You are on page 1of 13

Tembang Macapat

Macapat iku tembang tradhisional ing tanah Jawa. Macapat uga nular ana ing kabudayan
Bali, Madura, lan Sundha. Yen sinawang saka kerata basa, macapat iku artine maca papat-
papat. Macane pancen rinakit saben patang wanda (suku kata). Tembang iki kira-kira lagi ana
ing pungkasaning jaman Majapahit lan wiwitan Walisanga nyekel kuwasa. Nanging iku ya
durung mesthi, amarga ora ana tulisan gathuk kang bisa mesthekake. Macapat akeh dienggo
ing saperangan Sastra Jawa Tengahan lan Sastra Jawa Anyar. Yen disandhingake karo
Kakawin, aturan-aturan ing macapat luwih gampang. Kitab-kitab jaman Mataram Anyar,
kaya Wedhatama, Wulangreh, Serat Wirid Hidayat Jati, Kalatidha, lan liya-liyane dirakit
nganggo tembang iki. Aturan-aturan iku ana ing:
O uru gatra : wilangan larik/gatra saben pada (basa Indonesia: -ait).
O uru wilangan : wilangan wanda (Indonesia: 8uku kata) saben gatra.
O uru lagu : tibane swara wanda ing pungkasan ing saben gatra.
Macapat iki uga sinebut tembang macapat asli, kang umume dienggo sumrambah ing ngendi-
ngendi. Urut-urutane tembang Jawa iku padha karo lelakoning manungsa saka mulai bayi
abang nganti tumekaning pati. Mungguh kaya mangkene urut-urutane tembang kaya kang ing
ngisor iki:
O Maskumambang Cambarake [abang bayl slng lslh ono kandhuLane lbune slng durung
kawruhan lanang uLawa wadhon Mas aLeges durung weruh lanang uLawa wadhon
kumambang aLeges urlpe ngambang nyang kandhuLane lbune
O M|[|| ALeges wls lalr lan [elas prlya uLawa wanlLa
O |nom ALeges kanoman mlnangka kalodhangan slng pallng wlgaLl kanggone wong anom
supaya blsa ngangsu kawruh sak akehakehe
O |nanth| Saka Lembung kanLhl uLawa LunLun kang aLeges dlLunLun supaya blsa mlaku
ngambah pangurlpan lng alam ndonya
O smarandana ALeges rasa Lresna Lresna marang llyan (prlya lan wanlLa lan kosok ballne)
kang kabeh mau wls dadl kodraL llahl
O ambuh Saka Lembung [umbuh / saru[uk kang aLeges yen wls [umbuh / saru[uk n[ur
dlgaLhukake anLarane prlya lan wanlLa slng padha nduwenl rasa Lresna mau lng pangangkah
supaya blsaa urlp bebrayan
O handhanggu|a nggambarake urlpe wong kang lagl senengsenenge apa kang dlgayuh blsa
kasembadan kelakon duwe slslhan / kulawarga duwe anak urlp cukup kanggo sak
kulawarga Mula kuwl wong kang lagl bungah / bombong aLlne blsa dlaranl lagu
ndandanggula
O urma Saka Lembung darma / weweh Wong yen wls rumangsa kacukupan urlpe ban[ur
Luwuh rasa welas aslh marang kadang mlLra llyane kang lagl nandhang kaclnLrakan mula
ban[ur Luwuh rasa kepengln darma / weweh marang sapadha padha kabeh mau
dlsengkuyung uga saka plwulange agama lan waLak soslale manungsa
O 9angkur Saka Lembung mungkur kang aLeges nylngklrl hawa nepsu angkara murka kang
dlplklr Lansah keplngln weweh marang sapadha padha
O Megatruh Saka Lembung megaL roh uLawa pegaL rohe / nyawane awlL wls LlLl wanclne
kaLlmbalan marak sowan mrlng Slng Maha kuwasa
O 9ucung ?en wls dadl layon / maylL ban[ur dlbungkus morl puLlh uLawa dlpocong sak
durunge dlkubur
9augerane 1embang Macapat
No 1embang Macapat uru
atra
uru W||angan |an uru Lagu
1 2 3 4 S 6 7 8 9 10
1 Ml[ll 6 10l 6o 10e 10l 6l 6a
2 Maskumambang 4 12l 6a 8l 8a
3 klnanLhl 6 8u 8l 8a 8l 8a 8l
4 Slnom 9 8a 8l 8a 8l 7l 8u 7a 8l 12a
3 Asmaradana 7 8l 8a 8e 8a 7a 8u 8a
6 uurma 7 12a 7l 6a 7a 8l 3a 7l
7 uhandhanggula 10 10l 10a 8e 7u 9l 7a 6u 8a 12l 7a
8 Cambuh 3 7u 10u 12l 8u 8o
9 angkur 7 8a 11l 8u 7a 12u 8a 8l
10 MegaLruh 3 12u 8l 8u 8l 8o
11 ucung 4 12u 6a 8l 12a
1u|adha
$nom
O !angeran kang sipat murah (8/a)
O Njurungi kajating dasih (8/i)
O Ingkang temen tinemenan (8/a)
O !an iku ujaring dalil (8/i)
O Nyatane ana ugi (7/i)
O Iya Kiyageng ing Tarub (8/u)
O Wiwitane nenedha (7/a)
O Tan pedhot tumekeng siwi (8/i)
O Wayah buyut canggah warenge kang tampa (12/a)

