ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

ΤΟ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ (σελ. 128-130)

Πιέρια Όρη – εγκατάλειψη νομαδικής ζωής – νικηφόροι πόλεμοι – επέκταση
βασιλείου – καλλιέργεια γης –
• δημιουργία πόλεων οι οποίες ήσαν μονάδες του ενιαίου μακεδονικού βασιλείου
(Διαφορά με τις ανεξάρτητες ελληνικές πόλεις και στο πολίτευμα μοναρχία
δημοκρατία)
Αναδιοργάνωση μακεδονικού βασιλείου
1. Αναδιοργάνωση στρατού Σάρισα (νέα πολεμική τακτική)
2. Σχεδιασμός φάλαγγας σαρισοφόρων που είχε την υπεροχή
3. Δημιουργία μακεδονικών πόλεων με μετακίνηση πληθυσμών
4. Ανάπτυξη της γεωργίας και του εμπορίου (περιοριζόταν έτσι ο νομαδικός
τρόπος ζωής
5. Οι πόλεις αποτελούσαν σημαντική πηγή στρατολόγησης ανδρών
(Στρατός ήταν η βάση του βασιλείου)
Διακρίσεις που ίσχυαν μόνο στο στρατό Πεζέταιροι (παλαιό βασίλειο)
Ασθέταιροι (από νέες πόλεις
Κάθε πόλη είχε τοπική πολιτοφυλακή
6. Ισχυροποίηση συνόρων Δυτικά και ανατολικά.
7. Έλεγχος μεταλλείων χρυσού και αργύρου

Οργάνωση παραγωγής
1. Ώθηση στην καλλιέργεια της γης
2. Αρδευτικά έργα, αποξηράνσεις
3. Εκμετάλλευση ορυκτού πλούτου (εξόρυξη χρυσού και αργύρου)
4. Νομίσματα Ο πρώτος βασιλιάς που έκοψε χρυσά νομίσματα.
Α) Αρχικά απεικόνιζαν τον Ηρακλή
Β) Χρυσοί στατήρες – Φιλίππειοι (απεικόνιζαν το θεό Απόλλωνα)

1
 Δραστηριότητα 1/
ΤΡΙΑ ΜΕΤΡΑ ΠΟΥ ΣΥΝΕΒΑΛΑΝ ΣΤΗΝ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ
ΙΣΧΥ ΤΟΥ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ
1. Η αναδιοργάνωση του στρατού
2. Ενίσχυση της γεωργίας
3. Εκμετάλλευση ορυκτού πλούτου

ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΒΛΕΨΕΙΣ ΦΙΛΙΠΠΟΥ (σελ. 131)

Αφού ενίσχυσε τα σύνορά του φιλοδοξούσε να πάρει το ρόλο της Αθήνας
στην ηγεμονία της Αθηναϊκής Συμμαχίας και να αναλάβει την αρχηγία στον
πόλεμο κατά των Περσών.
Η εκδίκηση ήταν το πρόσχημα. Ο Φίλιππος είχε σαν στόχο την Ασία και την
προσάρτηση εδαφών της στο μακεδονικό βασίλειο.
Γι’ αυτό το λόγο ενεπλάκη στον
ΙΕΡΟ ΠΟΛΕΜΟ)=
Για τον πολιτικό και οικονομικό έλεγχο του Ιερού του Απόλλωνα στους
Δελφούς.

Ο πόλεμος έληξε με διπλωματική νίκη του Φιλίππου.

Πλειοψηφία Μακεδόνων στο Αμφικτυονικό Συνέδριο
Εκλογή Φιλίππου για Πρόεδρος των Πυθικών Αγώνων
Αθήνα + Σπάρτη αντίθετες (με το μέρος των Φωκαέων)

Δύο πολιτικές τάσεις στις ελληνικές πόλεις Φιλομακεδονικές (Ισοκράτης)

Αντίθετες (Δημοσθένης)
Μάχη της Χαιρώνειας Διάλυση της Β΄ Αθηναϊκής Συμμαχίας (338 π.Χ.)
Υπογραφή Συμφωνίας Μακεδονίας – Αθήνας
Επικύρωση σχεδίου Ομοσπονδίας Φιλίππου στην Κόρινθο
Όλοι πλην Σπάρτης
Δημιουργείται Συμμαχία της οποίας τα μέλη για πρώτη φορά ονομάζονταν
ΕΛΛΗΝΕΣ (Το Κοινό των Ελλήνων). Συμφώνησαν να περιφρουρούν την
ειρήνη μεταξύ τους.
Προετοιμασία και απόφαση πολέμου ενάντια στην Περσία.
Δολοφονία Φιλίππου (336 π.Χ.).

2
Εδώ επειδή το βιβλίο (σελ. 133 πάνω-πάνω) με παραπέμπει στη Μοσσέ κράτησα
σημειώσεις από Μοσσε
↓
Ομοσπονδίες = Κοινά
Α) Δεν αποτελούσαν υπέρβαση της πόλης
Β) Δεν εμφάνιζαν ενωτικά χαρακτηριστικά
Περίπτωση Βοιωτικού κοινού όπου τα κράτη που αποτελούσαν τη Βοιωτική
Συνομοσπονδία είχε
ΟΛΙΓΑΡΧΙΚΟ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑ και 11 περιφέρειες
Η πόλη που προσαρτούσε περισσότερες περιφέρειες υπερτερούσε των άλλων και
υπερίσχυε των άλλων και ηγεμόνευε όπως η ΘΗΒΑ.

Θεσσαλία
Ταγός = ύψιστο ομοσπονδιακό αξίωμα

Χαλκιδική ΣΥΜΠΟΛΙΤΕΙΑ Πολιτικό σχήμα πιο δεμένο από τα Κοινά

Ο όρος προϋποθέτει όλοι οι πολίτες να έχουν κοινά πολιτικά δικαίωματα +
δικαίωμα γάμου (επιγαμία) + δικαίωμα απόκτησης περιουσίας (έγκτησις)
Είναι γνήσιο ομόσπονδο κράτος (προάγγελος της πολιτειακής οργάνωσης
επόμενου αιώνα)

Τέλος (προς το παρόν) Μοσσέ

Δραστηριότητα 2/
Ποιος ο άξονας της πολιτικής του Δημοσθένη (σελ. 133)
Ήταν η διατήρηση της αυτονομίας της Αθήνας και μέσω αυτής η
διατήρηση του θεσμού της πόλης-κράτους έναντι της μακεδονικής
ηγεμονίας
Οι ενέργειές του:
Παρακίνηση του Τιμάρχου να κατηγορήσει τον Αισχίνη για το πώς
χειρίστηκε τα αθηναϊκά συμφέροντα στη β΄ πρεσβεία προς Φίλιππο.
Η προσπάθεια προσέλκυσης της Θήβας στη συμμαχία της Αθήνας
Δραστηριότητα 3/
Οι κυριότεροι σταθμοί της εκστρατείας Αλέξανδρου (αρχικός στόχος)
3
Τροία (Γρανικός ποταμός) – Ισσός – Τύρος – Συρία – Παλαιστίνη –
Αίγυπτος (ιδρύει Αλεξάνδρεια) – Γαυγάμηλα – Βαβυλώνα – Περσέπολη –
Πασαργάδες.
Εδώ τελειώνει ο στόχος της εκστρατείας της κατάλυσης του περσικού
κράτους, τους… απολύει όλους τους συμμάχους (τους πληρώνει) και
συνεχίζει ακάθεκτος!! (σελ. 135)

Η Οργάνωση του κράτους της Ασίας( επί Αλέξανδρου) σελ. 139

Διοικητικό σύστημα Η σατραπεία με τροποποιήσεις.
Πολιτικές, στρατιωτικές, οικονομικές αρμοδιότητες σε
ΤΡΕΙΣ ΑΞΙΩΜΑΤΟΥΧΟΥΣ υπόλογοι στον Αλέξανδρο
Και όχι σε ένα σατράπη όπως ήταν το περσικό έθιμο.
Σχέσεις με υπηκόους
Α) Ο Αλέξανδρος όρισε ότι όλοι οι υπήκοοί του είχαν το δικαίωμα να απευθύνονται
με αναφορές στον ίδιο ή στους αντιβασιλείς. Το μέτρο αυτό συνέβαλε στη
διατήρηση της τάξης ανάμεσα στους πολυάριθμους λαούς της αυτοκρατορίας.
Β) Επίσης φυλάκιζε ή και θανάτωνε τους ανίκανους σατράπες.
Γ) Προώθησε τον εποικισμό των νέων πόλεων
Δ) Εγκατέστησε φρουρές σε ορισμένες περιοχές.

