ΓΙΑ ΤΗ ΜΑΘΗ∑Η ΤΟΥ ΠΑΙ ΙΟΥ

Την Κυριακή 11/10/92 δηµοσιεύσατε στην εφηµερίδα σας άρθρο του κ ΑΓΓΕΛΗ
σχολικού συµβούλου µε θέµα “τα προβλήµατα της ζωής και η µάθηση του παιδιού".
θα ήθελα να κάνω µια παρέµβαση πάνω στο περιεχόµενο αυτού του άρθρου.
Λέει ο κ ΑΓΓΕΛΗΣ:
"Αυτό το συγκρότηµα των πέντε λογικών ενεργειών, κύρια µαθηµατικών, αποτελεί τον
εσωτερικό λογικό µηχανισµό του ατόµου κατά τη διαδικασία της µάθησης για την απόκτηση
γνώσεων και δεξιοτήτων".
Αναφέρει δηλ ο κ ΑΓΓΕΛΗΣ
• την ταυτότητα: α=β=γ, ή γ=β=α
• τους λογικούς συνδυασµούς για το ίδιο αποτέλεσµα
• την ταυτόσηµη λογική ενέργεια α-α=0
• και την ταυτίζουσα πράξη (επαναλαµβανόµενο ποιοτικό στοιχείο)
αλήθεια αλήθεια=αλήθεια

Είναι φανερό ότι πρόκειται για τον τρόπο σκέψης της µεταφυσικής µεθόδου,που όργανό
της ή η επιστηµονική έκφρασή της είναι η Τυπική Λογική.
Μάλιστα αυτός ο τρόπος σκέψης περιλαµβάνει και άλλα στοιχεία ή νόµους:
• Τον νόµο της αντίφασης(κάθε πράγµα ή έννοια δεν µπορεί ν αντιφάσκει µε τον εαυτό
του.Το A πχ δεν είναι δυνατόν να είναι Α και ταυτόχρονα όχι Α).
• Τον νόµο του αποκλεισµού του τρίτου(ανάµεσα σε δυο κατηγορούµενα αντίθετα µεταξύ
τους, µόνο το ένα ανήκει στο υποκείµενο, κάθε τρίτο αποκλείεται πχ ο αριθµός είναι ή
θετικός ή αρνητικός)
• Τον νόµο του αποχρώντος λόγου (Κάθε συλλογισµός, κάθε κρίση πρέπει να στηρίζεται
σε κάποιο Λόγο).

Η µεταφυσική βλέπει και αντιµετωπίζει τα πράγµατα και τα φαινόµενα του υλικού και
πνευµατικού κόσµου σαν αιώνιες και αµετάβλητες οντότητες, ίδιες πάντα µε τον εαυτό τους,
"ταυτές". Ακολουθώντας τους κανόνες της τυπικής λογικής µπορείς ν αντιµετωπίσεις τα
φαινόµενα µ ένα ναι ή ένα όχι. Μέσος όρος δεν χωράει. Αυτό δηλ που προχωρεί, που βρίσκεται
στο δρόµο της ανάπτυξης ,που βρίσκεται στη φάση της διαµόρφωσής του, δεν αξίζει τον κόπο για
έρευνα. Ο µεταφυσικός για να εξηγήσει τους δεσµούς των πραγµάτων, τις σχέσεις και τις
αλληλεπιδράσεις τους, προσπαθεί να βρει τις οµοιότητάς τους, τα κοινά τους στοιχεία και
παραµερίζει τις διαφορές.
Αυτός ο τρόπος σκέψης είναι µονόπλευρος, ακρωτηριάζει τη σκέψη του παιδιού και το
προτρέπει να βλέπει τον κόσµο σαν ένα σύνολο ξεκοµµένων, αµετάβλητων και µόνο µε µηχανικό
τρόπο συνδεµένων πραγµάτων και φαινοµένων.
Το παιδί που θα αρκεστεί σ έναν τέτοιο τρόπο σκέψης, θ αρκεστεί απλούστατα σε µια
επιφανειακή, ατελή, µονόπλευρη αφοµοίωση της πραγµατικότητας.
Σήµερα, στον αιώνα της θεωρίας της σχετικότητας και της κινητικότητας και
αλληλοδιείσδυσης των επιστηµών, είναι παράλογο να προτρέπουµε και να εκπαιδεύουµε τη
νεολαία σ έναν τέτοιο τρόπο σκέψης.

