You are on page 1of 120

T.C.

MLL ETM BAKANLII

BLM TEKNOLOJLER

DORU AKIM VE ALTERNATF AKIM DEVRELER


522EE0243

ANKARA, 2011

Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme materyalidir. Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir. PARA LE SATILMAZ.

NDEKLER
AIKLAMALAR .......................................................................................................iv GR ........................................................................................................................... 5 RENME FAALYET -1........................................................................................ 7 1. LME VE L ALETLER.............................................................................. 7 1.1. Elektrik Kazalarna Kar Korunma ve lk Yardm .......................................... 7 1.1.1. Ksa Devre.................................................................................................. 7 1.1.2. Sigortalar .................................................................................................... 7 1.1.3. Topraklama................................................................................................. 7 1.1.4. Yaltm........................................................................................................ 8 1.1.5. Elektrik Kazalarna Kar Alnacak Tedbirler............................................ 8 1.1.6. Elektrik arpmalarna Kar lk Yardm Tedbirleri ................................... 8 1.1.7. Yanklara Kar Tedbirler........................................................................... 9 1.1.8. Yangna Kar Tedbirler............................................................................. 9 1.2. El Takmlar ve Kullanm............................................................................... 10 1.2.1. Kontrol Kalemleri .................................................................................... 10 1.2.2. Pense......................................................................................................... 10 1.2.3. Kargaburun............................................................................................... 11 1.2.4. Yankeski................................................................................................... 11 1.3. Elektrik Enerjisi ve zellikleri........................................................................ 12 1.3.1. Elektrik Enerjisi........................................................................................ 12 1.4. letkenler, Yaltkanlar ve Yar letkenler ........................................................ 19 1.4.1. letkenler................................................................................................... 19 1.4.2. Yaltkanlar................................................................................................ 19 1.4.3. Yar letkenler .......................................................................................... 20 1.5. lme .............................................................................................................. 21 1.6. Elektrik l Aletlerinin Tantlmas.............................................................. 23 1.6.1. Gsteren l Aletleri ............................................................................. 23 1.6.2. Kaydedici l Aletleri ........................................................................... 24 1.6.3. Toplayc l Aletleri............................................................................. 24 1.6.4. Bellekli (Hafzal) l Aletleri............................................................... 25 1.6.5. l Aletlerine Ait Semboller ve Anlamlar............................................ 25 1.7. l Aletlerine Ait Terimler ........................................................................... 27 1.7.1. Doruluk Derecesi.................................................................................... 27 1.7.2. Duyarllk ................................................................................................. 27 1.7.3. l Aletinin Sabitesi .............................................................................. 27 1.7.4. lme Snr ............................................................................................. 27 1.7.5. lme Alan ............................................................................................. 28 1.7.6. l Aletlerinin Sarfiyat ......................................................................... 28 1.8. l Aletleri .................................................................................................... 28 1.8.1. Analog l Aletlerinin Ortak zellikleri............................................... 28 1.8.2. Analog l Aletlerinin Mekanik Ksmlar............................................ 31 1.8.3. Dijital l Aletlerinin Genel Tanm ..................................................... 32 i

1.8.4. Doruluk Derecesine Gre l Aletleri................................................. 36 1.8.5. Kullanm Yerlerine Gre l Aletleri.................................................... 36 UYGULAMA FAALYET................................................................................... 38 LME DEERLENDRME............................................................................... 41 RENME FAALYET -2...................................................................................... 42 2. DORU AKIM ...................................................................................................... 42 2.1. Elektrik Devreleri ............................................................................................ 42 2.1.1. Elektrik Devrelerinde Kullanlan Elemanlar............................................ 42 2.1.2. Devre eitleri .......................................................................................... 44 2.2. stel Fonksiyonlar .......................................................................................... 46 2.2.1. stel Fonksiyonlarn Karakteristii ......................................................... 46 2.3. Diren .............................................................................................................. 49 2.3.1. Diren Deerini Etkileyen Faktrler ........................................................ 50 2.3.2. Diren Renk Kodlar ................................................................................ 53 2.3.3. Diren Deerinin llmesi..................................................................... 54 2.4. Elektrik Akm ve Gerilimi ............................................................................. 56 2.4.1. Elektrik Akm.......................................................................................... 56 2.4.2. Doru Akm.............................................................................................. 58 2.4.3. Elektrik Potansiyeli ve Gerilim ................................................................ 58 2.4.4. Akmn ve Gerilimin Yn ...................................................................... 59 2.4.5. Gerilim lme.......................................................................................... 61 2.4.6. Akm lme ............................................................................................. 65 2.5. Ohm Kanunu ................................................................................................... 68 2.5.1. Ohm Kanunuyla Gerilim Hesaplama ....................................................... 69 2.5.2. Ohm Kanunuyla Akm Hesaplama .......................................................... 69 2.5.3. Ohm Kanunuyla Diren Hesaplama......................................................... 71 2.6. ve G.......................................................................................................... 71 2.6.1. ............................................................................................................... 71 2.6.2. G ........................................................................................................... 72 2.6.3. G lme................................................................................................ 72 UYGULAMA FAALYET................................................................................... 74 LME DEERLENDRME............................................................................... 79 RENME FAALYET3 ...................................................................................... 81 3. ALTERNATF AKIM............................................................................................ 81 3.1. Alternatif Akm ile Doru Akm Arasndaki Farklar...................................... 81 3.2. Alternatif Akmn Elde Edilmesi..................................................................... 82 3.3. Alternatif Akmda Kullanlan Terimler........................................................... 84 3.3.1. Alternans .................................................................................................. 84 3.3.2. Periyot ...................................................................................................... 84 3.3.3. Frekans ..................................................................................................... 85 3.4. Alternatif Akm ve Gerilimin Deerleri.......................................................... 85 3.4.1. Ani Deer ................................................................................................. 85 3.4.2. Maksimum Deer..................................................................................... 86 ii

3.4.3. Ortalama Deer ........................................................................................ 86 3.4.4. Etkin Deer .............................................................................................. 86 3.5. Sinzoidal Akmn Vektrlerle Gsterilmesi .................................................. 87 3.5.1. Faz ............................................................................................................ 87 3.5.2. Sfr Faz .................................................................................................... 88 3.5.3. leri Faz .................................................................................................... 89 3.5.4. Geri Faz .................................................................................................... 89 3.5.5. Faz Fark................................................................................................... 90 3.6. Alternatif Akm ve Gerilimi llmesi .......................................................... 91 3.6.1. Analog Avometre ile Akm ve Gerilim lme ........................................ 92 3.6.2. Dijital Avometre ile Akm ve Gerilim lme.......................................... 93 3.6.3. Frekansmetre ............................................................................................ 94 3.6.4. Osilaskop.................................................................................................. 98 UYGULAMA FAALYET................................................................................. 107 LME VE DEERLENDRME....................................................................... 113 MODL DEERLENDRME ................................................................................ 115 CEVAP ANAHTARLARI....................................................................................... 116 KAYNAKA ........................................................................................................... 118

iii

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK 522EE0243 Biliim Teknolojileri Alan Ortak Doru Akim ve Alternatif Akim Devreleri Bu modl, doru akm ve alternatif akm devreleri kurup bu devrelerin elektriksel lmlerini yapabilme becerilerinin kazandrld bir renme materyalidir. 40/32 n koulu yoktur Doru akm ve alternatif akm devreleri kurmak. Genel Ama: renci, bu modl ile gerekli ortam salandnda; i gvenlii kurallarna uygun ekilde doru ve alternatif akm devreleri kurarak devre zerindeki lmleri, l aletine zarar vermeden ve hatasz olarak yapabilecektir. Amalar: 1. lme ilemlerini yapabilecektir. 2. Doru akm devresi kurabilecektir. 3. Alternatif akm devresi kurabilecektir. Ortam: Elektrik - Elektronik laboratuvar, iletme ortam. Donanm (Ara-gere, ekipman ve koullar) Projeksiyon, analog/dijital l aletleri, elektrik kablolar, eitli byklk ve eitlerde diren, kondansatr, bobin, diyot, transistr, mantksal devre elemanlar. Modl iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra verilen retici sorular ile rendiiniz bilgileri pekitirecek ve kendinizi deerlendireceksiniz. Modl sonunda ise lme arac (oktan semeli test, doruyanl testi, boluk doldurma vb.) kullanarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek kendinizi deerlendireceksiniz.

MODLN AMACI

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

LME VE DEERLENDRME

iv

GR GR
Sevgili renci, Alternatif Akm Devreleri modl ile endstriyel otomasyon teknolojileri alannda gerekli olan elektrik devre analizi ve devre elemanlarnn zelliklerine ynelik bilgi ve teknolojiye ait temel yeterlikleri kazanacaksnz. Gnlk hayatta ska kullandmz alternatif akm, doru ve gvenli bir ekilde kullanabileceksiniz. Ayrca alternatif akma ait elektriksel byklkleri (akm, gerilim, g, enerji ve frekans) ve bu byklklerin aralarndaki ilikileri kavrayacaksnz. Bu modl baarl bir ekilde tamamladnzda Biliim Teknolojileri alannda alternatif akma iliki problemleri zebilecek, her gn i yerinizde ve evinizde karlatnz sorunlar ok rahat zebileceksiniz. Doru Akm Devreleri modl ile endstriyel otomasyon teknolojileri alannda gerekli olan doru devre analizi ve devre elemanlarnn zelliklerine ynelik bilgi ve teknolojiye ait temel yeterlikleri kazanacaksnz. Gnlk hayatta ska kullandmz doru akm, doru ve gvenli bir ekilde kullanabileceksiniz. Ayrca doru akma ait elektriksel byklkleri (akm, gerilim) ve bu byklklerin aralarndaki ilikileri kavrayacaksnz. Bu modl baarl bir ekilde tamamladnzda endstriyel otomasyon teknolojisi alannda doru akmla ilgili problemleri ok rahat zebileceksiniz.

RENME FAALYET1 RENME FAALYET -1


AMA
Deiik tipteki avometrelerle (multimetrelerle) gerekli blm ve kademe ayarlarn yapp uygun balant eklini kurarak akm, gerilim, diren, endktans ve kapasite deerlerini hatasz ve tekniine uygun olarak lebileceksiniz.

ARATIRMA
Avometrelerin yap, ekil ve eitlerini aratrarak bir rapor haline getiriniz.

1. LME VE L ALETLER
1.1. Elektrik Kazalarna Kar Korunma ve lk Yardm
1.1.1. Ksa Devre
Ksa devre; krmz, sar, mavi, ntr ve toprak hatlarnn en az ikisinin birbirine temas ederek elektriksel akmn bu yolla devresini tamamlamasdr. Elektrik akm tayan devrelerde ksa devre olmas olaandr. zellikle yksek gerilim ihtiva eden sistemlerde mmkndr. Byle bir durum ok byk tehlikeler arz eder. Bugn gerek sistemi, gerekse sistemde grev yapan elemanlar korumak iin eitli nlemlerin alnmas balca yaptrmlar arasna girmitir.

1.1.2. Sigortalar
Alternatif ve doru akm devrelerinde kullanlan cihazlar ve bu cihazlarda kullanlan iletkenleri, ar akmlardan koruyarak devreleri ve cihaz hasardan kurtaran elamanlardr. Sigortalar; evlerde, elektrik santrallarnda, endstri tesislerinde kumanda panolarnda, elektrikle alan btn aletlerde kullanlr.

1.1.3. Topraklama
Binann elektrik sistemi kurulurken binann dnda topraa belirli bir byklkte bir bakr ubuk veya bakr levha gmlr. Bu bakr ubua bal bir kablo, binann giriindeki faz ve ntrn binaya ilk girdii ana elektrik kutusuna kadar getirilir. Bu noktadan itibaren tm binaya, tm dairelere bir faz, bir ntr ve bir de toprak hatt gider. Toprakl prizlerde ortadaki iki delik faz ve ntr' e bal iken, d taraftaki metal kntlar da toprak hattna balanr.

1.1.4. Yaltm 1.1.4.1. Koruyucu Yaltma


Normalde gerilim altnda olmayan, ancak yaltm hatas sonucu elektriklenebilen paralarn izoleli yaplmasdr. Elektrik ilerinde kullanlan penseler, kargaburunlar, tornavidalar ve benzer el aletleri uygun ekilde yaltlm; yadanlklarn, sprgelerin, fralarn ve dier temizlik aralarnn saplar akm geirmeyen malzemeden yaplm olmaldr.

1.1.4.2. zerinde Durulan Yerin Yaltlmas


Yerleri deimeyen sabit elektrikli makine ve aralarla, elektrik panolarnn taban alanna tahta zgara, lastik paspas vb. konulmak suretiyle yaplan bir korunma nlemidir. Bu korunma nlemi, herhangi bir elektrik kaanda insan topraa kar yaltt iin elektik arplmas gereklemez.

1.1.5. Elektrik Kazalarna Kar Alnacak Tedbirler


Elektrik tesislerinde, evlerimizde, i yerlerimizde yaplan hatalar ve yldrm dmesi sonucunda insan hayat ile ilgili elektrik arpmas ve yanklar meydana geldii gibi yangnlar da ba gsterebilir. Bunlara kar ani ve etkili tedbirler almak suretiyle zararlar en dk seviyede tutulabilir.

1.1.6. Elektrik arpmalarna Kar lk Yardm Tedbirleri


zerinden elektrik akm geerek elektrie arplan bir kimse, komaya girmise tekrar hayata kavuturmak iin vakit kaybetmeden aadaki ilk yardm tedbirleri uygulanr: Kazazedenin elektrik arpmasna maruz kald hatal akm devresi derhal kesilir; bunun iin duruma gre fi prizden ekilir, anahtar alr veya sigorta karlr. Eer akmn derhal kesilmesi mmkn olmazsa elektrik alan, kuru bir tahta paras, bir baston veya benzeri, kolayca tedarik edilebilecek yaltkan bir cismin aracl ile kazazededen uzaklatrlr. Eer elektrik tesislerinin uzaklatrlmas mmkn olmazsa, bu taktirde kazazede, elbisenin kuru olan ksmlarndan ekilerek veya kazazedeyi kuru bir bez veya elbise paras ile tutarak gerilimin altnda bulunan tesis ksmndan uzaklatrlr. Bu esnada yardm eden kimselerin de ayn zamanda elektrik arpmasna maruz kalmamalar iin kazazedenin el, kol, ayak veya bacak gibi plak vcut ksmlarndan tutarken ayn zamanda topraklanm maden ksmlara temas etmemeye ve iletken zemine basmamaya dikkat etmeleri gerekir. Komaya girmi olan kazazedenin elbiselerini kartmak iin zaman kaybetmeden derhal suni teneffs uygulanr ve bu ie olumlu sonu alnncaya kadar uzun zaman devam edilir. Kazazedenin ldne kesin olarak kanaat

getirilmeden, mesela lm morluu ba gstermeden veya k tutulduunda gz bebeklerinde daralma olduu srece suni teneffse nihayet verilmemelidir. Bir taraftan suni teneffs yaptrlrken dier taraftan da hastaneye veya en yakn ilk yardm merkezine telefon ederek shhi yardm istenmeli ve ambulans arlmaldr. Kazazede, amblansla hastaneye nakledilirken dahi bir taraftan oksijen verilirken dier taraftan derhal suni teneffse devam edilmelidir. Kazazedeye suni teneffs yaptrmak iin gelitirilmi cihazlar vardr. Ancak bunlar hastanelerde ve ilk yardm merkezlerinde bulunduklarndan, bu cihazlar olmadan da suni teneffs yaptrlabilir. Elektrik arpmasnn ba gsterdii yerlerde hibir zaman zel suni teneffs cihazlar bulunmadndan ve esasen bunlar tedarik edinceye kadar hastann bekletilmesine msaade edilmeyip derhal suni teneffse balanmas art olduundan, arasz suni teneffs uygulanmasnn nemi ok byktr. Suni teneffs, nefes alma merkezlerinin dinlenmesini ve rahatlamasn salar; bylece suni teneffs yaptrlan hasta, bir sre sonra kendiliinden nefes almaya balar. Bu sre, icabnda 5 saat veya daha fazla srebilir. Onun iin nbetleerek suni teneffs yaptrabilmek iin birka yardmcnn hazr bulundurulmasnda fayda vardr. Suni teneffs yaptrlacak kazazede, havadar ve rahat bir yere srt st yatrlr. Nefes almay kolaylatrmak iin yakas alr, varsa kravat zlr. Azn, mideden gelen veya azda kalm olan yiyecek artklarndan temizlenmesi ve ayet varsa, takma dilerin karlmas arttr. Dilin geri ekilerek boaz tkamamasna dikkat edilir. Bunun iin dilin daima az iinde serbest olmas salanr.

1.1.7. Yanklara Kar Tedbirler


Byk yank yaralarna pudra dklmez, ya veya merhem srlmez ve sarg yaplmaz. Yank yaralar sadece mikropsuz ve temiz rtlerle rtlr. Kk yank yaralar ancak zel merhemlerle ve antiseptik sarg bezleriyle sarlr. Byk sanayi iletmelerinde ilk yardm iin yetitirilen ekip, gerekli ila ve tedavi aralar ile donatlm olarak yardma hazr bulundurulur.

1.1.8. Yangna Kar Tedbirler


Yalnz elektrik tesisleri sebebiyle meydana gelen yangna kar deil; genel olarak yangn hangi kaynaktan gelirse gelsin btn yangnlara kar evlerde ve i yerlerinde yangn sndrme cihazlar ve yangn sndrmek iin gerekli ara ve gereler daima alr bir durumda hazr bulundurulmal ve personel, yangn sndrme iin eitilmelidir. Yangn, elektrik tesislerindeki bir hatadan kaynaklanmasa dahi ilk tedbir olarak ana anahtar alarak veya ana sigortalar karlarak elektrik tesisleri gerilimsiz braklr. Bylece yangn sebebi ile meydana gelen izolasyon hatalar yznden ksa devrelerin ve yeni yangn ortamnn meydana gelmesi nlenmi olur. Eer yangnn balad bir yerde ayrca bir ahs

elektrie arplmsa veya yank yaras almsa, bu kimse emin bir yere nakledilerek evvela yangn sndrlr ve bundan sonra ilk yardm tedbirleri uygulanr.

1.2. El Takmlar ve Kullanm


1.2.1. Kontrol Kalemleri
Kontrol kalemleriyle devrede enerji ve kaak olup olmad ve cihaz kontrol gibi ilemler yaplr. Bu kontrol ilemleri yaplrken dikkatli olunmaldr. Kontrol kalemleri ile lm yaplrken dik tutulmaldr ve dikkatli olunmaldr. Yan tutulmas veya dikkatsiz lm yaplmas neticesinde ksa devre (faz-ntr, faz-faz akmas) durumu ile karlalabilir. Kontrol kalemlerinin ular hassas olduundan tornavida yerine kullanlmas doru deildir. Tornavida yerine kullanlmas durumunda ular abuk bozulur, ayrca tornavidalar kadar darbelere dayankl olmadklarndan kolay krlrlar. Kontrol kalemi, ancak devrede gerilim olup olmadnn kontrolnde kullanlr.

Resim 1.1: eitli kontrol kalemleri

1.2.2. Pense
letkenleri, kk paralar tutmaya, ekmeye, sktrmaya ve bkerek ekil vermeye yarayan bir alet olan pensenin sap ksmlar izole edilmitir. Elektrikilerin kulland penseler daha kuvvetli olup metal ksma yakn olan blgeye elin temas etmemesi iin kaymay nleyici kntlar yaplmtr. Elektronikilerin kullandklar ise daha kk yapda yayl ve sap ksmnda knt yoktur. Bazlarnda ise az ve sap ksmna ilaveler yaplarak iletken ve sac kesme gibi iler iin de kullanlabilmektedir. Ayrca ayarl pense, papaan pense, dz ve eri segman penseleri ile kerpeten de deiik amalar iin imal edilmi pense gurubunda saylan aletlerdir. Ancak bu aletleri kullanrken elini veya dier parmaklarn kstrmamak iin dikkatli olmak gerekmektedir.

10

Resim 1.2: Pense

1.2.3. Kargaburun
Penseye gre az ksm daha ince ve uzun olmas nedeni ile pensenin samayaca yerlerdeki paralarn tutulmas ve daha kk ldeki bkme, kvrma ve ekillendirme ilerinde kullanlr. Dz ve eri azl olmak zere eitleri vardr.

Resim 1.3: Kargaburun

1.2.4. Yankeski
letkenleri kesmek amacyla kullanlan bu aletin de elektrikiler ve elektronikilerin kullanabilecei ekilde yaplm olanlar vardr. Bunun yannda daha kaln kablolar kesmek iin kablo makaslar kullanlabilir.

Resim 1.4:Yankeski

11

1.3. Elektrik Enerjisi ve zellikleri


Enerji ksaca tanmlamak gerekirse i yapabilme gc ve yeteneidir. Skaler byklktr. Toplamda 8 tane ana enerji tr bulunmaktadr. Bu trler ; potansiyel enerji, kinetik enerji, s enerjisi, k enerjisi, elektrik enerjisi, kimyasal enerji, nkleer enerji ve ses enerjisidir.