Ο Αλέξανδρος ως ηγεμόνας Απολυταρχικές τάσεις (σελ. 140-141)

(εξηγείται εν μέρει από το μέγεθος της
αυτοκρατορίας και το μωσαϊκό των λαών)
Απολυταρχικές σχέσεις με τις ελληνικές πόλεις Μ. Ασίας οι οποίες πλήρωναν εισφορές στα
ιερά
Περσικές συνήθειες
Απαιτούσε θεϊκές τιμές - Έχουμε θεοποίηση του ηγεμόνα
(γιός του Δία, Φαραώ) και προσκύνηση

4
Η Αίγυπτος διαφέρει σελ. 140

2 Αιγύπτιους διοικητές
2 Έλληνες στη Λιβύη – Αραβία
2 Μακεδόνες επικεφαλής στρατεύματος
1 ναύαρχο στόλου

Ο Αλέξανδρος
Α) διατηρούσε συχνά στην εξουσία ντόπιους βασιλείς και τις δυναστείες
τους για να μη δυσαρεστήσει τους κατακτημένους λαούς
Β) Για να πετύχει τη συνεργασία των ντόπιων παραχωρούσε πολιτικά
και στρατιωτικά αξιώματα και στρατολογούσε Ασιάτες, Πέρσες για το
ιππικό του

Εδώ έχουμε ΠΑΡAΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΣΕΛ. 142 για την εκστρατεία

Δεν κράτησα σημειώσεις.

5
 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4
ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ σελ. 147

Μάχες επιγόνων για την εξουσία της αυτοκρατορίας. Αφού έβγαλε το μάτι ο ένας
του άλλου το 303-280 οριστικοποιήθηκαν
5 βασίλεια
1. Πτολεμαίων (Αίγυπτος)
2. Σελευκιδών (Βαβυλωνία – Συρία) ΤΟ ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΟ
3. Ατταλιδών (Μ. Ασία Πέργαμος)
4. Λυσιμάχου στη Θράκη και Εύξεινο Πόντο
5. Αντιγονιδών (Μακεδονία)

ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ σελ. 154-155

1) Πολίτευμα: Μοναρχικό (δεν υπέστη αλλαγές στην ελληνιστική περίοδο).
Όμως: Οι εταίροι (φίλοι) έπαψαν να είναι αποκλειστικά
Μακεδόνες και έγιναν αποδεκτοί σε αυτό τον κύκλο και
άνθρωποι άλλων περιοχών της Ελλάδας. Εξελικτικά υιοθετούνται
αξιώματα όπως του γραμματέα του κράτους, του αρχηγού
της φρουράς και σωματοφυλάκων.

2) Ίδρυση νέων πόλεων (χαρακτηριστικό του Μακ. Κράτους)

(Κασσάνδρεια, Θεσσαλονίκη) οι οποίες διέθεταν Βουλή, (π.χ. Κασσάνδρεια)
ενώ η Θεσσαλονίκη είχε και Βουλή και Εκκλησία του Δήμου.
Διαίρεση σε ΦΥΛΕΣ και ΔΗΜΟΥΣ
Αναφέρονται σε άλλες
Στρατηγοί Νομοφύλακες Άρχοντες, Ταμίες

Οι πόλεις συμμετείχαν ενεργά στην ανταλλαγή πρεσβειών με άλλες πόλεις

σαν να ήταν ανεξάρτητες. Στην πραγματικότητα βρίσκονταν
κάτω από τον έλεγχο του βασιλιά
και είχαν τοπική μόνο αυτονομία.
Αυτό φανερώνει η ύπαρξη βασιλικών επιστατών στις μεγάλες πόλεις της
Μακεδονίας.

6
 3) Αστικοποίηση η οποία είχε αναπτυχθεί πολύ στη Μακεδονία. Παρ’ όλα αυτά ο
αριθμός των αγροτών εξακολουθούσε να είναι μεγάλος.
Η δουλεία δεν γνώρισε μεγάλη διάδοση στη Μακεδονία.

Οικονομική κατάσταση Μακεδονίας: ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΛΙΓΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ.

Λιγότερες προσόδους από τα μεγάλα ελληνιστικά βασίλεια π.χ. την Αίγυπτο.
Οικονομικό πλήγμα από τους συνεχείς πολέμους και το μεταναστευτικό ρεύμα
Ενδείξεις ευημερίας (αργότερα Αντίγονος Γονατάς) κυκλοφορία αργυρών
νομισμάτων.
Μέτρο του Φιλίππου Ε’: ΚΟΠΗ ΝΟΜΙΣΜΑΤΩΝ από τοπικά νομισματοκοπεία
για διευκόλυνση εμπορίου και αύξηση προσόδων του κράτους.

Δραστηριότητα 2
Να περιγραφεί συνοπτικά το καθεστώς των ελληνιστικών πόλεων
της Μακεδονίας.

Παρά τη σχετική αυτονομία που χαρακτήριζε το καθεστώς των μακεδονικών

πόλεων, ιδιαίτερα στον οικονομικό τομέα, αυτές υπόκειντο στον έλεγχο του βασιλιά,
που ασκούνταν μέσω των απεσταλμένων του

Σχέσεις Μακεδονίας με ελληνικές πόλεις, συμπολιτείες σελ. 156 ΣΟΟΣ

Η Πολιτική της δυναστείας των Αντιγονιδών εστιάστηκε στον πλήρη έλεγχο της
ηπειρωτικής Ελλάδας από τις επιβουλές άλλων ηγεμόνων για να μην απειληθεί η
δική τους ασφάλεια. Γι’ αυτό το λόγο εγκαθιστούσαν φρουρές σε ισχυρές θέσεις
όπως Αθήνα, Κόρινθο, Χαλκίδα Δημητριάδα.
Η πολιτική αυτή έφερε αντιδράσεις στην επιθυμία των Ελλήνων για αυτονομία
Με υποκίνηση του Πτολεμαίου Β΄
Ξέσπασε μεγάλη εξέγερση των παλιών ελληνικών πόλεων εναντίον της
Μακεδονίας γνωστή ως Χρεμωνίδιος πόλεμος που έληξε με ήττα των Ελλήνων
και ίδρυση τυραννικών καθεστώτων στη Πελοπόννησο.

7
Επίσης:
Συμμαχία Αχαϊκής και Αιτωλικής Συμπολιτείας
Ενάντια στους Μακεδόνες

Ο Φίλιππος ο Ε΄ κάνει δική του ευρύτερη συμμαχία ομοσπονδιών.

ΗΤΑΤΑΙ ΑΠΟ ΤΗΝ
Αιτωλική Συμπολιτεία
Α΄ Μακεδονικός Πόλεμος Συμμαχία Φιλίππου Εναντίον Ρώμης
Αιτωλική Συμπολιτεία Μαζί με τη Ρώμη

Β΄ Μακεδονικός Πόλεμος Μακεδονία εναντίον Ρώμης

Οι Αχαιοί μαζί με τη Ρώμη
Ήττα Μακεδονίας, συρρίκνωση κράτους στα παλιά της σύνορα
Γ΄ Μακεδονικός Πόλεμος Περσέας εναντίον Ρώμης
ΤΕΛΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΑΝΤΙΓΟΝΙΔΩΝ
Κατακερματισμός της Μακεδονίας σε 4 ανεξάρτητες μεταξύ τους δημοκρατίες
Εξελίχθηκε σε ρωμαϊκή επαρχία.

Ο παλαιός ελληνικός κόσμος

Κυρίαρχο πολιτειακό σύστημα στην ηπειρωτική/νότια Ελλάδα
Η Συμπολιτεία
Κυριότερες Αιτωλική και Αχαϊκή Συμπολιτεία
Αιτωλική
Α) Συνέλευση με επικεφαλής τον στρατηγό
Β) Συμβούλιο εκπροσώπων πόλεων
Γ) Απόκλητοι = Ολιγομελής επιτροπή (30) Θέματα εξωτερικής πολιτικής
Οι πολίτες των απομακρυσμένων πόλεων της συμπολιτείας απολάμβαναν
ΙΣΟΠΟΛΙΤΕΙΑ

Αχαϊκή Συμπολιτεία Η κάθε πόλη είχε δικούς της νόμους παράλληλα με τους
νόμους της Συμπολιτείας
Τα δικά της νομίσματα και εξελικτικά για πρώτη φορά ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ
ΣΥΜΠΟΛΙΤΕΙΑΣ

8
 Δραστηριότητα 3/
Σκιαγραφήσετε τις σχέσεις της αιτωλικής και Αχαϊκής Συμπολιτείας με τη
Μακεδονία (Αμφιταλαντεύσεις της πολιτικής των συμπολιτειών)

Η αιτωλική και Αχαϊκή Συμπολιτεία αρχικά συνασπίστηκαν για να ανακόψουν ή

και να καταλύσουν τη μακεδονική κυριαρχία και να αποκτήσουν αυτονομία. Η
συμμαχία αυτή διασπάστηκε από τις επεκτατικές βλέψεις της Σπάρτης που
οδήγησαν την Αχαϊκή συμπολιτεία σε προσέγγιση της Μακεδονίας.
Μόνη της η Αιτωλική Συμπολιτεία κατάφερε νίκη επί του Φιλίππου. Ε΄ και της
ευρύτερης συμμαχίας του συμπεριλαμβανομένης και της Αχαϊκής.
Η Αιτωλία πήγε εν συνεχεία με το μέρος των Ρωμαίων ενάντια στους
Μακεδόνες, και στο Β΄ μακεδονικό πόλεμο η Αχαΐα παρατάχθηκε και αυτή μαζί
με τους Ρωμαίους ενάντια στους Μακεδόνες. Η αμφιταλάντευση αυτή
φανερώνει τον περιστασιακό χαρακτήρα των βλέψεων των συμπολιτειών οι
οποίες για ίδιο όφελος προσεταιρίζονταν πότε τους Μακεδόνες και πότε τους
Ρωμαίους με τελικό αποτέλεσμα να συμπαραταχθούν (υποταχθούν) στην
ανερχόμενη δύναμη των Ρωμαίων.
ΑΥΤΟ ΕΙΝΑΙ ΔΙΚΗ ΜΟΥ ΑΠΟΨΗ/ ΔΕΝ ΞΕΡΩ ΑΝ ΕΙΝΑΙ ΣΩΣΤΗ ΔΕΣ ΤΟ ΚΑΙ ΣΥ