andanggula
O Aling-eling pra kadang den eling (10/i)
O Uripira ing ndonya tan lama (10/a)
O Bebasan mung mampir ngombe (8/e)
O inecep nulya wangsul (7/u)
O Mring asale sangkane nguni (9/i)
O Begja kang wus pana (7/a)
O Sangkan paranipun (6/u)
O edalan kang den ambah (8/a)
O Mrih rahayu lumampah margi utami (12/i)
O Sejatining kasidan (7/a)

nant
O !adha gulangen ing kalbu (8/u)
O Ing samita amrih lantip (8/i)
O Aja pijer mangan nendra (8/a)
O Kaprawiran den kaesthi (8/i)
O !esunen sariranira (8/a)
O Sudanen dhahar lan guling (8/i)

8marandana
O Anjasmara ari mami (8/i)
O Masmirah kulaka warta (8/a)
O Aneng kuta !robolinggo (8/o)
O !rang tanding lan Wurubisma (8/a)
O Kariya slamet wong ayu (8/u)
O !un kakang pamit palastra (8/a)

Megatru
O Sigra milir sang gethek sinanggga bajul (12/u)
O Kawan dasa kang njagani (8/i)
O Ing ngajeng miwah ing pungkur (8/u)
O Sinangga ing kanan kering (8/i)
O Sang gethek lampahnya alon (8/o)
asm|ta |an Watake 1embang Macapat
No 1embang asm|tane Watake
1 ucung ucung kaluwak wanda
'cung'
Sakepenake lan kurang gregeL
lumrahe kanggo nelakake
geguyonan lan plLuLur
2 Maskumambang Maskumambang kampul
maskenLlr kambang kenLlr
Susah uLawa sedhlh lan melas
aslh mula cocog kanggo
nelakake rasa kesedhlhan kang
ngenesake
3 MegaLruh uudukluwuh Lruh megaLruh
pegaL duduk wuluh luh
Sedhlh lan kenLekan pangarep
arep mula lumrah kanggo
nelakake crlLa kang
nggranLesake aLl
4 Cambuh Cambuh buh [umbuh
Lambuh
Crapyak sumanak mula cocog
kanggo nyrlLakake plLuLur
3 Ml[ll Ml[ll paml[ll wl[ll wlyos
raras medal sulasLrl
1lnarbuka mula panLes
kanggokanggo nelakake plLuLur
nasehaL lan uga crlLa kaLresnan
uLawa asmara
6 klnanLhl klnanLhl kaLhl gandheng
kanLhll
Seneng Lresna aslh mlLuLuro
nuladhanl mula lumrahe kanggo
menehl plLuLur lan crlLa kang
nelakake rasa Lresna aslh
7 Asmaradana Asmaradana asmara
bbrangLa klngkln yungyun
1resna aslh lan sedhlh mula
panLes kanggo nelakake rasa
brangLa kayungyun Lresna aslh
lan crlLa kaLresnan llyane
8 uurma uurma dur undur slrna
galak
Calak sereng lan ngemu
kanepson mula cocog kanggo
nyrlLakake wong kang nesu lan
kahanan paprangan
9 angkur angkur wunLaL pungkur
ungkur yudakenaka ungkur
Sereng anLepan aLl lan gagah
10
11



















Asmaradana

Sepuluh november kuwl
ulna kang nylmpen se[arah
8angsa lndonesla seneng
Amarga kita merdeka
Kabeh padha gembira
Kabeh padha ngucap syukur
Ing dina pahlawan nika

