Sveuilite u Zagrebu Grafiki fakultet Katedra za kemiju u grafikoj tehnologiji Zagreb, prosinac 2010. god.

Zbirka zadataka za kolegij Kemija 1

eljka Barbari-Mikoevi Ivana Plazoni Dajana Kui

Nazivi anorganskih spojeva

A) NAZIVI IONSKIH SPOJEVA

Ime ionskog spoja sastoji se (sloenica) od imena kationa i aniona u kojemu je ime kationa uvijek prvo.

Imenovanje kationa
Kation je monoatomna ili poliatomna vrsta s jednim ili vie pozitivnih elementarnih naboja. Naboj kationa oznaava se u imenu i formuli nabojnim brojem ili oksidacijskim brojem. Rije ion ili kation mogu se dodati iza imena, ako time ime postaje jasnije.

Primjer: Cr3+ ili ion Cr3+ ili Cr3+-ion ili CrIII ili ion CrIII ili CrIII-ion ili krom(3+) ili kromov(3+) ion ili ion kroma(3+ ) ili kromov(III) kation, itd.

Ime monoatomnog kationa sadrava ime elementa iza kojeg se bez razmaka moe u zagradi navesti nabojni broj (nabojni broj se sastoji iz arapskog broja iza kojeg dolazi pozitivni ili negativni predznak). Oksidacijski broj se moe naznaiti rimskim brojem u zagradi, a ime nadopuniti rijeima ion ili kation iza zagrade. Primjeri imenovanja monoatomnog kationa:

Cr3+ Na+ K+

kromov(3+) ion ili kromov(III) kation natrijev(1+) ion ili natrijev(I) kation ili natrijev ion* kalijev ion*

Ba2+ barijev ion

2

*Ako je naboj kationa nedvosmisleno poznat tada se nabojni broj moe ispustiti. Kod iona istog atoma koji mogu biti vievalentni, valencija se stavlja u zagradu uz ime iona, npr.: Fe2+ Fe3+ H+ V5+ Cu+ Cu2+ eljezov(II) kation ili eljezov(2+) ion, eljezov(III) kation ili eljezov(3+) ion, vodikov(1+) ion ili vodikov(I) kation, vanadijev(5+) ion ili vanadijev(V) kation, bakrov(1+) ion ili bakrov(I) kation, bakrov(2+) ion ili bakrov(II) kation.

Ime homopoliatomnog kationa tvori se dodavanjem nabojnog broja imenu neutralne vrste. Ako je potrebno moe se uporabiti oksidacijski broj. Treba obratiti panju na uporabu zagrada koje u nekim sluajevima mogu biti korisne. Primjeri imenovanja homopoliatomnog kationa: (O2)+ dikisikov(1+) ion

(S4)2+ tetrasumporov(2+ )ion (Hg2)2+ diivin(2+) ion (H3)+ trivodikov(1+) ion

U nekoliko se sluajeva jo doputaju trivijalna (nesustavna) ili polusustavna imena: H3O+ oksonijev ion ili hidronijev ion, hidroksonijev ion NH4+ amonijev ion

Imenovanje aniona
Anion je monoatomna ili poliatomna vrsta s jednim ili vie elementarnih naboja. U poliatomnim vrstama negativni naboj moe biti lokaliziran na atomu ili pak moe biti delokaliziran. U imenu ili formuli naboj se moe oznaiti nabojnim brojem ili oksidacijskim brojem. Imenima, koja moraju zavravati nastavcima koja upuuju na negativni naboj mogu se dodati i rijei ion ili anion. Nastavci koji se koriste za anione su: id (za monoatomne i homopoliatomne vrste), at (u koordinacijskoj nomenklaturi za heteropoliatomne vrste) i it (koristi se u nekim trivijalnim imenima).

Ime monoatomnog aniona izvodi se iz imena elemenata na nain da se zavretak imena elementa zamijeni anionskim nastavkom id. U imenu nekih monoatomnih aniona saimaju se ili mijenjaju osnove. Primjeri: FBrO2S2N3P3As3C4Si4Se2fluorid, fluoridni ion, bromid, bromidni ion, oksid, oksidni ion, sulfid, sulfidni ion, nitrid, nitridni ion, fosfid, fosfidni ion, arsenid, arsenidni ion, karbid, karbidni ion, silicid, silicidni ion, selenid, selenidni ion.

Ime homopoliatomnog aniona gradi se dodavanjem prefiksa di-, tri-, tetra-, itd i nabojnog broja imenu dotinog monoatomnog aniona, npr: Sustavno ime O2O22O3I3dioksid (1-) dioksid (2-) trioksid (1-) trijodid (1-) Alternativno ime hiperoksid ili superoksid peroksid ozonid

TRIVIJALNA (NESUSUTAVNA) IMENA

Anioni oksokiselina Oksokiseline su kiseline koje uz centralni element sadre jedan ili vie atoma vodika i kisika. Uobiajeno je pisanje formule oksokiseline s vodikom na prvom mjestu, zatim centralnim elementom i kisikom posljednjim te njihovim odgovarajuim brojem atoma to se moe vidjeti iz slijedeih primjera: HNO3 H2CO3 H2SO4 HClO3 H3PO4 nitratna kiselina karbonatna kiselina sulfatna kiselina kloratna kiselina fosfatna kiselina

Slika 1. Struktura sumporne kiseline

Vie oksokiselina moe imati isti centralni atom, a razliit broj atoma kisika zbog ega se mijenja oksidacijski broj centralnog atoma. S porastom oksidacijskog broja koriste se slijedei dodatci (prefiksi) i nastavci (sufiksi) koji se dodaju na latinsko ime centralnog atoma: hipo - it it hipo - at at per - at perokso - .

Primjeri aniona u kojima je klor centralni atom: ClOhipoklorit, hipoloritni ion (oks. broj atoma Cl = +1) (oks. broj atoma Cl = +3) (oks. broj atoma Cl = +5) (oks. broj atoma Cl = +7)

ClO2- klorit, kloritni ion ClO3- klorat, kloratni ion ClO4- perklorat, perkloratni ion

Primjeri aniona u kojima je sumpor centralni atom: SO22- hiposulfit, hiposulfitni ion S2O42- hipodisulfit, hipodisulfitni ion SO32- sulfit, sulfitni ion S2O62- hipodisulfat, hipodisulfatni ion SO42- sulfat, sulfatni ion SO52- peroksosulfat, peroksosulfatni ion S2O82- peroksodisulfat, peroksodisulfatni ion (oks. broj atoma S = +2) (oks. broj atoma S = +3) (oks. broj atoma S = +4) (oks. broj atoma S = +5) (oks. broj atoma S = +6) (oks. broj atoma S = +6) (oks. broj atoma S = +6)

Iz navedenih primjera vidljivo je kako se u odnosu na -at ion u per - at ionu poveava jedan atom kisika, -at ionu smanjuje jedan, a u hipo - at ionu smanjuju dva atoma kisika.

Djelominim uklanjanjem iona vodika (hidrona) iz kiseline dobiveni anion imenuje se dodavanjem rijei hidrogen , dihidrogen itd., ispred imena aniona bez hidrona ime se oznaava broj preostalih hidrona u anionu, npr: HCO3-- hidrogenkarbonat (1-), HSO4-- hidrogensulfat (1-) H2PO4- - dihidrogenfosfat (1-).

Koordinacijska nomenklatura heteropoliatomnih aniona, kationa i ionskih spojeva:

(1) Osnovno ime daje centralni atom. Kod kompleksnog aniona doda se nastavak at, npr.: ferat, kobaltat, argentat, aurat, kromat, kuprat, cinkat, plumbat, aluminat, galat, stanat, antimonat, merkurat, itd. (2) Ispred osnovnog imena dolaze imena liganada. (3) Ispred imena liganda dolazi njegov broj u grkom jeziku: mono-, di-, tri-, tetra- itd. Ako je ligand kompleksnog sastava ili organska molekula ili ion, stavlja se u okruglu zagradu, a ispred zagrade dolazi njegov broj, i to: bis-, tris-, tetrakis- itd. Kod kompleksnog kationa - hrvatski naziv elementa bez nastavka (bakrov, kromov, kositrov, uranov, itd..... (4) Prvi od liganada dolaze u formuli anioni a zatim molekule i to abecednim redom. U imenu dolaze ligandi abecednim redom bez obzira na poredak u formuli. (5) Oksidacijski broj centralnog atoma dolazi u zagradi iza njegova imena (rimski broj).

Ime liganda NH3 = amin (ili ammin); H2O = akva; CO = karbonil; "en" = etilendiamin; H+ = hidrogen; NO+ = nitrozil

Anionski ligand dobiva nastavak o, dakle: F- = fluoro; Cl- = kloro; Br- = bromo; I- = jodo; O2- = okso; OH- = hidrokso; CN- = cijano; NO2- = nitro; ONO- = nitrito; S2- = tio; SCN- = tiocijanato; NCS- = izotiocijanato; O22- = perokso; SO42- = sulfato; CO32- = karbonato; C2O42- = oksalato, S2O32- = tiosulfato, itd.

Primjeri: [UO2]2+ - dioksouranov(VI) kation [CrCl2(H2O)4]+ - tetraakvadiklorokromov(III) kation [CoCO3(NH3)4]+ - tetraaminkarbonatokobaltov(III) kation [Co(ONO)(NH3)5]2+ - pentaaminnitritokobaltov(III) kation [CoCl(NO2)(en)2]+ - dietilendiaminkloronitrokobaltov(III) kation ili bis(etilendiamin)kloronitrokobaltov(III) kation

Tablica 1. Nomenklatura i formula spojeva

KEMIJSKI SPOJ
KISELINA
Kloridna Hipokloritna Kloritna Kloratna Perkloratna Sulfidna Sulfitna HCl HClO HClO2 HClO3 HClO4 H2S H2SO3 Klorid Hipoklorit Klorit Klorat Perklorat Sulfid Sulfit Sulfat Sulfatna H2SO4 Hidrogen sulfat Nitrat Fosfat Hidrogen fosfat Dihidrogen fosfat Cijanidna Octena HCN CH3COOH Cijanid Acetat

ION
ClClOClO2ClO3ClO4S2SO32SO42HSO4NO3PO43HPO42-

Na+ ( ili K+)

Natrijev klorid Natrijev hipoklorit Natrijev klorit Natrijev klorat Natrijev perklorat Natrijev sulfid Natrijev sulfit Natrijev sulfat Natrijev hidrogen sulfat Natrijev nitrat Natrijev fosfat Natrijev hidrogen fosfat Natrijev dihidrogen fosfat Natrijev cijanid Natrijev acetat NaCl NaClO NaClO2 NaClO3 NaClO4 Na2S Na2SO3 Na2SO4 NaHSO4 NaNO3 Na3PO4 Na2HPO4

Fe2+ (ili Ca2+, Mg2+)

eljezov(II) klorid eljezov(II) hipoklorit eljezov(II) klorit eljezov(II) klorat eljezov(II) perklorat eljezov(II) sulfid eljezov(II) sulfit eljezov(II) sulfat eljezov(II) hidrogen sulfat eljezov(II)nitrat eljezov(II)fosfat eljezov(II)hidrogen fosfat eljezo(II)dihidrogen fosfat eljezo(II)cijanid eljezo(II)acetat FeCl2 Fe(ClO)2 Fe(ClO2)2 Fe(ClO3)2 Fe(ClO4)2 FeS FeSO3 FeSO4 Fe(HSO4)2 Fe(NO3)2 Fe3(PO4)2 FeHPO4

Fe3+ ( ili Al3+)

eljezov(III) klorid eljezov(III) hipoklorit eljezov(III) klorit eljezov(III) klorat eljezov(III) perklorat eljezov(III) sulfid eljezov(III) sulfit eljezov(III) sulfat eljezov(III) hidrogen sulfat eljezov(III) nitrat eljezov(III) fosfat eljezov(III)hidrogen fosfat eljezo(III)dihidrogen fosfat eljezo(III) cijanid eljezo(III) acetat FeCl3 Fe(ClO)3 Fe(ClO2)3 Fe(ClO3)3 Fe(ClO4)3 Fe2S3 Fe2(SO3)3 Fe2(SO4)3 Fe(HSO4)3 Fe(NO3)3 FePO4 Fe2(HPO4)3

Nitratna

HNO3

Fosfatna

H3PO4

H2PO4CNCH3COO-

NaH2PO4 NaCN CH3COONa

Fe(H2PO4)2 Fe(CN)2 Fe(CH3COO)2

Fe(H2PO4)3 Fe(CN)3 Fe(CH3COO)3

Spoj
Aluminijev hidroksid Aluminijev fosfat Bakrov(I) bromid Bakrov(I) klorid Bakrov(I) cianid Bakrov(I) hidroksid Bakrov(I) jodid Bakrov(I) tiocianat Bakrov(II) arsenat Bakrov(II) hidroksid Bakrov(II) jodat monohidrat Bakrov(II) oksalat Bakrov(II) fosfat Bakrov(II) sulfid Barijev bromat Barijev karbonat Barijev kromat Barijev fluorid Barijev hidroksid oktahidrat Barijev jodat Barijev jodat monohidrat Barijev molibdat Barijev nitrat Barijev selenat Barijev sulfat Barijev sulfit Berilijev hidroksid Bizmutov arsenat Bizmutov jodid

Formula
Al(OH)3 AlPO4 CuBr CuCl CuCN Cu2O CuI CuSCN Cu3(AsO4)2 Cu(OH)2 Cu(IO3)2H2O CuC2O4 Cu3(PO4)2 CuS Ba(BrO3)2 BaCO3 BaCrO4 BaF2 Ba(OH)28H2O Ba(IO3)2 Ba(IO3)2H2O BaMoO4 Ba(NO3)2 BaSeO4 BaSO4 BaSO3 Be(OH)2 BiAsO4 BiI

Spoj
Cezijev perklorat Cezijev perjodat Cinkov arsenat Cinkov karbonat Cinkov karbonat monohidrat Cinkov fluorid Cinkov hidroksid Cinkov jodat dihidrat Cinkov oksalat dihidrat Cinkov selenid Cinkov selenit monohidrat Cinkov sulfid Europijev(III) hidroksid Galijev(III) hidroksid Itrijev karbonat Itrijev fluorid Itrijev hidroksid Itrijev jodat Kadmijev arsenat Kadmijev karbonat Kadmijev fluorid Kadmijev hidroksid Kadmijev jodat Kadmijev oksalat trihidrat Kadmijev fosfat Kadmijev sulfid Kalcijev karbonat Kalcijev fluorid Kalcijev hidroksid

