Konfilikt Vo MK MK

1
Sandra Ismanovski
KONFLIKTOT VO REPUBLIKA MAKEDONIJA 2001:
TERORIZAM ILI BORBA ZA PRAVA?
Sandra Ismanovski KONFLIKTOT VO REPUBLIKA MAKEDONIJA 2001: TERORIZAM ILI BORBA ZA PRAVA? Izdava~ Fondacija Institut otvoreno op{testvo - Makedonija Za izdava~ot Vladimir Mil~in Lektor Blagojka Zdravkovska Dizajn, podgotovka i pe~at Koma Skopje Tira` 500
CIP - Katalogizacija vo publikacija Nacionalna i univerzitetska biblioteka Sv. Kliment Ohridski - Skopje 316.485.26(497.7)2001 323.1(497.7)2001 ISMANOVSKI, Sandra Konflikt vo Makedonija 2001: terorizam ili borba za prava? / Sandra Ismanovski - Skopje: Fondacija Institut otvoreno op{testvo - Makedonija, 2008. - 80, 76 str.; 24 sm Nasl. str. na pripe~ateniot tekst: Konflikti n Republikn e Maqedonis 2001: Terrorizm apo luft pr t drejta? / Sandra Ismanovski. - Obata teksta me|usebno pe~ateni vo sprotivni nasoki. - Fusnoti kon tekstot ISBN 978-9989-185-67-0 1. Ismanovski, Sandra: Konflikti n Republikn e Maqedonis 2001 a) Voeni konflikti Makedonija 2001 b) Makedonija Etni~ki odnosi - 2001 COBISS.MK-ID 72432650
Na moite roditeli Katerina i Fikri, so qubov
EDEN POINAKOV VOVED
KOMPIRITE OD TANU[EVCI
Mart 2001: Dopisnikot za Balkanot, Pol Vud, izvestuva za glavnite vesti na Bi-bi-si: Makedonskata armija se odnesuva polo{o otkolku srpskata na Kosovo - raskaùva begalka od Tanu{evci, majka na pet deca. Vud zaklu~uva: Za selanite od Tanu{evci i za borcite na ONA, ova e edna vojna za samoodbrana koja odamna trebalo da po~ne, a zapo~na bidej}i eden den makedonskite bezbednosni sili otidoa predaleku i ubija mlad selanec dodeka sade{e kompiri na niva 1 Selo, ili poto~no oblast od rasfrleni selca na makedonskata granica vo delot so Kosovo, Tanu{evci broi okolu 700 ìteli, vo 160 albanski semejstva. Locirano vo visokite planinski predeli, na srt {to sega e pogran~en, se nao|a vo neposredna blizina na Pre{evskata Dolina i nedaleku od kopnenata bezbednosna zona me|u Kosovo i Ju`na Srbija. Iako e samo na 24 kilometri od Skopje, poradi patot se ~ini deka seloto e zna~itelno podale~no. Mi be{e potreben cel ~as za da stignam
1 BBC news, 7 mart 2001 (internet: http://www.balkanpeace.org/hed.archive/mar01/ hed2754.shtml) Ova e prvata storija objavena od stranski medium za po~etokot na konfliktot vo Makedonija
do tamu, i toa so terensko vozilo. Vo polo{i vremenski uslovi, te{ko deka voop{to bi se stignalo. Na samiot vlez vo seloto stojat nekolku ìteli. Qubopitno se pribliùvaat, pra{uvaat dali sum od nekoja humanitarna organizacija i dali sum dojdena da im pomognam2. Im objasnuvam deka se obiduvam da napi{am nekakov nau~en trud i deka, za àl, toa obi~no nikomu leb ne mu nosi. Edni nezainteresirano si zaminuvaat, drugi se nasmevnuvaat i sakaat da razgovaraat. Iznenadeni se {to nekoj Slavomakedonec do{ol do nivnoto selo za da se interesira za nivnite problemi. Toa mnogu retko se slu~uva. Na problemite im nema kraj, otsekoga{ sme gi imale i mnogu te{ko ìveeme - veli eden postar ìtel. Dràvata ni{to ne investirala vo ovaa oblast - dodava toj. Gi pra{uvam od {to ìveat. Velat imaat ovci, kravi, nekolku kowi, a se zanimavaat i so zemjodelstvo, odgleduvaat kompiri, ni{to drugo. Nikoj ne do{ol vo seloto da ni objasni {to drugo bi moèle da odgleduvame, kako da go podobrime proizvodstvoto na kompiri, ili ednostavno kako bi moèle podobro da ìveeme vo vakvi klimatski uslovi. Vo seloto nema nikakva zdravstvena ustanova, nema nitu lekar. Kaùvaat deka vo izminatite tri godini tri èni po~inale pri poroduvawe zatoa {to nemalo so {to da stignat do Skopje. Velat i deka ima mnogu bolni, osobeno vo zimno vreme. Koga }e padne sneg, obi~no se sozdava pokrivka od dva do tri metri i celosno go ote`nuva dvièweto. Mnogumina od ìtelite, vo zima se preseluvaat podolu, vo Ara~inovo ili, pak, vo nekoe od kumanovsko-lipkovskite sela - koj kade ima rodnini i prijateli. Dodavaat deka se potrebni devet ~asa odewe pe{ki za da se stigne do Skopje, a avtobuski linii nema. Pred nekolku godini ARM izgradi eden pat, za svoi potrebi, toa malku go olesni patuvaweto, no ni{to ne e izgradeno ottoga{. Najbliskata zdravstvena ustanova im e vo Vitina, vo ju`no Kosovo, zatoa i baraa otvorawe grani~ni premini, no ete, s u{te ni{to od toa. Nekoi so nostalgija se prisetuvaat na porane{na Jugoslavija, ne poradi ,bratstvoto i edinstvoto, tuku zatoa {to vo toa vreme imale mnogu pogolema sloboda na dvièwe. Re~isi sekoja nedela odele na pazar vo Vitina, i bez
2 Poseta na Tanu{evci, razgovor so ìtelite, oktomvri 2003 godina
problemi kontaktirale so selanite od Mijak, Kovic, Qubi{ta, Debalde - planinski sela koi sega se na drugata strana od granicata. Site brakovi do neodamna se sklu~uvale me|u semejstvata na ovie sela. Moète li da zamislite nekoj od Tanu{evci da dojde do Skopje za da pobara èna, pa toa voop{to ne e prakti~no - mi kaùva eden mlad ~ovek. Po raspa|aweto na Jugoslavija, naedna{ bea odvoeni edni od drugi, te{ko bilo da se pomine granicata, da se otide do drugiot kraj za da se poseti semejstvoto. No, ete nekako se snao|avme. So potpi{uvaweto na Dogovorot za granicata, rabotite stanaa u{te pote{ki. Ima mnogu mladi koi ìveat na 100 metri od ednata ili drugata strana na granicata, a ne moàt da dobijat makedonsko dràvjanstvo i so toa legalno da ja preminat granicata. Ovoj problem postoi i denes- velat ìtelite. Imaat poplaki na te{kata ekonomska situacija, odvaj spojuvame kraj so kraj, i dodavaat Slavomakedoncite sigurno nemaat takvi problemi. Nikoj ni{to ne im dava na ovie lu|e. Jas kako pratenik, ne znam kako da iznajdam na~ini za da im pomognam. Odvreme-navreme, nekoja humanitarna organizacija }e dade ne{to za semejstvata. Poslednoto ne{to {to go dobija be{e bra{no, {e}er, zejtin i takvi osnovni raboti. Nikoj ne zboruva za toa kako ìveat ovie lu|e - raskaùva pratenikot od NDP, Xezair [a}iri, popoznat vo seloto kako komandant Hoxa, porane{en pripadnik na ONA3. Na pra{aweto do ìtelite zo{to nitu edna od albanskite partii na vlast ne napravila ni{to za da im pomogne, odgovorot e re~isi ednoglasen: Ne nosime dovolno glasovi. Ova mislewe go deli i pratenikot [a}iri, koj doobjasnuva: Celta na partiite e da dobijat {to pove}e glasovi za da dojdat na vlast, i iznao|aat na~ini za da pomognat tamu kade {to toa im e isplatlivo. Na primer, ako imaat sredstva na raspolagawe za izgradba na nekoj pat, pove}e sakaat da gi investiraat vo Skopje, ili, pak, vo nekoe selo koe }e im donese pove}e glasovi; pa taka, vrz taa osnova se pravat brojni kalkulacii, i dodava, A treba i da se kaè deka makedonskite ministri se tie {to odlu~uvaat. Ako imate albanski minister na vlast, mnogu ~esto
3 Intervju so g. [a}iri, 24.9.2003 godina, âir Sever, vo ku}ata na pratenikot
se slu~uva, zamenik-ministerot - Makedonec da e toj {to odlu~uva. Mnogu sme daleku od demokratija. @itelite se prefrluvaat na tema nasilstvo i korupcija na policijata vo taa oblast. Velat, gi demne u{te od nezavisnosta na Makedonija. Vo po~etokot gi maltretirale srpskite sili, a podocna, taa uloga ja prezele i makedonskite sili. Kaùvaat deka prisustvoto na UNPREDEP gi namaluva{e tenziite, no otkako tie si zaminaa povtorno s si po~na po staro. Raskaùvaat deka ne moè da se izbroi kolku pati bile maltretirani samo od pripadnicite na najbliskata policiska stanica vo Mirkovci, od nekoi si ,Caki, Du{k(i) i drugi. Ima sedum lu|e od seloto {to ostanaa doìvotni invalidi od maltretiraweto na policijata - tie nikoga{ pove}e nema da moàt da rabotat, so taga raskaùvaat ìtelite. Nekoi dodavaat: Ne samo {to n maltretiraa, tuku i ne n pu{taa da pojdeme, na primer, do Skopje, dokolku ne gi podmitime so drva za ogrev ili so vre}a od 50 kg kompiri. Policijata prave{e {to saka{e, bidej}i toj reon e dosta izoliran. Za da se kontrolira edno selo, se potpiraa na kodo{ite ottamu. Za s i se{to gi maltretiraa ìtelite, i nikoj ne se obiduva{e da go spre~i toa. Pritisokot be{e pregolem i ve}e ne moè{e da se izdrì. Jas sum inaku rodum od Tanu{evci, no od pred nekolku godini ìveam vo Skopje. Koga doznav {to se slu~uva tamu, se vrativ vo seloto zaedno so u{te nekolku drugi, za da se obideme da napravime ne{to. Nezadovolstvoto be{e golemo i kulminira{e koga eden od mladite ottamu, 23-godi{niot Muzafer Xaferi, koj rabote{e na poleto koe se nao|a na samata granica, be{e ubien od strana na makedonskata policija. Besot stana pregolem. Ni stana dosta od tolku nepravda i nie sakavme da kaème deka ne{to ne ~ini. Zemavme oru`je v raka, za da gi za{titime selanite, nemavme poinakov izbor - veli [a}iri. Go pra{uvam: Vie tamu proglasivte slobodna teritorija, no kogo i od {to vie vsu{nost oslobodivte? Toj decidno odgovara: Gi oslobodivme ìtelite od maltretirawata na policijata. Pokaàvme deka so maltretirawata na policijata e zavr{eno, deka so upotrebata na sila od nivna strana e zavr{eno. Predo~ivme deka postojat problemi i deka rabotite treba da se pomrdnat od mesto. Imavme celosna poddr{ka od ìtelite. Dosta im be{e nekoj da gi ma~i i da gi podleg-
nuva na sekakvi torturi, i dodava Ona {to nie go napravivme be{e vistinska revolucija. A ìtelite na Tanu{evci raskaùvaat za borcite na ONA: Tie bea na{i deca. N za{tituvaa. Gi `rtvuvaa i svoite ìvoti borej}i se za na{ite prava Ova e nakratko prikaznata na ìtelite od Tanu{evci. No, se ~ini deka pogolemiot del od makedonskata javnost e zapoznat so edna sosema poinakva prikazna Mart 2001: Redakcija na Vest: Krizata {to se prefrli od Ju`na Srbija vo Makedonija ima sosema ista geneza kako vo Kosovo. Terminologijata koja ja koristi me|unarodnata javnost za uniformiranite teroristi koi vr{at napadi vrz ARM i vrz policijata e ,gerila, ,albanski ekstremisti, ,teroristi, ,nasilnici, a nekoi duri i gi narekuvaat buntovnici. No, terminologijata moè da bide samo privremena i taa lesno moè da evoluira isto kako {to se slu~i na Kosovo. Ednostavno, mo`no li e i kaj nas ,teroristite da fermentiraat vo ,borci za nekakvi si prava?Tuka ima i edna mnogu va`na razlika so slu~uvawata na KosovoMakedonija nema lider na dràvava od tipot na Slobodan Milo{evi} Pra{uvam nekolkumina Makedonci, od razli~na vozrast, {to znaat za Tanu{evci. Odgovorite {to gi dobivam nalikuvaat eden na drug: tamu po~na vojnata, gnezdo na teroristi, upori{te na {verceri, vme{ani vo sekakov vid kriminal. Interesno e {to sli~ni mislewa moè da se najdat i vo nekoi od stranskite izve{tai pi{uvani za Makedonija, neposredno pred i po konfliktot4. A {to se odnesuva, pak,
4 US State Department CSD Report-2000: Tanu{evci be{e edno od najva`nite skladi{ta za oru`je na OVK, a prethodno, se veruva deka bilo edno od centrite za {vercuvawe droga do i od Albanija i Kosovo. Za vreme na krizata vo Ju`na Srbija, Tanu{evci sluè{e kako kamp za obuka na gerilci koi dejstvuvaa vo Pre{evskata Dolina. Toa e, isto taka, i rodnoto selo na Xavid Hasani, eden od osnova~ite i komandantite na OVK. (Spored eden od vode~kite kriminolozi pri pariskiot Institut za kriminologija, Xavier Raufer: buntovnicite koi se borea na planinite vo Makedonija i vo Ju`na Srbija se paramilitarno krilo na albanskata mafija, aktivno vme{ana vo trgovija so droga i lu|e. Gerilskite pograni~ni napadi vsu{nost bea borba za kontrolirawe na klu~nite to~ki od {vercerskiot zlaten Balkanski triagolnik).
10
do ekonomskiot status na tamo{noto naselenie, mnogumina veruvaat deka stanuva zbor za bogati lu|e koi po~naa da go akumuliraat svoeto bogatstvo u{te od 1992, t.e. vo vremeto na sankciite koe tie go iskoristija za da se zanimavaat so ilegalna trgovija. Gi finansiraa i teroristite na OVK i onie na ONA - tvrdi mnozinstvoto od moite sogovornici, koi se ubedeni deka konfliktot po~na kako agresija od Kosovo i deka stanuva{e zbor za klasi~en slu~aj na terorizam. Isto taka, se veli deka Tanu{evci i negovata okolina sluèa kako zasolni{te za teroristite od OVPMB od kade {to se vr{ea site podgotovki za napadite vo Ju`na Srbija. Toa be{e i pri~inata zo{to cela godina pred po~etokot na konfliktot, policijata bila povle~ena od tamu. Takov bil dogovorot pome|u toga{nite koaliciski partneri vo vlasta - raskaùva eden visok pretstavnik na MVR koj saka{e da ostane anonimen i koj veruva deka stanuvalo zbor za fingirana vojna so cel da se za{titat ne~ii interesi. I makedonskite mediumi sekako pridonesoa za sozdavawe vo javnosta negativna slika za Tanu{evci. Slu~ajot od 2 april 2000 godina, koga ~etvorica makedonski vojnici bea zarobeni vo blizinata na ova selo od strana na kosovski militanti koi sakaa da gi razmenat za toga{ pritvoreniot Xavid Hasani5 dobi ogromno mediumsko pokritie. Golem publicitet dobija i u{te nekolkute grani~ni incidenti koi sleduvaa potoa i koi, isto taka, se slu~uvaa vo blizina na Tanu{evci. Vo juni 2000 godina bea registrirani ~esti pukawa na makedonski grani~ni patroli. Na 31 juli 2000 godina tenk na makedonskite bezbednosni sili naide na mina, no za sre}a nema{e povredeni. Na 17 septemvri 2000 godina oklopno vozilo so ~etiri lica vo nego, isto taka, nagazi mina, ovoj pat eden vojnik be{e seriozno povreden, a trojca polesno.
Kontroverzniot Hasani, uapsen poradi pukawe vo pretstavnik na Ministerstvoto za urbanizam koj ima{e nalog da mu ja sru{i ku}ata izgradena bez propisna dozvola, be{e pu{ten na sloboda, a vojnicite se vratija doma. Slu~ajot dobi ogromen publicitet. Na po~etokot makedonskite vlasti go poreknuvaa celiot slu~aj, no podocna toga{niot premier Georgievski javno soop{ti deka nemal izbor vo ovoj slu~aj bidej}i sakal da go spasi ìvotot na vojnicite. Prvobitnoto otfrlawe na slu~ajot i negovoto podocne`no priznavawe ja namali doverbata na javnosta vo Vladata za spravuvawe so krizata {to doprva doa|a{e - komentira vo svojot izve{taj za 2001 godina Me|unarodnata krizna grupa.
11
Sevo ova se prave{e za tie da si gi za{titat svoite {vercerski kanali i kriminalni aktivnosti. Koga toa ne im uspea, im dojdoa na pomo{ lu|e od Kosovo i krenaa bunt - veli eden postar ~ovek. Isto taka, golem broj lu|e veruvaat deka sevo ova be{e samo uvertira, podgotovka za ona {to sleduva{e i {to treba{e da rezultira so podelba na Makedonija i so ostvaruvawe na golemoalbanskite ideali. Toa ne be{e nikakva borba za prava, Albancite si gi imaa svoite prava zagarantirani so Ustavot i pred vojnata, toa be{e borba za teritorii - raskaùvaat nekolku mladi lu|e od mojata generacija. Zo{to se re{i da odi{ tokmu vo Tanu{evci - ja pra{uvam novinarkata Sneàna Lupevska. Ima{e informacii koi kruèa neoficijalno deka ne{to se slu~uva na granicata kon Kosovo. Nekolku sela bea nabroeni: Lojane, Tanu{evci, Lipkovo Jas go odbrav Tanu{evci kako selo koe otsekoga{ bilo problemati~no. Koga se slu~uvalo ne{to, sekoga{ se slu~uvalo tamu - odgovara Lupevska6 i raskaùva za traumati~niot i nam sega ve}e dobro poznat nastan od 16 fevruari 2001, koj denes se smeta i za oficijalen po~etok na konfliktot vo Makedonija, koga taa i televiziskata ekipa od A1 bea kidnapirani i drèni nekolku ~asa vo zalo`ni{tvo od strana na vooruèni lica koi nosea uniformi so oznaki na OVK i OVPMB i nekolkumina selani, od koi nekoi nosea pu{ki, a drugi, neuniformirani, imaa sekiri i drugi vidovi ladno oru`je. Otkako im bea odzemeni mobilnite telefoni i kamerata, ekipata be{e pu{tena so poraka Nikoga{ pove}e da ne ste se vratile tuka, ova selo e sega slobodna teritorija. Tie go prijavija slu~ajot vo najbliskata policiska stanica vo Mirkovci, i potoa usledi edno~asovna vooruèna prestrelka pome|u makedonskata pograni~na brigada koja se obide da vleze vo seloto i tamo{nite vooruèni grupi. Vo prestrelkata be{e ubien 23-godi{niot Muzafer Xaferi, koj od strana na makedonskite vlasti be{e opi{an kako eden od voda~ite na vooruènata grupa. Spored oficijalnoto objasnuvawe, toj bil zastrelan vo obid ilegalno da ja premine granicata kon Kosovo. Ovaa verzija na nastanite ja potvrdija vo neoficijalni razgovori i nekolkumina pripadnici na ARM i MVR koi li~no bile toga{ na terenot, a po s izgleda po tri godini ja prifatil i samiot novinar na Bibisi, Pol Vud, koj vo negovata neodamne{na izjava,
6 Intervju so Sneàna Lupevska, 25 juni 2003
12
dadena za vreme na edna konferencija organizirana od strana na MIM, javno & se izvini na makedonskata javnost za prikaznata so kompirite. Sum trebal prvo da ja proveram prikaznata pred da ja objavam, no jas samo izvestuvav za ona {to mi go raskaùvaa selanite7 - re~e toj, dodavaj}i deka navistina ne znael oti vo zima zemjata e zamrznata i ne se sadat kompiri Zo{to e potreben eden vakov voved? Go narekov poinakov bidej}i nema teìna koja bi bila soodvetna za eden nau~en trud, no sepak smetam deka e neophoden za da gi dolovi te{kotiite so koi }e se soo~i sekoj koj }e se obide da go prou~uva konfliktot vo Makedonija. Imeno, konfliktot vo Makedonija be{e i s u{te e predmet na brojni statii, analizi, napisi, debati, pa i na sekojdnevni razgovori. Ako go postavime pra{awevo: [to ni se slu~i vo 2001?, }e vidime deka kako odgovori vo optek imame cela redica na terminolo{ki poimi koi po svojata sodrìna i su{tina celosno se sprotistaveni eden na drug: agresija od Kosovo i terorizam, vnatre{en bunt pomognat odnadvor, vooruèna borba za ostvaruvawe kriminalni celi, borba za teritorija i za ostvaruvawe na golemoalbanskite ideali, fingirana vojna, borba za ~ovekovi prava, pa duri i revolucija. Se ~ini deka edinstven konsenzus do koj bi moèlo da se dojde e deka interpretacijata na nastanite od toj period znae da bide sosema razli~na vo zavisnost od nacionalnosta, a toa, pak, pretstavuva opasnost da dovede do takanare~eniot Sindrom na Belfast, neprijatelstvoto da ìvee vo sekoja naredna generacija, silno i grdo. Smetam deka nitu edno mislewe ne treba da se potceni i sekoe mislewe vredi da se islu{a, bidej}i ako odime vo kraen relativizam, sekoj ima pravo za sebe i bez ogled na toa kolku protivargumenti }e predo~ite stavot na poedinecot najverojatno nema da se smeni poradi, kako {to veli [openhauer, vrodenata sueta koja ne dopu{ta ona {to prvobitno sme go kaàle da se pokaè kako pogre{no, a ona {to na{iot protivnik go kaàl da se pokaè kako pravilno8. A vistinata? Taa, kako i obi~no, se nao|a nekade pome|u
7 Transkript od konferencijata odràna od strana na MIM, fevruari, 2004, Skopje Zabele{ka: Imeto na Muzafer Xaferi, isto taka, be{e i na spisokot na zaginatite borci na ONA, i toj spisok podocna, vo forma na letok, cirkulira{e me|u naselenieto. 8 Artur [openhauer, Eristi~ka dijalektika, str.5
13
I del
ZA ME\UETNI^KITE KONFLIKTI I ZA TERORIZMOT VOOP[TO