ΑΙΓΥΠΤΟΣ Πτολεμαίος Λάγος σελ. 158-

Μεγάλη ακμή βασιλείου μέχρι 3ο αιώνα. Το βασίλειο ισχυροποιήθηκε από τον:
1) Επεκτατισμό με σκοπό την ενίσχυση του θαλάσσιου εμπορίου, εξασφάλιση
προϊόντων που έλειπαν από το βασίλειο (π.χ. πολύτιμα μέταλλα).
2) Μεταφορά πρωτεύουσας από τη Μέμφιδα στην Αλεξάνδρεια
3) Εμπορικές σχέσεις με κτήσεις και την ανεξάρτητη Ρόδο.
4) Προστασία του κοινού των νησιωτών (κτήσεών της)
5) Εποικισμός (μεγάλος αριθμός εποίκων κυρίως Έλληνες και Εβραίοι οι
οποίοι οργανώνονταν σε «πολιτεύματα» σε κατά «έθνη» αυτοδιοικούμενες
ενώσεις δημοσίου δικαίου
Διοίκηση
1) Έλληνες στελεχώνουν τον κρατικό μηχανισμό και τον πτολεμαϊκό στρατό.
Οι Αγύπτιοι σε κατώτερες θέσεις.
2) Βασιλικοί λαοί. Ονομασία των Αιγυπτίων σήμαινε την υποτέλειά τους στον
βασιλέα, βαρύνονταν με πολλές υποχρεώσεις.

9
 3) Οι Πτολεμαίοι σεβάστηκαν τη θρησκεία και τους νόμους των
Αιγυπτίων για να τους προσεγγίσουν.
4) Κράτησαν το ρόλο του Φαραώ, ο οποίος τους καθιστούσε κυρίαρχους
της γης και του φυσικού πλούτου.
5) Σταδιακή βελτίωση της ζωής των Αιγυπτίων

Οικονομική πολιτική σελ. 159

ΔΙΑΦΟΡΑ ΜΕ ΟΛΑ ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΑ ΒΑΣΙΛΕΙΑ
1) Συγκεντρωτικό κράτος – Ισχυρός διοικητικός μηχανισμός.
2) Απόλυτη εξουσία του Μονάρχη
3) ΜΟΝΟΠΩΛΙΑΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

Διοικητικές μονάδες Νομοί, οι «τόποι» (επαρχίες και οι κώμες.

1) Αύξηση των εισοδημάτων με σκοπό την αυτάρκεια. Γι’ αυτό επέβαλαν
2) ΜΟΝΟΠΩΛΙΑ σε γεωργικά προϊόντα και
3) ΥΨΗΛΟΥΣ ΔΑΣΜΟΥΣ στις εισαγωγές + φόρους + μισθώματα
4) Νομισματική πολιτική = Μονοπωλιακή πολιτική
Αντικατάσταση του αττικού συστήματος βάρους νομισμάτων με το
Ροδιακό και εν συνεχεία το Φοινικικό (πιο ελαφρύ)
Αυτή η απόφαση απέκοψε τους Πτολεμαίους από τον υπόλοιπο
ελληνιστικό κόσμο που χρησιμοποιούσε ευρέως το Αττικό.
Χρυσά, αργυρά νομίσματα για χρήση στις εξωτερικές κτήσεις
Χάλκινα για εσωτερική κυκλοφορία
5) Βελτίωση οδικού δικτύου, διώρυγες.
6) Ανάπτυξη καλλιεργειών, (ελιά, αμπέλια, κηπευτικά)
7) Ανάπτυξη βιοτεχνίας (χρυσοχοϊα, κεραμική)
8) Εσωτερικό εμπόριο ΔΕΝ ΑΝΑΠΤΥΧΘΗΚΕ
9) Εξωτερικό. Ανάπτυξη στις εξωτερικές κτήσεις, Δ. Μεσόγειο, Κ. Ανατ.
Αφρική
Δραστηριότητα 4
Αναφέρατε δύο τρόπους με τους οποίους οι Πτολεμαίοι διατήρησαν τις
λεπτές ισορροπίες ανάμεσα σε εποίκους και ντόπιο πληθυσμό
Α) Οι Πτολεμαίοι σεβάστηκαν τις θρησκευτικές τους παραδόσεις
Β) Διατήρησαν παραδοσιακούς τομείς οικονομικής δραστηριότητας
(βιοτεχνία, χρυσοχοΐα κλπ.)

10
Βασίλειο Σελευκιδών σελ. 161

ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΜΕ ΠΤΟΛΕΜΑΙΟΥΣ
1) Το σύστημά τους ήταν λιγότερο συγκεντρωτικό.
Λιγότερα Μονοπώλια
2) Η βασιλική ιδιοκτησία και οι πρόσοδοι περιορισμένες
3) Αναγνώρισαν σχετική αυτονομία στις πόλεις και παραχώρησαν
αρκετά δικαιώματα στους διοικητές των πόλεων
4) Εκχώρησαν γη σε πολλούς ναούς

Ανέπτυξαν τις ίδιες δομές με την προηγούμενη αυτοκρατορία των Αχαιμενιδών.

Διοίκηση
Η χώρα διαιρείται σε:
Α) βασιλική γη η οποία ελέγχονταν από το μονάρχη + ανώτερους αξιωματικούς
Β) Η Συμμαχία μικρότερα ημιαυτόνομα κρατίδια
με δικά τους νομίσματα
Υποχρεώσεις Παροχή στρατιωτικής βοήθειας
Καταβολή φόρων
Συντήρηση βασιλικών στρατευμάτων
Τα έθνη (διάφοροι λαοί)
Οι δυνάστες (ντόπιοι ηγεμόνες)
Ιερατείο Αυτοδιοικούμενες κοινότητες πλήρωναν φόρο
Εποπτεία από νεωκόρο (βασιλικός επίτροπος)
Πόλεις (ιθαγενών) διατήρησαν αυτονομία
Κατοικίες αποικίες στρατιωτικών κληρούχων (αν υπήρχαν
Έποικοι αναπτύσσονταν τα πολιτεύματα
Όπως στην Αίγυπτο
Σχέση Σελευκιδών με ελληνικές πόλεις (κυρίως Μ. Ασίας)
Διατήρηση σχετικής αυτονομίας
Επιβολή φόρων για κοινή άμυνα
Οι πόλεις απέδιδαν τιμές στο Μονάρχη

11
 Δραστηριότητα 5 σελ. 205
Σύγκριση καθεστώτος Μακεδονίας και Σελευκιδών
Βασικές ομοιότητες
Το καθεστώς περιορισμένης και συχνά τυπικής αυτονομίας τόσο των
μακεδονικών όσο και των πόλεων του βασιλείου των Σελευκιδών καθώς
και το χαρακτήρα τους ως κέντρα διάδοσης της ελληνικής παιδείας και
του ελληνικού τρόπου ζωής

Οικονομική πολιτική σελ. 163

Διέφερε από τους Πτολεμαίους (ισχυρό και συγκεντρωτικό κράτος)

Εδώ έχουμε:
Από τη διάκριση της γης σε βασιλική και συμμαχία παρατηρείται πως
1. Η κυριότητα των εδαφών που εκχωρούνταν στους ιθαγενείς παρέμενε
στον μονάρχη και ήταν ανακλητές οι δωρεές γης και ο μονάρχης είχε
δικαίωμα φόρου.
Εσοδα κράτους από α) Φορολογία β) εκμετάλλευση περιουσιακών
στοιχείων γ) δημεύσεις, πρόστιμα, πολεμική λεία
2. Φορολογούνταν ολόκληρες κοινότητες και όχι μονάδες, στις
Σατραπείες, πόλεις, έθνος και δυνάστες (όλη την κοινωνική βαθμίδα)
3. Αρχικά διατήρηση του αττικού νομισματικού συστήματος μετά έκοψαν
χρυσά και αργυρά νομίσματα
Δεν απαγόρευσαν όπως οι Πτολεμαίοι την κυκλοφορία άλλων
νομισμάτων
Σύνθεση πληθυσμού Έντονη παρουσία Μακεδόνων, Ελλήνων, βοήθησαν στην
ανάπτυξη αστικών κέντρων, επάνδρωσαν κρατικό
μηχανισμό, τέχνες και επιστήμες. Βρίσκονταν σε σχέση με
τους άλλους λαούς σε πλεονεκτική θέση αλλά
ΑΠΟΚΤΟΥΣΑΝ ΤΑ ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΤΟΥΣ
ΠΡΟΝΟΜΙΑ ΜΕ ΤΗ ΣΥΓΚΑΤΑΘΕΣΗ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΑ (πάει
η ανεξαρτησία τους)

Δραστηριότητα 6

12
 Τα κοινά σημεία της πολιτικής των Σελευκιδών και Πτολεμαίων στους
ιθαγενείς. Σε ποιόν παράγοντα οφείλονται οι διαφορές τους?
Κοινά σημεία ήταν η ανοχή και ενίσχυση των θρησκευτικών τους
παραδόσεων και η σταδιακή προώθηση σε κατώτερα αξιώματα κυρίως
στρατιωτικά.
Οι διαφορές που παρατηρούνται οφείλονται στο διαφορετικό πολιτικό
και κοινωνικό υπόβαθρο των δύο βασιλείων

Βασίλειο Περγάμου
Το οικονομικό σύστημα παρουσιάζει ομοιότητες με της Αιγύπτου
προσαρμοσμένο στο νέο βασίλειο.
Το σύστημα γαιοκτησίας παρόμοιο με Σελευκιδών (βασιλική γη και υπόλοιπη
που δίνονταν ως δωρεά)
Δουλοκτησία ήταν συνηθισμένο φαινόμενο
Η Πέργαμος ισχυρό πολιτιστικό κέντρο (Βιβλιοθήκη Περγάμου), παράδοση στη
γλυπτική τέχνη, και τα παλάτια.