1.3.1. Elektrik Enerjisi 1.3.1.1. Elektrik Enerjisinin Tarihesi ve Tanm


Bilim, doann temel yasalarnn aratrlmas ve renilmesi etkinliidir. Teknoloji ise insanln doa iindeki gcn arttrmasna olanak salar. nsanlk binlerce yldan beri, hem doay anlamaya ve kavramaya, hem de onun yasalarna bal kalarak gcn ve etkinliini arttrmaya almtr. Tatan balta yaplmas, atein kefi, ok ve yayn icad, bronz ve demirin kefi ve eritilmesi, tekerlein icad, piramitlerin yapm, hayvanlarn evcilletirilmesi ve byk tarm devrimi, insanln binlerce yl nce salam olduu bilimsel ve teknolojik gelimenin en nemli aamalarndan bazlardr. Ancak bu gelimeler ok uzun tarihsel dnemlerde gerekleebilmitir. Keif ve icatlarn birikmesi, nfusun artmas, ulam ara ve imknlarnn oalmas ve yaznn bulunmasyla, bilimsel ve teknolojik gelimeler de hzlanmaya ve eitlenmeye balamtr. Bir enerji kayna ve arac olarak elektriin pratikteki kullanm, henz yeni saylabilecek modern dnemlere zg olmakla birlikte, elektrik kavramnn ve elektrikle ilgili dnce ve deneyimlerin douu ve geliimi olduka eskidir. Elektrik ve mknats (magnet) szcklerinin kkeni eski Yunancadan gelmektedir. Elektrik szcnn kayna " kehribar " anlamna gelen Yunanca elektron szcdr. Mknats (magnet) szcnn de, mknats talarna olduka sk rastlanan Bat Anadolu'daki Magnesia (bugnk Manisa) blgesinden tredii sanlmaktadr. Ancak elektrik ve manyetizma ile ilgili elimizdeki ilk yazl belgeler eski Yunan filozof Tales'in (M..625-M..545) elektrie ve manyetizmaya ilikin nemli gzlemlerde bulunduu, Aristoteles'in yazlarndan reniyoruz. Bu gzlemlerinde Tales, kehribarn hafif cisimleri ve mknats tann da demiri ekebilme zellii bulunduunu saptamtr. Hatta daha da ileri giderek bu iki tr olay arasnda iliki kurmaya almtr. Romal air Lukretys, De Nerum Natura adl yaptnda mknats tann demir halkalar ekebildiinden sz etmektedir. Elektrik yklerinin art ve eksi olarak belirlenip adlandrlmasn salayan Benjamin Franklin (1706-1790)'dir. Franklin, yapt eitli deneylerin sonucunda elektriin belirli ortamlarda fazla veya eksik llerde bulunabilen bir sv olduu grne vard. Her ikisinde de elektrik eksiklii ya da fazlal bulunan cisimlerin birbirini ittiini, birinde eksiklik dierinde fazlalk olan cisimlerin ise birbirlerini ektiini leri srd. Fazlal art elektrik, eksiklii ise eksi elektrik olarak adlandrd. Leyden iesiyle ilgili deneyleri de srdren Franklin, Leyden iesinden boalan elektriin oluturduu atrtlar ve kvlcmlar ile frtnal havalardaki gk grlts ve imek arasnda bir iliki olmas gerektiini dnd ve 1752'de, frtnal bir havada uurduu bir uurtma ile bir leyden iesini yklemeyi baard. Franklin'in bu deneyden pratik yararlar elde etme ynndeki giriimleri

12

paratonerin bulunmasna giden yolu at. Bu nedenle, yldrma kar bir korunma arac olarak kullanlan ve topraa bal bir metal ubuktan ibaret olan paratonerin gerek yaratcs Franklin'dir. 1782 ylnda Amerika'nn Philadelphia kentinde paratoner kullanan konut says 400' geiyordu. Volta daha sonra buluunu gelitirdi ve tuzlu suyla nemlendirilmi kartonlarla birbirlerinden ayrlm ince bakr ve inko levhalar st ste koyarak hazrlanabilen piller yapt. Volta pili ksa bir sre iinde, zellikle kimya dalnda olmak zere nemli gelimelere yol at. ngiliz kimyac Humphry Davy ( 1778 - 1829 ), 1807 ylnda, zel olarak yaplm gl bir Volta pilini kullanarak bileikler iinden elektrik akmn geirmek suretiyle potasyum ve sodyumu bileiklerinden ayrmay baard. Elektrodinamiin kurucusu olan Ampre ayn zamanda elektrik lme tekniklerini de gelitirdi ve serbeste hareket eden bir inenin yardmyla elektrik akmn len bir aygt yapt. letkenlerden geen elektrik akmna ilikin almalar yapan Alman fiziki Georg Simon Ohm (1789-1854), bir iletkenden geen akmn iletkenin ular arasndaki gerilim ile doru, iletkenin direnciyle ters orantl olduunu buldu. Ohm, gnmzde kendi adyla anlan bu yasay ve onunla ilgili dncelerini 1827 ylnda yaynlad. lk kez deniz fenerlerinde kullanlan ark lambalar daha sonra sokak aydnlatlmasnda da kullanlmaya baland. Bu yndeki ilk uygulama, 1877 ylnda Paris'te Avenue d'Opera caddesinin ark lambalar ile aydnlatlmasdr. Bu uygulama alternatif akmla alan ark lambalar ve enerji kayna olarak da Gramme dinamolar kullanlmt. Benzeri sokak ve iyeri aydnlatma sistemleri daha sonra Avrupa ve Amerika'nn belli bal ehirlerinde de kullanlmaya baland. XIX. yzyln ilk yarsnda ngiltere'de platin flman kullanlan akkor lambalar yaplmt. Ancak lambalarda istenilen dzeyde vakum elde edilemedii iin baarl sonular alnamamtr. Civa pompasnn bulunmasyla yksek vakum salama olanaklar dodu ve bylece daha iyi sonular alnd. Ancak akkor lambann ticari uygulamaya girebilmesini salayan mucit, Amerikal Thomas Alva Edison (1847-1931)'dr. Edison, 1877'de, sesi kaybedip yineleyebilen gramofonu (fonograf) gelitirmiti. ki yl sonra da lamba zerinde almaya balad. En uygun flman maddesinin seimi iin yzlerce deney yaptktan sonra karbon flmanl akkor lamba iin patent bavurunu yapt. yl sonra New York sokaklar artk bu lambalarla aydnlanyordu. Edison yaam boyunca gerekletirdii eitli bulular iin 1093 patent ald. Kimya ve elektrik devrimlerinin balamas iin yaklak bir yzyln daha gemesi gerekmitir. Elektrik devrimi kavramn da Coulomb'un kendi adyla tannan yasasn yaynlad 1785 ile Maxwell'in "Treatise on Electricity and Magnetism (Elektrik ve Manyetizma zerine nceleme) " adl yaptn yaynlad 1873 tarihi arasndaki dnem iin kullanabiliriz. 88 yl sren bu dnemde matematikteki gelimelerle elektrikteki gelimeler arasnda yakndan ilikiler vardr. Bu ilikiye rnek olarak, elektrik ve manyetizmann matematik kuramnn kurulmasnn nclerinden biri olan G. Green'i ve almalarn verebiliriz. [ Bir frncnn olu olan ve kendisi de frnclk yapan Green (1793-1841), hi eitim almakszn kendi kendini yetitirmi ender rastlanan matematikilerden biridir. Elektrikle ilgili tm matematiksel almalar izlemi ve 1828 ylnda "Matematik zmlemenin Elektrik ve Manyetizma Kuramlarna Uygulanmas zerine Deneme" adl makalesini yaynlamt. Bu makalede gelitirilen ve bugn onun adyla anlan Green karllk teoremi ile Green teoremi ve Green ilevleri, elektrik potansiyelinin

13

hesaplanmasnda kullanlan en nemli aralardr. Green, 40 yanda Cambridge niversitesi'ne kaydolmu ve matematik blmn drdnc olarak bitirmiti. ] Elektrik ile matematik arasndaki iliki iin daha zel olarak da unu syleyebiliriz. rnein, Fransz matematiki Pierre Simon Laplace (1749-1827) Laplace Denklemini, Fransz matematiki Joseph Fourier ( 1768 - 1830 ) Fourier Serilerini ve Alman matematiki Carl Friedrich Gauss ( 1777 - 1855 ) vektr hesabnn nemli bir teoremi olan Gauss Teoremini gelitirmi olmasayd, modern elektromanyetizma kuram da gelitirilemezdi.

1.3.1.2. Elektrik Enerjisinin zellikleri


Elektrik enerjisinin dier enerji trlerine dntrlmesi kolaydr. Dier enerji trlerine gre ok uzaklara tanmas ve kullanlmas son derece rahattr. Verimi yksektir. Bir enerji, istenen baka bir enerji trne dntrlrken, ekseriya istenmeyen baka enerji trleri de ortaya kar. Bunlarn arasnda zellikle s enerjisinin byk olmas dikkati eker. stenmeyen bu s enerjisi, yararlanlamad iin yitirilir ve verimi drr. te elektrik enerjisinin sdan baka bir enerjiye dntrlmesinde oluan s enerjisi az olduu iin verimi yksektir. Elektrik enerjisi saysz bir ok paraya ayrlarak kullanlabilir. rnein: Bir elektrik santralnda kazanlan elektrik enerjisi, enerji tama hatlaryla byk kentlere gtrlmekte ve orada saysz konut ve i yerlerine datlarak kullanlmaktadr. Elektrik enerjisi bulunduu yerin ekonomik, sosyal ve kltrel dzeylerini hzla ykseltir ve kendisine kar duyulan gereksinmenin artmasna gene kendisi neden olur. Elektrik enerjisi toplumlarn ekonomik, sosyal ve kltrel ynlerden kalknmasn salayan ve ada uygarln en nemli aralarndan biri durumundadr. Son 50 yl iinde ba dndrc bir hzla ilerleyen teknolojideki geliimler ve hatta bir ev kadnnn eli altna bir makinann verilmesi (rnein amar makinesi) elektrik enerjisi sayesinde olanakl olmutur.

Elektrik enerjisinin belirtilen bu ve bunlara benzer avantajlar ve iyi ynleri yan sra sakncal ynleri de vardr. Bunlarn banda elektrik enerjisinin depo edilemeyen bir enerji tr olmas gelir. Nitekim elektrik enerjisi retildii anda kullanlmak zorunluluundadr. Bundan dolay retim ile tketim arasnda devaml bir dengenin bulunmas gerekir. Ayrca retim sisteminde bir arza ortaya ktnda, bu sisteme bal saysz abonede hizmetlerin durmasna ya da aksamasna neden olur. Bu nedenle, elektrik enerjisinin retiminde srekli bir devamlln salanmas ve elde byk lde yedek sistemlerin bulundurulmas zorunludur. Elektrik enerjisinin bir baka sakncas da retimine paralel olarak tama ve datm iin zel dzenlere kesinlikle gereksinme duymasdr. Oysaki, rnein: bir dokuma fabrikas rnlerini tketiciye gtrmek iin zel yollara ve tatlara gereksinme duymaz. Bu grevi herkesin yararland bir yoldan ve bir kamyon ile yapabilir. Buna karn elektrik enerjisinin tama ve datlmas iin projeye ayrca yatrmlarn (rnein: direkler, teller, izolatrler) katlmas zorunlu olmaktadr.

14

Birim zamandaki elektrik enerjisi, elektrik gc olarak tanmlanr. Bu nedenle g ile zamann arpmndan elektrik enerjisi miktar hesaplanabilir. W = P.t W: Elektrik enerjisi [Ws] veya [J] P: Elektrik gc[W] T: Zaman[s] Enerji birimi olarak [Ws] veya [J] kullanlmaktaysa da bazen ifade edilmek istenen enerji miktar ok daha byk olabilmektedir. Gnlk hayatta daha ok [Wh] ya da [kWh] birimleri kullanlmaktadr. Aada enerji birimlerini ve anlamlarn grebilirsiniz.

Tablo 1.1: Enerji birimleri ve anlamlar

rnek 1.4: Evimizde kullandmz 100[W]lk lambay gnde 4 saat yaktmzda 30 gn iin bu lambann harcad toplam enerji miktarn hesaplaynz. zm 1.4 En kolay hesaplama iin kullanlacak birim [Wh]dir. Buna gre: W=100[W]x4[h] x 30= 12000[Wh] (30 gnde harcanan toplam enerji) 1[kWh] = 1000[Wh] W=12000/1000=12[kWh]

(30 gnde harcanan toplam enerji)

Zaman saniye cinsinden kullanrsak enerji miktar [Ws] olarak ifade edilir. t=4[h]=4x60x60[s] W=100[W]x4x60x60[s]=1440000[Ws] (1 gnde harcanan toplam enerji) W=100[W]x4x60x60[s]x30=43200000[Ws] (30 gnde harcanan toplam enerji) 1[Ws]=1[J] W=1440000[J] W=43200000[J]

15

UYGULAMA FAALYET
Bu uygulama faaliyeti ile 220 V AC gerilimde alan deiik gteki lambalarn dijital Avometre ile AC akm ve geriliminin lmn kavrayabileceksiniz. lem Basamaklar neriler

lm iin kullanlacak 220V gerilim deeri insan sal iin tehlikeli olabileceinden uygulamalarnzda ok dikkatli olunmas gerekir.

Transformatrn ve dijital avometrenin ayarlarn kontrol ediniz. Devre emasna gre gereksinim duyulan Btn anahtar ve butonlar lmden alet ve gereleri seerek deney masas nce kapal durumda olmaldr (zellikle zerinde uygun konumda yerletiriniz. output butonu). Gerilim kaynann k gerilimi minimum seviyede olmaldr. Devre emasna gre kablolarla balantlar yapnz. Balantlar ve ayarlar btn grup Dijital avometrenin seici anahtarn AC yeleri tarafndan kontrol edildikten sonra durumuna getiriniz ve lm kademesini retmeninizi arnz. 300Vtan daha byk bir deere getiriniz. Gerilim kaynan altrnz ve k geriliminin 0V olup olmadn kontrol ediniz. Output butonuna basnz ve k gerilimini ayar dmesi yardmyla ykseltiniz. k gerilimi istenen deerine gelinceye kadar devrede beklenmeyen bir durum olup olmadn kontrol ediniz. lm sonularn kaydediniz. Output butonuna basarak k geriliminin 0V olmasn salaynz. Lambay deitirip lm ilemlerini tekrar ediniz. Her iki durum iin direnleri hesaplaynz.

16

Bu uygulama faaliyeti ile paralel balantda hangi lambann parlak yanabileceini anlayabileceksiniz. lem Basamaklar neriler Deneyden nce hangi lambann daha parlak yandn (veya daha fazla enerji harcadn) dnnz. Nedenini aklaynz. Dncelerinizi grup yeleriyle paylanz. Daha sonra yaptnz gerilim ve akm lmleriyle dncelerinizi karlatrnz. Gerilim kaynann ve dijital avometrenin ayarlarn kontrol ediniz. Devre emasna gre gereksinim duyulan Btn anahtar ve butonlar lmden alet ve gereleri seerek deney masas nce kapal durumda olmaldr (zellikle zerinde uygun konumda yerletiriniz. output butonu). Transformatrn k gerilimi minimum seviyede olmaldr. Devre emasna gre kablolarla balantlar yapnz. Balantlar ve ayarlar btn grup Dijital avometrenin seici anahtarn AC yeleri tarafndan kontrol edildikten sonra akm durumuna ve lm kademesini retmeninizi arnz. maksimum akm durumuna ayarlaynz. Gerilim kaynan altrnz ve k geriliminin 0V olup olmadn kontrol ediniz. Output butonuna basnz ve 220 V oluncaya kadar gerilimi kademe kademe ykseltiniz. Bu ilemi yaparken devrede beklenmeyen herhangi bir durum olup olmadn kontrol ediniz (zellikle dijital AVOmetre deerleri). lm sonularn kaydediniz. Output butonuna basnz. Gerilim ayar dmesini minimum seviyeye getiriniz. Parlak yanan lambann gc ......[W] . Yandaki tablo iin hesaplamalar yapnz.

17

Bu uygulama faaliyeti ile seri balantda hangi lambann parlak yanabileceini anlayabileceksiniz. lem Basamaklar neriler Deneyden nce hangi lambann daha parlak yandn (veya daha fazla enerji harcadn) dnnz. Nedenini aklaynz. Dncelerinizi grup yeleriyle paylanz. Daha sonra yaptnz gerilim ve akm lmleriyle dncelerinizi karlatrnz. Transformatrn ve dijital AVOmetrenin ayarlarn kontrol ediniz. Devre emasna gre gereksinim duyulan Btn anahtar ve butonlar lmden alet ve gereleri seerek deney masas zerinde nce kapal durumda olmaldr (zellikle uygun konumda yerletiriniz. output butonu). Transformatrn k gerilimi minimum seviyede olmaldr. Devre emasna gre kablolarla balantlar yapnz. Balantlar ve ayarlar btn grup Dijital avometrenin seici anahtarn AC yeleri tarafndan kontrol edildikten durumuna getiriniz ve lm kademesini 300 sonra retmeninizi arnz. V tan daha byk bir deere getiriniz. Transformatr altrnz ve k geriliminin 0V olup olmadn kontrol ediniz. Output butonuna basnz ve 220V oluncaya kadar gerilimi kademe kademe ykseltiniz. Bu ilemi yaparken devrede beklenmeyen herhangi bir durum olup olmadn kontrol ediniz (zellikle dijital avometre deerleri). lm sonularn kaydediniz. Output butonuna basnz. Gerilim ayar dmesini minimum seviyeye getiriniz. Parlak yanan lambann gc .......[W]. Yandaki tablo iin hesaplamalar yapnz.

18

1.4. letkenler, Yaltkanlar ve Yar letkenler


Elektrik enerjisinin iletim durumlarna gre maddeler e ayrlr. Bunlar basit olarak tanmlayacak olursak; Elektrik ileten tm maddelere letken, elektrik iletmeyen maddelere yaltkan, elektrik iletkenlii bakmndan, iletken ile yaltkan arasnda kalan maddelere ise yar iletken denir. Bir maddenin elektrik enerjisine kar gstermi olduu tepki o maddenin atom yapsna bal olarak deimektedir.

1.4.1. letkenler
Bir maddenin iletkenliini belirleyen en nemli faktr, atomlarnn son yrngesindeki elektron saysdr. Bu son yrngeye "Valans Yrnge" zerinde bulunan elektronlara da "Valans Elektron" denir. Valans elektronlar atom ekirdeine zayf olarak baldr. Valans yrngesindeki elektron says 4 'den byk olan maddeler yaltkan 4 'den kk olan maddeler de iletkendir. rnein bakr atomunun son yrngesinde sadece bir elektron bulunmaktadr. Bu da bakrn iletken olduunu belirler. Bakrn iki ucuna bir elektrik enerjisi uygulandnda bakrdaki valans elektronlar g kaynann pozitif kutbuna doru hareket eder. Bakr elektrik iletiminde yaygn olarak kullanlmaktadr. Sebebi ise maliyetinin dk olmas ve iyi bir iletken olmasdr. En iyi iletken altn, daha sonra gmtr. Fakat bunlarn maliyetinin yksek olmas nedeniyle elektrik iletiminde kullanlmamaktadr. letkenlerin balca zellikleri: Elektrik akmn iyi iletirler. Atomlarn d yrngesindeki elektronlar atoma zayf olarak baldr. Is, k ve elektriksel etki altnda kolaylkla atomdan ayrlrlar. D yrngedeki elektronlara Valans Elektron denir. Metaller, baz sv ve gazlar iletken olarak kullanlr. Metaller, sv ve gazlara gre daha iyi iletkendir. Metaller de, iyi iletken ve kt iletken olarak kendi aralarnda gruplara ayrlr. Atomlar 1 valans elektronlu olan metaller, iyi iletkendir. Buna rnek olarak, altn, gm, bakr gsterilebilir. Bakr tam saf olarak elde edilmediinden, altn ve gme gre biraz daha kt iletken olmasna ramen, ucuz ve bol olduundan, en ok kullanlan metaldir. Atomlarnda 2 ve 3 valans elektronu olan demir (2 d elektronlu) ve alminyum (3 d elektronlu) iyi birer iletken olmamasna ramen, ucuz ve bol olduu iin gemi yllarda kablo olarak kullanlmtr.

1.4.2. Yaltkanlar
Yaltkan maddelerin atomlarnn valans yrngelerinde 8 elektron bulunur. Bu tr yrngeler doymu yrnge snfna girdii iin elektron alp verme gibi bir istekleri yoktur.

19

Bu sebeple de elektrii ilemezler. Yaltkan maddeler iletken maddelerin yaltmnda kullanlr. Yaltkan maddelere rnek olarak tahta, cam ve plastii verebiliriz. sterseniz bu rnekleri arttrabilirsiniz. Elektrik akmn iletmeyen maddelerdir. Bunlara rnek olarak cam, mika, kt, kauuk, lastik ve plastik maddeler gsterilebilir. Elektronlar atomlarna sk olarak baldr. Bu maddelerin d yrngedeki elektron saylar 8 ve 8 'e yakn sayda olduundan atomdan uzaklatrlmalar zor olmaktadr.

1.4.3. Yar letkenler


Elektrik akmnn bir deere kadar akmasna izin vermeyen bu deerden sonra sonsuz kk diren gsteren maddelerdir. Yar iletkenler periyodik cetvelde 3. ve 5. gruba girerler. Bu demektir ki son yrngelerinde elektron alcl veya vericilii iletkenden fazla yaltkandan daha azdr. letkenler: Pt, Ni, Au, Cu, Al, Fe, Yaltkan: Ebonit, Cam, Tahta, Su, Yar iletkenler: S, Ge, Br, Al, In(indiyum),

ekil 1.1: Yer durumu

Ksmen Dolu bant ile iletkenlik eridi akmsa iletken olurlar.

ekil 1.2: Band yer durumu

Dolu Bant ile Balama eridi birbirine yaklat zaman iletken hale gelir. Eer yar iletkenlere belirli bir gerilim uygulanrsa Yasak Enerji Aral yok edilir ve balama eridi ile iletkenlik band bitiir ve iletkenleir. Yar iletkenlerin balca u zellikleri vardr: letkenlik bakmndan iletkenler ile yaltkanlar arasnda yer alrlar, Normal halde yaltkandrlar.