Spojot me|u etni~kite vojni i etni~kiot terorizam e o~igleden, a vremeto }e pokaè dali terorizmot ima {ansi da stane zamena za vojnite.9 Prou~uvaweto na hronologijata na vooruènite konflikti od 1945 godina, pa do denes pokaùva deka najgolemiot del od niv se odvivale vo ramkite na samite dràvi, crpej}i ja svojata sila od etnonacionalizmot.10 Pokraj marksisti~kata preokupacija so op{testveno-ekonomskata klasa kako prva referenca vo analizata na op{testveniot konflikt, bi moèlo da se kaè deka etni~kiot identitet uspeal da obezbedi mnogu potrajno i posilno vlijanie vrz ~ovekovoto odnesuvawe. Nasproti site
9 Mitko Kotov~evski, Sovremen terorizam, Makedonska civilizacija, Skopje-2003, str. 162
10 Christian P. Scherrer, Ethnonationalysmus in Weltsystem (Munster: Agenda Verlag, 2001), str. 25 i A.J. Jongman i A.P Schmidt, PIOMMs World Conflict Map 1999: A Comparison With Previous Years
14
mo}ni sili na globalizacijata i nasproti prikaznite za novata globalna masovna kultura, fakt e deka etni~kite osobenosti, manifestirani preku zaedni~ki jazik i kultura, oblikuvani so zaedni~ka istorija i so zaedni~ki vrednosti, vo dene{nata stvarnost ostanuvaat isto tolku zna~ajni kolku {to bea i na vrvot na evropskite nacionalisti~ki dvièwa za samoopredeluvawe vo XIX i vo raniot XX vek. Ova dopolnitelno se uslo`nuva so postoeweto na kolosalen ras~ekor me|u me|unarodniot sostav na dràvite, so svoite legalno priznati suvereni vladi i granici, i demografskata mapa na zasebnite etni~ki grupi ili na nacionalnite identiteti. Imeno, poznato e deka granicite na golem broj dràvi, ~lenki na Obedinetite nacii, bea sosema proizvolno povlekuvani na diplomatski konferencii vo glavnite gradovi na evropskite kolonijalni sili, bez kakvi i da bilo obyiri za odrùvawe etni~ka ili plemenska homogenost. Tie, re~isi bez isklu~oci, stanale i granici na novite nezavisni multietni~ki dràvi koi nabrgu po osloboduvaweto od evropskoto vladeewe, vo 50-te i 60-te godini, se najdoa vpletkani vo èstoki vnatredràvni sudiri, predizvikani od etnonacionalisti~kite dvièwa koi smetaa deka nepravedno bile li{eni od pravoto na samoopredeluvawe vo procesot na dekolonizacijata. Dopolnitelni pri~ini za silniot porast na etni~kite konflikti moè da se najdat i vo vakuumot do koj dojde po zavr{uvaweto na Studenata vojna. Padot na komunisti~kiot reìm vo Isto~na Evropa, vo porane{niot Sovetski Sojuz i vo porane{na Jugoslavija pretstavuva{e ohrabruva~ki pottik za golem broj etni~ki grupi da gi odmrznat svoite animoziteti i teritorijalni aspiracii i da go potvrdat svojot identitet preku promovirawe na svoite razli~ni separatisti~ki i iredentisti~ki tendencii preku vooruèna borba ili preku zakana so nasilstvo. Iako klasi~nite realisti sekoga{ go primenuvale konceptot na bezbednosnata dilema na dràvite, se ~ini deka toj, isto taka, bi moèl legitimno da se iskoristi i vo objasnuvaweto na del od konfliktite koi nastanuvaat na poddràvno nivo, vklu~uvaj}i gi i etnonacionalisti~kite dvièwa.
15
Vo svojata analiza, Beri Pozen11 objasnuva deka koga edna etni~ka grupa }e ja zgolemi sopstvenata bezbednost, veruvaj}i deka stanuva zbor za nu`na odbrana od drugi grupi ili dràvi, sosednite etni~ki grupi obi~no }e gledaat na toa kako na potencijalna zakana za sopstvenata bezbednost i }e prezemat merki koi paradoksalno }e go napravat sudirot me|u niv u{te poverojaten. Pritoa, dinamikata na eskalira~koto neprijatelstvo i na napnatosta me|u rivalskite etni~ki grupi, dopolnitelno }e bide zgolemena so se}avawata, to~ni ili neto~ni, na nasilstvo ili na nepravda pripi{ani na neprijatelskata etni~ka grupa.12 Klu~na karakteristiki za vakvite slu~ai se: a) b) povikuvawe na istorijata i na mitovite; pojava na militantni nacionalisti~ki lideri koi uspevaat da mobiliziraat golemi delovi na svoite etni~ki grupi, uveruvaj}i gi vo stvarnosta i serioznosta na zakanata; v) g) dostapnost na oru`jeto i postoewe politi~ka ili moèbi i voena poddr{ka od prijatelskite dràvi, od drugi etni~ki grupi ili, pak, od nadvore{ni faktori. Vo istraùva~kata literatura nema ne{to {to bi dovelo do pretpostavkata deka (vo takvite slu~ai) vooruèniot sudir }e bide neizbeèn.13 Toa mnogu zavisi od li~nostite, stavovite, uveruvawata i od strategiskite i takti~ki idei na specifi~nite etnonacionalisti~ki grupi, osobeno od nivnite lideri i sovetnici. Toa mnogu zavisi, isto taka, i od mo`noto iskustvo od porane{nite sudiri i od lekciite koi
11 Christian P. Scherrer, Ethnonationalysmus in Weltsystem (Munster: Agenda Verlag, 2001), str. 25 i A.J. Jongman i A.P Schmidt, PIOMMs World Conflict Map 1999: A Comparison With Previous Years Kako primeri na vakviot proces vo praktikata bi moèle da se navedat odnosite pome|u Gruzijcite i Abhazite, od krajot na osumdesetite; potoa me|u Armencite i Azerite; raste~kite napnatosti pome|u Hrvatite, Srbite i bosanskite muslimani vo po~etokot i vo sredinata na 90-te; s polo{ite odnosi pome|u etni~koalbanskite Kosovari i kosovskite Srbi vo devedesetite; pa i odnosite pome|u etni~kite Albanci i Makedonci vo 2001. (Del od primerite se izdvoeni od: Paul Wilkinson, Terorism Versus Democracy - The Liberal State Response, Frank Cass, London Portland, Oregon, 2000, str.25) Barry R. Posen, The Security Dilemma and Ethnic Conflict, Survival, 35:1 (1993) str. 2747 i Robert Jervis, Perception and Misperception in International Politics, (Princeton, NJ: Princeton University Press, 1976) str. 55-64
12
13
16
pritoa moèa da bidat nau~eni. No, sepak, svedoci sme deka nemo}ta, nesposobnosta ili nevolnosta na politi~arite da gi prisposobuvaat konfliktnite interesi na raznite grupi, so cel da se nadminat postojnite bazi~ni konflikti vo multietni~kite op{testva preku politi~ki sredstva, naj~esto rezultiraat vo vooruèni borbi. Pritoa, glavnite oblici na vooruènite borbi variraat od sabotaì, karakteristi~ni za sudiri od ponizok intenzitet, do teroristi~ki dela koi, vo zavisnost od sposobnosta za pridobivawe pogolema javna poddr{ka, moàt da dovedat i do po{iroki etnonacionalisti~ki vostanija. Tie se osobeno opasni bidej}i brgu moàt da eskaliraat nadvor od sekoja kontrola i lesno moàt da ja vturnat zemjata vo dolga i krvava gra|anska vojna.14 Brojni eksperti za ovaa problematika predupreduvaat deka teroristi~kite dela moàt da bidat seriozen katalizator za natamo{no otklop~uvawe na spiralata na nasilstva. Tie naveduvaat i deka, dokolku uspehot na teroristi~kite dvièwa se procenuva vo odnos na nivnata sposobnost za ostvaruvawe dolgoro~ni politi~ki celi, tie vo nacionalisti~kata kategorija imaat najmnogu uspeh.15 Sekade kade {to postoi dlaboko ~uvstvo na obespravenost, diskriminiranost i na ogor~enost kaj pogolem del od naselenieto, nacionalisti~kite paroli stanuvaat seriozen znak na opasnost za reìmot na vladeewe.16 Ova e karakteristi~no i za dràvite vo koi postoi malcinstvo ~ie ~uvstvo na pripa|awe na zaednicata koja ja otelotvoruva dràvata e slabo, osobeno dokolku taa dràva e napadno definirana kako nacionalna dràva na druga nacija ili dokolku postoi dràvna religija koja e razli~na od onaa na malcinstvoto.17
14 15 The International Institute for Strategic Studies, The Military balance 995/96 (London: Oxford University Press, 1995), str. 234 Ted Robert Gurr and Barbara Harff, Ethnic Conflict in World Politics (Boulder, CO: Westview Press, 1994); Alex P. Schmidt, Albert J. Jongman et al., Political Terrorism, (New York: Greenwood Press, 1988), Gwyn Prins, The Heart of War- on Power, Conflict and Obligation in the Twenty-First Century, (Routeledge, New York, 2002) Paul Wilkinson, Political Terrorism, London: Macmillan 1974-, Terrorism and the Liberal State, London: Macmillan 1986, str.47 Vojin Dimitrijevic, Terorizam, Samizdat Free 92, Beograd, 1999, str. 92
16 17
17
Vo vakvite slu~ai, dokolku se pojavi nacionalisti~ko teroristi~ko dvièwe, a golem del od (malcinskata) etni~ka grupa, na primer, edna tretina ili ~etvrtina od nejzinite pripadnici, smetaat deka celite i barawata na dvièweto se legitimni, dvièweto }e ima mnogu pocvrsta osnova za osporuvawe na vlasta. Patot }e bide otvoren teroristi~koto dvièwe da gi iskoristuva sekoja voena ili politi~ka slabost i vnatre{nite podelbi vo vlasta.18 Kako klu~ni faktori koi odreduvaat dali edna teroristi~ka kampawa }e prerasne vo po{iroko vostanie se naveduvaat19: a) b) sposobnosta za pridobivawe pogolema javna poddr{ka me|u naselenieto; stepenot na represivnata reakcija na vlasta i na bezbednosnite sili koi vodat do zgolemuvawe na javnata poddr{ka za vostanie; v) g) dostapnosta na dovolni koli~estva oru`je za po~etok na po{iroko vostanie; postoeweto lideri koi se sposobni da pottiknuvaat i da odrùvaat po{iroki vostanija i nivnoto uveruvawe deka imaat prednost nad svoite protivnici, bilo voena, bilo finansiska; d) napravenata procena deka nitu edna druga dràva ne bi rizikuvala vpletuvawe vo vooruèn sudir za da im pomogne na nivnite neprijateli. No, ekspertite, isto taka, naglasuvaat i deka dokolku dojde do po{iroko vostanie, dokaùvaweto na toa dali stanuvalo zbor za teroristi~ka kampawa stanuva vistinski predizvik. Se prepora~uva, kolku {to e mo`no, poobjektivno da se analiziraat: 1) Kontekstot na pojavuvaweto na navodnoto teroristi~ko dvièwe, odnosno zo{to toa se pojavuva tokmu vo odreden moment, na odreden prostor i vo odredena konstelacija na uslovi.
18 19
Paul Wilkinson, Political Terrorism, London: Macmillan 1974-, Terrorism and the Liberal State, London: Macmillan 1986, str. 47 Paul Wilkinson, Terorism Versus Democracy - The Liberal State Response, Frank Cass, London Portland, Oregon, 2000, str. 32-34
18
2)
Biografijata, odnosno koi se lu|eto {to go so~inuvaat toa dvièwe, od kade doa|aat, kako se regrutirani i na koj na~in se finansirani.
Celite i metodite, odnosno {to e toa {to tie go sakaat i koi sredstva gi koristat za da dojdat do toa. Kombinacijata od odgovorite dobieni na ovie pra{awa bi trebalo da pomogne vo davaweto pokonkreten, poto~en stav po pra{aweto dali navistina se raboti za teroristi~ko dvièwe ili ne.20 No nitu ova ne garantira deka toj stav }e stane op{toprifaten. Imeno, ne smee da se zaboravi deka ona {to se narekuva terorizam kako da zavisi od koja gledna to~ka nabquduvame.21 Etiketata ,terorist se lepi i tamu kade {to nikoga{ i ne pripa|ala.22 Samiot poim postojano se zloupotrebuva kako grd zbor, kako neodreden poim nabien so lo{i zna~ewa, kako negativna oznaka koja im se pripi{uva na politi~kite i drugi protivnici za da ja opravda represijata kon niv i kon mnogu drugi.23 Uspej da ja zalepi{ etiketata ,terorist na tvojot neprijatel i }e se zdobie{ so ogromna prednost vo borbata za javnoto mislewe.24 Nekoi eksperti duri i go prepora~uvaat ova(!), dodavaj}i deka na vakov na~in indirektno si uspeal da gi ubedi{ drugite da go prifatat tvojot moralen stav. Zna~i, odlukata dali nekogo }e narekuvame terorist, ili, dali nekoja organizacija }e ja etiketirame kako teroristi~ka, vo krajna instanca stanuva re~isi neminovno subjektivna, se sveduva na toa dali ~ovekot ili pogolemata op{testvena grupa ja simpatizira opredelenata li~nost, grupa ili ideal, ili ednostavno e protiv i ne gi prifa}a nivnite moralni stavovi i celi.25 Sevo ova
20 Charles W. Kegley, Jr., The New Global Terrorism- Characteristiscs, Causes,Controls, Pearson Education, Inc. New Jersey, 2003, str. 64 21 Bryan Jenkins: International Terrorism- A New Mode of Conflict, Crescent Publications, Los Angeles, 1975, str. 69
3)
22 Vojin Dimitrijevic, Terorizam, Samizdat Free 92, Beograd, 1999, str. 98 Za ju`noafrikanskiot reìm, sekoj crn demonstrant e ,terorist, a za argentinskata voena hunta, takov e sekoj koj {to {iri idei protiv zapadnata i hristijanskata civilizacija. 23 24 25 Vojin Dimitrijevic, Terorizam, Samizdat Free 92, Beograd, 1999, str. 103 Gwyn Prins, The Heart of War- on Power, Conflict and Obligation in the Twenty-First Century, (Routeledge, New York, 2002), str. 64 Mitko Kotov~evski, Sovremen terorizam, Makedonska civilizacija, Skopje-2003, str. 70
19
i objasnuva zo{to ovoj, star kolku i istorijata26, multidimenzionalen