Formula
CsClO4 CsIO4 Zn3(AsO4)2 ZnCO3 ZnCO3H2O ZnF Zn(OH)2 Zn(IO3)22H2O ZnC2O42H2O ZnSe ZnSeH2O ZnS Eu(OH)3 Ga(OH)3 Y2(CO3)3 YF3 Y(OH)3 Y(IO3)3 Cd3(AsO4)2 CdCO3 CdF2 Cd(OH)2 Cd(IO3)2 CdC2O43H2O Cd3(PO4)2 CdS CaCO3 CaF2 Ca(OH)2

10

Spoj
Kalcijev jodat Kalcijev jodat heksahidrat Kalcijev molibdat Kalcijev oksalat monohidrat Kalcijev fosfat Kalcijev sulfat Kalcijev sulfat dihidrat Kalcijev sulfat hemihidrat Kalijev perklorat Kalijev perjodat Kobaltov(II) arsenat Kobaltov(II) karbonat Kobaltov(II) hidroksid Kobaltov(II) jodat dihidrat Kobaltov(II) fosfat Kobaltov(II) sulfid Kositrov(II) hidroksid Lantanov jodat Litijev karbonat Litijev fluorid Litijev fosfat Magnezijev amonijev fosfat Magnezijev karbonat Magnezijev karbonat trihidrat Magnezijev karbonat pentahidrat

Formula
Ca(IO3)2 Ca(IO3)26H2O CaMoO CaC2O4H2O Ca3(PO4)2 CaSO4 CaSO42H2O CaSO40.5H2O KClO4 KIO4 Co3(AsO4)2 CoCO3 Co(OH)2 Co(IO3)22H2O Co3(PO4)2 CoS Sn(OH)2 La(IO3)3 Li2CO3 LiF Li3PO4 MgNH4PO4 MgCO3 MgCO33H2O MgCO35H2O

Spoj
Magnezijev fluorid Magnezijev hidroksid Magnezijev oksalat dihidrat Magnezijev fosfat Manganov(II) karbonat Manganov(II) jodat Manganov(II) hidroksid Manganov(II) oksalat dihidrat Manganov(II) sulfid Neodimijev karbonat Niklov(II) karbonat Niklov(II) hidroksid Niklov(II) jodat Niklov(II) fosfat Niklov(II) sulfid Olovov(II) bromid Olovov(II) karbonat Olovov(II) klorid Olovov(II) kromat Olovov(II) fluorid Olovov(II) hidroksid Olovov(II) jodat Olovov(II) jodid Olovov(II) oksalat Olovov(II) selenat

Formula
MgF2 Mg(OH)2 MgC2O42H2O Mg3(PO4)2 MnCO3 Mn(IO3)2 Mn(OH)2 MnC2O42H2O MnS Nd2(CO3)3 NiCO3 Ni(OH)2 Ni(IO3)2 Ni3(PO4)2 NiS PbBr2 PbCO3 PbCl2 PbCrO4 PbF2 Pb(OH)2 Pb(IO3)2 PbI2 PbC2O4 PbSeO4

11

Spoj
Olovov(II) sulfat Olovov(II) sulfid Paladijev(II) tiocianat Praseodimijev hidroksid adijev jodat Radijev sulfat Rubidijev perklorat Skandijev fluorid Skandijev hidroksid Srebrov(I) acetate Srebrov(I) arsenat Srebrov(I) bromat Srebrov(I) bromid Srebrov(I) karbonat Srebrov(I) klorid Srebrov(I) kromat Srebrov(I) cianid Srebrov(I) jodat Srebrov(I) jodid Srebrov(I) oksalat Srebrov(I) fosfat Srebrov(I) sulfat Srebrov(I) sulfit Srebrov(I) sulfid Srebrov(I) tiocianat Stroncijev arsenat Stroncijev karbonat Stroncijev fluorid

Formula
PbSO4 PbS Pd(SCN)2 Pr(OH)3 Ra(IO3)2 RaSO4 RuClO4 ScF3 Sc(OH)3 AgCH3COO Ag3AsO4 AgBrO3 AgBr Ag2CO3 AgCl Ag2CrO4 AgCN AgIO3 AgI Ag2C2O4 Ag3PO4 Ag2SO4 Ag2SO3 Ag2S AgSCN Sr3(AsO4)2 SrCO3 SrF2

Spoj
Stroncijev jodat Stroncijev jodat monohidrat Stroncijev jodat heksahidrat Stroncijev oksalat Stroncijev sulfat Talijev(I) bromat Talijev(I) bromid Talijev(I) klorid Talijev(I) kromat Talijev(I) hidroksid Talijev(I) jodat Talijev(I) jodid Talijev(I) tiocianat Talijev(I) sulfid eljezov(II) karbonat eljezov(II) fluorid eljezov(II) hidroksid eljezov(II) sulfid eljezov(III) hidroksid eljezov(III) fosfat dihidrat ivin(I) bromid ivin(I) karbonat ivin(I) klorid ivin(I) fluorid ivin(I) jodid ivin(I) oksalat ivin(I) sulfat ivin(I) tiocianat

Formula
Sr(IO3)2 Sr(IO3)2H2O Sr(IO3)26H2O SrC2O4 SrSO4 TlBrO3 TlBr TlCl Tl2CrO4 Tl(OH)3 TlIO3 TlI TlSCN Tl2S FeCO3 FeF2 Fe(OH)2 FeS Fe(OH)3 FePO42H2O Hg2Br2 Hg2CO3 Hg2Cl2 Hg2F2 Hg2I2 Hg2C2O4 Hg2SO4 Hg2(SCN)2

12

Spoj
ivin(II) bromid

Formula
HgBr2

ivin(II) jodid ivin(II) sulfid

HgI2 HgS

Slika 2. Shematski prikaz molekule natrijevog klorida

13

OSNOVNE FIZIKE VELIINE I PRIPADNE JEDINICE

Fizike veliine su mjerljiva svojstva fizikih objekta, zbivanja ili stanja (npr. msa, duljina mnoina ili koliina tvari, termodinamika temperatura, duljina, maseni udjel). Fizike veliine imaju svoja imena (nazive) i znakove (simbole). Simboli fizikih veliina piu se kosim slovima.

Slika 3. Pretvorba mjernih jedinica

Tablica 2. Osnovne fizike veliine i pripadne jedinice FIZIKA VELIINA naziv duljina masa vrijeme elektrina struja temperatura koliina tvari intenzitet svijetlosti simbol l m t I T n IV OSNOVNA JEDINICA naziv metar kilogram sekunda amper kelvin mol candela simbol m kg s A K mol Cd

14

IZVEDENE FIZIKE VELIINE

Tablica 3. Izvedene fizike veliine FIZIKA VELIINA naziv tlak sila energija volumen gustoa koncentracija tvari B simbol p F E V cB OSNOVNA JEDINICA naziv pascal newton joule m3 kgm-3 moldm-3 simbol Pa = kgm-1s-2 = Nm-2 N = kgms-2 = Jm-1 J = kgm2s-2

Tablica 4. Prefiksi SI jedinica i njihovo znaenje Prefiks TeraGigaMegaKiloDeciCentiMiliMikroNanoPikoSimbol Znaenje T G M k d c m N p 1,000,000,000,000 ili 1012 1,000,000,000 ili 109 1,000,000 ili 106 1,000 ili 103 1/10 ili 10-1 1/100 ili 10-2 1/1,000 ili 10-3 1/1,000,000 ili 10-6 1/1,000,000,000 ili 10-9 1/1,000,000,000,000 ili 10-12 Primjer 1 terametar (Tm) = 1 1012 m 1 gigametar (Gm) = 1 109 m 1 megametar (Mm) = 1 106 m 1 kilometar (km) = 1 103 m 1 decimetar (dm) = 0,1 m 1 centimetar (dm) = 0,01 m 1 milimetar (dm) = 0,001 m 1 mikrometar (dm) = 1 10-6 m 1 nanometar (dm) = 1 10-9 m 1 pikometar (dm) = 1 10-12 m

Osnovna SI jedinica za masu je kilogram, ali u kemiji se esto upotrebljava manja jedinica, npr. gram (g):
1 kg 1000g 1 103 g

15

Osnovna SI jedinica za volumen je metar kubni (m3), ali u kemiji se radi sa znatno manjim volumenima, kao to su centimetar kubni (cm3) i decimetar kubni (dm3):
1cm 3 1 dm3 (1 10 2 m) 3 (1 10 1 m) 3 1 10 6 m 3 1 10 3 m 3

Druga, esto upotrebljiva jedinica za volumen je litra (L). Litra je volumen kojeg zauzima jedan decimetar kubni nekog prostora. Volumen od jedne litre jednak je volumenu od 1000 mililitara (mL) ili 1000 centimetara kubnih (cm3):

1 L 1000mL 1000cm 3 1 dm3

Slika 4. Usporedba razliitih volumena, 1m3, 1dm3 i 1cm3 Kako bi se smanjila pogreka tijekom preraunavanja jedinica preporua se upotreba razlomaka u izraunu, kao u slijedeim primjerima:

16

a. b. c. d. e. f. g.

4,34 10 7 m 5,2 107 g 1 kg 1

1 10 9 nm 1m 1 10 6 Mg 1g 1 103 g 1 g cm 3

434nm 52Mg

1 103 g 1 kg

g g 1 3 mL cm

10 3 kg 1g

1cm 3 10 6 m 3

103

kg m3

2,7 nm 350 L

1 10 6 m m 1nm 1 10 3 m L 1 L 1 106 m L 1L

2,7 10 6 m m 3,5.10 1 m L 0,14ML

1,4 10 L

17

GUSTOA
Gustoa je omjer mase otopine i volumena otopine, izraena u kg m-3 i g cm-3.

m V

kgm 3 , gcm

(1) (2)

Relativna gustoa: d

, gdje su

d = omjer gustoe tvari pri odreenoj temperaturi prema gustoi vode pri istoj ili nekoj drugoj temperaturi; 0 = gustoa referentne tvari, najee vode pri 4C ili 20C.

Primjer 1:

Koliki volumen zaprema 1 kg ive pri temperaturi od 20 0C ako je gustoa ive

pri toj temperaturi 13,5462 gcm-3?

m Hg T

1kg 20o C

1000g

V
3

13,5462gcm

1000g 13,5462gcm

73,82cm3

Primjer 2.

Odmjerna tikvica sadri 500 g vode pri temperaturi od 20C. U istu tikvicu stane

786 g sulfatne kiseline. Kolika je gustoa sulfatne kiseline, ako gustoa vode pri 20C iznosi 0,99823 gcm-3.

m(H 2 O) m(H 2SO 4 )

500g 786g gcm

T 20 C

m V
( H 2 SO 4 )

V( H 2 O )

500g gcm 1,569gcm

3

500,886cm3

786g 500,886cm3

18

Primjer 3.

Kolika je masa iste nitratne kiseline u 1 ml 67% - tne otopine kiseline ija

gustoa iznosi 1,4004 gcm-3?

ml 67%

cm3 0,67 gcm ? V 1,4004gcm

3

(HNO

misteHNO m67% otopine 0,67

1cm3

1,4004g 0,938g

misteHNO 3 1,4004

misteHNO 3

1,4004 0,67

Primjer 4:

Kolika je gustoa 28,33%-tne otopine amonijaka ako svaki dm3 otopine sadri 255 g amonijaka?

28,33%

0,2833

V 1dm3 1000cm3 mNH 3 255g ? mNH 3 motopine 900g 1000cm3 motopine 255g 900g 0,2833
3

0,900gcm

Primjer 5:

Koliko je postotna otopina fosfatne kiseline ako svaki dm3 otopine sadri 1436

g fosfatne kiseline? Gustoa otopine je 1,689 gcm-3?

19

? V 1dm3 103 cm3 1436g 1,689gcm

3

mH 3 PO 4
H 3 PO 4

m V motopine 1,689gcm mH 3 PO 4 motopine

3

103 cm3

1689g

1436g 1689g

0,8502 85%

Primjer 6:

Izraunaj volumen 96% - tne otopine sulfatne kiseline gustoe 1,84 gcm-3 potreban

za pripremu 1 dm3 32,3% - tne otopine sulfatne kiseline gustoe 1,24 gcm-3. Opii postupak pripreme 1 dm3 32,3% - tne otopine sulfatne kiseline u laboratoriju!

V1 w1
1

? 96% 1dm
3

motopine

0,96
3 3

V2 m H 2 SO4 motopine 2 m H 2 SO4 motopine 1 motopine 1

1

motopine m H 2 SO4 motopine 1 417,21g 1,84gcm 3

V2

1,24gcm

1000cm 3

1248g 400,52g

1,84gcm 32,3% 1,24gcm

w2 w1 V1

w2 motopine m H 2 SO4 w1

0,323 1248g

V2 w2
2

1000cm 0,323
3

400,52g 0,96

417,21g

226,74cm 3

Opis postupka pripreme 1 dm3 32,3% - tne otopine sulfatne kiseline u laboratoriju: U menzuru od 500 ml ulije se 226,74 ml 96% tne otopine sulfatne kiseline. Izmjereni volumen otopine iz menzure se prelije u odmjernu tikvicu od 1000 ml. Odmjerna tikvica se do markice nadopuni destiliranom vodom.

20

RELATIVNA ATOMSKA I MOLEKULSKA MASA

Relativna atomska masa elementa (Ar) je broj koji kae koliko je puta prosjena masa atoma nekog elementa vea od atomske jedinice mase:
Ar ma u matoma
elementa 12

ma C 12

(3)

Slika 5. Relativna atomska masa Relativna molekulska masa elementa (Mr) je broj koji kae koliko je puta masa molekule nekog spoja vea od atomske jedinice mase:
Mr mm u mmolekule ma C 12
12

(4)

Dobije se zbrajanjem relativnih atomskih masa atoma elemenata koji ine molekulu tog spoja: Slika 6. Relativna molekulska masa
Mr
i

Ar i
12C

(5) koja iznosi

Atomska jedinica mase (u) je jedna dvanaestina mase atoma izotopa ugljika 1,660531.1027 kg.

Mol (n) je ona koliina tvari definirane kemijske formule koja sadri isto toliko jedinki (atoma, iona, molekula) koliko ima atoma u 12 g izotopa ugljika 12C.

21

Kako u 12 g izotopa ugljika

12C

ima 6,022 . 1023 atoma ugljika znai da jedan mol neke tvari

definirane kemijske formule sadri 6,022 . 1023 atoma, iona ili molekula.

Molarna masa (M) je masa tvari definirane kemijske formule potrebna za jedan mol.