Βασίλειο Βακτριανής (ήταν ανατολική επαρχία Σελευκιδών και αποσχίστηκε.

Σατράπης είχε τη διοικητική και στρατιωτική εξουσία
Εύφορη γη. Ανάπτυξη γεωργίας, κτηνοτροφίας.
Σταυροδρόμι Ευρώπης Ασίας ανάπτυξη εμπορίου οδήγησε σε
ακμή της οικονομίας

Πληθυσμιακή σύνθεση ελληνιστικών βασιλείων

Κινητικότητα. Αρκετοί μετοίκησαν στα νέα βασίλεια και αποτέλεσαν
Ισχυρό πολιτιστικό παράγοντα.
(Πολλοί μάχιμοι και απόμαχοι, οι έποικοι σε ανώτερους κύκλους, μισθοφόροι,
έμποροι και καιροσκόποι.
Παραχώρηση πολιτικών δικαιωμάτων.

13
 ΠΟΛΙΤΕΙΑΚΕΣ ΔΟΜΕΣ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΟΥ ΚΟΣΜΟΥ
σελ. 169

ΜΟΝΑΡΧΙΑ ΚΑΙ ΣΥΜΠΟΛΙΤΕΙΑ

ΑΙΤΙΑ ΕΠΙΚΡΑΤΗΣΗΣ (ΑΥΤΟ ΕΠΕΣΕ 2005)

Σχετίζονται με τον στρατιωτικό και απολυταρχικό χαρακτήρα της
εξουσίας του Μ. Αλεξάνδρου
Η εξοικείωση των περισσότερων επαρχιών με τη μοναρχία, αφού
αποτελούσε το παραδοσιακό τους πολίτευμα
Θεωρητική προετοιμασία για εδραίωση της Μοναρχίας από τους
Έλληνες φιλοσόφους, Πλάτωνα, Αριστοτέλη και ρήτορες Διογένη
Αντισθένη, Επικούριοι, Ζήνωνας Μένανδρος

Ο χαρακτήρας της ελληνιστικής μοναρχίας

Είχε βάση τις αρχές της ελληνομακεδονικής μοναρχίας σύμφωνα με τις επιρροές
από τα ανάλογα πολιτειακά συστήματα της Ανατολής.

Δραστηριότητα 7 σελ. 170 ΣΟΣ

Συμβολή της μακεδονικής μοναρχίας στη δημιουργία του πολιτειακού
συστήματος της βασιλείας που επικράτησε στον ελληνιστικό κόσμο.

Οι ιδιαιτερότητες της μοναρχίας στα νέα βασίλεια εξετάζονται μέσα στις

τοπικές ιδιομορφίες.
Α) Οι σχέσεις του Μακεδόνα ηγεμόνα ήσαν στενότερες απ΄ ότι στα άλλα
ελληνιστικά βασίλεια.
Β) Απουσία δυναστικής λατρείας
Γ) Η προσθήκη στον τίτλο «Βασιλεύς των Μακεδόνων» δηλώνει πως ο
τίτλος δεν σχετιζόταν με κατοχή της γης, ενώ οι άλλοι ηγεμόνες
χαρακτηρίζονταν με γεωγραφικούς προσδιορισμούς.
Δ) Οι επεκτατικοί πόλεμοι και οι προσαρτήσεις εδαφών ισχυροποιούσε
τη θέση του ηγεμόνα απέναντι στους υπηκόους του και το στρατό.

και σελ. 434-439 Μοσε για την ίδια δραστηριότητα.

14
Η ελληνική και φιλοσοφική σκέψη του 4ου αιώνα όρισε τα βασικά συστατικά της
βασιλείας μέσα στα πλαίσια της πόλης. Οι Έλληνες δεν δέχονταν την απόλυτη
μοναρχία, την ελευθερία μόνο του ενός μονάρχη, αλλά ένα σύνολο αρετών που
εξύψωναν κάποιον σε σύγκριση με τους συνανθρώπους του.
Εκείνοι που επέβαλαν τη μοναρχία δεν ήσαν Έλληνες έστω και αν επικαλούνταν
την ελληνική πολιτισμική παράδοση, αλλά κληρονόμοι της μακεδονικής μοναρχίας,
η οποία διέφερε από τις μοναρχίες της Ανατολής.
Πλάι στο βασιλιά ήταν οι Μακεδόνες που εκφράζονταν μεν με συνελεύσεις αλλά
δεν συζητιώταν καν εκεί η ύπαρξη της βασιλείας.

Στο πρόσωπο του Αλέξανδρου υπάρχουν τρεις συνιστώσες. Ήταν

ταυτόχρονα βασιλεύς των Μακεδόνων και βασιλιάς Αλέξανδρος (προσωπική
μοναρχία) και διάδοχος των Φαραώ και των Αχαιμενιδών. Αυτή την τριπλή
ιδιότητα κληρονόμησαν οι ηγεμόνες της ελληνιστικής εποχής.
Οι εθνικές μοναρχίες ιδρύθηκαν στην Ευρώπη με στρατιωτική δομή αρχικά από
τους Αντιγονίδες στη Μακεδονία.
Οι προσωπικές μοναρχίες είναι κύρια οι ανατολικές μοναρχίες, με διαφορετική
αντιμετώπιση στους ελληνομακεδόνες απ’ ότι στους υπηκόους τους, έχουν
χαρακτήρα προσωπικό και ασκούν απόλυτη εξουσία (Σελευκίδες), με διαφορά την
πρωτεύουσα της Περγάμου που είναι ελεύθερη πόλη και η προσωπική βασιλική
εξουσία είναι λιγότερο εμφανής και την διαφορά των Λαγιδών (Αίγυπτος). Γενικά
είχαν μεταξύ τους διαφορές.
ΤΕΛΟΣ ΜΟΣΕ
ΣΕ ΟΛΑ ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΑ ΒΑΣΙΛΕΙΑ
ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΚΗ ΜΟΝΑΡΧΙΑ Από τον πρωτότοκο
(Περίπτωση Αιγύπτου δυναστείες γάμων μεταξύ αδελφών)
Σύμβολα εξουσίας (insignia)
Λες να μπουν τι είναι τα (insignia)???

1) Στρατιωτική στολή με μπότες, χιτώνα και πλατύγυρο καπέλο

2) Σύμβολα: Διάδημα, στέμμα, σκήπτρο, δακτυλίδι με σφραγιδόλιθο.

Δραστηριότητα 8 σελ. 171 ΕΠΕΣΕ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2006

Προσδιορίστε τους λόγους για τους οποίους επικράτησε το

15
 μοναρχικό πολίτευμα στον ελληνιστικό κόσμο
• Σχετίζονται με τον στρατιωτικό και απολυταρχικό χαρακτήρα της
εξουσίας του Μ. Αλεξάνδρου
• Η εξοικείωση των περισσότερων επαρχιών με τη μοναρχία, αφού
αποτελούσε το παραδοσιακό τους πολίτευμα
• Θεωρητική προετοιμασία για εδραίωση της Μοναρχίας από τους
Έλληνες φιλοσόφους, Πλάτωνα, Αριστοτέλη και ρήτορες Διογένη
Αντισθένη, Επικούριοι, Ζήνωνας Μένανδρος

Μοναρχικό πολίτευμα (ιστορικές πηγές μόνο από Αίγυπτο)

Έντονη γραφειοκρατία – Πολυπρόσωπη κεντρική εξουσία – Περιφερειακοί
υπάλληλοι

1) Μονάρχης είχε την απόλυτη εξουσία αν και πλασιωνόταν από αξιωματούχους

Αξιωματούχοι
Αυλικοί (περσικό και αιγυπτιακό στοιχείο)
Δούλοι και Ευνούχοι
Φίλοι Ήταν μορφωμένοι, κυρίως Έλληνες και Μακεδόνες ανώτερα στρώματα.
Τιμητικός τίτλος Φίλοι, πρώτοι των φίλων

Η Πρωτεύουσα σελ. 172

Η πρωτεύουσα των ελληνιστικών βασιλείων είχε ξεχωριστή θέση στις πόλεις.
1) Εκεί κατοικούσε ο μονάρχης
2) Βρισκόταν σε προνομιακή θέση
3) Συγκέντρωνε το χρήμα και αναδεικνυόταν με μεγαλοπρέπεια (οικοδομικά
κ.λπ.).
4) Ήταν κέντρο πνευματικής και καλλιτεχνικής δημιουργίας. Καλλιεργούσε
την εικόνα του μονάρχη-πάτρωνα των γραμμάτων και τεχνών.

