9.
R
R
b/2
E
0
E
q
q
D q y sin
Dy
P
a
O
a) b) c)
P
O
b
E
q
/2
E
0
Rys. 4.12.9: Dyfrakcja Fraunhofera na pojedynczej szczelinie o szerokoci a: a) konstrukcja
obrazu dyfrakcyjnego; b) diagram wektorw natenia pola elektrycznego w punkcie O i P; c)
konstrukcja geometryczna ilustrujca otrzymanie natenia pola elektrycznego w punkcie P.
Szczelin o szerokoci a dzielimy na du liczb przedziaw o szerokoci y (N
) i sumujemy wektory fazowe reprezentujce fale wychodzce z poszczeglnych prze-
dziaw y (rysunek 4.12.9a). W tym przypadku cakowita amplituda E
0
w punkcie
centralnym ekranu ( = 0) jest rwna E
0
= NE, gdzie N jest liczb wektorw
pola elektrycznego (rysunek 4.12.9b). Natomiast amplituda E

, pokazana na rysunku
220 Fale
4.12.9b, jest sum wektorow skadowych rnicych si w fazie o , a pochodz-
cych od kolejnych przedziaw y. Oczywicie E

< E
0
. Cakowita rnica faz dla
fal pochodzcych od przedziaw y znajdujcych si na pocztku i kocu szczeliny
wynosi:
= N =
2

Ny sin =
2

a sin , (4.12.16)
gdzie jest obliczone zgodnie z rwnaniem (4.12.5). W sytuacji, gdy = 2, otrzy-
mujemy warunek a sin = , co jest zgodne z wyraeniem (4.12.15) dla pierwszego
minimum i oczywicie wtedy amplituda E

= 0. W przypadku gdy N mamy


y dy i E

jest dugoci ciciwy, podczas gdy E


0
jest dugoci uku (rysunek
4.12.9c). Z tego rysunku wynika, e:
sin

2
=
E

2R
. (4.12.17)
Wstawiajc do rwnania (4.12.17) zaleno E
0
= R otrzymujemy:
E

= 2Rsin

2
= 2
E
0

sin

2
= E
0
sin
_

2
_

2
, (4.12.18)
std
I

= E
2

= I
0
_
_
sin
_

2
_

2
_
_
2
= I
0
_
sin
a sin

a sin

_
2
, (4.12.19)
gdzie I
0
jest maksymalnym nateniem dla = 0. Analizujc wyraenie (4.12.19) otrzy-
mujemy warunek wystpowania minimw natenia wiata w obrazie dyfrakcyjnym
pojedynczej szczeliny. Jeeli
a sin

= m, to a sin = m, co jest zgodne z (4.12.15).


Rozkad natenia wiata w obrazie dyfrakcyjnym pojedynczej szczeliny, opisany za-
lenoci (4.12.19) przedstawiony jest na rysunku 4.12.10. Najwiksze natenie ma
maksimum centralne dla = 0. Maksimum centralne jest szersze ni maksima wy-
szych rzdw.
Dla wszej szczeliny ukad maksimw jest rzadszy, tzn. odlegoci pomidzy ko-
lejnymi minimami s wiksze, a przy szerokoci szczeliny a = wystpuje tylko mak-
simum gwne analiza wzoru (4.12.15).
Dyfrakcja i interferencja wiata na ukadzie wikszej liczby szczelin
W przypadku ukadu N szczelin (N = 2, 3, 4 . . . ) o skoczonej szerokoci oprcz
zjawiska interferencji trzeba take uwzgldni zjawisko dyfrakcji. W zwizku z tym,
rozkad natenia wiata bdzie zoeniem wyniku interferencji i dyfrakcji. W przy-
padku gdy szerokoci szczelin a s duo mniejsze od odlegoci d pomidzy szczelinami
natenie maksimw gwnych w obrazie interferencyjnym jest modulowane rozkadem
Badanie zjawiska dyfrakcji i interferencji wiata laserowego 221
I
2
I
2
I
1
I
0
I
I
1
-3p
3p -2p 2p -p p
b/2
Rys. 4.12.10: Rozkad natenia wiata przy dyfrakcji Fraunhofera na pojedynczej szczelinie.
natenia powstajcego w wyniku dyfrakcji dla pojedynczej szczeliny. Cakowity roz-
kad natenia wyraony jest dziki temu przez iloczyn zalenoci (4.12.14) i (4.12.19):
I

= I
0
_
sin(N
d

sin )
sin
_
d

sin
_
_
2
_
sin
_
a

sin
_
a

sin
_
2
. (4.12.20)
Analiza przedstawionego rozkadu natenia wiata prowadzi do wniosku, e poo-
enia gwnych maksimw interferencyjnych i minimw dyfrakcyjnych s niezalene od
liczby szczelin, jeeli tylko odlegoci miedzy szczelinami i szerokoci szczelin pozostaj
niezmienne (rysunek 4.12.11).
4.12.2 Przebieg pomiarw
Ukad dowiadczalny
Do wykonania tego wiczenia suy ukad dowiadczalny, w ktrego skad wcho-
dz (rysunek 4.12.12): laser pprzewodnikowy L (dugo emitowanej fali = (640
10) nm; szczelina z regulowan szerokoci S oraz zestawy szczelin; platforma z czuj-
nikiem (element wiatoczuy) ES; przetwornik danych PD (dokonuje konwersji mie-
rzonego natenia wiata na wielkoci cyfrowe odczytywane przez program ACQUIS).
wiato z lasera L pada na szczelin S umieszczon w uchwycie na awie optycz-
nej. Naley tak dobra szeroko szczeliny i jej odlego od lasera, aby na ekranie
umieszczonym przed elementem wiatoczuym ES obserwowa ostry obraz dyfrakcyj-
ny szczeliny. Nastpnie ekran naley usun.
Element wiatoczuy ES moe przesuwa si wzdu osi prostopadej do awy
optycznej. Ruch ten zapewnia silnik krokowy sterujcy platform. Uruchomienie prze-
suwu ES z zadan prdkoci sterowane jest za pomoc programu ACQUIS (po
uprzednim wprowadzeniu odpowiednich parametrw).
222 Fale
I I /4
0
=2 N
N =5
N =6
0 -2 / l d - / l d l/d 2 / l d
Rys. 4.12.11: Rozkad natenia wiata dla ukadu N = 2, 5, 6 szczelin przy zachowanej
szerokoci a szczelin i tej samej odlegoci d midzy szczelinami.
ACQUIS
PD
ES
E
S
L
Rys. 4.12.12: Schemat ukadu pomiarowego.
Podczas ruchu platformy dokonywany jest pomiar rozkadu natenia wiata w ob-
razie dyfrakcyjnym, a przetworzone dane przesyane s do pamici komputera, a na-
stpnie przedstawiane na ekranie w postaci wykresu zalenoci natenia wiata (jed-
nostki umowne) od pooenia. Pomiar moe by powtrzony wielokrotnie (liczba po-
miarw zadawana jest jako jeden z parametrw w programie ACQUIS) i wwczas
po kadym kolejnym przebiegu, na ekranie pojawia si zaleno redniego natenia
wiata od pooenia.
Badanie zjawiska dyfrakcji i interferencji wiata laserowego 223
Przebieg dowiadczenia
Rozkad natenia wiata w obrazie dyfrakcyjnym pojedynczej szczeliny
Ustawi na ekranie ostry obraz dyfrakcyjny pojedynczej szczeliny. Zaobserwowa
wpyw zmiany szerokoci szczeliny na obraz dyfrakcyjny. Wybra dwie szerokoci szcze-
liny, dla ktrych wykonywany bdzie pomiar. Wstpnie przygotowa parametry po-
miarowe dla programu ACQUIS do rejestracji dla wybranych szerokoci pojedynczej
szczeliny. Usun ekran i zmierzy odlego szczeliny od elementu wiatoczuego. Po
wpisaniu kompletu przygotowanych parametrw uruchomi program ACQUIS z nie-
wielk (np. 1-2) liczb przebiegw i wykona pomiar. Skorygowa ustawienia ukadu
na podstawie oceny rozkadu natenia wiata w otrzymanym widmie dyfrakcyjnym
(widmo powinno by symetryczne wzgldem osi przechodzcej przez punkt zero). Uru-
chomi waciwy pomiar z dostatecznie du liczb przebiegw zapewniajc odpo-
wiedni statystyk w mierzonym widmie. Zapisa dane na dysku. Powtrzy czynnoci
dla drugiej szerokoci szczeliny.
Rozkad natenia wiata w obrazie dyfrakcyjnym ukadu dwch i wikszej
liczby szczelin
Zamieni pojedyncz szczelin na ukad dwch i wikszej (3, 4, 5) liczby szczelin
znajdujcych si w jednej oprawie i powtrzy wszystkie czynnoci prowadzce do
rejestracji widm.
4.12.3 Opracowanie wynikw
Zarejestrowane w czasie pomiaru widma opracowa uywajc odpowiedniego pro-
gramu komputerowego. Odczyta z wykresu odlegoci kolejnych minimw dyfrakcyj-
nych od rodka maksimum gwnego i obliczy szeroko szczeliny a (patrz metoda
opisana poniej). Obliczy niepewno pomiarow wyznaczenia szerokoci szczeliny.
Analiz wykona dla dwch szerokoci szczeliny, dla ktrych wykonano pomiar. Opi-
sa i uzasadni wyniki obserwacji obrazu dyfrakcyjnego przeprowadzonych dla rnych
szerokoci szczeliny.
Dla ukadu dwch i wikszej liczby szczelin, odczyta z wykresu odlego pierw-
szego minimum dyfrakcyjnego od rodka gwnego maksimum (zaznaczy obwiedni
obrazu dyfrakcyjnego) oraz odlego pomidzy maksimami interferencyjnymi. Na pod-
stawie otrzymanych wynikw obliczy szeroko pojedynczej szczeliny oraz odlego
pomidzy szczelinami. Obliczy niepewnoci pomiarowe wyznaczanych wielkoci.
4.12.4 Uzupenienia
Metoda wyznaczania szerokoci szczeliny
Z warunku (4.12.15) wystpowania minimw w obrazie dyfrakcyjnym pojedynczej
szczeliny mona obliczy szeroko szczeliny a =
m
sin
, gdzie jest ktem ugicia,
a = (64010) nm. Dla maych ktw mona uy przyblienia sin tg . Z rysunku
4.12.13 wida, e: tg =
x
D
, a wic a =
mD
x
m
gdzie x
m
jest odlegoci m-tego minimum
224 Fale
od rodka gwnego maksimum (zerowego rzedu), a D jest odlegoci szczeliny od
elementu wiatoczuego. Odlego pomidzy szczelinami naley obliczy przy uyciu
wzoru (4.12.4).
D
a
x
m
x
q
I
Rys. 4.12.13: Metoda wyznaczania szerokoci szczeliny.
Akwizycja danych - program ACQUIS
Program ten zosta napisany przez Olgierda Cybulskiego dla potrzeb I Pracow-
ni Fizycznej w Instytucie Fizyki UJ. Dziaanie programu ACQUIS mona podzieli
na dwie grupy czynnoci, zwane trybami pracy programu. Tryb ustalania warunkw
eksperymentu obejmuje wszystkie dziaania zwizane z wpisywaniem lub obliczaniem
parametrw planowanego eksperymentu. Tryb prowadzenia eksperymentu obejmuje
sterowanie przez program zaplanowanym eksperymentem oraz zapisywanie wynikw
w pliku na dysku. Akwizycja danych prowadzona jest zgodnie z przygotowanym wcze-
niej planem eksperymentu. Na ekranie wywietlane s biece informacje o etapie
wykonywania eksperymentu oraz graczna ilustracja wynikw. W trakcie trwania eks-
perymentu nie mona zmienia jego parametrw. Prowadzenie eksperymentu polega
na przesuwaniu platformy z elementem wiatoczuym pomidzy zadanymi pooenia-
mi kracowymi i zapisywaniu, w rwnych odstpach drogi czujnika, kolejnych zmie-
rzonych wartoci natenia wiata. Pene przejcie danego zakresu, nazywane cyklem
pomiarowym, moe zosta powtrzone wielokrotnie, z zadanym parametrem REPEAT.
Poprawia to statystyk w mierzonym widmie.
Badanie zjawiska dyfrakcji i interferencji wiata laserowego 225
1 3 2 4 5
6 7 8 9 10 11
12 13
14
15
18
16
19
17
20
Rys. 4.12.14: Widok ekranu przy ustalaniu warunkw pracy programu ACQUIS.
1 - wybr aktywnej powierzchni detektora;
2 - pomiar on line wybr reimu pracy. Ustawienie Accurate lub Coarse pozwala obserwowa
tabele zawierajce ustawienia platformy (X-position) oraz wartoci natenia wiata (light me-
as);
3, 4 - nie naley zmienia;
5 - wyjcie z programu;
6 - skalowanie osi X: dowolne pooenie detektora moe by przyjte jako zero;
7 - wybr pozycji, do ktrej powinien przesun si detektor;
8 - przesuw detektora o wybrany krok w lewo;
9 - wybr kroku przesuwu w prawo lub lewo (wartoci w milimetrach);
10 - przesuw o wybrany krok w lewo;
11 - start akwizycji danych;
12 - niedostpne, zapewnia liniowy przesuw detektora;
13 - liczba powtrze pomiaru jednego widma, wynik jest redni ze wszystkich pomiarw;
14, 15 - wsprzdne startu i stopu platformy przedzia (x
min
, x
max
) pomiaru;
16 - krok skanowania (w milimetrach);
17 - liczba krokw skanowania;
18 - cieka adresowa zapisywanego pliku np. C:/NAZWISKO STUDENTA/nazwa pliku.dat
(nazwa pliku nie moe zawiera wicej ni 8 znakw);
19 - komentarz do wykonywanego pomiaru;
20 - niedostpne, zdolno rozdzielcza.
226 Fale
Rys. 4.12.15: Widok ekranu w trybie prowadzenia eksperymentu.
Grny pasek ekranu zajmuje listwa narzdziowa umoliwiajca sterowanie sposobem wywietla-
nia wynikw na bieco otrzymywanych w eksperymencie. rodkowa, najwiksza cz ekranu
zawiera wykres (kolejno pojawiajce si punkty). U dou ekranu wywietlane s informacje o po-
stpie eksperymentu oraz biece wartoci parametrw zmienianych automatycznie;
Zoom - uywajc myszy mona zaznacza prostoktne fragmenty wykresu przeznaczone do po-
wikszenia;
Point - uywajc myszy mona sprawdza wsprzdne wybranych punktw;
Redraw - odwieanie wykresu, rysowanie od nowa;
Fit X - wywietlana jest caa dostpna o X;
Fit Y - wywietlana jest caa dostpna o Y;
Y+ lub Y- - powoduje powikszenie lub pomniejszenie fragmentu widma w kierunku osi Y;
Exit - wyjcie z trybu prowadzenia eksperymentu i powrt do trybu ustalania warunkw pracy.
4.13 Pomiar dugoci fali wietlnej z wykorzystaniem
piercieni Newtona
Celem wiczenia jest wyznaczenie dugoci fali trzech linii widmowych rtci.
Zagadnienia do przygotowania:
interferencja fali wietlnej;
spjno (koherencja) fali wietlnej;
piercienie Newtona jako przykad interferencji wiata.
Literatura podstawowa: [1], [14], [25].
Pomiar dugoci fali wietlnej z wykorzystaniem piercieni Newtona 227
4.13.1 Podstawowe pojcia i denicje
Zagadnienie interferencji wiata omwione jest szczegowo w rozdziale 4.12. Tutaj
przedstawione jest specyczne zjawisko interferencji prowadzce do powstania piercie-
ni Newtona.
Ukad do obserwacji tego zjawiska skada si z soczewki wypukej S o duym
promieniu krzywizny r lecej na pytce pasko-rwnolegej P (rysunek 4.13.1). Midzy
tymi pytkami szklanymi znajduje si cienka warstwa powietrza o gruboci h (grubo
ta wzrasta od punktu zetknicia si pytek w stron brzegw).
f
S
P
r
h
h
1
2
Rys. 4.13.1: Odbicie wiata od ukadu soczewka pytka pasko-rwnolega.
Ukad owietlamy z gry wiatem monochromatycznym o dugoci fali . Rysunek
4.13.2 pokazuje, e pojawiaj si wsprodkowe piercienie interferencyjne (piercienie
Newtona) na przemian jasne i ciemne; rodek (w miejscu zetknicia si obu pytek)
jest ciemny.
S
P
Rys. 4.13.2: Piercienie Newtona.
wiato padajce na ukad podlega czciowemu odbiciu na kadej powierzchni
granicznej. Promienie odbite interferuj ze sob. W szczeglnoci moe interferowa
promie odbity od grnej powierzchni pytki P z promieniem odbitym od dolnej po-
wierzchni soczewki S. Midzy tymi promieniami istnieje rnica drg optycznych
228 Fale
d = 2h +