20

Ancak s, k ve magnetik etki altnda brakldnda veya gerilim uygulandnda bir miktar valans elektronu serbest hale geer, yani iletkenlik zellii kazanr. Bu ekilde iletkenlik zellii kazanmas geici olup, d etki kalknca elektronlar tekrar atomlarna dnerler. Tabiatta basit eleman halinde bulunduu gibi laboratuarda bileik eleman halinde de elde edilir. Yar iletkenler kristal yapya sahiptirler. Yani atomlar kbik kafes sistemi denilen belirli bir dzende sralanmtr. Bu tr yar iletkenler, yukarda belirtildii gibi s, k, etkisi ve gerilim uygulanmas ile belirli oranda iletken hale geirildii gibi, ilerine baz zel maddeler katlarak ta iletkenlikleri arttrlmaktadr. Katk maddeleriyle iletkenlikleri arttrlan yar iletkenlerin elektronikte ayr bir yeri vardr. Bunun nedeni Tablo 1.5 'de grld gibi, elektronik devre elemanlarnn retiminde kullanlmalardr.

1.5. lme
lme: Her hangi bir bykln kendi cinsinden tanml bir birimle karlatrma ilemidir. Ancak, lmenin yaplmas iin, llmek istenen bir byklk, o byklkle ilgili tanmlanm bir standart birim ve o standarda uygun bir lme cihaznn bulunmas gerekir. rnein llmek istenen byklk bir uval patatesin miktar ise, ktle birimi ilgili bir standart ve o standarda uygun yaplm bir tart cihaznn olmas gerekir. Ktle birimi kg ve tart aleti de kantar olarak bilinmektedir. Bir uval patates denildiinde, patatesin miktar yeterince ak deildir. Burada miktar, uvaln byklne ve doluluk oranyla deiebilmektedir. 50 kilogram patates denildiinde uvaldaki patatesin arl net bir ekilde belirtilmi olup uvaln bykl veya doluluu ile artk yorum yapmaya gerek kalmaz. Her meslek dalnn iinde lme ilemi vardr. Elektrik-elektronik alanndaki lmeler pozitif bilimin bir dal olan fizik biliminin iinde yer alr. Elektrik-elektronik alanndaki lme uygulamalar Elektrik Mhendislii ad altnda yrtlmektedir. Elektrik Mhendisliinin ilk gzlemsel deneyi iin srtnme ile elektriklenme olay rnek verilebilir. Statik elektrik yk ve elektrostatik alan kavram C.A.Coulomb tarafndan ifade edilen Coulomb Kanunu " ile aklanmaktadr. Elektrik ykleri arasndaki itme ve ekme kuvvetlerinin llmesine ait deney olarak kabul edilir. Kantitatif (nicelik ) lmeyi ilk olarak elektrik devresine uygulayan bilim adam G.S. Ohm olarak bilinir. 1827 ylnda yapt aklamada bir direncin ularna uygulanan elektrik kuvveti veya basnc sonucunda bu direnten geecek elektrik akm, direncin bykl ile ters orantldr eklindedir. ( Daha sonra bu ifade Ohm Kanunu olarak kabul edildi.)

21

O gnlerde elektrik kuvveti veya basnc, elektrik akm ve diren tanmlanmam olduklarndan bir direnten geen akmn bykl basit bir l aleti olan Tangent Galvanometresi ile llyordu. Tangent Galvanometresi , bir bobin ve zerinde bir gstergeden ibaretti. Elektrik alannda yaplan almalarn artmas sonucunda bu alandaki deneyleri de arttrmtr. Deneyler arasnda bilgi transferinin ortaya kmas zerine bu transferin, ancak nceden tanm yaplm birimler zerine olabilecei dnlm ve birim (unit ) kavram zerinde durularak lmenin tanm yaplmtr. Buna gre lme: llecek byklkte, daha nceden tanm yaplan bir birimin tekrarlanma saysdr. lmenin nemi

Bizim amzdan elektrik devrelerinde meydana gelen olaylar kolaylkla anlalm olur. lmeler, cihazn onarmnda, arza yerlerinin bulunmasnda veya bir elektrik devresindeki hattan geecek akm miktarn bilmek ve ona gre iletken tayin edilmesinde yardmc olur. Sonu olarak elektrik, elektronik ile ilgili her konuda bir eyler ifade edebilmemiz lmenin bir neticesi olacaktr. lme, bugn gndelik hayatmzda oka kullandmz bir ilem olup uzunluu metre, arl kilogram, scakl santigrat ve sv hacimlerini litre ile lmekteyiz. Herhangi bir uzunluk miktar llrken dnyada herkes tarafndan kabul edilen 1 metrelik uzunluun llecek uzunluk ierisinde ne kadar bulunduunun karlatrlmas yaplr. Dier tm lme ilemlerinde mantk ayndr. Gnlk hayatta lm yapmak ve herhangi bir bykl, o bykln birimi ile karlatrmak ilemi ile farknda olarak veya olmadan ou kez karlap lme yapmadan birok ilemlerimizi sonulandramamaktayz. Alacamz rn standart birimi ile karlatrp miktarn ve fiyatn tespit etme ihtiyac, lme ilemini zorunlu klan bir faktrdr. Elektriksel byklklerinin llmesi, yani kendi birimi ile karlatrmasn da zorunlu klan faktrler mevcuttur. Bunlar: Harcanan elektrik enerjisini lmek, alcnn alma standartlarna uygun elektriksel byklkler ile alp almadn kontrol ederek srekli ve kesintisiz almay salamak, llen elektriksel bykln deerine gre istenmeyen durumlar iin nlem almak, elektrik ve elektronik elemanlarnn salamlk kontroln yapmak, devre veya devrelerde arza tespiti yapmak ve enerji olup olmadn kontrol etmek bu zorunluluu meydana getiren faktrlerden bazlardr. lme Tanmlar :

En olaan lme ilemi ayn cinsten iki bykln karlatrlmasdr. Bazen de iki yada daha ok farkl cinsten byklk birbirinin cinsinden hesaplanr, evrilir. te bu evirmeleri, hesaplamalar yapmak veya lme sonucunu saysal olarak deerlendirebilmek iin, herkesin kabul ettii belirli bir birim alnr. Setiimiz fiziksel bykle, bir birim ile lme ve o byklk iinde o birimden ka tane bulunduunu gsteren "l says" elde edilir.

22

Bu sayya, birimi ile "ls" denir ve her zaman l says yazlrken yannda birimi olur. rnein "kapnn boyu 1,90m" dir. Burada l says 1,90 'dan oluan anlaml rakamyla verilmitir. Ve kapnn boyu 1,885 m. ile 1,905 m. arasndadr. Bu lme sonucundaki mutlak hata snr yani gerek deer ile llen deer arasnda olabilecek fark 0,005 m. = 0,5 cm.'dir. Bu tanma bal olarak bir de "bal hata snr" vardr. Mutlak hata snr, llen deere blnmesiyle bulunur. rnein; 1,6 V ile 1,60 V gerilimleri arasndaki fark nedir? Fark birisinde 6 rakamndan sonra gelecek rakam bilinmektedir ve bunun sonucu olarak birinde mutlak hata snr 0,05 V birinde 0,005 V 'tur ve bu da bal hata snrn deitirir. Birinin %3 iken dierinin %0,3 'tr. Grld gibi bal hata snr kldke artar. lm yapmak iin analog veya saysal aletler kullanrz. nk kendi duyu organlarmz en fazla titreim says, uzunluk ve a karlatrmas yapabilir. Analog lme ilemlerinde, llmesi gereken byklk ya bir aya yada uzunlua evrilir ve bu gzlenir. Gstergenin dnme as gsterge altndaki bir skalann a lei ile karlanr. Gstergenin altndaki blmlenmi aya skala lei veya iskele denir. Dijital lme ilemleri ise biraz farkldr. llmek istenen bykln ierisinde o bykln yeteri kadar kk belirli kuontlarndan ka tane bulunduu ok kere bir elektronik saycyla saylarak gsterilir. Yani, llecek byklk herhangi bir titreimli olayn titreim saysna evrilir ve bu titreim says uygun bir sayc ile saylarak gzlenir. Fiziksel byklklerin llmesinde, her byklk iin bir l birimi kullanld gibi, elektriksel byklklerin llmesinde de elektriksel birimler kullanlr.

1.6. Elektrik l Aletlerinin Tantlmas


1.6.1. Gsteren l Aletleri
Bu l aletleri ltkleri elektriksel bykln o andaki deeri skalasndan veya gstergesinden gsteren, baka bir lme geildiinde eski deeri kaybedip yeni lm deerini gsteren l aletleridir (Resim 1.1). Bu l aletlerinin ltkleri deerleri geriye dnk kendi belleine kaydetme zellii yoktur, ancak son zamanda gsteren l aletlerinde l aletleri ile bilgisayar arasnda yaplan balant ve bilgisayara yklenen yazlm ile bu l aletlerinin istenen gn, saat ve dakikada kaydettikleri deerler bilgisayar ortamnda grntlenebilmektedir.

23

Resim 1.5: Gsteren l aletlerine rnekler

1.6.2. Kaydedici l Aletleri


Kaydedici l aletleri, llen bykln deerini zamana bal olarak grafik kad zerine izerek kayt ederler (Resim 1.2). Bu l aletlerinde geriye dnk llen deerlerin okunmas ve incelenmesi mmkndr. Bu tip l aletleri genellikle elektrik santrallerinde retilen enerjinin takibi iin kullanlr.

Resim 1.6: Kaydedicili l aletlerine rnekler

1.6.3. Toplayc l Aletleri


Toplayc l aletleri, ltkleri elektriksel byklk deerini zamana bal olarak toplarlar (Resim 1.3). Bu l aletlerinin ekrannda okunan deer, lme balad andan itibaren lt deerdir. Yani lt deeri bir nceki deerin stne ilave ederek lm yaparlar. Enerji kesildiinde llen deer sfrlanmaz. Elektrik sayalar bu tip l aletlerine verilebilecek en iyi rneklerden biridir.

Resim 1.7: Toplayc l aletlerine en iyi rnek sayalardr

24

1.6.4. Bellekli (Hafzal) l Aletleri


l aletleri ltkleri deerleri anlayabilmemiz iin farkl ekillerde gstergeler kullanrlar. Sabit mknatsl l aletlerinde llen deeri gstermek iin ibrenin alt ksmna yerletirilmi olan ve zeri izgiler ve saylarla blmelenmi, iaretlenmi olan bir skala kullanlmaktadr. Dijital l aleti olarak nitelendirilen l aletlerinde ise bu ilem iin sonucu bize saysal olarak gsteren dijital bir ekran (7segment display veya LCD ekran gibi) kullanlmaktadr. Osilaskoplar veya spektrum analizrler gibi gelimi ve ileri seviye cihazlarda ise llen deeri gstermek iin CRT (katot nl tp) veya gnmzde renkli LCD ekranlar kullanlmaktadr. Ayrca baz l aletlerinde llen byklkler veya sinyaller eitli ekillerde ilendikten sonra istenirse daha sonra tekrar incelemek veya baka lmlerle karlatrmak amac ile kaydedilebilmektedir. Kaydetme ilemi l aletinin zelliine gre l aletinin kendi i hafzasna yaplabilecei gibi, baz lm aletleri zerinde kayt ilemleri iin disket yuvalar bulunmakta ve kaytlar disketlere yaplabilmektedir. Gnmzde l aletleri, anlattmz birok zellii (lme, sinyal ileme, gsterme, kaydetme, karlatrma) bir arada bulundurmaktadr. Bu tip l aletleri entegre bir yapya sahiptir. rnein gelimi bir osilaskop zerinde hem sinyaller gsterilmekte, hem sinyallerin genlik ve frekanslar izlenebilmekte, hem de bu sinyaller kaydedilebilmektedir. Saysal l aletlerinde saysal olarak sinyal ileme, sinyallerin bir say dizisi ile temsil edilmesi ve ilerindeki zel bilgilerin eitli ilemlerle kartlmasdr. Bu tip ilem yapabilen l aletleri ile saysal sinyaller ve sistemler zerinde simlasyonlar ve deneyler yaplabilmektedir. Osilaskop veya spektrum analizr bu tip bir l aletidir.

1.6.5. l Aletlerine Ait Semboller ve Anlamlar


Elektrik elektronik alannda en ok kullanlan l aletleri aada belirtilmitir. Bu l aletlerinin tamamnn dijital ve analog modelleri mevcuttur. Bu l aletleri ve lt byklklere ksaca deinelim; Ampermetre: Doru veya alternatif akm devrelerinde alcnn ektii akm len l aleti olup devreye seri balanr. Ampermetreler (A) harfi ile belirtilir.

Voltmetre: Doru ve alternatif akm devresinin ya da devreye bal bir alcnn ularndaki gerilim deerini lmeye yarayan l aleti olup devreye paralel balanr. Voltmetreler (V) harfi ile belirtilir.

Lcrmetre: Elektrik devrelerinde deiik amalar iin kullanlan ve alc olarak grev yapan diren, bobin ve kondansatrn; diren, endktans ve kapasite

25

deerlerini len l aletleridir. Lcrmetre ile doru lm yapabilmek iin uygun kademe seimi yaplmaldr.

Wattmetre: Doru ve alternatif akm devrelerinde alclarn ektikleri elektriksel gc len aletleridir. Wattmetreler akm ve gerilim bobinlerine sahip olup akm bobini devreye seri, gerilim bobini devreye paralel balanr. G hesaplamalarda (P) harfi ile ifade edilir.

Frekansmetre: Alternatif akm devrelerinde elektrik enerjisinin frekansn len aletlerdir. Frekansmetreler devreye paralel balanr ve (Hz) eklinde ifade edilir.

Multimetre: Elektrik veya elektronik devrelerinde akm, gerilim, diren, frekans endktans ve kapasite lm yapar. Bunlarn yan sra elektronik elemanlarn salamlk kontrol ve u tespiti ilemleri yapabilen tmleik l aletleridir.

Osilaskop: Elektrik ve elektronik devrelerinde akm ve gerilimin deeri, frekans ve faz fark lmlerini dijital veya analog ekranda grafiksel olarak gsteren aletlerdir.

Elektrik Sayac: Elektrik devrelerinde alclarn harcad elektrik enerjisini, yani harcanan g ile zaman arpmn len l aletleridir. sayalarda akm ve gerilim bobini olmak zere iki bobin bulunur. Akm bobini devreye seri, gerilim bobine devreye paralel balanr.

26

1.7. l Aletlerine Ait Terimler


1.7.1. Doruluk Derecesi
l aletlerinin hibiri yzde yz doru lm yapamaz. Her l aletinin mutlaka belirli bir hata pay vardr. Bir l aletinin yapaca en byk hata, imalat firma tarafndan l aletinin zerine yazlarak belirtilir. Belirtilen bu hata miktarnn l aletinin lme snrnn almad srece geerli olduu unutulmamaldr. Ayrca aletin kullanm frekans, g katsays, llen akmn dalga ekli, lm yaplacak ortamdaki scaklk miktar, l aletinin kullanm ekline uygun kullanlmamas (yatay veya dikey) aletlerin lme hatasn artran faktrlerdir. lme hatasnn az veya ok olmas, l aletinin doruluk derecesini gsterir. l aletleri doruluk derecesine gre 0,1-0,2-0,5-1- 1,5-2,5 olmak zere alt snfa ayrlr. 0,1 ve 0,2 snfna dahil olan l aletlerinin hata yzdesi az olup yaptklar lmlerin doruluu yksektir. 1,5 ve 2,5 snfna dahil olan l aletlerinde ise hata yzdesi fazla olup yaptklar lmlerin doruluu, yani gerek deerle llen deer arasndaki fark daha fazladr. 0,5 snf bir voltmetrenin son skala taksimat 1000 volttur. Bu l aletinin yapabilecei en byk lm hatasn bulacak olursak: %0,5x1000=0,005x1000=5 volt yani 0,5 snf, bu l aletinin 1000 volt deerinden 5 volta kadar fazla ya da 5 volta kadar az bir deer gsterebileceini ifade eder.

1.7.2. Duyarllk
l aletinde llen bykln ok kk deiimlerinin skala veya gstergede ifade edilebilmesidir. Btn l aletlerinin kadran taksimatlar eit aralkl deildir. Kadran taksimatlar eit aralkl olan l aletlerinde duyarllk ayndr. Yani herhangi bir lm deerinde ibre skala taksimatnn banda da sonunda da ayn oranda sapar. Dijital l aletlerinde duyarllk, 380,1 volt yerine 380,18 volt olarak ifade eden l aleti daha hassastr. nk daha kk byklk deiimlerini ifade edebilmektedir.

1.7.3. l Aletinin Sabitesi


Sabite, lme snr deerinin skala taksimatndaki blnt saysna orandr. Skala taksimat eit aralkl (lineer) olan l aletlerinde bu oran sabit olup skala taksimat eit aralkl olmayan (logaritmik) l aletlerinde bu oran sabit deildir. Sabite: K= Aletin lme snr/ Alet skalasndaki blnt says olarak ifade edilir.

1.7.4. lme Snr


Bir l aletinin skala taksimatnda gsterdii en son deere, yani lebilecei en byk deere lme snr denir.

27

1.7.5. lme Alan


Bir l aletinin skalasnda gsterdii en kk deer ile en byk deer arasnda kalan ksm l aletinin lme alann verir. rnein, bir ampermetrenin skala taksimatndaki en kk deer sfr, en byk deer 5 A ise bu ampermetrenin lme alan (0 - 5 A) olarak ifade edilir. Bir voltmetrenin skala taksimatndaki en kk deer -10 mV en byk deer +10 mV ise bu voltmetrenin lme alan (-10 + 10 mV ) olarak ifade edilir.

1.7.6. l Aletlerinin Sarfiyat


l aletinin lme snrna kadar sapma yapmas durumunda kendisi iin harcad enerji miktardr. Bu enerji miktar analog l aletinin az ya da ok sapmasna gre deiir. Analog l aletleri lm iin balant yaplan noktadan enerji salarken dijital l aletleri g sarfiyatn kendi ierisinde bulunan pilden salarlar, ebekeden beslenen dijital l aletlerinde (pano tipi) ise sarfiyat llen deere gre deimez, sabittir.

1.8. l Aletleri
Analog l aletlerinin tanmndan daha nce bahsetmitik, imdi bu l aletlerinin ortak zelliklerine ve yaplarna deinelim.

1.8.1. Analog l Aletlerinin Ortak zellikleri


Analog l aletlerinin ok eitli yap ve alma prensibine sahip olanlar bulunmakla birlikte bunlarn hepsinde de ortak olan zellikler bulunmaktadr.

1.8.1.1. altrc Moment


l aleti devreye balandnda aletin ibresi bulunduu yerden ileriye doru sapar. Sapmay gerekletiren bu kuvvete altrma kuvveti denir. Saptrma kuvvetini elektrik akm meydana getirir. Saptrma kuvveti, l aletinin ibresini skala taksimat zerinde hareket ettiren kuvvettir. altrma kuvveti, l aletinin hareketli ksmnda meydana gelen srtnme kuvvetini yenip lm miktarna gre skalada gerekli sapmay gerekletirecek kadar olmaldr. Bu yzden l aletinin hareketli mekanizmasndaki srtnme kuvveti ok az olmaldr. Saptrma kuvveti, aletin hareketli ksmnn arl ile doru orantldr. l aleti ne kadar kk ise altrma kuvvetini meydana getirecek akm miktar o kadar azalr. Bu sayede aletin lm yaparken harcad enerji de o kadar klm olur.

1.8.1.2. Kontrol Momenti


altrma kuvvetine kar koyan baka bir kuvvet bulunmazsa herhangi bir deer lldnde meydana gelecek altrma kuvveti srtnmeyi yendikten sonra ibrenin sona kadar sapmasna neden olur. Bu sebepten dolay l aletlerinde kontrol kuvveti ile altrma kuvveti snrlandrlr. altrma ve kontrol kuvvetinin birbirine eit olduu anda ibre, llen deerin ifade edildii noktada durmu olur.

28

l aletlerinde kontrol kuvveti iki ekilde salanr.

ekil 1.3 Kontrol yay ve kar arlkla kontrol kuvveti

Yay ile Kontrol Kuvveti: Genel olarak spiral eklinde sarlm yaylar kullanlr. Spiral yayn bir ucu hareketli ksma; bir ucu ise sabit ksma tutturulur. altrma kuvvetinin etkisi ile hareketli ksm dnnce yay kurulur ve yayn skmas ile meydana gelen kuvvet ibreyi frenler, ayn zamanda yayda meydana gelen bu kuvvet lme ilemi tamamlandnda ibrenin sfra dnmesini salar. Kontrol yaylar ibrenin dnme ynne ters olacak ekilde monte edilirler. Kar Arlk ile Kontrol Kuvveti: l aletlerinin bazlarnda kontrol kuvveti kk arlklar ile salanr. Bu arlklar genellikle ibrenin arka ksmna doru ve birbirine dik gelecek ekilde yerletirilir. bre sfr konumunda iken arlklarn hibir etkisi yoktur, altrma kuvveti ile ibre saptnda denge noktas deien arlklar kontrol kuvveti grevi yaparlar. Bu teknikte kontrol kuvveti sapma as ile doru orantl olduundan sapma az iken kontrol kuvveti az, sapma ok iken kontrol kuvveti oktur. Bu yzden logaritmik skala taksimatna sahip l aletlerinde daha ok kullanlr. Bu arlklar vidal yaplarak kalibrasyon iin arlklarn alarnn ayarlanmas ve l aletlerinde meydana gelen lme hatalarnn azaltlmas salanr.