Σχέσεις Μονάρχη με ελληνικές πόλεις σελ. 173

Προσεταιρισμός και επιβολή ισχύος στις πόλεις που είχαν στρατηγική σημασία.
Επιτυγχάνονταν με ευεργεσίες, δώρα που είχαν πολιτική σκοπιμότητα.
16
Η Πόλη
Επιβίωση της πόλης με διαφορετική μορφή.
1) Αυτόνομες πόλεις Διατήρησαν την παραδοσιακή δομή τους.
Η αυτονομία τους εξαρτιόταν από την αφοσίωση στο Μονάρχη ή τη δύναμη της
πόλης να αντιμετωπίσει επίθεση από το Μονάρχη.
Μοναδική περίπτωση της Ρόδου η μόνη ανεξάρτητη πόλη
2) Πόλεις που είχαν ενταχθεί σε συμπολιτεία
3) Παλιές ελληνικές πόλεις εξαρτημένες από άλλους ηγεμόνες με επιτήρηση
4) Νέες πόλεις, χωρίς το ιστορικό υπόβαθρο της πόλης, απλές
αυτοδιοικούμενες ενώσεις

ΣΥΜΠΟΛΙΤΕΙΕΣ Ανώτερη πολιτειακή μορφή από τα Κοινά Σελ. 175

Κυριότερες και ισχυρότερες η Αιτωλική και η Αχαϊκή
Συμπολιτεία = Συνασπισμός πολλών πόλεων σε ισχυρή Ομοσπονδία, όπου
η αυτονομία και ανεξαρτησία των μελών χάνεται προς ενίσχυση του συνόλου. Σ’
αυτή συνασπίζονταν γειτονικές πόλεις.
Οι απομακρυσμένες πόλεις υπέγραφαν μεταξύ τους Συνθήκη Ισοπολιτείας=
παραχώρηση πολιτικών δικαιωμάτων σε κάθε συμβαλλόμενο μέρος.
Η Αχαϊκή είχε:
Εκκλησία που συμμετείχαν α) Βουλή β) Άρχοντες (Στρατηγός ανώτατος
άρχοντας, γραμματέας, ίππαρχος, ναύαρχος, δημιουργοί, νομογράφος)

17
 Δραστηριότητα 9
Να σχολιαστεί η επικράτηση της Συμπολιτείας στη νότια Ελλάδα
Α) Αιτίες εμφάνισης β) Αποτελεσματικότητα
Από ΜΟΣΕ (σελ. 439-441
Τα ομόσπονδα κράτη είναι η κύρια πολιτική δύναμη του παλιού
ελληνικού κόσμου στην ελληνιστική εποχή. Συνασπίστηκαν πόλεις
στη νότια Ελλάδα με σκοπό τα’ αντισταθούν ή να ανατρέψουν την
κυριαρχία του Φιλίππου και ανακτήσουν την παλιά ανεξαρτησία
τους. Όμως η αυταπάτη της επιστροφής στα παλαιά μεγαλεία δεν
μπορούσε να σκεπάσει την ολοένα και μεγαλύτερη εξάρτηση. Έτσι το
ψευδοπρόβλημα αν μπορούσαν να σώσουν την Ελλάδα οδηγεί στο
συμπέρασμα ότι οι ομοσπονδίες κρατών δεν αποτέλεσαν κάποια
πρόοδο σε σχέση με τις αυτόνομες πόλεις των προηγούμενων
αιώνων. Οι ομοσπονδίες κρατών εμφανίστηκαν σε νέες κοινωνικές
και πολιτικές συνθήκες σε ένα αλληλοσπαρασσόμενο κόσμο και
προσπάθησαν να επωφεληθούν από τις αντιζηλίες τους.
Αυτά γράφει η ΜΟΣΕ. ΔΕΣ ΤΟ ΚΑΙ ΣΥ

Οργάνωση οικονομίας σελ. 179

Κάθε ελληνιστικό κράτος ανέπτυσσε τοπικές οικονομικές δραστηριότητες
χωριστά και αλληλεπιδρούσαν μεταξύ τους.
Ανταλλαγή αγαθών και εργατικού δυναμικού
α) ακμή ναυτικού εμπορίου
β) νομισματική κυκλοφορία
γ) προϊόντα Αιγύπτου σε ευρεία εξάπλωση
δ) ενιαία διακύμανση τιμών και αμοιβών
Εξαίρεση Αίγυπτος (υψηλούς τελωνειακούς δρασμούς)
1. Πρωτογενής τομέας Μετακίνηση πληθυσμών, διάδοση ζώων, φυτών,
ώθηση στην καλλιέργεια νέων ποικιλιών.
Ανάπτυξη κτηνοτροφίας.
Μεγάλη ζήτηση μετάλλων, σκευών, κοσμημάτων.

2. Δευτερογενής τομέας Ανάπτυξη βιοτεχνίας, νέοι κλάδοι τεχνιτών

Ανάπτυξη πολεμικών μηχανών
18
 Ανάπτυξη οικοδόμησης πόλεων, συνετέλεσε στην
Εξέλιξη μηχανημάτων ανύψωσης και σύνθλιψης
Ναυπηγική
Πολεοδομία (ραγδαία εξέλιξη)
3. Τριτογενής Ανθηση του εμπορίου

Εμπορικές Συναλλαγές
Απλοποίηση και ανάπτυξη των εμπορικών συναλλαγών, αποτέλεσμα της
μείωσης των ανταγωνιστικών συστημάτων
Ενιαίο αττικό μετρικό σύστημα (εκτός της Αιγύπτου)
Πληρωμές σε νόμισμα
Μετακίνηση πληθυσμών έφερε άνθηση στο εμπόριο (κυρίως Ελλήνων)
Ανάπτυξη συγκοινωνιακού δικτύου

Δραστηριότητα 10 σελ. 205

Κύριοι τομείς ανάπτυξης της οικονομίας είναι
1) η γεωργία
2) Η κτηνοτροφία
3) Το εμπόριο
Η ανάπτυξη του εμπορίου ευνοήθηκε από
Α) Απλοποίηση των συναλλαγών λόγω ενιαίας κυκλοφορίας νομίσματος
Β) Αύξηση μετακινήσεων πληθυσμών και βελτίωσης συγκοινωνιών

ΤΕΧΝΕΣ ΚΑΙ ΓΡΑΜΜΑΤΑ σελ. 184

Η παγκοσμιότητα ήταν το βασικό χαρακτηριστικό της ελληνιστικής τέχνης
Δηλαδή κοινή γλώσσα έκφρασης σε όλα τα βασίλεια
Α) Η κοσμοπολίτικη συνείδηση του ατόμου συνέβαλε στη διαμόρφωση της
ελληνιστικής τέχνης
Β) Οι αλλαγές στην πολιτική και κοινωνική δομή
Γ) Η άνθηση των επιστημών και της φιλοσοφίας
Δ) Ο θεσμός της βασιλείας και η απόδοση τιμών στον αυτοκράτορα και η
λατρεία του.
Ε) Ο συνδυασμός της ελληνικής με την ντόπια τέχνη
ΣΥΝΟΨΙΖΟΥΝ
Την απεικόνιση στην τέχνη του πραγματικού και εσωτερικού κόσμου με
τάσεις Ρεαλισμού και άκρατη εκδήλωση συναισθημάτων και πάθους.
19
Η Πολεοδομία
Επικρατεί το Ιπποδάμειο σύστημα (Οικοδομικά τετράγωνα με παράλληλους
και κάθετους δρόμους) (Πέργαμος) εκτός νότιας Ελλάδας.
Αρχιτεκτονική
Μνημειακή τάση και διακοσμητικότητα – Ιωνικός, κορινθιακός ρυθμός
Αρχιτεκτονικές καινοτομίες (εξέδρα θεάτρων), εξέλιξη της κατοικίας

Γλυπτική
Απεικόνιση καθημερινών ανθρώπων, απόδοση των ιδιαίτερων φυλετικών
χαρακτηριστικών (μαύρων), ηλικιωμένων. Δίδεται έμφαση στην απεικόνιση της
δυστυχίας (άρρωστοι, ακρωτηριασμένοι, νάνοι κλπ.)
Ρεαλιστική απόδοση ανατομικών λεπτομερειών (οιδήματα από αρρώστειες
κλπ)
Ανάπτυξη του πορτρέτου, έντονη απόδοση των ατομικών χαρακτηριστικών.
Εξιδανίκευση πορτρέτου του ηγεμόνα
Ανάπτυξη του νατουραλισμού παράλληλα με το ρεαλισμό
Η Πέργαμος αναδείχθηκε σε σημαντικό κέντρο γλυπτικής
Η τέχνη χρησιμοποιήθηκε από τους ηγεμόνες ως μορφή δυναστικής
προπαγάνδας
Με την κατάκτηση των Ρωμαίων παρατηρείται κλασικιστικό ρεύμα στη
γλυπτική
(από την αγάπη των Ρωμαίων για την ελληνική γλυπτική)
Ο κλασικισμός εκφράστηκε σε τρεις μορφές:
1) Πρωτότυπα έργα
2) Ελεύθερες μεταπλάσεις γνωστών κλασικών έργων
3) Πιστά αντίγραφα κλασικών έργων.