!angkur

Werdine sabar mangkana
atan kemba ing sabarang makarti
Ngapura mring para luput
Limpad ing panggraita
Tan kasesa waspada ing ahmbeg dudu
Tadang graying mung samdya
Tanduk aris ulat manis





Daftar isi
sembunylkan
O 1 LLlmologl
O 2 Se[arah macapaL
O 3 SLrukLur macapaL
O 4 !enls meLrum macapaL
O 3 1abel macapaL
O 6 ConLoh penggunaan meLrum macapaL
4 61 uhandhanggula
4 62 Maskumambang
4 63 Slnom
4 64 Asmaradana
4 63 klnanLhl
4 66 angkur
4 67 angkur
4 68 uurma
4 69 Ml[ll
4 610 ucung
4 611 !urudemung
4 612 Wlrangrong
4 613 8alabak
4 614 Cambuh
4 613 MegaLruh
4 616 Clrlsa
O 7 CaLaLan kakl
O 8 Sumber pusLaka
sunting] Etimologi
!ada umumnya macapat diartikan sebagai maca papat-papat (membaca empat-empat), yaitu
maksudnya cara membaca terjalin tiap empat suku kata.
|7|
Namun ini bukan satu-satunya arti,
penaIsiran lainnya ada pula.
|7|
Seorang pakar Sastra Jawa, Arps menguraikan beberapa arti-
arti lainnya di dalam bukunya Tem-ang in two tradition8.
|7|

Selain yang telah disebut di atas ini, arti lainnya ialah bahwa -pat merujuk kepada jumlah
tanda diakritis (8andhangan) dalam aksara Jawa yang relevan dalam penembangan
macapat.
|7|

Kemudian menurut Serat Mardawalagu, yang dikarang oleh Ranggawarsita, macapat
merupakan singkatan dari Irasa maca-pat-lagu yang artinya ialah "melagukan nada
keempat".
|7|
Selain maca-pat-lagu, masih ada lagi maca-8a-lagu, maca-ro-lagu dan maca-tri-
lagu.
|7|
Konon maca-8a termasuk kategori tertua dan diciptakan oleh para ewa dan
diturunkan kepada pandita Walmiki dan diperbanyak oleh sang pujangga istana Yogiswara
dari Kediri.
|7|
Ternyata ini termasuk kategori yang sekarang disebut dengan nama tem-ang
gedhe.
|7|
Maca-ro termasuk tipe tem-ang gedhe di mana jumlah bait per pupuh bisa kurang
dari empat sementara jumlah sukukata dalam setiap bait tidak selalu sama dan diciptakan
oleh Yogiswara.
|7|
Maca-tri atau kategori yang ketiga adalah tem-ang tengahan yang konon
diciptakan oleh Resi Wiratmaka, pandita istana Janggala dan disempurnakan oleh !angeran
!anji Inokartapati dan saudaranya.
|7|
an akhirnya, macapat atau tem-ang cilik diciptakan
oleh Sunan Bonang dan diturunkan kepada semua wali.
|7|

sunting] Se|arab macapat
Secara umum diperkirakan bahwa macapat muncul pada akhir masa Majapahit dan
dimulainya pengaruh Walisanga, namun hal ini hanya bisa dikatakan untuk situasi di Jawa
Tengah.
|8|
Sebab di Jawa Timur dan Bali macapat telah dikenal sebelum datangnya Islam.
|8|

Sebagai contoh ada sebuah teks dari Bali atau Jawa Timur yang dikenal dengan judul Kidung
Ranggalawe dikatakan telah selesai ditulis pada tahun 1334 Masehi.
|13|
Namun di sisi lain,
tarikh ini disangsikan karena karya ini hanya dikenal versinya yang lebih mutakhir dan semua
naskah yang memuat teks ini berasal dari Bali.
|15|

Sementara itu mengenai usia macapat, terutama hubungannya dengan kakawin, mana yang
lebih tua, terdapat dua pendapat yang berbeda. !rijohoetomo berpendapat bahwa macapat
merupakan turunan kakawin dengan tembang gedhe sebagai perantara.
|16|
!endapat ini
disangkal oleh !oerbatjaraka dan Zoetmulder. Menurut kedua pakar ini macapat sebagai
metrum puisi asli Jawa lebih tua usianya daripada kakawin. Maka macapat baru muncul
setelah pengaruh India semakin pudar.
sunting] Struktur macapat
Sebuah karya sastra macapat biasanya dibagi menjadi beberapa pupuh, sementara setiap
pupuh dibagi menjadi beberapa pada.
|9|
Setiap pupuh menggunakan metrum yang sama.
Metrum ini biasanya tergantung kepada watak isi teks yang diceritakan.
|9|