2
. (4.13.1)
Skadnik /2 pochodzi od zmiany fazy, poniewa promie odbity od powierzchni P
zmienia faz drga o 180

nastpuje odbicie fali od rodowiska optycznie gstszego.


Ta zmiana fazy odpowiada rnicy drg rwnej poowie dugoci fali. Wzmocnienie
drga nastpi wtedy, gdy rnica drg wynosi
d
max
(m) = m (m = 0, 1, 2, . . . ). (4.13.2)
Natomiast osabienie zaobserwujemy, gdy rnica drg jest rwna
d
min
(k) = (2k + 1)

2
(k = 0, 1, 2, . . . ). (4.13.3)
Rnica drg jest staa dla tej samej wartoci h (oraz tej samej wartoci promienia
podstawy czaszy ). Otrzymujemy wic obraz w postaci jasnych i ciemnych piercieni
wystpujcych na przemian, ktrych promie moemy otrzyma z prostych rozwaa.
Korzystajc z rysunku 4.13.1 atwo zauway, e zachodzi zwizek

2
= 2rh h
2
, (4.13.4)
Promie krzywizny r jest duy, czyli r >> h i 2rh >> h
2
. Moemy wic zaniedba
wyraz h
2
otrzymujc

2
= 2rh. (4.13.5)
czc wzory (4.13.1), (4.13.2) i (4.13.5) moemy kwadrat promienia
max
(m) pr-
kw jasnych wyrazi nastpujco:

2
max
(m) = r
_
m
1
2
_
. (4.13.6)
Analogicznie po poczeniu wzorw (4.13.1), (4.13.3) i (4.13.5) dla prkw ciem-
nych otrzymujemy ich promie rwny

2
min
(k) = rk. (4.13.7)
Wzory (4.13.6) i (4.13.7) pozwalaj na wyznaczenie zwizku midzy promieniem
krzywizny soczewki r, promieniami piercieni Newtona i dugoci fali padajce-
go wiata. Obliczmy w tym celu rnic kwadratw promieni piercieni Newtona

2
max
(m
1
)
2
max
(m
2
) dla prkw jasnych m
1
-tego i m
2
-tego. Korzystajc z zale-
noci (4.13.6) otrzymujemy wyraenie na promie krzywizny soczewki
r =

2
max
(m
1
)
2
max
(m
2
)
(m
1
m
2
)
. (4.13.8)
Podobny zwizek uzyskamy dla prkw ciemnych k
1
-tego i k
2
-tego
Pomiar dugoci fali wietlnej z wykorzystaniem piercieni Newtona 229
r =

2
min
(k
1
)
2
min
(k
2
)
(k
1
k
2
)
. (4.13.9)
Piercienie Newtona znajduj rne zastosowania w praktyce. Uywa si ich np.
do okrelania maych krzywizn lub do badania gadkoci polerowanych powierzchni.
Ponadto, jeli ukad soczewka pytka pasko-rwnolega zostanie umieszczony w cie-
czy, to znajc promie krzywizny r i dugo padajcej fali przy pomocy piercieni
Newtona moemy wyznaczy wspczynnik zaamania cieczy.
4.13.2 Przebieg pomiarw
Ukad dowiadczalny
Mikroskop, zestaw skadajcy si z soczewki i pytki pasko-rwnolegej, lampa
sodowa, lampa rtciowa, trzy ltry. Schemat ukadu uywany w dowiadczeniu przed-
stawiony jest na rysunku 4.13.3.
Przebieg dowiadczenia
Na stoliku mikroskopu umieci ukad skadajcy si z pytki P i soczewki S.
Midzy tym ukadem a obiektywem wstawi przezroczyst szybk szklan L nachylon
do kierunku biegu promieni pod ktem 45

P
S
L
Rys. 4.13.3: Aparatura do obserwacji
piercieni Newtona.
rdem wiata jest na pocztku lampa so-
dowa ( = 589 nm). Naley pod mikroskopem
odnale piercienie Newtona. W tym celu opu-
ci tubus bardzo nisko. Ukad pytka-soczewka
przesun tak, aby jego rodek lea na osi
optycznej mikroskopu. Odsun teraz powoli tu-
bus od pytek, a do chwili ujrzenia piercieni.
Naprowadzi krzy z nici pajczych na rodek
ukadu prkw oraz wyregulow ostro.
Uywajc pokrta przesun ukad w prawo
o m piercieni (wybiera m okoo 10-15). Nastp-
nie przesuwa ukad powoli w lewo, odczytujc
na mikromierzu pooenia kolejnych maksimw
a do m-tego po lewej stronie od centrum. Po-
oenia maksimw po lewej stronie oznaczamy
symbolem s
l
(m), a po prawej s
p
(m).
Wymieni lamp sodow na rtciow i odszu-
ka piercienie interferencyjne dla wiata rtcio-
wego. Wstawi kolejno trzy ltry i dla kadego
z nich odczyta pooenia piercieni Newtona tak
jak poprzednio.
230 Fale
4.13.3 Opracowanie wynikw
Wyznaczenie promienia krzywizny soczewki
Obliczenia wykona w oparciu o pomiary dla lampy sodowej (znana dugo fali).
Promienie kolejnych prkw interferencyjnych obliczy ze wzoru:

max
(m) =
1
2
[s
p
(m) s
l
(m)[ . (4.13.10)
Skorzysta ze wzoru (4.13.8) wicego kwadraty promieni piercieni z dugoci fali
i promieniem krzywizny soczewki r. Spord uzyskanych wynikw wybra kilkanacie
par promieni [
max
(m
1
) ,
max
(m
2
)] i z wzoru (4.13.8) obliczy promie krzywizny r.
Obliczy redni warto r i jej niepewno pomiarow. Aby uzyska dokadniejszy
wynik, naley unika wybierania promieni piercieni Newtona pooonych blisko siebie.
Do wyznaczenia promienia krzywizny mona te wykorzysta metod regresji li-
niowej, korzystajc z zalenoci we wzorze (4.13.6). Wykreli zaleno kwadratu pro-
mienia
2
max
(m) od liczby m. Obliczy nachylenie prostej, a std promie krzywizny
soczewki r wraz z jej niepewnoci pomiarow.
Wyznaczenie dugoci fali trzech linii widmowych rtci
Ponownie skorzysta ze wzoru (4.13.8) obliczajc z niego dugo fali. Dla kolejnych
linii widmowych powtarza obliczenia w sposb analogiczny jak poprzednio. Posugu-
jc si pierwsz metod opisan powyej i wybierajc kilkanacie par pomiarw dla
rnych m
1
i m
2
otrzymuje si wiele wartoci dugoci fali . Std obliczy redni
warto dugoci fali i jej niepewno pomiarow. Alternatywnie mona skorzysta ze
wzoru (4.13.6) i zastosowa metod regresji liniowej. Z nachylenia prostej dla zalenoci
dugoci fali od kwadratu promienia piercieni wyznaczy dugo fali i jej niepewno
pomiarow.
4.14 Pomiar dugoci fali wietlnej za pomoc siatki
dyfrakcyjnej
Celem wiczenia jest wyznaczenie dugoci fal wystpujcych w widmie emisyjnym
rtci, za pomoc spektrometru siatkowego.
Zagadnienia do przygotowania:
zjawisko dyfrakcji i interferencji wiata;
zasada dziaania spektrometru siatkowego;
siatka dyfrakcyjna; dyspersja ktowa; zdolno rozdzielcza;
zasada pomiaru ktw za pomoc ktomierza z noniuszem;
justowanie spektrometru.
Literatura podstawowa: [25], [1], [35].
Pomiar dugoci fali wietlnej za pomoc siatki dyfrakcyjnej 231
4.14.1 Podstawowe pojcia i denicje
Naley zapozna si z opisem zjawisk interferencji i dyfrakcji wiata przedstawio-
nym w rozdziale 4.12.
Siatka dyfrakcyjna
Siatka dyfrakcyjna jest przyrzdem uywanym bardzo czsto w analizie widmowej
(patrz opis w rozdziale 4.11) rnych rde wiata. Siatka skada si z duej liczby
wzajemnie rwnolegych i lecych w rwnych odstpach szczelin. Odlego pomidzy
szczelinami nazywana jest sta siatki. Zazwyczaj siatk dyfrakcyjn stanowi szereg rys
na szkle, gdzie przestrzenie midzy rysami speniaj rol szczelin. wiato padajce na
siatk ulega ugiciu na kadej szczelinie i w paszczynie ogniskowej soczewki zbiera-
jcej powstaj maksima natenia, podobnie jak w przypadku pojedynczej szczeliny.
Maksima natenia wiata po ugiciu s szczeglnie wyrane gdy wzmacniaj si
promienie wychodzce ze wszystkich szczelin. Nastpuje to w przypadku, gdy rnica
drg optycznych pomidzy promieniami wychodzcymi z dwch ssiednich szczelin
wynosi m (rysunek 4.14.1). Wystpuje to dla kta ugicia speniajcego warunek
(maksimum interferencji):
d sin = m (m = 0, 1, 2, . . . ) . (4.14.1)
P
d
q
d
d q =d sin
Rys. 4.14.1: Ugicie wiata na siatce dyfrakcyjnej o staej d.
Liczba naturalna m oznacza rzd widma. W przypadku wiata zawierajcego kilka
dugoci fali lub wszystkie, jak w wietle biaym, maksimum m-tego rzdu dla ka-
dej dugoci fali wystpuje przy innym kcie . Natomiast maksimum zerowego rzdu,
m = 0, dla wszystkich dugoci fal wystpuje przy = 0. Tak wic dla wiata biae-
232 Fale
go obserwowane jest biae, nie zabarwione centralne maksimum zerowego rzdu, a po
obu jego stronach wystpuj widma dyfrakcyjne pierwszego, drugiego i dalszych rz-
dw. Widma maj posta tczowych pasm (rysunek 4.14.2), ktrych barwa przechodzi
w sposb cigy od niebieskiej (may kt ) do czerwonej (duy kt ). Oczywicie,
w przypadku wiata monochromatycznego maksima dyfrakcyjne wszystkich rzdw
maj t sam barw.
rwnolegawizka
wiatabiaego
siatka
dyfrakcyjna
soczewka
skupiajca
ekran
widmo
dyfrakcyjne
1
0
1
Rys. 4.14.2: Obraz dyfrakcyjny wiata biaego po przejciu przez siatk dyfrakcyjn.
Dyspersja ktowa
Dyspersja ktowa siatki dyfrakcyjnej jest miar zdolnoci siatki do rozszczepiania
wiata polichromatycznego na wizki monochromatyczne. Jeeli rdo wiata emi-
tuje dwie dugoci fali i + , to ich maksima dyfrakcyjne powstan dla ktw
ugicia i + , dla ktrych spenione s warunki:
sin =
m
d
oraz sin ( + ) = m
+
d
, (4.14.2)
dla maych ktw mona zapisa:
sin ( + )

