MUKAVEMET

ARTIRICI LEMLER
Malzemenin makanik zellikleri metalurjik
yaplarna baldr.
Metalurjik yap ise kimyasal bileim ile malzemeye
uygulanan mekanik ve sl ilemle deitiinden
dolay olarak malzemenin mekanik zelliklerinin
bu faktrlere de bal olduu sylenebilir.

Malzemenin Mukavemeti;
a) Kimyasal Bileim
b) Metalurjik Yap seitirilerek arttrlabilir
Malzemelerin Mukavemet Arttrc lemleri:

1. Alam Sertletirmesi
2. kelme Sertletirmesi
3. Dispersyon Sertletirmesi
4. Souk lem
5. Tane Boyutunu Kltme
6. Deformasyon Yalanmas
7. Martenzitik Dnm
8. Radyasyonla Sertletirme

Alam Sertletirmesi
Alam sertletirmesi kimyasal bileimin deitirilmesi
ile mukavemet arttrlmas ilemi olup, alam
elementinin saf metal iinde eriyip tek fazl bir yap
oluturmas halinde kat eriyik sertletirmesi, ikinci bir
faz oluturmas halinde ikinci faz sertletirmesi, olarak
isimlendirilir.
Kat Eriyik Sertletirmesi
Herhangi bir saf metale, matris yaps iinde eriyen atomlarn
ilavesiyle elde edilen kat eriyikler iki eittir.
Bunlar;

A) Yeralan Kat Eriyii
B) Arayer Kat Eriyiidir.
Yer Alan Kat Eriyii
Saf metal atomlar ile ilave esilen alam elementi atomlarnn
boyutlar biribirlerine uygunsa, kristal iinde eriyten atomlar
eriten atomlarn yerini alabilirler. Bu eit kat eriyie yer alan
kat eriyii denir.
Arayer Kat Eriyii
Eer kristal iinde eriyen atomlar, eriten atomlardan ok
kkse bu durumda eriyen atomlar,eriten atomlarn
oluturduu kristalin matris iindeki atomlararas boluklar
yerleirler. C,N,O,H ve B bu cins eriyen atomlar olup,
szkonusu elementlerin saf metallerle yapt kat eriyik, arayer
kateriyii olarak isimlendirilir.
Hume-Rothery Kaideleri:
Farkl iki metal atomunun birbiri iinde her oranda eriyerek
yeralan kat eriyii yapabilme sartlar Hume Rothery
kaideleri olarak bilinir.

1. Eriyen ve eriten atom boyutlar arasndaki fark %15den az
olmaldr.
2. Farkl iki metalin birbiri iinde her oranda eriyebilmesi
ayn kristal yapsna sahip olmalar halinde mmkndr.
3. Elektronegativiteleri birbirine yakn olan metaller yeralan
kat eriyii yapabilirler.
4. Eriyen ve eriten metal atomlarnn valansslar ayn
olduunda her oranda bir biri iinde eriyerek, kat eriyik
yapabilirler.
Kat eriyikler saf metallere gre daha yksek mukavemete
sahiptirler.

Kat eriyik sertlemesi sonucunda malzemenin akma
mukavemeti artar.

Kat eriyik yapan alam elementleri genellikle sreksiz
akma olayna da sebep olurlar.
Alam elementi konsantrasyonu ile kat eriyik mukavemetinin
deiimi;
C K
c i a
+ =o o
a
o
: Kat eriyiin akma mukavemeti
i
o
c
K
C
: Saf matrisin i srtnme gerilmesi
: Malzeme sabiti
: Alam elementinin konsantrasyonu
kinci Faz Sertletirmesi
kinci faz sertlemesi, genellikle kat eriyik sertlemesine
eklenebilir. ki fazl alamlarda, ikinci faz matris faz iinde
blgesel i gerilmeler oluturmas nedeniyle alam mekanik
zelliklerini etkilemektedir.
2 2 1 1
_
o o o f f + =
2 2 1 1
_
c c c f f + =
Eit Gerilme Durumu
Eit Eit Birim ekil Deitirme
Durumu
kelme Sertlemesi
kelme sertlemesi, ikinci fazn kk tanecikler halinde
matris faz iinde kelmesinin saland alam sistemlerinde
mukavemet artrmada kullanlan en nemli sertletirme
yntemlerinden biridir.
kelme Sertlemesi Kademede Yaplr
1)Solsyona Alma