Jumlah pada per pupuh berbeda-beda, tergantung terhadap jumlah teks yang digunakan.
|9|

Sementara setiap pada dibagi lagi menjadi larik atau gatra.
|9|
Sementara setiap larik atau
gatra ini dibagi lagi menjadi suku kata atau wanda.
|9|
Setiap gatra jadi memiliki jumlah suku
kata yang tetap dan berakhir dengan sebuah vokal yang sama pula.
|9|

Aturan mengenai penggunaan jumlah suku kata ini diberi nama guru wilangan.
|9|
Sementara
aturan pemakaian vokal akhir setiap larik atau gatra diberi nama guru lagu.
|9|

sunting] )enis metrum macapat
Jumlah metrum baku macapat ada limabelas buah. Lalu metrum-metrum ini dibagi menjadi
tiga jenis, yaitu tem-ang cilik, tem-ang tengahan dan tem-ang gedhe. Kategori tem-ang cilik
memuat sembilan metrum, tem-ang tengahan enam metrum dan tem-ang gedhe satu
metrum.
sunting] Tabel macapat
Supaya lebih mudah membedakan antara guru gatra, guru wilangan lan guru lagu dari
tembang-tembang tadi, maka setiap metrum ditata di dalam sebuah tabel seperti di bawah
ini
|17|
:
Metrum atra I II III IV V VI VII VIII Ik k
1embang c|||k ] ekar a||t
uhandhanggula 10 10l 10a 8e 7u 9l 7a 6u 8a 12l 7a
Maskumambang 4 12l 6a 8l 8a