Δραστηριότητα 11
Βασικά χαρακτηριστικά της ελληνιστικής αρχιτεκτονικής και γλυπτικής
20
 (Μοσε σελ. 458-460)
Στην αρχιτεκτονική αναπτύσσεται είδος γιγαντισμού με προώθηση του
κορινθιακού ρυθμού, αναπτύσσεται δε η πολεοδομία και το ταίριασμα της
αρχιτεκτονικής και του τοπίου. Η πόλη της Περγάμου ανεβαίνει κλιμακωτά σε
τρία επίπεδα στο λόφο και συνιστούσε πρωτοτυπία. Στις άλλες πόλεις
επικρατούσε η ιπποδάμεια αρχιτεκτονική. Αναπτύσσεται η μνημειακή
γλυπτική, η αγαλματοποιΐα, η μικροπλαστική. Κυρίαρχο γλυπτικό στοιχείο το
πάθος που επικράτησε ως «μπαρόκ». Στα μέσα του 2ου αιώνα έχουμε
επιστροφή στον αρχαΐζοντα κλασικισμό με μικρού μεγέθους γλυπτό όπου
μια άλλη τάση είναι ο ρεαλισμός, προχωρημένος κάποτε μέχρι την
καρικατούρα.

Ζωγραφική
Δεν διασώθηκαν έργα της
Μέθοδος εγκαυστικής, υποθέτουμε την πολυχρωμία, και φυσικά την Τρίτη
διάσταση (την έννοια του βάθους) χρησιμοποιώντας τις αρχές της προοπτικής.
Μικροτεχνία
Η τορευτική Μικροτεχνία, έργα από χρυσό, ασήμι και χαλκό.
Η σφραγιδογλυφία, Η κοροπλαστική (μικρά πήλινα αγαλματίδια)

Γράμματα σελ. 192

Φιλοσοφικά ρεύματα
Επίκουρος και Ζήνωνας Στροφή στην ηθική (γενικότερο κλίμα της εποχής)
Περίπατος Αριστοτέλη Ακαδημία Πλάτωνα (συνέχιση διδασκαλιών Πλάτωνα
σε ηθικά ζητήματα, ενστερνίζονται εξελικτικά τις θεωρίες της σκεπτικής σχολής
Πύρρωνα ο οποίος πρέσβευε ότι η πηγή της ευτυχίας είναι η γαλήνη στην
οποία φτάνει ο άνθρωπος με την άρνησή του να προβεί σε κατηγορηματικές
κρίσεις
Επικούριοι ή Κήπος και Στωϊκοί Αναζήτηση της γαλήνης της ψυχής
Οι Επικούριοι αποζητούσαν την ηδονή όχι από τις ανάγκες του ανθρώπου αλλά
από την αταραξία και γαλήνη της ψυχής.
Το σύνθημά τους ήταν «ΛΑΘΡΑΙ ΒΙΩΣΑΣ» (να ζης χωρίς να σε παίρνει χαμπάρι ο
άλλος.!!!

21
Απείχαν από τις πολιτικές δραστηριότητες και επεδίωκαν τη φιλία (ποιανού!)
Σχετικά με το θάνατο, πίστευαν ότι ο άνθρωπος όταν πεθαίνει βρίσκεται
στην ίδια κατάσταση πριν γεννηθεί, δηλαδή ΤΙΠΟΤΑ.

Ζήνωνας θεμελίωσε το στωϊκισμό.

Οι αντιλήψεις των στωϊκών στηρίζονταν στη θεωρία του Ηράκλειτου για την
ταυτοσημία της τύχης και της ανάγκης και διατύπωσαν τη θεωρία ότι το
σημαντικότερο αγαθό για τον άνθρωπο είναι να ζει σύμφωνα με τη θέληση του
θεού ή της φύσης.
4 βασικές αρετές : ανδρεία, σωφροσύνη, φρόνηση και δικαιοσύνη με ρίζες στη
σωκρατική διδασκαλία «γνώθι σαυτόν».
Στωϊκοί και Επικούριοι ακολούθησαν την αριστοτέλεια διδασκαλία που
υποστήριζε ότι τίποτα δεν μετατρέπεται σε νοητική παράσταση αν δεν γίνει
πρώτα αντιληπτό με τις αισθήσεις.
Οι Κυνικοί αντιμετώπιζαν με σατιρικό και περιφρονητικό τρόπο τις καταστάσεις
της ζωής (πολιτισμό, θρησκεία) και συνδεόταν με την άρνηση των αγαθών του
πολιτισμού και την επιστροφή στην πρωτόγονη κατάσταση.
ΓΕΝΙΚΑ πρεύσβευαν περί ΗΘΙΚΗΣ

ΠΟΙΗΣΗ σελ. 194

Οι λογοτεχνικές δημιουργίες αντανακλούσαν τα ενδιαφέροντα του ατόμου και όχι
του συνόλου
Οι ανώτερες κοινωνικά μορφωμένες τάξεις. Γνώρισε ιδιαίτερη άνθηση.
Στόχος ήταν η καλλιτεχνική απόλαυση.
Η αλλαγή θεματολογίας: Ο ανθρωπιστικός χαρακτήρας και η ενασχόληση με τη
ζωή των καθημερινών ανθρώπων. (δούλων, ξένων, γυναικών, αγροτών).
Ανάπτυξη της ελεγείας (ερμηνεία παράδοξων φυσικών η θρησκευτικών
φαινομένων)
Ανανέωση από τους Αλεξανδρινούς του μυθολογικού έπους,
Το επύλλιο, (επικό ποίημα)
Ο μίμος (σύντομη, ρεαλιστική παρουσίαση σκηνών καθημερινής ζωής).
Νέα αττική κωμωδία η οποία εξέφραζε με ρεαλιστικό τρόπο το μύθο και τη
φαντασία, χαρακτηριστικά της κωμωδίας της κλασικής περιόδου.

Δραστηριότητα 12

22
Θεματολογία της ελληνικής ποίησης λαμβάνοντας υπόψη άλλες εκφάνσεις του
ελληνικού πολιτισμού (τέχνες)
Η κύρια αλλαγή στον τομέα της θεματολογίας είναι η στροφή προς θέματα και
χαρακτήρες της καθημερινής ζωής, τοπικούς μύθους και θέματα ερωτικά, που
επιτρέπουν την περιγραφή έντονων συναισθημάτων.
Ομοιότητες παρατηρούνται ιδιαίτερα στη γλυπτική και τη ζωγραφική. Η
απεικόνιση καθημερινών ανθρώπων στα γλυπτά της εποχής με έμφαση στην
απόδοση των συναισθημάτων και του πάθους.

Επιστήμη και τεχνολογία σελ. 195

Ιατρική και βιολογία γνώρισαν μεγάλη άνθηση
Αστρονομία και μετεωρολογία
Η τριγωνομετρία
Ιδιαίτερη σημασία αποτελεί η συνεισφορά του Ευκλείδη (300 π.Χ.) στο έργο
του Στοιχείωσις όπου διατυπώνει τις αρχές και τα αξιώματα της γεωμετρίας.
Επίσης ο Αρχιμήδης ο οποίος συνεισέφερε στον προβληματισμό για τον
τετραγωνισμό του κύκλου
Τεχνολογικά επιτεύγματα
Πολεμικές μηχανές, βαρούλκο, μοχλός, έλικα (κοχλίας).
Εφευρέσεις. Υψηλή τεχνολογική ανάπτυξη κατεργασίας μετάλλου και ξύλου και
κατασκευής οργάνων ακριβείας.

Δραστηριότητα 13 σελ. 206

Οι επιστήμες και οι κυριότεροι εκπρόσωποί τους
Ιατρική – Ηρόστρατος, Ερασίστρατος
Αστρονομία – Αρίσταρχος, Ερατοσθένης
Γεωμετρία – Ευκλείδης, Αρχιμήδης

23
ΣΕΛ. 198
Ο κοσμοπολίτικος χαρακτήρας των ελληνιστικών βασιλείων οδήγησε σε
μια διαδικασία συγχώνευσης των θρησκευτικών πεποιθήσεων γνωστής ως
ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΣ ΣΥΓΚΡΗΤΙΣΜΟΣ
Η αιτία = οι νέες πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες που δεν ευνόησαν τη
δημιουργία μιας καινούργιας ενιαίας θρησκείας για όλο τον ελληνιστικό
κόσμο.

Θρησκευτικές αναζητήσεις σελ. 200

Έντονο ενδιαφέρον για μυστηριακές θρησκείες. (Ελευσίνια μυστήρια)
Σταδιακή διείσδυση λατρειών της Αιγύπτου και της Ανατολής στον
ελληνικό κόσμο (Λατρεία του Σέραπι και της Ίσιδας) ενώ ελληνικές θεότητες
εισχώρησαν σε ελληνιστικά βασίλεια. (Διόνυσος στη Βακτριανή).