2) Su Verme

3) Yalandrma


Dispersiyon Sertlemesi
Bu sertletirme ilemi prensip olarak kelme sertletirmesinin
ayndr. kelme sertletirmesinin dispersiyon
sertletirmesinden fark, kelme sertletirmesinde ikinci fazn
kat eriyikten kerek tabii olarak olumas, dispersiyon
sertlemesinde ise ikinci fazn ince tanecikler halinde matris
faz oluturan malzeme iinde fiziksel olarak datlmasdr.

Matris ierisinde ok kk taneler halinde ikinci fazn
bulunmas durumunda malzemenin mukavemetinin artmassnn
nedenleri, deformasyon srasnda ikinci faz tanelerinin
dislokasyonlarn hareketini engellemeleri ve de malzemede
dislokasyon younluunun artmasna sebep olmalarndan
kaynaklanmaktaadr.
Souk lem
Souk ilem malzemeye plastik sekil verme yntemleriyle
uygulanr. Plastik ekillendirme hem dislokasyonlarn
hareketini salar, hemde yeni dislokasyonlarn oluumuna
sebep olur. Souk ilem sonunda mukavemetin artmas
deformasyon sertlemesi nedeniyledir. Deformasyon
sertlemesi, dislokasyonlarn birbirleri ve dislokasyonlarn
hareketini zorlatran eitli engeller ile etkileimi sonucunda
olur.
Souk lem
Souk ilem sonucunda malzeme yapsnda meydana gelen
dislokasyon younluunun malzemenin mukavemetine etkisi
aadaki bantyla hesaplanabilir.

2 / 1
o o o Gb
i p
+
=
= p
o
i
o
o
G
b

Plastik deformasyon gerilmesi

: Srtnme gerilmesi
: Kayma elastik modl
: bir sabit (0,3-0,6)
:Burgers vektr
:Dislokasyon younluu
Tavlama:Tavlama ile yksek scaklkta bir sre tutulan
malzemenin souk ilem yaps bozulur. Malzeme yapsnn
deiimini
a) toparlanma,
b)yeniden kristalleme
c) tane bymesi
olarak safhada gerekleir.
Toparlanma:
Bu safhada souk ilenmi malzemedeki dislokasyonlar yeni bir
dzene girer. Bu dzen dislokasyonlarn daha dk enerjiye
sahip olduklar durum olup, poliganizasyon olarak isimlendirilir.
Yeniden Kristalleme:
Bu safhada dislokasyon ieren toparlanm taneler kaybolur ve
yerine yeni taneler ekirdeklenir. ekirdeklenme genellikle hatal
blgelerde, tane snrlarnda meydana gelir.