= sin + cos , (4.14.3)


co po wstawieniu (4.14.3) do (4.14.2) daje:
m
+
d
=
m
d
+ cos . (4.14.4)
A std

=
m
d cos
(4.14.5)
Pomiar dugoci fali wietlnej za pomoc siatki dyfrakcyjnej 233
Wyraenie (4.14.5) jest denicj wielkoci nazywanej dyspersj ktow siatki. Dysper-
sja wzrasta wraz z rzdem widma i jest odwrotnie proporcjonalna do staej siatki.
Oglnie zdolno rozdzielcza deniowana jest jako:
R =

. (4.14.6)
gdzie jest redni dugoci fali dwch ledwo rozrnialnych linii widmowych, a
jest rnic ich dugoci fal. Zdolno rozdzielcza siatki jest okrelana przez kryterium
Rayleigha, wedug ktrego dwie dugoci fali s rozrnialne jeeli maj odlego kto-
w tak, e maksimum gwne jednej linii przypada na pierwsze minimum drugiej.
Stosujc to kryterium mona pokaza, e zdolno rozdzielcza siatki dyfrakcyjnej wy-
nosi:
R = Nm, (4.14.7)
gdzie N jest iloci szczelin, a m rzdem widma. Przy analizie widmowej naley wy-
bra optimum pomidzy duym nateniem widma (mae m), a zdolnoci rozdzielcz
(due m).
4.14.2 Przebieg pomiarw
Ukad dowiadczalny
Do wykonania tego wiczenia suy prosty model spektrometru siatkowego (rysunek
4.14.3), w ktrego skad wchodz: siatka dyfrakcyjna G umieszczona na stoliku, lunetka
T, kolimator K ze szczelin S1 o regulowanej szerokoci, lampy spektralne Na i Hg S.
Lunetka T moe porusza si po okrgu (wok osi przechodzcej przez rodek stoli-
ka z siatk dyfrakcyjn), na ktrym umieszczona jest skala ktowa z dwoma noniuszami
przesunitymi wzgldem siebie o 180
o
.
K
G
2
1
0
S
1
q
T
S
Rys. 4.14.3: Schemat spektrometru siatkowego.
234 Fale
Przebieg dowiadczenia
Justowanie spektrometru
Na siatk dyfrakcyjn powinna pada rwnolega wizka wiata. Aby to osign
naley ustawi lunetk na ostro widzenia bardzo odlegych przedmiotw i zablokowa
pooenie tubusa w tej pozycji (czynno wykonywana na korytarzu). W tym przypad-
ku do lunety dociera z nieskoczonoci (od bardzo odlegego przedmiotu) rwnolega
wizka wiata i ostry obraz tego przedmiotu powstaje w paszczynie ogniskowej so-
czewki.
Przed szczelin S1 kolimatora ustawi lamp spektraln Na i rwnomiernie owie-
tli szczelin. Patrzc przez lunetk naley uzyska ostry obraz tej szczeliny (prek
ty) co oznacza, e wizka wiata wychodzca z kolimatora jest wizk rwnoleg.
Mona to osign przez ustawienie owietlonej szczeliny dokadnie w ognisku soczewki
kolimatora. Odpowiednie pooenie tubusa naley zablokowa.
Siatka dyfrakcyjna powinna by ustawiona prostopadle do padajcej wizki wia-
ta. Aby to osign naley obserwowa w lunetce ostre widzenie prka zerowego
rzdu oraz pierwszego rzdu w prawo i lewo. Dobra odpowiedni szeroko szczeliny,
aby natenia obu prkw pierwszego rzdu byy porwnywalne. Odczyta na skali
pooenie ktowe lunetki dla prka zerowego rzdu (odczyt z dwch noniuszy a
0
, b
0
).
Ustawienie prawidowe uzyskuje si, gdy rodek prka jest widoczny na skrzyowaniu
nici pajczych widocznych w lunetce. W podobny sposb odczyta pooenia ktowe
lunetki dla prkw pierwszego rzdu w prawo oraz w lewo.
Obliczy kty ugicia dla prkw pierwszego rzdu w lewo
l
i w prawo
p
. Przy
prawidowym ustawieniu siatki, kty powinny by rwne. Przy duych rnicach, po-
wyej jednego stopnia naley poprawi ustawienie siatki. Odczyta pooenia ktowe
lunetki dla prkw drugiego rzdu w prawo i w lewo dla lampy Na.
Owietli szczelin lamp Hg i obserwowa ukad linii widmowych pierwszego rzdu
z prawej i lewej strony prka zerowego. Odczyta wartoci pooe ktowych lunet-
ki przy obserwacji kolejnych linii widmowych. Przy dobrym ustawieniu spektrometru
widoczne jest rwnie widmo drugiego rzdu. W tym przypadku naley odczyta od-
powiednie kty. Odczyt powinien by przeprowadzony zawsze dla dwch noniuszy.
4.14.3 Opracowanie wynikw
Na podstawie wynikw pomiarw przeprowadzonych przy uyciu lampy Na (wiato
monochromatyczne o znanej dugoci fali), obliczy sta siatki dyfrakcyjnej oraz nie-
pewno pomiarow przy jej wyznaczaniu. Naley pamita, e niepewno pomiarowa
kta musi by wyraona w radianach.
Obliczy kty ugicia dla wszystkich linii widmowych Hg. Znajc sta siatki, obli-
czy dugoci fali odpowiadajce liniom widmowym rtci oraz odpowiednie niepewnoci
pomiarowe. Porwna otrzymane wyniki z danymi tablicowymi.
Badanie dyfrakcji wiata laserowego na krysztale koloidalnym 235
4.15 Badanie dyfrakcji wiata laserowego na krysztale
koloidalnym
Celem wiczenia jest wyznaczenie staej sieci dwuwymiarowego krysztau koloidal-
nego metod dyfrakcji wiata laserowego.
Zagadnienia do przygotowania:
struktura krystaliczna (sie przestrzenna, baza);
komrka elementarna, komrka prosta;
podstawowe rodzaje sieci dwuwymiarowych;
sie odwrotna;
monokrysztay i polikrysztay;
dyfrakcja promieniowania elektromagnetycznego na krysztaach (prawo Bragga,
rwnania Lauego, konstrukcja Ewalda);
wykonanie w postaci pisemnej trzech zada z podrozdziau 4.15.1.
Literatura podstawowa: [26] rozdzia 1 i 2; literatura dodatkowa: [34], [33], [32].
4.15.1 Podstawowe pojcia i denicje
Sie przestrzenna
Klasyczna denicja krysztau mwi, e jest to ciao stae, ktrego gsto (r) jest
funkcj niezmiennicz wzgldem przesunicia o wektor sieci przestrzennej tj. (r) =

_
r +

L
_
. Wektor

L = n
1
a
1
+ n
2
a
2
+ n
3
a
3
jest wektorem sieci przestrzennej (sieci
rzeczywistej, sieci krystalicznej), gdzie a
1
, a
2
, a
3
s wektorami bazowymi sieci prze-
strzennej (nie mog lee w jednej paszczynie), a n
1
, n
2
, n
3
s liczbami cakowitymi
(rysunek 4.15.1). Wektory bazowe sieci deniuj komrk elementarn, czyli elementar-
n przestrze krysztau, ktrej motyw (tj. rozmieszczenie atomw) jest periodycznie
powtarzany w caym krysztale. Dlatego, aby opisa struktur krysztau, wystarczy
zna:
parametry komrki elementarnej, tj. dugoci wektorw bazowych oraz kty mi-
dzy nimi,
motyw komrki elementarnej tego krysztau.
W badanym koloidalnym heksagonalnym krysztale 2-wymiarowym komrka ele-
mentarna jest rombem, ktrego boki tworz kt 120

. Komrka elementarna tego krysz-


tau ma tylko jeden parametr dugo boku (oznaczany jako a), ktrego wyznaczenie
jest celem wiczenia.
Sie odwrotna
Paszczyzny sieciowe, tj. paszczyzny przechodzce przez wzy sieci przestrzennej,
okrelaj zewntrzne ciany krysztau. Kierunki prostopade do tych paszczyzn (oraz
do cian) s okrelone przez wektory sieci odwrotnej

L

= h
1
a

1
+h
2
a

2
+h
3
a

3
(rysunek
236 Fale
L*=h
.
a *+h
.
a *+h
.
a *
1 1 2 2 3 3
L=n
.
a +n
.
a +n
.
a
1 1 2 2 3 3
a
2
a
1
a
1
a
3
a
2
Rys. 4.15.1: Trjwymiarowa i dwuwymiarowa sie krystaliczna.
4.15.1). Wektory sieci odwrotnej okrelaj take kierunki promieniowania rozproszo-
nego na badanym krysztale (promieniowania rentgenowskiego bd elektronw czy
neutronw dla krysztau lub wiata laserowego w przypadku krysztau koloidalnego).
Rnica

k midzy wektorem falowym promieniowania padajcego



k
0
i promieniowa-
nia rozproszonego

k jest rwna dokadnie wektorowi sieci odwrotnej:

k =

k
0
=

L

. (4.15.1)
Ten tzw. warunek Lauego (rysunek 4.15.2) okrela warunki dyfrakcji. Jest on rwno-
wany warunkowi Bragga oraz tzw. konstrukcji Ewalda.
2Q
k
0
k
0
k
= Dk L*
Rys. 4.15.2: Dyfrakcja na krysztale warunek Lauego.
Badanie dyfrakcji wiata laserowego na krysztale koloidalnym 237
Relacja midzy sieci przestrzenn i sieci odwrotn
Wektory sieci przestrzennej deniuj wektory sieci odwrotnej (V jest objtoci
komrki elementarnej):
a

1
=
2
V
(a
2
a
3
) , a

2
=
2
V
(a
3
a
1
) , a

3
=
2
V
(a
1
a
2
) ,
V =a
1
[a
2
a
3
] =a
2
[a
3
a
1
] =a
3
[a
1
a
2
] .
(4.15.2)
Dlatego te na podstawie dowiadcze dyfrakcyjnych (okrelajcych parametry sieci
odwrotnej, takich jak dugoci wektorw a

1
, a

2
, a

3
oraz kty midzy nimi) moemy
okreli parametry komrki elementarnej.
Na rysunku 4.15.3 przedstawiona jest sie ukonoktna. Jest to najbardziej oglny
przypadek dwuwymiarowej sieci przestrzennej. Oprcz sieci ukonoktnej wyrniamy
jeszcze cztery typy dwuwymiarowych sieci przestrzennych: sie kwadratow (a
1
= a
2
;
= 90

), sie prostoktn i prostoktn centrowan (a


1
,= a
2
; = 90

) oraz sie
heksagonaln (a
1
= a
2
; = 120

).
a
2
a
3
a
*1
a
*2
a
*3
a
1
Rys. 4.15.3: Dwuwymiarowa sie ukonoktna (puste kka) i jej sie odwrotna (pene kka).
Zadanie 1. Znajd:
1. zwizek midzy wektorami bazowymi a
1
i a
2
dwuwymiarowej sieci krysztau kolo-
idalnego a wektorami a

1
i a

2
jego sieci odwrotnej oraz oblicz kt miedzy wektorami
a

1
i a

2
. Wskazwka: skorzystaj z relacji (4.15.2); jako a
3
przyjmij wektor jednost-
kowy w kierunku prostopadym do paszczyzny sieci dwuwymiarowej. Odpowied:
szukany kt winien mie 60