Οι νόµοι της Τυπικής Λογικής αντιµάχονται τόσο µεταξύ τους όσο και µε την
πραγµατικότητα.
Ο νόµος της ταυτότητας: α=α, ζώο=ζώο. Αυτό µπορεί να ισχύει όταν βλέπουµε τα
πράγµατα αποµονωµένα και αµετάβλητα όχι στην κίνησή τους και στη σχέση τους µε τον
υπόλοιπο κόσµο. Γιατί στην πραγµατικότητα απόλυτη ταυτότητα στη φύση δεν υπάρχει. Αυτή
είναι µόνο µια αφαίρεση. Κάθε πράγµα είναι κάθε στιγµή το ίδιο και διαφορετικό. Κάθε στιγµή
αλλάζει. Τα πάντα µεταβάλλονται από στιγµή σε στιγµή. Και όχι µόνον αυτό αλλά και σύµφωνα
µε τη θεωρία της σχετικότητας, γεγονότα που είναι ταυτόχρονα σε σχέση µε ένα σύστηµα
αναφοράς, δεν είναι ταυτόχρονα σε σχέση µε άλλο σύστηµα αναφοράς. ∆ηλ το ταυτόχρονο είναι
σχετικό, όχι απόλυτο. Το ίδιο και το ταυτόσηµο.
Εποµένως και ο δεύτερος νόµος, ο νόµος της αντίφασης (δηλ το α δεν είναι δυνατόν να
είναι α και ταυτόχρονα όχι α) δεν ισχύει στη φύση, όταν εξετάζουµε τα πράγµατα στην κίνησή
τους και στη σχέση τους. Αλλά όχι µόνον αυτό.
Βάζοντας η τυπική λογική το νόµο της αντίφασης δίπλα στο νόµο της ταυτότητας (α=α
και σε κάποια άλλη στιγµή α=όχι α), οµολογεί έµµεσα ότι τα πράγµατα και οι έννοιες έχουν µέσα
τους αντιφατικά στοιχεία. Ότι τα πράγµατα δεν είναι αµετάβλητα, τα ίδια πάντα µε τον εαυτό τους.
Ότι η ταυτότητα υπάρχει χάρη στο αντίθετό της, την ετερότητα. ∆ηλαδή η τυπική λογική µε τον
νόµο της αντίφασης αναιρεί τον νόµο της ταυτότητας.
 Ο νόµος του αποκλεισµού του τρίτου (ανάµεσα σε δυο κατηγορούµενα αντίθετα µεταξύ
τους, µόνο το ένα ανήκει στο υποκείµενο, κάθε τρίτο αποκλείεται), ισχύει κι αυτός όταν
εξετάζουµε τα πράγµατα αποµονωµένα, αµετάβλητα, πχ λέγοντας ότι ο αριθµός είναι ή θετικός ή
αρνητικός οµολογούµε ότι είναι και τα δυο, δηλ και θετικός και αρνητικός. Λέγοντας ότι τα
πρόβατα είναι ή µαύρα ή άσπρα οµολογούµε ότι είναι και µαύρα και άσπρα. Όταν η τυπική λογική
µας λέει ότι το Γένος (ζώο) αποτελείται από Είδη διαφορετικά µεταξύ τους (άλογο, σκύλος, φίδι
κλπ) παραδέχεται ότι η έννοια Γένος περικλείνει µέσα της στοιχεία διαφορετικά, στοιχεία που το
ένα αποκλείει το άλλο. Αλλά όχι µόνον αυτό.
Ο νόµος του αποκλεισµού του τρίτου αναιρεί τους δύο προηγούµενους που αναφέραµε.
Όταν µας καλεί να διαλέξουµε ανάµεσα σε δύο αντίθετα µεταξύ τους κατηγορούµενα, που
ανήκουν όµως στο ίδιο υποκείµενο, οµολογεί έµµεσα ότι το υποκείµενο τούτο απαρτίζεται από
αντιφατικά στοιχεία. Με άλλα λόγια: Αυτό που λέµε Ταυτότητα και Ετερότητα συνυπάρχουν
στην ίδια έννοια, ότι αποτελούν µια ενότητα, µια ενιαία έννοια και όχι δύο διαφορετικές.
Τα πράγµατα όσο και οι έννοιες που τα εκφράζουν είναι οντότητες σύνθετες.
Αποτελούνται από διαφορετικά βέβαια στοιχεία, αλλά αλληλένδετα, αλληλοσυµπληρούµενα.
Είναι οντότητες µε αδιάσπαστους δεσµούς µεταξύ τους, οντότητες που καθορίζει η µια την άλλη,
που υπάρχει η µια για την άλλη και συνθέτουν ένα ενιαίο σύνολο, τον κόσµο µας.
Η τυπική λογική µπορεί να θεωρηθεί χρήσιµη για µια πρώτη επαφή µε την αλήθεια, για
µια επιφανειακή γνώση. Όµως η σκέψη δεν είναι µόνο ανάλυση, αλλά και σύνθεση. Ο χωρισµός
των πραγµάτων, η γενίκευση και η αφαίρεση πρέπει να συµπληρωθούν από την αντίληψη και
κατανόηση του κόσµου σαν ενότητας ,σαν κινούµενης ολότητας.
Ο εκπαιδευτικός οφείλει να εµφυσήσει στη νεολαία εκείνο τον τρόπο σκέψης που:
• Αντιµετωπίζει τον κόσµο (υλικό και πνευµατικό) σαν ένα ενιαίο και αδιάσπαστο σύνολο.
Βλέπει τα πράγµατα και τα φαινόµενα να συνδέονται µεταξύ τους, να εξαρτιώνται το ένα από
το άλλο, να αλληλοκαθορίζονται.
• Βλέπει τα πράγµατα και τα φαινόµενα σε µια κατάσταση που βρίσκεται σε συνεχή κίνηση,
σε διαρκή αλλαγή, σε αδιάκοπη ανανέωση και εξέλιξη.
• Βλέπει την ανάπτυξη και εξέλιξη των πραγµάτων όχι σαν απλή -ποσοτική- αύξησή τους
που δεν αλλάζουν την ποιότητα του πράγµατος, αλλά σαν µια εξελικτική διαδικασία που
καταλήγει αναπόφευκτα σε ριζικές, ποιοτικές δηλ αλλαγές.
• Βλέπει την αντίφαση σαν καθολική ιδιότητα των πραγµάτων και των φαινοµένων.