Yeniden kristalleme scakl, malzemenin pratik olarak bir saat
iinde %50sinin yeniden kristalletii scaklktr. Ve yaklak
olarak malzemnin ergime scaklnn 13 ile 12si arasndadr.
Malzemenin yenhiden kristalleme scakl sabit olmayp souk
ilem miktar, kimyasal bileim, ilk tane boyutu, tav sresi,
malzemenin ergime scakl eitli faktrlere baldr.
Tane Bymesi
Yeniden kristalleen taneler, tavlama scaklnda uzun sre
tutulursa veya yeniden kristalleme scaklnda uzun sre tutulursa
veya yeniden kristalleme scaklnn stndeki scaklklarda
tavlanrsa yaynma ile zamanla byrler. Tane bymesi tavlama
sresi ve scakla baldr.
Tane Boyutunu Kltme
Tane boyutunu klterek bir malzemenin mukavemetii
arttrlabilir. Tane boyutunu hzl soutma veya eitli teermo-
mekanik ilemlerle kltmek mmkndr. Tane boyutu
kltme ile malzemenin mukavemetinin artmas u sebeple
olur.
a) Tane snrlar kaymay nler
b)Deformasyon srasnda taneler arasnda uyum saalamak,
Tane Boyutu ve akma arasndaki iliki;
2 / 1
+ = kD
i a
o o
a
o
i
o
k
D
Akma Mukavemeti
Srtnme Gerilmesi
Sabit
Tane Boyutu
Alt Tane Boyutunun Mukavemete Etkisi
ok taneli malzemelerde, tanelerin birletii blgeler olarak
tanmlanan tane snrlar,dzensiz atom yapsna sahip 2-3
atomlar aras mesafe kalnlnda olan gei zonlardr.Taneler
arasndaki kristallografik ynlenmeye bal olarak byk al
tane snrlar ve kk al tane snrlar olmak zere iki tr tane
snr tanmlanabilir.
D
b
= u
Kristalin bir malzemede,atomlar kristal yapdaki boluklarn
minimum olaca ekilde dizilmilerdir. Atomlarn bu
diziliinde oluan hatalara istif hatalar denir. Yksek oranda
istif hatas ieren metallerde deformasyon sertlemesi hz
yksektir ve tavlama srasnda tavlama ikizleri, kolaylkla
oluur.
Alt Tane Boyutunu Etkileyen Faktrler
Deformasyon scakl
Deformasyon hz
Deformasyon miktar
Deformasyonda uygulanan gerilme
Taneler iinde, dislokasyonlarn kk al snrlar yaparak
oluturduu hcre veya alt tane yaps, malzemenin oda
scaklndaki mekanik zelliklerini etkiler. Hcre veya alt tane
boyutu kldkce malzemenin oda scaklndaki akma gerilmesi
artar.
a
i a
k

+ = o o
/
a
o
i
o
k
Akma Mukavemeti
Srtnme Gerilmesi
Malzeme Sabiti
Tane Boyutu

a
Malzeme Sabiti (=1)
Deformasyon Yalanmas
Metalik malzemelerin souk deformasyondan sonra genellikle
dk scaklklarda tavlanmas veya oda scaklnda uzun sre
bekletilmesi sonucunda akma ve ekme mukavemetlerinin artmas,
snekliinin azalmas olay deformasyon yalanmas olarak
adlandrlr. Souk deformasyon sonucu giderilmi olan akma
olay , yalanma sonunda tekrar grlr.
Deformasyon yalanmasnn uygulanmasnn uygulamada
nemi ok byktr. zellikle yumuatma tasv yaplm az
karbonlu elik saclarda derin ekme ilemleri srasnda,
sreksiz akma olay sebebi ile malzeme yzeyinde przler
olutuundan deformasyon yalanmas, istenmeyen bir olaydr.
elikte deformasyon yalanmas veya sreksiz akma olayn
gidermek veya geciktirmek iin yaplan ilemler;
a) Ferrit faznda znm C ve N miktarn azaltmak
amac ile, kuvvetli karbr ve nitrr yapc elementleri
elik retimi srasnda ilave etmek.
b) Yumuatma tavndan sonra kk deformasyon
oranlarnda (%0,5-%1,5) souk haddelemek ve hemen
kullanmak.
c) zel sl ilem yapmak
Portevin-Le Chatelier Etkisi
Deformasyon yalanmas, ekme grafiinde, deformasyon
sresince , devaml olarak sreksiz akma olayndaki gibi zik
zaglarn olumas ile ilgilidir. Bu dinamik deformasyon yalanmas
olay Portevin-Le Chatelier etkisi olarak isimlendirilir.
Martensitik Dnm
Yaynmasz kayma tipi bir dnm olan martensitik
dnm baz demird alamlara ve genellikle
eliklere uygulanan sertletirme ilemlerinden biridir.
Martensitik dnmn mukavemet arttrmadaki etkisi
en belirgin olarak Fe-C alamlarnda grlr.
Radyasyonla Sertletirme
Radyasyonla sertletirme, esasnda radyasyon etkisi ile
malzemenin kristal yapsnda nokta hatalar
oluumunun sonucudur.
Radyasyonla Sertletirme Yntemleri
a) Ntron Radyasyonu
b) o-taneleri radyasyonu
c) |-nlar radyasyonu
d) v nlar radyasyonu