;
2. zwizek midzy dugoci a

wektora sieci odwrotnej i parametrem a komrki ele-


mentarnej krysztau koloidalnego (sta sieci przestrzennej). Odpowied: a

=
4
a

3
;
238 Fale
3. dugo dowolnego wektora sieci odwrotnej

h
1
h
2

= [h
1
a

1
+h
2
a

2
[. Odpowied:

h
1
h
2

= a

_
h
2
1
+h
2
2
+h
1
h
2
.
Dyfrakcja na krysztale
Warunek Bragga dla dyfrakcji okrela pooenie n-tego maksimum dyfrakcyjnego
uzyskanego dla promieniowania o dugoci rozpraszanego na ukadzie rwnolegych
paszczyzn sieciowych przy odlegoci midzypaszczyznowej d
h
1
h
2
h
3
:
2d
h
1
h
2
h
3
sin = n. (4.15.3)
Maksimum to wystpuje dla okrelonej przez powyszy warunek wartoci kta (patrz
rysunek 4.15.4). Jest to kt midzy paszczyznami sieciowymi a kierunkiem

k
0
promie-
niowania padajcego. Jednoczenie jest to kt midzy tymi paszczyznami a kierunkiem

k promieniowania rozproszonego. Natomiast 2 to kt midzy



k
0
i

k.
2Q
Q
Q
Q
k
k
k
0
L*
Rys. 4.15.4: Dyfrakcja na ukadzie rwnolegych paszczyzn sieciowych.
Odlego d
h
1
h
2
h
3
midzy rwnolegymi paszczyznami sieciowymi mona atwo ob-
liczy, jeli znamy dugo wektora

L

h
1
h
2
h
3
okrelajcego orientacj tych paszczyzn
(wektora prostopadego do nich):
d
h
1
h
2
h
3
=
2

h
1
h
2
h
3

. (4.15.4)
Jeeli h
1
, h
2
, h
3
nie s liczbami wzgldem siebie pierwszymi to praw stron rwnania
(4.15.4) naley pomnoy przez liczb naturaln wiksz od jednoci.
Dowiadczalny ukad dyfrakcyjny przypomina ukad stosowany w dyfrakcji elek-
tronw na krysztaach majcych posta warstwy o gruboci A (patrz rysunek 4.15.5).
Kt 2
exp
jest okrelony w eksperymencie przez relacj:
Badanie dyfrakcji wiata laserowego na krysztale koloidalnym 239
2Q
k k
0
k
0
ekran
R
h h h
1 2 3
L
h h h
*
1 2 3
4 / p A
D
A
k
0
| |
k =| |=
2p
l
Rys. 4.15.5: Schemat ukadu do badania dyfrakcji na krysztale w postaci cienkiej warstwy.
2
exp
= arctan
R
h
1
h
2
h
3
D
, (4.15.5)
gdzie D odlego krysztau do ekranu (kliszy); R
h
1
h
2
h
3
odlego na ekranie (kliszy)
od plamki centralnej rozpraszania do plamki odpowiadajcej wektorowi sieci odwrotnej

h
1
h
2
h
3
.
Zadanie 2. Korzystajc z L

h
1
h
2
obliczonego dla krysztau koloidalnego oraz rwna
(4.15.3) i (4.15.4) oblicz, dla n = 1 (maksimum dyfrakcyjne pierwszego rzdu), teo-
retyczn warto kta
th
, dla ktrego powinnimy uzyska maksimum dyfrakcyjne.
Wyznaczone eksperymentalnie wartoci kta
exp
porwnasz z wartociami teoretycz-
nymi, aby wyznaczy parametr a komrki elementarnej.
Monokrysztay i polikrysztay
Ciao krystaliczne, dla ktrego orientacja sieci przestrzennej we wszystkich jego
punktach jest identyczna nazywamy monokrysztaem. Dyfrakcja na monokrysztale da-
je plamki dyfrakcyjne okrelone przez dyskretne wzy sieci odwrotnej. W przypadku
badanego krysztau koloidalnego plamki dyfrakcyjne dadz sie heksagonaln. W ota-
czajcym nas wiecie stosunkowo rzadko spotykane s monokrysztay o rozmiarach
wikszych od rednicy wizki promieniowania uytego do dyfrakcji. Najczciej bada-
ne ciaa krystaliczne s konglomeratem wielu monokrystalicznych ziaren, rnicych
si orientacj sieci przestrzennej. Takie substancje okrela si mianem polikrysztaw
(proszkw krystalicznych).
Obraz dyfrakcyjny otrzymany dla polikrysztau to obraz wielu identycznych, ale
rnie zorientowanych, sieci odwrotnych o wsplnym wle (h
1
h
2
h
3
) = (0 0 0) (tj. dla

= 0a

1
+0a

2
+0a

3
= 0). Wze ten jest okrelony przez plamk centraln obrazu dy-
240 Fale
frakcyjnego. W wyniku naoenia obrazw tych rnie zorientowanych sieci odwrotnych
otrzymujemy obraz dyfrakcyjny w postaci wsprodkowych sfer o promieniach odpo-
wiadajcych wartociom

h
1
h
2
h
3

(rysunek 4.15.6). W przypadku badanego krysztau


koloidalnego obraz dyfrakcyjny jego obszaru polikrystalicznego ma posta koncentrycz-
nych piercieni o promieniach okrelonych zalenoci

h
1
h
2

= a

_
h
2
1
+h
2
2
+h
1
h
2
.
L
h h h
*
1 2 3
( ) h h h
1 2 3
I I * L
h h h
1 2 3
(000)
Rys. 4.15.6: Polikryszta i jego obraz dyfrakcyjny.
Zadanie 3. Oblicz promienie kolejnych piercieni dyfrakcyjnych i przypisz im pary
wskanikw (h
1
h
2
). Odpowied: powiniene otrzyma nastpujce pary wskanikw:
(1 0), (1 1), (2 0), (2 1), (3 0), ... .
4.15.2 Przebieg pomiarw
Ukad pomiarowy
W skad ukadu dowiadczalnego, przedstawionego na rysunku 4.15.7, wchodz:
laser He-Ne, przesona, specjalnie spreparowany dwuwymiarowy kryszta koloidalny,
ekran sucy do obserwacji i rejestracji obrazu dyfrakcyjnego. Ponadto do dyspozycji
jest papier fotograczny, wywoywacz i utrwalacz oraz kuwety do utrwalenia obrazu
dyfrakcyjnego.
LaserHe-Ne
P
K
E
Rys. 4.15.7: Schemat ukadu sucego do otrzymywania obrazu dyfrakcyjnego dwuwymiarowego
krysztau koloidalnego (P- przesona, K- kryszta koloidalny, E- ekran/klisza fotograczna).
Badanie dyfrakcji wiata laserowego na krysztale koloidalnym 241
Przebieg dowiadczenia
Wykona obserwacj struktury badanego dwuwymiarowego krysztau koloidalne-
go pod mikroskopem - notatk umie w protokole pomiarowym. Wykona pomiary
pozwalajce na obliczenie staej sieci badanego krysztau.
Wykona obserwacj obrazu dyfrakcyjnego (oddzielnie dla obszaru monokrystalicz-
nego i polikrystalicznego prbki) na ekranie znajdujcym si w odlegoci okoo 2 m od
krysztau. Wykona pomiary pozwalajce na obliczenie staej sieci badanego krysztau.
Utrwali obraz dyfrakcyjny (oddzielnie dla obszaru monokrystalicznego i polikry-
stalicznego prbki) na papierze fotogracznym ustawionym jako ekran w odlegoci
okoo 15 cm od krysztau.
4.15.3 Opracowanie wynikw
Na podstawie pomiarw wykonanych pod mikroskopem obliczy warto staej sieci
badanego krysztau i oszacowa niepewno pomiarow (niepewno pomiarowa wiel-
koci mierzonej bezporednio).
Korzystajc z wynikw uzyskanych w zadaniach 13 znale wyraenie pozwalajce
wyznaczy warto staej sieci badanego krysztau na podstawie pomiarw wykonanych
na obrazie dyfrakcyjnym.
Wyznaczy warto staej sieci badanego krysztau (oddzielnie dla obszaru mo-
nokrystalicznego i polikrystalicznego prbki) na podstawie pomiarw wykonanych na
obrazie dyfrakcyjnym obserwowanym na ekranie znajdujcym si w duej odlegoci
od krysztau. Oszacowa niepewnoci pomiarowe (metod rniczki zupenej lub pro-
pagacji odchylenia standardowego dla pomiarw porednich). Naley zwrci uwag,
czy uzyskane wyniki s zgodne w granicach niepewnoci pomiarowej.
Przerysowa zdjcia obszaru monokrystalicznego i polikrystalicznego prbki na
przeroczyst foli, zaznaczajc tylko najmocniejsze reeksy (istotne z punktu widzenia
dalszego opracowania). Ponumerowa reeksy, zmierzy i zapisa w odpowiedniej tabeli
odlegoci reeksw pozwalajce na wyznaczenie promieni R
h
1
h
2
. Wyznaczy warto
staej sieci badanego krysztau (oddzielnie dla obszaru monokrystalicznego i polikry-
stalicznego prbki) oraz oszacowa niepewnoci pomiarowe. Czy uzyskane wyniki s
zgodne w granicach niepewnoci pomiarowych?
Przeprowadzi dyskusj zgodnoci wynikw uzyskanych na podstawie pomiarw
wykonanych pod mikroskopem, na ekranie umieszczonym w duej odlegoci od bada-
nego krysztau oraz na kliszy fotogracznej, zarwno dla obszarw poli- jak i mono-
krystalicznych. Naley pamita, e stosowane byo przyblienie maych ktw. Ktre
pomiary s najbardziej precyzyjne?
Sformuowa wnioski kocowe i poda uzyskan w eksperymencie warto staej
sieci badanego dwuwymiarowego krysztau koloidalnego (wraz z niepewnoci pomia-
row).
242 Fale
4.16 Pomiar prdkoci dwiku w cieczy metod
optyczn
Celem wiczenia jest wyznaczanie prdkoci rozchodzenia si dwiku w cieczy przy
uyciu wiata laserowego i obrazu cieniowego fali stojcej w alkoholu propylowym.
Zagadnienia do przygotowania:
ultradwiki dwiki o czstociach 20 kHz 20 MHz;
rozchodzenie si dwiku w cieczach fala poduna;
fala stojca zoenie dwch sinusoidalnych fal o rwnych czstociach i amplitu-
dach, biegncych w przeciwnych kierunkach;
metody uwidaczniania fal dwikowych obrazy smugowe.
Literatura podstawowa: [28], [29], [30], [31].
4.16.1 Podstawowe pojcia i denicje
Wikszo potrzebnych informacji teoretycznych podana jest w rozdziaach 4.3
i 4.4, tutaj przedstawione s dodatkowe pojcia konieczne do wykonania i opracowania
dowiadczenia.
Fala stojca
Rozwamy dwie identyczne fale y
1
i y
2
rozchodzce si w przeciwnych kierunkach.
Korzystajc z rwnania (4.3.3) fale te moemy zapisa jako:
y
1
= A cos(t kx) (4.16.1)
y
2
= A cos(t +kx), (4.16.2)
gdzie rwnanie (4.16.1) opisuje fal biegnc w prawo, a rwnanie (4.16.2) opisuje
fal biegnc w lewo. Czsto fali mona wyrazi przez jej czstotliwo = 2,
a liczb falow przez dugo fali k = 2/. Korzystajc z tego podstawienia mona
fal wypadkow powstajc ze zoenia fal y
1
i y
2
zapisa w postaci:
y = y
1
+y
2
= 2Acos
_
2x

_
cos (2t) . (4.16.3)
W ten sposb otrzymujemy fal stojc, czyli drgania zachodzce z czstotliwoci
i o amplitudzie A(x):
A(x) = 2Acos
_
2x

_
. (4.16.4)
Dla fali stojcej moemy wyrni pewne charakterystyczne punkty zwane wzami
i strzakami fali. Wzy fali stojcej powstaj w punktach, ktre nie wykonuj drga,
czyli dla takich wartoci x
w
dla ktrych A(x) = 0. Odpowiada to warunkowi:
Pomiar prdkoci dwiku w cieczy metod optyczn 243
cos
_
2x

_
= 0 x
w
= (2n + 1)

4
. (4.16.5)
Strzaki powstaj w punktach x
s
, w ktrych amplituda A(x) fali stojcej jest maksy-
malna, co odpowiada warunkowi:
cos
_
2x

_
= 1 x
s
= n

2
. (4.16.6)
Jak wynika z wzorw (4.16.5) i (4.16.6) kolejne wezy (i strzaki) oddalone s od siebie
o poow dugoci fali.
Fal stojc mona wytworzy w zamknitym zbiorniku z gazem lub z ciecz. Na
jednym kocu znajduje si generator wytwarzajcy fal, a drugi koniec zbiornika jest
zamknity. Nastpuje wtedy zoenie fali wytwarzanej przez generator z fal odbit od
drugiego koca zbiornika. Fala stojca powstanie tylko wtedy gdy odlego L pomidzy
kocami zbiornika bdzie cakowit wielokrotnoci poowy dugoci fali:
L = n