Λέει ο κ ΑΓΓΕΛΗΣ: "Και αυτό γιατί οι γνώσεις δεν είναι αντίγραφα της πραγµατικότητας,
αλλά αφοµοιώσεις της πραγµατικότητας σε µεταµορφωτικές (ανασυνθετικές) λογικές
διαρθρώσεις." Και παρακάτω: "...συµπερασµατικά, να διαµορφώσουµε άτοµα ικανά να επινοούν
και να ανακαλύπτουν τα µυστικά της ζωής και της φύσεως...".
∆ηλ η λογική διάρθρωση της γνώσης µας δεν είναι αντίγραφο (κατά προσέγγιση) της
πραγµατικότητας;
Η λογική πχ της διαδοχής των εποχών, η γνώση µας ότι µετά το καλοκαίρι ακολουθεί το
φθινόπωρο και µετά το φθινόπωρο ο χειµώνας, δεν είναι αντικειµενική λογική, αντικειµενική
πραγµατικότητα, ∆ηλ αυτή η λογική είναι η "µεταµορφωτική (ανασυνθετική) λογική διάρθρωση
του ανθρώπου που αφοµοιώνει την πραγµατικότητα" και στην αντικειµενική πραγµατικότητα
συµβαίνει κάτι άλλο, µη λογικό, παράλογο; Μήπως δηλ στην πραγµατικότητα µετά το καλοκαίρι
δεν ακολουθεί το φθινόπωρο και το φθινόπωρο... Αλλά αρκετά.

Στη σκέψη του κ ΑΓΓΕΛΗ φανερώνεται η µέθοδός του: η τυπική λογική, η µεταφυσική.
Η ανθρωπότητα (η κοινωνία γενικά) και η επιστήµη της από πολύ καιρό τώρα έχει µάθει
ν αφοµοιώνει την πραγµατικότητα σαν αντικειµενική πραγµατικότητα που διέπεται από νόµους.
Ότι στη φύση και στην κοινωνία κυριαρχεί η νοµοτέλεια, η ανεξάρτητη απ τη συνείδηση του
ανθρώπου, και ότι ο άνθρωπος µε τη συνείδησή του, µπορεί µόνο ν αντανακλά, ν αφοµοιώνει
κατά προσέγγιση αυτή την αντικειµενική πραγµατικότητα, και συνεχώς να την αντανακλά και
µε περισσότερη ακρίβεια. Και ακριβώς αυτή η συνεχώς και πιο ακριβέστερη αντανάκλαση της
πραγµατικότητας είναι που φτιάχνει όλο και πιο ικανό τον άνθρωπο όχι να επινοεί τα µυστικά
της ζωής και της φύσης, αλλά να εφαρµόζει όλο και πιο συνειδητά και πιο σκόπιµα αυτή
τη γνωσµένη νοµοτέλεια της φύσης και να κυριαρχεί και να ελευθερώνεται όλο και πιο
πολύ µέσα στη φύση και στην κοινωνία. Ό,τι λογικό, ό,τι δηµιουργικό περιέχει η συνείδηση
του ανθρώπου, είναι µόνο αφοµοιώσεις, αντανακλάσεις της αντικειµενικής πραγµατικότητας. Και
οι πιο αφηρηµένες και "καθαρές" λογικές έννοιες, δεν ξεφεύγουν απ αυτόν τον κανόνα.
Η έννοια πχ αριθµός. Είναι ασφαλώς µια "επινόηση" κάποιου σοφού. Αλλά µόνο αν τον
δούµε ξεκοµµένο απ την κοινωνία και την εξέλιξή της, Αυτός όµως που θα σκεφτεί έτσι, ξεχνά ότι
για να µπορέσει ο σοφός να µετρήσει, χρειάστηκε µια ικανότητα αφαίρεσης από όλες τις άλλες
ιδιότητες των πραγµάτων και συγκράτησης µόνο του ποσοτικού στοιχείου τους. Και αυτή την
ικανότητα αφαίρεσης την απόκτησε η ανθρωπότητα µάσα σε µια µακριά σειρά χιλιετιών δράσης
και αντίδρασης µε τη φύση, εµπειρίας Αν το δούµε έτσι τότε προβάλλει η έννοια αριθµός σαν
αφοµοίωση και άντληση της λογικής της φύσης µε την πράξη του ανθρώπου.