Sovremenite teoreti~ari imaat tendecija da gi gledaat po~etocite, pa i korenot na samiot zbor terorizam vo vremeto na Francuskata gra|anskata revolucija. Imeno, vo francuskiot i u{te vo nekoi jazici soodvetniot zbor (francuski: terreur, angliski: terror) go zadrùva svoeto originalno zna~ewe na silen, ekstremen strav, izveden od latinskiot zbor teror koe pokriva sli~no semanti~ko pole. Potekloto, pak, na ovoj zbor e vo indoevropskiot koren tras koj zna~i i treperewe i sostojba na strav, a interesno e toa {to istiot go nao|ame i vo osnovata na makedonskiot zbor se trese. Zabele{ka: Eden od vode~kite teoreti~ari na me|unarodnoto pravo, Georg [varcenberger (Georg Schwarzenberger), kako prv primer na terorizmot go naveduva Samsonovoto soboruvawe na hramot na Filistejcite, voinstven nesemitski narod vo jugozapadnata Palestina koj dolgo vreme vojuval so Izraelcite. (Bin Cheng: Aviation, Criminal Jurisdiction and Terrorism: The Hague Extradition Formula and Attacks at Airports; Contemporary Problems of International Law, 1988, str. 30) Luis Rene Ber (Louis Rene Beres) istaknuva deka terorizmot e pojava postara od anti~kite civilizacii Grcija i Rim i go dava primerot za ubistvoto na Julije Cezar vo 44 godina pred novata era. (Louis Rene Beres, Terrorism and Global Security: The Nuclear Threat - Westview Press/Bolder, Colorado, str.8) Brojni avtori naveduvaat deka stvarnata primena na ona {to denes go narekuvame terorizam moè da se najde u{te vo aktivnostite na verskata sekta Sikari vo Palestina vo 66-72 godina od novata era. Evrejskite maì koristele mal bode` (sika), za da gi prese~at grklanite na rimskite okupatori i na nivnite sorabotnici pred o~ite na javnosta. Sikariite, kako {to ovie lu|e bile narekuvani, isto taka napa|ale bogati Evrei i gi kidnapirale nivnite slugi vo zamena za otkup. Tie bea sostaven del od grupata poznata kako Zealot, (prev. od angliski: fanatik), koja ima{e za cel da ja otfrli vlasta nametnata od strana na Rimjanite. (Harvey Kushner, Encyclopedia of Terrorism, Sage Publications, 2003 i Walter Laqueur, Origins of Terrorism, Psychologies, Ideologies, Theologies, States of Mind, Woodrow Wilson Center Press, 1998) I Robert Fridlender (Robert Friedlander) pi{uva deka individualnite teroristi~ki akcii, motivirani od li~ni i politi~ki strasti, kade {to ubistvata i nasilstvoto bea metodi za stvarni, radikalni promeni bea op{topoznati u{te od anti~koto vreme. No, spored istiot avtor, grupniot terorozam kako politi~ko oru`je, za prvpat {iroko e primenet od golemoislamski vooruèni grupi, vo XII i XIII vek, koi voedno i gi pretstavuvaat prvite teroristi~ki vooruèni grupi poznati pod imeto Asasins, (angl: Assasins). Terminot doa|a od arapskiot jazik i bukvalno se preveduva kako uìvatel na ha{i{ ili nekoj koj mu e rob na ha{i{ot. Ovie grupi na sekta{ki islamski fanataci, koi sekoga{ nastapuvale pod toksi~noto dejstvie na drogata bea angaìrani od strana na nivnite duhovni lideri za da ra{irat teror vo forma na ubistvo i nasilstvo me|u istaknatite hristijani i drugite verski neprijateli. (Robert A. Friedlander, The Origins of International Terrorism; Interdisciplinary Perspectives; The John Lay Press, New York and Mc Graw-Hill Book Company, 1977, str.32) Kako nasilstvo koe poedinecot go koristi vo sprotivstavuvaweto na dràvata, terorizmot se javuva i vo sredniot vek, osobeno za vreme na apsolutnite monarhii. Po Francuskata revolucija, XIX i po~etokot na XX vek se preplaveni so primeri na teroristi~ki aktivnosti. (Harvey Kushner, Encyclopedia of Terrorism, Sage Publications, 2003) Avtorite, isto taka, razli~no gledaat i na pra{aweto koga po~nuva sovremeniot terorizam i kade leàt negovite koreni. Spored najgolemiot broj od niv, sovremeniot terorizam kako metod na politi~ka borba se pojavuva vo 1960-te, periodot na nacionalno osloboditelnite i antikolonijalnite borbi. (Harvey Kushner, Encyclopedia of Terrorism, Sage Publications, 2003; Branislav Srdanovic, Medjunarodni Terorizampoli26
20
fenomen nare~en terorizam s u{te uspe{no gi izbegnuva brojnite obidi za negovata poimna opredelba. Opredelen broj problemi vo definiraweto na terorizmot27 proizleguvaat, me|u drugo, od postojnite prakti~ni situacii koga edna li~nost
ticki delikt ekstradicija, javno preduzece Sluzbeni list SRJ, Beograd 2002; Vojin Dimitrijevic, Terorizam, Samizdat Free 92, Beograd, 1999) 27 Dosega se napraveni brojni obidi na definirawe na terorizmot. Za tekovnite definicii e karakteristi~no toa {to nikoja od niv ovoj poim ne go razlikuva od drugite formi na politi~ko nasilstvo. Sega{niot opseg na definicii go vklu~uva i slednovo: Organizirana forma na nasilno odnesuvawe so cel da se vlijae na politikata ili da se zapla{i naselenieto zaradi ostvaruvawe vlijanie vrz vladinata politika.- James Lodge, Terrorism: A Challenge to the State (Martin Robertson, Oxford,1981) str. 5 Simbioti~ko dejstvo naso~eno kon vlijanie vrz politi~koto odnesuvawe so primena na krajno nevoobi~aeni sredstva, vklu~uvaj}i ja i upotrebata na nasilstvo ili zakanata od nasilstvo.- Thomas P. Thornton, Terror as a Weapon of Political Agitation: an internal war (The Free Press, New York, 1964); str. 71-99 Upotrebata na strav, nasilstvo ili zakana zaradi postignuvawe politi~ki celi preku strav, zapla{uvawe ili prisiluvawe.- Robert Friedlander, Terrorism and the Law: What Price Safety? (IACP, Gaithersburg, MD, 1981), str.3 Re~isi site nezakonski akti na nasilstvo {to se vr{at zaradi ostvaruvawe politi~ki celi po pat na tajni grupi.- Lester A. Sobel, Political terrorism (Facts on File, New York, 1975) str. 3-12 Smisleno, namerno, sistematsko ubistvo, te{ka telesna povreda, ili zakanuvawe na nevinite za da se sozdade strav i zapla{uvawe zaradi steknuvawe politi~ka ili takti~ka prednost, obi~no za da se vlijae vrz odredena celna grupa.- James Poland, Understanding Terrorism: Groups, Strategies, and Responses (Prentice Hall, Englewood Cliffs, NJ, 1988) str. 11 Koj i da bilo ~in na nasilstvo protiv nevini lu|e naso~en kon prisiluvawe na dràvata, ili koj bilo drug me|unaroden subjekt, da sledi odreden pravec na odnesuvawe {to inaku ne bi go sledele. Politi~ki motivirano nasilstvo {to go primenuvaat mali grupi {to tvrdat deka se pretstavnici na narodot.- Antonio Canesse, Terrorism, Politics and Law: The Achille Lauro Affairs (Princeton University Press, Princeton, NJ, 1989) str. 6 Politi~ki motivirano nasilstvo od strana na mali grupi koi tvrdat deka gi pretstavuvaat masite.- Richard E. Rubenstein, Alchemists of revolution: Terrorism in the Modern World (Basic Books, New York, 1987), str. xvi. Pribegnuvaweto kon nasilstvo za politi~ki celi od strana na nevladini nositeli preku prekr{uvawe na prifatenite normi na odnesuvawe vo vrska so izrazuvaweto nezadovolstvo, nesoglasuvawe ili sprotivstavenost na politi~kite celi poddràni od legitimnite vladini nositeli vo dràvata. Juliet Lodge, ed., the Threat of Terrorism (Westview, Boudler, CO, 1988) str. xii Nezakonskata upotreba na sila ili na nasilstvo, od strana na grupa (grupi) od dvajca ili pove}e poedinci, protiv lica ili imot za da se zapla{i ili prisili vladata, gra|anskoto naselenie, ili koj bilo niven segment, zaradi ostvaruvawe politi~ki ili op{testveni celi. - US Department of Justice Sekoja od gorenavedenite definicii, pove}e ili pomalku, e orientirana okolu dva koncepta, upotrebata na sila i politi~kata cel {to stoi zad teroristi~kiot ~in. Stravot i iznenaduvaweto se dvata koristeni takti~ki koncepti.
21
e proglasena za terorist od eden sloj na op{testvoto, a od drugata, sprotivnata strana e pofaluvana kako borec za sloboda i se vozdignuva i ce veli~i kako heroj ili, `rtva na sistemot.28 Dopolnitelna te{kotija e {to sovremenite teroristi~ki organizacii se napolno svesni za ova i poradi toa s pove}e si opredeluvaat imiwa koi go isklu~uvaat zborot terorizam vo koj i da bilo oblik29. Namesto ovoj zastra{uva~ki termin koj bi gi multipliciral nivnite problemi na vnatre{en i na me|unaroden plan, teroristi~kite grupi aktivno nastojuvaat za sebe da gi pot~inat slednive pretstavi, odnosno nivnite slobodoqubivi, odbranbeni i sveti celi: a) sloboda i osloboduvawe30; b) armii ili drugi organizaciski strukturi31; v) vistinski samoodbranbeni dvièwa32; g) pravedna odmazda33.
28 Mitko Kotov~evski, Sovremen terorizam, Makedonska civilizacija, Skopje-2003, str. 66 29 Vo eden period, samite teroristi bile mnogu pokooperativni i pomalku pla{livi za da se nare~at so vistinskoto ime. Ne se obiduvaa da se prikrivaat zad semanti~koto maskirawe na etiketata borci za sloboda ili borci za ~ovekovi prava, fraza ~estopati prisutna vo ponovo vreme. Najkorektni vo ovoj pogled bile anarhistite vo XIX vek koi sebesi se narekuvale teroristi bez nikakov sram ili strav kako }e bidat tretirani, dodeka svojata taktika mo{ne transparentno ja proglasuvale za terorizam. No sepak, ovoj teroristi~ki zanes i entuzijazam ne trael dolgo. Se smeta deka evrejskata teroristi~ka grupa od 40-te godini na XX vek, poznata kako Lehi (evrejski akronim za Lohamesi Herut Jisrael - Borci za sloboda na Izrael), be{e edna od poslednite teroristi~ki grupi koja tolku javno se deklarira{e. Sepak, karakteristi~no e {to ovaa grupa be{e mnogu pootvorena od drugite srodni grupi i ne go odbra nazivot Teroristi~ki borci za Izrael, tuku pomalku pejorativniot naziv Borci za sloboda na Izrael. Poznatiot brazilski revolucioner Karlos Marigela 20 godini podocna }e iskaè opredeleno vozdrùvawe od otvorenoto propagirawe na upotrebata teroristi~ka taktika koja ja zameni so urbana gerila. Ova e zna~ajna tendencija kon se poizvrteni semanti~ki zamagluvawa koi imaat edinstvena cel da gi ublaàt pridru`nite tonovi na terorizmot i da ja prikrijat negovata prava su{tina vo poslednata dencenija na XX vek i vo prvata decenija na XXI vek. (Mitko Kotov~evski, Sovremen terorizam, Makedonska civilizacija, Skopje-2003, str. 67-68). 30 Na primer: Nacionalniot front za osloboduvawe na Palestina, Sloboda za baskiskata tatkovina. 31 32 33 Na primer: Narodna osloboditelna armija, Osloboditelni tigri na Tamil Elam (Tamil Eelam). Na primer: Afrikansko dvièwe na otporot, Organizacija za odbrana na slobodniot narod.
Na primer: Organizacija za ugnetenite na Zemjata; Pravednite komandosi na ermenskiot genocid. Zabele{ka: Drugi teroristi~ki organizacii svesno izbiraat imiwa koi se izrazito neutralni i zatoa se oslobodeni od site asocijacii koi bi moèle da im na{tetat, na primer: Svetol pat, Linija na frontot, Al dava (Povik), itn. (Site primeri se prezemeni
22
Vrz osnova na sevo ova, ekspertite zaklu~uvaat deka borbata za ubeduvawe, odnosno dokaùvaweto na ~inot na terorizmot e najmakotrpnata, najdolgotrajnata, najneizvesnata, no vo isto vreme i najzna~ajnata borba protiv terorizmot, teroristite i protiv nivnite organizacii.34 Od nejzinata uspe{na realizacija vo golema mera }e zavisi i realizacijata na celite protiv konkretno teroristi~ko zlo i negovata osuda na vnatre{en i na me|unaroden plan. Obratno, ako teroristite ja dobijat ovaa borba, tie }e ja dobijat sevkupnata poddr{ka i simpatiite, }e go izbegnat vistinskoto etiketirawe, }e se eliminiraat site napori tie da se nare~at so vistinskoto ime i golemi se {ansite deka tie }e uspeat napolno da gi ostvarat svoite politi~ki ili drugi celi.
od: Harvey Kushner, Encyclopedia of Terrorism, Sage Publications, 2003 i Walter Laqueur, Origins of Terrorism, Psychologies, Ideologies, Theologies, States of Mind, Woodrow Wilson Center Press, 1998 i od Mitko Kotov~evski, Sovremen terorizam, Makedonska civilizacija, Skopje-2003, str. 77) 34 Mitko Kotov~evski, Sovremen terorizam, Makedonska civilizacija, Skopje-2003, str. 68
23
II del
1
ZA ISTORIJATA I MITOVITE NA BALKANOT I VO MAKEDONIJA
Faktot deka nema balkanska etni~ka grupa na koja ,istorijata ne & storila zlo, gi pravi sovremenive balkanski dràvi podatlivi na maligen nacionalizam koj ja crpi svojata omraza od dlabo~inite na istorijata. 35
Za da gi primenime preporakite spomenati vo prethodnoto poglavje na slu~ajot Makedonija 2001 i da vidime do kakov zaklu~ok ili do kakvi zaklu~oci }e n dovedat tie, }e se obideme da napravime eden kratok presek niz istorijata i eden pregled na mitovite na Balkanot, za da gi razbereme donekade podobro etnonacionalisti~kite i stereotipnite razmisluvawa koi, za àl, se prisutni i denes. Velam obideme i donekade bidej}i se ~ini deka sekoja balkanska etni~ka grupa ima
35 Denko Maleski, Lekcii nau~eni: Balkanot i Makedonija, deset godini potoa, New Balkan Politics, Issue 1, (internet: www.newbalkanpolitics.org.mk)
24
nekakvo svoe tolkuvawe na istoriskite nastani koe znae da bide i sosema razli~no od ona na drugite etni~ki grupi. Kade po~nuvaat raziduvawata? Pa, u{te od samiot po~etok, od pra{aweto koj prv se doselil na Balkanot.(!)36 Nepristrasnosta, nesamokriti~nosta i emotivnata neutralnost pri tolkuvaweto na istoriskite nastani, sekako, se zna~ajni faktori koi ostavija luzni i ogor~enost vrz kolektivnata svest na balkanskite narodi. Mesnoto naselenie bilo i s u{te e podeleno vo tolku mnogu fragmentirani delovi kolku {to sodrì i nacionalnosti, a sepak, istoriskite nepravdi prodolùvaat da ìveat vo sekoe naredno pokolenie dol` etni~kite linii. Eden od primerite preku koj bi moèlo da se ilustrira vakvoto tvrdewe e prikaùvaweto na rezultatite od istraùva~kata studija Etni~kite tenzii vo Republika Makedonija sprovedena vo 1994 godina od Institutot za sociolo{ki, pravni i politi~ki istraùvawa. Sekako vpe~atlivi se iskaùvawata na pripadnicite na oddelni etni~ki grupi vo Makedonija, osobeno na onie od pomladite generacii. Me|u sredno{kolcite koi bile anketirani vo toa vreme, duri 69,39% cvrsto stoeja na stavot deka Kon drugite nacii sekoga{ treba da se bide pretpazliv i vozdràn duri i koga ni se prijateli, a visoki 44% izjavija deka mrazat nekoja od nacionalnostite. Eden od zaklu~ocite koj vo ovoj kontekst se beleì i vo Nacionalniot izve{taj za ~ovekoviot
36 Albanskite praistori~ari, istori~ari i lingvisti se ednoglasni vo tvrdeweto deka Albancite se potomci na Ilirite i deka tie, od 2000 godina p.n.e. ìveat na teritorii na koi otsekoga{ ìveele, t.e. na celiot dene{en Zapaden Balkan. Tie smetaat deka koga Slovenite po~nale da se doseluvaat na Balkanot, vo sedmiot vek p.n.e., Albancite ve}e dolgo vreme bile prisutni na toa podra~je. Od druga strana, srpskite istori~ari gi pobivaat vakvite tvrdewa, velej}i deka Albancite ne se potomci na Ilirite i deka za prvpat se doseluvaat vo zemjite na ju`nite Sloveni duri vo docniot XVIII vek. Interesno e da se navedat i tvrdewata na gr~kiot istori~ar Gijanaris koj pi{uva deka iako se smeta deka Ilirite bile najverojatno prvite ìteli na Balkanskiot Poluostrov, sepak treba da se navede deka Helenite bile prvite {to ostavile nekakov zapis, za niv i za nivnite sosedi. Makedonskiot Institut za nacionalna istorija, pak, pi{uva deka najstaroto naselenie na teritorijata na Makedonija verojatno bilo srodno so predgr~koto, naseleno vo Egeja. Po nego se naselile Traki i Iliri, vo tekot na vtoriot milenium p.n.e. (Georges Castellan, Histoire de l Albanie et des Albanais, Editions Armeline, 2002; Nicholas Gianaris, Geopolitical and Economic Changes in the Balkan countries, Praeger Publishers, 1996, str.3; Institut za nacionalna istorija Skopje, Istorija na makedonskiot narod, NIP Nova Makedonija, Skopje 1969 god., str.33 )
25
razvoj, objaven od UNDP vo 2001 godina, e deka Vo Makedonija, u{te na rana desetgodi{na vozrast, decata imaat jasno iscrtani predrasudi i negativni stereotipi za pripadnicite na ostanatite etni~ki grupi.37 Vakvite predrasudi, naj~esto protkaeni vo mitovi so pogrdna konotacija, pravat ednite postojano da se ~uvstvuvaat somni~avi, zagrozeni, nesigurni vo odnos na drugite Vo 1999 godina Iso Rusi objavi statija vo koja, me|u drugoto, se veli: @alniot, no vistinskiot fakt e deka albanofobijata e ona {to gi obedinuva Slovenite, pravoslavniot narod.38 Se ~ini deka i pove}eto od Albancite koi ìveat vo Makedonija, a i vo regionov, go delat ova mislewe. Da se obideme da objasnime zo{to e ova taka Spored nekoi izvori, teritoriite na koi etni~kite Albanci bile naseleni i pretstavuvale mnozinstvo vo XIX vek ne se sovpa|aat so teritoriite na dene{na Albanija.39 Albanskiot narod se soo~i so podelba na svojata teritorija u{te od Berlinskiot kongres od 1878 koj dovede do teritorijalna ekspanzija na Srbija, Crna Gora i na Grcija, na smetka na teritoriite naseleni od Albanci: Srbite, Crnogorcite i Grcite gi izbrkaa so sila Albancite od nivnata zemja i ja koloniziraa.40 Vo juni 1878 Prizrenskata liga be{e sozdadena vo Kosovo, a so nea i vooruèna armija, so zada~a da se spre~i ona {to spored albanskiot klan na Gegite be{e oceneto kako nasilna penetracija na Slovenite na nivnite zemji. No, nezavisnosta na Albanija e proglasena duri vo 1912 godina, i
37 Nacionalen izve{taj za ~ovekoviot razvoj, 2001: Socijalnata isklu~enost i nesigurnosta na gra|anite na Makedonija, Programa za razvoj na Obedinetite nacii, str.100 38 39 Iso Rusi, statija - Makedonija denes, 1999 Na primer, @or` Kastelan (Georges Castellan), povikuvaj}i se na del od literaturata napi{ana za albanskata istorija, beleì deka vo 1875 godina teritorijata naselena od etni~ki Albanci iznesuva{e okolu 80.000 km2 i se protega{e na teritorijata na Podgorica, Tivat, Ulciw, Ni{, Novi Pazar, Vrawe, Kumanovo, Skopje, Tetovo, Gostivar, Ki~evo, Prilep, Bitola, Preveza, Konica i na Janina (Georges Castellan, Histoire de l Albanie et des Albanais, Editions Armeline, 2002) Predgovor na trud objaven od Institutot za istorija na Univerzitetot vo Pri{tina (Kristina Balakovska,)
40
26
toa kako brz odgovor na navleguvaweto na srpskite i crnogorskite trupi vo Makedonija, i na gr~kite trupi vo Epir. Narednata godina, golemite sili gi priznaa granicite na dene{na Albanija, no edna tretina od albanskoto naselenie ostana pod srpsko-crnogorskata administracija, vklu~uvaj}i gi Kosovo i Metohija i zapadniot del od dene{na Makedonija. Pome|u 1912-1918 godina na nekoi od toga{nite srpski teritorii, kako na primer Kosovo, Sanxak i delovi od Makedonija, srpskata vojska gi sproveduva{e novodonesenite zakoni so koi se vr{e{e nasilna emigracija, deportacija, eksproprijacija na albanskata sopstvenost kako i kolonizacija na albanskonaselenite mesta od strana na Srbi i Crnogorci. Doseluvaweto na Srbite i Crnogorcite vo selata i domovite na Albancite ima{e negativno vlijanie vrz nivnoto psiholo{ko gledawe na rabotite, kako i vrz nivnata percepcija na bezbednost.41 Nabrgu potoa, bea predloèni u{te podrasti~ni merki. ûbrilovi} vo negoviot proekt od 1939 godina nare~en Proteruvawe na Albancite, im prepora~al na dràvnite vlasti da gi prinudat site Albanci, koristej}i se so dràven i voen teror, da emigriraat vo Albanija ili vo Turcija42 . Vakvite politiki sekako vlijaele vrz formirawe na antislovenska albanska svest, neprijatelski nastroena kon balkanskite Sloveni koi im vlevaa postojano ~uvstvo na zakana. Vo 1943 godina, so ra|aweto na Titovata avnojska Jugoslavija, etni~kite Albanci prodolìja da ja ~uvstvuvaat opresijata inducirana od Slovenite. Albancite nemaa ednakov status kako i drugite narodi od porane{na Jugoslavija, t.e. nemaa svoja republika. Novata Jugoslavija gi ostavi Albancite podeleni vo tri od toga{nite jugoslovenski republiki, Srbija, Crna Gora i Makedonija. A po Vtorata svetska vojna, nivnata sostojba dopolnitelno se vlo{i