1.8.1.3. Amortisman Momenti


Herhangi bir elektriksel byklk lldnde l aletinin ibresi meydana gelen altrma kuvveti etkisi ile sapar. Bu esnada meydana gelen kontrol kuvveti bu sapmay engellemek iin devreye girdiinden, ibre bir sre bu iki kuvvet arasnda gidip gelir. Bu durum ibrenin salnm yaparak lme sresinin uzamasna ve zaman kaybna neden olur. Bunun nne gemek iin l aletlerinde ibreyi frenleyen ve salnm yapmasn nleyen amortisr kuvvetleri oluturulur. Amortisr kuvveti ibre hareket ederken kendini gsterip hareket bittiinde etkisi ortadan kalkan bir kuvvet olup deiik ekillerde oluturulur. Haval amortisr Svl amortisr Elektromanyetik amortisr Haval Amortisr: Bu amortisr sisteminde ibre, bir manivela kolu ile pistona baldr. Pistonun bir ucu l aletinin hareketli ksmna yani ibreye balanmtr. brenin hareketi pistonu hareketlendirir ve piston ierisinde

29

skarak basnc ykselen hava ibrenin hareketine ilave bir diren gstererek ibre hareketini snrlandrr. Bylece ar sapmay ve salnm nler.

ekil 1.4: Haval amortisr

Svl Amortisr: alma prensibi olarak haval amortisr sistemine benzer. Aletin miline dili veya kanat taklmtr. Diskin ya ierisinde dnmesi esnasnda bir srtnme oluur. Bylece ibrenin sapma hz yavalam olur. Amortisrn gl olmas istenirse kanatl tipler tercih edilir. Svl amortisrn en byk sakncas dik kullanma mecburiyeti ve ya szdrma tehlikesidir.

ekil 1.5: Dik ve kanatl tip svl amortisr

Elektromanyetik Amortisr: Bu amortisr eklinde daimi mknats kutuplar arasnda dndrlen bir disk zerinde oluan fukolt akmlarnn, kendini meydana getiren sebebe kar koyma etkisine dayanr. Disk, manyetik kuvvet izgileri ierisinde hareket ederken kuvvet izgilerinin diski kesmesi sonucu disk zerinde manyetik alan oluur. Lens kanuna gre oluan bu alann yn diski frenleyecek yndedir. Bu amortisr sistemi manyetik alandan etkilendiinden manyetik alann bulunduu ortamlarda kullanlamaz.

ekil 1.6: Elektromanyetik amortisr

30

1.8.1.4. Atalet Momenti


l aleti lm yaplacak noktaya baland anda, llen bykln etkisi ile l aletinin hareketli ksm ani bir hareketlenme kazanr ve ou zaman ibre gstermesi gereken deerden ileriye doru sapar. te bu ilk anda meydana gelen momente atalet momenti denir. Atalet momenti, daha sonra amortisr ve kontrol kuvveti tarafndan dengelenir ve ibre, gstermesi gereken deerde kalr. brenin dengelendii ve gstermesi gereken deerde kald bu kuvvet deeri de altrma kuvveti olarak nitelendirilir.

1.8.2. Analog l Aletlerinin Mekanik Ksmlar


Analog l aletlerinin mekanik ksmlar genel olarak; daimi mknatsllar skala taksimat ve ibreler, sfr ayar vidas ve ibrelerden olumaktadr.

1.8.2.1. Daimi Mknatslar


Elektrik l aletlerinde kullanlan mknatslar ok yer kaplamakta ve arlk yapmaktadr. Bu nedenle l aletlerinde kullanlacak mknatslarn kk ebatta ve hafif olmas l aletlerinin arlnn azalmasna sebep olmaktadr. Daimi mknats yapmnda genellikle volframl elikler, kobaltl elikler ve alminyum nikelli elikler kullanlr. Alminyum nikelli elikten yaplan daimi mknatslar daha kuvvetli bir manyetik alan oluturur.

1.8.2.2. Skala Taksimatlar

ekil 1.7: a-rnek skala taksimat, b- breler, c- Bir ampermetre skalas

Analog l aletlerinin birounda tek bir skala olmasna karlk birden fazla kademe kullanlarak ayn bykln farkl deerlerinin veya farkl farkl byklklerin llmesi salanr. Her skala taksimatnn lt deerler zerine, byklklerin cinsi de yanna yazlmtr. Analog l aletlerinde ibrenin gsterdii deer kademe anahtarnn bulunduu konuma gre deiik arpanlar ile arplr.

31

Analog l aletlerinin skala taksimatnda genellikle aada belirtilen bilgilere yer verilir: l aletini yapan firmann ad ve firmann amblemi Elektrik akmnn hangi cinsinde kullanlaca (AC-DC) Aletin lm yaplrken bulunmas gereken duru ekli Aletin duyarll l aletinin yaltkanlk kontrolnn ka volt ile yapld l aletinin sembol lme hatas retim ve seri numaras Kullanm frekans

1.8.2.3. breler
Analog l aletlerinde, llen bykl bir ibre ve kadran taksimat belirler. llen bykln miktar kadar sapma yapan ibre, skala zerinde bir yerde durur. brenin kendisinin ya da ucundaki ince ksmnn skaladaki deerle tam akt yer o andaki llen bykln deeridir. Skala levhalar genellikle alminyum, sac, inko veya presbant kttan yaplrlar ve zeri beyaz boya ile boyanarak okunacak deerler siyah yaz veya iaretler ile taksimatlandrlr. Okuma hatasn azaltmak amac ile ibre ve skala taksimat izgilerinin mmkn olduu kadar ince (0,08 mm) olmas gerekir. Taksimat izgilerinin altna erit halinde bir ayna yerletirilir. Bu ayna ibrenin kendisi ile grntsnn st ste getirilerek ibreye tam kardan baklmasn ve okuma hatasnn azaltlmasn salar.

1.8.3. Dijital l Aletlerinin Genel Tanm


Analog l aletleri ile yaplan lmde ibre sapmasyla ibrenin skala taksimat zerinde gsterdii deer llen deerdir. llen deerin okunmas srasnda okuma tekniini yeterince bilmemekten kaynaklanan okuma hatas yaplabilir. Ancak, gnmzde retilen dijital l aletleri ile yaplan lmlerde daha kolay sonu alnabilmekte ve okuma hatasndan kaynaklanan hatalar sz konusu olmamaktadr. Dijital l aletleri, lt deeri ayrntl olarak ast ve st katlarn belirterek saysal olarak lebilmektedir. Dijital l aletleri aynen analog l aletlerinde olduu gibi tek bykl lmek iin ampermetre, voltmetre, wattmetre vb. eklinde yaplmaktadr. Ayn zamanda birden fazla bykl lmek ve deiik test ilemlerini yapmak iin de dijital multimetreler yaplmaktadr. Dijital multimetreler ile akm, gerilim, diren ve endktans lmlerinin yan sra frekans, diyot kontrol, scaklk, transistr ya da akm kazanc vb. deerler de len dijital l aletleri retilmektedir. Bu yzden bu l aletlerine, ok sayda byklk ltnden multimetre denmektedir. Gnmzde dijital multimetrelerde llecek bykle uygun kademe seme art ortadan kalkmtr. Bu multimetreler ile akm llecekse kademe anahtar akm blmne getirildiinde multimetre mikro amper seviyesinden amper seviyesine kadar olan akm deerlerinin hepsini kademe seimi yapmadan lebilmektedir.

32

Analog ve dijital l aletlerinin birbirlerine gre baz avantaj ve dezavantajlar vardr. Analog l aletleri lt deeri hemen gsterirken dijital l aletlerinde bu sre biraz uzamaktadr. Analog l aletlerinde zellikle kk deerlerde kademe kltlerek daha hassas lm yaplabilirken dijital l aletlerinde hassasiyet deimez, yani analog l aletleri ile daha hassas lmler yaplabilir. Analog l aletlerinin yaps basit, tamiri kolayken dijital l aletlerinin yaps daha karmaktr. Buna karlk analog l aletlerinde ibrenin gsterdii deer ile kademe anahtarnn konumuna gre hesaplama gerekebilir. Dijital l aletlerinde okuma hatas yapmak mmkn deildir. nk, lm deeri direkt olarak okunan deerdir. Manyetik alandan etkilenmez. lme hatalar analoglara gre daha azdr. Analog l aletlerinin skalas zerinde bulunabilecek semboller ve anlamlar aadaki tabloda verilmitir.(Tablo 1.6).

33

Tablo 1.2: l aletlerinin zelliklerini belirten semboller

34

l aletlerine ait semboller tablosu aada belirtilmitir.

Tablo 1.3: l aletleri sembolleri

35

1.8.4. Doruluk Derecesine Gre l Aletleri


Teknik bir elemann ok iyi bilmesi gerekir ki hibir l aleti gerek deeri tam olarak lemez, mutlaka hata pay vardr. Ancak her l aleti ayn miktarda hata yapmaz. lmenin tanm llecek byklk iinde, daha nceden tanm yaplm bir bykln iinde ka tane olduunun aratrlma ilemidir. rnein bir retecin iki ucu arasnda ka tane 1 volt birimi var gibi. lme sonunda bulunan saylar gerek deere tam eit olmayan, fakat ok uzak da olmayan deerlerdir. Elde edilen deerin gerek deere yaknl hassasiyeti gsterir. Pratikte her yaplan lmede byk hassasiyet aranmaz, nk hassasiyeti ok yksek olan l aletleri ok pahaldr. Aletler kullanlma yerlerinin zelliklerine veya hassasiyetlerine gre l aletleri iki snfa ayrlr. Birinci snf l aletleri kinci snf l aletleri

1.8.4.1. Primer (Birinci Snf) l Aletleri


Birinci snf l aletleri, gerek deere daha yakn lme yaparlar. Doruluk dereceleri ve hassasiyetleri yksektir. Pahal cihazlar olduklarndan test ayar merkezlerinde kalibrasyon amal olarak kullanlrlar. Birinci snf l aletlerinin hassasiyetleri milyon da bir, milyonda be gibi hassasiyetlere sahiptirler.

1.8.4.2. Sekonder (kinci Snf) l Aletleri


kinci snf l aletleri, doruluk derecesi birinci snfa nazaran daha dk, dier bir deyile yapt hata daha byk olan cihazlardr. Fiyatlar daha ucuz olduklarndan bu cihazlar i yerlerinde, iletmelerde, evlerde ve gndelik yaammzda yaptmz lmelerde kullanlrlar. Hata oranlar %1 ile %5 arasnda olan cihazlardr.

1.8.5. Kullanm Yerlerine Gre l Aletleri 1.8.5.1. Tanabilir l Aletleri


Bu tr l aletleri ounlukla atlye, iletme ve laboratuvar ortamlarnda pratik lm yapmak amac ile kullanlan sabit bir yere monte edilmeyen l aletleridir (Resim 1.8). Bu tip l aletleri kendine ait bir kapal kap ierisine alnm tanmaya uygun l aletleridir. Ancak arpma ve darbelere kar hassas olduklarndan kullanmnda gerekli zen gsterilmelidir.

36

Resim 1.8: Tanabilir l aletleri

1.8.5.2. Pano Tipi l Aletleri


Bu tr l aletleri sanayide, fabrikalarda ve atlyelerde, elektriki byklklerin sk sk kontrol edilmesi istenen yerlerde kullanlr. Pano veya tablo zerine zel montaj malzemeleri kullanlarak sabitlenen bu l aletleri dik alacak ekilde tasarlanr (Resim 1.9). Gnlk lmlerde ve deney masalarnda kullanm iin uygun deildir. Pano tipi l aletleri sipari edilirken gsterme ekli ne olursa olsun 3 ayr lde imal edilirler. Bu ller 72x72, 96x96, 144x144 mm eklindir. Bu boyutlar arasnda teknik olarak bir farkllk olamayp grn ve okuma kolayl dikkat alnarak seim yaplr.

Resim 1. 9: Pano tipi l aletleri

37

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET


UYGULAMA FAALYET lem Basamaklar neriler Okulun elektrik atlyesinden veya piyasadaki elektrik malzeme satclarndan devre malzemelerini ve aletleri temin ediniz. letken kabloyu uygun boyutlarda kesiniz. Kablo ularn anz. Uygun soketlerle devre elemanlarn retecin ular arasna yerletiriniz. Devreyi olutururken ksa devre olmamasna dikkat ediniz.

Basit elektrik devresi kurunuz.

Gerilim deerini lnz.

Devrenin gerilimini lmek iin voltmetreyi alnz. Voltmetreyi devreye paralel olarak balaynz. (Voltmetrenin ularn alclarn veya retecin ularyla ayn kutuplara denk gelecek ekilde balaynz.) Devrenin gerilimine uygun bir skala seiniz. Voltmetreyi okuyarak devre gerilimini tespit ediniz. Not: Voltmetrenin devreye seri balanmas devrenin almamasna neden olur.

38

Akm iddeti deerini lnz.

Devredeki akm iddetini lmek iin ampermetreyi alnz. llecek akmn tahmini deerine gre uygun skala seiniz. Devre zerinde bir blm anz ve ampermetreyi araya seri olarak balaynz (Alcyla ayn hat zerine). Devredeki rete ile ampermetrenin ayn kutuplar karlaacak ekilde balant yapnz. Ampermetreyi okuyarak devre akmn tespit ediniz. Not: Ampermetre devreye daima akm snrlayan bir alc ile birlikte balaynz. Ampermetrenin devreye paralel balanmas ampermetrenin arzalanmasna neden olur.

Diren deerini lnz.

Devrenin ya da alclarn direncini lmek iin ohmmetreyi alnz. llecek direncin tahmini deerine gre ohmmetrenin skalasn seiniz. Ohmmetre kablosunun ularn birletirerek l aleti ibresini sfrlaynz.

39

Eer ibre sfrlanmyorsa ohmmetrenin pili bitmitir, deitiriniz. Direnci llecek paray ait olduu devreden skerek ohmmetre ularna balaynz. Ohmmetre ularn diren ularna dedirerek skaladan diren deerini okuyunuz. Diyod, transistor gibi elemanlar kontrol ederken ohmmetre iindeki pilin kutuplarn dikkate alarak balant yapnz. Analog l aletlerinde skala zerinden diren deeri okurken ibrenin sa taraftaki blgede olmasna dikkat ediniz. Ohmmetre kablosunu diren ularna dedirdiiniz zaman ibre sol tarafta kalyor ve ok az hareket ediyorsa ohmmetrede uygun skala seilememi demektir. Bir byk skala seerek lme ilemini tekrarlaynz.

40

LME VE DEERLENDRME LME DEERLENDRME


Aadaki cmlelerin banda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. ( ) lme herhangi bir bykl kendi cinsinden bir birimle mukayese etmektir. ( ) Pano tipi l aletlerinin tamam dijital l aletleridir. ( ) lt deeri LCD ekrandan gsteren l aletlerine dijital l aletleri denir. ( ) Doruluk derecesi 0,1 yerine 0,5 olan l aletleri ile daha hatasz lmeler yaplr. ( ) Kaydedici l aletleri daha ok enerji retim merkezlerinde kullanlr. ( ) Sayalar, toplayan l aletlerine bir rnek olarak gsterilebilir. ( ) Tanabilir l aletleri darbelerden kesinlikle etkilenmez. ( ) lt deeri skala taksimat ve ibre ile gsteren l aletlerine analog l aletleri denir. ( ) Devre akm, ampermetre ile llr. ( ) Voltmetre W harfi ile gsterilir. ( ) Lcrmetre ile diren, endktans ve kapasite lmleri yaplr. ( ) Wattmetrelerin hem AC hem de DC de g len tipleri mevcuttur. ( ) Frekans metreler genellikle AC devrelerde kullanlr. ( ) Osilaskoplar llen deeri rakamsal olarak gsteren l aletleridir. ( ) Analog l aletleri ile dijital l aletlerinden daha hassas lmler yaplabilir. ( ) l aletleri ile lme snrn aan lmeler yaplabilir. ( ) Analog l aletlerinde ibrenin ince olmas okuma hatasn azaltr. ( ) Analog l aletlerinde sfr ayar yapmadan lme balanabilir. ( ) Dijital l aletlerinin tm eitleri lme iin gerekli enerjiyi i ksma ilave edilen pillerden salar. ( ) l aletlerinin zellikleri ve kullanm ile ilgili baz artlar sembol olarak skalasnda belirtilir.

DEERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrar inceleyip renmeye alnz.

41

RENME FAALYET-2 RENME FAALYET -2


AMA
Bu faaliyette verilen bilgi ve beceriler dorultusunda uygun ortam salandnda tekniine uygun ve hatasz bir ekilde temel rgleri yapabileceksin.

ARATIRMA
Kapal devre ile ksa devreyi birbirleriyle kyaslayarak (farkllklar ve benzerlikleri) aratrnz. Evinizde kullanlan devre elemanlarn ve kullanm amalarn aratrnz Elektriksel byklklerin ve kullanlan direnlerin deerlerinin hesaplanmas iin sl ifadelerin renilmesine ihtiya vardr. Bu blmde sl ifadelerle ilgili temel bilgiler verilecektir.

Aratrma konularn evde, okulda, niversitede, ilgili iletmelerde, teknoloji ve bilgi retim merkezlerinde, internette vb. aratrnz. Topladnz bilgileri rapor haline getiriniz. Hazrladnz raporu snf ortamnda sununuz.

2. DORU AKIM
2.1. Elektrik Devreleri
reteten kan akmn alc zerinden geerek tekrar retece ulamas iin izledii yola elektrik devresi denir. Elektrik enerjisi ile alan herhangi bir aygtn altrlabilmesi iin; iinden srekli akmn gemesi gereklidir. Bu da ancak aygtn devresine balanan elektrik enerji kayna (pil,ak,batarya,alternatr vb.) ile temin edilir.

2.1.1. Elektrik Devrelerinde Kullanlan Elemanlar 2.1.1.1. Besleme


Herhangi bir enerjiyi (kimyasal, mekanik, s, k), elektrik enerjisine dntren devre elemanna rete veya kaynak denir. Ksaca elektrik enerjisi reten devre elemandr. Aada eitli retelere ait semboller verilmitir.

42

Resim 2.1: Pil eitleri

Resim 2.2: Ak

Resim 2.3: Hidroelektrik Santral

2.1.1.2. Diren
Direnler, zerlerinden geen akma zorluk gsteren devre elemanlardr. Devre uygulamalarnda direnler, akm snrlayc, gerilim drc, devre yk, akm ayarlaycs olarak kullanlr. Hemen hemen her elektrik-elektronik devresinde diren kullanlmaktadr.

2.1.1.3. Anahtar
stenildii zaman elektrik akmnn geiini salayan, istenildii zaman akmn geiini durduran devre elemandr. Devreyi ap kapatmaya yarar.

Resim 2 .4 : Anahtar ve Buton eitleri

Buton ile anahtar arasndaki fark ise; butona basldnda konum deitiren (elektrik akmnn geiine izin veren), brakldnda tekrar eski konumuna dnen (elektrik akmnn geiine izin vermeyen) devre eleman olup, buna liht de denir. Anahtar ise tekrar konum deitirmez yani ilk konumunu muhafaza eder. Anahtar veya buton ak ise devre akmn geirmez, ancak kapal olmalar durumunda devre akmn iletirler. Byk akmlara kumanda eden anahtarlara alter denir. Aada buton ve anahtara ait ksmi semboller verilmitir.

ekil 2.1 : Buton Ve Anahtar Sembol

43

2.1.1.4. letken
Elektrik devre elemanlarnn birbirine balantsnn yapld ve elektrik akmn ileten metal tellere(bakr, alminyum vb.) iletken veya kablo denir. Elektrik i tesisatta zeri yaltlm iletkenler kullanlr. Kullanlacak amaca gre farkl kesitlerde seilirler.

Resim 2.5 : letkenler

2.1.1.5. Sigorta
Devreyi normal alma akmnn zerindeki daha byk akmlara kar koruyan bir devre elemandr. Devrenin gvenlii iin kullanlr.

Resim 2.6: Sigorta eitleri

2.1.2. Devre eitleri


Elektrik devreleri, devreden geen akmn, alcdan gemesine gre; ak devre,kapal devre ve ksa devre olarak adlandrlr.

2.1.2.1. Ak Devre
Eer bir devrede anahtar ak olduu iin ya da akm yolunda bir kopukluk olduu iin reteten almaca enerji aktarlamyorsa bu devrelere ak devre denir. Alc almaz. Ak devrenin olumas iin gerekli koullar: Anahtarn ak olmas, Sigortann devreyi am olmas, letkenlerde kopukluk olmas, Alcnn arzal olmas, Ek yerlerinde veya elemanlarn balantsnda temasszlk olmas.

44

ekil 2.2: Ak Devre emas

2.1.2.2. Kapal Devre


Bir elektrik devresinde anahtar kapal, iletkenler salam ve reteteki enerji alcya ulayorsa bu tr devreye kapal devre denir. Alc alr.

ekil 2.3: Kapal Devre emas.