M M

m n

masa t var i 1 mol

1

g ili gmol 1 mol

(6)

( Ar ili M r ) gmol

Kada se odvagne odvaga neke tvari definirane kemijske formule izraena u gramima jednakim brojanoj vrijednosti relativne atomske, odnosno molekulske mase odvagnuta je molarna masa, a dobiven jedan mol i poznati broj (6,022 .1023) jedinki (atoma, iona, molekula) te tvari. Avogadrova konstanta (L ili NA) broj jedinki (brojnost, N) definirane kemijske formule po molu.
N n BROJNOST L NA 6,022 1023 m ol 1 N n NA

(7)

Slika 7. Avogadrova konstanta

22

Primjer 1.

Izraunaj relativnu molekulsku masu: a) fosfatne kiseline (H3PO4), b)

sumporova(IV) oksida (SO2) i c) kofeina (C8H10N4O2). Za izraun relativne molekulske mase spoja potrebno je odrediti broj atoma pojedinih elemenata koji grade molekulu te za svaki element iz periodnog sustava proitati relativnu atomsku masu. Tako a) jednu molekulu fosfatne kiseline grade tri atoma vodika, jedan atom fosfora i etiri atoma kisika, pa relativna molekulska masa iznosi:
M r ( H 3 PO4 ) 3 Ar ( H ) Ar ( P) 4 Ar (O) 3 1,008 30,97 4 16,00 97,994;

b) jednu molekulu sumporova(IV) oksida grade jedan atom sumpora i dva atoma kisika, pa relativna molekulska masa iznosi
M r ( SO2 ) Ar ( S ) 2 Ar (O) 32,07 2 16,00 64,07 i

c) jednu molekulu kofeina gradi osam atoma ugljika, 10 atoma vodika, etiri atoma duika i dva atoma kisika, pa relativna molekulska masa iznosi

M r (C8 H10 N 4 O 2 ) 8 Ar (C) 10Ar ( H ) 4 Ar ( N ) 2 Ar (O) 8 12,01 10 1,008 4 14,01 2 16,00 194,20

Primjer 2. platine i ive.

Izraunaj prosjenu masu atoma slijedeih elemenata: helija, litija, fosfora,

Ar

ma ma ( He) u Rjeenje :

Ar u

4,0026 1,6605 10
26 26

27

kg

6,4 10

27

kg He

ma ( Li ) 1,11 10 ma ( P) ma ( Pt) ma ( P) 4,95 10 3,12 10 3,21 10

kg kg kg kg

25 25

Primjer 3.

Radijus atoma urana iznosi 152 pm. Kada bismo uzeli 1 mg urana i poredali 769100 km

atome u lanac, koliko bi kilometara bio dugaak taj lanac? Rjeenje:

23

Primjer 4.

Koliko atoma ima u 1 mg vodika, kalcija, tantala i urana? 5,97 . 1020 atoma vodika, 1,5 . 1019 atoma Ca 3,33 . 1018 atoma Ta 2,53 . 1018 atoma U

Rjeenje:

Primjer 5.

Koliko olova treba odvagati za 1 mol olova?

m Pb n Pb M Pb m

?g 1 mol 207,2 207,2 gmol 1 1 mol 207,2 g 207,2 gmol 1 n M

Ar ( Pb)

Primjer 6.

Koliko kalijeva permanganata treba odvagati za 0,1 mol KMnO4?

m KMnO 4 n KMnO 4

?g 0,1mol

M r ( KMnO4 ) 158,034 M 158,034 gmol 1 n 0,1 mol m nM 0,1 mol 158,034 gmol 1 15,8034g KMnO4

Primjer 7.

Koliko je mola cinka u 1 kg cinka?

n Zn mZn M Zn n

? m ol 1kg 1000g 65,38 g m ol 1 m M n 1000g 65,38 g m ol 1 15,295m ol

24

Primjer 8.

Koliko je grama kisika 15,3 mola kisika O2?

nO2 mO2 ArO M O2 mO2

15,3 mol ?g 15,9994 16 32 g mol 1 M n 32 g mol 1 15,3 mol 489,58 g

Primjer 9.

Koliko atoma zlata ima u 1 mg zlata?

N Au M Au n Au N Au ? atom a 0,001g 0,001g 197,0 g m ol 1 197,0 g m ol 1 m M 5,077 10 6 m ol 3,057 1018

m 1m g

n NA

5,077 10 6 m ol 6,022 1023 m ol 1

Primjer 10. Odvagano je po 20 g aluminija, silicija i kroma. Izraunaj molove svakog pojedinog elementa?

20g 26,98 28,09 52,00

n Al nSi nCr

m M m M m M

m Al M Al mSi M Si mCr M Cr

20,0 g 26,98 g mol 1 20,0 g 28,09 g mol 1 20,0 g 52,00 g mol 1

0,74mol 0,71mol 0,38mol

Ar ( Al ) Ar ( Si) Ar (Cr )

25

Primjer 11. Koliko je atoma vodika prisutno u 25,6 grama uree molekulske formule (NH2)2CO koja se upotrebljava u proizvodnji umjetnih gnojiva? Molarna masa uree iznosi 60,06 gmol-1.

NH m M

? atom a 25,6 g 60,06 g m ol 1 m NH 2

2 CO 2 CO

NH 2

2 CO

n NH 2 NH

25,6 g 60,06g m ol 1

0,426m ol 1,03 1024

n 4N A

0,426m ol 4 6,022 1023 m ol 1

Napomena: u formuli za brojnost Avogadrova konstanta pomnoena je s 4 iz razloga to svaka molekula uree sadri 4 atoma vodika. Premda se u zadatku ne trai mogue je po istom postupku izraunati i broj atoma vodika, ugljika i kisika. Krai nain izraunavanja broja atoma, sada kada je poznat broj atoma vodika, je slijedei: omjer broja atoma duika i vodika iznosi 2/4, odnosno , dok je isti omjer atoma ugljika, tj. kisika u odnosu na vodik i iznosi . Dakle, broj atoma duika u 25,6 grama uree iznosi

1 1,03 1024 ili 5,15 1023 , 2 1 1,03 1024 ili 2,58 1023 . 4

broj

atoma

ugljika

kisika

je

jednak

iznosi

26

Primjer 12. Koliko mola H2SO4 sadri 1dm3 sulfatne kiseline koja je 28,0%-tna i ima gustou 1,202 gcm-3?

n H 2 SO4

? m ol Votopine
otopine

V28, 0% H 2 SO4
28 , 0% H 2 SO4

1 dm3

103 cm 3
3

1,202 g cm

M H 2 SO4
otopine

98 g m ol 1 motopine Votopine m M motopine 336,5 g 3,43 m ol Votopine 1,202 g cm

3

103 cm 3

1202g

m H 2 SO4 n H 2 SO4

0,28 1202g

336,5 g 98 g m ol 1

Primjer 13. Koliko molekula ima u 1 mm3 vode, ako je gustoa vode 1,000 gcm-3 ?

N V

? m olekula 1 m m3 10 3 cm 3 1,000 g cm 3

M H 2O N

18 g m ol 1

m V NA NA M M 1,00 g cm 3 10 3 cm 3 6,022 1023 m ol 1 18 g m ol 1 n NA 3,34 1019 m olekula

10 3 g 6,022 1023 m ol 1 18 g m ol 1

Primjer 14. Izraunajte broj molova H2SO4 u 1 litri 96%-tne sulfatne kiseline, ija je gustoa 1,202 gcm-3.

wH 2 SO4
otopine

0,96
otopine

motopine
3

1,202 g cm

Votopine 1,202 g cm
3

Votopine n H 2 SO4

1L 1 dm3 100cm 3 ?

motopine w

100cm 3

1202g

m H 2 SO4 motopine 0,96 1202 g m M 1153,9 g 98 g m ol 1 1153,9 g

27

m H 2 SO4 n H 2 SO4

11,77 m ol

Primjer 15. Izraunajte broj mola H2O u 1 kg vode.

n H 2O

? 1000g 1000g 18 g m ol 1

m 1kg m M

M ( H 2 O ) 18 g m ol 1 n 55,55 m ol

Primjer 16. Koliko se istog kroma moe dobiti od 5000 kg istog kromita, Cr2O3?

mCr2O3 mCr

5000kg ? kg 51,996

2 Ar (Cr ) M r (Cr2 O3 ) mCr 5000kg

103,99 152,00 mCr

0,6841 3420,7 kg

M r (Cr2 O3 ) 152,0 Ar (Cr )

0,6841

Primjer 17. Pomijeane su dvije otopine, Jedna sadri 50 g srebrova nitrata, a druga 50 g natrijeva klorida. Koliko je nastalo srebrova klorida?

AgNO3

NaCl n AgNO3 n AgNO3 n AgCl m AgCl

AgCl n AgCl m AgNO3 M AgNO3

NaNO3

50g 170 g m ol 1

0,294m ol

0,294m ol 0,294m ol 143,5 g m ol 1 42,16 g

Primjer 18.

Koliko treba uzeti 96%-tne sulfatne kiseline gustoe 1,84 gcm-3 da se priredi 1 dm3 32,3%-tne otopine sulfatne kiseline ija je gustoa 1,24 gcm-3?

226,74cm 3

28

Koncentracija otopina Koncentracija je skupni naziv za veliine koje odreuju sastav neke smjese. Smjese mogu biti plinovite, tekue i vrste. Tekue i vrste smjese mogu biti homogene i heterogene. Homogene tekue i vrste smjese nazivamo jo i otopinama. Kod otopina razlikujemo otapalo i otopljenu tvar. Pod otopljenom tvari razumijevamo plinovite, tekue i vrste tvari otopljene u otapalu. Openito se smatra da otopina sadri vie otapala, a manje otopljenih tvari. Za svakodnevni rad u laboratoriju najzanimljivije su tzv. vdene otopine, jer se voda najee upotrebljava kao otapalo. U vodi su topljive sve soli, neke vie, neke manje. Dalje, u vodi je topljiva veina anorganskih kiselina i baza. Sve tvari ipak nisu topljive u vodi, pa se esto koriste druga otapala, npr. eanol, benzen, kloroform. Za rad u analitikoj kemiji, nuno je poznavati koncentraciju smjesa, odnosno otopina. Fizike veliine kojima se opisuje koncentracije smjesa, dane su u tablici 6.

Tablica 5. Fizike veliine koncentracija Fizika veliina Koncentracija otopljene tvari B Masena koncentracija tvari B; Molalitet otopljene tvari B u otapalu A Koliinski tvari B Maseni udio tvari B Volumni udio tvari B wB B w B = mB / mi B = VB / Vi 1 1 udio xB, yB xB = nB / ni 1 bB bB = n B / m A mol kg-1 B B = mB / V kg m-3 Simbol cB, [B] Definicija cB = nB / V Jedinica mol m-3

29

Primjer 19. Izraunaj koliinsku koncentraciju, masenu koncentraciju i molalilet 67%-tne nitratne kiseline ija gustoa iznosi 1,4 g cm-3.
w 67% 0,67
3

1,4 g cm M HNO 3

64 g m ol 1

a. Izraun koliinske koncentracije nitratne kiseline:

m HNO 3 c n V M motopine m HNO 3 M motopine M w 1,4 g cm 3 0,67 64 g m ol 1

b. Izraun masene koncentracije nitratne kiseline:

mHNO 3 V

mHNO 3 motopine

mHNO 3 motopine

w 1,4 g cm

0,67

c. Izraun molaliteta nitratne kiseline:

m HNO 3 b n HNO 3 motapala w M (1 w) motopine M m HNO 3 m HNO 3 m HNO 3 M m HNO 3 w 0,67 64 g m ol 1 (1 0,67) m HNO 3 M m HNO 3 (1 w) w

w M (1 w)

30

Razrjeivanje otopina Pri koncentracija, otopljene razrjeivanju ali ili koliina masa

otopina smanjuje se njihova tvari

otopljene tvari prije ili poslije razrjeivanja otopine, ostaje nepromijenjena.

Slika 8. Shematski prikaz razrjeenja standardne otopine, tj. priprema radnih otopina Koncentracije otopljene tvari prije i poslije razrjeivanja definirane su izrazima:

m1 , V1

(8)

m2 . V2

(9)

Kako je masa otopljene tvari ostala nepromijenjena, vrijedi m1 = m2, odnosno ili openito
V1
1

(10)
V2
2

(11) (12)

volumen1 x koncentracija1 = volumen2 x koncentracija2.

31

Primjer 20. Na koliki volumen treba razrijediti 200 cm3 otopine sulfatne kiseline masene koncentracije 120 g dm-3 da bismo dobili otopinu masene koncentracije 50 g dm-3 ? Rjeenje :
V2 V1
2 1

200cm3 120gdm 3 50gdm 3 480cm3 .

32

KEMIJSKA FORMULA

Kemijskom formulom oznaava se odreena vrsta tvari. Razlikuju se empirijska, prava i strukturna kemijska formula.

Empirijska kemijska formula omjer pojedinih elemenata u molekuli, izraen u najmanjim brojanim iznosima,

Prava kemijska formula vrsta i broj atoma koji grade molekulu,

Strukturna kemijska formula meusobna povezanost atoma u molekuli.

Primjer: benzen

CH=1:1 C6H6

empirijska prava strukturna

Slika 9. Strukturni prikaz molekule benzena

Poznavanje kemijske formule omoguava izraunavanje masenog udjela, w, svakog pojedinog elementa u spoju.

33

Primjer 1.

Izraunaj maseni udio bakra, kisika, sumpora i vode u spoju bakar(II)-sulfatpentahidrat ija je prava kemijska formula CuSO4 x 5H2O

M r (CuSO 4 x 5H2 O) Ar(Cu) Ar(S) 4Ar(O) 5Mr(H2 O) 63,55 32,07 64,0 90,08 249,7

wCu wS wO wH 2O

mCu mCuSO 4 5 H 2O Ar ( S ) M r ( spoja) 4 Ar (O) M r ( spoja) 5M r ( H 2 O ) M r ( spoja)

Ar (Cu ) M r (CuSO4 5 H 2 O) 32,07 249,7 64,0 249,7 90,08 249,7

63,55 249,7

0,2545 25,45%

0,1284 12,84% 0,2563 25,63% 0,3608 36,08%

Obrnutim postupkom iz postotnog sastava nekog spoja moe se izraunati njegova empirijska formula.

Primjer 2.

Analiza je pokazala da se u spoju nalazi: 23,3% kalcija, 18,6% sumpora, 20,9% vode i ostatak do 100% je kisik (37,2%). Koji je to spoj, odnosno pronaite njegovu empirijsku formulu?

nCa : n S : nO : n H 2O

mCa mS mO m H 2O : : : M Ca M S M O M H 2O

23,3 g 18,6 g 37,2 g 20,9 g : : : 1 1 1 40,0 g mol 32,06 g mol 16,0 g mol 18,0 g mol 1 0,582mol : 0,580mol : 2,325mol : 1,160mol 0,582 0,580 2,325 1,160 : : : 1:1: 4 : 2 0,580 0,580 0,580 0,580 PRAVA KEMIJSKA FORMULA CaSO4 2 H 2 O

34

Primjer 3.