41 42
Institut za nacionalna istorija - Pri{tina Denes ovoj dokument se smeta kako manifest na etni~koto ~istewe na Albancite vo toga{na Jugoslavija.
27
Po zavr{uvaweto na Vtorata svetska vojna e izvr{en genocid vrz Albancite. Ne se vode{e smetka dali tie bea progermanski ili propartizanski orientirani. Ednostavno se vr{ea masovni egzekucii. Ottoga{, tenzijata postojano raste{e. Vo tekot na pedesettite i {eesettite godini, praktikata na bespri~insko zatvorawe na Albancite prodolì. Golem del od sudskite procesi bea montirani, i toa sozdava{e ~uvstvo na obespravenost kaj na{ite sonarodnici, no i ~uvstvo deka treba da se napravi ne{to za da se smenat rabotite. Eden od akterite na ona {to se slu~uva{e ponatamu sum i jas - raskaùva Ali Ahmeti.43 S do 1963, Albancite vo Makedonija i vo Crna Gora go imaa statusot na narodnost. Kosovo i Metohija, kade {to Albancite go so~inuvaa mnozinstvoto od naselenieto ostana avtonomna pokraina, vo ramkite na Srbija, bez pravo na samoupravuvawe. Vo 1963 dojde do podobruvawe na statusot na Albancite, dojde do pogolem stepen na decentralizacija, a vo 1970 godina be{e otvoren i Pri{tinskiot univerzitet44. Vo ovoj period, odnosite so Albanija bea normalizirani i ova ovozmoì zajaknuvawe na vrskite me|u Kosovarite i Albancite od Albanija. So Ustavot od 197445, avtonomnata pokraina Kosovo dobi i lokalna samouprava
43 44 Intervju so Ali Ahmeti, [ipkovica, oktomvri 2002 god. Kako del od naselenieto na porane{na Jugoslavija, albanskoto malcinstvo vo Makedonija be{e nesomneno integralno povrzano so etni~kite Albanci na Kosovo. Vo toa vreme ne postoeja restrikcii za patuvawe na gra|anite na Jugoslavija vo ramkite na samite republiki. Makedonskoto etni~ko albansko malcinstvo be{e slobodno da u~i na Pri{tinskiot univerzitet, kade {to mnozinstvoto studenti bea etni~ki Albanci. Kosovo, isto taka, sluè{e i kako nekakov bezbednosen ventil za politi~kite ambicii na Albancite koi ìveeja vo Makedonija. S do docnite 80-ti vo Socijalisti~kata liga na Kosovo dominiraa etni~kite Albanci. Taa be{e mnogu pootvorena za Albancite vo Makedonija otkolku samata Makedonija, {to be{e upravuvana od strana na golemoto mnozinstvo Makedonci. Vo me|uvreme ekstremisti~kite grupi, od koi mnogumina se zalagaa za secesija na Kosovo i za negovo pripojuvawe kon Albanija, bea aktivni me|u studentite na Pri{tinskiot univerzitet od 80-te navamu. Mnogumina od idnite lideri na demokratskite partii, kako i na vooruènite dvièwa koi podocna }e dejstvuvaat vo Kosovo, Ju`na Srbija i vo Makedonija bea politi~ki socijalizirani za vreme na svoite studentski godini vo Pri{tina. Kosovo prodolì da ja igra vakvata svoja uloga za Albancite od Makedonija i po steknuvaweto na nezavisnosta na Makedonija. (Special Report: A Fragile Peace: Guns and Security in Post-Conflict Macedonia - By Suzette Grillot, Wolf Christian Paes, Hans Risser ad Shelly Stoneman- June 2004 / Study commissioned by the United Nations Development Programme and the Small Arms Survey)- str. 33
45 Zabele{ka: Po temelno istraùvawe vo drugi multietni~ki dràvi, moème da
28
no, Nie prodolìvme da gi uìvame samo kulturnite prava {to gi imavme kako malcinska grupa i ne po~uvstvuvavme nekoi povolnosti od sevo ova - veli Ahmeti, dodavaj}i deka Albancite ve}e dolgo vreme smetaa oti nivnata sloboda na izrazuvawe na sopstveniot identitet vo Makedonija ne e izdignata na zadovolitelno nivo. Ve}e dolgo vreme se ~uvstvuvaa diskriminirani, otfrleni, zapostaveni. Kako gimnazist, jas ne go znaev makedonskiot jazik i pobarav da u~am na albanski jazik. No, u{te od po~etok naiduvav na pritisok i na nepravda. Ne bevme tretirani isto, mladite Makedonci i mladite Albanci. Se rabote{e za edna pogre{na politika, samata dràva producira{e nezadovolstvo i neprijateli46 - prodolùva so svojata prikazna Ahmeti. Po 1913 godina, Vardarska Makedonija stana del od Srbija, {to zna~e{e deka politikata na srpskite vlasti, isto taka, be{e primenuvana i na ovaa teritorija. Otkoga stana partner vo novata jugoslovenska federacija vo 1944 godina, Makedonija gi sproveduva{e politikite bliski na komunisti~koto vodstvo vo Belgrad. Edna od tie politiki be{e i priklu~uvaweto kon kampawata protiv Enver Hoxa i Albancite vo 1968 godina. Sli~no, vo 1981, po kosovskite demonstracii, spored nekoi tvrdewa, makedonskite vlasti vodea otvorena borba protiv mnogumina poedinci koi se osmelile da protestiraat. Vo 1981 godina po~naa demonstraciite vo Pri{tina. Barawata bea zakonski: kosovskata avtonomija da se podigne na nivo na republika, kosovskite bogatstva da se koristat od strana na gra|anite na Kosovo i Kosovo da dobiva ist tretman kako i drugite {est republiki. Ne{to malku pred nastanite na Kosovo, i nie vo Makedonija pobaravme univerzitet na albanski jazik vo Skopje. Podnesovme oficijalno barawe, no ni{to ne se slu~i. Posle po~etokot
zaklu~ime deka Ustavot na Makedonija od 1974 godina e na listata na onie ustavni dokumenti koi, spored zapadnoevropskite kriteriumi i standardi se bliski do maksimumot vo odnos na na~inot na regulirawe na statusot na nacionalnosti-malcinstva i na nivnite prava vo ovoj daden istoriski period. (Minorities in Macedonia in the Political and Constitutional Acts: From the 1903 Krushevo Manifest to the 2001 Constitutional Amendments, Slavko Milosavlevski, New Balkan Politics, www.newbalkanpolitics. org, str.4) 46 Intervju so Ali Ahmeti, [ipkovica, oktomvri 2002 godina
29
na demonstraciite nie samo se solidariziravme so barawata na gra|anite od Kosovo. No, otkako se vrativme vo Makedonija, po~naa da gi sledat site studenti. Jas sum eden od niv. Me zadràa 60 dena vo istraèn zatvor, bez nikakov dokaz, i bev maltretiranVakvata diskriminacija prosledena so primena na tortura vode{e kon toa neprijatelstvoto protiv na{ata dràva postojano da se zgolemuva - raskaùva Ahmeti, dodavaj}i: Vakvite nastani prodolìja do 1984 godina. Mnogumina od moite drugari bea zatvoreni. Jas se kriev dve godini vo Makedonija, Kosovo, Hrvatska i od 1986 otidov na Zapad. Pobarav politi~ko zasolnuvawe, i ottoga{ po~nav politi~ki da se angaìram protiv pogre{nata politika na Komunisti~kiot sojuz na Jugoslavija. Od dene{na gledna to~ka, moàm da kaàm deka toa be{e uspe{no. Uspeavme da sru{ime edna od najgolemite diktaturi, taa na Milo{evi}.47 Na po~etokot na devedesettite Albancite gi pozdravija promenite {to nastanaa toga{ vo Isto~na Evropa. Mislea deka kone~no }e gi dobijat pravata {to gi zasluùvaat, no, nivnite o~ekuvawa ne se potvrdija. Vo Makedonija nie odigravme aktivna uloga za da napreduva pluralizmot i da ne se povtorat gre{kite od minatoto, no ni{to ne se popravi. Se usvoi Ustavot bez poddr{ka na Albancite i tie po~naa da gi postavuvaat svoite barawa na legitimen na~in. Sakaa podednakvo da bidat zastapeni vo instituciite na dràvnata vlast, vo sudstvoto, vo Armijata, vo policijata, no toa ne se slu~i. Vo Gostivar pobaraa svoj nacionalen simbol, {to rezultira{e co trojca ubieni i desetmina povredeni. Pra{aweto za visokoto obrazovanie povtorno ne be{e seriozno zemeno predvid. Albancite bea prisileni nasilno da otvoraat objekti za obrazovanie. Se prodolùva{e so pogre{nata politika.48 Kontinuirano gi postavuvavme istite barawa. Im stavivme do znaewe i na doma{nite avtoriteti, a i na
47 48 Intervju so Ali Ahmeti, [ipkovica, oktomvri 2002 god Interesno e da se zabeleì deka po nastanite vo Gostivar, toga{niot rektor na Tetovskiot parauniverzitet Fadiq Sulejmani }e re~e deka nema nikakva razlika pome|u Makedoncite i Srbite. Vo 1999 Kim Mehmeti, pak, }e napi{e deka Iako {ovinizmot e srpski proizvod, negovite najdobri konzumenti moè da se najdat me|u makedonskite politi~ki eliti.
30
zapadnite, deka, dokolku ne se podobrat pravata na Albancite vo Makedonija, moè da dojde do vooruèno vostanie. No, tie pokaàa golema indiferentnost, ne be{e zemen predvid alarmot {to nie go dadovme. Nie se nadevavme deka vojnata vo Kosovo pozitivno }e se reflektira i vrz makedonskite vlasti, da ja podobrat sostojbata tuka. No, ne samo {to ne go popravija, tuku moè da se kaè deka i u{te pove}e go zaostrija politi~kiot kurs. Redica mladi Albanci od Makedonija koi dobrovolno se angaìrale vo vojnata vo Kosovo bea staveni vo zatvor. Dvajca od niv bea ubieni vo zatvorot vo [utka. Drugite izbegaa, povtorno se vratija vo Kosovo. Tie stanaa tlee~ki rizik za dràvata koja odbiva{e da gi amnestira. Ottoga{, sostojbata samo dopolnitelno se vlo{uva{e, i ni{to ne se prave{e za podobruvawe na pravata na Albancite. Jas ednostavno ne moèv da ostanam indiferenten na site ovie nastani, a ne moèa toa da go napravat ni moite istomislenici.49 Drugite balkanski narodi ovie nastani, pak, gi tolkuvaat na eden sosema poinakov na~in. Ona {to Albancite go narekuvaat dolgogodi{na borba za prava, ~estopati se opi{uva so zborovite iredentizam i al~nost za osvojuvawe novi teritorii. Se ~ini deka slikata za albanskata ambicija za sozdavawe golema Albanija e dlaboko vreàna vo svesta na balkanskite Sloveni, a osobeno kaj Makedoncite. Da se obideme da go objasnime i ova S po~nuva nekade vo 1928 godina50, koga kralot Zogu odbira da
49 50 Intervju so Ali Ahmeti, [ipkovica, oktomvri 2002 godina Korenite, osobeno vo kontekst na makedonsko-albanskite odnosi, moè da se baraat u{te podaleku vo istorijata. Na primer, spored istoriskite u~ebnici e poznato deka za vreme na turskoto vladeewe, Albancite vo Makedonija ja uìvaa polo`bata na privilegirana vladeja~ka klasa vo odnos na pot~inetite slavo-hristijanski masi, tokmu poradi nivnata muslimanska veroispoved, i tie svojata polo`ba mnogu ~esto ja zloupotrebuvale. Isto taka, interesno e da se navede i deka vo prvata polovina na XIX vek mnogumina od ~iflik-sajbite na teritorijata na dene{na Makedonija bea od albansko poteklo. Uslovite na ìveewe na makedonskite selani vo toa vreme se opi{uvaat kako isklu~itelno te{ki. Tie bile obremeneti so te{ki danoci koi naj~esto ne bile vo sostojba da gi platat, pa zatoa bile prinudeni da gi obrabotuvaat posedite na albanskite feudalci. Dopolnitelno, Makedonija bila postojano izloèna na pqa~kaweto na razbojni~kite bandi. Osven {to go zbirale positniot i jadriot dobitok, ja palele poku}ninata i celi sela, bandite vo ovoj period po~nuvale da zaplenuvaat i lu|e za ~ie osloboduvawe barale otkup vo zlato. Vo zapadna Makedonija postoele muslimanski sela {to se zanimavale samo so pqa~ka{ko stopanisu-
31
se narekuva kral na Albancite namesto kral na Albanija, i pritoa vetuvaj}i: Tirana nikoga{ nema da gi zaboravi 35% Albanci koi ostanaa da ìveat nadvor od dràvnite granici.51 Vo 1939 godina, fa{isti~ka Italija ja pripojuva Albanija, a so toa gi nasleduva i site iredentisti~ki aspiracii koi bea neguvani za vreme na vladeeweto na kralot Zogu. Dve godini podocna, Italija, vleguvaj}i vo vojna protiv Grcija i Jugoslavija, gi pripoi site balkanski regioni naseleni so Albanci kon Albanija, ovozmoùvaj}i go na toj na~in i prvoto ra|awe na golema Albanija. Vo juni 1941 bea okupirani i teritoriite na zapadna Makedonija. Italijanskite okupatorski sili bea pretstaveni kako osloboditeli na albanskiot narod od opresivnite reìmi na Jugoslavija. Administracijata na okupaciskite sili vospostavena vo zapadna Makedonija be{e podelena pome|u italijanski i albanski segmenti. Vo maj 1941 e formiran albanski komitet vo Tetovo koj baral Tetovo da bide oslobodeno od Italija i da bide soedineto kon Albanija. Vo toa vreme od Skopje vo Tetovo doa|aa intelektualci Albanci i zaedno so postojniot albanski komitet vo Tetovo organiziraa demonstracii za prisoedinuvawe ne samo na Tetovo, tuku i na Skopje kon Albanija.52 Vo dekemvri 1941 civilnata administracija vo ovoj del na Makedonija ja prezema Ministerstvoto za novooslobodenite zemji na Albanija koe postoe{e s do 1943 koga be{e ukinato. Po ova, funkcite na toa ministerstvo preminuvaat na soodvetnite ministerstva vo kvislin{kata vlada na Albanija. Velikoalbanskite kvislinzi, polzuvaj}i ja nacionalnata i ekonomskata obespravenost na Albancite vo stara Jugoslavija, po~naa da sproveduvaat sistematska politika za prodlabo~uvawe na jazot me|u Albancite i Makedoncite na ovaa teritorija. 53
vawe. Najpoznatoto od niv bilo albanskoto selo Vele{ta, na patot Struga - Debar (Institut za nacionalna istorija Skopje, Istorija na makedonskiot narod, NIP Nova Makedonija, Skopje 1969 god., str.111) 51 Histoire de LAlbanie et des Albanais- Georges Castellan Editions Armeline, str. 78 52 Institut za nacionalna istorija Skopje, Istorija na makedonskiot narod, NIP Nova Makedonija, Skopje 1969 god., kniga 3, str. 282 53 Isto, str. 287
32
Velikoalbanskata vlast go popolni administrativniot, sudskiot i policiskiot aparat celosno so lica od albansko poteklo. Na povisokite mesta bea postaveni petokolona{i, fa{isti i drugi elementi dovedeni od Albanija, dodeka na poniskite mesta vo organite na administracijata bea postaveni mesni kvislinzi.54 Opresivnite politiki promoviraa, isto taka, i eden u~ili{ten sistem vo koj moè{e da se u~i edinstveno na albanski jazik i, dopolnitelno na ova, slovenskite formi na li~ni imiwa bea zamenuvani so albanski. Vedna{ po zavr{uvaweto na Vtorata svetska vojna ekstremisti~ki nacionalisti~ki organizacii po~naa da dejstvuvaat vo regionot. Edna od niv, Bali i kombetar (Balli i kombtar)55, so poddr{ka na porane{nite kolaboracionisti i na del od narodot kon ne sakaa da se vrati bezzakonieto i terorot na nenarodnite reìmi na stara Jugoslavija56, zapo~naa od 1944 do 1948 borba protiv jugoslovenskite vooruèni sili vo obid da se za~uva edinstvoto na dotoga{ steknatite teritorii. Vo me|uvreme, za vreme na Titova avnojska Jugoslavija, Makedonija za prvpat stekna pravo na samoupravuvawe i Makedoncite bea priznati kako narod vo ramkite na Jugoslavija. Site nastani po Vtorata svetska vojna ukaùvaa deka Albancite prodolùvaat da se borat za avtonomija na site regioni vo koi ìveeja. Pa taka, mitot za soni{tata na site Albanci za sozdavawe golema Albanija, vleva{e strav vo Makedonija, novata etni~ki heterogena republikaa osobeno kaj etni~kite Makedonci koi bea cvrsto re{eni qubomorno da si go ~uvaat i da go afirmiraat svojot identitet. Vo noemvri 1968, den pred Denot na nezavisnosta na Albanija, zapo~naa nemiri vo Pri{tina. Malku potoa, istoto se slu~i i vo Tetovo, pod silni nacionalisti~ki obele`ja. Ova be{e i prvoto navestuvawe
54 55
Isto, str. 284 Interesno e da se napomene deka i denes s u{te trae debatata pome|u makedonskite i albanskite istori~ari okolu mestoto i ulogata na Bali i kombetar vo istorijata. Vo posledno vreme mediumite pi{uvaat za navodnoto povtorno osnovawe na ovaa organizacija vo Makedonija Isto, str. 287
56
33
deka nastanite od sosedstvoto imaa mo} i moèa silno da vlijaat vrz nastanite vo Makedonija. Spored ona {to go nasledivme od Socijalisti~ka Republika Makedonija, koga taa be{e federativna ~lenka na Jugoslavija, nacionalnite malcinstva, odnosno narodnostite, se tretiraa na na~in koj dava{e nade` deka tuka nema da ima nekoi golemi problemi. Me|utoa, u{te vo po~etokot se pokaà deka vo ostvaruvaweto na ramnopravnosta, sakale ili ne, se javuvaa razni tenzii vo prakti~nata realizacija na ustavnite prava57 - pi{uva Kiro Gligorov vo svojata kniga Makedonija e s {to imame, dodavaj}i: Nastojuvavme tie problemi da gi re{avame eden po eden so zaedni~ko angaìrawe na site. Postojano se zalagav za ist tretman na site gra|ani na zemjata, bez ogled na nivnata nacionalna, verska ili politi~ka pripadnost. Za toa vodevme smetka i pri formiraweto na Vladata, pri ekipiraweto na drugite institucii na dràvnata vlast, na sudstvoto, na Armijata, na policijataova go ~uvstvuvav kako ustavna obvrska na dràvnite organi, no i kako uslov bez koj ne }e moème Makedonija da ja izgradime kako gra|anska i demokratska dràva. Znaev deka za toa ni e neophodna i sekojdnevna konstruktivna sorabotka i so nacionalnostite, pri {to }e naglasam i so samite Albanci, kako najgolema po Makedoncite, narodnosna grupa vo zemjata. êsto istaknuvav, a toa i go pravev - deka e potrebno da se sedne na masa i da se razgovara onolku vreme kolku {to e potrebno dodeka ne se najde doverba i ne se najdat osnovi za trajno soìtelstvo.58 No, Na{ite malcinstva se dosta razli~ni od na{iot narod. Tie imaat druga istorija, drugo poteklo, druga vera, kulturni tradicii koi se specifi~ni za niv, i seto toa treba da se po~ituva i neguva, me|utoa, Osnovata na suverenitetot na Republika Makedonija, kako {to pi{uva i vo na{iot Ustav, se gra|anite. I sekoj od niv e nositel na toj suverenitet. Spored toa, sekomu treba da mu se ovozmoì da gi iskaè svoite posebnosti i so toa da go za~uva identitetot
57 58 Kiro Gligorov, Makedonija e s {to imame, Izdava~ki centar TRI, 2001 -str. 511 Isto, str. 512
34
no, vo isto vreme, da bide i dobar gra|anin na Republika Makedonija. [] Dràvata e taa {to ne obedinuva, i site nie kako dràvjani i gra|ani na taa dràva treba da uìvame ednakvi prava. Albancite, kako del od albanskiot narod koj ima svoja dràva, a ìveat vo ovaa zemja treba da se zalagaat za svoite prava, no i da ja pokaàt svojata odgovornost i lojalnost sprema ovaa dràva. [] Vo ponovo vreme s pove}e se govori za toa deka Albancite, kako kolektivitet, ne bile ramnopravni, bile gra|ani od vtor red i za niv se baraat takvi i takvi prava. Toa po moe mislewe, sakale ili ne, vodi kon politizacija na problemot. Koga vo diskusiite albanskite pretstavnici na Parlamentot bea upatuvani na normativniot del od Ustavot, tie velea: ,Nie ne sporime deka vo toj del od Ustavot, gra|anite se tretiraat ednakvo, bez ogled na nivnoto poteklo, vera ... No toa ne e dovolno [].59 [to e toa {to ne bilo dovolno? Fakt e deka Makedonija ima{e pozitiven priod kon postavuvaweto na materijata za pravata na nacionalnite malcinstva. Od aspekt na formalno-pravniot tretman i prifatenite me|unarodni obvrski, Makedonija vo golema mera gi ispolnuva{e standardite na me|unarodnata zaednica.60 Makedonskite zakoni ne sodrèa nitu edna odredba koja bi moèla da se protolkuva kako diskriminatorska vo odnos na pripadnicite na razli~ni etni~ki zaednici. Materijata za pravata na pripadicite na nacionalnostite se tretira{e vo pove}e zakoni koi go opfa}aa reguliraweto na upotrebata na jazicite na nacionalnostite, praktikuvaweto na sopstvenata kultura i razvojot na sopstveniot identitet, kako i potenciranata zabrana na koj i da bilo oblik na diskriminacija vrz osnova na etni~ka pripadnost.61
59 Isto, str. 513-514