2.1.2.3. Ksa Devre


Anahtar kapal olmasna ramen herhangi bir nedenle elektrik akm, alcya gitmeden devresini daha ksa yoldan veya direnci yok denecek kadar az olan yoldan tamamlyorsa, bu ekildeki devrelere ksa devre denir. Alc almaz. rete gerilimi karsnda diren sfr olduundan devreden byk deerde akm gemek ister. Byle durumda koruma eleman olarak kullanlan sigorta devreyi aar. letkenlerin, yaltkan ksmlarnn zelliini kaybetmesi sonucunda, iletkenlerin birbirine temas ksa devreye neden olur. Bu, arza eitlerinden biri olup, arzu edilmeyen bir durumdur. Bunu nleyebilmek iin devreye uygun deerde sigorta balanmaldr.

ekil 2.4: Ksa devre emas

45

2.2. stel Fonksiyonlar


nce stel fonksiyonlar hakknda temel bilgileri kontrol edeceiz. stel fonksiyonun trevi ile e niceliini alacaz. Belirli tiplerdeki olgunun modellenmesi iin, enin ne kadar faydal olduunu aklayacaz.

2.2.1. stel Fonksiyonlarn Karakteristii


Aadaki gibi s durumunda x deikenine sahip fonksiyonlar stel fonksiyonlar olarak isimlendirilir.

Burada a, stel fonksiyonun taban olarak adlandrlr. stel fonksiyonlarn erileri a ve x in pozitif veya negatif iareti ve a deeri (1den byk veya deil) ile dierlerinden farkllar.

ekil 2.5:stel fonksiyonun grafii

imdilik a tabannn 1den byk ve ok sk greceimiz x in iaretinin pozitif olmas durumuna younlaalm. ekil 2.5de stel fonksiyonlarn grafii grlmektedir. Tam Saylar in izim

46

slerin tam say olmas durumunda noktalarn iaretlenmesi iin aada gsterilen matematiksel tanmlamadan balarz.

Bu, sadece 1, 2, 3, gibi doal saylar iin kullanldr. 0 ve eksi tam saylar iin dier tanmlamalar yapmaya ihtiyacmz vardr.

(A)dan yola karak stel hesaplamalar oluturabiliriz:

iin aada gsterilen kurallar

(B) ve (C) tanmlamalarnn keyfi seimler olmadna dikkat etmeliyiz. (D) ve (E) kurallar iin uyumludurlar. Bunlar kontrol edelim: (D) kural ile (B) tanmlamasnn kontrol

(D) kuralnn eksi tam saylar iin doru olduunu kabul ettiimiz zaman eitlii aadaki gibi hesaplayabiliriz. a5.a-2 = a5+(-2) = a5-2 = a3 En soldaki a-2 (alt izili blm) iin a3 ile zm: a-2 = a3/a5 = (a.a.a) / (a.a.a.a.a) = 1 / (a.a) = 1 / a2 (D) kural ile (C) tanmlamasnn kontrol

47

ax . a-x = ax-x = a0 eklindeki (D) kuralndan a0 formunu oluturabiliriz. Dier bir ekilde (B) tanmlamas ile hesaplama u sonucu verir. ax.a-x = ax / ax = 1. Bunlarn sonular a0 = 1 tanmlamasn verir. Soru 2.1 (B) ve (C) tanmlamalar ile (E) kuralnn uyumluluunu kontrol ediniz. Aada verilen denklemlerin hesaplamas biri (E) kural ile ve dieri kuralsz olarak iki yolu da kullanarak yapnz. (1) (a4)-2 Cevap 2.1 (1) (2) (a4)0

Gerek Saylar in izim

Yukardaki tanmlama sadece tam saylar iindir. Dolaysyla onlar arasndaki deerler, yani a0,5 veya a1,1 gibi x gerek saylar hakknda bir fikir vermesi mmkn deildir. Bu gibi saylar iin aada verilen bir dier tanmlamay yapmaya ihtiyacmz vardr:

Soru 2.2 (D) ve (E) kurallar ile (F) tanmlamasnn uyumluluunu kontrol ediniz. Aada verilen denklemlerin hesaplanmasn biri kurall dieri kuralsz iki yoldan yapnz.

48

Cevap 2.2

Herhangi bir gerek say, bir kesir olarak ifade edilebilir. Bu tanmlama herhangi bir gerek say iin yeterlidir. rnein a2,2, aadaki ekilde sradan bir gsterime deitirilebilir.

Soru 2.3: Aadaki gsterimleri deerlendiriniz.

Cevap 2.3

2.3. Diren
En basit ifade ile diren elektrik akmna kar gsterilen zorluk olarak ifade edilebilir. Direnci teknik olarak tanmlayacak olursak: 1 mm2 kesitinde, 106,3 cm boyunda cva silindirin 0C' deki direncine 1 ohm () denir. Bir elektrik devresine gerilim uygulandnda, alcdan akm gemektedir. Geen akm snrlayan etken ise alcnn direncidir. Buradan u sonuca varabiliriz. Eer iletkenin direnci fazla ise geen akm miktar az, iletkenin direnci az ise geen akm miktar fazladr. Diren birimlerinin ast katlar pek kullanlmamakta olup ohm ve st katlar kullanlmaktadr. Bunlar: Ohm ()< Kiloohm (k) <megaohm (M) <Gigaohm (G)

49

2.3.1. Diren Deerini Etkileyen Faktrler


Bir iletkenin direnci R (ohm), iletkenin boyu l (metre), kesiti S (mm) ve iletkenin yapld malzemenin z direnci olan (.mm/m) ya baldr. Direncin, boy kesit ve z direnle arasndaki banty veren forml: R = .l / S dur. Burada K = 1 / olduundan, forml R = l / K.S ohm () eklinde de ifade edilebilir. R: letken direnci, ohm () l: letkenin boyu, metre (m) S: letkenin kesiti (mm) K: letkenin yapld malzemenin z iletkenlii (m/.mm) : iletkenin yapld malzemenin z direnci (.mm/m)

zdiren: Birim uzunluk (1 metre) ve birim kesitteki (1mm2) iletkenin direncine zdiren denir. zdiren ile gsterilir. ziletkenlik: zdirencin tersine ziletkenlik denir. K harfi ile gsterilir. Yukardaki formlde grld gibi: letkenin boyu uzadka direnci de artar, boyu ksaldka direnci azalr. zetle boy ile diren doru orantldr. letkenin kesiti artka direnci azalr, kesit azaldka diren artar. zetle kesit ile diren ters orantldr. zdiren iletkenin iletkenlik kalitesini gsterir. letkenin yapld metalin zdiren deeri kk ise diren kk, zdiren deeri byk ise diren deeri byktr. zetle zdiren ile diren doru orantldr. Diren Deerinin letkenin Boyu ile Deiimi

Bu deerlendirmede; kesitleri ve cinslerinin ayn, boylar farkl iki iletkenin diren deerindeki boy farkndan kaynaklanan deer bulunarak, iletken boyunun deiimi ile diren deerinde oluan fark incelenecektir.

ekil 2.6: Kesit ve cinsleri ayn, boylar farkl iki iletken

50

S1=0,20 mm I1=50 m =1,1 R1= ?

S2=0,20 mm I2=25 m 2=1,1 R2= ?

Bu sonu bize gsteriyor ki uzunluk ile diren deeri arasnda doru orant vardr. Kesiti ve cinsi deimeyen bir iletkenin uzunluu artarsa diren deeri artar (R1), ksalrsa diren deeri azalr (R2). Diren Deerinin letkenin Kesiti ile Deiimi

Bu deerlendirmede; boylar ve cinsleri ayn, kesitleri farkl iki iletkenin diren deerindeki kesitlerine gre bulunup kesitin deiimi ile diren deerinde oluan fark incelenecektir.

ekil 2.7: Boylar ve cinsleri ayn, kesitleri farkl iki iletken

S1=0,20 mm I1=100 m 1=1,1 R1= ?

S2=0,10 mm I2=100 m 2=1,1 R2= ?

Bu sonu bize gsteriyor ki kesit ile diren deeri arasnda ters orant vardr. Boyu ve cinsi deimeyen bir iletkenin kesiti artarsa diren deeri azalr (R1), kesit azalrsa diren deeri artar (R2). Diren Deerinin letkenin Cinsi ile Deiimi

Bu deerlendirmede; boylar ve kesitleri ayn, cinsleri (zdirenleri) farkl iki iletkenin zdirenlerine gre diren deerleri bulunarak zdiren deiimi ile diren deerinde oluan fark incelenecektir.

51

ekil 2.8: Kesit ve cinsleri ayn, boylar farkl iki iletken

S1=0,20 mm I1=100 m =0,0178 (Bakr) R1= ?

S2=0,20 mm I2=100 m =1,1 (Krom-Nikel) R2= ?

Bu sonu bize gsteriyor ki iletkenin zdirenci ile diren deeri arasnda doru orant vardr. Boyu ve kesiti ayn olan iletkenlerden, zdirenci byk olann diren deeri byk (R1), zdirenci kk olann diren deeri kktr (R2). Tablo 2.1 de eitli iletkenler zdirenleri ve z iletkenlikleri verilmitir. LETKEN CNS BAKIR ALMNYUM KROM NKEL GM NKO ZDRENC () .mm2/m 0,0178 0,0285 1,1 0,016 0,063
Tablo 2.1: Baz iletkenlerin zdiren ve ziletkenlikleri

ZLETKENLK(K) 56 35 0,91 62,5 16

Direncin Scaklkla Deiimi

Tm iletkenlerin direnleri scaklk ile belirli bir miktar deiir. Bu deiim baz metallerde direncin artmas ynnde olurken baz iletkenlerde de diren deerinin azalmas ynnde olur. Direncin, scaklk faktrnden dolay deimesi byk akm deeri ile alan devrelerde ok nemli deildir. Ancak zellikle elektronik devrelerde dikkate alnmal ve direnlerin scaklktan dolay deerindeki deimeye bal olarak akmda da belirli bir miktar deiiklik olduu unutulmamaldr.

52

2.3.2. Diren Renk Kodlar


Diren deerleri aada gsterildii gibi renklerle ifade edilir (ilk iki renk, diren deerlerini; 3. renk eklenecek sfr saysn; 4. renk ise hata payn vermektedir).

(1) (2) (3) (4)


Diren = ( (1) (2)) x 10(3) x (1 (4)) lk iki renk deeri hata pay

(1)(2)(3) renkler iin


Renk Deer Renk Deer Renk

(4) renk iin


Hata pay

Siyah Kahverengi Krmz Turuncu Sar

0 1 2 3 4

Yeil Mavi Mor Gri Beyaz

5 6 7 8 9

Kahverengi Krmz Altn Gm

1% 2% 5% 10%

(1) (2) (3) (4)

(1) turuncu 3

(2) mor 7

(3) kahverengi 101

(4) altn (hata pay 5%) = 370[]

2.3.2.1. Diren Birimleri


Bazen diren, akm, gerilim deerleri ok kk veya ok byk olabilir. Bunlar ifade ederken kat saylar kullanlr. nek K M G T Okunu Kilo Mega Giga Tera Anlam 1 000 1 000 000 1 000 000 000 1 000 000 000 000 103 106 109 1012 n ek m n p Okunu Anlam Mili 0.001 Mikro 0.000 001 Nano 0.000 000 001 Piko 0.000 000 000 001 10-3 10-6 10-9 10-12

ekil 2.6de diren deerleri iin kat saylar grafiksel olarak grlmektedir. Bu grafii kullanarak u kolayca askat veya s katlar cinsinden ifade edebiliriz. 1000[]u kolayca [k] ve [M] evirebiliriz.

53

1000[] = 1 [k] ve 0.001[M] olur. Sonu olarak direnler, 1000er 1000er byr veya klrler.

ekil 2.6: Diren deerleri iin katsaylar

2.3.3. Diren Deerinin llmesi 2.3.3.1. Ohmmetre ile Direncin llmesi


Analog Ohmmetre ile Diren lme

Her eyden nce analog ohmmetre ile lme balamadan nce sfr ayar yaplmaldr. Tm l aletlerinde olduu gibi ohmmetreler ile lm yaplrken analog ohmmetrelerde bykln tespiti iin: Kademe anahtarnn bulunduu konum ile skaladan okunan deer arplarak llen bykln deeri tespit edilir. rnein kademe anahtar X100 kademesinde iken skalada okunan deer, 100 ile arplarak llen bykln deeri bulunur. Kademe seiminin doru ve uygun yaplmas lmedeki hata orann azaltan en nemli faktrlerden biridir. lme iin kademe anahtarnn konumu belirlenirken diren deerine gre kademe tayin edildikten sonra lme yaplr. Sapma miktar az ise kademe kltlr.

Resim 2.7: Avometre ile diren lm

54

Skalada okunan deer 20 50 120 47 2K

Kademe anahtarnn konumu X1 X10 X100 X1K X10K

llen bykln deeri 20 500 1200/1,2 K 47 K 20 M

Dijital Ohmmetre ile Diren lme

Dijital ohmmetrelerle lm sonucunu tayin etmek daha kolaydr. Ancak, dijital ohmmetre veya avometreler ile diren lm yaplrken hatasz bir lm yapabilmek iin dikkat edilmesi gereken noktalar bulunmaktadr. Gnmzde kademe anahtar, diren lme konumuna getirildikten sonra kademe seimi (200, 2K, 20K2M) gerektirmeyen l aletleri bulunmaktadr. Ancak kademe seimi gerektiren ohmmetre veya avometrelerde doru kademe seimi yapmak nemlidir. Diren lm yaplrken uygun kademe seimini bir rnekle aklayalm: 630 luk bir diren iin uygun kademeyi deneyerek tespit edelim. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, diren deerine en yakn ve kesinlikle diren deerinden kk olmayan kademeyi semektir. Bu, diren lm yaplrken uyulmas gereken bir kuraldr. 630 luk diren deeri ohmmetre veya avometrede llrken seilmesi gereken kademe 2K kademesidir. Eer diren lm iin seilen kademe, diren deeri iin kkse deer ekrannda 1 ifadesi (ekil 2.17.a); seilen kademe ok bykse 0 ifadesi okunacaktr (ekil 2.17.b). Deer ekrannda 0 ifadesi grdnzde kademe anahtarn kltmeniz; 1 ifadesi grdnzde bytmeniz gerektiini unutmayn. Diren lmnde, okunan deerde hassasiyet artrlmak isteniyorsa (0,190 K yerine, 199 gibi) kademe kltlerek bu hassasiyet artrlabilir.

a)

b)

c)

Resim 2.8: Dijital avometrede doru kademe seimi

55

2.4. Elektrik Akm ve Gerilimi


Bu blmde elektrik yk, elektrik akm ve gerilim gibi temel elektrik kavramlarn reneceiz. Bu ifadeleri detaylara girmeden aklamaya alacaz. Bu nedenle ncelikle elektrik yknn hareketi ile su ak arasndaki benzerlii anlamalyz.

2.4.1. Elektrik Akm


Elektrik akm olarak adlandrlan elektrik ak, suyun akna benzer. Suyun akma nedeni phesiz suyun akkan olmasdr. Elektrik akmn ne ak olarak dnrsnz? Hem pozitif hem de negatif yklerin akndan bahsedebiliriz. Akmayan elektrik de vardr. Buna statik elektrik denir. Gnlk hayatmzda birok alanda statik elektrik ile temasmz olmaktadr.

ekil 2.7:Ak ynleri

Pozitif elektrik yknn ak yn, elektrik akm yn olarak ifade edilir. Elektrik yk birimi Coulomb (C) ve akmn birimi Amper (A) dir. Bu birimler Charles Augustin Coulomb ve Andre Marie Ampere tarafndan kefedildii iin bu isimlerle adlandrlrlar. Elektrik akmnn saysal deeri aadaki gibi aklanabilir:

Elektrik yk aknn dorudan lm mmkn deildir. Fakat elektrik akmn lmek mmkndr. Akm deerini kullanarak elektrik yk ak miktarn belirleyebiliriz.

56

ALIMA -1.1: Serbest elektron ve oyuk (Elektrik akm denince hareket eden nedir?)

Atomun genel yaps ekilde grlmektedir. Proton ve ntrondan meydana gelen bir ekirdek ve bunun etrafnda dnen elektronlardan oluur. Proton, art elektrik yke sahiptir. Dier yandan elektron da ayn miktarda negatif yke sahiptir (bu genellikle e sembol ile gsterilir). Ntron, elektrik ykne sahip deildir.

Elektron ve proton saylar normalde ayn miktardadr ve bu elektronlarn byk ounluu ekirdein etrafnda dner. Baka pozisyonlarda hareket edemezler. Madde iinde serbeste hareket edebilen baz zel elektronlar vardr. Bunlara serbest elektronlar denir. Bu serbest elektronlarn hareketlerini iki farkl ekilde dnebiliriz.

57

Birok serbest elektrona sahip olan malzemelere iletken, birka serbest elektrona sahip olanlara ise yaltkan denir. Baka bir deyile son yrngedeki elektron says drtten az ise iletken ve son yrngedeki elektron says drtten fazla ise yaltkan malzeme olarak tanmlanr.

2.4.2. Doru Akm


Yn ve iddeti zamana gre deimeyen akma doru akm (DA - Direct Current) denir. Doru akmn retilmesi ve iletilmesi zor olduundan ok yaygn kullanlmamaktadr. Akler, piller, DC dinamolar, DC kaynaklarna birer rnek olarak verilebilir.

ekil 2.8: Doru akm

2.4.3. Elektrik Potansiyeli ve Gerilim


Elektrik akm su akna benzer. Bunu kavramak ok kolaydr. nce su akn renelim ve onun zellii hakknda dnelim. Su ak ve elektrik ak arasndaki paralellikler aadadr.

ALIMA-1.2: Bileik bir kapta suyun bir koldan dier kola ak, kollar arasndaki basn farkndan kaynaklanr. Basn fark olmazsa su ak olmaz. Bu durum elektrik yk ak iin de geerlidir (Potansiyel fark varsa yk ak olur). Elektrik potansiyeli, enerji miktarn gsterir ve yksek potansiyel alanndan dk potansiyel alanna doru akar. Elektrik devrelerinde potansiyel fark gerilim olarak ifade edilir ve birimi [V] volttur. Elektrik devrelerinde gerilim miktar nemlidir. Volt Birimi

Bu blmde gerilim birimi volt hakknda baz fikirler vermeye alacaz. Volt, bamsz bir birim deildir. nk enerjiyle alakaldr. Volt u tanmlayacak olursak:

58

1[V] = 1[J/C] [J](joule) enerji birimidir. Buna gre Coulomb bana Joule 1[V] demektir.

Enerji

Elektrik potansiyeli, elektrik enerjisinin miktar hakknda fikir verir. Bunun anlam elektrik yk, kendi kendine enerji retme yeteneine sahip deildir. Elektrik ile su arasndaki benzerlii inceleyelim. Su, tek bana enerjiye sahip deildir. Su seviyesi yksek olduunda daha dk seviyeye gre belli bir potansiyel enerjiye sahiptir. Deponun altndaki su, ok yksek bir basnca sahip olur. Bu basnc artrmak iin ya yeni su ilave etmeliyiz ya da suya belli bir basn uygulamalyz.

Elektrik ykl paracklarn birbirine yaklatrlmalar iin ayr bir enerjiye ihtiya vardr. nk ayn ykl paracklar birbirlerini elektrostatik kuvvetle iterler. Bu kuvvet birbirlerine yaklatka daha da artar. Bu nedenle bir arada bulunan elektrik ykl paracklar enerjiye sahiptir.

2.4.4. Akmn ve Gerilimin Yn


Elektrik akm ve ynnn negatif (-) kutuptan, pozitif (+) kutba doru olarak kabul edilir. Gnmzde zellikle elektronik alannda yazlm kitaplarda kabul edilen akm yndr. Ancak devre emalarnda akm ynnn sembolik olarak gsterilmesini etkiler, teorik hesaplamalarda ve pratik uygulamalarda sonular etkilemez. Bu sebeple alnan sembolik yn pratikte negatife veya negatiften pozitife akmas hibir deer deiikliine sebebiyet vermez. Bir direnten akm getii zaman, bu diren ularnda bir gerilim dm meydana gelir. Diren ularnda den gerilim yn, akm ynne gre baklr. Akm negatif kutuptan pozitif kutba doru akt kabul edildiinde, (bu teoride kabul edilebilir) akmn dirence giri

59

yapt taraf, diren zerinde den gerilimin negatif kutbu, akm direnten k yapt taraf ise diren zerinde den gerilimin pozitif kutbudur. Aadaki ekilde bir elektrik devresinde, diren zerinde den gerilimin yn grlmektedir.