Naite najjednostavniju formulu spoja koja sadri 12,1% natrija, 11,4% bora, 29,4% kisika, a ostatak je voda.

n Na : n B : nO : n H 2O

m Na m B mO m H 2O : : : M Na M B M O M H 2O

12,10 g 11,4 g 29,4 g 47,10 g : : : 1 1 1 22,99 g m ol 10,81 g m ol 15,99 g m ol 18,0 g m ol 1 0,526m ol : 1,054m ol : 1,838m ol : 2,616m ol / : 0,526 1 2 3,5 5 / 2 2 4 7 10 Na 2 B4 O7 10H 2 O

Primjer 4.

Izraunajte maseni udio svakog elemenata u kompleksnom spoju K3Fe(CN)6,

kalijev heksacijanoferat. wK = 0,356 wFe = 0,169 wC = 0,219 wN = 0,255

Primjer 5.

Ispitivane su meusobne reakcije elemenata III i IV skupine periodnog sustava elemenata. Naeno je da neki od tih elemenata reagiraju na ovaj nain: a) 3,26 g aluminija reagira s 3,72 g fosfora, a b) 3,51 g aluminija reagira s 9,74 g arsena. Naite najjednostavnije formule nastalih spojeva.

Rjeenje: a) AlP; b) AlAs.

35

Primjer 6.

Uzorak od 5 g kristaliziranog kadmijeva sulfata (CdSO4 xH2O) pri zagrijavanju izgubi masu od 1,88 g . Gubitak mase odnosi se samo na kristalnu vodu. Koja je najjednostavnija formula tog spoja ?

Rjeenje: CdSO4 7H2O

Primjer 7.

Analizom sastava dvaju manganovih oksida ustanovljen je sadraj mangana: u prvom 75,5% , odnosno 49,6% u drugom. Napiite najjednostavnije formule tih oksida mangana.

Rjeenje: a) MnO b) Mn2O7

Primjer 8.

Magnezij, nikl i cink ine intermetalni spoj, koji sadri 16,4% magnezija, 39,5% nikla, a ostatak je cink. Naite najjednostavniju formulu tog intermetalnog spoja.

Rjeenje: MgNiZn

Primjer 9.

Naite najjednostavniju formulu kristalne sode (Na2CO3 karbonata. Rjeenje: Na2CO3 10H2O

xH2O), ako se

zagrijavanjem 28,62 g kristalne sode dobije 10,6 g bezvodnog natrijeva

Primjer 10. Koja je empirijska formula ugljikovodika koji sadri 75% ugljika i 25% vodika? Rjeenje: CH4

36

Primjer 11. Izraunajte masene udjele pojedinih elemenata u vodi (H2O) i vodikovu peroksidu (H2O2). Izrazite sastav tih spojeva u postotnim masenim udjelima elemenata. Rjeenje: a) w(H) = 11,1%, w(O) = 88,9% b) w(H) = 5,9% w(O) = 94,1%.

Primjer 12. Naite najjednostavniju formulu spoja koji sadri 12,1% natrija, 11,4% bora, 29,4% kisika a ostatak je voda. R: Na2B4O7 10H2O

37

KEMIJSKE REAKCIJE I KEMIJSKE JEDNADBE

Atomi razliitih elemenata meusobno se spajaju u tono odreenim omjerima dajui spojeve definiranog kemijskog sastava to se izraava formulom pojedinog spoja. Jedan atom nekog elementa u odreenom spoju ekvivalentan je s nekim odreenim brojem atoma drugog elementa u tom spoju.

Ako je odreeni broj molekula neke tvari ekvivalentan s odreenim brojem molekula druge tvari, taj omjer se izraava jednadbom kemijske reakcije. Openito u jednadbi kemijske reakcije znak + meu reaktantima znai reagira s, meu produktima znai i dok strelica znai pri emu nastaje.

Znaenje kemijske reakcije moe se objasniti na primjeru arenja kalcijeva karbonata na temperaturi od 900 C pri kojoj nastaju kalcijev oksid i ugljikov(IV) oksid. Kemijska reakcija je prikazana kemijskom jednadbom xx. Koraci potrebni za interpretaciju kemijske jednadbe: 1. izjednaiti broj atoma svih elemenata na lijevoj i desnoj strani jednadbe, tj. u odnosu na strelicu. Npr. na lijevoj strani prisutan je jedan atom kalcija na desnoj isto; na lijevoj strani prisutan je jedan atom ugljika na desnoj isto te na lijevoj strani su prisutna tri atom kisika na desnoj isto. 2. konstatirati kako arenjem jedne molekule kalcijeva karbonata se dobiju jedna molekula kalcijeva oksida i jedna molekula ugljikova(IV) oksida.
38

3. konstatirati kako se iz jednog mola kalcijeva karbonata dobije jedan mol kalcijeva oksida i jedan mol ugljikova(IV) oksida. 4. utvrditi ukupnu masu reaktanata i ukupnu masu produkata za njihov definirani broj molova. Za 1 mol kalcijeva karbonata potrebna je masa u iznosu od 100 grama. Za 1 mol kalcijeva oksida potrebna je masa u iznosu od 56 grama, a ugljikova(IV) oksida od 44 grama. Prozlazi kako se arenjem 100 grama kalcijeva karbonata dobije 56 grama kalcijeva oksida i 44 grama ugljikova(IV) oksida, tj. 100 grama produkata.

CaCO3
1mol 100g 40 g Ca 12 g C 48 g O

900 o C

CaO CO2
1mol 1mol 56g 40 g Ca 16 g O 44g 12 g C 32 g O

(13)

Ar (Ca )

40

M r (CaCO3 ) 100 M r (CO ) 56 M r (CO2 ) 44

Ar (C ) 12 Ar (O) 16

Primjer 1.

Reakcijom kalcijeva-klorida s kalijevim fosfatom nastaje kalcijev fosfat i kalijev klorid po slijedeoj jednadbi: mCaCl2 + nK3PO4 pCa3(PO4)2 + qKCl

Potrebno je izraunati masu kalcijeva klorida i kalijeva fosfata da bi se reakcijom dobilo 100 g kalcijeva fosfata?

39

3CaCl 2

2K 3 PO4 2 mol m M 1 3 n M 1 2

Ca 3 (PO4 ) 2 1 mol

6KCl 6 mol 0,322m ol x nCaCl 2 3 0,322m ol 107,22 g 2 0,322m ol

M CaCl 2 M K 3 PO4

110,99 g m ol 1 212,27 g m ol 1 310,18 g m ol 1 ? 100 g

3 mol nCa 3 (PO 4 ) 2 nCa 3 (PO 4 ) 2 nCaCl 2 mCaCl 2 nCa 3 (PO 4 ) 2 n K 3 PO4 m K 3 PO4

100g 310,18 g m ol 1 0,322m ol x

M Ca 3 (PO 4 ) 2 m CaCl 2 m K 3 PO4 m Ca 3 (PO 4 ) 2 ?

3 0,322 m ol 110,99 g m ol 1 0,322m ol x x nCaCl 2

2 0,322 m ol 212,27 g m ol 1

136,7 g

Primjer 2.

Popuni tablicu koja se odnosi na slijedeu reakciju:

SO2 O2 SO3

SO2 / mol a. b. c. 1,50

O2 / g

SO3 / mol

SO3 / g

20,0 5,21

Ispravno napisana jednadba glasi: a.)

n SO2 n SO3 m SO3 n SO2 nO2 mO2 2 m ol 2 m ol n SO3 M 2 m ol 1 m ol nO2 M 1,5 m ol x

2SO2 O2

2SO3

n SO3

1,5 m ol 2m ol 1,5 m ol 2 m ol

1,5 m ol 80,07 gm ol 1 1,5 m ol x 0,75 m ol 32 gm ol 1

120,11 g x 24 g nO2 1,5 m ol 1m ol 2 m ol 0,75 m ol

40

b.)

mO2 n SO2 nO2 n SO2 n SO3 mSO3

24 g 2 m ol 1 m ol 2 m ol 2 m ol n SO3 M

nO2 x 0,625m ol 1,25 m ol x

mO2 M

20,0 g 32,0 gmol 1 x x

0,625m ol n SO2 n SO3 0,625m ol 2 m ol 1,25 m ol 1,25 m ol 2m ol 1,25 m ol 2 m ol

1,25 m ol 80,07 gmol 1

100,09 g

c.)
n SO3 n SO3 n SO2 n SO2 nO2 mO2 5,21m ol 2 m ol 2 m ol 2 m ol 1 m ol nO2 M 5,21m ol x 5,21m ol x 2,61m ol 32,0 gm ol 1 m SO3 n SO3 M x x 83,36 g n SO2 nO2 5,21m ol 80,07 gm ol 1 5,21m ol 2m ol 2 m ol 5,21m ol 1m ol 2 m ol 417,16 g

5,21m ol 2,61m ol

Tablica s izraunatim podacima: SO2 / mol a. b. c. 1,50 1,25 5,21 O2 / g 24,00 20,00 83,36 SO3 / mol 1,50 1,25 5,21 SO3 / g 120,11 100,09 5,21

41

Primjer 3.

Popuni tablice a, b i c za pripadajue jednadbe na nain da se izraunaju traeni podaci s obzirom na zadane vrijednosti unesene u tablici!

Tablica a. n(H2) / mol a. b. 3

H2

O2

H 2O

n(O2) / mol

n(H2O) / mol

m(H2O) / g

Tablica b. m(CO2) /g a. b. 116,0

CO 2

C ( s)

CO

n(C) /mol

n(CO) /mol

m(CO) /g

Tablica c. m(N2) /g a. b.

N2

O2

NO

n(O2) /mol 1,5

m(O2) /mol

m(NO) /g

4,4

42

Primjer 4.

Razgradnjom iva (II) oksida, HgO, oslobaa se kisik. Koliko se grama O2 dobije razgradnjom 24,2 g oksida?

2 HgO
mO2 m HgO M HgO ? 24,2 g 216,6 gm ol 1

Hg 2 O2 1 mol 1 mol mHgO mO2 433,2 g 32,0 g 24,2 g x

2 mol n HgO nO2 x

2 mol 1 mol

24,2 g 32,0 g 1,79 g 433,2 g

Primjer 5.

Dobivanje natrijeva tiosulfata se moe prikazati slijedeom jednadbom:

Na 2 CO3 Na 2 S SO2 Na 2 S 2 O 3 CO2

a) Koliko je grama natrijeva karbonata potrebno za proizvodnju 321 g natrijeva tiosulfata? b) Koliko je grama natrijeva sulfida potrebno za reakciju s 25,0 g natrijeva karbonata?

M Na 2 CO3 M Na 2 S

105,98 g mol 78,05 g mol 1

M Na 2 S 2O 3 158,12 g mol 1
Na 2 CO3 2 Na 2 S 4SO2 3Na 2 S 2 O 3 CO2

a)

mNa 2 CO3 mNa 2 S 2 O3

?g 321 g 3 m ol Na2 S2O3 474,36 g 321 0 g , 71,8 g Na2CO3

b)

m Na 2 S m Na 2CO3 156,1 g x x

?g 25,0 g 1 mol Na 2 CO3 105,98 g 25,0 g

2 mol Na 2 S
1 m ol Na2CO3 105,98 g x

105,98 g 321 0 g , x 474,36 g

156,1 g 25,0 g 105,98 g

36,828 g Na 2 CO3

43

Primjer 6.

Ugljikov (IV) oksid se iz zraka uklanja reakcijom s litijevim hidroksidom:

CO 2 ( g ) 2 LiOH ( s) Li 2 CO 3 ( s) H 2 O(l )

U prosjeku osoba izdahom, u atmosferu, ispusti 1 kg CO2 dnevno. Koliko je kilograma LiOH potrebno za reakciju s jednim kilogramom CO2?

M CO2 M LiOH mCO2 m LiOH

44,0 g m ol 1 24,0 g m ol 1 1,0 kg ? 1000g

m olCO 2 44 g 1000g x m LiOH

2 m ol LiOH 48 g x 1000g 48 g 44 g

1090,9 g 1,09 kg LiOH

44

NEUTRALIZACIJA KISELINA I BAZA

Kiselina je ona tvar koja u vodenoj otopini disocijacijom daje vodikove, H+ ione, a baza disocijacijom daje hidroksidne, OH- ione, (Arrhenius, 1859-1927). U kiselo baznoj rekciji neutralizacije vodikov ion s hidroksilnim daje molekulu vode, a metalni ion iz baze s nemetalnim ionom iz kiseline stara molekulu soli. H+ + OH-H2O jednadba neutralizacije (14)

Disocijacija nekih kiselina i baza:

HCl HNO3 H 2 SO4 H 3 PO4 NaOH

H H

Cl NO3 SO
2 4 3 4

disocijacijom1molaHNO3 nastaje1 mol H iona disocijacijom1mola H 2 SO4 nastaju 2 mola H iona disocijacijom1molaH 3 PO4 nastaju 3 mola H iona

2H 3H Na Ca 2

PO OH

Ca (OH ) 2

2OH

Slika10. Disocijacija kloridne kiseline

45

2 NaOH 3NaOH Ca (OH ) 2

H 2 SO4 H 3 PO4 2 HNO3

Na 2 SO4

2H 2O

n NaOH nH 2 SO4 n NaOH nH 3PO4 nHNO 3 nCa (OH )2

2 1 3 1 2 1

n NaOH n NaOH nHNO 3

2nH 2 SO4 3nH 3PO4 2nCa (OH )2

Na 3 PO4 3H 2 O Ca ( NO3 ) 2 2H 2O

Pr imjer : NaOH HNO3 Na OH H

NaNO3 NO3

H 2O Na NO3 H OH n NaOH n HNO 3 1 1 n NaOH 1n HNO 3

Primjer 1.

Za neutralizaciju 100 g otopine sulfatne kiseline potrebno je 10,6 g natrijeva

karbonata. Izraunaj maseni udio iste sulfatne kiseline u otopini sulfatne kiseline.

H 2 SO4

Na 2 CO3 n Na 2CO3

H 2 CO3 m H 2 SO4 M H 2 SO4

Na 2 SO4 m Na 2CO3 M Na 2CO3

m H 2 SO4 m Na 2CO3 wH 2 SO4 M Na 2CO3 M H 2 SO4

100 g 10,6 g ? 106 gm ol 1 98 g m ol 1

n H 2 SO4 m H 2 SO4 wH 2 SO4

M H 2 SO4 m Na 2CO3 M Na 2CO3 9,8g 100 9,8% 100g

98gm ol 1 10,6 g 106gm ol 1

9,8g

46

Primjer 2.