2
. (4.16.7)
Jeeli odlego z pomidzy kocami zbiornika bdzie si zmieniaa to kolejne fale sto-
jce bd obserwowane po zmianie odlegoci z kocw zbiornika o poow dugoci
fali:
z =

2
. (4.16.8)
4.16.2 Przebieg pomiarw
Ukad dowiadczalny
Generator wysokiej czstoci, gowica ultradwikowa, przesuwny reektor, laser,
lunetka, ekran. Aparatura uywana w dowiadczeniu przedstawiona jest na rysunku
4.16.1.
Metoda pomiarowa
Wizka wiata z lasera He-Ne przechodzc przez lunet zostaje uformowana w wiz-
k rwnoleg i owietla naczynie, w ktrym znajduje si alkohol propylowy. Po przej-
ciu przez ciecz wiato pada na soczewk skupiajc, a nastpnie na ekran. Laser,
luneta, naczynie z propanolem, soczewka i ekran umieszczone s na awie optycznej,
dziki czemu moliwe jest wsposiowe ustawienie wszystkich elementw ukadu.
Naczynie z alkoholem umocowane jest na specjalnym stoliku. Dno naczynia stanowi
gowica ultradwikowa, na ktr podawany jest sygna z generatora wysokiej czsto-
ci. Od gry wprowadza si do naczynia tarcz metalow (reektor) zamocowan do
ruby mikrometrycznej. Umoliwia to zmian odlegoci pomidzy gowic nadawcz
244 Fale
laser
zasilacz
lasera
generator
wysokiejczstoci
luneta
gowica
ultradzwikowa
ruba
mikrometryczna
reflektor
soczewka
ekran
Rys. 4.16.1: Schemat aparatury.
i reektorem. Fala dwikowa wysyana przez gowic rozchodzi si w cieczy i dociera
do zanurzonego w niej reektora, od ktrego nastpuje odbicie fali i zmiana kierunku
rozchodzenia si na przeciwny. Jeeli odlego pomidzy gowic i reektorem rwna
jest cakowitej wielokrotnoci poowy dugoci fali /2, w cieczy powstaje fala stojca,
tzn. nie zmieniaj swojego pooenia wzy i strzaki takiej fali. Oznacza to, e w prze-
kroju pionowym naczynia istniej miejsca, gdzie gsto orodka jest wiksza (wzy
fali) i mniejsza (strzaki fali). Rnice gstoci oznaczaj rne wartoci wspczyn-
nikw zaamania wiata co z kolei powoduje, e padajce na naczynie promienie po
przejciu przez ciecz o periodycznie zmiennej gstoci opuszczaj naczynie pod rny-
mi ktami. Ze wzgldu na spjno promieniowania laserowego, zmiany gstoci cieczy
obserwuje si na ekranie w postaci poziomych, ciemnych i jasnych prkw tzw. obraz
smugowy lub cieniowy.
Przebieg dowiadczenia
Ustawi na awie optycznej wsposiowo laser, lunet, naczynie z propanolem, so-
czewk i ekran. Kuwet napeni propanolem. Wczy laser i generator. Ustawi naj-
nisz moliw czsto generatora. Za pomoc ruby mikrometrycznej umieci reek-
tor w cieczy. Powoli przesuwa reektor a do momentu, gdy na ekranie pojawi si
ciemne i jasne prki. Wyregulowa ostro, odczeka a obraz ustabilizuje si. Odczy-
ta i zapisa pooenie ruby mikrometrycznej. Ponownie przesun reektor, znale
nastpny ostry obraz poziomych prkw. Czynno t powtarza, za kadym razem
zapisujc pooenie ruby mikrometrycznej. W czasie pomiarw naley oszacowa bd
ustawienia ostrego obrazu. W tym celu kilkakrotnie wyznaczy pooenia ruby dla te-
go samego obrazu cieniowego (dla kilku punktw pomiarowych). Pomiary powtrzy
dla kilku innych czstoci sygnau z generatora.
Pomiar prdkoci dwiku w cieczy metod optyczn 245
4.16.3 Opracowanie wynikw
Otrzymane wyniki pomiarw przedstawi na wykresie zalenoci pooenia ruby
mikrometrycznej z w zalenoci od numeru obserwowanego obrazu n = 1, 2, 3, . . . .
Wykresy wykona oddzielnie dla kadej czstoci sygnau z generatora. Dopasowa do
otrzymanych punktw prost o rwnaniu:
z = an +b. (4.16.9)
Rnice kolejnych pooe ruby mikrometrycznej z, przy ktrych obserwuje si
ostry obraz poziomych prkw odpowiadaj poowie dugoci fali dwikowej. Dla
kolejnych obrazw n = 1, wic z wzoru (4.16.9) otrzymujemy z = a i korzystajc
z wzoru (4.16.8) moemy wyznaczy dugo fali = 2a. Korzystajc z niepewnoci
wspczynnikw regresji liniowej obliczy niepewnoci pomiarowe wyznaczonej dugoci
fali.
Prdko dwiku u jest zwizana z dugoci fali i jej czstotliwoci poprzez
u = . Korzystajc z wyznaczonych dugoci fali dla danej czstotliwoci wyzna-
czy metod regresji liniowej prdko fali dwikowej korzystajc z rwnania:
=
u

+c. (4.16.10)
Czstotliwo i dugo fali wyznaczone s z pewnymi niepewnociami pomiarowy-
mi. Dlatego przy zastosowaniu regresji liniowej naley uwzgldni dodatkow sta c.
W ramach niepewnoci pomiarowych staa c powinna by rwna zero.
Obliczy niepewno pomiarow wyznaczonej prdkoci dwiku i przedyskuto-
wa uzyskany wynik. Otrzyman warto liczbow prdkoci rozchodzenia si dwiku
w propanolu porwna z wartociami tablicowymi.
A Uzupenienia
A.1 Analiza niepewnoci pomiarowych
Praca w laboratorium polega na wykonywaniu pomiarw wielkoci zycznych. Po-
miary te mog by wykonane tylko z pewnym stopniem dokadnoci. To ograniczenie
wynika z niedoskonaoci przyrzdw uytych podczas pomiaru oraz skoczonej pre-
cyzji narzdw zmysw obserwatora. W pewnych przypadkach przyblienia modeli
stosowanych w analizie danych pomiarowych rwnie wpywaj na dokadno wyzna-
czania wielkoci zycznej.
Te wszystkie czynniki skadaj si na to, e kady, nawet najbardziej precyzyjnie
wykonany pomiar, obarczony jest niepewnoci pomiarow (dawniej uywany by ter-
min: bd pomiarowy) i stanowi przyblienie wartoci rzeczywistej. Dlatego jedynym
sensownym sposobem zapisu wartoci wielkoci mierzonej jest:
(warto wielkoci mierzonej niepewno pomiarowa) jednostka
Oznacza to, e warto rzeczywista wielkoci mierzonej znajduje si w przedziale rw-
nym podwojonej wartoci niepewnoci pomiarowej, czsto z zaoonym z gry prawdo-
podobiestwem. Niepewnoci pomiarowe wyraone s w tych samych jednostkach co
wynik pomiarowy. W takim zapisie jest to cakowita niepewno pomiarowa, chocia
czsto przedstawia si j jako dwa skadniki: przypadkowy i systematyczny.
Poniej omwione s w skrcie podstawowe zagadnienia zwizane z opracowaniem
wynikw pomiarw. Wicej szczegowych informacji mona znale w literaturze [39],
[40], [41].
A.1.1 Rodzaje niepewnoci pomiarowych
Rozrniamy dwa rodzaje niepewnoci:
systematyczne - zwizane gwnie ze skoczon dokadnoci aparatury i niedosko-
naoci obserwatora, a niekiedy z przyblieniami modeli teoretycznych uywanych
w analizie. Niepewnoci te przesuwaj wyniki pomiarw systematycznie w jedn
stron w stosunku do prawdziwej wartoci;
248 Uzupenienia
przypadkowe - wystpuje rozrzut statystyczny wynikw i w kolejnych pomiarach
nie uzyskuje si identycznych wartoci. Niepewnoci te powoduj odchylenie wy-
nikw pomiarw zarwno powyej jak i poniej prawdziwej wartoci.
Niepewnoci systematyczne przyrzdw
Niepewno
d
x - wynika ze skoczonego odstpu ssiednich kresek podziaki na
skali przyrzdu np. przy skali milimetrowej
d
x = 1 mm. W przypadkach, kiedy
odstpy pomidzy kolejnymi kreskami podziaki s due, mona przyj, e niepewno

d
x jest rwna poowie lub jednej trzeciej najmniejszej dziaki.
Niepewno
k
x - dokadno wzorcowania fabrycznego przyrzdu czyli klasa przy-
rzdu zdeniowana jako
k
x =
klasazakres
100
. Oznacza to, e np. dla amperomierza klasy
k = 1.5, o zakresie do 2 A,
k
x = 0.03 A. Ta warto jest staa dla caego zakresu
pomiarowego i std zalecenie takiego wyboru zakresu miernika analogowego (wskazw-
kowego), aby mierzona warto bya wiksza ni poowa zakresu (wtedy niepewno
wzgldna jest mniejsza). Ten rodzaj niepewnoci dotyczy miernikw wskazwkowych.
W przypadku miernikw cyfrowych naley posugiwa si opisem danego przyrzdu,
poniewa zazwyczaj pomiary na rnych zakresach obarczone s rnymi niepewno-
ciami. W zgrubnych oszacowaniach mona przyj niepewno odczytu z dokadnoci
ostatniego wywietlanego miejsca dziesitnego.
Maksymalna niepewno systematyczna jest rwna sumie wszystkich niepewnoci
systematycznych:
x
s
=
d
x +
k
x. (A.1.1)
W kadym dowiadczeniu naley wstpnie oszacowa wielko poszczeglnych nie-
pewnoci i te, ktre s mae w porwnaniu z innymi mona zaniedba. Niepewnoci
systematyczne mona zmniejszy stosujc doskonalsze przyrzdy i wykonujc pomiary
bardzo starannie, ale nie mona ich cakowicie wyeliminowa.
Niepewnoci przypadkowe w pomiarach bezporednich
Przy wykonywaniu duej liczby pomiarw tej samej wielkoci zycznej otrzymuje-
my rne wyniki. Niektre z nich powtarzaj si z rn czstoci. Za czsto wyst-
powania wyniku o wartoci x
i
przyjmujemy stosunek n
i
/n, gdzie n
i
jest liczb pomia-
rw dajcych wynik x
i
, a n to cakowita liczba pomiarw. Zaleno n
i
/n od x
i
, przy
duej liczbie pomiarw n (n ), jest okrelona rozkadem Gaussa, zwanym rwnie
rozkadem normalnym. Rozkad prawdopodobiestwa niepewnoci przypadkowej jest
rwnie rozkadem Gaussa o wartoci oczekiwanej rwnej zero oraz o odchyleniu stan-
dardowym pomiarw , ktre jest miar niepewnoci pojedynczego pomiaru. Rozkad
prawdopodobiestwa (x) wartoci mierzonej, jest take rozkadem Gaussa o warto-
ci oczekiwanej rwnej wartoci prawdziwej mierzonej wielkoci x
m
oraz o odchyleniu
standardowym rwnym :
Analiza niepewnoci pomiarowych 249
(x) =
1

2
exp
_
(x x
m
)
2
2
2
_
. (A.1.2)
Poniewa w praktyce laboratoryjnej wykonujemy zawsze skoczon liczb pomia-
rw, to parametry rozkadu Gaussa charakteryzujcego dany pomiar mona jedynie
estymowa. Najczciej estymowanymi wielkociami s: warto oczekiwana pomiaru,
odchylenie standardowe pomiarw oraz odchylenie standardowe wartoci oczekiwanej.
Wielkoci najbardziej prawdopodobn (najbardziej zblion do wartoci rzeczy-
wistej) dla skoczonej liczby pomiarw jest ich rednia arytmetyczna x (estymacja
wartoci oczekiwanej x
m
pomiaru):
x =
1
n
n

i=1
x
i
. (A.1.3)
Miar niepewnoci pojedynczego pomiaru jest odchylenie standardowe pomiarw
, ktre estymowane jest przez wielko zdeniowan wzorem:
S
x
=

_
1
n 1
n

i=1
(x
i
x)
2
. (A.1.4)
Odchylenie standardowe S
x
redniej arytmetycznej x jest

n razy mniejsze od
odchylenia standardowego pojedynczego pomiaru, wic estymowane jest przez:
S
x
=