(a)

(b)

ekil 2.9: Bir diren zerinde gerilimin yn

Yukardaki grlen ekil 2.20 (a) daki devrede akm, gerilim kaynann (-) kutbundan karak R direncinin A ucundan giri yapmakta ve B ucundan k yapmaktadr. Bylece, direncin A ucu (-), B ucu ise (+) olur. Diren ularnda den gerilim llmek istenirse D.C Voltmetrenin (-) ucu direncin a ucuna, (+) ucu ise direncin B ucuna paralel balanmaldr. DC akm devrelerinde akm DC ampermetrelerle, gerilim ise DC voltmetrelerle llr. Bunlarn bir arada olan aletlere multimetre veya AVO (AMPER, VOLT ve OHM) denir. D:C ampermetreler devreden geen DC akm ler ve devreye seri balanr. DC ampermetrelerin (+) ve (-) ular vardr. Devreye balanrken ampermetrenin (-) ucunun akmn giri yapt noktaya, (+) ucunun ise akmn k yapt noktaya balanmas gerekir. Aadaki ekilde D.C ampermetrenin devreye balanmas grlmektedir.

ekil 2.10:DC ampermetrenin devreye balanmas

DC Voltmetreler iki nokta arasnda DC gerilim ler. DC Voltmetreler, gerilimi llecek elemana paralel olarak balanr. DC voltmetrenin bir ucu (-) dier ucu ise (+) dr. Gerilimlerken, voltmetrenin (-) ucu gerilimin (-) ucuna, voltmetrenin(+) ucu ise gerilimin (+) ucuna balanr. Aadaki ekilde DC voltmetre kullanlarak diren ularnda den gerilimlerin llmesi grlmektedir. Burada R1 direncinin ularndaki gerilim dmn bir voltmetre, R2 ularndaki gerilim dmn ise dier voltmetre lmektedir.

60

ekil 2.11: D.C voltmetrenin devreye balanmas

2.4.5. Gerilim lme


Bir elektrik devresinde akmn geiini salayan etki olup iki nokta arasndaki potansiyel fark olarak ifade edilir. (V) harfi ile gsterilir. Gerilim birimi volttur.

2.4.5.1. Voltmetrenin Yaps ve eitleri


Elektrik devrelerinde gerilim lmeye yarayan l aletlerine voltmetre denir. Voltmetreler devreye paralel balanr ve V harfi ile gsterilirler. Voltmetreler devreye paralel olarak balandklarndan kaynan veya devrenin gerilimini drecek kadar akm ekmemelidirler. Bu da voltmetrelerin i direncinin yksek olmasn gerektirir. Elektrik devrelerinde voltmetrenin yanllkla seri balanmas durumunda i direnci ok fazla olduundan kaynak geriliminin byk bir ksm voltmetre zerinde deceinden alc dzgn olarak almaz. Eer alc yksek akml ise bu durumda voltmetre seri balanacak olursa yanarak kullanlmaz hale gelebilir.

Resim 2.9: a-Dijital pano tipi voltmetre b-Analog voltmetre

2.4.5.2. Voltmetreyi Devreye Balama ve Gerilim lme


Gerilim lme ileminde en nemli noktalardan biri yaplacak gerilim lmne uygun voltmetre semektir. bu seimim doru yaplmas, lmn doruluu, lm yapan kiinin ve l aletinin gvenlii iin nemlidir. Voltmetre seimi yaplrken aada belirtilen hususlara kesinlikle dikkat edilmelidir:

Voltmetreler devreye paralel balanr.

61

Gerilim eidine uygun(AC-DC) voltmetre seilmelidir. Gerilimin lme snr llecek gerilimin deerinden mutlaka byk olmaldr. Alternatif gerilim lmelerinde voltmetreye balanan giri ve k ular farkllk gstermezken doru akmda + ve ular doru balanmaldr. Aksi takdirde analog l aletlerinde ibre ters sapar, dijital l aletlerinde gerilim deeri nnde () ifadesi grnr. llecek gerilim deerine uygun hassasiyet ve yapya sahip voltmetre seilmelidir. 10 mVluk gerilim, kV seviyesinde lm yapan voltmetre ile llemez. Voltmetre gerilimi llecek kaynak veya alcnn ularna balanmaldr. Enerji altnda, sabit voltmetrelerin balants yaplmamal ve yaplm balantya mdahale edilmemelidir. Ancak tanabilir ve problar vastas ile lm yaplabilecek voltmetreler ile gerekli nlemler alndktan sonra lm yaplabilir.

62

UYGULAMA FAALYET
Aada verilen emaya gre gerekli voltmetre, ara ve gereleri seerek balanty kurun. retmeninizin gzetiminde devreye enerji vererek ayarl g kayna ile gerilimi deitiriniz. Voltmetrede okuduunuz deerleri izelgeye yaznz. Ayn balanty doru akm kayna ve voltmetresi kullanarak da yapp balant asndan bir fark olmadn grebilirsiniz.

Resim 2.10: Voltmetrenin devreye balanmas

Uygulama devresi

ekil 2.11: Voltmetre ile alc gerilimini lmek

Malzeme listesi

Tablo 2.3: Gerilim lme uygulamasnda kullanlacak malzemelerin listesi

63

lem Basamaklar

llecek gerilime uygun voltmetre ve devre elemanlarn seiniz

Analog voltmetre ile lm yaplacaksa sfr ayarn yapnz. Voltmetreyi llecek gerilim deerine uygun kademeye getiriniz.

Voltmetrenin balantsn yapnz. Voltmetrenin balantsn kontrol ettikten sonra devreye enerji ver. Reosta direncini deitirip gerilim deerlerini lerek aadaki izelgeye yaz. Deneyde alnan deerler:

neriler Voltmetrenin lme snr, llecek akm deerinden kk olmamaldr. Voltmetre lm yaplacak akm eidine uygun olmaldr(AC-DC). Voltmetrenin hassasiyeti llecek akm deerine ve lm amacna uygun olmaldr. Sfr ayar yaplmazsa lme sonucunun hatal olacan unutmaynz. Yanl gerilim kademesinde lm yapmak sonucun hatal olmasnn yannda, l aletine de zarar vereceini unutmaynz. Voltmetreyi devreye paralel balaynz. Kesinlikle enerji altnda balant yapmaynz, mevcut balantya mdahale etmeyiniz. Devrenize retmen gzetiminde enerji veriniz. Analog l aleti ile lm yaplyorsa skaladaki ayna eridinden faydalannz.

Tablo 2.4: Gerilim lme uygulamasndan alnan deerler

64

2.4.6. Akm lme 2.4.6.1. Ampermetrenin Yaps ve eitleri


Elektrik akm iddetini lmede kullanlan l aletlerine ampermetre denir. Ampermetrelerin elektrik devrelerindeki sembol, daire iinde A ile ifade edilir. Ampermetreler devreye seri balanr, nk alc veya alclardan geecek akmn llebilmesi iin akmn tamamnn ampermetreden gemesi gerekmektedir. Ampermetreler devreye seri balandklarndan, lm yaptklar devrelerde bir yk gibi akm snrlandrc etki yapmamalar gerekmektedir. Bu yzden ampermetrelerin i direnleri ok kktr (0-1 ) ve yanllkla paralel balanmalar durumunda zerinden ok byk akm geeceinden ksa srede kullanlmaz hale gelebilirler.

Resim 2.11: a-Dijital pano tipi ampermetre b-Analog ampermetre c- Pens ampermetre

Akm iddetini len bu aletler dijital, analog ve pens ampermetreler olarak eitlere sahiptir. Ampermetreler llecek deere gre mA seviyesinden kA seviyesine kadar lme alanna sahip olarak imal edilmektedirler. llecek akmn DC veya AC olmasna gre, DC ampermetresi veya AC ampermetresi kullanlmaldr.

2.4.6.2. Ampermetreyi Devreye Balama ve Akm lme


Akm lme ilemi yaplmadan nceki en nemli nokta lm yaplacak akma uygun ampermetre semektir. Ampermetre seimi yaplrken aada belirtilen hususlara kesinlikle dikkat edilmelidir: Ampermetreler devreye seri balanr. Akm eidine uygun(AC-DC) ampermetre seilmelidir. Ampermetrenin lme snr, llecek akm deerinden mutlaka byk olmaldr. Alternatif akm lmelerinde ampermetreye balanan giri ve k ular farkllk gstermezken doru akmda + ve ular doru balanmaldr. Aksi takdirde analog l aletlerinde ibre ters sapar dijital l aletlerinde deer nnde negatif ifadesi grnr. llecek akm deerine uygun hassasiyete sahip ampermetre seilmelidir. A seviyesindeki akm, amper seviyesinde lm yapan bir ampermetre ile llemez. Ampermetre lm yaplacak noktaya, alcnn veya devrenin ektii akmn tamam zerinden geecek ekilde, yani seri balanmaldr.

Enerji altnda hibir ekilde ampermetre balants yaplmamal ve mevcut balantya mdahale edilmemelidir.

65

UYGULAMA FAALYET
Aada verilen emaya gre gerekli ampermetre, ara ve gereleri seerek balanty kurun. retmeninizin gzetiminde devreye enerji verip reosta direncini deitirerek ampermetrede okuduunuz deerleri izelgeye yaznz. Ayn balanty doru akm kayna ve ampermetresi kullanarak da yapp balant asndan bir fark olmadn grebilirsiniz.

Resim 2.12: Ampermetre ile alc akmn lmek

Deney Balant ekli

ekil 2.12: Ampermetre balants

Malzeme listesi:

Tablo 2.5: Akm lme uygulamasnda kullanlacak malzemelerin listesi

66

lem Basamaklar

llecek akma uygun ampermetre ve devre elemanlarn seiniz

Analog ampermetre ile yaplacaksa sfr ayarn yapnz.

lm

Ampermetreyi llecek akm deerine uygun kademeye getiriniz.

Ampermetrenin balantsn yapnz. Ampermetrenin balantsn ettikten sonra devreye enerji ver. kontrol

Reosta direncini deitirip akm deerlerini lerek aadaki izelgeye yaz. Deneyde alnan deerler:

neriler Ampermetrenin lme snr, llecek akm deerinden kk olmamaldr. Ampermetre lm yaplacak akm eidine uygun olmaldr(AC-DC). Ampermetrenin hassasiyeti llecek akm deerine ve lm amacna uygun olmaldr. Sfr ayar yaplmazsa lme sonucunun hatal olacan unutmaynz. Yanl akm kademesinde lm yapmak sonucun hatal olmasnn yannda, l aletine de zarar vereceini unutmaynz. Ampermetreyi devreye seri balaynz. Kesinlikle enerji altnda balant yapmaynz, mevcut balantya mdahale etmeyiniz. Devrenize retmen gzetiminde enerji veriniz. Analog l aleti ile lm yaplyorsa skaladaki ayna eridinden faydalannz.

Tablo 2.6: Akm lme uygulamasndan alnan deerler

67

2.5. Ohm Kanunu


Bir elektrik devresinde, elektrik enerjisi baka bir enerjiye dntren alc ularna uygulanan gerilimle, alc zerinden geen akm arasnda u bant U/I oran daima sabittir. Bir devrenin gerilimi hangi oranda artarsa, akmda o oranda artacaktr. Bu sabit sayya Elektrik Direnci veya ksaca DREN denir. Diren R harfi ile ifade edilir. Dier bir tanmla akmn akna zorluk gsteren elemandr. Bu tanmlardan yola karak; R = U / I forml yazlabilir. Bu formldeki harflerin anlamlar ve birimleri, R: Alcnn direnci (OHM) I: Alcnn zerinden geen akm iddeti (AMPER) U: Alc ularna uygulanan gerilim (VOLT) Burada ohm direncin birimidir. Ohm (omega) sembol ile gsterilir. OHM: Bir iletkenin ularna bir voltluk bir gerilim uygulanr ve bu iletkenin zerinden bir amperlik akm akyorsa bu iletkenin direnci bir ohm denir. Ohm kk bir birim olduundan ast katlar mevcut deildir. Bundan dolaydr ki st katar vardr. 1 ohm =1.10 6 Mega ohm (M) 1 ohm = 1.10 3 Kilo ohm (K) dur. rnek: 100 ohmluk direnci kohma dntrelim. zm: 100ohm= 100.10-3= 1.10-1=0.1 Kohm rnek: 1.2 Kohm deerindeki direnci ohm deerine dntrelim zm: 1.2 Kohm = 1.2.10+3 =1200 ohm bulunur. Forml R=U/I dan I=U/R ye dntrrsek burada alcnn iinden geen akm iddetinin alcnn ularna uygulanan gerilimle doru, alcnn direnci ile ters orantl olduu grlr. Bu tanma OHM KANUNU denir. Formlde grlecei zere elektrik devresinden geen akm, gerilim bydke artar diren bydke azalr. Ohm kanunu formln incelemeye alrsak; Diren sabitken, I=U /R Gerilim, bydke akm artar. Gerim kldke akm azalr. Gerilim sabitken; I=U/R Diren bydke akm azalr. Diren kldke akm artar.

68

2.5.1. Ohm Kanunuyla Gerilim Hesaplama


rnek: U= I.R formlnden yaralanarak ekildeki devrede gerilim kaynann deerini bulalm.

ekil 2.13:Uygulama Devresi

zm: U = I.R = 2.100 = 200 Volt bulunur. rnek: ekildeki devrede bilinmeyen kaynak gerilimini ohm kanunundan yararlanarak bulalm.

ekil 2.14: Uygulama Devresi

zm:

U=I.R formlnde verilen deerler yerine konulursa; 1k= 1.10+3 =1000 birim dnmnden sonra, U= 0,5A.1000 = 500 Volt bulunur.

Ohm kanunu ile kapal bir devrede gerilim deerlerini bu ekillerde bulunabilir. Bu bir diren zerinde den gerilim dm de olabilirdi.

2.5.2. Ohm Kanunuyla Akm Hesaplama


rnek: Aadaki ekilde verilen deerler yardm ile kaynaktan ekilen akm bulalm.

ekil 2.15: Uygulama Devresi

zm: ekilde de grld gibi bilinmeyen I deeri, bu deeri de bulmak iin, formlde yerine konulduu taktirde kaynaktan ekilen akm bulunur. I = U / R = 12 V / 100 = 0,12 Amper veya I = 120 mA bulunur.

69

rnek: Aadaki ekilde verilen deerler yardm ile kaynaktan ekilen akm bulalm.

ekil 2.16: Uygulama Devresi

zm: Formlde yerine konmadan nce birim dnm olup olmadna bakmak gerekir. Dikkat edilirse R deeri K cinsinden verilmi. Bunu formlde yerine koymadan a dntrrsek; R= 30 k = 30.10+3=30.000 I = U / R = 120 V / 30 K = 120 V / 30000 =0,004 A veya I = 4mA bulunur. rnek: Bir elektrik motoru 220 Voltluk bir gerilimle almakta ve direnci ise 10 dur. Bu elektrik motoru hattan ne kadarlk bir akm ektiini bulalm. I = U / R = 220V / 10 = 22 Amper bulunur. rnek: ekildeki devrede 100 ohm zerinden geen akm ohm kanunundan yararlanarak bulalm.

2.17: Uygulama Devresi

zm: Kaynak gerilimi 10 V ayn zamanda diren ularnda da grleceinden, direncin zerinden geen akm, I = U / R = 10 V / 100 = 0,1 Amper Eer kaynak gerilimi 30 Volt olmu olsayd direncin zerinden geen akm ise I = U / R = 30 V / 100 = 0,3 Amper olurdu.

70

2.5.3. Ohm Kanunuyla Diren Hesaplama


rnek: Aadaki ekildeki devrede verilen deerler yardm ile bilinmeyen diren deerini bulalm.

ekil 2. 18: Uygulama Devresi

zm: Ohm kanunu formlnde verilen deerler yerine konulursa, devreye bal olan zerinden 1 Amperlik akm aktan diren deeri; R = U / I = 10 V / 1 A = 10 deeri bulunur. rnek: Aadaki ekildeki devrede verilen deerler yardm ile bilinmeyen diren deerini bulalm.

ekil 2.19: Uygulama Devresi

zm: Deerler yerine konularak, R = U / I = 12 V / 0,5 A = 24 Deeri bulunur.

2.6. ve G
2.6.1.
Elektrikte i, birim zamanda enerji harcayarak sonu alma (s, k, manyetik) olarak tanmlanabilir. Elektrikle alan bir alcnn harcad enerji miktar artka, grd is de o oranda artar. Elektrikte is W harfiyle gsterilir. s birimi, kilowattsaat (kWh)'tir. Baka bir deyile, devreye bal 1000 watt (1 kilowatt) gcndeki alc, bir saat boyunca alyorsa yapt is 1 kWh'tir. Elektrik alclarnn yapt ii dorudan len aygtlara elektrik sayac denir. Bir fazl (monofaze) sayalar ev ve iyerlerinde kullanlan alclarn yapt isi ler. fazl (trifaze) sayalar ise sanayi tesislerinde kullanlan alclarn yapt isi ler.

71

Elektrikte is denklemi: S = g x zaman [kilowattsaat] W = P.t [kwh] (W: s, P: G, t: Zaman)

rnek: Gc 10 kW (10.000 W) olan motor 8 saat almtr. Elektriin 1 kWh'i 30.000 TL olduuna gre, a. Yaplan isi. b. Elektrik datm irketine denecek paray bulunuz. zm a. W = P.t = 10.8 = 80 kWh b. denecek para = W.30 000 = 80.30 000 = 2.400.000 TL

2.6.2. G
Elektrik alclarnn birim zaman iinde (saniyede) yaptklar ise g denir. Elektrikte g, alcnn ektii akm ile gerilimin arpmdr. G P ile gsterilir, birimi watttr. Elektrikte g denklemi: G = gerilim x akm, yani, P = V. I [W] Ohm kanunu, akm, gerilim ve diren arasndaki ilikiyi incelemektedir. Bu yasaya gre V = I.R'dir. Bu denklemi g formlnde V'nin yerine koyarsak, P = V.I = I.R.I = I2.R [W] eitlii bulunur. Yine ohm kanununa gre I = V/R'dir. Bunu g denkleminde I'nn yerine koyarsak, P = V.I = V.V/R = V2/R [W] esitligi bulunur. Gcn ast katlar pikowatt, nanowatt, mikrowatt, miliwatt; gcn st katlar kilowatt, megawatt, gigawatttr.

2.6.3. G lme
Elektrik enerjisi ile alan alcya elektrik enerjisi uygulandnda s, k, hareket vb. ekilde i elde edilir. Elektrik enerjisi bir i yaptrdna gre bir gce sahiptir. Buradan da grld gibi birim zamanda yaplan ie g denir. Gcn birimi watttr. Bu g devreye uygulanan gerilim ve ekilen akmla doru orantldr. Elektriksel g: P = V x I eklinde ifade edilir. P = Elektriksel g (watt), V= Gerilim (Volt), I= Akm (Amper)

72

rnek: 220 volt gerilimle alan bir t 4.8 amper akm ekmektedir, bu tnn gcn hesaplaynz. P= V x I = 220 x 4,8 = 1056 watt Alclar genellikle standart gerilimlerde altklarndan ayn gerilimle alan alclardan fazla akm eken daha fazla g harcayacaktr.

2.6.3.1. Ampermetre-Voltmetre Yardmyla G lme


P = V x I formlnde grld gibi elektrik devrelerinde akm ve gerilimin arpm elektriksel gc verir. Burada elektrik devresinin ektii gcn bulunabilmesi iin akm ve gerilim deerlerinin llmesi gereklidir. Ancak, alternatif akmda omik direnlerin ektii g aktif, bobin ve kondansatrlerin ektii g reaktiftir. (Bu konu ileriki modllerde detayl olarak ilenecektir). Bu yzden P= V x I forml ile gcn hesaplanmas, yalnz DC devrelerde ve omik direnli AC devrelerinde mmkndr.

ekil 2.20: Ampermetre voltmetre ile g lme

2.6.3.2. Wattmetrenin Yaps ve eitleri


Dorudan doruya g len aletlere wattmetre denir. Wattmetrelerin dijital ve analog tipleri bulunmakta olup seviye olarak genelde W ve KW seviyelerinde snflandrlrlar.

2.6.3.3. Wattmetre le G lme


G, akm ve gerilimin arpmna eit olduundan wattmetreye alcnn akm ve gerilim deerleri ayn anda girilmelidir. Wattmetrenin akm bobini g lm yaplacak devreye seri, gerilim bobini paralel olacak ekilde balanr. Wattmetrelerde kk g llecekse akm bobinin, sonra byk g llecek ise akm bobininin nce balanmas lme hatasn azaltacaktr.

ekil 2.21: Wattmetre ve devreye balanmas

73

UYGULAMA FAALYET-1 UYGULAMA FAALYET


UYGULAMA FAALYET
No
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 1 15 100 180 220 330 820 900 1.2 K 1.8 K 2 K 10 K 18 K 20 K 56 K 100 K 120 K 190 K 200 K 500 K 900 K 1.2 M 2.2 M 6 M 15 M

Diren Deeri

Analog l Aleti le Okunan Deer

Dijital l Aleti le Okunan Deer

Aklama

Sonu D Y

Tablo 2.7: Diren lm uygulama tablosu

74

Yukarda verilen diren deerlerinin lmlerini, dijital ve analog ohmmetre veya avometreler ile grup oluturarak yapnnz. ltnz diren deerlerinin hepsini sras ile dijital ve analog l aletlerinden okuduunuz deerlerini karlatrnz. Burada dijital ve analog l aletlerinde, gerek deerlere ulap ulaamadnz kontrol ediniz. Daha sonra, dier grup arkadalarnzla beraber karlatnz problemler ve yaptnz hatalar ortaya koyarak karlaabileceiniz durumlarn tespitini yapnz. lem Basamaklar neriler Analog ohmmetre veya avometre ile Sfr ayarn tam olarak lm yaplacaksa sfr ayarn yapnz. yapamadnzda, l aletinin pillerini kontrol ediniz. Ohmmetre ve veya avometreyi diren Enerji altnda lm yaplamayacan lme konumuna alnz. unutmaynz. Ohmmetre veya avometreyi llecek Kademe seiminiz uygun deilse diren deerine uygun kademeye alnz. kademeyi byltp kltnz. bre deer gstermesine ramen sapma kk ise daha fazla sapma iin kademeyi kltnz. Dijital l aletlerinde lm deerini en hassas deeri okuyuncaya kadar kltn. l aleti problarn diren ularna Problar iki elinizle tutmamaya dikkat balaynz. ediniz. l aleti deer ekranndaki deeri Analog l aleti ile lm okuyunuz. yapyorsanz, ibrenin konumunu daha net tayn etmek iin skaladaki ayna eridinden faydalannz.