Koliko grama fosfatne kiseline i kalcijeva hidroksida treba uzeti da se priredi

100 g kalcijeva fosfata?

2 H 3 PO4
M H 3 PO4 M Ca (OH ) 2 M Ca3 ( PO4 ) 2 m H 3 PO4 mCa (OH ) 2 mCa3 ( PO4 ) 2 ? ? 100g 98,0 g m ol
1

3Ca (OH ) 2 m M

Ca 3 ( PO4 ) 2

6H 2O

nCa3 ( PO4 ) 2 nCa3 ( PO4 ) 2 n H 3 PO4 m H 3 PO4 mCa ( OH ) 2

100 g 310,18 g m ol 1 0,322m ol x n H 3 PO4

0,322m ol

74,09 g m ol 1 310,18 g m ol 1

1m ol 2 m ol x n H 3 PO4 M

2 nCa3 ( PO4 ) 2 63,112 g 3 nCa3 ( PO4 ) 2 71,57 g

2 0,322m ol 98,0 g m ol 1

nCa (OH ) 2

3 0,322m ol 74,09 g m ol 1

Primjer 3.

Koliko je natrijeva sulfata potrebno da se iz otopine koja sadri 100 grama olovo(II) nitrata svo olovo istaloi kao olovo(II) sulfat?

M Pb( NO3 )2 M Na 2 SO4 m Na2 SO4 mPb( NO3 )2 ?

331,21g mol 1 142,04 g mol 100 g

1

Pb( NO3 ) 2 n Pb( NO3 )2 m Na2 SO4

Na 2 SO4 m M

PbSO4 2 NaNO3 0,3019mol 42,88 g

100 g 331,21g mol 1

n M

0,3019mol 142,04 g mol 1

Primjer 4.

Izraunaj koliko mola kalijeva-hidroksida reagira sa: a) 100 g bakrova(II) sulfata pentahidrata, b) 100 g eljezo(III) nitrata nanohidrata?

47

a) nKOH nCuSO4 2 1
b) n Fe( NO3 )3 n KOH 1 3

CuSO4 nKOH

2KOH 2

K 2 SO4 mCuSO4 M CuSO4 2

Cu (OH ) 2 100 g 249,54 g mol 1

3KNO 3 m Fe( NO3 )3 M Fe( NO3 )3 Fe( OH )3 0,744m ol

2nCuSO4

0,8 mol

Fe( NO3 ) 3 n KOH

3KOH 3

3n Fe( NO3 )3

Primjer 5.

Odredite koliko se grama sulfatne kiseline neutralizira sa: a) 100 g kalijeva hidroksida b) 100 g aluminijeva hidroksida

a) n H 2 SO4 n KOH 1 2 n H 2 SO4 mH 2 SO4

b) n H 2 SO4 n A l (OH )3 3 2

H 2 SO4 1 n KOH 2

2 KOH 1 2 m KOH M KOH

K 2 SO4

2H 2O 0,89 mol

100 g 1 2 56 g mol 1 87,2 g

Al2 ( SO4 ) 3

0,89 mol 98 g mol 1

3H 2 SO4 2 Al(OH ) 3

6H 2O

n H 2 SO4 mH 2 SO4

3 nA 2 l (OH )3 188g

48

Primjer 6.

Koliko kristalnog natrijeva sulfida nanohidrata (Na2S x 9H2O) treba uzeti da se

iz otopine koja sadri 100 grama bizmutova(III) nitrata pentahidrata sav bizmut istaloi kao bizmutov(III) sulfid?

2 Bi( NO3 ) 3

3Na 2 S m M

Bi2 S 3

6 NaNO3 0,2061m ol n Na 2 S 3 0,02061m ol 2 74,25g

M Bi ( NO3 )3 5 H 2O M Na 2 S 9 H 2O m Na 2 S 9 H 2O m Bi ( NO3 )3 5 H 2O ?

485,07 g m ol 1 240,18 g m ol 100 g

1

n Bi ( NO3 )3 5 H 2O n Bi ( NO3 )3 n Na 2 S m Na 2 S 9 H 2O 2 3

100 g 485,07 g m ol 1 x

0,02061 x

n M

3 0,2061m ol 240,18 g m ol 1 2

Primjer 7.

Kolika je masa kalcijeva klorida potrebnog da u reakciji sa srebrovim nitratom nastane 12,4 g srebrovog klorida?
m AgCl mCaCl 2 12,4 g ?

CaCl 2 2 AgNO3
1mol

2 AgCl Ca ( NO 3 ) 2
2 mola

nCaCl 2 n AgCl nCaCl 2 mCaCl 2 M CaCl 2 mCaCl 2

1 2 1 n AgCl 2 1 m AgCl 2 M AgCl M CaCl 2 m AgCl 2 M AgCl 111 08 g m ol 1 12,4 g , 2 143,3 g m ol 1 4,8 g

49

Primjer 8.

Kolika je masa ivog vapna, CaO, koja se moe proizvesti termikom razgradnjom jedne tone vapnenca u kojem je maseni udio istog kalcijeva karbonata 0,90?
m vapnenac wCaCO 3 m CaO ? 1t 1000kg 0,90

CaCO3
1 mol

CaO CO 2
1 mol

wCaCO 3

mCaCO 3 mvapnenac 1 m ol 1 m ol mCaCO 3 M CaCO 3 M CaO mCaCO 3 M CaCO 3

mCaCO 3 900kg nCaO

wCaCO 3 mvapnenac

0,90 1000kg nCaO nCaCO 3 mCaO M CaO mCaO

nCaCO 3

56 g m ol 1 900kg 100 g m ol 1

504kg

Primjer 9.

U vodenoj otopini nalazi se 0,0177 mola srebro nitrata. Otopina reagira s vodenom otopinom kalijeva bromida, koja sadri 6 grama ove soli. Izraunaj masu srebrovog bromida koji nastaje ovom reakcijom!

n AgNO 3 mKBr m AgBr

0,0177m ol 6,0 g ?

AgNO3

KBr

AgBr KNO3 0,0177mol 0,0177mol 187,78 g mol 1 3,32g

n AgBr n AgNO3 m AgBr

m AgBr M AgBr

0,0177mol M AgBr

Primjer 10. Spajanjem vodika i kisika nastaje voda. Izraunaj masu vode koja nastaje iz smjese koja sadri 25 g vodika i 25 g kisika!
m H2 m O2 25g 25g

m H 2O ?

50

Primjer 11. Kalcijev karbonat se zagrijavanjem raspada na kalcijev oksid i ugljikov(IV) oksid. Izraunaj masu kalcijeva karbonata potrebnu za proizvodnju 200 kg kalcijeva oksida.

mCaO mCaCO 3

200kg ?

200000 g

Primjer 12. Srebrov bromid je vana komponenta fotografskog filma. Moe se proizvesti reakcijom vodenih otopina srebrova nitrata i natrijeva bromida. Izraunaj masu srebrova nitrata koji se utroi za proizvodnju 52 g srebrova bromida. Kolika je masa natrijeva bromida potrebnog za ovu reakciju?
m AgBr m AgNO3 m NaBr M AgBr M AgNO3 M NaBr 52 g ? ? 187,78 g m ol 1 169,91 g m ol 1 102,89 g m ol 1

AgNO3 n AgNO3 m AgNO3 M AgNO3 m AgNO3

NaBr n AgBr m AgBr M AgBr

AgBr NaNO3

M AgNO3 m AgBr M AgBr m AgBr M AgBr M NaBr m AgBr M AgBr

169,91 g m ol 1 52 g 187,78 g m ol 1

47,05g

m NaBr M NaBr m NaBr

102,89 g m ol 1 52g 187,78 g m ol 1

28,5 g

51

Primjer 13. Naite koliko mola kalij-hidroksida reagira sa: a) 100 g bakrova(II) sulfata pentahidrata b) 100 g eljezo(III) nitrata nanohidrata Rjeenje: a) nKOH = 0,8 mol b) nKOH = 0,744 mol

Primjer 14. Koliko se grama sulfatne kiseline neutralizira sa: a) 100g kalijeva hidroksida I b) 100 g aluminijeva hidroksida? R: a) mH SO = 87,2g i b) m H SO = 188 g.
2 4 2 4

Primjer 15. Pomjeane su dvije otopine, jedna je sadravala 50 g srebro-nitrata, a druga 50g natrij-klorida. Koliko je nastalo srebro-klorida ? R: mAgCl = 42,16 g

Primjer 16. Ako se sfalerit zagrijava na zraku prelazi u cink-oksid prema reakciji: 2ZnS + 3O2 2ZnO + 2SO2

Koliko se tom reakcijom moe dobiti cinkova oksida i sumporova(IV) oksida iz 1000 kg sfalerita ? R: mZnO = 834 kg i mSO = 657 kg
2

52

OKSIDACIJSKI BROJ, OKSIDACIJA I REDUKCIJA

Oksidacijski broj atoma u molekuli predstavlja broj elektrona koje taj atom formalno razmjenjenjuje s drugim atomima u molekuli. Dobiva se tako da se elektronski par koji sudjeluje u formiranju veze izmeu promatranog atoma i nekog drugog atoma u molekuli pripie onom atomu koji je elektronegativniji. Drugim rijeima, oksidacijski broj elementa oznaava broj otputenih ili primljenih elektrona kao rezultat stvaranja kemijskih veza. Promjena oksidcijskog stanja elementa govori je li dolo do oksidacije ili redukcije. Oksidacija se moe definirati kao "poveanje oksidacijskog broja". Drugim rijeima, element ulazi u kemijsku reakciju u jednom oksidacijskom stanju, a iz reakcije izlazi u viem oksidacijskom stanju to znai da se taj element oksidirao. Redukcija se moe definirati kao "pad oksidacijskog broja". Bilo koja vrsta iji je oksidacijski broj smanjen tijekom reakcije se reducirao. Sustavi u kojima su mogue reakcije oksidacije i redukcije moraju imati dva sredstva, jedno oksidacijsko, a drugo redukcijsko. Reakcije oksidacije i redukcije povezane su prijenosom elektrona.

Primjer:

Na + Cl2

2NaCl

Natrij (Na) ulazi u kemijsku reakciju s oksidacijskim brojem (0) a izlazi iz reakcije s oksidacijskim brojem (+1). Natrij se oksidirao iz atoma natrija u pozitivni natrijev ion.

53

Klor (Cl2) je u reakciju takoer uao s oksidacijskim brojem (0), a izaao s oksidacijskim brojem(-1). Klor se reducirao iz kloridnih atoma u negativne kloridne ione. Tvar koja oksidira atome natrija je klor, pa se klor naziva oksidacijsko sredstvo ili oksidans. Drugim rijeima, oksidacijsko sredstvo sam sebe reducira (prolazi kroz redukciju). Tvar koja reducira klor je natrij, stoga se natrij naziva redukcijsko sredstvo ili reducens. Ili drugim rijeima, redukcijsko sredstvo sam sebe oksidira (prolazi kroz oksidaciju). Oksidacija je UVIJEK popraena redukcijom. Reakcije u kojima se pojavljuju oksidacija i redukcija nazivaju se redoks reakcijama.

54

PRAVILA ZA ODREIVANJE OKSIDACIJSKOG BROJA

Postoji nekoliko pravila za odreivanje oksidacijskog broja elemenata. Uenje ovih pravila e pojednostaviti zadatak odreivanja oksidacijskih stanja elementa, a time i odreivanja je li je dolo do oksidacije ili redukcije. 1. Oksidacijski broj atoma u elementarnom stanju iznosi (0). Primjer: Cl2 i Al imaju oksidacijski broj (0) 2. Oksidacijski broj jednoatomnog iona jednak je njegovu naboju iona. Primjer: U molekuli NaCl, natrij ima oksidacijski broj (+1), a klor (1). 3. Suma oksidacijskih brojeva sastavnica molekule jednaka je nuli (0). Primjer: Suma oksidacijskih brojeva u NaCl iznosi (0). Na=+1; Cl=-1, stoga NaCl= +1+(-1)=0 4. Oksidacijski broj vodika je (+1), osim u hidridima (spojevi vodika s elementima elektropozitivnijima od vodika) gdje iznosi (-1). Primjer: U molekuli H2O oksidacijski broj H=+1, ali u molekulu NaH oksidacijski broj H=-1. 5. Oksidacijski broj kisika je (-2), osim u peroksidima (spojevi structure RO-O-R u kojem R moe biti bilo koja organska skupina odnosno u anorganskoj kemiji to su soli koje imaju anion O22-) gdje iznosi (-1) kao i u vezi s fluorom gdje iznosi (+2). Primjer: U molekuli H2O oksidacijski broj O=-2, a u molekuli H2O2 oksidacijski broj O=-1. 6. Suma oksidacijskih brojeva u formuli poliatomnog iona jednaka je naboju tog iona. Primjer: U sulfatnom ionu, SO42-, suma oksidacijskih brojeva sumpora i kisika iznosi 2. Svaki atom kisika ima oksidacijski broj (-2), pa je oksidacijski broj sumpora (+6).
55

PRIMJER.1.

ODREIVANJE OKSIDACIJSKIH BROJEVA POJEDINIH ELEMENATA

UNUTAR MOLEKULE

KMnO4 Kalij je elem ent prve skupine pa je njegovoksidacijski broj Kisik im a oksidacijski broj 2 Oksidacijski broj m angana ?
1 x 2

K M n O4 znam o da je sum a svih oksidacijskih brojeva unutar m olekule 0 unutar m olekulekalijeva perm angana im am o: ta 1 atom kalija 1 atom m angana 4 atom a kisika postavim o jednadbu! 1 1 1 x x ( 1) 1 x 4 ( 2) x ( 8) 0 x 8 0 7 0 7 7 0

oksidacijski broj m angana

1 7 2

K M n O4

56

PRIMJER.2.

ODREIVANJE OKSIDACIJSKIH BROJEVA POJEDINIH ELEMENATA

UNUTAR IONA
S 2O3
2

Kisik im a oksidacijski broj 2 Oksidacijski broj sum pora ?

x 2 2

S 2 O3 znam o da je sum a svih oksidacijskih brojeva unutar iona unutar tiosulfatnog iona im am o: 2 atom sum pora 3 atom a kisika postavim o jednadbu ! 2 ( x ) 3 ( 2) 2 2x 2x 2x x ( 6) 2 6 2 4 2 2

nabojuiona

oksidacijski broj sum pora

2 2 2

S 2 O3

57

ZADACI ZA VJEBU: 1. Koliki je oksidacijski broj kroma u: Na2CrO4 Cr2O722. Odrediti oksidacijske brojeve atoma u molekulama FeO i N2O5.