_
1
n(n 1)
n

i=1
(x
i
x)
2
. (A.1.5)
j( ) x
0.683
x-3S
x
x-S
x
x x+3S
x
x+S
x
x
Rys. A.1.1: Interpretacja graczna wartoci redniej i odchylenia standardowego w rozkadzie
normalnym (rozkadzie Gaussa).
250 Uzupenienia
Tak obliczone odchylenie standardowe S
x
interpretujemy nastpujco: wykonujc ko-
lejn seri n pomiarw i obliczajc x, moemy t warto znale w przedziale x
S
x
, x+S
x
) z prawdopodobiestwem 0.683 (rysunek A.1.1). Interpretacja taka jest rw-
noznaczna ze stwierdzeniem, e warto rzeczywista mierzonej wielkoci mieci si we
wspomnianym przedziale wanie z prawdopodobiestwem 0.683.
Dokadno metody pomiarowej charakteryzuje niepewno pojedynczego pomiaru
S
x
. Natomiast odchylenie standardowe S
x
, czyli niepewno redniej arytmetycznej,
opisuje dokadno wyznaczenia prawdziwej wartoci mierzonej wielkoci. Dlatego wy-
nik pomiaru podaje si w postaci x S
x
.
Warto niepewnoci S
x
zaley od liczby pomiarw i maleje wraz z rosnc ich
liczb. W laboratorium wykonuje si czsto serie pomiarowe skadajce si z okoo
10 pomiarw. Jednak w przypadku maej liczby pomiarw S
x
daje zanion warto
niepewnoci. Chcc otrzyma jej poprawn warto, naley S
x
pomnoy przez tzw.
wspczynnik rozkadu Studenta-Fishera t
n,
. Wspczynnik t
n,
zaley od liczby po-
miarw n oraz przyjtego poziomu ufnoci , a jego warto mona znale w uzupe-
nieniu A.5. Poziom ufnoci to prawdopodobiestwo, z jakim wyznaczony przedzia
x S
x
t
n,
, x +S
x
t
n,
) zawiera warto rzeczywist mierzonej wielkoci. W laborato-
rium studenckim przyjmuje si zazwyczaj poziom ufnoci 0.95.
Obliczona w powyszy sposb niepewno przypadkowa stanowi niepewno bez-
wzgldn. Czsto podaje si take niepewno wzgldn, zdeniowan jako stosunek
niepewnoci bezwzgldnej i wartoci redniej.
Cakowita niepewno pomiarowa
Cakowita niepewno pomiarowa przy pomiarach bezporednich zawiera zarwno
niepewnoci przypadkowe, jak rwnie niepewnoci systematyczne. W zwi azku z tym
ostateczny wynik pomiaru przedstawia si e w postaci:
wynik pomiaru = x S
x
x
s
. (A.1.6)
czenie osobnych pomiarw rednia waona
Bardzo czsto wykonuje si kilka serii pomiarw tej samej wielkoci zycznej x
i dla kadej serii obliczana jest warto rednia i jej niepewno w postaci odchylenia
standardowego redniej. Powstaje pytanie jak poczy wyniki x
A
i x
B
z dwch nieza-
lenych serii pomiarw w celu otrzymania najlepszego przyblienia mierzonej wielkoci
zycznej x. Oczywicie, rozwaanie tego problemu ma sens tylko wtedy, jeeli wyniki
pomiarw x
A
i x
B
s zgodne tzn., e rozbieno [ x
A
x
B
[ nie jest istotnie wiksza
od niepewnoci S
x
A
i S
x
B
. W tym przypadku zakadamy, e wyniki obu pomiarw
podlegaj rozkadowi Gaussa i stosujemy rachunek prawdopodobiestwa [39] w celu
znalezienia najlepszego przyblienia wielkoci x otrzymujc w wyniku:
x
w
=
w
A
x
A
+w
B
x
B
w
A
+w
B
, (A.1.7)
Analiza niepewnoci pomiarowych 251
gdzie w
A
= 1/S
2
x
A
i w
B
= 1/S
2
x
B
nazywane s wagami statystycznymi. Tak zdeniowa-
na wielko x
w
nazywana jest redni waon. W przypadku, jeeli wyniki x
A
i x
B
s
jednakowo dokadne (S
x
A
= S
x
B
) wyraenie (A.1.7) sprowadza si do zwykej redniej
arytmetycznej ( x
A
+ x
B
)/2. Niepewno redniej waonej jest rwna:
S
x
w
= (w
1
+w
2
)
1/2
. (A.1.8)
Wyraenia (A.1.7) i (A.1.8) mona uoglni na przypadek wielu pomiarw tej samej
wielkoci. Ostatecznie otrzymuje si wyraenia na redni waon i jej niepewno:
x
w
=
n

i=1
w
i
x
i
n

i=1
w
i
S
x
w
=
_
n

i=1
w
i
_
1/2
. (A.1.9)
gdzie n jest liczb pomiarw oraz w
i
= 1/S
2
x
i
.
Niepewnoci w pomiarach porednich
W laboratorium najczciej wyznaczamy wielkoci zyczne, ktrych nie mona
zmierzy w sposb bezporedni za pomoc przyrzdw, ale znany jest przepis funkcyjny
z = f (x
1
, x
2
, . . . , x
n
) (A.1.10)
wicy wielko z (pomiar poredni) z innymi wielkociami x
1
, x
2
, . . . , x
n
mierzonymi
bezporednio. W tym wypadku wykonujemy pomiary wielkoci mierzonych bezpored-
nio i stosujc wyej podane reguy oceniamy ich niepewnoci cakowite. Wynik kocowy
wielko najbardziej prawdopodobn obliczamy ze wzoru:
z = f ( x
1
, x
2
, . . . , x
n
) . (A.1.11)
Natomiast miar niepewnoci pomiaru poredniego jest rednia kwadratowa niepew-
no zdeniowana jako:

S
z
=

_
f
x
1

S
x
1
_
2
+
_
f
x
2

S
x
2
_
2
+ +
_
f
x
n

S
x
n
_
2
, (A.1.12)
gdzie
f
x
i
oznacza pochodn czstkow funkcji f wzgldem zmiennej x
i
.
Czasem jednak wielkoci porednie x
i
nie s mierzone wielokrotnie. W tym przy-
padku obliczamy niepewno maksymaln:
z
max
=

f
x
1
x
1

f
x
2
x
2

+ +

f
x
n
x
n

, (A.1.13)
gdzie x
i
oznacza niepewno maksymaln wielkoci x
i
mierzonej bezporednio.
252 Uzupenienia
W przypadku, gdy funkcja (A.1.10) ma posta iloczynu wygodnie jest obliczy
wzgldn niepewno maksymaln po uprzednim zlogarytmowaniu funkcji. Ten spo-
sb obliczania wzgldnej maksymalnej niepewnoci pomiarowej nosi nazw metody
rniczki logarytmicznej. Wykorzystuje si tu wasno rniczki funkcji logarytmicz-
nej d(ln x) = dx/x. Oznacza to, e przyrost funkcji jest rwny wzgldnemu przyrostowi
jej argumentu, co pozwala na proste obliczenie wzgldnej niepewnoci. Np. dla fukcji
z = x
a
1
x
b
2
po zlogarytmowaniu otrzymujemy ln z = ln + a ln x
1
+ b ln x
2
i wzgldna
maksymalna niepewno pomiarowa wynosi:
z
max
z
=

a
x
1
x
1

b
x
2
x
2

. (A.1.14)
A.1.2 Zapis wynikw pomiarw
W wyniku pomiaru powinna by zapisana jego warto, niepewno pomiarowa
i jednostka np. w postaci:
D = 36.43 0.25 cm = (36.43 0.25) 10
2
m (A.1.15)
Wyniki mog by obliczane do dowolnego miejsca rozwinicia dziesitnego, ale ponie-
wa s one obarczone niepewnoci to przy ich zapisie stosuje si konwencj Midzyna-
rodowej Normy Oceny Niepewnoci Pomiaru. Niepewno pomiarow liczymy z trzema
cyframi znaczcymi, nastpnie zaokrglamy do dwch miejsc znaczcych. Wynik po-
miaru obliczamy z dokadnoci o jedno miejsce dziesitne wiksz ni zaokrglono
niepewno. Nastpnie warto wyniku pomiaru zaokrglamy do tego samego miejsca
rozwinicia dziesitnego co niepewno.
A.1.3 Opracowanie wynikw metod graczn
W przypadku opracowania wynikw pomiarw wielkoci zalenych, gdy y = f(x),
stosujemy metod graczn czyli wykonujemy wykresy. Mona je wykona rcznie na
papierze milimetrowym lub za pomoc programw komputerowych, ale w obu przy-
padkach musz spenia okrelone reguy (przykad przedstawiony jest na rysunku
A.1.2):
osie ukadu powinny by opisane, tzn. musz by podane wielkoci, ktre odka-
damy na osiach oraz ich jednostki;
skala powinna by odpowiednio dobrana tak, by na osi znajdowa si cay prze-
dzia zmiennoci wielkoci zycznej (oznacza to, e podziaka nie musi zaczyna
si od zera) oraz aby mona byo atwo odczyta wsprzdne punktw;
naley zaznaczy punkty pomiarowe oraz niepewnoci pomiarowe (punkt pomia-
rowy znajduje si w prostokcie niepewnoci pomiarowych);
punktw pomiarowych nie czymy aman.
ewentualnie wykrelamy krzyw teoretyczn lub dopasowan zaleno funkcyjn.
Analiza niepewnoci pomiarowych 253
0
2
4
6
8
10
0 1 2 3 4
t (s)
x
(
m
)
Rys. A.1.2: Przykad wykresu.
A.1.4 Analiza zalenoci liniowych
Bardzo czsto mierzone wielkoci zyczne x i y zwizane s zalenoci liniow:
y = ax +b (A.1.16)
gdzie wspczynniki a i b mona obliczy metod regresji liniowej. Wspczynnik a od-
powiada za nachylenie prostej, a wspczynnik b za punkt przecicia z osi rzdnych.
Zazwyczaj wspczynniki a i b maj interpretacj zyczn (s wyraone w odpowied-
nich jednostkach) i ich znajomo pozwala wyznaczy niektre wielkoci zyczne.
O tym, w jakim stopniu zaleno liniowa jest speniona, informuje wspczynnik
korelacji r, ktrego warto jest zawarta w przedziale [-1, 1]. Im wiksza jest warto
bezwzgldna r, tym silniejsza jest korelacja, czyli tym cilej jest speniona zaleno
liniowa.
Rodzaje regresji
Wyniki pomiarw skadaj si z n par liczb (x
i
, y
i
) oraz ich niepewnoci pomiaro-
wych S
x
i S
y
. W zalenoci od informacji o niepewnociach pomiarowych stosuje si
rne rodzaje regresji liniowej i rne wzory do obliczania rednich wartoci wspczyn-
nikw regresji a i

b, ich odchyle standardowych S
a
, S
b
oraz wspczynnika korelacji
r.
Regresja klasyczna stosowana wtedy, gdy nie mamy adnej informacji o nie-
pewnociach pomiarowych lub s to niepewnoci systematyczne.
254 Uzupenienia
a =
n
n
P
i=1
x
i
y
i

n
P
i=1
x
i
n
P
i=1
y
i
C

b =
n
P
i=1
y
i
a
n
P
i=1
x
i
n
(A.1.17)
S
a
=

n
n2
n
P
i=1
y
2
i
a
n
P
i=1
x
i
y
i

b
n
P
i=1
y
i
C
S
b
= S
a

n
P
i=1
x
2
i
n
(A.1.18)
r =
n
n

i=1
x
i
y
i

i=1
x
i
n

i=1
y
i

CD
(A.1.19)
C = n
n

i=1
x
2
i

_
n

i=1
x
i
_
2
D = n
n

i=1
y
2
i

_
n

i=1
y
i
_
2
(A.1.20)
Regresja zwyczajna - stosowana wtedy, gdy niepewnoci pomiarow obcione
s wartoci tylko jednej zmiennej (x lub y) i dodatkowo niepewnoci maj te same
wartoci dla wszystkich punktw pomiarowych. Mona j rwnie stosowa w przy-
padku, gdy niepewno wzgldna jednej zmiennej jest duo mniejsza (przynajmniej 10
razy) ni drugiej np.

S
x
x
i
10

S
y
y
i
, wtedy niepewnoci zmiennej x pomijamy. Wzory do
obliczania rednich wartoci wspczynnikw regresji a i

b oraz wspczynnika korelacji
r pozostaj takie same, jak przy regresji klasycznej, natomiast zmienia si tylko sposb
obliczania odchyle standardowych S
a
, S
b
:
S
a
=
_
n

S
y
2
C
S
b
= S
a

n
P
i=1
x
2
i
n
(A.1.21)
Regresja waona - stosowana wtedy, gdy niepewnoci pomiarow obcione s
wartoci tylko jednej zmiennej (x lub y) lecz niepewnoci maj rne wartoci przynaj-
mniej dla niektrych punktw pomiarowych. Mona j rwnie stosowa w przypadku,
gdy niepewno wzgldna jednej zmiennej jest duo mniejsza (przynajmniej 10 razy)
ni drugiej np.