Ελληνιστικός κόσμος και Ρώμη σελ. 201

Η παρουσία των Ρωμαίων στον ελλαδικό χώρο
2 πόλεμοι κατά του Φιλίππου
2 πόλεμος κατά των Αιτωλών και του Αντίοχου της Συρίας
2 πόλεμος κατά του Περσέα (μάχη Πύδνας) διάλυση Μακεδονικού
βασιλείου σε 4 μικρότερα από τους Ρωμαίους
Έχουμε συνεχή ανάμειξη Ρωμαίων.
Αντίδραση της Κορίνθου στη διάλυση της Αχαϊκής Συμπολιτείας οδήγησε
σε πόλεμο με τους Ρωμαίους και η Κόρινθος καταστράφηκε ολοσχερώς.
146 π.Χ. Από τότε η ρωμαϊκή κυριαρχία ήταν αδιαμφισβήτητη στον
ελλαδικό χώρο.

24
1) Ο ρόλος των φιλορωμαϊκών παρατάξεων
2) Τρεις συνέπειες της επαφής των ρωμαίων με τον ελληνικό πολιτισμό
ΑΠΑΝΤΗΣΗ
1) Στις πόλεις, συμπολιτείες και στα βασίλεια αναπτύχθηκαν φιλορωμαϊκές
παρατάξεις τις οποίες η Ρώμη εκμεταλλεύτηκε από τη στιγμή που εμφανίσθηκε
ως δύναμη άρχισαν τα κράτη να προσβλέπουν σ’ αυτήν για την εξασφάλιση της
ισχύος τους.
2) Η επαφή των Ρωμαίων με την Ελλάδα είχε σημαντικές επιπτώσεις στον τρόπο
ζωής τους.
Τα ελληνικά γράμματα και οι τέχνες με τις οποίες ήρθαν σε επαφή (με τις
λεηλασίες των πόλεων π.χ. Κόρινθος, Συρακούσες), πρόσφεραν πρότυπα και
κίνητρα για την ανάπτυξη αυτών των τομέων από τους Ρωμαίους.
Η χρήση της ελληνικής γλώσσας ήταν χαρακτηριστικό των μορφωμένων
Ρωμαίων
Οι επιδράσεις στη θρησκεία, όπως π.χ. η θεοποίηση και η απόδοση τιμών
στον αυτοκράτορα.

Διοικητική και κοινωνική οργάνωση σελ. 213-214

Τρεις κοινωνικές κατηγορίες Συγκλητική τάξη (επιφανείς)
Ιππική τάξη
Τάξη των βουλευτών
Ανώτερες οι δύο πρώτες ομάδες.

25
Η νίκη του Οκταβιανού (μετέπειτα Αύγουστος) επί του Μ. Αντωνίου το 31 π.Χ.
σηματοδοτεί την έναρξη μιας νέας εποχής τόσο για τη Ρώμη όσο και για τον
ελληνικό κόσμο.
Οι περισσότερες ελληνικές πόλεις υιοθετούν ένα νέο σύστημα χρονολόγησης
με αφετηρία την ημερομηνία του θριάμβου στο Άκτιο
Εγκαινιάζεται μια μακρά περίοδος ειρήνης, σταθερότητας, τάξης σελ. 214-215

Τρόπος διοίκησης των ρωμαϊκών επαρχιών

Ανθύπατοι ήταν οι διοικητές (κληρώνονταν όσοι είχαν διατελέσει πραίτορες)
Αξιωματούχος οικονομικών, ο ταμίας διάφοροι κατώτεροι αξιωματούχοι κυρίως
από την τάξη των δούλων ή απελεύθερων και ένας κύκλος συμβούλων
Στις συνοριακές επαρχίες οι αξιωματούχοι επιλέγονταν από τον αυτοκράτορα
από συγκλητικούς που είχαν διατελέσει πραίτορες ή ύπατοι και διορίζονταν με
τον τίτλο του πρεσβευτή Σεβαστού και είχαν βοηθό έναν ιππέα για τα οικονομικά
θέματα τον επίτροπο. Επίτροπος κυβερνούσε τις μικρότερες αυτοκρατορικές
επαρχίες. Η Αίγυπτος αποτελεί εξαίρεση. Διοικούνταν από έναν έπαρχο και μια
ομάδα αξιωματικών.

Σελ. 218
Ο ελλαδικός χώρος εντάχθηκε στο διοικητικό σύστημα της αυτοκρατορίας και
δημιουργήθηκαν δύο συγκλητικές επαρχίες της Μακεδονίας και της Αχαΐας
Η έκταση της Μακεδονίας περιορίζεται (είχε ήδη διαιρεθεί σε 4 μερίδες) ενώ η
Αχαϊα περιλαμβάνει τον ελλαδικό χώρο νότια της Μακεδονίας το μεγαλύτερο
τμήμα της Ηπείρου, τα Ιόνια και τις Κυκλάδες
Αργότερα (επί Κλαύδιου) ιδρύεται η επαρχία της Θράκης διοικούμενη από
επίτροπο, και της Ηπείρου (Αδριανός).
Παραχωρούνται κάποια προνόμια – απαλλαγή από φορολογία από το
Νέρωνα με τη διακήρυξη της ελευθερίας των Ελλήνων (67 π.Χ.)
στο κείμενο της οποίας Έλληνες νοοούνται μόνο οι κάτοικοι της Αχαΐας
Αυτή η πομπώδης ενέργεια δεν παρέχει καμιά ουσιαστική ελευθερία, αφού
η Αχαΐα εξακολουθεί να είναι ρωμαϊκή επαρχία. Ως ένδειξη ευγνωμοσύνης
η Πελοπόννησος ονομάζεται «Νέρωνος νήσος».

26
Εσωτερική δομή και οικονομία των πόλεων σελ. 220

Ανάκαμψη της οικονομίας των πόλεων με την ειρήνη που επικρατεί

πνευματική ζωή γνωρίζει άνθηση. 2ος αιώνας στο απόγειό της. Ευμάρεια.
Οικοδομική δραστηριότητα, αύξηση επιγραφικών κειμένων επανακοπή
νομισμάτων
Ανατροπή της παλιάς εικόνας του ελληνικού χώρου: παλαιές πόλεις χάνουν
την αυτονομία τους και συγχωνεύονται με άλλες, ιδρύονται νέες ενώ άλλες
παρακμάζουν.

Οι ελληνικές πόλεις μέσα στα πλαίσια της ρωμαϊκής κυριαρχίας γενικά διατηρούν
την εσωτερική δομή τους, τους θεσμούς τους και τις πατροπαράδοτες
παραδόσεις τους. ως εχέγγυα της υπόστασής τους. Στα επίσημα κείμενα
αναφέρονται η Βουλή και ο Δήμος.
Ωστόσο το κέντρο βάρους της λήψης αποφάσεων μετατοπίζεται πλέον από το
Δήμο στη Βουλή και τους άρχοντες.
Τα μέλη της Βουλής + Αξιωματούχοι πόλεων εκλέγονται με τιμοκρατικό σύστημα)
μέσα από την τοπική ευκατάσταση ελίτ.

Οι πολιτειακοί θεσμοί χάνουν κάθε πολιτική βαρύτητα διότι λειτουργούν

καθαρά σε δευτερεύουσες εσωτερικές υποθέσεις.
Για τα σημαντικά ζητήματα επεμβαίνει η κεντρική εξουσία περιορίζοντας τη
δυνατότητα της πόλης να πάρει αποφάσεις.

Οι οικονομικές δραστηριότητες ρυθμίζονται με διατάξεις της ρωμαϊκής διοίκησης

(Νόμος Αδριανού που ρυθμίζει την παραγωγή – εξαγωγή λαδιού και τις
οικονομικές υποχρεώσεις των ελαιοπαραγωγών προς το δημόσιο
Πώληση ιχθύων στην Ελευσίνα.
Διάταγμα Διοκλητιανού = καθόριζε το ανώτατο όριο των τιμών σε όλη την
αυτοκρατορία
Φόροι = Οικονομική αφαίμαξη των πόλεων

27
Νομικό καθεστώς των πόλεων σελ. 222
Αθήνα εχθρική αντιμετώπιση (ήταν με το μέρος του Αντωνίου)
Μόνο στη Σπάρτη παραχωρούνται προνόμια

Σπάρτη = καθεστώς ελεύθερης πόλης, απαλλαγή της από φορολογία. (Είχε

ταχθεί στο πλευρό του Αυγούστου στην αναμέτρησή του με τον Αντώνιο).
Τους Ρωμαίους τους συγκινούσε η ομοιότητα της Σπάρτης με την
εξιδανικευμένη εικόνα της αρχαίας Ρώμης: είχαν και οι δυο μικρή επαφή με
τον έξω κόσμο, και περιορισμένο ενδιαφέρον για την τέχνη, αλλά η
οργάνωση και η στρατιωτική πειθαρχία τις οδήγησε σε επιτυχίες.
Ο άρχοντας της Σπάρτης Ευρυκλής απέκτησε το δικαίωμα του Ρωμαίου
πολίτη (ελάχιστοι συγκλητικοί ελληνικής καταγωγής) και του
παραχωρήθηκε προσωπικά η νήσος των Κυθήρων.

Διαφοροποίηση (παράδειγμα Σπάρτης) ως προς το νομικό καθεστώς κάποιων

πόλεων.
Οι πιο ευνοημένες ήταν οι αποικίες (coloniae) οι οποίες ήσαν αρχικά
εγκαταστάσεις παλαίμαχων του ρωμαϊκού στρατού, στην αυτοκρατορική εποχή
δίδονταν τιμητικά. Κόρινθος, Δύμη, Πάτρα, Μέγαρα, Δίον, Πέλλα κλπ.
Η διοίκηση στις αποικίες δεν είχε ελληνικό χαρακτήρα, αλλά ήταν
οργανωμένη κατά τα ρωμαϊκά πρότυπα με επικεφαλής duoviri και επίσημη
γλώσσα τη λατινική.