3. Odrediti oksidacijske brojeve atoma u ionima AsO43 i S4O62.

4. Koji su oksidacijski brojevi duika u sljedeim spojevima?

NH3

N2H4 NH2OH N2

N2O NO NO2 NO2

NO3

5. Koji su oksidacijski brojevi klora u sljedeim spojevima?

Cl

Cl2

ClO

ClO2

ClO2 ClO3 ClO4

6. Odrediti oksidacijske brojeve atoma u sljedeim spojevima?

a) CO H2C2O4 C2O42 C2H6 CH4 CO2 CO32 b) PH3 P4 H3PO4 PO43 c) H2S HS S2 S6 SO2 SO32 SO3 S2O32 SO42 d) H2O2 MnO2 KMnO4 MnO4 K2CrO4 CrO42 K2Cr2O7

58

7. S obzirom na zadanu neizjednaenu jednadbu kemijske reakcije: Cr2O3(s) + Al(s) Cr(s) + Al2O3(s)

a. identificirati oksidacijsko stanje svakog elementata b. identificirati oksidacijsko sredstvo c. identificirati redukcijsko sredstvo

59

URAVNOTEENJE REDOKS REAKCIJA

Redoks reakcije se najee najlake mogu izjednaiti tako to: a. najprije ih se podijeli na polureakcije - reakcije oksidacije i redukcije s odgovarajuim brojem prenesenih elektrona. Cr3+(aq) + Cl1-(aq) Cr(s) + Cl2(g) Cl2(g) + 2eCr(s)

Oksidacija: Cl1-(aq) Redukcija:

Cr3+(aq) + 3e-

b. zatim se svaka parcijalna reakcija izjednai prvo s obzirom na atome, a zatim s obzirom na elektrone (ukoliko broj elektrona u jednadbama polureakcija viekratnik). nije jednak, parcijalne jednadbe mnoi se odgovarajuim cijelim brojem kako bi se dobilo najmanji zajedniki

Oksidacija: 2Cl1-(aq) - 2eRedukcija: Cr3+(aq) + 3e-

Cl2(g) / 3 Cr(s) /2

Oksidacija: 6Cl1-(aq) - 6eRedukcija: 2Cr3+(aq) + 6e-

3Cl2(g) 2Cr(s)

c. napisati sumarno parcijalne reakcije oksidacije i redukcije nakon to su se pokratili elektroni. IZJEDNAENA REAKCIJA: 2Cr3+(aq) + 6Cl1-(aq) 2Cr(s) + 3Cl2(g)

60

Ovo je jednostavan primjer, meutim isti osnovni postupak se provodi za veinu redoks reakcija, uz dodatak nekoliko drugih koraka ovisno o uvjetima reakcije.

Primjer 1. Redoks u kiselom mediju Cu(s) + HNO3(aq) Cu(NO3)2(aq) + NO2(g) (15)

a. Prvo treba podijeliti reakciju na parcijalne reakcije (bakar ide iz oksidacijskog stanja (0) u stanje (+2) to je reakcija oksidacije, a neki od duikovih atoma se reduciraju iz nitratnog iona gdje je oksidacijsko stanje duika (+5) u duikov(IV) oksid gdje je oksidacijko stanje duika (+4)).

Oksidacija: Cu(s) - 2eRedukcija: NO31-(aq) + e-

Cu2+(aq) NO2(g)

b. Izjednaavanje obje parcijalne reakije s obzirom na atome i elektrone. Oksidacija: Cu(s) - 2eRedukcija: Cu2+(aq) 2NO2(g)

2NO31-(aq) + 2 e-

U ovoj reakciji se moe uoiti da u parcijalnoj reakciji redukcije atomi kisika nisu izjednaeni (na lijevoj strani imamo 6 atoma O, dok s desne strane imamo samo 4 atoma O). Kada imamo takvu vrstu reakcije, onda moramo dodati onoliko molekula vode na desnoj strani u skladu s potrebama za izjednaavanje ukupnog kisika na lijevoj strani. Zatim se dodaju vodikovi ioni na lijevoj strani kako bi se uravnoteio broj atoma vodika koji su se pojavili s molekulama vode. Oksidacija: Cu(s) - 2eRedukcija: Cu2+(aq) 2NO2(g) + 2H2O(l)
61

2NO31-(aq) + 2e- + 4H1+(aq)

c. Zadnji korak - sumarno parcijalne reakcije oksidacije i redukcije nakon to su se pokratili elektroni. Cu(s) + 2NO31-(aq) + 4H1+(aq) Cu2+(aq) + 2NO2(g)) + 2H2O(l)

Primjer 2.

Rijeite redoks jednadbu:

KMnO4
7

HCl 8H
0

KCl 5e

MnCl2 Mn
2 2

H 2O Cl2

Mn O4
1

4 H 2O / 2

Cl

2e

Cl 2 / 5 16H 10Cl 2Mn 2 8 H 2O 5Cl2 2 KCl

2MnO4

2 KMnO4 16HCl

2MnCl2 8H 2O 5Cl2

Primjer 3.

Zagrijavanjem vrstog kalij klorata dobije se kalij perklorat i kalij klorid.

Izjednai jednadbu:
KClO3
1 5 2

KClO 4
1 7 2

KCl
1

K Cl O 3
5

K Cl O 4 K Cl
7

Cl O3
5

2e 6e 6e 6e

H20 6H 3 H 2O 6H

Cl O4
1

2H / 3 3 H 2O 6H

Cl O3 3ClO3 ClO3 4ClO3 4 KClO3

Cl

3ClO4 Cl

3 H 2O

3ClO4 3KClO 4

Cl KCl

62

Primjer 4.
(o) ( 5) ( 5) ( 2)

P4 H N O3
(0)

H 2O

H 3 P O4
( 5)

NO 32H / 3

P4 20e
( 5)

16H 2O 3e 4H 48H 2O 60e 80H 8 H 2O 20 20

4 P O4
( 2)

N O3

N O 2 H 2O / 20 12PO4
3

3P4 60e 20NO3 3P4 .

96H

20NO 40H 2O 12PO4 20

3

20NO3

20NO 16H

36 16

Primjer 5.

Redoks u lunatom mediju:

( 7) ( 4)

Mn O4
( 7)

S O3 3e 2e 6e 6e

( 4)

( 6)

Mn O2
( 4)

S O4

Mn O4
( 4)

2 H 2O 2OH 4 H 2O 6OH
2

Mn O2 4OH / 2
( 6)

S O3

S O4 2
2

H 2O / 3

2MnO4 3SO3
2

2MnO2 8OH 3SO4 3H 2 O

2

2MnO4

3SO3

H 2O 8

2MnO2 3SO4 8

2OH

63

ZADACI ZA VJEBU: 1. Uravnotei slijedee redoks reakcije koje se odvijaju u kiselom mediju: HNO2(aq) + I-(aq) NO(g) + I2(g)

I-(aq) + IO3-(aq)

I2(g)

HNO3(aq) + H3AsO3(aq)

NO(g) + H3AsO4(aq) + H2O(l)

Al(s) + H2SO4(aq)

Al2(SO4)3(aq) + H2(g)

HNO3(aq) + H2S(aq)

NO(g) + S(s) + H2O(l)

SO2(g) + HNO2(aq)

H2SO4(aq) + NO(g)

Cr2O72-(aq) + HNO2(aq)

Cr3+(aq) + NO3-(aq)

SO32-(aq) + MnO4-(aq) + H+ SO42-(aq) + Mn2+(aq) + H2O

KIO3 + KI + H2SO4 K2SO4 + H2O + I2

MnSO4 + NaBiO3 + H2SO4 NaMnO4 + Bi2(SO4)3 +H2O + Na2SO4

64

2. Uravnoteite slijedee redoks reakcije koje se odvijaju u alkalnom mediju: S2- (aq) + I2(g) SO42-(aq) + I-(aq)

CN-(aq) + MnO4-(aq)

CNO-(aq) + MnO2(aq)

Cr(OH)3(s) + ClO3-(aq) --> CrO42-(aq) + Cl-(aq)

CrO42-(aq) + S2-(aq) + OH-(aq) Cr(OH)3(s) + S(s) + H2O(l)

3. Uravnoteite redoks jednadbu pomou parcijalnih jednadbi polureakcija za reakciju oksidacije HCl uz KMnO4. KMnO4(aq) + HCl(aq) MnCl2(aq) + H2O(l) + Cl2(g)

4. Uravnoteite redoks jednadbu za reakciju Zn s natrij-hipokloritom u lunatom mediju nakon koje nastaje natrij-klorid i teko topljivi cink-hidroksid. Zn(s) + NaClO(aq) + H2O(l) Zn(OH)2(aq) + NaCl(aq)

5. Reakcija izmeu bizmut(III)-hidroksida i SnO22- iona odvija se u lunatom pri emu nastaje elementarni Bi i SnO32-. Uravnoteite redoks jednadbu pomou jednadbi polureakcija.

Bi(OH)3(aq) + SnO22-(aq) Bi(s) + SnO32-(aq) + H2O(l)

65

6. Duikov dioksid raspada se u vodi na nitratnu kiselinu i duik-monoksid. Uravnoteite redoks jednadbu. NO2(g) + H2O(l) HNO3(aq) + NO(g)

7. Uravnoteite slijedee redoks reakcije koje se odvijaju u kiselom mediju:

HNO3(aq) + H3AsO3(aq) NO(g) + H3AsO4(aq) + H2O(l)

NO2(g) + H2(g) NH3(g) + H2O(l)

Cr2O72(aq) + HNO2(aq) Cr3+(aq) + NO3(aq)

MnO4(aq)- + H2S(g) + H+(aq) Mn2+(aq) + S(s) + H2O(l)

Mg(s) + HCl(aq) MgCl2(aq) + H2O(g)

8.

Oznaite oksidacijske brojeve pojedinih elemenata: Mn (SO4)2Naite oksidacijski broj duika u molekulama: NH3 NCl3 NH4Cl NH4NO2 HNO3 HNO2 CH4 N2 S2 NaCl CO2

KISELINE, BAZE, OTOPINE

66

Slika 11. Usporedba kiselina i baza

KISELO-BAZNA SVOJSTVA VODE

Karakteristino svojstvo vode je njeno djelovanje poput kiseline i poput baze. Kao baza djeluje u reakciji s kiselinom (npr. HCl ili CH3COOH), a kao kiselina djeluje s bazom, npr. NH3. Voda je izuzetno slab elektrolit i slabo provodi elektricitet. (Vodovodna voda i voda dobivena iz prirodnih izvora tla, dobro provode elektrinu znatnu koncentraciju otopljenih iona.) Disocijacija (ionizacija) vode moe se napisati:
H 2 O(l ) H (aq) OH (aq)

struju iz razloga to sadre

(16)

Kiselo-bazna svojstva vode po Bronstedu mogu se prikazati jednadbom:

H 2O H 2O kis1 baza2

H 3O kis2

OH baza1

(17)

IONSKI PRODUKT VODE

67

Za prouavanje kiselo-baznih reakcija u vodenim otopinama kljunu ulogu ima koncentracija vodikovih iona koja pokazuje kiselost, odnosno bazinost otopine. Izraavajui proton kao H+, a ne kao H3O+, konstanta disocijacije vode moe se napisati:

Kc

OH H 2O

(18)

Kako je mali broj molekula vode ioniziran, koncentracija vode [H2O] ostaje nepromijenjena.

K c H 2O Kw

Kw

OH

ionski produkt vode

(19)

Ionski produkt vode je umnoak molarne koncentracije vodikovih i molarne koncentracije hidroksilnih iona. Pri sobnoj temperaturi od 25C koncentracija H+ i OHiona je jednaka i iznosi:
[H ] 1,0 10-7 M [OH] 1,0 10-7 M Kw 1,0 10
-7

(20)
-7

1,0 10

1,0 10

-14

Dakle, ista voda ili otopina (otopljenih estica) uvijek sadri, pri 25 C:
Kw H OH 1,0 10-14 .

(21)

Neutralna vodena otopina sadri jednaku koncentraciju vodikovih i hidroksilnih iona. Kiseli otopine sadre vie vodikovih iona, odnosno [H+] > [OH-], za razliku od lunatih koje sadre vie hidroksilnih iona, odnosno [H +] < [OH-]. U praksi je mogue mijenjati ili koncentraciju vodikovih ili koncentraciju hidroksilnih iona. Promjenu koncentracije jednog iona nije mogue nainiti neovisno o promjeni koncentracije drugog iona. Ako

68

se promijeni koncentracija vodikovih iona te iznosi promijeniti koncentracija hidroksilnih iona:

1,0 10 6 M , mora se

OH

Kw H

1,0 10 14 1,0 10 6

1,0 10 8 M

(22)

69

PH VRIJEDNOST VODENIH OTOPINA

pH vrijednost se definira kao negativan logaritam koncentracije vodikovih iona (izraene u mol/L).
pH log H

(23)

Iz ionskog produkta vode proizlazi:

OH log H

Kw

1,0 10

14

log OH log OH

log 1,0 10 14 14,00

(24)

log H pH

pOH 14,00

Tablica 6. Veza izmeu pH i pOH vrijednosti u vodenim otopinama [H+] 100 10-1 10-2 10-3 10-6 10-7 10-8 10-11 10-12 10-13 10-14 [OH-] 10-14 10-13 10-12 10-11 10-8 10-7 10-6 10-3 10-2 10-1 100 pH 0 1 2 3 6 7 8 11 12 13 14 pOH 14 13 12 11 8 7 6 3 2 1 0 otopina kisela kisela kisela kisela kisela neutralna lunata lunata lunata lunata lunata

70

Primjer 1. Koncentracija H+ iona u boci stolnog vina iznosila je 3,2 10 4 M neposredno prije otvaranja boce. Konzumirano je pola koliine. Ostatak je stajao u otvorenoj boci priblino mjesec dana kada je izmjerena koncentracija H+ iona u iznosu od
1,0 10 3 M . Izraunaj pH vina za oba sluaja.

pH1

log H

log 3,2 10 log H

3,49
3

pH nakon mje sec dana

log 1,0 10

3,00

Komentar rezultata: pH vrijednost vina smanjila se nakon mjesec dana to znai kako se poveala koncentracija vodikovih iona (uslijed oksidacije alkohola etanola u octenu kiselinu pomou molekula kisika iz zraka).

Primjer 2. Izraunaj koncentraciju H+ iona kinice ija je pH vrijednost 4,82.