S
x
x
i
10

S
y
y
i
, wtedy niepewnoci zmiennej x pomijamy. Dla kadego
punktu wprowadza si wagi statystyczne zdeniowane nastpujco:
w
i
=
_

S
x
i
_
2
lub w
i
=
_

S
y
i
_
2
(A.1.22)
Oczywicie wybieramy denicj zwizan z t wielkoci, ktrej niepewno wzgldna
jest wiksza. W tym przypadku wspczynnik korelacji, wspczynniki regresji i ich
odchylenia standradowe obliczane s wedug wzorw:
a =
n
P
i=1
w
i
n
P
i=1
w
i
x
i
y
i

n
P
i=1
w
i
x
i
n
P
i=1
w
i
y
i
C

b =
n
P
i=1
w
i
y
i
a
n
P
i=1
w
i
x
i
n
P
i=1
w
i
(A.1.23)
Jak prowadzi zeszyt laboratoryjny 255
S
a
=

n
P
i=1
w
i
C
S
b
= S
a

_
n
P
i=1
w
i
x
2
i
n
P
i=1
w
i
(A.1.24)
r =
n

i=1
w
i
n

i=1
w
i
x
i
y
i

i=1
w
i
x
i
n

i=1
w
i
y
i

CD
(A.1.25)
C =
n

i=1
w
i
n

i=1
w
i
x
2
i

_
n

i=1
w
i
x
i
_
2
D =
n

i=1
w
i
n

i=1
w
i
y
2
i

_
n

i=1
w
i
y
i
_
2
(A.1.26)
Regresja efektywna - stosowana wtedy, gdy niepewnociami pomiarowymi obci-
one s wartoci obydwu zmiennych i niepewnoci s rne przynajmniej dla niektrych
punktw pomiarowych. Odpowiednie wzory mona znale w literaturze [42].
Przy badaniu wielkoci liniowo zalenych, po analizie niepewnoci pomiarowych,
naley wybra waciw metod analizy regresji. Oczywicie najwiksz warto posia-
da regresja efektywna, a najmniejsz klasyczna, jednake w laboratorium studenckim,
ta ostatnia jest najczciej stosowana. Po obliczeniu parametrw prostej wraz z jed-
nostkami, naley wykona wykres rysujc prost o nachyleniu a przecinajc o Y
w punkcie

b oraz nanie punkty pomiarowe i ich niepewnoci. Naley poda rwnanie
prostej i dokona stosownej do danego dowiadczenia analizy wspczynnikw regre-
sji a i

b. W analizie mona korzysta z gotowych programw komputerowych, naley
jednak poda jakiego programu si uywa i co on waciwie liczy.
A.2 Jak prowadzi zeszyt laboratoryjny
Notatki w zeszycie laboratoryjnym naley prowadzi tak, aby przy minimum wysi-
ku i powiconego czasu zapis by jasny, peny i dokadny. Wszystkie notatki powinny
by datowane. Nie wolno prowadzi notatek na brudno na lunych kartkach z zamia-
rem pniejszego starannego przepisania ich do zeszytu pomiarowego.
Dane nie mog by notowane owkiem. Nie naley uywa korektora, bdny zapis
naley skreli pojedyncz lini tak, aby mona go byo odczyta w przyszoci. Zeszyt
laboratoryjny nie musi by adny notatki maj by przejrzyste, czytelne i kompletne.
Wynik kadego pomiaru naley zapisa natychmiast i bez adnej obrbki. Jeli
to moliwe dobrze jest sprawdza zapis przez powtrne odczytanie przyrzdu. Naley
pamita o zapisaniu jednostki mierzonej wielkoci i zakresu, gdy uywamy przyrzdw
wielozakresowych.
Notowa naley wszystko, co moe by istotne dla prowadzonych bada tzn. nie
tylko wyniki pomiarw i dane pozwalajce zidentykowa uywane przyrzdy (numery
fabryczne, inwentarzowe lub naniesione osobicie), ale rwnie cytaty z tablic i rno-
rodnych odnonikw literaturowych i innych (koniecznie z adresem cytowania), notatki
256 Uzupenienia
z dyskusji, wasne przemylenia, lune uwagi, nazwiska wsppracownikw, obliczenia,
wykresy, schematy, . . . .
W zeszycie laboratoryjnym powinny by odnotowane wyniki eksperymentu zare-
jestrowane na innych nonikach (np. klisze, fotograe, wydruki z rejestratora, pliki
zapisane na dysku, . . . ). Z kolei wyniki te powinny by opisane w sposb trway, czy-
telny i zgodny z zapisem w zeszycie laboratoryjnym.
A.3 Zasada dziaania noniusza
W wielu przyrzdach, w celu zwikszenia dokadnoci pomiarw, oprcz skali gw-
nej uyty jest noniusz. Jest to dodatkowa skala, na ktrej podziaki maj inn dugo
ni podziaki skali gwnej. Najprociej mona to wytumaczy na przykadzie suw-
miarki z noniuszem, pozwalajcej na pomiary z dokadnoci 0.1 mm. W tym przy-
padku skala gwna posiada podziak milimetrow, a skala noniusza wykonana jest
w ten sposb, e odcinek 9 mm podzielony jest na 10 czci. Oznacza to, e dziaki no-
niusza s o 0.1 mm krtsze od dziaek skali gwnej. Gdy przesuniemy noniusz wzdu
skali gwnej o 0.1 mm pierwsza dziaka noniusza pokryje si z jak dziak skali
gwnej. Podobnie, przesuwajc noniusz o 0.5 mm wida, e pita dziaka noniusza
jest przedueniem dziaki skali gwnej itd. Zatem wkadajc jakie ciao pomidzy
szczki suwmiarki mona w nastpujcy sposb odczyta jego dugo:
pooenie zera noniusza pozwala odczyta na skali gwnej ilo milimetrw,
ilo dziesitnych czci milimetra wyznacza numer dziaki noniusza stanowicej
przeduenie dziaki skali gwnej.
W oglnym przypadku dokadno pomiaru przy uyciu przyrzdu z noniuszem
rwna jest stosunkowi dugoci najmniejszej dziaki na skali gwnej do iloci dziaek
na skali noniusza.
Rysunek A.3.1 przedstawia skal z noniuszem. Najmniejsza dziaka skali gwnej
wynosi 1 mm. Noniusz posiada 50 dziaek. Zatem dokadno tego przyrzdu wynosi
1 mm/50, czyli 0.02 mm. Na rysunku zero noniusza wskazuje warto ponad 6 mm.
Korzystajc z noniusza mona dokadniej wyznaczy mierzon dugo. Jedna dua,
numerowana dziaka noniusza rwna si 0.1 mm (5 0.02 mm). Czwarta dziaka, po
pitej dziace numerowanej pokrywa si z kresk na skali gwnej a to oznacza, e
dodatkowa dugo ponad 6 mm rwna si (5 0.1 mm) +(4 0.02 mm) = 0.58 mm.
Odlego pokazana na rysunku wynosi zatem 6.58 mm. Ten sam wynik otrzymamy
mnoc 29 0.02 mm, bo 29-ta dziaka skali noniusza jest przedueniem dziaki skali
gwnej.
W noniusze zaopatrzone s take ktomierze np. skala spektrometru siatkowego.
W tym przypadku naley jednak pamita, e skala gwna jest w stopniach, a 1

= 60

oraz 1

= 60

. Na podobnej zasadzie dziaa ruba mikrometryczna z t rnic, e skala


noniusza znajduje si na ruchomej, obrotowej czci ruby.
Lasery 257
00 0 8 9 6 4 2 3 1 5 7 000
0 1 2 33 4 5 6 7
0.02mm
6 5
Rys. A.3.1: Skala suwmiarki z noniuszem. W powikszeniu przedstawiony jest zakres skali, w
ktrym dziaka noniusza pokrywa si z kresk na skali gwnej.
A.4 Lasery
Nazwa pochodzi od pierwszych liter angielskiej nazwy Light Amplication by
Stimulated Emission of Radiation, czyli wzmocnienie wiata poprzez wymuszon emi-
sj promieniowania.
Jeeli rnica energii pomidzy stanem podstawowym i pierwszym wzbudzonym
atomu jest rwna E, moe on zaabsorbowa foton o energii E = h, gdzie jest
czstotliwoci padajcego promieniowania. Po zaabsorbowaniu takiej energii, atom
znajduje si w stanie wzbudzonym i po krtkim czasie powraca do stanu podstawo-
wego, emitujc tak sam energi, jak wczeniej zaabsorbowa. Taki rodzaj emisji
okrelamy mianem emisji spontanicznej. W zbiorowisku atomw (lub czsteczek) emi-
sja spontaniczna ma rozkad statystyczny zarwno ze wzgldu na kierunek, czsto
jak i faz emitowanego promieniowania. W 1917 roku Albert Einstein opublikowa roz-
praw, w ktrej wykaza, e oprcz emisji spontanicznej istnieje emisja wymuszona.
Wystpuje ona, gdy foton oddziaywuje z atomem w stanie wzbudzonym i zmusza go
do emisji fotonu o tej samej czstoci, w tym samym kierunku i w tej samej fazie. Te
dwa fotony, wymuszajcy i wymuszony poruszaj si razem, tworzc promieniowanie
spjne.
W komrce absorpcyjnej zawierajcej wiele atomw, zdecydowana wikszo ato-
mw znajduje si w stanie podstawowym, a tylko nieliczne w stanie wzbudzonym.
Jeeli tak komrk owietlimy promieniowaniem o energii E, bdcej rnic ener-
gii wyej wymienionych stanw, wzronie liczba atomw w stanie wzbudzonym. Gdy
natenie padajcego promieniowania jest dostatecznie due, liczba atomw w sta-
258 Uzupenienia
nie wzbudzonym moe przekroczy liczb atomw w stanie podstawowym. Taki efekt
nazywamy inwersj obsadze. Wtedy cz energii padajcego promieniowania zuy-
wana na absorpcj przez atomy w stanie podstawowym jest duo mniejsza ni energia
oddawana w wyniku emisji wymuszonej. Fotony wysyane dziki emisji wymuszonej
maj tak sam energi, faz, polaryzacj i kierunek rozchodzenia si. W rezultacie,
promieniowane wywoane przez emisj wymuszon jest duo bardziej spjne ni nie-
skoordynowana emisja spontaniczna wielu atomw. Zjawiska inwersji obsadze i emisji
wymuszonej wykorzystane s w laserach do otrzymywania wiata spjnego.
q q
wizka
laserowa
2 3 3
4
5 5
2
1 1
Rys. A.4.1: Schemat budowy lasera gazowego.
Podstaw dziaania lasera jest uzyskanie inwersji obsadze. Efekt ten mona uzy-
ska rnymi metodami. Pierwszy laser gazowy, helowoneonowy, zosta zbudowany
w 1960 roku. Schemat budowy takiego lasera przedstawiony jest na rysunku A.4.1.
Orodkiem czynnym bya mieszanina helu i neonu (w stosunku 10:1) pod cinieniem
okoo 10
2
Pa (10
3
atm), zamknita w rurze kwarcowej (1) o rednicy okoo 1 cm
i dugoci okoo 1 m, do ktrej doprowadzono elektrody (3) poczone z generatorem
wysokiej czstoci (4). Rura z dwch stron zamknita jest okienkami Brewstera (2). S
to szklane okienka nachylone pod ktem Brewstera (ktem cakowitego wewntrznego
odbicia) wzgldem osi rury. Okienka Brewstera minimalizuj straty wiata wskutek
odbicia a dodatkowo powoduj, e opuszczajca laser wizka wiata jest spolaryzo-
wana liniowo. Na zewntrz rury znajduje si para paskich, rwnolegych luster (5)
tworzcymi rezonator. Obecnie, zamiast generatora wysokiej czstoci stosuje si inne
metody wzbudzenia
Laser He-Ne jest laserem trjpoziomowym. Ukad poziomw energetycznych helu
i neonu wykorzystywanych w akcji laserowej przedstawia schematycznie rysunek A.4.2.
Atomy helu zostaj wzbudzone wyadowaniami wysokiej czstoci lub innymi metoda-
mi do poziomu 1s2s. Jest to poziom metastabilny, tzn. jest on dugoyciowy poniewa
z tego poziomu niemoliwe jest przejcie promieniste (z emisj fotonu) do poziomu
podstawowego. Wzbudzone atomy helu, zderzajc si z atomami neonu, przekazuj im
energi powodujc wzbudzenie atomw neonu do stanu 5s z rwnoczesnym powrotem
atomw He do stanu podstawowego. Poziom 5s neonu jest rwnie poziomem meta-
stabilnym. W ten sposb, istniej warunki do osignicia inwersji obsadze stanw
Lasery 259
1 2 s s
stan
metastabilny
20.61eV
HEL
wzbudzenie
przezzderzenia
zelektronami
5s
zderzenia
20.66eV
4s
19.78eV
3s
16.70eV
stanpodstawowy
dyfuzjado
cianek
linialaserowa
632.8nm
20.30eV
18.70eV
3p
NEON
4p
linialaserowa
wpodczerwieni
Rys. A.4.2: Schemat poziomw energetycznych helu i neonu.
energetycznych atomw Ne. Emisja wymuszona z poziomu 5s neonu daje wiato spj-
ne o dugoci fali 632.8 nm. Wizka wiata wielokrotnie przechodzi przez mieszanin
helu i neonu, dziki parze luster tworzcych rezonator. Lustra te s tak dobrane aby ich
zdolno odbijajca bya dua tylko dla fali, dla ktrej ma zachodzi akcja laserowa.
Dziki temu wzrasta natenie wizki wiata, bdcego wynikiem emisji wymuszonej.
Jedno z tych luster jest czciowo przepuszczalne (ma zdolno odbijajc okoo 99%)
co pozwala na wyjcie na zewntrz niewielkiej liczbie padajcych fotonw tworzcych
wizk laserow. Otrzymana w ten sposb wizka wiata charakteryzuje si:
monochromatycznoci - szeroko linii nie przekracza 10 kHz;
duym nateniem - w przeliczeniu na 1 kHz jego natenie spektralne jest rz-
du 1 mW/cm
2
kHz. Dla porwnania, natenie wiata sonecznego na powierzchni
Ziemi w przeliczeniu na 1 kHz dla wiata zielonego jest rzdu 10
12
mW/cm
2
kHz;
rwnolegoci rozbieno wizki laserowej jest rzdu uamka stopnia;
spjnoci przestrzenn w dowolnym miejscu wizki, wszystkie promienie s
w tej samej fazie.
Zasada dziaania laserw zostaa omwiona na przykadzie lasera gazowego helowo
neonowego. W chwili obecnej do otrzymywania akcji laserowej wykorzystuje si cia-
a stae, w szczeglnoci rnego rodzaju materiay pprzewodnikowe. Najprostszym
przykadem lasera pprzewodnikowego jest dioda laserowa, ktrej schemat przedsta-
wia rysunek A.4.3a. Zasadniczym elementem diody laserowej jest zcze pn. Powsta-
je ono w wyniku zetknicia ze sob dwch rodzajw materiaw pprzewodnikowych:
typu p i typu n. Pprzewodniki typu p lub n uzyskuje si przez domieszkowanie czy-
stych krysztaw obcymi atomami, zwikszajc odpowiednio ilo elektronw (typ n)
lub dziur (typ p) w sieci krystalicznej.
260 Uzupenienia
prd
wejciowy
(kontakt)
spjnefotony
pprzewodnik
typu p
pprzewodnik
typu n
warstwa
aktywna
warstwa
metalu
pasmoprzewodnictwa
foton
padajcy
inwersja
obsadze
pasmo
walencyjne
dziura
elektron
a) b)
Rys. A.4.3: a) Schemat budowy diody laserowej, b) akcja laserowa w zczu p-n.
Podobnie jak w laserze gazowym, w celu otrzymania akcji laserowej naley uzyska
inwersj obsadze poziomw energetycznych. Rnica pomidzy tymi dwoma typami
laserw polega na tym, e zamiast dyskretnych poziomw atomowych wystpuj sze-
rokie pasma energetyczne i inwersja obsadze sprowadza si do przeniesienia duej
liczby elektronw z pasma walencyjnego do pasma przewodnictwa (rysunek A.4.3b).
W praktyce realizowane jest to przez przepuszczanie przez diod prdw przewodnic-
twa o duym nateniu i wstrzykiwanie nonikw adunku do obszaru zcza, czyli tzw.
pompowanie elektryczne. Elektrony i dziury rekombinuj w obszarze zcza, emitujc
w sposb spontaniczny fotony, ktre daj pocztek emisji wymuszonej.
Dugo fali emitowanego wiata zaley od szerokoci energetycznej pasma wzbro-
nionego zastosowanych pprzewodnikw i ley w zakresie od podczerwieni a do obsza-
ru widzialnego. Mona j te zmienia poprzez zmian temperatury uytych kryszta-
w. Rol rezonatora peni zwykle naturalnie upane, niepolerowane cianki krysztau.
Lasery pprzewodnikowe najnowszej generacji zbudowane s zazwyczaj z podwj-
nych, niejednakowych zczy (np. GaAs-GaAlAs). Cechuje je wysoka wydajno, mae
rozmiary, prosta budowa (co obnia koszty wytwarzania) i dugi czas ycia. Jednake
lasery te maj te pewne wady w porwnaniu do laserw gazowych. Wizka wiata
wychodzca z diody laserowej ma przekrj w przyblieniu eliptyczny. Spowodowane to
jest rnic wymiarw obszaru aktywnego w kierunku rwnolegym i prostopadym do
zcza. Wizka laserowa jest spolaryzowana liniowo, ale poniewa nie mona cakowicie
wyeliminowa emisji spontanicznej, zawiera pewien przyczynek od wiata niespolary-
zowanego.
Przydatne tablice i widma spektralne 261
A.5 Przydatne tablice i widma spektralne
Jednostki podstawowe ukadu SI
Wielko Jednostka Symbol
czas sekunda s
dugo metr m
ilo substancji mol mol
masa kilogram kg
natenie prdu amper A
temperatura kelwin K
wiato kandela cd
Przedrostki jednostek
Przedrostek Skrt Mnonik
femto f 10
15
piko p 10
12
nano n 10
9
mikro 10
6
mili m 10
3
centy c 10
2
decy d 10
1
deka da 10
hekto h 10
2
kilo k 10
3
mega M 10
6
giga G 10
9
Jednostki pochodne ukadu SI
Nazwa wielkoci Nazwa jednostki Symbol
cinienie paskal Pa = kg m
1
s
2
czstotliwo herc Hz = s
1
energia, praca dul J = kg m
2
s
2
adunek elektryczny kulomb C = A s
indukcja magnetyczna tesla T = kg s
2
A
1
moc wat W = kg m
2
s
3
napicie elektryczne wolt V = kg m
2
s
3
A
1
opr elektryczny om = kg m
2
s
3
A
2
pojemno elektryczna farad F = kg
1
m
2
s
4
A
2
sia niuton N = kg m s
2
temperatura Celsiusa stopie Celsiusa