Προνομιακές ήσαν και οι σπάνιες στο ανατολικό τμήμα ισοπολιτίδες πόλεις που
διοικούνταν από δικούς τους άρχοντες με δική τους νομοθεσία.
Ωστόσο και οι αποικίες και οι ισοπολιτίδες πλήρωναν φόρο. (εκτός Φίλιπποι,
Κασσάνδρεια και Δίον) με χρήση του ιταλικού δικαίου εξίσωσης με τις πόλεις της
Ιταλίας.
Ομόσπονδες πόλεις είχαν ευνοϊκή μεταχείριση με κάποια προνόμια
Στην πλειοψηφία τους οι πόλεις παρέμεναν υποτελείς
Σε ελάχιστες είχε παραχωρηθεί το καθεστώς της ελεύθερης πόλης (Σπάρτη)
και σε ακόμα λιγότερες της ελεύθερης και αφορολόγητης πόλης

Η κατάργηση των ορίων πόλης-κράτους σελ. 223

28
 1) Η κλασική πόλη ήταν μια αυτάρκης μονάδα με ένα αστικό και περιαστικό
ζωτικό χώρο(αγροτική περιφέρεια), δικό της νόμισμα και οικονομία. Κάτω
από τη ρωμαϊκή κυριαρχία η αυτονομία της πόλης-κράτους είναι στην
πράξη μια ψευδαίσθηση. Οι ρωμαϊκές επεμβάσεις στο ελληνικό τοπίο
καταργούν στην πραγματικότητα τα στενά όρια της πόλης-κράτους και
συνδέουν τις πόλεις μεταξύ τους. (Υδραγωγεία, κτηματογραφήσεις
αγροτικών δικτύων) εξαλείφουν τις μεταξύ τους διαχωριστικές γραμμές για
την αποτελεσματικότερη εκμετάλλευση των αγροτικών περιοχών.
Σημαντικό είναι το οδικό δίκτυο που συστηματικά κατασκευάζεται από τους
Ρωμαίους. (Εγνατία οδός).
2) Το σπουδαιότερο βήμα κατάργησης των ορίων της πόλης-κράτους
συντελείται με αργούς ρυθμούς από τη βάση της κοινωνίας.
Ενώ η άρχουσα τάξη συντηρεί τους πατροπαράδοτους θεσμούς
οι απλοί άνθρωποι απομακρύνονται σταδιακά από αυτές τις αξίες.
Η ιδιότητα του πολίτη μιας πόλης έχει πλέον ελάχιστη βαρύτητα, ο
άνθρωπος συνειδητοποιεί ότι υπάρχουν πανανθρώπινες ανησυχίες και μια
κοινή αναζήτηση λύτρωσης. Επέρχεται έτσι η σιωπηλή ρήξη των ορίων της
κλασικής πόλης.

Τα κοινά σελ. 225

ΚΟΙΝΑ = οργανισμοί που συστάθηκαν με πρωτοβουλία των πόλεων
Ευνοήθηκαν από τις ρωμαϊκές αρχές (αρκετά επαρχιακά κοινά)
Κοινό των Αχαιών

Η λατρεία των Ρωμαίων αυτοκρατόρων

Απόδοση θεϊκών τιμών στον αυτοκράτορα, απεικόνισή τους με σύμβολα θεοτήτων
με τις οποίες εξομοιώνονται
Σε μέλη του αυτοκρατορικού οίκου
Και στην προσωποποίηση της Ρώμης

Εκρωμαϊσμός του ελληνικού πληθυσμού σελ. 227

Η ελίτ των ελληνικών πόλεων βασιζόταν στους Ρωμαίους και αντλούσε τα
προνόμιά της απ’ αυτούς. Αυτοί οι άνθρωποι υπήρξαν οι βασικοί φορείς του
εκρωμαϊσμού της ελληνικής κοινωνίας.

29
 Εκρωμαϊσμός: Δεν πρόκειται για πλήρη αφομοίωση αλλά για σταδιακή αποδοχή
ρωμαϊκών στοιχείων σε ορισμένες εκφάνσεις του βίου τους. Η αποδοχή ήταν
συνειδητή προσπάθεια οικειοποίησης προνομίων για την επιβίωσή τους και
άλλοτε διείσδυση πολιτισμικών στοιχείων που οφειλόταν στην επαφή των δύο
κόσμων.
1) Διάδοση του δικαιώματος του Ρωμαίου πολίτη δηλ. κάτοχοι της πολιτείας (οι
επιφανέστεροι έλληνες)
2) Tria nomina (τρία στοιχεία ονόματος) Όνομα, όνομα γένους, παρωνύμιο.
Με το διάταγμα Constitutio Antoniniana (Κονστιτούτιο Αντονινιάνα) του
Καρακάλλα χορηγήθηκε σε όλους τους ελεύθερους κατοίκους το δικαίωμα του
Ρωμαίου πολίτη. (211/212 π.Χ.).

Ελλληνική πνευματική κληρονομιά σελ. 229

Ο ελληνικός πολιτισμός ήταν βαθιά ριζωμένος ώστε δεν μπορούμε να μιλάμε

για αφομοίωση του ελληνικού στοιχείου από το ρωμαϊκό.

Οι πόλεις διατήρησαν την παλιά εσωτερική οργάνωση, το γυμνάσιο παρέμενε

στο κέντρο της δημόσιας ζωής, τα κείμενα συντάσσονταν στην ελληνική
γλώσσα που ήταν η καθομιλουμένη.

Οι Ρωμαίοι δεν θέλησαν να υπονομεύσουν τον ελληνικό πολιτισμό πολλοί

έγιναν δέκτες και φορείς της ελληνικής παιδείας.
Ρωμαίοι ηγεμόνες (2ος αιώνας) συνειδητά χρησιμοποίησαν στοιχεία του
ελληνικού πολιτισμού για να συντάξουν και να εδραιώσουν την πολιτική τους
προπαγάνδα. (Ίδρυση του Πανελληνίου από τον Αδριανό) (διεξοδικά τι ήταν
αυτό
Αδριανός = φιλέλληνας το ίδιο και οι Αντωνίνοι.

30
 Β΄ Σοφιστική ΣΕΛ. 229-230
Η πνευματική αναγέννηση της εποχής των Αντωνίνων κορυφώθηκε στη Β΄
Σοφιστική με κυρίαρχο στοιχείο τον αρχαϊσμό, την αναδρομή και
εντρύφηση στο ένδοξο ελληνικό παρελθόν, αναβίωση αρχαίων ελληνικών
μύθων και παραδόσεων, φτάνοντας ως την αρχαιολατρία.

Αυρήλιος=επηρεασμένος από τους Στωϊκούς. Αναπτύχθηκαν φιλοσοφικά

ρεύματα που ανάγονται στους σκεπτικιστές (επικούριοι) και
νεοπλατωνιστές (Πλάτωνας).

ΥΣΤΕΡΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ
Μετά την πνευματική αναγέννηση βαρβαρικές ορδές εισβάλλουν και λεηλατούν τις
πόλεις βόρεια και ανατολικά συν τις εσωτερικές ανωμαλίες λόγω της καταπίεσης των
πόλεων οδηγούν σε
γενικευμένη οικονομική κρίση τον 3ο αιώνα που μαστίζει ολόκληρη την
αυτοκρατορία.
Το αυτοκρατορικό καθεστώς εξελίσσεται σε δεσποτεία = ολοκληρωτική
υποταγή στον αυτοκράτορα
Οι πόλεις αναλαμβάνουν οι ίδιες την προστασία τους
Ανατροπή της παραδοσιακής αριστοκρατίας
Άνοδος νέων κοινωνικών δυνάμεων που κατέχουν πλούτο
Καταλαμβάνουν αξιώματα από κατώτερα κοινωνικά στρώματα δούλων,
απελεύθερων
(Διοκλητιανός=γιος απελεύθερου) αναδιοργάνωσε το στρατό και το κράτος
Εισάγει το θεσμό της τετραρχίας
(Τι ήταν η τετραρχία?)
Ήταν η συγκυριαρχία δύο Αυγούστων και ο καθένας βοηθείται από έναν
Καίσαρα. Καθένας από τους τετράρχες έχει δική του πρωτεύουσα, δικό του
διοικητικό μηχανισμό, και δικό του στρατό.
Αρχίζουν να στρατολογούνται μισθοφόροι.
Οι μεταρρυθμίσεις του Διοκλητιανού, δεν έλυσαν τα προβλήματα της
αυτοκρατορίας που οδηγήθηκε σε εμφύλια σύρραξη μεταξύ των τετραρχών
όπου τελικός νικητής αναδείχθηκε ο ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ εγκαθιδρύοντας
ΑΠΟΛΥΤΑΡΧΙΚΗ ΜΟΝΟΚΡΑΤΟΡΙΑ
ΤΕΛΟΣ Α ΤΟΜΟΥ ΝΑ ΔΙΑΒΑΣΤΕΙ ΟΠΩΣΔΗΠΟΤΕ Η ΜΟΣΣΕ

31