4,82 log H
5

1,5 10 M

Primjer 3. Koncentracija hidroksilnih iona u otopini natrijeve luine iznosi 2,9 10 4 M . Izraunaj pH vrijednost otopine.

pOH pH

log OH pOH pH 14

log 2,9 10

3,54

14,00 pOH

14,00 3,54 10,46

Primjer 4.

71

Izraunaj pH vrijednost a) 1,0 10 3 M otopine kloridne kiseline i b) 0,020 M otopine barijeva hidroksida.

a) zadano ( M ) : nakon reakcije ( M ) Napomena: /

HCl (aq) 1,0 10 0

3 3

H (aq) 0,00 1,0 10

3

Cl (aq) 0,00 1,0 10

3 3

promjenareakcijom M

1,0 10

1,0 10

1,0 10

predstavljaju porast / smanjenje koncentrac ije H pH 1,0 10 3 M log 1,0 10

3

3,00
2OH (aq) 0,00 2 (0,020) 0,040

b)

Ba(OH )2 (aq) 0,020

Ba2 (aq) 0,00 0,020 0,020

zadano ( M ) : 0,020 prom jenareakcijom M nakon reakcije ( M ) 0

OH 0,040M pOH log 0,040 1,40 pH 14,00 pOH 14,00 1,40 12,60

Primjer 5. Izraunaj pH vrijednost 0,036 M nitritne kiseline ija konstanta disocijacije iznosi 4,5 10
4

mol dm-3.
H (aq) NO 2 (aq)

HNO2 (aq)

(25)

1. korak: estice koje utjeu na pH vrijednost otopine su molekule HNO2 koje disocijacijom daju H+ ione i konjugiranu bazu NO2-. Zanemariv je utjecaj molekula vode na dobivanje H+ iona. 2. korak: postavljanje jednadbe za odreivanje koncentracije H+ i NO2- iona izraenu u mol/dm3.
72

HNO2 (aq) zadano ( M ) : 0.036 promjenareakcijom M x Konaon ( M ) 0.036 x

H (aq) 0,00 x x 0.00

NO2 (aq) x x

3. korak: Napisati izraz za konstantu disocijacije kiseline.

NO2 HNO2 x2 0,036

5

x2 0.036 x

4.5 10

Pr etpostavka: ako je 0,036 x x2 0,036 x x2 x 4.5 10

4

0,036slijedi :

1,62 10

4,0 10 3 M

4,0 10 3 M Pr ovjera ispravnosti pretpostavke : 100% 11% 0,036M

Kako je dobiveni rezultat vei od 5%, pretpostavka nije ispravna, te je potrebno primijeniti kvadratnu jednadbu:

x2

4.5 10 4 x 1.62 10 4.5 10

4

5 2

4.5 10 4 4(1)( 1,62 10 5 ) x 2 3 3.8 10 M ili 4.3 10 3 M

H pH 3.8 10 3 M log 3.8 10
3

Matematika operacija:

2.42

Kvadratna jednadba

ax 2

bx c

Stupanj ionizacije

3.8 10 M 100% 11% 0,036M

ako su koeficijenti a,b i c poznati tada je x dan kao:

x b b2 2a 4ac

73

Primjer 6. pH vrijednost 0.10 M otopine mravlje kiseline (HCOOH) iznosi 2,39. Izraunaj konstantu disocijacije mravlje kiseline.
pH 2.39 H log H log H 10
2.39

4,1 10 3 M

Promjene nastale reakcijom:

HCOOH (aq) 0.10 4.1 10
3 3

Zadano: Re akcijom: Jednadba:

H (aq) 0.00 4.1 10

3

HCOO (aq) 0.00 4.1 10

3 3 3

0.10 4.1 10

4.1 10

4.1 10

Ka

H HCOO HCOOH

4.1 10 3 4.1 10 3 0,10 4.1 10 3

1,8 10 3

Primjer 7. Izraunaj pH vrijednost 0,40 M otopine amonijaka! Glavne komponente u otopini amonijaka su NH3, NH4+ i OH-, a zanemarena je mala koncentracija OH- iona vode.
NH 3 (aq) Zadano( M ) : 0,40 Re akcijom( M ) : Jednadba( M ) : x 0,40 x x NH 4 (aq) 0,00 x x OH (aq) 0,00 x

74

Kb

NH 4 OH NH 3

1,8 10

x2 1,8 10 5 0,40 x Pr etpostavka: 0,40 x x 0,40

2

0,40
5

x 1,8 10 0,40 x2 x

7,2 10 2,7 10
3

Provjera procjene:

2,7 10 3 M 100% 0,68% 0,40M

OH

2,7 10 3 M

pOH log 2,7 10 3 2,57 pH 14,00 2,57 11,43

Primjer 8. Oksalna kiselina (C2H2O4) je otrovna komponenta koja se nalazi u sredstvima za izbjeljivanje i ienje. Izraunaj koncentraciju svih komponenata prisutnih u 0,1 M otopini. 1. stupanj disocijacije: Glavne komponente prisutne u otopini su molekule nedisocirane kiseline, H+ ioni i konjugirana baza, C2HO4-.

C 2 H 2 O 4 (aq) Zadano ( M ) : Re akcijom ( M ) : 0.10 x 0,10 x x

H (aq) 0.00 x x 0.00

C 2 HO4 (aq) x

75

Ka

H C2 HO4 C2 H 2O4

6,5 10

x2 6,5 10 2 0,10 x Pr etpostavka: 0,10 x 0,10 x2 0,10 x x2 x2 6,5 10 0,10

3 2

6,5 10

x 8,1 10 2 M 8,1 10 2 100% 81% Re zultat provjere pokazuje kako pretpostav ka 0,10M nije dobra pa je potrebno prim jenitikvadratnu jednadbu Pr ovjera pretpostav : ke x 2 6,5 10 2 x 6,5 10 x 0,054M H
3

0 0,054M 0,054M 0,10 0,054 M 0,046M

C2 HO4 C2 H 2O4

2. stupanj disocijacije: Glavne komponente prisutne u otopini su C2HO4- ioni, H+ ioni i konjugirana baza, C2O42-.

C 2 HO-4 (aq) Zadano ( M ) : 0,054 Re akcijom ( M ) : y Konaon ( M ) : 0,054 y

H (aq) 0,054 0,00 y 0,054 y

C 2O 2 - (aq) 4 y y

76

Ka

2 H C2O4 C2 HO4

6,1 10

0,054 y y 6,1 10 5 0,054 y Pr etpostavka : 0,054 y 0,054 i 0,054 y 0,054 y 0,054 y 6,1 10 5 M

0,054

6,1 10 5 M 100% 0,11% 0,054M Re zultat provjere pokazuje kako je pretpostavka dobra. Pr ovjera pretpostavke : C2 H 2O4 C2 HO4 H C2O OH
2 4

0,046M 0,054 6,1 10

5

0,054M

0,054 6,1 10 6,1 10 M 1,0 10 14 0,054

5

0,054M

1,9 10 13 M

Primjer 9. Izraunaj koncentraciju H2SO3, HSO3-, H+ i SO32- u 1,0 M otopini sulfitne kiseline ako K1 iznosi 1,3 x 10-2, a K2 iznosi 6,3 x 10-8.

H 2 SO3 HSO3

H H

HSO3 SO3
2

K a1 Ka2 H 2 SO3

1,3 10 2 6,3 10
8

H 0 x x x x 0

HSO3 x

po .. ( M ) prom jena M konacno ( M ) H HSO3 H 2 SO3 0 x x 1,0 x

1,0 1,0 x x2 1,0 x

K a1

1,3 10

ax2 bx c

77

ZADACI ZA VJEBU: 1. Izraunaj koncentraciju H+ iona u 0,62 M otopini natrijeve luine.

2. Izraunaj pH vrijednost krvi ako koncentracija hidroksilnih iona u krvi iznosi

2,5 10 7 M .

Izraunaj pH vrijednost otopine: a) barijeva hidroksida koncentracije 1,8 10 2 M , b) barijeva hidroksida koncentracije 2,8 10 4 M , c) nitratne kiseline koncentracije 5,2 10 4 M .

3. Izraunaj pH vrijednost 0,122 M monoprotonske kiseline ija konstanta disocijacije iznosi 5,7 10 4 !

4. pH vrijednost 0,060 M slabe monoprotonske kiseline je 3,44. Izraunaj konstantu ionizacije kiseline.

5. Izraunaj koncentraciju OH- iona u 1,4 10 3 M otopini kloridne kiseline.

6. Izraunaj koncentraciju H+ iona u 0,62 otopini natrijeve luine.

7. Izraunaj ph vrijednost slijedeih otopina:

a) b)

0,0010 M HCl 0,76 M KOH

c) 0,10 M NH3

78

8. Izraunaj koncentraciju vodikovih iona u otopinama slijedeih pH vrijednosti: a) 2,42 b) 11,26 c) 6,96 i d) 15,00.

9. Izraunaj konstantu ionizacije neke 0,010 M otopine kiseline ija pH vrijednost iznosi 6,20.

10. Izraunaj konstantu ionizacije 0,040 M otopine monoprotonske kiseline kod koje stupanj ionizacije iznosi 14%.

11. Izraunaj stupanj ionizacije 0,20 M i 0,00020 M otopine benzojeve kiseline.

12. Koja otopina ima veu pH vrijednost: 0,20 M NaOH ili 0,20 M NH3?

13. Izraunaj konstantu ionizacije neke 0,30 M otopine luine ija pH vrijednost iznosi 10,66.

14. Izraunaj koncentraciju H2SO3, HSO3-, H+ i SO32- u 0,1 M otopini H2SO3.

79

15. Zaokrui da li su napisane tvrdnje tone ili netone.

HSO3- i HCO3- ine konjugirani kiselinsko-bazni par u reakciji: HSO3- + HCO3- SO32- + H2CO3. H2CO3 je konjugirana kiselina od CO32-. HCO3- moe biti kiselina ili baza. Umnoak koncentracije H+ i OH- iona u vodenoj otopini uvijek iznosi 1x10-4 moldm-3. Ako pH vrijednost otopine iznosi 2, pOH iznosi 16. Otopina ija je pH vrijednost 6 ima 100 puta veu

T T T T T

N N N N N

koncentraciju H+ iona u usporedbi s otopinom koja T ima pH vrijednost 8. Konjugirana baza jake kiseline je jaka baza. HNO2 je jaa kiselina u usporedbi s HNO3. T T

N N

80

ENERGETSKE PROMJENE KOD KEMIJSKIH REAKCIJA

Tijekom kemijskih reakcija obino se deavaju toplinske, svjetlosne ili elektrine pojave to znai kako su kemijske promjene povezane i udruene s promjenama energije. Najee se ove promjene energije odraavaju kao oslobaanje ili apsorbiranje toplinske energije, odnosno topline, koja prati kemijsku reakciju. Reakcije koje su praene oslobaanjem topline nazivaju se egzotermne reakcije, a reakcije pri kojima se apsorbira toplina zove se endotermna reakcija. Koliina topline koju oslobaa ili apsorbira reagirajui sistem naziva se toplinski efekt reakcije. Toplinski efekt reakcije obino se izraava u kJ mol-1. U ovisnosti od vrste kemijske reakcije razlikuju se toplinski efekti: nastajanja, sagorijevanja, neutralizacije, hidrolize. Termokemija je grana kemije koja se bavi prouavanjem toplinskih promjena koje prate kemijske reakcije. Kemijske jednadbe koje izraavaju neku kemijsku reakciju i koje sadre vrijednost toplinskog efekta date reakcije nazivaju se termokemijske jednadbe. Tako termokemijska jednadba reakcije nastajanja tekue vode iz plinovitog vodika i plinovitog kisika glasi:

2 H 2 ( g ) O2 ( g )

2 H 2 O( l ) 571,6 kJ mol 1 .

(25)

Ova termokemijska jednadba pokazuje kako je pri stalnom tlaku egzotermna reakcija nastajanja 2 mola (36 g) tekue vode iz 2 mola (4 g) plinovitog vodika i 1 mola (32 g) plinovitog kisika praena oslobaanjem 571,6 kJ mol-1. Kako u termokemijskim jednadbama kemijske formule i simboli oznaavaju takoer i koliinu tvari (molove) te se one mogu i skraivati. Tako skraena prethodna jednadba glasi:

81

H 2 ( g)

O2 ( g) 2

H 2 O( l ) 285,8 kJ mol 1 .

(26)

Ova skraena jednadba oznaava nastajanje 1 mola (18 g) tekue vode iz 1 mola (2 g) plinovitog vodika i 0,5 mola (16 g) plinovitog kisika uz oslobaanje 285,8 kJ mol-1. Termokemijska jednadba endotermne reakcije nastajanja plina duikova(II) oksida iz duika i kisika je :
N 2 ( g ) O2 ( g ) 2 NO( g ) 181kJ mol
1

(27)

ili skraeno:
N2 ( g) 2 O2 ( g) 2 NO( g ) 90,5kJ mol
1

(28)

Ova termokemijska jednadba pokazuje reakciju nastajanja 1 mola (30 g) plinovitog duikova(II) oksida iz 0,5 mola (14 g) plinovitog duika i 0,5 mola (16 g) kisika praenom apsorpcijom 90,5 kJ mol-1.

Prilikom pisanja termokemijskih jednadbi potrebno je naznaiti i agregatno stanje kako reaktanata tako i produkata reakcije iz razloga to razlika agragatnog stanja utjee na vrijednost toplinskog efekta reakcije. Tako reakcija nastajanja vode iz vodika i kisika moe se odvijati prema ovim termokemijskim jednadbama:

H 2 ( g)
i

O2 ( g) 2

H 2 O( l ) 285,8 kJ mol

(29)

82

H 2 ( g)

O2 ( g) 2

H 2 O( g ) 241,8 kJ mol 1 .

(30)

U prvom sluaju nastaje 1 mol tekue vode, dok u drugom 1 mol vodene pare. Razlika u vrijednosti toplinskih efekata u iznosu od 44 kJ mol-1 predstavlja latentnu toplinu isparavanja 1 mola tekue vode na 100oC, odnosno toplinu kondenzacije 1 mola vodene pare na 100oC u tekuu vodu na 100oC. Iz navedenog primjera razumljiva je pojava razlike vrijednosti toplinskih efekata u ovim dvjema reakcijama kao i potreba poznavanja agregatnog stanja svih komponenata i njihovog navoenja u termokemijskim reakcijama. Svaka promjena agregatnog stanja uvjetuje i promjenu vrijednosti toplinskog efekta reakcije.