Slnom 9 8a 8l 8a 8l 7l 8u 7a 8l 12a

klnanLhl 6 8u 8l 8a 8l 8a 8l

Asmarandana 7 8a 8l 8e 8a 7a 8u 8a

uurma 7 12a 7l 6a 7a 8l 3a 7l

angkur 7 8a 11l 8u 7a 12u 8a 8l

Ml[ll 6 10l 6o 10e 10l 6l 6u

ocung 4 12u 6a 8l 12a

1embang tengahan ] ekar madya
!urudhemung 7 8a 8u 8u 8a 8u 8a 8u

Wlrangrong 6 8l 8o 10u 6l 7a 8a

8alabak 6 12a 3e 12a 3e 12u 3e

Cambuh 3 7u 10u 12l 8u 8o

MegaLruh 3 12u 8l 8u 8l 8o

1embang gedh ] ekar ageng
Clrlsa 8 8a 8a 8a 8a 8a 8a 8a 8a

sunting] Contob penggunaan metrum macapat
i bawah ini disajikan contoh-contoh penggunaan setiap metrum macapat dalam bahasa Jawa
beserta terjemahannya dalam bahasa Indonesia. ijelaskan pula tokoh penciptanya menurut
legenda dan watak setiap metrum
sunting] Dbandbanggula
handhanggula adalah sebuah metrum yang memiliki watak luwe8. Metrum ini diatribusikan
kepada Sunan Kalijaga.
ontoh (Serat Jayalengkara):
ahasa Iawa ahasa Indones|a
ra[ng Medhang kamulan wlnarnl ulcerlLakan mengenal kera[aan Medhang kamulan
narendrdl Srl !ayalengkara keLlka sang ra[a agung Srl !ayalengkara
kang [umeneng nrepaLlne yang berLahLa sebagal ra[a
ambek sanLa budl alus memlllkl plklran Lenang dan berbudl halus
naLa dlbya puLus lng nlLl ra[a uLama pandal dalam llmu pollLlk
aslh lng wadya LanLra mengaslhl para bala LenLara
paramarLng wadu sayang Lerhadap para wanlLa
wldagdng mrlng kasudlran Leguh Lerhadap [lwa kepahlawanan
slda sedya puLus lng agal lan allL berhasll dalam berkarya secara lahlrlah maupun baLlnlah
Lan kenger lng aksara Lldak Lerpengaruh slhlr
sunting] Maskumambang
sunting] Sinom
!angeran !anggung saksana,
Anyangking daluwang mangsi,
enira manjing dahana,
Alungguh sajroning geni,
Eca sarwi nenulis,
Ing jero pawaka murub.
sunting] Asmaradana
Aja turu sore kaki Ana ewa nganglang jagad Nyangking bokor kencanane Isine donga
tetulak Sandhang kelawan pangan Yaiku bageyanipun wong welek sabar narima
sunting] Kinantbi
Metrum Kinanthi ini memiliki watak gandrung dan piwulang. Metrum ini konon diciptakan
oleh Sultan Adi Erucakra.
ontoh (Serat Rama gubahan Yasadipura):
Anoman malumpat sampun,
!raptng witing nagasari,
Mulat mangandhap katingal,
Wanodyyu kuru aking,
elung rusak awor kisma,
Ingkang iga-iga kksi.
sunting] Pangkur
Lumuh tukua pawarta,
Tan saranta nuruti hardengati,
Satata tansah tinemu,
Kataman martotama,
Kadarmaning narendra sudibya sadu,
Wus mangkana kalih samya,
Sareng manguswa pada ji.
(Haji !amasa, Ranggawarsita)
sunting] Pangkur
Mingkar mingkuring ukara,
Akarana karenan mardi siwi,
Mangka nadyan tuwa pikun,
Yen tan mekani rasa,
Yekti sepi sepa lir asepa samun,
Samangsane pakumpulan,
onyak ganyuk nglelingsemi.
sunting] Durma
amarwulan aja ngucireng ngayuda, 12 a
Baliya sun anteni, 7 i
Mangsa sun mundura, 6 a
Lah Bisma den prayitna, 7 a
Katiban pusaka mami, 8 i
Mara tibakna, 5 a
uriganira nuli. 7 i
(Langendriyan)
sunting] Mi|il
Jalak uren mawurahan sami, 10 i
Samadya andon woh, 6 o
Amuwuhi malad wiyadine, 10 e
Ana manuk mamatuk sasari, 10 i
Angsoka sulastri, 6 i
Ruru karya gandrung. 6 u
(Haji !amasa, Ranggawarsita)
sunting] Pucung
!ucung adalah salah satu dari 12 puisi jawa (tembang macapat) yang sangat sederhana sekali.
!ucung biasa disebut juga dengan pocung. !ucung adalah tetembangan yang digunakan untuk
mengingat pada kematikan, karena dekat dengan kata 'pocong yaitu pembungkusan mayat
saat mau dikubur. Selain itu pucung juga berarti woh-wohan (buah-buahan) yang
memberikan kesegaran. an kata 'cung sendiri mengingatkan pada kuncung yang lucu.
Oleh sebab itu perkembangan dari tembang ini merujuk kepada hal-hal lucu atau parikan atau
bedhekan (tebakan).
!ucung sendiri memiliki watak kendur, tanpa adanya klimaks dan tujuan dalam cerita. alam
membuat pucung tidak boleh asal-asalan karena ada aturannya.
Berikut aturan dari tembang pucung.
1. uru gatra 4
Artinya tembang ini memiliki 4 larik kalimat.
2. Juru wilangan 12, 6, 8, 12
Maksudnya tiap kalimat harus bersuku kata seperti diatas. Kalimat pertama 12 suku kata.
Kalimat kedua 6 suku kata. Kalimat ketiga 8 suku kata. Kalimat keempat 12 suku kata.
3. uru lagu u, a, i, a
Akhir suku kata dari setiap kalimat harus bervokal u, a, i, a
Berikut ini adalah contoh tembang pucung.
Ngelmu iku kelakone kanthi laku --~ u
Lekase lawan kas --~ a
Tegese kan nyantosani --~ i
Setya budya pengekesing dur angkara --~ a
sunting] )urudemung
sunting] Wirangrong
sunting] Balabak
sunting] Cambub
Sekar gambuh ping catur,
Kang cinatur polah kang kalantur,
Tapa tutur katula tula katali,
Kadaluwarsa katutuh,
Kapatuh pan dadi awon.
sunting] Megatrub
sunting] Cirisa
Metrum ini memiliki watak megah mre-awani). Metrum ini diambil dari metrum kakawin
dengan nama yang sama.
ene utamaning nata, 8 a
Berbudi bawa leksana, 8 a
Lire berbudi mangkana, 8 a
Lila legawa ing driya, 8 a
Agung dennya paring dana, 8 a
Anggeganjar saben dina, 8 a
Lire kang bawa leksana, 8 a
Anetepi pangandika. 8 a

You might also like