60 Do 2001 godina Makedonija gi ima{e ratifikuvano: Me|unarodniot pakt za gra|anskite i politi~kite prava, Konvencijata za prevencija i kaznuvawe na zlostorstvata na genocid, Me|unarodnata konvencija za zabrana i kaznuvawe na zlostorstvoto na aparthejd, Konvencijata za statusot na licata bez dràvjanstvo, Me|unarodnata konvencija za eliminacija na site formi na rasna diskriminacija, Evropskata konvencija za ~ovekovite prava i Ramkovnata konvencija za za{tita na nacionalnite malcinstva. (Izvor: Nacionalen izve{taj za ~ovekoviot razvoj, 2001: Socijalnata isklu~enost i nesigurnosta na gra|anite na Makedonija, Programa za razvoj na Obedinetite nacii) 61 Do 2001 godina materijata za pravata na pripadnicite na nacionalnostite se tretira{e vo pove}e zakoni, me|u koi: Zakonot za lokalna samouprava, Krivi~niot
35
Isto taka, posebno vnimanie be{e posveteno na sozdavaweto uslovi za celosno osnovno i sredno obrazovanie na jazicite na nacionalnostite. Me|utoa, fakt e deka i pokraj vo osnova {irokata legalna ramka i prifatenite standardi koi proizleguvaa od me|unarodnite akti, sepak, me|uetni~kite odnosi pretstavuvaa postojan izvor na tenzii me|u lu|eto. O~igledno, ima{e nekoi nedoslednosti. Dokolku se analizira malku podlaboko ovaa problematika, verojatno }e se uvidi postoeweto na svoevidna dvozna~nost na ustavnoto definirawe na Makedonija kako nacionalna i kako gra|anska dràva62. Nekonzistentnosta na ustavnoto definirawe, odnosno, od edna strana, potencirawe na nacionalniot koren na dràvata, a, od druga strana, gra|anskata zasnovanost na nejzinite instituti, vnesuva{e konfuzija vo odreduvaweto na bitnite parametri na dràvnoto strukturirawe. Praveweto razliki pome|u nacionalnostite naproti unificiranata makedonska nacija postepeno, no sigurno, go uni{tuva{e modelot na gra|anskiot i individualiziraniot priod.63 Potoa, nesistematskoto i nekonzistentnoto postavuvawe i re{avawe na upotrebata na jazicite, doveduva{e do postojano postavuvawe na pra{aweto za upotreba na jazicite na nacionalnostite vo ramkite na sekojdnevnite kontakti na gra|anite so dràvnite strukturi. Isto taka, etnonacionalnoto definirawe na simbolite na dràvata, posebno tekstot na himnata
zakonik, Zakonot za telekomunikacii, Zakonot za politi~kite partii, Zakonot za li~nata karta, Zakonot za osnovno obrazovanie, Zakonot za sredno obrazovanie, Zakonot za visoko obrazovanie. Vo ovie zakoni e opfateno reguliraweto na upotrebata na jazicite na nacionalnostite, praktikuvaweto na sopstvenata kultura i razvojot na sopstveniot identitet, kako i potenciranata zabrana na koj i da bilo oblik na diskriminacija vrz osnova na razli~na etni~ka pripadnost. Posebno vnimanie e posveteno na sozdavaweto uslovi za celosno osnovno i sredno obrazovanie na jazicite na nacionalnostite. (Izvor: Nacionalen izve{taj za ~ovekoviot razvoj, 2001: Socijalnata isklu~enost i nesigurnosta na gra|anite na Makedonija, Programa za razvoj na Obedinetite nacii) 62 Kontradiktornosta me|u preambulata na Ustavot (od 1991 godina) vo koja e definiran istoriskiot kontinuum na ednonacionalniot karakter na dràvata (ulogata i mestoto na Makedoncite vo sozdavaweto na nivnata sopstvena dràva) i ustavnite odredbi vo koi kako osnoven ~initel se javuva gra|aninot (~len 2, 8, 9), me|utoa i etnicitetot (nacionalnosta vo ~len 7,8, 48 i 78). (Izvor: Nacionalen izve{taj za ~ovekoviot razvoj, 2001: Socijalnata isklu~enost i nesigurnosta na gra|anite na Makedonija, Programa za razvoj na Obedinetite nacii)
63 Isto, str. 105
36
na dràvata, a vo izvesna mera i dràvnoto zname - koe korespondira samo so etni~kite Makedonci, kako i otsustvoto na soodvetna zakonska regulativa so koja bi se regulirala upotrebata na simboli povrzana so drugite etni~ki zaednici, vo praktikata doveduva{e do potpolno nepo~ituvawe na dràvnata simbolika od strana na pripadnicite na oddelni etni~ki zaednici vo Republika Makedonija, posebno od pripadnicite na albanskata nacionalnost. Dopolnitelno, moè da se konstatira i deka postoe{e obrazovna i rabotna disproporcija vo korist na pripadnicite na makedonskata mnozinska zaednica. Na ova ukaùvaat statisti~kite podatoci za obrazovnata struktura na oddelni etni~ki zaednici i za etnostrukturata na vrabotenite vo dràvniot sektor i vo dràvnata administracija, kade {to pripadnicite na albanskata i na romskata nacionalnost se pomalku zastapeni.64 Iako se smeta deka strukturiraweto na ovoj problem zapo~nal vo periodot na socijalizmot, koj ovozmoì razlikite vo socijalniot, obrazovniot i op{testveniot status vo golema mera da se povle~at po linijata na etni~ka pripadnost, sepak zaklu~uvame deka vo nezavisna Makedonija, nema{e dovolna politi~ka volja za da se zapre so zanemaruvaweto na etni~kiot faktor i da se premine kon edna vnatre{na politika koja bi proizveduvala stabilnost. Uspe{na vnatre{na politika na koja i da bilo zemja e onaa koja proizveduva stabilnost. Za proizvodstvo na taa stabilnost od odlu~uva~ko zna~ewe e politi~kiot proces. Su{tinata na politi~kiot proces vo edno demokratsko pluralisti~ko op{testvo, pak, e politi~koto prisposobuvawe. Vo takvo op{testvo na vlasta ne se gleda samo kako na ma{ina za nametnuvawe na zakonite vrz poedincite tuku i kako na centar vo koj se prispocobuvaat konfliktnite interesi na raznite grupi. Netrpelivi da go doneseme ustavot na nezavisnata dràva so koj }e ja zajakneme me|unarodnata pozicija na dràvata go donesovme Ustavot,
64 Nacionalen izve{taj za ~ovekoviot razvoj, 2001: Socijalnata isklu~enost i nesigurnosta na gra|anite na Makedonija, Programa za razvoj na Obedinetite nacii- str 106- Spored podatocite dobieni vo istraùvaweto na identitetot na Makedoncite i na Albancite vo Republika Makedonija sprovedeno vo Institutot za sociolo{ki i politi~ko-pravni istraùvawa vo tekot na 1999-2000 godina
37
bez soglasnost na Albancite. Politi~kiot model na gra|ansko op{testvo vo koe ne e va`no na koja etni~ka grupa pripa|a{, tuku dali uìva{ individualni ~ovekovi prava, go posea semeto na idniot konflikt koj }e tlee deset godini za da eksplodira vo povolni doma{ni i me|unarodni okolnosti65 U{te od samoto steknuvawe na nezavisnosta na Republika Makedonija Albancite pobaraa da bidat konstitutiven narod. Predlagaa deka treba da se napravi nekakov istoriski dogovor me|u Makedoncite i Albancite. Spored ona {to go pretstavuvaa vo javnosta liderite na albanskite politi~ki partii vo Makedonija, idejata za postignuvawe istoriski dogovor vsu{nost se sostoe{e vo slednovo: Albancite da bidat priznati kako dràvotvoren, konstitutiven narod, za odredeni pra{awa koi gi dizajniraat albanskiot subjekt i albanskata kultura i razvoj da se odlu~uva so konsenzus, da se obezbedi ramnopravnost vo obrazovniot sistem i da se dobie nekoj vid po{iroka avtonomija vo op{tinite. No, samata ideja za postignuvawe takov istoriski dogovor, i celata terminolgija koja proizleguva{e od ova pra{awe gi zapla{uva{e Makedoncite, bidej}i bude{e asocijacii na delba. S pove}e se zajaknuva{e percepcijata deka Albancite ne se lojalni gra|ani na ovaa zemja. Makedoncite svojata nesigurnost dopolnitelno ja baziraa i vrz razli~nata stapka na natalitet i prirast na albanskoto naselenie za koja smetaa deka bi moèla da ja smeni etnomapata na Makedonija. Otsustvoto na precizna statisti~ka evidencija prifatena i priznata od site, koja bi pomognala vo otslikuvaweto na vistinskite dimenzii na prikaànite sostojbi pomaga{e vo podgrevaweto i opstojuvaweto na ovaa nesigurnost. Jas gledav deka albanskoto mnozinstvo kataden sozdava atmosfera so koja saka{e da dokaè deka e neizbe`na nivnata avtonomija vo zapadniot del na Makedonija, i tie postojano go preuveli~uvaa nivniot broj velej}i deka vo Makedonija ima 800.000 duri i eden milion Albanci i deka tie, zaedno so ostanatite muslimani se vo mnozinstvo vo Makedonija. Otade i dojde idejata da
65 Denko Maleski, Makedonija 1991-2001, New Balkan Politics (internet: www.newbalkanpolitics.org.mk)
38
se proglasi avtonomija, t.n. Ilirida66 Po bojkotiraweto na makedonskiot referendum za nezavisnost vo 1991, vo januari 1992, i po proglasuvaweto na avtonomna republika Ilirida vo zapadna Makedonija, albanskite znamiwa se veeja na site nastani od javen karakter, dodeka, pak, znameto na Makedonija go nema{e nikade. Etni~kite Albanci objasnuvaa deka znameto ne ja zastapuva dràvata Albanija, tuku celata nacija, {to, pak, samo & dava{e dopolnitelna teìna na tezata deka Albancite od celiot balkanski region sakaat da se obedinat. U{te edna potvrda vo ovaa nasoka bea i ponatamo{nite dejstvuvawa i izjavi na nekoi od partiite i od liderite na albanskoto malcinstvo. Esenta 1993 se sretnavme so slu~aj na formirawe ,paravoeni formacii na Albancite vo Makedonija, so voeni {tabovi, i so planovi koi bea otkrieni a u~esnicite osudeniima{e i drugi takvi primeri vo naredniot period.67 Sevo ova, zaedno so brojnite drugi problemi68 so koi se soo~uva{e
66 67 68 Kiro Gligorov, Makedonija e s {to imame, Izdava~ki centar TRI, 2001- str. 433434 Isto, str. 516 Biten element {to treba, isto taka, da se navede e deka tenziite vo dràvata vo ovoj period bea zgolemeni so ekonomskite problemi, vojnata vo Jugoslavija, blokadata vrz Srbija od strana na OON, a potoa i so blokadata od Grcija na Makedonija od 1992 do 1994. Odolgovlekuvaweto na priznavaweto na Republika Makedonija od strana na sosedite u{te tolku ja doveduva{e vo pra{awe idninata na makedonskiot identitet. Najzna~ajnite pri~inski faktori na ekonomskata ekskluzija i nesigurnost datiraat od samiot po~etok na tranzicijata, koga Makedonija ispadna od jugoslovenskata federacija, so {to go izgubi jugoslovenskiot pazar. Blokadata {to svetskata zaednica & ja nametna na SR Jugoslavija (1992-1995) kako i naftenoto embargo {to Grcija & go nametna na Makedonija vo istiot period, silno go pogodija makedonskoto stopanstvo i predizvikaa vistinsko ~uvstvo na me|unarodno otu|uvawe i izolacija i kaj narodot i kaj vlasta. Nadvore{nite ekonomski pritisoci so koi Makedonija se soo~i u{te od prviot den na svoeto postoewe, kako i neosmislenosta vo procesot na privatizacija i ekonomsko prestrukturirawe bitno go namalija makedonskiot bruto doma{en proizvod, vodej}i kon pad na ìvotniot standard i kon zgolemuvawe na brojot na siroma{nite. Socijalniot jaz me|u naselenieto postojano se zgolemuva{e vodej}i do sozdavawe na naselenie koe ima i na naselenie koe nema. Postepeno stapkata na nevrabotenost dobiva{e zagriùva~ki dimenzii, a so toa se naru{uva{e i sistemot na vrednosti, protivre~nost na standardite i modelite na odnesuvaweto - posledici koi na individualen plan dovedoa do besperspektivnost, osobeno kaj mladite, frustrira~ki situacii, ~uvstvo na zagubenost - sostojbi {to ja zgolemuvaat motivacijata za prestap i gi zgolemuvaat mo`nostite za izvr{uvawe krivi~ni dela. Ova se potvrdi i vo praktikata: registriran e porast na kriminalitetot i na dru-
39
dràvata, gi napravi netolerantni politikite na partiite, a so toa i na javniot diskurs. Se pojavija makedonski partii so nacionalisti~ka programa i lideri koi vo javnosta zboruvaa za toa deka na malcinstvata vo Makedonija ve}e im se dadeni premnogu prava i deka e vreme da se posvetime na makedonskite raboti. VMRO-DPMNE izleze so parolite Albanci-nadvor od Makedonija!, [to baraat, eve im go Kosovo Mislam deka, me|u drugoto, tie povici im gi donesoa nivnite 38 pratenici, {to be{e najzna~ajniot del od prviot parlament. Tie toa go iskoristija igraj}i na kartata na zagrozenosta na Makedonija od Albancite[] Vo Zapadna Makedonija Makedoncite likuvaa: }e dojdat na{ite, komitite. Se obidoa toa i da go povratat i za vreme na izborite vo 1994 godina, koga niven kandidat za pretsedatel na Republika Makedonija be{e Qubi{a Georgievski, koj nastapuva{e so parolata ]e mu gi potkastrime kanxite na orelot i sl., podgrevaj}i go so toa antialbanskoto raspoloènie.69 Vo ranata 1997, Sobranieto usvoi zakon koj dozvoli vo ramkite na Pedago{kata akademja da ce studira i na albanski jazik. No, za mnogumina Makedonci ovoj zakon pretstavuva{e nepo~ituvawe na makedonskiot suverenitet i prekr{uvawe na ustavnoto na~elo deka makedonskiot jazik e edinstveniot oficijalen jazik vo dràvava. Vo fevruari i vo mart 1997 godina, reakciite na politikata na Vladata po pra{aweto za visokoto obrazovanie ne stivnuvaa. Makedonski studenti i sredno{kolci demonstriraa sekojdnevno po ulicite na Skopje, i vo nivnite protesti nabrzo po~na da preovladuva antialbanski, no i antivladin stav. Se veeja posteri so slogani: Makedonija za Makedoncite, Za Albancite gasna komora. Zgolemenite tenzii dovedoa i do sporadi~ni akti na nasilstvo protiv Albancite na skopskite ulici. Nekolku dena pred nastanite vo Gostivar od 9 juli 1997, be{e odràn obedinuva~ki kongres na dve pogolemi opozicioni partii na
gite op{tesveno-patolo{ki pojavi, ne samo vo Makedonija, tuku i vo site zemji na Balkanot koi minuvaa niz procesite na tranzicija (Izvor: Nacionalen izve{taj za ~ovekoviot razvoj, 2001: Socijalnata isklu~enost i nesigurnosta na gra|anite na Makedonija, Programa za razvoj na Obedinetite nacii, str. 92-96 ). 69 Kiro Gligorov, Makedonija e s {to imame, Izdava~ki centar TRI, 2001- str. 434
40
etni~kite Albanci vo vè{tena nacionalisti~ka atmosfera, na koj se povikuva{e na formirawe paralelni vladini strukturi, avtonomni institucii, panalbanski parlament i etni~ka regionalizacija. Ishodot od gostivarskite nastani, kako i seto ona {to podocna se slu~uva{e vo sosedstvoto dopolnitelno ja zasili nedoverbata me|u dvete najgolemi etni~ki grupi vo dràvava. Na 7 septemvri 1997 godina, dvajca policiski inspektori, eden Makedonec i eden Albanec, bea ubieni vo seloto Dolno Pal~i{te, blisku do Tetovo, dodeka istraùvaa slu~aj na {verc so oru`je. Iako ova ubistvo ne be{e interpretirano vo kontekst na me|uetni~ko nasilstvo, sepak mnogupati be{e citirano pri opravduvaweto na s po~estite tvrdewa deka Albancite masovno se vooruùvaat i deka zapadna Makedonija stanuva zrelo tlo za zapo~nuvawe vooruèn konflikt
41
2
ZA ORU@JETO I ZA NASTANITE OD SOSEDSTVOTO
Pra{awata za oru`jeto i za ona {to se slu~uva{e vo sosedstvoto se od osobeno zna~ewe za na{ata ponatamo{na analiza bidej}i imaa golemo vlijanie i vrz doma{niot tek na nastanite. Etni~kite Makedonci ~estopati poso~uvaat deka neumornata qubovna vrska na nivnite sogra|ani Albanci so ognenoto oru`je be{e eden od glavnite faktori koi dovedoa do konfliktot od 2001 godina.70 Iako postoi tendencija sega{nata proliferacija na oru`je na Balkanot i vo Makedonija obi~no da se objasnuva so nasilnite konflikti od minatata decenija, kako i so zaplenuvaweto na pove}e od polovina milion par~iwa oru`je vo Albanija za vreme na politi~kite nemiri od 1997 godina71, interesno e da se zabeleì deka licata od ovoj region ~uvaa oru`je vo svoite domovi i mnogu porano pred ovie nastani. Istoriski gledano, oru`jeto otsekoga{ igralo va`na uloga na na{ite prostori
70 Special Report: A Fragile Peace: Guns and Security in Post-Conflict Macedonia - By Suzette Grillot, Wolf Christian Paes, Hans Risser ad Shelly Stoneman- June 2004 / Study commissioned by the United Nations Development Programme and the Small Arms Survey str. 77 71 Utvrdeno e deka razgnevenite gra|ani na Albanija zaplenija 550.000 par~iwa malo i lesno oru`je od rezervite na albanskata Vlada vo 1997 godina. Ottoga{ se pronajdeni 200.000 par~iwa. Pretstavnicite na albanskata Vlada smetaat deka 150.000 par~iwa se izneseni nadvor od zemjata i se preneseni vo Kosovo i vo Makedonija preku {vercerski kanali. Ne e poznato {to se slu~i so preostanatite 200.000 par~iwa- (Special Report: A Fragile Peace: Guns and Security in Post-Conflict Macedonia - By Suzette Grillot, Wolf Christian Paes, Hans Risser ad Shelly Stoneman- June 2004 / Study commissioned by the United Nations Development Programme and the Small Arms Survey) str. 55- sli~no i vo: New Gun-running Route Opens to Kosovo, Associated Press, 17 juni 1998, www.nisat.org, i ICG Report, Albania: State of the Nation, Balkans Report, No.140, March 2003.
42
Vo stru~nite debati za ulogata na oru`jeto vo albanskoto op{testvo ~estopati se spomenuva del od albanskoto obi~ajno pravo, poznato kako Kanuni i Leke Dukagjinit72. Iako brojni eksperti veruvaat deka ovoj del od obi~ajnoto pravo ima samo istorisko zna~ewe, mnogumina drugi, pak, tvrdat deka tokmu vo vakviot sistem na vrednosti treba da se bara odgovorot na nasilnite incidenti koi kako ~uma go demnat albanskoto naselenie na teritoriite na Albanija, Makedonija, Kosovo i na Ju`na Srbija. Postojat empiriski dokazi spored koi licata odgovorni za povtornoto voveduvawe na krvnata odmazda - gjak, vo severna Albanija i vo delovi od Kosovo i od Makedonija, obi~no gi opravduvaat svoite krivi~ni dela so ovoj Kodeks73 . Isto taka, poznat i kako zakonot na planinite, ovoj tradicionalen sistem na vrednosti be{e dlaboko vkorenet vo dale~nite i te{ko pristapnite ruralni sredini vo Albanija, Kosovo i vo Makedonija. Sozdaden u{te vo predotomanskoto vreme, toj pretstavuva{e eden vid paralelen set na zakoni koi ja pomagaa interakcijata na selata koi bea nadvor od sferata na zakonite postavena od toga{nite stranski gospodari. Vo tradicionalnoto albansko op{testvo, sekoj ma` treba{e da ima svoja pu{ka, koja go pretstavuva{e negoviot status kako vozrasna li~nost, no, isto taka, go ovozmoùva{e i negovoto u~estvo vo toga{noto kreirawe na lokalnata politika. Zaedni~ko za (Albancite koi ìveeja na) prostorite na dene{na Albanija, Makedonija, Kosovo i Ju`na Srbija, be{e postoeweto na dobrovooruèni semejni klanovi, koi ~estopati gradea semejni yidini (kulle) za da se za{titat od natrapnici. Se pretpostavuva deka do po~etokot na XX vek, site ma{ki ~lenovi vo vakvite semejstva imaa svoe oru`je.74
72 Prevod od albanski: Kodeksot na Lek Dukaxini
73 Osobeno vo Albanija pobedata na komunisti~kiot reìm be{e proslededena so vra}awe vo ìvot na tradicionalnite praktiki, vklu~uvaj}i i elementi od Kanunot. Se procenuva deka vo poslednata decenija bile izvr{eni najmalku 6.000 ubistva, kako krvna odmazda, a spored lokalnite grupi za ~ovekovi prava, pove}e od 2.500 semejstva, vklu~uvaj}i 900 deca, izbegale od zemjata ili, pak, ostanuvaat zatvoreni vo svoite domovi, obiduvaj}i se da ja izbegnat krvnata odmazda. 74 Special Report: A Fragile Peace: Guns and Security in Post-Conflict Macedonia - By Suzette Grillot, Wolf Christian Paes, Hans Risser ad Shelly Stoneman- June 2004 / Study commissioned by the United Nations Development Programme and the Small Arms Survey - str. 37
43