75

UYGULAMA FAALYET-2
UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET Aadaki tabloda verilen malzemeleri temin ettikten ve emaya gre devre balantsn kurduktan sonra reostann direncini azaltarak her akm deeri iin ekilen gc hesaplaynz. Malzeme listesi:

Tablo 2.8: Ampermetre voltmetre ile g lme, uygulamasnda kullanlacak malzemelerin Listesi

ekil 2.22: Ampermetre voltmetre ile g lme

lem Basamaklar Tabloda verilen malzemeleri belirtilen zelliklerde temin ediniz. Yukarda verilen devre balant emasn kurunuz.

neriler Ampermetre ve voltmetrenin lme snr yaplacak lme uygun olmaldr. Devrede alcnn ektii akm yksek ise ampermetre nce ekilen akm kk ise voltmetre nce balanmaldr. Devredeki l aletleri ve alcnn Reostann direnci balangta en balantsn kontrol ederek devreye enerji yksek deerinde olmaldr. veriniz. Devreye mutlaka retmeninizin gzetiminde enerji veriniz. Reostann direncini belirli aralklar ile Akm ve gerilim deerlerini Tablo azaltarak akm gerilim deerlerini not ediniz. 2,8ye kaydediniz. Kaynaktan ekilen akm ampermetre ve reostann snr deerlerini

76

gememelidir. Gerekli deerleri aldktan sonra devrenin enerjisini keserek malzemeleri kaldrnz. Aldnz deerleri ve g formln Hesaplama iin P = U x I formln kullanarak reostann hangi akm deerinde ne kullannz. kadar g ektiini hesaplaynz. Deneyde alnan deerler:

Tablo 2.9: Ampermetre voltmetre ile g lme, uygulamasndan alnan deerler tablosu

77

Aada verilen balant emasna gre devrenin balantsn kurarak alclarn harcadklar gc lnz. Malzeme listesi:

Tablo 2.10:Wattmetre ile g lme, uygulamasnda kullanlacak malzemelerin listesi

lem Basamaklar neriler llecek g deerine uygun lme llecek g wattmetrenin lme snrna sahip wattmetre ve frekans snrn ayorsa l aleti zarar grebilir. jeneratrn temin ediniz. AC ve DC g lmlerinde uygun wattmetre kullannz ya da wattmetrenin kademe seimini uygun yapnz. Devrenin balantsn emaya uygun Yaplan balanty enerji vermeden olarak yapnz. mutlaka kontrol ediniz. Devreye enerji vererek lambalar sra ile Devreye enerjiyi mutlaka devreye alnz. retmeninizin kontrolnde veriniz. Okunan g deerini verilen izelgeye Yaptnz lmlerde alc (lamba) kaydediniz. says artka ekilen g deerinin artn yorumlaynz.

78

LME VE DEERLENDRME LME DEERLENDRME


Aadaki cmlelerin banda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. ( ) Elektik akmn oluturan etkiye, gerilim denir. ( ) Voltmetreler devreye paralel balanr. ( ) Doru gerilim llrken l aletinin +, ular ters balanmamaldr. ( ) Voltmetrenin ast ve st katlar kkten bye mV, V, V , kV eklinde sralanr. ( ) Voltmetrelerin i direnci kktr. ( ) Tm voltmetreler lm yapmak iin gerekli enerjiyi lm balantsndan salarlar. ( ) Hem DA hem de AA len voltmetreler mevcuttur. ( ) 200,5 v yerine 200,55 v len voltmetre daha hassastr. ( ) Dijital voltmetreler gerilimin etkin, analog voltmetreler gerilimin ortalama deerini ler. ( ) Elektrik akmnn oluabilmesi iin elektron hareketinin olumas gerekir. ( ) Amperin st katlar A ve mAdir. ( ) 1,25 kA, 12500 Ae eittir. ( ) Ampermetrelerin i direncinin fazla olmas, elektrik devrelerinde herhangi bir etkisi olmaz. ( ) Devre akmn lmek iin ampermetreler devreye seri balanr. ( ) Ampermetreler lme iin gerekli enerjiyi lm balants ile salar. ( ) Pano tipi ampermetrelerde lm iin gerekli enerji, pil ile salanr. ( ) Alternatif akmda yaplan lm sonunda okunan deer, akmn etkin deeridir. ( ) DC lmelerinde, analog ampermetreye balanan +, - u balantlarnn yanl olmas durumunda ampermetre deer gsterir. ( ) AA ampermetresi ile DC lm yapldnda akm deerinin negatif iaretli deeri okunur.

DEERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrar inceleyip renmeye alnz.

79

UYGULAMALI TEST
Uygulama faaliyetinde yaptnz almay kendiniz ya da arkadalarnzla deierek deerlendirme kriterlerine gre deerlendiriniz.

AIKLAMA: Aada listelenen ilem basamaklarndaki davranlar rencide gzlemlediyseniz EVET stununa, gzlemleyemediyseniz HAYIR ksmna X iareti yaznz DEERLENDRME KRTERLER Evet Hayr Gerekli gvenlik nlemlerini aldnz m? l aleti kullanmadan diren deerini okuyabildiniz mi? Analog ve dijital l aletiyle diren lebildiniz mi? Analog ve dijital l aletiyle gerilim lebildiniz mi? Analog ve dijital l aletiyle akm lebildiniz mi? Seri devrede direncin zerine den gerilimi hesaplayabildiniz mi? Seri devrede direnten geen akm hesaplayabildiniz mi? Paralel devrede direncin zerine den gerilimi hesaplayabildiniz mi? Paralel devrede her koldan geen akm hesaplayabildiniz mi? Kark devrelerde direncin zerine den gerilimi hesaplayabildiniz mi? Gzl devrelerde akm ve gerilim deerlerini hesaplayabildiniz mi?

DEERLENDRME Yaptnz deerlendirme sonunda eksikleriniz varsa renme faaliyetinde ilgili konuya dnerek ilemleri tekrar ediniz.

80

RENME FAALYET-3 RENME FAALYET3


AMA
Basit lamba devresi kuracak ve devrenin elektriksel lmlerini hatasz bir ekilde yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Evinizde kulladnz elektonik cihazlar ile aydnlatma iin kullandnz lambalarn alma koullarn renip elde ettiiniz sonular bir rapor halinde snfta retmeninize ve arkadalarnza sununuz Osilaskop eitlerini ve zelliklerini, osilaskoplar ile yaplabilecek lmler ve osiloskopun l aletlerine gre kazandrd avantajlar aratrarak rapor haline getiriniz.

3. ALTERNATF AKIM
Zamanla yn ve iddeti deien akma alternatif akm denir. Alternatif akm ve gerilimin temel yaps sins dalgas eklindedir.

3.1. Alternatif Akm ile Doru Akm Arasndaki Farklar


Elektrik enerjisi, alternatif akm ve doru akm olarak iki ekilde retilir. Bugn kullanlan elektrik enerjisinin %90ndan fazlas alternatif akm olarak retilmektedir. Bunun eitli nedenleri vardr. Bunlar sra ile inceleyelim. Elektrik enerjisinin uzak mesafelere ekonomik olarak iletilmesi iin yksek gerilimlere ihtiya vardr. Belirli bir g, mesafe ve kayp iin iletim hattnn kesiti, kullanlan gerilimin karesi ile ters orantl olarak deiir. Doru akmn elde edilmesinde kullanlan dinamolar (D.A. jeneratr) yksek gerilimli olarak yaplamazlar. Komtasyon zorluklarndan dolay, ancak 1500 volta kadar D.A reten genaratrler yaplabilmitir. Alternatif akm reten alternatrlerden ise 230, 6300, 10500 ve 20000 volt gibi yksek gerilimler elde edilebildii gibi, transformatr denilen statik makinelerle bu gerilimleri 60 kV, 100 kV ve daha yksek gerilimlere ykseltmek de mmkndr. Elektrik enerjisinin tanmas yksek gerilimli alternatif akmlarla yaplr. Hattn sonundaki transformatrlerle bu yksek gerilim, kullanma gerilimine dntrlr.

81

Cva buharl redresrlerle yksek gerilimli alternatif akm, yksek gerilimli doru akma evirerek enerjiyi tamak ve hattn sonuna inverterlerle dk gerilimli alternatif akma evirmek mmkn olduu halde, uygulamada fazla kullanlmamaktadr. Byk gl ve yksek devirli DA jeneratrleri komtasyon zorluklarndan dolay yaplamazlar. Alternatrler ise, byk gl ve yksek devirli olarak yaplabilirler. Bylece elde edilen enerjinin kilovat saat bana maliyeti ve iletme masraflar dk olur. Alternatrler 200000 kVA, 400000 kVA gcnde yaplabilirler. Sanayide sabit hzl yerlerde alternatif akm motoru (endksiyon motoru), doru akm motorundan daha verimli alr. Endksiyon motoru, D.A. motorundan daha ucuz, daha salam olup, bakm da kolaydr. D.A. motorunun tek stnl, devir saysnn dzgn olarak ayar edilebilmesidir. Doru akmn tercih edildii veya kullanlmasnn gerekli olduu yerler de vardr. Elektrikli tatlar, galvano teknik (maden kaplamacl) ve madenlerin elektrikle artlmas tm elektronik sistemler ve haberleme sistemlerinde D.A kullanlr. Bu gibi yerlerde doru akm genellikle, alternatif akmn DAa evrilmesi ile elde edilir.

3.2. Alternatif Akmn Elde Edilmesi


ekil 3.1deki gibi O O ekseni etrafnda, mknatslar arasnda dnebilen bir KLMN iletkenini (sarm) sabit bir hzla dndrelim.

ekil 3.1: ACnin elde edilmesi

82

ekil 3.2:Manyetik alan iinde hareket eden iletken

erevenin ular, eksen etrafnda dnen birer metal bilezie balanmtr. Bileziklerden her biri F1 ve F2 fralarndan birine srekli olarak dokunur. Bu basit retecin k ular olan fralar, elde edilecek olan akmn deiimini incelemek iin bir l aletine balanmaktadr. letken ereve N-S kutuplar arasnda dairesel bir hareketle dndrlrken, erevenin asal pozisyon deiimine bal olarak KL ve MN iletkenlerini kesen manyetik ak srekli deiir. Bylece, deiken bir manyetik ak tarafndan kesilen iletkende gerilim indklenir prensibine gre iletken erevede bir indksiyon EMKi meydana gelir. lk ve ikinci 90 lik dnmelerde NMLK ynnde indksiyon akmlar meydana gelir (Doru akm esaslar Elektromanyetizma konusuna baknz). Bu akmlar d devreye F1 frasndan kar. nc ve drdnc 90 lik dnmelerde ise erevede ters ynde indksiyon akmlar meydana gelir. Bu sefer akmlar d devreye F2 frasndan karlar. Bylece zamanla yn ve iddeti deien bir akm elde edilmi olur. ekil 3.2deki tel erevenin manyetik alan deiiminden kaynaklanan emkni bulalm. Faraday yasasna gre, manyetik alan ierisinde bulunan herhangi bir iletkende elektromotor kuvvet (EMK) indkleyebilmek iin; ya manyetik alan sabit iletken hareketli olmal, ya manyetik alan hareketli iletken sabit olmal, ya da hem manyetik alan hem de iletken harekeli olmal fakat farkl hzlarda dnmelidirler. ekil 3.1 ve dolaysyla ekil 3.2de manyetik alan sabit iletken hareketlidir. Herhangi bir zamandaki yzeyden geen manyetik ak, =B.A.Cos dr. as, B alan ile A yzeyinin normali arasndaki adr. ereve dndke as da deiir. Eer ereve sabit asal hz ile dndrlrse t zamannda =wt kadar a dnm olur. Asal hz; birim zamanda kat edilen a olarak tanmlanr, harfi ile gsterilir. letkende endklenen emk=df/dt ile tanmlanr. Dolaysyla e=dBAcoswt/dt=BAwsinwt olur.

83

ekil 3.3: Sins sinyali

3.3. Alternatif Akmda Kullanlan Terimler


3.3.1. Alternans

ekil 3.4: Saykl ve Periyot

Sins erisindeki gerilimin deeri, sfrdan balayp ykselmi ve 90 de en yksek deerine ulamtr. Daha sonra azalma gstererek 180 de sfra dmtr. Buna pozitif alternans denir. 180 den sonraki ve 360 ye kadar olan ters yndeki eriye ise negatif alternans denir (ekil 3.4). rnek 1.1: Periyot ile frekans arasndaki ilikiyi aklaynz. zm 1.1: T = 1/f veya f =1/T dir.

3.3.2. Periyot
Bir saykln tamamlanmas iin geen zamana periyot denir. T harfi ile gsterilir. Birimi saniyedir. T = 1/f

84

3.3.3. Frekans
Sinzoidal alternatif akm, sins fonksiyonu zelliini tar. ekildeki erinin sfrdan balayarak pozitif maksimum deere ykselmesi, tekrar derek sfra ve negatif maksimum deere inmesi, buradan da tekrar sfra ulamasna saykl denir. ekildeki eri, sins erisidir. Dolaysyla elde edilen EMK da sinzoidal bir EMKdir. Burada f, saniyedeki saykl saysdr ve alternatif akmn frekans olarak adlandrlr. Birimi Hertz (Hz)dir.

3.4. Alternatif Akm ve Gerilimin Deerleri

ekil 3.5: Alternatif akm deerleri

3.4.1. Ani Deer


Sinsoidal eri zerindeki herhangi bir nokta ani deer olarak isimlendirilir ve v ile gsterilir. v gerilimi, herhangi bir andaki gerilimin ani deeri olup, aadaki gibi ifade edilir:

ekil 3.6: Ani deer gsterimi

85

v = Vm sin(2ft) [V] veya v = Vm sint [V] Vm: Maksimum deer [V] f: Frekans [Hz] T = 1/f T: Periyot[s] t: Zaman [s] rnek 1.2: ekil 3.6te her akmn sins dalgas iin yatay eksende /2 referans noktasndaki ani deerleri tanmlaynz. zm 1.2 IA = Im sin t = 10 sin (/2) = 10 [A] IB = Im sin(t + B ) = 5 sin (/2 +/3) = 2.5 A] IC = Im sin(t C ) = 8 sin (/2 /4) = 5.7 [A]

3.4.2. Maksimum Deer


Maksimum deer, ani deerlerin en bydr. Dikkat edilirse 90 ve 270lik alarda elde edilen akm, en yksek deerine ulamaktadr.

3.4.3. Ortalama Deer


Ortalama deer, bir saykldaki ani deerlerin ortalamasdr. Alternatif akmn bir saykldaki pozitif ani deerlerin says, negatif ani deerlerin saysna eit ve ayn byklkte olduundan alternatif akmda ortalama deer sfrdr. Bu nedenden dolay ortalama deer hesaplanrken alternanslardan birinde hesaplama yaplr. Maksimum deer belli ise ortalama deer: Iort= 0.636.Im forml ile hesaplanr. rnek 1.3: bulunuz. Maksimum deeri 24V olan alternatif gerilimin ortalama deerini

zm 1.3: Vort =Vm . 0,636= 24. 0,636 = 16,26 V olarak bulunur.

3.4.4. Etkin Deer


Alternatif akm uygulanan bir devre elemannda, harcanan gc bulmak isterken hangi akm deerini alacamz ilk anda bilemeyebiliriz. Akmn maksimum deerini alsak byk bir hata pay oluur. nk akm, bir periyotluk sre iinde sadece iki kez ve anlk olarak maksimum deere ular. Ortalama deer almak istersek bu deerin sfr olduunu zaten biliyoruz. Bunu belirlemenin en gzel yolu; bir direnten belirli bir zaman aralnda verilen alternatif akmn salad s miktarn, ayn dirente ve ayn srede bir doru akm

86

tarafndan elde etmektir. Bu doru akm deerine ve potansiyel farkna alternatif akmn etkin deeri denir. AC devrelerde ampermetre ve voltmetre etkin akm ve gerilimi ler. Bir dirente doru akmn meydana getirdii sy, ayn dirente ve zamanda ortaya karan alternatif akm deerine alternatif akmn etkin veya efektif deeri denir (ekil 3.7). Efektif deerler, alt ifadeler kullanlmadan byk karakterlerle gsterilir (V ve I). Maksimum deer ve efektif deer arasndaki ilikiler:

ekil 3.7: Ani ve efektif deerler

3.5. Sinzoidal Akmn Vektrlerle Gsterilmesi


3.5.1. Faz
Faz as fazn derece veya radyanla verilen lsdr. Yn deitirerek deiim gsteren bir bykln bir dn 360 derece veya 2. radyana eittir. Eer iki byklk ayn fazda, ise faz, as sfrdr. Eer iki byklkten birisi pozitif en byk deeri alrken dieri negatif en byk deeri alyorsa, faz fark 180 derece veya radyandr. Astronomide, ayn veya bir gezegenin yrngesinde hareket ederken ald klar dnyaya yanstmas srasnda, parlak grnen ksmnda meydana gelen deiiklik de faz olarak isimlendirilir.

87

Eer ay, dnya ile gne arasnda bulunuyorsa, dnyaya uzak ksm aydnlandndan Gne Tutulmas hari bizim tarafmzdan grlmez olur. Bu durum yeni ay olarak bilinir. Ay yrngesinde harekete devam ederken, bat kenar gne nlar ile aydnlanr ve yeni aydan sonra hilal faz, ortaya kar. Dnya etrafndaki dnnn ilk drtte birinde ilk drtte bir faz ayn yars aydnlanr. Dnya, ay ile gne arasnda bulunduunda Ay Tutulmas hari dolunay durumu ortaya kar. Daha sonra ayn dou ksm aydnlanr. Sonuncu drtte bir dn arasnda da yeni aydan nceki hilal ortaya kar. merkr, vens, mars da benzer fazlara sahiptir. Elektrikte faz fark denince, elektriksel iaretlerin zaman ekseninde ayn deerlerden getikleri zamanlar veya alar arasndaki fark anlalr. Mesela Y1 A1 Sin wt+.1 Y2 A2 Sin wt + .2 iaret arasndaki faz fark 1-.2dir. Burada Y1 ve Y2 sinyal uzanmlarn, A1 ve A2 amplittlerini genlik, w ise pullasyonu asal frekans, .1 ve .2 de fazlar gstermektedir.

3.5.2. Sfr Faz


Eer bir sinzoidal eri t=0 annda sfr balang noktasndan balayp maksimum deerine gidiyorsa sfr fazldr denir (ekil 3.8). Alternatif akmn sfrdan balayp pozitif deerler almaya balad noktann balang noktasna gre olan a ve zamana faz fark denir. Faz A.A da balad noktay gsterir.

ekil 3.8: Sfr Faz

88

3.5.3. leri Faz

ekil 3.9: leri Faz

Eer bir sinzoidal eri t=0 annda sfr balang noktasndan bir as kadar nce balayp pozitif maksimum deere doru artyorsa eri ileri fazldr (ekil 3.9).

3.5.4. Geri Faz


Eer bir sinssel eri t=0 annda sfr balang noktasndan balamayp bir as kadar sonra balyorsa bu eri geri fazldr (ekil 3.10).

ekil 3.10: Geri Faz

89

3.5.5. Faz Fark

ekil 3.11: Faz Fark

ki sinsoidal erinin arasnda bulunan a veya zaman farkna faz fark denir. Genellikle aradaki a ile deerlendirilir. ekil 3.12da I1 akm I2 akmndan as kadar geri fazldr.

ekil 3.12: Geri Faz Fark

ekil 3.13de i1 ve i2 akmlar ve onlarn dnen vektriyel ifadeleri I gsterilmektedir. i1 = Im1 sin (t + 1 ) [A] i2 = Im2 sin (t + 2 ) [A]

m1

ve I

m2

I m1 I m2

90

Vektr; temel izgiden stte izildii zaman dalga ileridedir. ayet temel izgi ile ayn durumda ise ayn fazda, temel izginin altnda olduu zaman ise dalga geridedir denir. ekil 3.13de gsterilmektedir.

ekil 3.13: leri, ayn ve geri faz

3.6. Alternatif Akm ve Gerilimi llmesi


Akm, gerilim ve diren deerini len aletlere avometre denir. Avometrelerin analog ve dijital tipleri mevcut olup analog olanlar yap olarak dner bobinli l aletleridir. Avometre ile diren deeri llmeden nce sfr ayar yaplmal ve daha sonra lme geilmelidir. Dijital avometrelerin zellikle son zamanda kan modelleri akm, gerilim, diren yannda kapasite, endktans, frekans, scaklk deerlerini lmek ile birlikte transistrlerin u tespitlerini de yapabilmektedir. Avometrelerin genellikle 2, 3, 4 prob balant soketi bulunmaktadr. Soket says arttka aletin zellikleri de artmaktadr. lme srasnda kolaylk salamas iin siyah prob COM soketine, krmz prob ise lm eidine gre uygun sokete balanr

Resim 3.1: Analog ve dijital avometreler

Avometre ile lm yaplrken aada belirtilen noktalara dikkat etmek gerekir: llecek bykln cinsine gre AC veya DC seimi yaplmaldr. llecek byklk avometrenin lme snrndan byk olmamaldr.