C = K
262 Uzupenienia
Wybrane wspczynniki Studenta-Fishera t
n,
w zalenoci od
iloci pomiarw n i poziomu ufnoci
n =0,6826 =0,9 =0,95 =0,99 =0,999
2 1,837 6,314 12,706 63,657 636,619
3 1,321 2,920 4,303 9,925 31,599
4 1,197 2,353 3,182 5,841 12,924
5 1,141 2,312 2,776 4,604 8,610
6 1,110 2,015 2,580 4,032 6,869
7 1,090 1,943 2,447 3,707 5,959
8 1,077 1,895 2,365 3,500 5,408
9 1,066 1,860 2,306 3,355 5,401
10 1,059 1,833 2,252 3,250 4,781
11 1,052 1,813 2,228 3,169 4,587
12 1,047 1,796 2,021 3,106 4,437
13 1,043 1,782 2,179 3,055 4,318
14 1,040 1,771 2,160 3,012 4,220
15 1,037 1,761 2,145 2,977 4,141
16 1,034 1,753 2,131 2,921 4,073
17 1,032 1,746 2,120 2,892 4,015
18 1,030 1,740 2,110 2,878 3,965
19 1,028 1,734 2,100 2,861 3,922
20 1,027 1,729 2,093 2,845 3,883
Przydatne tablice i widma spektralne 263
H
e
N
a
N
e
4
5
0
5
0
0
5
5
0
6
0
0
6
5
0
n
m
4
5
0
5
0
0
5
5
0
6
0
0
6
5
0
n
m
5
8
8
.
5
5
8
9
.
0
5
8
9
.
5
n
m
Rys. A.5.1: Widma w zakresie widzialnym dla He, Ne oraz dublet tych linii dla Na. Widma
otrzymane przy uyciu programu SPEKTRU [43].
264 Uzupenienia
Z
n
H
g
C
d
4
5
0
5
0
0
5
5
0
6
0
0
6
5
0
n
m
4
5
0
5
0
0
5
5
0
6
0
0
6
5
0
n
m
n
m
4
5
0
5
0
0
5
5
0
6
0
0
6
5
0
n
m
Rys. A.5.2: Widma w zakresie widzialnym dla Zn, Cd oraz Hg. Widma otrzymane przy uyciu
programu SPEKTRU [43].
Spis literatury
[1] T. Dryski, wiczenia laboratoryjne z zyki, PWN, Warszawa 1980.
[2] H. Szydowski, Pracownia zyczna, PWN, Warszawa 1999.
[3] Sz. Szczeniowski, Fizyka dowiadczalna, cz. III - Elektryczno i magnetyzm,
PWN, Warszawa 1980.
[4] C. Kittel, W. D. Knight, M. A. Ruderman, Mechanika, PWN, Warszawa 1975.
[5] Sz. Szczeniowski, Fizyka dowiadczalna, cz. I - Mechanika i akustyka, PWN, War-
szawa 1980.
[6] A. K. Wrblewski, J. A. Zakrzewski, Wstp do zyki, tom 1, PWN, Warszawa
1984.
[7] R. P. Feynman, R. B. Leighton, M. Sands, Feynmana wykady z zyki, tom II,
cz. 2, PWN, Warszawa 2005.
[8] R. P. Feynman, R. B. Leighton, M. Sands, Feynmana wykady z zyki, tom I,
cz. 2, PWN, Warszawa 2005.
[9] D. Halliday, R. Resnick, J. Walker Podstawy zyki, tom I, PWN, Warszawa 2004.
[10] J. Halaunbrenner, M. Kmiecik, wiczenia laboratoryjne z zyki, Politechnika Kra-
kowska, Krakw 1997.
[11] F.S. Crawford, Fale, PWN, Warszawa 1975.
[12] M. Rusek, R. wirko, W. Marciniak, Przewodnik po elektronice, WNT, Warszawa
1986.
[13] Sz. Szczeniowski, Fizyka dowiadczalna, cz. II - Ciepo i zyka czsteczkowa,
PWN, Warszawa 1976.
[14] Sz. Szczeniowski, Fizyka dowiadczalna, tom IV - Optyka, PWN, Warszawa 1983.
[15] D. Halliday, R. Resnick, J.Walker, Podstawy zyki, tom III, PWN, Warszawa 2005.
266 Spis literatury
[16] K. Siegel, K. Sokalski, Postpy Fizyki 36, 161 (1985).
[17] M. Reif, Fizyka statystyczna, PWN, Warszawa 1975.
[18] L. E. Reichl, A Modern Course in Statistical Physics, Edward Arnold (Publishers)
Ltd, 1980.
[19] A. Sukiennicki, A. Zagrski, Fizyka ciaa staego, WNT, Warszawa 1984.
[20] E. M. Purcel, Elektryczno i magnetyzm, PWN, Warszawa 1971.
[21] W. Krysicki, L. Wodarski, Analiza matematyczna w zadaniach, tom II, PWN,
Warszawa 1976.
[22] J. Obraz, Ultradwiki w technice pomiarowej, WNT, Warszawa 1983.
[23] M. Bojarski, K. Sokalski, Postpy zyki 39, 553 (1988).
[24] Sownik zyczny, Wiedza Powszechna, Warszawa 1984.
[25] D. Halliday, R. Resnick, J. Walker Podstawy zyki, tom II, PWN, Warszawa 2005.
[26] C. Kittel, Wstp do zyki ciaa staego, PWN, Warszawa 1999.
[27] A. N. Zajdel, Tablice linii widmowych.
[28] M. Kwiek, A. liwiski, E. Hojan, Akustyka Laboratoryjna, cz. II, PWN, Pozna
1971.
[29] R. Wyrzykowski, Ultradwiki, PWN, Warszawa 1957.
[30] J. Matauschek, Technika ultradwikw, WNT, Warszawa 1961.
[31] A. liwiski, Oddziaywanie pomidzy wiatem i fal ultradwikow w orodku
z uktuacjami gstoci, Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu, Prace wy-
dziau Matematyki, Fizyki i Chemii, Seria Fizyka nr 3, Pozna 1964.
[32] M. van Meerssche, J. Feneau-Dupont, Krystalograa i chemia strukturalna, PWN,
Warszawa 1984.
[33] http://komkryst.int.pan.wroc.pl/pop.htm i podane tam linki.
[34] http://www.if.uj.edu.pl/pl/ZINM/wyklady/AB/2005/zakres05.htm (A. Budkow-
ski, Podstawy zyki materii skondensowanej, wykad II i III).
[35] S. Piekowski, Fizyka Dowiadczalna, Optyka, PWN, Warszawa 1955.
[36] A. Staruszkiwicz, Algebra i geometria, skrypt wydany nakadem NKF, Krakw
1993.
Spis literatury 267
[37] H. Margenau, G.M. Murphy, Matematyka w zyce i chemii, PWN, Warszawa 1962;
[38] Fizyka ciaa staego. Laboratorium, pod redakcj K. Kropa, AGH, Krakw.
[39] J.R. Taylor, Wstp do analizy bdu pomiarowego, PWN, Warszawa, 1995.
[40] B. Ole, M Duraj, wiczenia laboratoryjne z zyki, Politechnika Krakowska, Kra-
kw, 2000.
[41] G. L. Squires, Praktyczna zyka, PWN, Warszawa, 1992.
[42] H. Szydowski, Wstp do pracowni zycznej, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poz-
na, 1996.
[43] http://klub.chip.pl/mpytel/spektrus.htm.
[44] A. K. Wrblewski, J. A. Zakrzewski, Wstp do zyki, tom 2, PWN, Warszawa
1991.
[45] J. R. Taylor, Mechanika klasyczna, PWN, Warszawa 2006.

You might also like