Oru`jeto pretstavuva{e organski del na sekoj Albanec, negov sopatnik vo dobri i lo{i vremiwa, sredstvo so koe toj si go obezbeduva{e ìvotot. Koga }e se rode{e ma{ko dete vo semejstvoto, lu|eto bi zboruvale deka plemeto se zbogatilo so edna pu{ka. Koga }e umre{e ma`, ènite na glas bi pla~ele, lelekaj}i deka edna pu{ka ostanala bez sopstvenik. Pu{kata vsu{nost pretstavuva{e nekakov simbol na maèstvenost, koja ja ,garantira{e li~nata bezbednost, bezbednosta na semejstvoto, klanot i plemeto niz vekovite.75 Po~nuvaj}i so administrativnite reformi na Otomanskoto carstvo vo 1844 godina, stranskite okupatori (Turci, Srbi, Bugari, Italijanci, Germanci) se obidoa da ja zajaknat svojata kontrola vo site oblasti, naj~esto preku sproveduvawe akcii za razoruùvawe na naselenieto. Vakvata tradicija prodolì da se sproveduva i od komunisti~kite reìmi vo Albanija i vo toga{nite jugoslovenski republiki po 1944 godina.76 Represivnite merki gi prinuduvaa semejstvata da go sokrivaat svoeto oru`je {to podaleku od svoite domovi, naj~esto vo sosednite te{ko proodni planinski predeli. Spored brojni proceni, koli~estvoto na oru`je vo ovie predeli postojano se zgolemuva{e s do po~etokot na raspa|aweto na Jugoslavija. Vo 1989 federalnata jugoslovenska policija proceni deka samo vo Kosovo ima okolu 400.000 par~iwa nelegalno oru`je. Se smeta{e deka pove}eto od ovie oru`ja bea vo racete na ìtelite kosovski Albanci, no imaj}i gi predvid bliskite semejni vrski i sli~nata socijalna struktura me|u Albancite vo Kosovo i vo Makedonija, se veruva{e deka brojot na oru`je vo planinskite oblasti vo severna i zapadna Makedonija e zna~itelno pogolem. Kolapsot na socijalisti~koto upravuvawe i te{kiot period na politi~ka i ekonomska transformacija vo regionot ja oslabna
75 Neritan Alibali, Some opinions on ways of collecting arms in Albania - trud podgotven za seminarot na albanskoto atlantsko zdruènie za mo`ni alternativi i na~ini za sobirawe na oru`je vo Albanija, Tirana 24-25 oktomvri 1998 Interesno bi bilo da se zabeleì deka dodeka komunisti~ka Albanija go kaznuva{e nelegalnoto poseduvawe oru`je so 10 godini zatvor, Jugoslavija be{e ne{to poblaga po odnos na ova pra{awe i im izdava{e na svoite gra|ani i dozvoli za poseduvawe oru`je.
76
44
represivnata mo} na dràvite. Korupcijata se {ire{e i vo policijata i vo sudstvoto, namaluvaj}i ja javnata doverba vo ovie institucii. Nedoverbata vo dràvnite institucii, dopolnitelno pottiknata od srpskata represija vo Kosovo, dovede do toa mnogumina Albanci od porane{nite jugoslovenski prostori da po~nat da si gi re{avaat problemite bez pomo{ od dràvata.77 Vo 1989 Slobodan Milo{evi} e izbran za pretsedatel na Srbija, vrz osnova na nacionalisti~ka platforma. Edna od prvite raboti {to gi napravi be{e da ja ograni~i avtonomijata na Kosovo, so nazna~uvawe Srbi na klu~nite pozicii koi dotoga{ bea vo racete na Albancite. Dopolnitelno, bea zatvorani i site u~ili{ta vo koi se u~e{e na albanski jazik. Kosovskite Albanci go izrazija svoeto negoduvawe vo forma na miren protest, bojkotiraj}i gi od toj moment site srpski institucii. Formiraa i sopstvena vlada vo senka. Me|utoa, ovaa taktika ne im go donese potrebnoto vnimanie nitu pak poddr{kata od me|unarodnata zaednica. Pa taka, po sklu~uvaweto na Dejtonskiot miroven dogovor vo 1995 godina, kosovskite Albanci po~naa da baraat poinakvi re{enija. Vo 1996 godina be{e sozdadena i Osloboditelnata vojska na Kosovo (OVK) - Ushtria Clirimtare e Kosovs (UK). Vo prvo vreme sostavena od nekolku stotini albanski muslimanski veterani od vojnata vo Bosna, OVK ja prezede odgovornosta za napadot vrz nekolku srpski policiski stanici. Na 1 dekemvri 1997 godina, za vreme na pogrebot na eden albanski u~itel, ubien od srpskata policija, OVK izleguva i so svoeto prvo soop{tenie vo javnosta vo koe se povikuvaat site Albanci da zemat oru`je v raka. Osnovnata cel na vooruènata borba, kako {to be{e navedeno vo soop{tenieto, be{e steknuvaweto nezavisnost za Kosovo i sozdavawe golema Albanija78. OVK najde golema moralna i finansiska poddr{ka od albanskata
77
Special Report: A Fragile Peace: Guns and Security in Post-Conflict Macedonia - By Suzette Grillot, Wolf Christian Paes, Hans Risser ad Shelly Stoneman- June 2004 / Study commissioned by the United Nations Development Programme and the Small Arms Survey - str. 33 Scott Taylor, The Violent Aftermath of the Kosovo Conflict, Diary of an Uncivil War, Esprit de Corps Books, str 32-33
78
45
dijaspora i od fondot nare~en Tatkovinata povikuva. Koriste{e golem del od dostapnite sredstva za nabavka na dopolnitelni koli~estva posovremeno oru`je. Napadite im stanuvaa s poefikasni. Za vozvrat, srpskata vlada vovede u{te porepresivni merki. Lu|eto bea isfrlani od nivnite domovi. Ima{e izve{tai za masakri izvr{eni od strana na srpskata policija; somnitelnite lica koi bea priveduvani ~estopati bea ma~eni za da se iznudat priznanija od niv. No, vakvite represivni merki samo ja zgolemija poddr{kata od kosovskite Albanci kon OVK, i privlekoa iljadnici novi regruti. Vo tekot na 1998 napadite na OVK vrz srpskata policija se zgolemija, a raste{e i brojot na ubienite. Spored procenite koli~estvoto ilegalno oru`je vo regionov postojano raste{e. Del od problemot se sostoe{e i vo toa {to raspa|aweto na Jugoslavija i nastanuvaweto na pet novi dràvi dovede do sozdavawe na 4.800 km novi me|unarodni granici vo Zapadniot Balkan. Re~isi site tie dràvi se soo~ija so sli~ni problemi na svoite granici, nedovolen broj pograni~ni slu`bi, nedovolna me|usebna srabotka i nedovolno opremeni grani~ni premini. Poroznite granici stanaa otvoreni za ponatamo{niot razvoj na organiziraniot kriminal, i osobeno za {vercot so oru`je. Poradi nere{enosta na pra{aweto na granicata na Makedonija so Jugoslavija vo delot na Kosovo, ova mesto stana edno od najpovolnite za prenos na oru`je. Mar{utata po~nuva{e vo Pre{evo, Vitina ili vo Globo~ica, a zavr{uva{e vo malite planinski sela Lojane, Zloku}ani, Radu{a, Brest i Tanu{evci. Oru`jeto naj~esto se prenesuva{e so maski, kowi ili xipovi, no}no vreme, koga vidlivosta be{e pomala i koga moè{e da se pomine nezabeleìtelno.79 Koga vo 1999 godina srpskata vlada isprati 40.000 vojnici na Kosovo, a stotici iljadi kosovski begalci se prefrlija vo sosednite zemji, bezbednosnata dilema se pojavi i vo Makedonija.
79
Special Report: A Fragile Peace: Guns and Security in Post-Conflict Macedonia - By Suzette Grillot, Wolf Christian Paes, Hans Risser ad Shelly Stoneman- June 2004 / Study commissioned by the United Nations Development Programme and the Small Arms Survey - str. 76
46
Pa taka, istata godina, makedonskoto Ministerstvo za odbrana na RM za prvpat vo istorijata na svoeto postoewe uveze golemo koli~estvo oru`je vo zemjava, izdvojuvaj}i pritoa buxet od 77 milioni dolari za voeni nabavki80 So steknuvaweto na nezavisnosta vo 1991 godina, dojde do sozdavawe novo makedonsko Ministerstvo za odbrana i ARM. Jugoslovenskite sili se povlekoa od makedonskata teritorija, povlekuvaj}i gi so sebe i site voeni sredstva {to Belgrad gi smeta{e za potrebni. Nakuso, Jugoslovenskata armija zede so sebe s {to moè{e da se koristi: 55 borbeni avioni, pove}e od 450 oklopni vozila i tenkovi, site rezervi na municija, pa duri i vrati od kasarni koi s u{te imaa kvaki.81 Oru`jeto so koe raspolaga{e novata ARM be{e svedeno na minimum: 40.000 pu{ki od koi mnogu bea neupotreblivi i 5.000 kala{nikovi. Od pote{ko oru`je, ARM nema{e ni{to posilno od nekolku minofrla~i 120 mm i pet tenka od tipot T-34, nasledstvo ostaveno od vremeto na Vtorata svetska vojna. Embargoto nametnato od strana na ON vo 1991 & onevozmoùva{e na Makedonija povtorno da se vooruà. Makedonskata voena i odbranbena industrija be{e daleku od zadovolitelna. Nekolkute tekstilni fabriki obezbeduvaa uniformi, a dvata osnovni proizvoditeli na oru`je, 11 Oktomvri i Suvenir, produciraa ograni~eno koli~estvo municija za malo i lesno oru`je. ARM ostana zavisna od stranski grantovi. Usvojuvaweto na Rezolucijata 1201 na Sovetot za bezbednost na Obedinetite nacii oficijalno stavi kraj na embargoto na oru`je i Makedonija se zdobi so pravo da uvezuva oru`je od drugite zemji. No,
80 Interesno e da se zabeleì i toa deka vo 1999 godina Bugarija & podari na Makedonija okolu 200 T-55 borbeni tenkovi, BTR 70/80 borbeni oklopni vozila, artilerija od tipot D-30 122 mm i D-20 152 mm kako i municija za ova oru`je. (Ripley, Insurgency in Macedonia Drives Balkans Arms Trade-Janes Intelligence Review) Ova oru`je od prijatelskata Bugarija be{e eufori~no do~ekano od strana na etni~kite Makedonci. Podocna se ustanovi deka so vakviot podarok, Bugarija go slede{e sopstveniot interes, t.e. iznajde povolen na~in za osloboduvawe od oru`jeto koe ne be{e vo soglasnost so standardite za ~lenstvo vo NATO. Zoran Kusovac, Macedonia Teeters on the Brink of Disaster, Janes Intelligence Review, vol. 13 No 6, juni 2001, str. 17; Ripley, Insurgency in Macedonia Drives Balkans Arms Trade, Janes Intelligence Review, 1 juli 2001
81
47
kako {to ve}e spomenavme, pogolem uvoz nema{e, s do kosovskata kriza koja zapo~na vo 1999. [to se slu~i? Intervencijata na NATO vo Kosovo dovede do promena vo me|unarodnite okolnosti. Se smeni regionalnata ramnoteà na sili i srpskata mo} po mnogu godini be{e istisnata od ovoj del na Balkanot. A so ova se razgore i albanskiot nacionalizam. Pluralisti~ka, multietni~ka demokratija na Kosovo koja bi vklu~ila i Srbi ednostavno ne be{e razbirliv koncept za zaednicata na OVK 82 Spored tehni~kiot dogovor, potpi{an na 9 juni 1999 vo Kumanovo, Makedonija, na jugoslovenskite sili im preostanuvaa u{te samo 48 ~asa za da se povle~at od Kosovo. Prisustvoto na 4.800 mirovnici na NATO ne napravi mnogu za da im vlee na srpskite civili nekakvo ~uvstvo na bezbednost. Televiziskite izjavi na amerikanskiot Stejt department gi podgrevaa nivnite stravovi so predupreduvawata: Kosovo nema da bide pogodno mesto za ìveewe za Srbite vo naredniot period. Osloboditelnata vojska na Kosovo nabrgu i go potvrdi ova. Tuku{to bea pristignale prvite vozila na NATO vo Kosovo, bea zastrelani nekolku raspu{teni srpski vojnici koi ~ekaa da bidat povle~eni nazad vo bazite. Malku podocna desetici srpski selani bea brutalno ubieni nadvor od Prizren. So vakvoto nasilstvo zapo~na i egzodusot na stotici iljadi prestra{eni srpski civili. Celi dva dena i dve no}i albanski grupi stoeja na glavniot kontrolen punkt za da gi ,ispratat nivnite srpski sosedi. Sekoe vozilo {to pominuva{e be{e kamenuvano, a dokolku se slu~uva{e nekoe da zapre, lu|eto od nego bea izvlekuvani nadvor i krvni~ki bea tepani. Britanskite vojnici samo stoeja, gledaa i se smeeja. Ne pravea ni{to. Iako bevme 2.700 akreditirani novinari za da izvestuvame od Kosovo, nikoj od nas ne izvestuva{e za ovie slu~uvawa. Site bevme preokupirani so sledewe na slaveweto koe usledi po osloboduvaweto na Kosovo od strana na NATO. Terorizirani Srbi, kamenuvani od kosovski Albanci, ednostavno ne ni se vklopuvaa vo op{tata slika {to be{e dotoga{ gradena za
82
Henry Kissinger, Does America Need a Foreign Policy? Toward a Diplomacy for the 21st Century, Simon & Schuster, str. 262
48
Albancite - deka se nevini `rtvi na eden opresiven reìm83 - napi{a vo svojata kniga kanadskiot analiti~ar Skot Tejlor, koj gi slede{e toga{nite nastani vo Kosovo. Za vreme na 11-nedelnata vozdu{na kampawa na NATO protiv srpskite sili, brojot na ~lenovite na OVK zna~itelno se zgolemi. Spored nekoi nabquduva~i, ovaa organizacija broe{e nad 20.000 vojnici, od koi mnogumina bea dobroobu~eni A najmalite borbeni edinici bea sostaveni od semejni klanovi. OVK izgubi stotici vojnici, no nivniot romanti~arski heroizam dovede do priliv na dobrovolci, Albanci od Ju`na Srbija i od Makedonija. Koga na 21 septemvri 1999, KFOR i OVK potpi{aa dogovor za sozdavawe na Kosovskiot za{titen korpus, Jugoslavija silno go osudi, soop{tuvaj}i deka so ova se legitimizira terorizmot. Kosovskiot za{titen korpus, koj broe{e 5.000 vojnici, po~na da dobiva redovni primawa od Obedinetite nacii, a po zavr{uvaweto na vojnata, mnogumina od liderite na OVK formiraa politi~ki partii i na prvite parlamentarni izbori, {to bea odràni vo Kosovo vo noemvri 2001, osvoija 37 mesta vo Parlamentot. Sepak, mnogumina od sega ve}e porane{nite ~lenovi na OVK ostanaa bez rabota no, so oru`je v raka. Pa taka, i pokraj vleguvaweto na stranskite mirovnici na Kosovo, me|uetni~kite incidentite ne stivnuvaa. Vo dekemvri 1999 godina edna bomba eksplodira{e vo srpsko u~ili{te vo Bujanovac, a vtora na dale~ina od pet metri od policiskata stanica vo Pre{evo. Dve nedeli podocna dve eksplozii odeknaa vo mesto naseleno so isklu~ivo albansko naselenie. Vo januari 2000 godina direktorot na albanskoto u~ili{te vo seloto Muhovac be{e ubien dodeka ode{e na rabota. Nekolku dena podocna termocentralata vo Bujanovac be{e dignata vo vozduh i eden srpski policaec be{e ubien. Na 26 januari 2000 godina grupa na vooruèni lica oble~eni vo crni uniformi so oznaki OVPMB-UCPMB se pojavija na pogrebot na dvajca bra}a Albanci koi bea ubieni den prethodno vo seloto Dobro{in
83 Scott Taylor, The Violent Aftermath of the Kosovo Conflict, Diary of an Uncivil War, Esprit de Corps Books, str. 12-13
49
Trojca srpski policajci, ubieni ne{to podocna, nabrgu }e stanat i prvite oficijalni `rtvi na albanskata ofanziva vo Ju`na Srbija, prete`no fokusirana vo i okolu demilitariziranata zona od 5 km. Vo dekemvri 2000 godina Sovetot za bezbednost na Obedinetite nacii go osudi nasilstvoto na Albancite vo Ju`na Srbija, a jugoslovenskite vlasti objavija deka od 10 juni 1999 albanskite ekstremisti izvedoa pove}e od 400 vooruèni napadi vo ovaa zona. Dotoga{ srpskite sili go po~ituvaa tehni~kiot dogovor so Obedinetite nacii, spored koj Jugoslovenskata armija ne smee{e da rasporeduva te{ko oru`je vo ramkite na ovaa zona, no na 21 dekemvri 2000 godina, po mnogubrojni bezuspe{ni apelirawa do Sovetot za bezbednost za spravuvawe so, kako {to be{e nare~ena, albanskata agresija, novoizbraniot pretsedatel na Jugoslavija, Voislav Ko{tunica izjavi deka srpkite sili se podgotveni da go is~istat regionot od teroristite.84 Borbata me|u Jugoslovenskata armija i OVPMB zapo~na na 13 fevruari 2001 blizu do selata Bukovec i Gorwe [o{aje vo Ju`na Srbija. Tri dena podocna avtobus na relacijata Ni{ - Gra~anica e dignat vo vozduh, usmrtuvaj}i sedummina Srbi i ranuvaj}i ~etiriesetmina drugi. So albanskite gerilci, koi vo toa vreme ja okupiraa teritorijata na Ju`na Srbija i se zakanuvaa deka }e po~nat da dejstvuvaat i vo severna Makedonija, kade {to ~estopati preminuvaa za da se pregrupiraat, Vladata na Ko{tunica smeta{e deka bi bilo dobro, kone~no da se re{i pra{aweto so granicata so Makedonija, zaradi jasno utvrduvawe na podra~jata na idnata voena odgovornost.85 Pa taka, edna nedela podocna, na 23 fevruari 2001, vo Skopje se odrà i Samitot na zemjite od Jugoisto~na Evropa. Za vreme na Samitot be{e ratifikuvan Dogovorot za granicata me|u Makedonija i Jugoslavija. Pritoa }e se istakne deka ova ne zna~i zatvorawe, tuku naprotiv otvorawe i prodolùvawe na tradicionalnata sorabotka me|u dvete zemji. I bukvalno zemeno granicata navistina }e bide otvorena, osobeno za borcite na OVPMB, no i za tie od novopojavenata organizacija nare~ena ONA
84 85 Isto, str. 45 Isto, str. 58
50
3
ONA - TERORISTI^KA ORGANIZACIJA ILI OSLOBODITELNA ARMIJA
Kon krajot na 2000 i vo po~etokot na 2001 godina vo Makedonija se slu~ija serija voznemiruva~ki nastani, so tolkava za~estenost {to {okovite predizvikani od eden poedine~en nastan ne moèa da go zadràt vnimanieto na javnosta podolgo vreme pred da nastapi drug incident. 86 Se kumulira{e kompleksno ~uvstvo na strav, nesigurnost i neizvesnost. So doa|aweto nov bran na begalci od Ju`na Srbija, se otvori dilemata dali krizata od sosedstvoto }e se prelee i vo Makedonija. Paralelno so toa se plasiraa i najavite za zna~itelno poskapuvawe na lebot. Zemaj}i ja predvid vkupnata nepovolna socijalna situacija, analiti~arite procenuvaa deka poka~uvawata nosat rizik od izrazuvawe nezadovolstvo vo po{iroki socijalni segmenti.87 Pred da ima vreme javnosta da reagira, vo centarot na vnimanieto se najde skandalot za masovnoto prislu{uvawe na pretsedatelot na dràvata, politi~kite lideri, pratenici, novinari. Odnosite pome|u vlasta i opozicijata stanuvaa s pointenzivni.
86 Po istapuvaweto na Demokratskata alternativa od vladinata koalicija pri krajot na noemvri 2000 g., drugite partii od koalicijata - VMRO-DPMNE i DPA - go nemaa potrebnoto parlamentarno mnozinstvo za formirawe vlada. No, implikaciite od promenite vo parlamentarnoto mnozinstvo bea samo edni od potencijalnite generatori na politi~kata nestabilnost vo Makedonija. Vo ekonomskata sfera, realiziraweto na reformskite zafati prodolì da gi vlo{uva uslovite za ìveewe na celi segmenti od naselenieto. Signalite deka socijalnoto nezadovolstvo vo Makedonija ja menuva{e svojata forma od latentna vo aktivna bea jasni. Na po~etokot na dekemvri se organiziraa pove}e {trajkovi: tekstilnite rabotnici vo [tip; administrativnite rabotnici vo sudovite vo celata zemja {trajkuvaa re~isi dva meseca i baraa zgolemuvawe na platite za 30%; xirurzite najavuvaa {trajk dokolku ne ze izleze vo presret na nivnite barawa za povisoki plati; studentite vo Skopje protestiraa nezadovolni od standardot i od uslovite na ìveewe vo studentskite domovi. SSM najavi i generalen {trajk vo celata zemja, a za 21 dekemvri 2000 godina be{e zakaàn i predupreduva~ki {trajk.
87
51
Nabrgu usledi i napadot na policiskata stanica vo Tearce, na 22 januari 2001. Makedonskata javnost be{e zgrozena od epilogot: eden zaginat i petmina povredeni. Televizijata Kanal 5 izvesti: Od o~evidci doznavame deka se raboti za tri lica koi po pukaweto so vozilo izbegale vo pravec na Kosovo. Se nametnuva pra{aweto dali po aferata prislu{uvawe i po dene{niot napad na policiskata stanica vo Tearce, Makedonija vleguva vo politi~ka i bezbednosna kriza. Dilemata e otvorena: zapo~na li ostvaruvaweto na edno monstruozno scenario dadeno od Menduh Ta~i pred novogodi{nite praznici: ,Dokolku dojde vo situacija aktuelnata vlast da bide zagrozena od koj i da bilo aspekt, Demokratskata partija na Albancite e podgotvena da ja destabilizira zapadna Makedonija?88 Vedna{ po napadot vo Tearce vo javnosta se oglasi i Osloboditelnata nacionalna armija koja ja prezede odgovornosta za slu~ajot, vo svoeto kominike br. 4, pritoa predupreduvaj}i: Uniformata na makedonskite okupatori }e bide napa|ana do osloboduvawe na albanskiot narod. Se povikuvaat policajcite da se vratat vo svoite domovi, da ne go davaat ìvotot zaludno poradi iluzornite makedonski planovi za dominacija vrz albanskoto mnozinstvo. Dva dena podocna ONA ja objavuva i svojata programa, prezentirana na nivnata veb-stranica www.kosova.ilir.com, vo koja, me|u drugoto, stoe{e: Dosega nie Albancite vo Makedonija na{ite prava gi baravme preku dijalog, po miren pat i preku instituciite, na{ite barawa se ostaveni na strana i se ignoriraat. Protiv ovie mirni pojavi, makedonskite vlasti odgovorija so dràven teror, kako vo slu~ajot vo Skopje, Labuni{ta, Tetovo, Gostivar i vo Ki~evo. Albanskomakedonskiot dijalog so antialbanski politi~ari {to dosega e voden od strana na makedonskata Vlada e bez smisla. Pregovorite so Makedoncite moàt da se napravat samo so stransko posredni{tvo. Osloboditelnata nacionalna vojska e armija koja }e vojuva so oru`je
88 Jadranka Kostova, Nezavr{en mir, Bata press 2003, str. 12
52