Οι εκπαιδευτικοί λοιπόν πρέπει να διαµορφώσουν άτοµα όχι "ικανά να επινοούν και

να ανακαλύπτουν τα µυστικά της ζωής και της φύσης" αλλά ικανά να αφοµοιώνουν, να
εµβαθύνουν στη γνώση της αντικειµενικής λογικής της πραγµατικότητας από την
ανθρωπότητα, να προχωρούν προς τη βαθύτερη και πλατύτερη αντικειµενική
νοµοτέλεια, να "εισχωρούν" στη φύση και στην κοινωνία όχι σαν ξεκοµµένα άτοµα που
"επινοηµένα" και "ανθρώπινα" θα επιδιώξουν να επιβάλλουν τη δική τους “λογική" και
"επιτυχία", αλλά µε σκοπό να κυριαρχήσουν σ αυτή την αντικειµενική νοµοτέλεια, την
αντικειµενική λογική, µε µέσο την γνώση της, σαν ΜΕΛΗ ΚΑΙ ΟΡΓΑΝΑ ΤΗΣ
ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΠΟΙΗΜΕΝΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΤΑΣ.

Λέγοντας ο κ ΑΓΓΕΛΗΣ ότι "ο άνθρωπος για να ζήση, οφείλει να προσαρµόζεται τόσο
στο φυσικό περιβάλλον που είναι σχετικά σταθερό, όσο και στο µεταβαλλόµενο διαρκώς
κοινωνικό περιβάλλον", ξεχνά ότι ο άνθρωπος όχι µόνον προσαρµόζεται στο φυσικό και
κοινωνικό περιβάλλον αλλά και κυρίως δηµιουργεί αυτό το περιβάλλον. Αν κάτι τον
ξεχώρισε απ τον υπόλοιπο ζωικό κόσµο ήταν αυτή ακριβώς η δηµιουργία. Και αυτή η
έννοια της δηµιουργίας, είναι τελείως διαφορετική απ την έννοια της επινόησης. Αυτό ο καθένας
το καταλαβαίνει.
Λέει ο κ ΑΓΓΕΛΗΣ: "Κάθε πρόβληµα της ζωής διασαλεύει την ισορροπία του ατόµου σε
σχέση µε το περιβάλλον του και υποκινεί τη διαδικασία της µάθησης, µέχρι να βρεθεί η λύση και
επέλθει πάλι η ισορροπία, η οποία και πάλι θα διασαλευτεί µε νέα προβλήµατα".
Αλλά όσο το πρόβληµα διασαλεύει την ισορροπία, άλλο τόσο και την αποκαθιστά. Γιατί
για να υπάρξει πρόβληµα, θα πεί ότι διασαλεύτηκε η ισορροπία, και η συνειδητοποίηση του
προβλήµατος είναι το πρώτο βήµα για την αποκατάσταση της ισορροπίας.
Βλέπουµε εδώ πάλι, πόσο η χρησιµοποίηση εννοιών µονόπλευρων και απόλυτων, όπως
ισορροπία - µη ισορροπία, είναι ανεπαρκής για να βοηθήσει στην κατανόηση τέτοιων
προβληµάτων, όπως η σχέση του ανθρώπου και του περιβάλλοντος του.

Γιώργος Παπανικολάου
Λάρισα (Καρδίτσης 48)

(Στάλθηκε στην εφηµερίδα "Ελευθερία" Λάρισας τον Οκτώβρη του 1992, αλλά δεν
δηµοσιεύτηκε).