Termokemijska jednadba reakcije nastajanja 18 g tekue vode iz 2 g vodika i 16 g kisika takoer pokazuje kako sistem (2 g vodika i 16 g kisika) sadri unutranju energiju u vrijednosti ekvivalentnoj s 285,8 kJ mol-1 vie nego sistem (18 g tekue vode). Ili termokemijska jednadba reakcije nastajanja 30 g plina duikova (II) oksida iz 14 g duika u 16 g kisika pokazuje kako sistem (14 g duika + 16 g kisika) sadri unutranju energiju ija je vrijednost ekvivalentna s 90,5 kJ mol-1 manje od sistema (30 g NO). Iz ovih je primjera vidljivo: termokemijske jednadbe u veoj mjeri odraavaju promjene tvari pri kemijskim reakcijama u odnosu na obine kemijske jednadbe, jer one uz promjenu tvari pokazuju i promjenu pretvorbe energije koja prati datu kemijsku reakciju.

U skladu s 1. zakonom termodinamike, tj. zakonu o ne unitivosti energije (ukupna energija svakog izoliranog sistema je konstantna veliina) slijedi: ako se pri reakciji npr. vezanja dva elementa, oslobaa (apsorbira) odreena koliina topline, pri suprotnoj reakciji, reakciji raspada dobivenog produkta na elemente apsorbira se (oslobaa) ista koliina topline. Npr.:

83

H 2 ( g) H 2 O( l )

O2 ( g) 2 H 2 ( g)

H 2 O( l ) 285,8 kJ mol

O2 ( g ) 285,8 kJ mol 1 . 2

(31)

TOPLINA KEMIJSKE REAKCIJE Svaka kemijska tvar, a time i svaki kemijski sistem sadri u stanovitim uvjetima odreenu koliinu energije unutarnju energiju, U koja je funkcija stanja tog sistema. Unutarnja energija ukljuuje sve mogue oblike energije tog sistema. Uzrokovana je razliitim oblicima kretanja estica i njihovim meusobnim djelovanjem. Npr. unutranja energija molekula plina ukljuuje energiju linearnog i rotacionog kretanja, energiju rotacije i oscilacije atoma i grupa atoma unutar molekule, energiju kemijske veze, energiju kretanja elektrona i energiju njihove veze s jezgrom atoma i energiju van der Waalsovih sila.

Ako se bilo kojem kemijskom sistemu izvana dovede toplina, Q, ona se moe utroiti na poveanje unutranje energije sistema i na radnju protiv okolnih sila. Doi e do promjene unutarnje energije, U, reakcijskog sistema. Ako se reakcija izvodi u zatvorenom prostoru, pri konstantnom volumenu, sistem ne vri nikakav rad, promjena unutarnje energije jednaka je toplini reakcije:

Q(V

konst .)

(32)

Meutim, ako se reakcija izvodi pri konstantnom tlaku (to je najei sluaj) tada zbog promjene volumena (V) sistem vri rad (W) protiv tlaka okoline, koji je jednak:
W p V

(33)

84

Promjena unutarnje energije sistema jednaka je zbroju osloboene (ili apsorbirane) topline i izvrenog rada:
Q U p V U2 U1 , jednak je dovedenoj

gdje je : U prom jena( prirast) unutarnjeenergije sistem a, U toplinium anjenojza radnju koju je siste izvrio , Q dovedenatoplina, p tlak koji se ne sm ije m ijenjati , V prom jenavolum enapri tlaku p.

Unutranja energija je funkcija stanja, to znai da je odreena stanjem sistema i da je neovisna o putu kojim se do tog stanja dolo, polazei od nekog poetnog stanja. Kemijski procesi najee se promatraju pri uvjetima konstantnog tlaka. S toga se jednadba moemo pisati:
Qp (U (U 2 pV ) U1 ) H p(V2 V1 ) (U 2 pV2 ) (U1 pV1 ) H2 H1 H

gdje je : entalpija

Promjena entalpije sistema jednaka jednaka je toplini reakcije pri konstantnom tlaku. Tako se prilikom endotermne reakcije pri konstantnom tlaku troi dio dovedene topline (H) na izvreni rad protiv tlaka okoline (p V), a preostali dio na poveanje unutarnje energije (U) sistema. Toplina dovedena sistemu pri konstantnom tlaku troi se na prirast entalpije sistema, koja je funkcija stanja sistema. Entalpija karakterizira ukupnu energiju sistema u uvjetima konstantnog tlaka i temperature. Dogovorno se uzima: standardna entalpija elemenata, Ho, jednaka je nuli, ako se oni nalaze u standardnom stanju, tj. pri temperaturi 298,5 K (25 C) i tlaku 101325 Pa (1atm).

85

Reakcije u kojima se oslobaa toplina zovemo egzotermnima, a one pri kojima se toplina vee (apsorbira) endotermnima. Kako je toplina reakcije pri konstantnom tlaku razlika sadraja topline ili entalpija produkata i reaktanata reakcije, to je toplina reakcije pri konstantnom tlaku promjena entalpije reakcijskog sistema, reakcijska entalpija, rH. Ako je, dakle, reakcija egzotermna (sisten oslobaa toplinu), entalpija produkata reakcije nia je od entalpije reaktanata i promjena entalpije rH ima negativan predznak (rH < 0). Obratno, ako je reakcija endotermna (sistem upija ili apsorbira ili vee toplinu), entalpija produkata reakcije jest via od entalpije reaktanata i promjena entalpije rH ima pozitivan predznak (rH > 0). Dakle sve prije spomenute termokemijske jednadbe pri kojima se oslobaa/apsorbira toplina potrebno je pisati s naglaskom na promjenu entalpije (unutarnje energije) tijekom reakcije:

N2 (g) 2 H2 (g) H 2O(l )

O2 (g) 2 O2 (g) 2 H2 (g)

NO ( g ) H 2O(l ) O2 (g) 2

H H H

90,5kJ mol 1 285,8 kJ mol 1 285,8 kJ mol 1

(34)

86

Zakon o ouvanju energije ili Hess-ov zakon:

ukupna promjena entalpije nekog niza kemijskih reakcija jednaka je ukupnoj promjeni entalpije bilo kojeg drugog niza kemijskih reakcija, ako u oba sluaja polazimo od istih komponenata i dobivamo iste produkte; ili prilikom prijelaza nekog kemijskog sistema iz odreenog poetnog stanja u odreeno konano stanje, osloboena ili apsorbirana koliina topline ne ovisi o putu reakcije, tj. ona je ista bez obzira na to zbiva li se reakcija u jednom stupnju ili u vie stupnjeva; ili toplinski efekt kemijskih reakcija ovisi samo od poetnog i konanog stanja tvari koje su sudionici u reakciji, a ne ovisi od puta njihovog prijelaza od poetnog do konanog stanja.

Iz Hessova zakona izlazi vaan zakljuak kako suma osloboenih i apsorbiranih koliina topline u pojedinanim stupnjevima reakcije jednaka toplini reakcije koja se izravno odvija. Ovaj zakljuak moe posluiti da se posredno odredi toplina reakcije kada se ne moe izravno mjeriti. Tako se ne moe izravno odrediti toplina reakcije oksidacije ugljika u u ugljikov(II) oksid iz razloga to oksidacija uvijek ide djelomono i do ugljikovih(IV)oksida. No, eksperimentalno se moe odrediti toplina reakcije oksidacije ugljika u ugljikov(IV) oksid, koja iznosi - 394 kJ mol-1:
C ( s) O2 ( g ) CO2 ( g )
r

394kJ mol 1

(35)

Isto tako moe se eksperimentalno odrediti i toplina reakcije oksidacije ugljikova(II) oksida u ugljikov(IV) oksid, koja iznosi - 283 kJ mol-1:

CO ( g )

1 O2 ( g ) 2

CO2 ( g )

283kJ mol 1

(36)

87

Kako je zbroj topline reakcije oksidacije C u CO i CO u CO2 prema Hessovu zakonu jednak toplini reakcije izravne oksidacije C u CO2, onda je oito toplina reakcije oksidacije C u CO jednaka razlici topline reakcije oksidacije C u CO2 i CO u CO2, tj.:

C (s) CO ( g )

O2 ( g ) 1 O2 ( g ) 2

CO2 ( g ) CO2 ( g )
r

394kJ m ol 1
(37)

283kJ m ol 1

__________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ ______

C ( s ) CO ( g )

CO2 ( g )

111kJ m ol 1

Dakle, zbrajanjem i oduzimanjem termokemijskih jednadbi mogu se obavljati razna termokemijska raunanja.

88

Primjer 1.

Objanjenje Hessova zakona u reakciji nastajanja otopine kalcijeva

klorida koji se moe dobiti na dva naina: 1. nain: Otopina kalcijeva klorida dobije se djelovanjem razrijeene kloridne kiseline s kalcijevim oksidom:
CaO 2 HCl aq CaCl2 aq H 2O
r

192,5 kJ mol 1

2. nain: Prvo se dobije kalcijev hidroksid, Ca(OH)2, djelovanjem vode na kalcijev oksid:
CaO H 2O Ca (OH ) 2
r

62,8 kJ mol 1

Zatim se dobiveni kalcijev hidroksid otapa u vodi:

Ca (OH ) 2 aq Ca (OH ) 2 aq
r

12,6 kJ mol 1

Na kraju se otopina kalcijeva hidroksida neutralizira razrijeenom kloridnom kiselinom:

Ca (OH ) 2 aq 2 HCl CaCl2 aq
r

117,2 kJ mol 1

Ukupni toplinski efekt ove tri reakcije iznosi -192,6 kJ mol-1. Kako postoji vrlo mnogo kemijskih reakcija, bilo bi potrebno u termokemiji eksperimentalno odrediti topline reakcije za svaku kemijsku reakciju. No, ipak to nije potrebno ako je jedan put zauvijek odreena entalpija stvaranja pojedinih tvari. Entalpija stvaranja ili toplina stvaranja neke tvari, rH je entalpija reakcije u kojoj ona nastaje iz elementarnih tvari u standardnom stanju a stehiometrijski koeficijent te tvari je 1.

89

Primjer 1. Izraunajte reakcijsku entalpiju pri 298 K za reakciju izgaranja ugljikovog(II) oksida u ugljikov(IV) oksida ako je poznato kako standardna toplina stvaranja ugljikovog(IV) oksida iznosi -393,5 kJ mol-1, a ugljikovog(II) oksida -110,9 kJ mol-1.

CO( g )

1 O2 ( g ) 2

CO2 ( g );

HO

C ( s ) O2 ( g ) C ( s) 1 O2 ( g ) 2

CO2 ( g ) CO ( g )

H H

393,5 kJ m ol 1 110,9 kJ m ol 1

r r

HO HO

H (CO2 )

H (CO ) 282,6 kJ m ol 1

393,5

( 110,9)

Primjer 2. Izgaranje metana moe prikazati jednadbom:

CH 4 ( g )

2O2 ( g )

CO2 ( g )

2 H 2O(l )

Izraunajte toplinski efekt reakcije izgaranja metana ako su standardne molarne entalpije nastajanja metana, ugljikovog(IV) oksida i vode -75,0 kJ mol1,

-393,5 kJ mol-1 i 285,8 kJ mol-1 pri 25oC.

90

C (s) C (s) H 2 (g)

2H 2 ( g ) O2 ( g ) 1 O2 ( g ) 2
f

CH 4 ( g ) CO2 ( g ) H 2O(l )
f

f f

HO HO

75,0 kJ m ol 1 393,5 kJ m ol 1

HO

285,8 kJ m ol 1

H (CO2 ) 2

H ( H 2O)

H (CH 4 ) 2

H (O2 ) 890,1 kJ m ol 1

393,5 kJ m ol 1

2 (

285,8 kJ m ol 1 )

( 75,0 kJ m ol 1 )

Primjer 3. Izraunajte toplinski efekt reakcije oksidacije duikovog(II) oksida u duikov(IV) pri 25oC. oksid ako su standardne molarne entalpije nastajanja duikovog(II) oksida i duikovog(IV) oksid 90,5 kJ mol-1 odnosno 33,9 kJ mol-1

NO ( g )

1 O2 ( g ) 2

NO2 ( g )

........kJ mol 1

f f r

H ( NO2 ) 90,5 kJ mol 1 H ( NO ) 33,9 kJ mol 1 90,5 kJ mol 1 56,6 kJmol 1

H ( NO2 )

H ( NO )

33,9 kJ mol 1

91

Primjer 4. Izraunajte promjenu entalpije pri reakciji:

SnO2 ( s )

2C ( s ) H

Sn( s )

2CO ( g )

F f f

........kJ m ol 1 581,5 kJ m ol 1 110,9 kJ m ol 1 H (reak tan ata) ( 581 5 kJ m ol 1 ) , 359,7 kJm ol 1

H ( SnO2 ) H (CO )

r r r

H H H 2

H ( produkata )
f

H (CO )

H ( SnO2 )

2 ( 110,9 kJ m ol 1 )

92

ZADACI ZA VJEBU: 1. Izraunajte promjene entalpija pri reakcijama:

a) 3 CO ( g ) Fe2O3 ( s)

2 Fe ( s)

3 CO2 ( s)
f f r

H O (CO )

110,9 kJ mol 1

H O ( Fe2O3 ) H O (CO2 )

822,2 kJ mol 1 393,5 kJ mol 1

H .......... kJ mol 1 .. H O ( ZnS ) H O ( ZnO) H O ( SO2 ) H 203,0 kJ mol 1 348,2 kJ mol 1 297,1 kJ mol 1

b) 2 ZnS ( s )

3 O2 ( g )

2 ZnO ( s)

2 SO2 ( s)

f f f r

.......... kJ mol 1 ..
521 0 kJ mol 1 , 1670,0 kJ mol 1

c) 3 MnO2 ( s)

4 Al ( s)

2 Al2O3 ( s)

3 Mn( s)

f f r

H O ( MnO2 ) H O ( Al2O3 ) H

.......... kJ mol 1 ..
f

d ) 3 CO ( g )

Fe2O3 ( s)

2 Fe ( s)

3 CO2 ( s)
f f r

H O (CO )

110,9 kJ mol 1

H O ( Fe2O3 ) H O (CO2 )

822,2 kJ mol 1 393,5 kJ mol 1

H .......... kJ mol 1 ..

2. Izraunaj promjene entalpija pri reakcijama:

a) Cu 2 S ( s )

O( g )

2Cu ( s )

SO2 ( g )
f

H (Cu 2 S )

79,60 kJ m ol 1

H O ( SO2 )

2957,1 kJ m ol 1

b
b) 3SiO2 ( s ) 4 Fe( s ) 2 Fe2O3 ( s ) 3Si( s )
f f

H ( SiO2 )

860,0 kJ m ol 1

H O ( Fe2O3 )

822,2 kJ m ol 1

93

94