s dodeka Makedonija so Ustavot ne bide makedonsko-albanska dràva. Nie sme za za~uvuvawe na suverenitetot i teritorijalniot integritet na Makedonija. Gi po~ituvame interesite na NATO i na Soedinetite Amerikanski Dràvi. Vo Makedonija gi barame na{ite prava koi ni sleduvaat, }e vojuvame s dodeka ne gi dobieme. Toga{nata ministerka za vnatre{ni raboti Dosta Dimovska demantira{e deka ima kakva i da bilo informacija za nekakva organizacija nare~ena ONA. No, Aleksa Stamenkovski, direktorot na Sektorot za kontrarazuznavawe se proiznese so sprotivna izjava: Nie znaevme deka ONA postoi pove}e od edna godina. Ovaa teroristi~ka grupacija be{e sozdadena vo isto vreme so U^PMB. Sli~no be{e napi{ano i vo eden napis vo Le mond diplomatik (Le Monde Diplomatique) objaven od strana na Kristofer [ikle (Christopher Chiclet) vo 2001 godina: Dve novi gerilski dvièwa se pojavija vo isto vreme: Osloboditelna vojska vo Pre{evo, Medve|a i Bujanovac vo Ju`na Srbija, na 4 fevruari 2000 godina i Osloboditelnata nacionalna armija vo severozapadna Makedonija na 20 januari 2000 godina. Tie zapo~naa da dejstvuvaat so eksplozii na nekolku bombi. Potoa, OVPMB ja prezede demilitariziranata bafer-zona me|u Kosovo i Srbija. Radikalite toga{ re{ija da otvorat nov front. Se ~ini deka vakvite proceni se to~ni. Dokolku se pogledne programata objavena na veb-stranicata na ONA, }e se vidi deka taa datira od 30 januari 2000 godina. Imeno, tokmu ovaa organizacija ja prezede odgovornosta i za napadot na policiskata stanica Oslomej, na 18 januari 2000, kako i za ubistvoto na trojcata policajci vo Ara~inovo, {to se slu~i nekolku dena podocna. Ova bi objasnilo i zo{to za slu~ajot Tearce nivnoto soop{tenie }e bide nasloveno kako kominike broj 4. Vo me|uvreme, Ministerstvoto za vnatre{ni raboti sprovede akcija protiv licata koi bea osomni~eni za raketirawe na policiskata stanica vo Tearce, no javnosta prodolì da stravuva, pla{ej}i se deka vlo{enata sostojba vo Ju`na Srbija bi moèla da se prelee i vo Makedonija. Kon krajot na januari 2001 godina toga{niot premier Georgievski nastapi so edna smiruva~ka izjava: Nie navistina smetame, i ocenata
53
e deka sostojbata vo dràvava e stabilna. Jas samo }e potsetam deka ima brojni dràvi vo svetot kade {to dnevno se slu~uvaat teroristi~ki incidenti, i nikoj ne kaùva deka tie dràvi se nestabilni. Dopolnitelno, Georgievski gi okarakterizira tvrdewata deka vo Makedonija ima kampovi na gerilata od jugot na Srbija kako naj~isti {pekulacii. Ovaa Vlada, ednostavno nitu vo momentot koga be{e najkrizna situacijata, nitu sega, nitu vo idnina, nema da dozvoluva nejzinata teritorija da se koristi za subverzivni aktivnosti protiv druga dràva. Vo edno svoe intervju, po povod na ovie nastani, porane{niot pretsedatel Kiro Gligorov izjavi deka u{te dodeka toj bil pretsedatel na dràvata imal informacii, no i snimeni kaseti od albanskite kampovi za obuka na [ara. Za ova, veli Gligorov, go informiral premierot Georgievski, a pri primopredavaweto na funkcijata toj za ova navodno go zapoznal i Boris Trajkovski. Izjavata na Gligorov ne be{e demantirana. Londonskiot vesnik Gardijan objavi prikazna spored koja postoi kamp za obuka na Albanci-gerilci, predvodeni od brigadata Karadaku koja taka e nare~ena po oblasta vo [ar Planina. Gardijan vo po~etokot na 2001 godina napi{a deka vo kampot vo poslednite deset meseci obukata ja minale 600 lica, a vkupniot broj borci iznesuva tri iljadi. Brojni doma{ni i stranski organizacii kako i poedinci so meseci podocna }e naveduvaat vo svoite izve{tai i analizi deka paravoeni formacii postoele vo Makedonija u{te od 1998 godina i deka u~estvuvale vo voenite dejstvija na Kosovo, vo ju`na Srbija i vo Makedonija U{te vo proletta 1998, koga serii nerazjasneti eksplozii na bombi pogodija pet policiski stanici (Gostivar, Tetovo, Kumanovo, Skopje i Prilep), zapo~naa {pekulacii deka brojot na grupite na OVK vo Makedonija raste. No, ne se obrnuva{e mnogu vnimanie na vakvite {pekulacii, a tie i zgasnaa po izborite od oktomvri 1998, koga na vlast dojde koalicijata VMRO-DPMNE - DPA. Koaliciskite partneri Georgievski i Xaferi postignaa neformalen dogovor za nivnite sferi na vlijanie. Be{e poznato deka VMRO-DPMNE se fokusira{e vrz isto~niot del od zemjata, a DPA se griè{e za zapadniot, kade {to
54
naselenieto e prete`no albansko. Vakviot aran`man odgovara{e i odnosite pome|u dvete najgolemi etni~ki grupi vo zemjata bea navidum relativno relaksirani. No, etni~koto ,samoupravuvawe be{e i klu~niot element na vakvata de fakto podelba na zemjata. Vo mnogu delovi od zapadna Makedonija, makedonskata policija ili vojska nema{e stapnato pove}e od dve godini. Ova sozdade i benigna sredina za porast na brojot na vooruènite etni~ki Albanci89 Vo me|uvreme, vo Tanu{evci vo rok od nekolku dena dojde do nekolku grani~ni incidenti i vooruèni prestrelki. Ovie nastani bea direktno povrzani so dejstvuvaweto na OVPMB vo Ju`na Srbija. Kapetanot S. od jugoslovenskata slu`ba za razuznavawe potvrdi deka JNA dava{e i voena i razuznava~ka pomo{ na Makedoncite. Toj re~e: U{te im se lutime poradi nivnata porane{na sorabotka so NATO. No sepak, sega se borime zaedno bidej}i imame zaedni~ki neprijatel90 Podobruvaweto vo odnosite pome|u novite vlasti vo Srbija i vo Makedonija dovede do nova runda politi~ki konfrontacii po etni~ka linija vo Makedonija. Prvata oficijalna poseta na dràvno nivo me|u Srbija i Makedonija se slu~i na 28 fevruari 2001, koga premierot Georgievski i ministerot za nadvore{ni raboti ]erim se sretnaa so srpskiot premier Zoran Xinxi} vo Belgrad. Liderot na PDP, Imer Imeri, javno komentira{e deka: Georgievski i Xinxi} dogovorija zaedni~ka makedonsko-srpska borba protiv takanare~eniot albanski ekstremizam. Dvete zemji se soglasija za postignuvawe dogovor za demarkacija na granicata. Dogovorot, postignat po 14 rundi pregovori, ja pokriva{e celokupnata 260-kilometarska dolìna na granicata, vklu~uvaj}i gi
89 mnogumina od niv ve}e imaa prethodno borbeno iskustvo od drugi mesta. Mnogu od poddrùva~ite na VMRO-DPMNE go obvinuvaa Georgievski deka ja otstapil kontrolata vrz bezbednosta vo 1998, no go obvinuvaat i Xaferi za negovoto ,predavstvo, odnosno nemo`nosta da ja kontrolira ONA. Etni~kite Albanci, pak, go obvinuvaat Xaferi za negovata skromna platforma na reformi koja ostavi prostor za pojavata na ONA. (Izvadok od izve{tajot na Me|unarodnata krizna grupa za Makedonija-2001: Macedonia: The Last Chance for Peace, ICG Balkans Reports No 113, str.2) Scott Taylor, The Violent Aftermath of the Kosovo Conflict, Diary of an Uncivil War, Esprit de Corps Books, str. 67
90
55
i problemati~nite to~ki, kako {to bea Manastirot Prohor P~inski i takanare~eniot [arski triagolnik. Pratenicite od PDP i dvajca pratenici koi podocna ja formiraa novata partija na Albancite vo Makedonija, Nacionalnata demokratska partija, glasaa protiv ratifikacijata na dogovorot za granicata. Tie smetaa deka e nemoralno da se pregovara za granicata, bez u~estvo na politi~kite lideri od Kosovo i od UMNIK. Reakcijata na kosovskite Albanci be{e u{te posilna. Tie silno go osudija nivnoto isklu~uvawe od pregovorite za demarkacija. Odnesuvaweto na Skopje i na Belgrad im dade na Albancite na dvete strani od granicata zaedni~ka kauza Sudirite vo Tanu{evci eskaliraa. Vo rok od nekolku dena dojde do nekolku grani~ni incidenti i vooruèni sudiri, so {to zapo~na i brzoto odmotuvawe na spiralata nasilstva. Na 4 mart trojca makedonski vojnici bea ubieni i ONA go isprati svoeto kominike br. 5 vo koe se vele{e: Poradi zgolemuvaweto na brojot na makedonski vojnici, nie se ~uvstvuvame prinudeni da ispratime na{ kontingent vo Tanu{evci za da go za{titat civilnoto naselenie. Na 5 mart bezbednosnite sili naidoa na protivtenkovska mina kaj Ramno - tri `rtvi. Istiot den se odrà i protest na gra|anite pred Sobranieto na Makedonija, a opozicijata pobara èstok odgovor. @eni i deca Albanci se povlekoa od Go{ince. Na 6 mart bugarskiot premier Kostov i gr~kiot {ef na diplomatijata Papandreu dojdoa vo poseta, so poddr{ka na suverenitetot na Makedonija. Na 7 mart makedonskite mediumi objavija deka amerikanski vojnici na KFOR se sudrile so albanski vooruèni grupi vo seloto Mijak i deka makedonskata straàrnica kaj Kodra Fura, bila pod nekolku~asoven ogan. Na 8 mart prestrelkite kaj Tanu{evci prodolìja, a pripadnik na bezbednosnite sili e ubien kaj Brest. Istiot den vo Makedonija prestojuva i francuskiot {ef na diplomatijata Iber Vedrin.
56
Liderot na DPA, Arben Xaferi, koj dotoga{ krizata vo Tanu{evci ja kvalifikuva{e kako vnatre{en albanski problem91, odedna{ izleze so radikalno sprotiven stav od negoviot koaliciski partner Qub~o Georgievski. Imeno, iako Georgievski tvrde{e celiot period deka krizata doa|a od Kosovo, Xaferi re~e: Dolgo vreme se nametnuva{e idejata deka krizata doa|a od Kosovo, no kakvi bafer-zoni }e stavime vo nekoi drugi gradovi, ako izbuvnat vakvite konflikti kako {to e Tanu{evci. Krizata ne doa|a od Kosovo, tuku ima doma{na etimologija. Na 10 mart, vo Skopje pristigna i Xejms Perdju, amerikanski pratenik koj podocna be{e vo funkcija na olesnuva~ na dijalogot {to se vode{e me|u makedonskata i albanskata strana. Makedonija se soo~i vo proletta 2001 so ranite stadiumi na klasi~no vostanie, albansko nacionalisti~ko vostanie. Kade zapo~na e re~isi irelevantno. Ona {to be{e najva`no be{e nivoto na poddr{ka za buntovnicite od strana na albanskoto naselenie vo Makedonija. Bez vakva poddr{ka, buntovnicite ne bi moèle da uspeat. Sekako, zna~itelna pomo{ za voenite aktivnosti dojde od Albancite na Kosovo. Pomo{, isto taka, dojde i preku Albanija i Ju`na Srbija. Me|utoa klu~ot be{e vo natamo{noto odnesuvawe na naselenieto vo Makedonija. Dokolku tie se re{ea da gi poddràt buntovnicite toga{ Makedonija bez somnenie se dviè{e kon gra|anska vojna - se prise}ava Perdju 92. Na 14 mart ve}e moèa da se zabeleàt i prvite znaci deka vooruènite grupi se na pat da ja dobijat poddr{kata od albanskoto naselenie vo Makedonija. Polarizacijata me|u dvete etni~ki grupi stana evidentna koga tri nevladini organizacii odràa demonstracii vo Tetovo pod mototo Zaprete go dràvniot teror protiv Albancite. Tie nevladini organizacii bea: Organizacijata na albanskite èni, Forumot za gra|anski prava i Zdruènieto na polti~kite zatvo91 Tuka se raboti za eden konkretno albanski problem, vnatre{en albanski problem: koj }e gi pretstavuva interesite, makotrpno i legitimno izbranite politi~ki partii ili nekoi grupacii koi sakaat so vakvi akcii da ja skratat procedurata na nivnata politi~ka legitimizacija- izjava na Arben Xaferi dadena za makedonskite mediumi, po~etok na fevruari.
92 Intervju so Xejms Perdju, Amerikanska ambasada vo Sofija- Bugarija- 17 oktomvri 2003
57
renici. Ne o~ekuvame incidenti, ova }e bide miren protest, izjavi Mukereme Rusi od Organizacijata na albanskite èni. Okolu 5.000 demonstranti bea sobrani koga od nad Tetovo po~naa da se slu{aat istreli. Demonstrantite po~naa da izvikuvaat U^K, U^K, jasno iskaùvaj}i ja svojata poddr{ka za vooruènite grupi. Televiziskite ekipi na A1 i na Sitel bea napadnati od tolpata, a Miliam Fejziu od Forumot za gra|anski prava zapra{an dali ja poddrùva U^K izjavi: Pa sigurno. Toa se na{i deca, na{i sinovi i }erki. Tie se borat za pravata koi{to nie ovde gi kaùvame. Isto e. Nema razlika, pritoa dodavaj}i deka vooruèn konflikt moèbi ne e edinstveniot na~in no sekako e polezen.93 No, vakvite ~uvstva na doma{noto albansko naselenie kon vooruènite borci ne bea zemeni predvid. Tetovskiot javen obvinitel poradi ovaa izjava podnese prijava protiv Fejziu, za povikuvawe na nasilna promena na ustavniot poredok94, a makedonskata vlada re{i vojni~ki da se presmeta so vooruènite grupi na makedonskata teritorija. Vo uslovi na vakov vid nadvore{na agresija, presudno e da se dade to~na i iskrena procena na situacijata od strana na vlastite. Od procenata zavisat i sredstvata {to }e se koristat vo re{avaweto na problemot. Taka, procenata deka nema pogolemi problemi vo me|uetni~kite odnosi vo Makedonija ovozmoùva upotreba na sila vo spravuvaweto so odnadvor ufrlenite grupi, za{to vlasta se potpira vrz zdraviot bedem na me|uetni~kata solidarnost. No, dokolku toa ne e taka, }e dojde do simbioza pome|u vooruènite grupi i lokalnoto naselenie. Toa e ona {to se slu~i vo Makedonija, a vo takvi situacii silata ne pomaga tuku naprotiv sozdava povolni uslovi za vooruèn bunt. Vo Makedonija, kako rezultat ili na pogre{na procena na me|uetni~kite odnosi, ili na verbata vo mo}ta na represijata, se upotrebi sila onamu kade {to moraa da se iskoristat site mo`ni instrumenti na diplomatijata.95
93 94 95
Kanal 5, Nova Makedonija, Dnevnik, Utrinski Vesnik, Fakti- 14 mart 2001 Zabele{ka: Toj nitu edna{ ne se pojavi na sudot Denko Maleski, Makedonija 1991-2001, New Balkan Politics
58
Na 21 mart makedonskata vlada im dade na vooruènite grupi rok od 24 ~asa za da go poloàt svoeto oru`je i/ili da ja napu{tat zemjata. Grupite go prekinaa ognot i pobaraa dijalog za podobruvawe na pravata na Albancite vo Makedonija. No, makedonskata vlada odbi sekakov vid pregovori so teroristi i zapo~na so voena ofanziva na 25 mart. I pokraj toa {to Sobranieto oficijalno usvoi zaklu~oci spored koi pripadnicite na ONA se imenuvaa so terminot vooruèni ekstremisti~ki grupi, sepak, fakt e deka naj~esto upotrebuvan izraz od makedonskata strana }e bide i }e ostane zborot teroristi. Od samiot start toa jasno }e go kaè i portparolot na VMRO-DPMNE Igor Gievski: Sakam decidno da kaàm pred celata makedonska javnost deka tie lu|e za nas se teroristi i ni{to drugo. Nema nikakvi vooruèni grupi ili, pak, drugi termini so koi nie kako partija }e gi oslovuvame. So niv nema pregovori i }e ima èstoka ofanziva protiv ovie vooruèni teroristi~ki grupi s do nivnoto razbivawe i s do nivnoto celosno uni{tuvawe.96 Mnogu lu|e sakaa da koristat emocionalni etiketi protiv ednata ili protiv drugata strana vo ovaa situacija, no jas otsekoga{ smetav deka takvite etiketi ne se osobeno korisni. Situacijata ne treba{e da stanuva pozapalliva i da vodi kon natamo{ni konfrontacii. Na{ata uloga, ulogata na olesnuva~ite, be{e da se iznajde na~in za promovirawe politi~ki dijalog koj bi spre~il rabotite da stanat polo{i. Jas nikoga{ ne sum smetal deka terminite ,terorist ili ,teroristi se od golema pomo{. Nie se obiduvavme da najdeme na~in koj bi gi dovel albanskata i nealbanskata zaednica zaedno, vo koncept na edna edinstvena Makedonija, a ne na podelena Makedonija97 - re~e Perdju. Interesno e da se zabeleì deka albanskata strana u{te od samiot po~etok ne be{e sklona kon sluèwe so takov vokabular. Na primer, toga{niot lider na PDP, Imer Imeri, na zabele{ka od novinarite koi go spomnaa zborot teroristi re~e: Ete, so toj re~nik nie ne se sluìme,
96 97 Izjava na Gievski dadena za mediumite (Kanal 5, Dnevnik, Utrinski vesnik, Fakti) Intervju so Xejms Perdju, amerikanska ambasada vo Sofija- Bugarija- 17 oktomvri 2003
59
tie se s u{te neidentifikuvani lu|e. Pa taka, u{te od samiot po~etok se ~ine{e deka Makedonija ve}e ima dve legitimni strani vo krizata. Imeno, voobi~aena praktika stana sekoj {to }e dojde odnadvor, pokraj so dràvniot vrv, da se sre}ava i so liderite na PDP i na DPA, Imeri i Xaferi. No, dokolku se navratime nanazad, }e vidime deka vakvata praktika i ne be{e nova. Vo nekoja, moèbi polatentna forma, prodolèniot konflikt me|u Makedoncite i Albancite odamna be{e prenesen nadvor od granicite na dràvata, preku paralelnata nadvore{na politika {to ja vodea Albancite vo Makedonija ve}e dolgo vreme.98 Otsustvoto na poddr{ka od strana na albanskite partii za voena razvrska gi soo~i strancite u{te od samiot po~etok so dve Makedonii makedonska i albanska. Natamo{nata poddr{ka na makedonskata vlada vo presmetkata so vooruènite grupi }e zna~e{e vsu{nost poddr{ka na Makedoncite nasproti Albancite. Za{to koga strancite zboruvaat za poddr{ka na makedonskata vlada, tie tuka gi podrazbiraat i Albancite. Ottuka i nivnoto insistirawe na kompromis koj }e gi obedini vo edna zaedni~ka politika ovie dva zna~ajni segmenta na makedonskoto op{testvo.99 Vo me|uvreme pristigna dopolnitelna voena pomo{ od Bugarija i od Ukraina, a so nea i novo kominike na ONA koe obznani deka nivnite borci napreduvaat vo osloboduvaweto na makedonskata teritorija, deka nanele golemi zagubi i ubile mnogu pripadnici na slavomakedonskite bezbednosni organi, kako i deka golem broj od pripadnicite na policijata od albanska nacionalnost gi napu{taat redovite na policiskite sili i & se pridruùvaat na ONA. Portparolot na MVR Stevo Pendarovski vedna{ gi demantira{e site to~ki na kominiketo.
98 Paralelnata nadvor{na politika koja {to ja vodat albanskite partii a koja {to e naso~ena kon zapoznavaweto na svetot so nivnite barawa, zema najrazli~ni formi. Od otsustvo na Albanci od zna~ajni makedonski dràvni delegacii, preku izdvojuvawe na albanskiot stav kako ~lenovi na zaedni~ki delegacii, pa s do priklu~uvawe na politi~ki reprezenti na Albancite vo Makedonija kon delegacii na Republika AlbanijaZa{to za nadvore{nata politika na edna zemja nema polo{a situacija od onaa koga dràvata ne zboruva so eden glas i vo imeto na site pova`ni segmenti vo op{testvoto Denko Maleski, Politi~arot, diplomatot i narodot: Iskustva na makedonskata nadvore{na politika, New Balkan Politics, Vol 2-3, 2002, str.100 Denko Maleski, Makedonija 1991-2001, New Balkan Politics
99
60
No, ve}e naredniot den i samiot be{e demantiran so toa {to pratenikot na DPA, Hisni [a}iri, zamina na frontot vo karada~kiot region, ubeden deka so oru`jeto }e moè da stori pove}e otkolku so zbor vo zakonodavniot dom. Sekoj moè da ja komentira ovaa situacija kako {to saka. Me|utoa na{ite barawa se jasni, mislam deka tie se mnogu skromni i mnogu realni. Se raboti za interesot na Albancite i na Makedoncite. I mislam, kolku pobrzo }e zapo~ne dijalogot, toa e vo interes i na gra|anite i na dràvava i na regionov - re~e [a}iri.100 A na frontot borbite prodolìja. Se zgolemuva{e brojot na `rtvite, kako i brojot na raselenite lica. Naskoro, za prvpat i javno }e se spomene imeto na Ali Ahmeti, od Ki~evo, kako politi~ki pretstavnik na teroristite. Toj svojata prva izjava ja dade za kosovskata televizija od svojot {tab koj prvi~no be{e lociran vo Pri{tina: Dokolku armijata i makedonskata policija deluvaat so ist intenzitet, postoi mo`nost konfliktot da se pro{iri, iako ne{to takvo nie ne posakuvame. Nie smetame deka konfliktot ne treba da se pro{iri. Vladata i site drugi mehanizmi, kako i me|unarodniot faktor treba da izvr{at pritisok ovaa ofanziva da se prekine - da im otvorime pat na pregovorite i da go otvorime patot za na{ata zaedni~ka idnina.101 Postepeno pretstavnicite na ONA s pove}e }e po~nat da se identifikuvaat vo javnosta. Me|utoa, biografijata na ONA, strukturata i na~inot na nejzinoto finansirawe, brojot na ~lenovite, kako i oru`jeto {to im stoe{e na raspolagawe, ne se rasvetleni dokraj. Dosega{nite istraùvawa na ovaa tema ukaùvaat na toa deka vo ONA ~lenuvaa lica od razli~ni profili, i toa:

porane{ni borci na OVK koi imaa bogato iskustvo vo Hrvatska, Bosna i vo Kosovo i koi sega se prefrlija vo Makedonija; oportunisti koi se gledaa sebesi naskoro vo grupata na idnite politi~ki strukturi;
100 Izjava na [a}iri za mediumite 101 Izjava na Ahmeti, dadena za kosovskata TV, prenesena i vo mediumite vo Makedonija
61
stranski platenici; Albanci od Kosovo i od Makedonija koi ostanuvaa dosledni na vizijata za golema Albanija; naivni mladi Albanci koi veruvaa deka konfliktot e opravdan poradi toa {to Vladata ne sprovela nikakvi zna~ajni reformi za podobruvawe na nivnata polo`ba.102
Na~inot na nivnoto regrutirawe ostanuva nejasen i okolu ova pra{awe povtorno preovladuvaat dvojni stavovi. Imeno, makedonskata strana tvrde{e deka etni~kite Albanci bile prinuduvani so sila da & pristapat na ONA. Makedonskite mediumi ~estopati izvestuvaa deka teroristite so sila go mobilizirale albanskoto naselenie, go koristele kako ìv {tit i deka siluvale èni Albanki. Ova, me|u drugo be{e i edna od pri~inite za posetata na obvinitelkata Karla del Ponte vo Skopje, kon krajot na mart 2001, so najava deka }e se sprovede istraga za voenite zlostrstva na ONA - istraga koja patem re~eno dosega ne rezultira{e so konkretni obvinuvawa od strana na Ha{kiot tribunal. Od druga strana, ONA i nejziniot lider Ahmeti u{te od po~etokot se izjasnuvaa deka site ~lenovi na ONA bile primani vrz dobrovolna osnova, i deka Brojot na dobrovolci koi{to sakaa da & se priklu~at na ONA postojano se zgolemuva{e.103 Dopolnitelno, ONA za vreme na celiot konflikt tvrde{e deka vsu{nost gi brani ìtelite Albanci od napadite na makedonskata vojska i policija. Vo prilog na vakvata teza, interesno e da se navede i izjavata na eden zapaden diplomat citirana vo izve{tajot na Me|unarodnata krizna grupa: Makedonskata Vlada tvrde{e deka selanite se zalo`nici na ONA. Koga stanuva zbor za zalo`nici, vo zapadnite zemji, na prvo mesto se stava bezbednosta na `rtvite. Na primer, pri grabnuvawe avion, bezbednosta na patnicite }e bide najgolemiot prioritet.
102 Special Report: A Fragile Peace: Guns and Security in Post-Conflict Macedonia - By Suzette Grillot, Wolf Christian Paes, Hans Risser ad Shelly Stoneman- June 2004 / Study commissioned by the United Nations Development Programme and the Small Arms Survey- str. 22 103 Intervju so Ali Ahmeti, [ipkovica, oktomvri 2002 godina
62
Dokolku pregovorite propadnat i dokolku dojde do intervencija na specijalnite sili, tie }e gi napadnat grabnuva~ite. Vo Makedonija, pak, vojskata gi napa|a{e patnicite. 104 A eve {to napi{a eden stranski analiti~ar koj prestojuva{e vo Makedonija za vreme na konfliktot: Vra}aj}i se od planinite po mojata sredba so Ahmeti, eden policiski major i eden paramilitarec, koj ima{e golem drven krst obesen okolu vratot go zaprea moeto vozilo i po~naa verbalno da go navreduvaat mojot albanski preveduva~. Koga se obidov da interveniram, kaùvaj}i deka utroto se sretnav so pretsedatelot Trajkovski i deka sum siguren deka toj bi posakal nie bezbedno da se vratime doma, majorot mu kaà na mojot preveduva~: ,Kaì mu na ~ovekov deka mene ama ba{ i~ ne mi e gajle za na{iot pretsedatel. Koga jas se nasmevnav, toj mi pora~a da prestanam da se smeam. Ovoj makedonski policaec be{e odli~en propagator za albanskata kauza. ONA go zapo~na sevo ova, no i makedonskata strana ne se odnesuva{e ni{to podobro.105 To~niot broj ~lenovi na ONA, isto taka, nikoga{ ne bil oficijalno potvrden. Za vreme na voenite dejstvija, ONA tvrde{e deka ima vkupno {est brigadi koi dejstvuvaa vo Makedonija. 111-ta, 113-ta i 114-ta brigada dejstvuvaa vo regionot na Skopska Crna Gora, a 112-ta brigada kontrolira{e nekolku bataljoni vo tetovskiot region. 115-ta brigada be{e odgovorna za gostivarskiot front, a 116-ta brigada, pak, be{e locirana severno od Skopje, vklu~uvaj}i go i predelot na Radu{a. [tabot na ONA izvestuva{e deka ima potencijal od 16.000 vojnici. No, vo intervjuata so porane{nite borci na ONA, be{e kaàno deka vo ekot na najgolemata kriza tie imaa okolu 5.500 borci.106 Od niv, celosno opremeni i vo prvite borbeni redovi bea okolu 3.000 borci dodeka drugite sluèa kako elementi na logisti~ka
104 Izvadok od izve{tajot na Me|unarodnata krizna grupa za Makedonija-2001: Macedonia: The Last Chance for Peace, ICG Balkans Reports No 113, str. 8 105 Timothy Garton Ash, Is there a Good Terrosist?, The New Global Terrorism: Characteristics, Causes, Controls, Prentice Hall, 2003, str. 67 106 Special Report: A Fragile Peace: Guns and Security in Post-Conflict Macedonia - By Suzette Grillot, Wolf Christian Paes, Hans Risser ad Shelly Stoneman- June 2004 / Study commissioned by the United Nations Development Programme and the Small Arms Survey - str. 23
63
poddr{ka: izvidnici, patroli, lu|e odgovorni za komunikacija, dve terenski bolnici i medicinski personal od 550 lica. Ona {to so sigurnost moè da se kaè e deka ONA ima{e golemi koli~estva oru`je na raspolagawe. Se znae{e deka ONA ima{e najraznoviden arsenal na oru`je, nasobran od razli~ni izvori, vklu~uvaj}i gi i najsovremenite 9M32-strela-2M, proektili zemja-vozduh, 120 mm i 82 mm minofrla~i, antitenkovski mini, 12,7 mm mitralezi, kala{nikovi i drugi vidovi mo}ni snajperi i pu{ki od tipot AK-47, AKM, AK-74, M76/77, M59/66 i M 48.107 Nie bevme edna navistina dobro organizirana i opremena armija - }e zaklu~i Ahmeti.108 Armija? Od edna strana, moèbi vakviot zaklu~ok e to~en, no od druga strana to~no bi bilo da se kaè i deka vakvata struktura korespondira i so strukturata na re~isi sekoja teroristi~ka organizacija.109 [to se odnesuva, pak, do na~inot na finansirawe, silnite vrski so porane{nata OVK, koja figurira vo sovremenite enciklopedii za terorizmot, bea od presudno zna~ewe. Glavni voda~i na ONA, Ali Ahmeti, Fazli Veliu, Gzim Ostreni i Xezair [a}iri, se borele ili, pak, rabotele vo mreàta za sobirawe sredstva za OVK, pa taka i finansiraweto na ONA ode{e po isti pati{ta kako i finansiraweto na OVK. Fondot Tatkovinata povikuva koj ja finansira{e OVK za vreme na kosovskata kriza, isto taka, ja finansira{e i ONA. Nacionalniot fond za sloboda (Liria Kombetare) podocna go zameni
107 Special Report: A Fragile Peace: Guns and Security in Post-Conflict Macedonia - By Suzette Grillot, Wolf Christian Paes, Hans Risser ad Shelly Stoneman - June 2004 / Study commissioned by the United Nations Development Programme and the Small Arms Survey - str. 28 108 Intervju so Ali Ahmeti, [ipkovica, oktomvri 2002 godina 109 Imeno, osnovnite elementi na tipi~nata teroristi~ka organizacija se slednive: komandata, razuznava~kata funkcija, akcijata i poddr{kata. Pogolemite organizacii imaat nacionalna komanda i regionalna komanda, i sekoja od niv e zadolèna da kontrolira eden ili pove}e frontovi. Sekoja od niv sodrì i pove}e }elii, zadolèni za komunikacija, regrutirawe novi ~lenovi, pribirawe dobrovolni sredstva, oru`je, organizacija na protesti itn. [to se odnesuva do vodstvoto, toa ima zada~a da garantira deka site akcii i celi se politi~ki ispravni i deka nivnite akti ne se kontraproduktivni. (Mitko Kotov~evski, Sovremen terorizam, Makedonska civilizacija, Skopje-2003, str 329)
64
fondot Tatkovinata povikuva i stana glavniot izvor na finansirawe na ONA. Dvata fonda, sobiraa sredstva od albanskata dijaspora od Severna Amerika i od Zapadna Evropa. Za vreme na {este meseci, od maj do oktomvri, se smeta deka ONA sobrala sredstva vo iznos od 60 milioni dolari za da ja finansira svojata borba vo Makedonija.110 Sepak, nesporno e deka najmnogu sredstva dojdoa od prihodite na albanskiot organiziran kriminal. Vo intervju za MSNBC (MSNBC), i samiot Ahmeti kaà deka del od sredstvata moèbi do{le i od trgovijata so droga i so lu|e od regionot. No, toj voedno i go opravduva{e ova, velej}i deka iako ONA sekoga{ se obiduva{e da go kontrolira potekloto na sredstvata sepak tolku mnogu pari pristignuvaa {to ne be{e vozmo`no da se proverat site izvori.111 So izvr{nata naredba na amerikanskiot pretsedatel izdadena na 27 juni 2001, bea zamrznati finansiskite sredstva na lica koi bea angaìrani ili go poddrùvaa ekstremisti~koto nasilstvo vo Porane{nata Jugoslovenska Republika Makedonija. Stanuva{e zbor za 25 Albanci, prete`no od Amerika. Mnogumina od niv imaa bliski vrski so porane{nata OVK, a petmina od niv bea aktivni ~lenovi na Kosovskiot za{titen korpus. Ali Ahmeti be{e na vrvot na ovaa lista. Iako ne be{e spomenat vo kontekst na terorist, sepak, fakt e deka be{e tretiran kako takov. No zo{to ONA nikoga{ ne be{e i javno ozna~ena kako teroristi~ka organizacija od strana na Zapadot? Verojatno del od odgovorot treba da se bara vo nejzinite javno proklamirani celi. Zapadnite diplomati velat deka bile iznenadeni so jasnotijata, pa duri i, kako {to nekoi od niv napi{aa, od relativnata skromnost na proklamiranite celi. Liderite na ONA insistiraa na toa deka go baraat samo toa na {to albanskite politi~ari insistiraa u{te od nezavisnosta
110 Special Report: A Fragile Peace: Guns and Security in Post-Conflict Macedonia - By Suzette Grillot, Wolf Christian Paes, Hans Risser ad Shelly Stoneman- June 2004 / Study commissioned by the United Nations Development Programme and the Small Arms Survey)-str. 34 111 Intervju na Ahmeti za MSNBC (MSNBC), internet
65
na Makedonija - ednakov status i ednakvi prava za Albancite: Albancite da bidat priznati kako konstitutiven narod na Makedonija, albanskiot jazik da bide priznat kako oficijalen jazik vo Parlamentot i vo javnata administracija. Albancite da imaat pravo na povisoko obrazovanie na svojot maj~in jazik, pogolema decentralizacija na vlasta. No, Makedonija da ostane unitarna i multietni~ka dràva. Sporedeno so barawata na OVK, bosanskite Srbi ili Hrvati, IRA ili ETA, celite na ONA kako da bea draftirani od strana na Amnesti interne{nal (Amnesty International). Pogolem broj od zapadnite pretstavnici gi smetaa ovie celi za razumni i veruvaa deka Makedonija trebalo odamna i da gi realizira.112 Mnogumina }e re~at: takti~ni barawa, dizajnirani za da mu se dodvorat i da mu se dopadnat na Zapadot? Pa donekade, bi imale pravo. Ahmeti verojatno izvle~e dva va`ni zaklu~oka od kosovskoto iskustvo. Prvo, deka so nekolku meseci voeni sudiri moè da se dobie mnogu pove}e od ona {to albanskite politi~ari uspeale da go napravat so re~isi cela edna dekada na vodewe miroqubiva politika. Vtoro, deka ova moè da se napravi samo dokolku bi se vme{ala i me|unarodnata zaednica. Go pra{av Ahmeti dali smeta deka makedonskite Albanci }e bea podgotveni da se borat za svoite prava vo 1998 godina. Toj re~e: Ne, poradi situacijata vo Kosovo. No, otkako Zapadot dojde vo Kosovo i po pobedata na OVK kako rezultat na toa, ima{e ve}e dovolen broj lu|e podgotveni da zemat oru`je v raka na po~etokot na 2001. Jas znaev deka nema{e da moème da pobedime bez pomo{ta od Zapadot, no ne znaevme kolku mnogu tie bi pomognale.113 Pa taka, za da go vklu~at Zapadot, tie mora{e da bidat mnogu umereni, kako vo svoite celi taka i vo svoite metodi. No, i umerenosta na ONA vo metodite ostanuva diskutabilno pra{awe. I metodite sekako odgovaraat na opisot teroristi~ki. Dokumentirani se brojni slu~ai na kidnapirawe, ma~ewe, zloupotreba i na
112 Timothy Garton Ash, Is there a Good Terrosist?, The New Global Terrorism: Characteristics, Causes, Controls, Prentice Hall, 2003, str. 67 113 Intervju so Ali Ahmeti, [ipkovica, oktomvri 2002 godina
66
zastra{uvawe na civilno naselenie od strana na ONA. U{te dolgo vreme }e se pametat masakrot kaj Vejce, Kumanovo bez voda, Matej~e vo plamen, urivaweto na Le{o~kiot manastir, vandalizmot vrz crkvite, napadot kaj Karpalak, zaginuvaweto na nedol`ni civili, kidnapiranite 22 lica koi po dolga potraga bea proglaseni za mrtvi, kako i brojnite raseleni lica ~ii domovi bea razurnati i zapaleni. Na 26 juli 2001 godina MVR podnese krivi~na prijava do Osnovnoto javno obvinitelstvo vo Skopje protiv 9 lica poradi osnovano somnenie deka se storiteli na krivi~ni dela protiv ~ove{tvoto, me|unarodnoto pravo i protiv Makedonija. Na spisokot na MVR se najdoa: Ali Ahmeti od selo Zajas, Ki~evsko, Fazli Veliu od selo Kolari, Ki~evsko, Gzim Ostreni od Debar, Musa Demiri od selo Srbica, Ki~evsko, [efit Xaferi od selo âjle, Gostivarsko, Xavit Asani, od selo Tanu{evci, Skopsko, Hisni [a}iri od selo Otqa, Kumanovsko, Musa Xaferi od selo Zajas, Ki~evsko i Xevat Ademi od selo Gorna Re~ica, Tetovsko site dràvjani na Republika Makedonija. Spored soznanijata i dokazite do koi dojde MVR, osomni~enite, kako idejni i voeni voda~i, odnosno kako li~nosti za logisti~ka poddr{ka na teroristi~kata ONA ja sozdale ovaa zlostorni~ka organizacija so cel da ja ostvarat svojata platforma za federalizacija na suverenata i unitarnata makedonska dràva. Krajnata cel be{e urivawe na ustavniot poredok na Republika Makedonija i otcepuvawe na del od nejzinata teritorija vo funkcija na t.n. Golemo Kosovo, koe, pak, im e edna od osnovite za sozdavawe na t.n. Golema Albanija. Ovie celi trebalo da se ostvaruvaat pod prevezot na borbata za pogolemi prava na albanskata nacionalnost vo na{ata zemja.114 Ova e i edna od glavnite tezi koja s u{te dominira vo po{irokata makedonska javnost, a so nea se protkajuva i gor~livoto ~uvstvo deka teroristi uspeaja da go smenat Ustavot so jazikot na oru`jeto. Kaj pogolem del od albanskoto naselenie, pak, }e ostane uveruvaweto deka tie nikoga{ nema{e da se izborat za pove}e prava dokolku ONA-U^K ne posegna po oru`jeto za kone~no, po Kosovo, da se stavi kraj na dràvniot teror i vo Makedonija. Ne postoi somnevawe deka
114 Bo{kovski Qube, Mojata borba za Makedonija, str. 89
67
obi~nite Albanci so godini bea maltretirani od strana na policijata, koja prete`no be{e sostavena od etni~ki Makedonci. A za vreme na konfliktot, paramilitarni formacii nare~eni Lavovi, rabotea po sli~en princip kako i vo Kosovo za vreme na Milo{evi}, tie potajno gi napa|aa Albancite.115 Pa taka, i kolektivnata memorija na makedonskite Albanci e nadopolneta so slu~ajot Quboten, brojnite incidenti vo Skopje i vo Veles, ubistva i kidnapirawa na albanski civili, revoltot vo Bitola, kade {to stotina ku}i i du}ani vo sopstvenost na makedonski Albanci bea demolirani, dodeka mladi lu|e na ulicite izvikuvaa Smrt za Albancite! i crtaa pravoslavni krstovi vrz muslimanskite grobi{ta i xamii.116 Nie izlegovme javno, so uniforma, so ime i prezime, so programa bidej}i se pla{evme Makedonija da ne se pretvori vo zemja kade {to lu|eto nema da se ~uvstvuvaat sigurno od bombite i od teroristi~kite akti vo koi bi ginele nevini lu|e. Realnosta e deka bevme na rabot na ovaa situacija. Ne be{e lesna odluka da se dade soodvetniot karakter na nastanite vo Makedonija. No, jas i moite istomislenici svesno odlu~ivme da ja `rtvuvame na{ata li~na sloboda za da ja dobieme slobodata za drugite. Nie ne baravme delba na Makedonija. Nitu golema Albanija ili golemo Kosovo. Nie se borevme za pravata na Albancite vo Makedonija, za tie da ne bidat diskriminirani i da se ~uvstvuvaat kako vistinski gra|ani na ovaa dràva, ednakvi so site drugi117 - veli Ahmeti, dodavaj}i deka federalizacija na Makedonija nikoga{ ne bila na agendata na ONA. Vo dràva so 2 miliona lu|e i 25.000 kvadratni kilometri? Toa bi bilo sme{no. Federalizmot bi zna~el novi teritorijalni granici, a kako bi gi povlekle granicite vo zemja kade {to Albancite i Makedoncite ìveat tolku izme{ani?118
115 Timothy Garton Ash, Is there a Good Terrosist?, The New Global Terrorism: Characteristics, Causes, Controls, Prentice Hall, 2003, str. 67 116 Izve{taj na Me|unarodnata krizna grupa za Makedonija-2001: Macedonia: The Last Chance for Peace, ICG Balkans Reports No 113, str.14) 117 Intervju so Ali Ahmeti, [ipkovica, oktomvri 2002 godina 118 No treba i da se napomene deka i ne site od negovite soborci se soglasuvaat so ova. Komandantot Rafiz Aliti, poznat kako -U~itelot - bidej}i do proletta 2001 predaval fizi~ko vospituvawe, re~e deka toj bi pretpo~ituval federalizacija na Makedonija i deka konceptot na unitarna dràva e neprifatliv. Dokolku Makedonskata stra-
68
I kone~no, na pra{aweto dali se smeta za terorist i dali ONA bila teroristi~ka organizacija, Ahmeti so dedukcija: ôvek koj nosi oznaki, koj ima cel za koja {to se bori, koj gi po~ituva ènevskite konvencii i Ha{kiot tribunal, koj {to izleguva vo javnosta so svoeto ime i prezime i odgovara za s {to }e napravi- takov ~ovek ne moè da bide terorist, i dodava Ako jas sum terorist, a moite barawa gi sledat site gra|ani Albanci, toga{ ocenkata bi bila deka site Albanci se teroristi. Pa, mo`no li e cel eden narod da bide teroristi~ki?
na ne go sprovede Ramkovniot dogovor toga{ nie povtorno }e zapo~neme vojna, no ovojpat toa }e bide vojna za teritorii na koi {to ìveat Albancite. (Timothy Garton Ash, Is there a Good Terrosist?, The New Global Terrorism: Characteristics, Causes, Controls, Prentice Hall, 2003, str. 69)
69
BIBLIOGRAFIJA
LATINICA 1. Anonymous, Introduction to Sinn Fin & Irish Republicanism, (od internet: http://sinnfein.ie/documents/intro.html, (The Sinn Fin Press Office, Dublin) Anonymous, The Irish Republican Army and the armed struggle in Irish Politics (od internet: http://www.utexas.edu/students/iig/archive/ira/ history/irahist.html) Alexander, Yonah, and Rapoport, David C. (eds), The Morality of Terrorism: Religious and Secular Justifications (Pergamon Press, New York: 1982) Alexander, Yonah and ODay, Alan (eds), Terrorism in Ireland (St. Martins Press, New York: 1984) Ash, Timothy Garton, Is There a Good Terrorist?- The New Global Terrorism, Characteristics, Causes, Controls. (ed: Charles W. Kegley, Jr- Pearson Education, Inc: 2003) Atkins, Stephen E., Terrorism: A Reference Handbook (ABC-CLIO, Santa Barbara, Calif: 1992).
2.
3.
4. 5.
6.
70
7. 8.
Barrett, Suzanne, Peace Talk Agreement Reached http://goireland_miningco.com/library, 10 April 1998 Becker, Jon C., The News Media, Terrorism, and Democracy: The Symbiotic Relationship between Freedom of the Press and Acts of Terror (Los Angeles County Sheriff Department, Emergency Operation Bureau, http:// eob.org/eob-tr2.htm, 1996). Bell, Martin, In Harms Way (Hamish Hamilton, London: Penguin Books, 1995).
9.
10. Bandura, Albert, Mechanisms of moral disengagement - Origins of Terrorism- Psychologies, Ideologies, Theologies, States of Mind (Woodrow Wilson Center Press, Washington- Johns Hopkins University Press, Baltimore and London: 1998) 11. Burton, Anthony M., Urban Terrorism: Theory, Practice & Response (Leo Cooper Limited, London: 1975). 12. Castellan, Georges, Histoire de l Albanie et des Albanais, Editions Armeline, 2002; 13. Clutterbuck, Richard, Guerrillas and Terrorists (Faber and Faber Limited, London: 1977). 14. Clutterbuck, Richard, Kidnap &Ransom: The response (Faber and Faber Limited, London: 1978). 15. Clutterbuck, Richard, Living with Terrorism (Faber and Faber Limited, London: 1975). 16. Crenshaw, Martha, The logic of terrorism: Terrorist behavior as a product of strategic choice - Origins of Terrorism - Psychologies, Ideologies, Theologies, States of Mind (Woodrow Wilson Center Press, WashingtonJohns Hopkins University Press, Baltimore and London: 1998) 17. Crenshaw, Martha, Questions to be answered, research to be done, knowledge to be applied - Origins of Terrorism - Psychologies, Ideologies, Theologies, States of Mind (Woodrow Wilson Center Press, Washington- Johns Hopkins University Press, Baltimore and London: 1998) 18. Crenshaw, Martha, The Causes of Terrorism - The New Global Terrorism, Characteristics, Causes, Controls. (ed: Charles W. Kegley, Jr- Pearson Education, Inc: 2003) 19. Crenshaw, Martha, Why is America the Primary Target? Terrorism as Globalized Civil War - The New Global Terrorism, Characteristics, Causes, Controls. (ed: Charles W. Kegley, Jr- Pearson Education, Inc: 2003)
71
20. Dahrendorf, Ralf, Law and Order (Stevens & Sons, London: 1985). 21. Daskalovski, Zidas, Walking on the Edge: Consolidating Multi-Ethnic Macedonia 1989-2994, Dominant, Skopje 2005 22. Emerson, Steven, Portrait of a Terrorist: Osama Bin Ladens Special Operations Man (Counterterrorism & Security International - od internet: http://www.antiterrorism.org/specialreports , 1998). 23. Falk, Richard A., A Dual Reality: Terrorism against the State and Terrorism by the State - The New Global Terrorism, Characteristics, Causes, Controls. (ed: Charles W. Kegley, Jr- Pearson Education, Inc: 2003) 24. Falk, Richard A., The Aftermath of 9/11 and the Search for Limits: In Defence of Just War Thinking - The New Global Terrorism, Characteristics, Causes, Controls. (ed: Charles W. Kegley, Jr- Pearson Education, Inc: 2003) 25. Ferracuti, Franco., Terrorism in Italy - Origins of Terrorism- Psychologies, Ideologies, Theologies, States of Mind (Woodrow Wilson Center Press, Washington- Johns Hopkins University Press, Baltimore and London: 1998) 26. Friedman, Thomas L., From Beirut to Jerusalem (Anchor Books, Doubleday, New York, 1989). 27. Garraty, John A., The American Nation: A History of the United States (Harper & Row, New York, 1966). 28. Gurr, Ted Robert, Terrorism in Democracies: Its Social and Political bases-Origins of Terrorism - Psychologies, Ideologies, Theologies, States of Mind (Woodrow Wilson Center Press, Washington- Johns Hopkins University Press, Baltimore and London: 1998) 29. Gurr, Ted Robert, Terrorism in Democracies: When It Occurs, Why It Fails - The New Global Terrorism, Characteristics, Causes, Controls. (ed: Charles W. Kegley, Jr- Pearson Education, Inc: 2003) 30. Held, David., Bringing International Law to Bear on the Control of the New Terrorism in the Global Age - The New Global Terrorism, Characteristics, Causes, Controls. (ed: Charles W. Kegley, Jr- Pearson Education, Inc: 2003) 31. Hermann, Margaret G and Charles F., Hostage taking, the presidency and stress - Origins of Terrorism - Psychologies, Ideologies, Theologies, States of Mind (Woodrow Wilson Center Press, Washington- Johns Hopkins University Press, Baltimore and London: 1998)
72
32. Howell, Llewellyn D., Is the New Global Terrorism a Clash of Cilizations? Evaluating Terrorisms Multiple Sources - The New Global Terrorism, Characteristics, Causes, Controls. (ed: Charles W. Kegley, Jr- Pearson Education, Inc: 2003) 33. Human Rights Wtach. World Report 2002: Macedonia (od internet: www. hrw.org/wr2k2/europe14.html) 34. Hyams, Edward. Terrorists and Terrorism (St. Martins Press, Inc., New York: 1974). 35. Jenkins, Brian M.: International terrorism: The Other World War - The New Global Terrorism, Characteristics, Causes, Controls. (ed: Charles W. Kegley, Jr- Pearson Education, Inc: 2003) 36. Johnson, James Turner. Strategic Intelligence: The Weakest Link in the War against World Terrorism- The New Global Terrorism, Characteristics, Causes, Controls. (ed: Charles W. Kegley, Jr- Pearson Education, Inc: 2003) 37. Johnson, Loch K. Just War Theory: Responding Morally to Global Terrorism - The New Global Terrorism, Characteristics, Causes, Controls. (ed: Charles W. Kegley, Jr- Pearson Education, Inc: 2003) 38. Juergensmeyer, Mark. The Religious Roots of Contemporary Terrorism The New Global Terrorism, Characteristics, Causes, Controls. (ed: Charles W. Kegley, Jr- Pearson Education, Inc: 2003) 39. Kellen, Konrad, Ideology and rebellion: Terrorism in West Germany- Origins of Terrorism- Psychologies, Ideologies, Theologies, States of Mind (Woodrow Wilson Center Press, Washington- Johns Hopkins University Press, Baltimore and London: 1998) 40. Kissinger, Henry, Does America Need a Foreign Policy? (Simon & Schuster, New York 2001) 41. Klare, Michael T., The New Face of Combat: Terrorism and Irregular Warfare in the 21st Century - The New Global Terrorism, Characteristics, Causes, Controls. (ed: Charles W. Kegley, Jr- Pearson Education, Inc: 2003) 42. Lewis, Bernard, The Roots of Muslim Rage - The New Global Terrorism, Characteristics, Causes, Controls. (ed: Charles W. Kegley, Jr- Pearson Education, Inc: 2003) 43. Kramer, Martin, The moral logic of Hizballah -Origins of Terrorism- Psychologies, Ideologies, Theologies, States of Mind (Woodrow Wilson Cen-
73
ter Press, Washington- Johns Hopkins University Press, Baltimore and London: 1998) 44. Laqueur, Walter, Terrorism (Little, Brown and Company, Boston: 1977). 45. Laqueur, Walter, Postmodern Terrorism - The New Global Terrorism, Characteristics, Causes, Controls. (ed: Charles W. Kegley, Jr- Pearson Education, Inc: 2003) 46. Larry, Albert, Terrorism: From Robespierre to Arafat (Gage Publishing Co, Agincort, Ont: 1976). 47. Long, David C., The Anatomy of Terrorism (The Free Press, New York: 1990). 48. Marcy, Sam, Doomsday religions bourgeois pessimism (Workers World Service, od internet: http://www.workers.org, 1997) 49. Merari, Ariel, The readiness to kill and die: Suicidal terrorism in the Middle East - Origins of Terrorism- Psychologies, Ideologies, Theologies, States of Mind (Woodrow Wilson Center Press, Washington- Johns Hopkins University Press, Baltimore and London: 1998) 50. Morgenthau, Hans J., Politics Among Nations, The Struggle for Power and Peace (McGraw-Hill, 1993) 51. Nando News Service, IRA attacks in mainland Britain (od internet: http:// www.nando.net/ntn/top/021296/topstory_7318_s9.html) 1996 52. Oshima, Sumiko and Maeda, Toshi, Aum Three Years Later: Sarin plant haunts Kamikuishiki (Japan Times 18 March 1998). 53. Paz, Reuven, Is There an Islamic Terrorism? (od internet: http://www. ict.org.il/articles/isl_terr.htm 7 September 1998). 54. Perry, Sam, Terrorism: A Frightening New Perspective (od internet: http://www.acsp.uic.edu/oicj/pubs/cji/110501.htm). 55. Phillips, John, Macedonia Warlords and Rebels in the Balkans, I.B. Tauris & Co Ltd, London 2004 56. Pomerantz, Steven, Counterterrorism in a free society (from The Journal of Counterterrorism & Security International, Spring 1998) 57. Post, Jerrold, Terrorist psycho-logic: Terrorist behavior as a product of psychological forces -Origins of Terrorism - Psychologies, Ideologies, Theologies, States of Mind (Woodrow Wilson Center Press, WashingtonJohns Hopkins University Press, Baltimore and London: 1998) 58. Prins, Gwyn, The Heart of War - On Power, Conflict and Obligation in the Twenty-First Century (Routledge, London , 2002)
74
59. Rapaport, David C., Sacred terror: A contemporary example from Islam -Origins of Terrorism - Psychologies, Ideologies, Theologies, States of Mind (Woodrow Wilson Center Press, Washington- Johns Hopkins University Press, Baltimore and London: 1998) 60. Rapaport, David. C., The Four Waves of Rebel Terror and September 11The New Global Terrorism, Characteristics, Causes, Controls. (ed: Charles W. Kegley, Jr- Pearson Education, Inc: 2003) 61. Raymond, Gregory A., The Evolving Strategies of Political Terrorism The New Global Terrorism, Characteristics, Causes, Controls. (ed: Charles W. Kegley, Jr- Pearson Education, Inc: 2003) 62. Reich, Walter, Understanding terrorist behavior: The limits and opportunities of psychological inquiry - Origins of Terrorism- Psychologies, Ideologies, Theologies, States of Mind (Woodrow Wilson Center Press, Washington- Johns Hopkins University Press, Baltimore and London: 1998) 63. Richards, Deputy Larry, Domestic Terrorism: Army of God (published in Police and Security News, from the Internet http://eob.org/terror/html/ army_of_God.html, undated but post 1993). 64. Rubenstein, Richard E., The Psycho-Political Sources of Terrorism - The New Global Terrorism, Characteristics, Causes, Controls. (ed: Charles W. Kegley, Jr- Pearson Education, Inc: 2003) 65. Sayle, Murray, Nerve Gas and the Four Noble Truths (The New Yorker, 1 April 1996). 66. Sederberg, Peter C., Problems of Challenge and Response Just War Theory: Responding Morally to Global Terrorism - The New Global Terrorism, Characteristics, Causes, Controls. (ed: Charles W. Kegley, Jr- Pearson Education, Inc: 2003) 67. Schafer, Stephen, The Political Criminal: The Problem of Morality and Crime (The Free Press, New York: 1974). 68. Sick, Gary, Taking vows: The domestication of policy-making in hostage incidents - Origins of Terrorism- Psychologies, Ideologies, Theologies, States of Mind (Woodrow Wilson Center Press, Washington- Johns Hopkins University Press, Baltimore and London: 1998) 69. Smith, Anthony D., National Identity (Penguin Books and Current Affairs, 1991)
75
70. Sprinzak, Ehud, The psychopolitical formation of extreme left terrorism in democracy: The case of the Weathermen - Origins of Terrorism - Psychologies, Ideologies, Theologies, States of Mind (Woodrow Wilson Center Press, Washington- Johns Hopkins University Press, Baltimore and London: 1998) 71. Stohl, Michael and Lopez, George A. (eds), The State as Terrorist: The Dynamics of Governmental Violence and Repression (Greenwood Press, Westport, Conn: 1984). 72. Stohl, Michael, The Mystery of the New Global Terrorism: Old Myths, New Realities? - The New Global Terrorism, Characteristics, Causes, Controls. (ed: Charles W. Kegley, Jr- Pearson Education, Inc: 2003) 73. United States Federal Emergency Management Agency Backgrounder: Terrorism (http://www.fema.gov/library/terror.htm) 74. United States Senate, Federal Counter Terrorism Coordination Efforts, Senate Report: Crime, Terror, & War (http://eob.org/terror/index.html undated but published after June 1995). 75. United States Senate, Committee on the Judiciary, Subcommittee on Technology, Terrorism, and Government Information. Crime, Terror, & War: National Security & Public Safety in the Information Age http://jya. com/ctw.htm 13 November 1998 76. USAID, Transition Initiatives: Kosovo Field Report (od internet: www. usaid.gov/hum_response/oti/country/kosovo/rpt0301.html- 2001) 77. Van Creveld, Martin, The Transformation of War (The Free Press, New York: 1991). 78. Wardlaw, Grant, Political Terrorism: Theory, tactics, and counter-measures (Cambridge University Press, Cambridge:1989) 79. Wilkinson, Paul, The Fight against Terrorism (The Mackenzie Institute for the Study of Terrorism, Revolution and Propaganda, Toronto: 1989). 80. Wilkinson, Paul, Terrorism: Motivations and Causes (Canadian Security Intelligence Service, Commentary No. 53, Ottawa: January 1995). 81. Wilkinson, Paul, While Modern terrorism? Differentiating Types and Distinguishing Ideological Motivations - The New Global Terrorism, Characteristics, Causes, Controls. (ed: Charles W. Kegley, Jr- Pearson Education, Inc: 2003) 82. Wilson, Michael, Terrorism in a New World -- Evolution in Revolution (The Nemesis Group, http://www.emergency.com/evo-revo.htm, 1994).
76
KIRILICA 83. Gligorov Kiro, Makedonija e s {to imame, Izdava~ki centar TRI, 2001 84. Institut za nacionalna istorija Skopje, Istorija na makedonskiot narod, NIP Nova Makedonija, Skopje 1969 god. 85. Kostova, Jadranka, Nezavr{en mir, Bata press 2003 86. Kotov~evski, Mitko, Sovremen terorizam, Makedonska civilizacija, Skopje-2003. 87. Maleski, Denko, Lekcii nau~eni: Balkanot i Makedonija, deset godini potoa, New Balkan Politics, Issue 1, (internet: www.newbalkanpolitics.org.mk) 88. Maleski, Denko, Makedonija 1991-2001, New Balkan Politics, Issue 1, (internet: www.newbalkanpolitics.org.mk) 89. Maleski, Denko, Politi~arot, diplomatot i narodot: Iskustva na makedonskata nadvore{na politika, New Balkan Politics, Vol 23, 2002 90. Maleska, Mirjana, Etni~kiot konflikt i prilagoduvaweto: (Makedonija 1991-1997), Skopje, Kultura,1997 91. Milosavlevski, Slavko, Minorities in Macedonia in the Political and Constitutional Acts: From the 1903 Krushevo Manifest to the 2001 Constitutional Amendments, New Balkan Politics, www.newbalkanpolitics. org, 92. Nacionalen izve{taj za ~ovekoviot razvoj, 2001: Socijalnata isklu~enost i nesigurnosta na gra|anite na Makedonija, Programa za razvoj na Obedinetite nacii,

Konfilikt Vo MK MK

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Konfilikt Vo MK MK

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1

KONFLIKTOT VO REPUBLIKA MAKEDONIJA 2001:

TERORIZAM ILI BORBA ZA PRAVA?

Na moite roditeli Katerina i Fikri, so qubov

EDEN POINAKOV VOVED

ZA ME\UETNI^KITE KONFLIKTI I ZA TERORIZMOT VOOP[TO

i objasnuva zo{to ovoj, star kolku i istorijata26, multidimenzionalen

45 Zabele{ka: Po temelno istraùvawe vo drugi multietni~ki dràvi, moème da

63 Isto, str. 105

92 Intervju so Xejms Perdju, Amerikanska ambasada vo Sofija- Bugarija- 17 oktomvri 2003

114 Bo{kovski Qube, Mojata borba za Makedonija, str. 89

You might also like