91

Kademe anahtar en doru lme iin llecek bykle en yakn, ama kk olmayan kademeye getirilmelidir. llecek bykln deeri net olarak bilinmiyorsa kademe anahtar en byk deere getirilmelidir. Avometre, llecek bykln gerektirdii balant ekline gre balanmaldr. DC lmelerinde ibre ters sapar ise ular ters evrilmelidir. l aletinin ibresi ok az sapyor veya deer ekrannda 0 ibaresi varsa kademe kltlr. Deer ekrannda 1 ibaresi varsa kademe byltlmelidir. lmede kolaylk salamak iin krmz prob lme iin uygun sokete, siyah prob ise COM (ortak) soketine balanmaldr. Yksek deerli akm lm yaplrken (10-20 A) siyah prob COM soketine, krmz prob yksek akm soketine balanr.

3.6.1. Analog Avometre ile Akm ve Gerilim lme


Analog veya dijital avometre ile lm yapmak birbirinden farkl teknikler gerektirmez. Aradaki fark yalnzca kademe seimi ve analog avometrelerde skalann tek olmasndan kaynaklanan okuma zorluudur. ekil 3.14.bde grld gibi tek skalada birden fazla taksimatlandrma yaplm, her taksimatn yanna hangi bykln llmesinde kullanlaca belirtilmitir. llecek byklk uygun kademe seildikten sonra yalnz ait olduu skala taksimatndan okunmaldr (,V,A gibi). Ayrca aadaki ekilde grld gibi, skala taksimatnn blmlendirilmesinde ayn noktada alt alta birden fazla deer yazlmtr. Bu deerler llecek bykln kademesi deitike, o kademe iin skala taksimatndaki noktann yeni deeridir. zetle skaladaki bir nokta gerilim lerken kademenin biri iin 250 volta, ayn nokta daha kk bir kademe iin 50 volta karlk gelir. Bu durum llen bykln kademeye gre hangi taksimattan ve hangi deer ile lleceinin doru tespit edilmesini gerektirir.

ekil 3.14: a-Prob balants

b- Analog avometre skalas

92

Analog l aletlerinde seilen kademe ile okunan deer arasnda sonuca ulamak iin ilem yapmak gerekebilir. AC 1000 V kademesinde alternatif gerilim llecek bir avometrede ibre 4 rakamnn zerinde durmu ise llen bykln deeri skalann en son deeri 10 yerine 1000 V kabul edildiinde 4 deerinin de 400 V olmas gerektii orant ile hesaplanarak bulunur. Diren lm yaplrken ise X100 kademe seiminde ibre skalasnda 10 rakamn gsteriyorsa sonu 10X100 = 1000 = 1K eklinde tespit edilir.

Resim 3.2: Analog avometre ile gerilim lme

3.6.2. Dijital Avometre ile Akm ve Gerilim lme

Resim 3.3: a-Dijital avometre b-Tekli kademeye sahip avometre

Dijital avometreler ile lm yapmak daha kolaydr. Ancak baz deerlerin llmesinde analog avometrelerdeki kadar hassas lm yaplamaz. Dijital avometreler ile lm yaplrken deer ekrannda grnen deer, llen deerin kendisidir; ayrca hesaplama ilemi yaplmasn gerektirmez. Dijital avometrelerde diren, endktans ve kapasite lm aynen Lcrmetreler de olduu gibi yaplr. Akm ve gerilim lerken, ACDC seimi kademe anahtar ile uygun kademe seimi yaplrken baz avometrelerde ayr bir komtatr anahtar aracl ile yaplmaktadr (Resim 3.3.a). lm yaplrken bu seim unutulmamaldr. Dijital avometrelerin bazlarnda llecek A, , V ksmlar tek kademelidir. Bu avometrelerde yanz lm yaplacak kademenin seilmesi yeterlidir (Resim 3.3.b).

93

Avometreler ile diren endktans ve kapasite lm aynen Lcrmetreler de olduu gibi yaplr. Bu blmde bu lmler ile uygulama yaplmayacaktr. Bilgi tekrar iin renme Faaliyeti 1-2-3e baknz.

3.6.3. Frekansmetre
Elektrik devrelerinde frekans, frekansmetreler ile llr. Frekansmetreler devreye paralel balanr ve frekansmetrenin gsterdii deer bir saniyedeki saykl saysdr. Frekansmetreler yap olarak analog, dijital ve dilli olmak zere snflara ayrlr. Analog ve dijital frekansmetrelerin yaps dier l aletleri ile ayn olup dilli frekansmetrelerde skala ve deer ekran yerine belirli frekans deerlerini temsil eden metal ubuklarn titreimi ile frekans deeri tespit edilir. Resim 3.4de eitli frekansmetreler grlmektedir.

Resim 3.4: Frekansmetreler

94

UYGULAMA FAALYET
Aadaki tabloda verilen deerlerin lmn dijital ve analog avometreler ile aadaki balant ekillerine gre ilem basamaklar ve nerileri takip ederek gerekletiriniz.

a. Avometre ile alc gerilimini lme

b . Avometre ile frekans lm teknii

c . Avometre ile akm lmek ekil 3.15: a Avometre ile alc gerilimini lme b- Avometre ile frekans lm teknii c-Avometre ile akm lmek

95

Malzeme listesi:

Tablo 3.1: Avometre ile lme, uygulamasnda kullanlacak malzemelerin listesi

neriler Avometrelerin lt byklkler, llecek byklklere uygun lme kademe saylar ve kademe deerleri biri snrna sahip avometre seiniz. birinden farkl olabilir. AVOmetre ile Gerilim lme Avometrelerde AC-DC seimi kademe seimi ile yaplabildii gibi zellikle dijital avometrelerde AC-DC llecek gerilimin eidine gre seimi iin ayr bir komtatr anahtar kademe anahtar AC veya DC konumuna bulunur. alnz. AC-DC seiminin yanl yaplmas llen deerin yanl tespit edilmesine neden olur. Gerilim lmnde seilecek kademe kesinlikle llecek gerilim deerinden kk olmamaldr. llecek gerilim deerinin l aletinin lme snrnda olduunu biliyor; Avometreyi llecek gerilim deerine ancak tam deerini kestiremiyorsanz en uygun kademeye getiriniz. byk kademeyi seerek lme balayn, gerekiyorsa kademeyi kltnz. AC-DC seimi kademe anahtar ile yaplyorsa, gerilime uygun kademe seilmelidir. Gerilim lmelerinin tamamn retmeninizin gzetiminde yapnz. lm yaparken problarn metal Gerilim deeri llecek noktalara ksmna kesinlikle dokunmaynz. avometre problarn dokundurunuz. Prob ular kademe seimi kontrol edildikten sonra balanmaldr. Gerilim lerken avometre ular paralel olarak balanmaldr.

lem Basamaklar

96

Analog avometre ile DC gerilim llecek ise l aletinin problar balanrken + ve ular doru balanmaldr. Aksi durumda ibre ters sapar. Analog avometrelerde skaladan okunan deer ile kademe arasnda ilem llen deeri deer ekranndan veya yaplmas gerektiini unutmaynz. skaladan okuyunuz. Analog avometrelerde skaladan daha doru lme yapmak iin skaladaki erit aynadan faydalannz. AVOmetre le Akm lme Avometrelerde AC-DC seimi kademe seimi ile yaplabildii gibi zellikle dijital avometrelerde AC-DC llecek akmn eidine gre kademe seimi iin ayr bir komtatr anahtar anahtar AC veya DC konumuna alnz. bulunur. AC-DC seiminin yanl yaplmas llen deerin yanl tespit edilmesine neden olur. Akm lmnde seilecek kademe kesinlikle llecek gerilim deerinden Avometreyi llecek akm deerine kk olmamaldr. uygun kademeye getir. AC-DC seimi kademe anahtar ile yaplyorsa akma uygun kademe seilmelidir. Akm lmelerinizin tamamn, retmeninizin gzetiminde yapnz. lm yaparken problarn metal llecek akm A, mA dzeyinden ksmna kesinlikle dokunmaynz. byk ise kademe anahtarn Amper Amper dzeyindeki akmlar kademesine al ve probu yksek akm llrken problardan birinin COM soketine bala. balant noktasnda, dier probun yksek akm soketine bal olmas gerektiini unutmaynz. Avometrenin prob ularn, seri balant Prob ular kademe seimi kontrol oluturacak ekilde yap. edildikten sonra balanmaldr. Analog avometrelerde skaladan okunan deer ile kademe arasnda ilem Avometrenin skalas veya deer yaplmas gerektiini unutmaynz. ekranndan llen akm miktarn oku. Analog avometrelerde skaladan daha doru lme yapmak iin skaladaki erit aynadan faydalannz. AVOmetre ile Frekans lme llecek frekans deerinin avometrenin ok yksek frekanslar iin zel lme snrna uygunluunu kontrol ediniz. frekansmetreler

97

kullanmak gerekebilir. Analog avometrelerde frekans lme Avometreyi frekans kademesine alnz. konumu bulunmayabilir. Frekans lm yaplrken avometre Avometre problarn frekans lm devreye paralel balanmaldr. yaplacak devre veya kaynaa balaynz. lm yaparken problarn metal ksmna kesinlikle dokunmaynz. Analog avometrelerde skaladan daha Frekans deerini skala veya deer doru lme yapmak iin skaladaki erit ekranndan okuyunuz. aynadan faydalannz. Deneyden alnan deerler

Tablo 3.2: Avometre ile lme uygulamasndan alnan deerler

3.6.4. Osilaskop 3.6.4.1. Osilaskobun Tantlmas


Elektriksel byklkleri len aletleri, ltkleri byklkleri saysal veya analog olarak ifade ederler. Osilaskoplar ise lt bykln dalga eklini gstererek

98

maksimum deerini ler. rnein bir voltmetre ile llen 12V AC gerilim osilaskop ile lldnde yaklak 16,97 V gibi bir deer okunur. Bu deerlerin farkl olmasnn sebebi l aletlerinin ACde etkin deeri, osiloskobun ise ACnin maksimum deerini lmesidir. Osilaskoplar, dier l aletlerine gre daha pahal olmalarna karlk bir sistemdeki arzann tespiti osilaskoplar ile daha kolaydr. nk televizyon veya daha karmak sistemlerin belirli nokta ve katlardaki klar sabittir ve bu klar sisteme ait kataloglarda nokta nokta belirtilir. Osilaskop ile yaplan lmlerde katalogdan farkl k veren katta arza var demektir. ekil 3,16de bir osilaskop resmi grnmektedir.

Resim 3.5: Osilaskop

Osilaskoplarn dijital ve analog eitleri mevcuttur. Standart olarak iki kanall olan bu cihazlarn daha fazla kanala sahip olan modelleri de bulunmaktadr. rnein 3 kanall, 8 nl, 200 Mhzlik bir osilaskop ile 3 kanaldan sinyal girilip, bu sinyaller ve tabi tutulduu ilemler sonucunda oluan 8 deer ayn anda grntlenebilir ve 200 Mhz kadar olan sinyaller lebilir. Son retilen dijital osilaskoplar ile llen byklk renkli olarak izlenebilmekte; llen deer hafzaya alnp, bilgisayara aktarlabilmektedir.

Resim 3.6: Osilaskopta yaplan baz lmler ve bilgisayar ortamna aktarlm hali

3.6.4.2. Osilaskop ile llebilen Deerler


AC ve DC gerilim deerleri Deien elektriksel byklklerin dalga ekilleri Devreden geen akm Faz fark

99

Frekans Diyot, transistr gibi yar iletken elemanlarn karakteristikleri Kondansatrn arj ve dearj erileri

Test sinyali osilaskobun test sinyalinden alnr. Genellikle 1 KHz frekansl ve 0,2-2 V gerilime sahip bir osilatr sinyalidir. Kondansatr, diren, diyot ve transistr gibi elektronik elemanlarn salamlk kontrolnde kullanlaca gibi harici sinyal jeneratrnn olmad durumlarda bu sinyal kullanlabilir. Osilaskop ile doru ve gvenli lm yapabilmek iin komtatr, anahtar ve prob balant ekillerinin tam olarak bilinmesi gerekir. ekil 3.18te grlen osilaskoba ait aklama aada verilmitir.

3.6.4.3. Osilaskop ile lm Yapmak


Osilaskop ile lm yapmaya gemeden nce osilaskobu lmeye hazrlamak gerekir.

ekil 3.16: Osilaskop n paneli ve ayar anahtarlar

In Katot Tp (CRT-Ekran) (1)

Osilaskop ekran; yatay eksende 1 cmlik blmeler boyunca 10 alanda, yine dikey eksende 1 cmlik blmeler boyunca 8 alan zerinde alr. Tp yzeyi zerine oturtulan dahili zgara, ufak bir miktar ve zgara arasndaki raklk as meydana gelmesinden dolay lm deiim hatalarn azaltm olur. Izgarann sol kenarnda lm art zaman iin % gsterimi vardr.

100

POWER Anahtar (2)

G kaynan on ve off konumuna getirmek iin basmal buton tipi anahtarlardr. Bastrarak anahtar dndrldnde power on, tekrar bastrlarak dndrldnde power off olur. Klavuz Lamba (3) G ak olduu zaman lamba yanar. CAL Terminali (4)

Kalibrasyon iin voltaj terminali salar. Prob ayarlamak iin kullanlr. Tahmini kare dalga sinyalleri ile pozitif polarite, tepeden tepeye 1 volt lebilir. INTEN Kontrol (5) izgi izlerinin parlakln ayarlar. FOCUS Kontrol (6) Net bir izgi grnts elde etmek ve odaklama ayar iin kullanlr. TRACE ROTA Kontrol (7)

Yatay eimin izgi izini ayarlamak iin kullanlr. Yatay eksen zgaras ile paralel yapmak iin tornavida kullanlr. Ik Kontrol (8) Izgara parlakln ayarlamak iin kullanlr. GND Terminali (9) Bu terminal dier ekipmanlar ile ortak toprak ayar yapldnda kullanlr. POZSYON (POSITION) Kontrol (10)

Ekrandaki CH1 dalga ekli izinin dey eksende konumunu kontrol eder. X-Y operasyonlar boyunca Y ekseninin pozisyon ayarlamasnda kullanlr. VOLTS/DIV Kontrol (11)

CH1 Dey eksen drc ile dey eksen hassasiyetini ayarlamak iin kullanlr. VARIABLE kontrol ayar dey hassasiyet kalibre ayarna imkan verir.

101

VARIABLE Kontrol (12)

Son CH1 dey eksen hassasiyet ayar iin kullanlr. VOLTS/DIV snrlar iinde deiken ayarlarnn devamna imkn verir. Doru kalibrasyon ayar yaptmz zaman zayflatc kalibre edilebilir. X-Y ilemleri sresince bu ilem y ekseni iin son ayar kontrol olur. AC-GND-DC Anahtar (13) CHI kanalnda giri sinyali kuplaj modu seimi anahtardr. AC : Giri sinyali kapasitif kuplajldr ve DC iaretlerini bloke eder.

GND : Dey ykselte girii topraklanr ve toprak potansiyeli kontrol edilebilir. Bu modda, iz takip etmeyen atlama devreleri GNDden ACye geirildii zaman ani deiimlerde pozisyon takip edicilere engel olur.

DC : Giri sinyal kuplajn dorudan salar ve lm eksiksiz doru akm bileenleri ile darya tanr. GR (INPUT) Jak (14) CHI birinci kanal prop balant noktasdr. BAL Kontrol (15)

CH1in DC balans ayar iindir. Fabrikadan hazr ayarl olarak gnderilir. ayet scak ortamlardan dolay farkllk meydana gelirse eski ayarn muhafaza etmek iin VOLT/DIV kontrol dndrld zaman izin aa yukar hareket etmesini tornavida kullanarak engelleyebilirsiniz. POZSYON (POSITION) Kontrol (16) Ekrandaki CH2 dalga ekli izinin dey eksende konumunu kontrol eder. VOLTS/DIV Kontrol (17)

CH2 dey zayflatcsdr. CH1 VOLTS/DIV kontrol ile ayn ilemleri ayn yollarla yapar. X-Y operasyonlar sresince x eksen zayflatcs olur. VARIABLE Kontrol (18)

Son CH2 hassas dey eksen ayar iin kullanlr. CH1 VARIABLE kontrol gibidir. X-Y ilemleri boyunca x ekseninin son hassasiyet ayar iin kullanlr.

102

AC-GND-DC Anahtar (19)

CH2 kanalnda giri sinyali kuplaj modu seimi anahtardr. CH1 ACGND-DC anahtar gibi ayn ilemleri yapar. GR (INPUT) Jak (20)

CH2 ikinci kanal prob balant noktasdr. X-Y ilemleri sresince x ekseni giri jak olur. BAL Kontrol (21)

CH2nin DC balans ayar iin kullanlr. CH1 balans ayarnda olduu gibi CH2 balans kontrol ayar iin de tornavida kullanlr. VERT MODE Anahtar (22)

Dey eksen ilem modunu semek iin: CH1 : CH1 giri sinyalinin ekranda grnmesi iin. CH2 : CH2 giri sinyalinin ekranda grnmesi iin. ALT : Her tarama iin CH1 ve CH2 giri sinyalleri arasndaki anahtarlardr ve ekranda onlar gsterir. CHOP : CH1 ve CH2 giri sinyallerinin ekranda tekrar gsterimi iin kullanlr. ADD : CH1 ve CH2 giri dalga ekillerini birletirilmi olarak ekranda gsterir; ancak CH1 invert yapld zaman CH1 ve CH2 arasnda farkl gsterim olabilir. ALT ve CHOP Modlar: ift izli ilem modu kullanld zaman grntleme zamana gre blnm olur. CHOP modunda her kanal, her tarama iinde zamana gre tekrar blnm olur. CH2 INVERT Anahtar (23) Bu buton basl olduu zaman CH2 giri sinyali polaritesi gsterimi tersine evrilir. X-Y Osilaskop Ayar Anahtar (24)

Bu buton basl olduu zaman VERT MODE ayarlar ve balang ilemleri yok saylr. MODE Seme Anahtar (25) Tetikleme ilem modlarn semek iin kullanlr.

103

AUTO: Tarama tetikleme sinyali tarafndan yerine getirilir. Ancak tetikleme sinyalinin bulunmamas durumunda kendinden ayarl balar ve bir iz grnr. NORM: Tarama tetikleme sinyali tarafndan yerine getirilir. Uygun tetikleme sinyalinin olmamas durumunda iz grnmeyecektir. FIX : Tarama tetikleme seviyesi sabittir. Bu durumda tetikleme TRIGGER LEVEL kontrol ayarna aldrmakszn yaplr. TV-F: Birleik video sinyali dey senkronize sinyalleri dnda seilir ve tetikleme devresine balanr. TV-L: Birleik video sinyali yatay senkronize sinyalleri darda seilir ve tetikleme devresine balanr. Not: kuplajldr. Tetikleme sinyali bu osilaskopta tetikleme devresine kapasitif

Kaynak Seim Anahtar (26) Tetikleme sinyalini semek iindir. VERT: Tetikleme sinyal kayna VERT MODE ayar anahtar tarafndan seilir.

VERT MODE CH1 CH2 ALT CHOP ADD

Tetikleme sinyal kayna CH1 CH2 Tetikleme sinyal kayna seimiyaplr ve her tarama iin CH1 ve CH2 giri sinyalleri arasnda deitirilir. CH1 CH1 ve CH2 giri sinyallerinin biletirilmi hali. :

CH1 : CH1 giri sinyali tetikleme sinyal kayna olacaktr. CH2 CH2 giri sinyali tetikleme sinyal kayna olacaktr.

LINE: Ticari kullanm g kayna voltaj dalga ekli tetikleme sinyal kayna olacaktr. EXT : EXT TRIG jakna sinyal girii tetikleme sinyal kayna olacaktr. SLOPE Kontrol (27) Tetiklenmi tarama sinyal polarite eimini semek iin kullanlr. TRIGGER LEVEL Kontrol (28)

104

Tetikleme eik seviyesi ayar iin kullanlr. EXT TRIG Giri Jak (29)

Bu giri terminali, harici giri sinyali meydana getirmek iindir. SOURCE anahtar EXT durumuna getirildii zaman bu terminalden geen sinyal tetikleme sinyal kayna olacaktr. POZSYON (POSITION) Kontrol (30) Ekranda dalga eklinin yatay durumunu kontrol eder. SWEEP TIME/DIV Kontrol (31)

Tarama zaman ayar iin.0,2 sn/div ve 0,5 sn/div arasnda 20 admn stnde ayar yaplabilir. VARIABLE kontrol tamamen sa tarafa CALa dndrld zaman tarama oran deeri kalibre edilmi olacaktr. VARIABLE Kontrol (32)

Srekli tarama zaman ayar son kontrolde SWEEP TIME/DIV alan iinde dar tanr. Bu tarama zamannda CAL anahtar saat ynnde tamamen dndrld zaman doru lm yaplr. X10MAG Anahtar (33) Ekranda merkezden sa ve sola 10 defa bytlm gsterim iin bu anahtara baslr.

3.6.4.4. Osilaskop Probu

ekil 3.17: Osilaskop Probu

3.6.4.5. lmden nce Kontrol ve Ayarlar


Osilaskobu uygun performans seviyesinde dzenli altrmak iin lm yapmadan nce aadaki kontroller ve ayarlar yaplr.

105

Kontrol Panel Ayarlar AUTO VERT CH1(CH2 INVERT : + 12 OCLOCK 12 OCLOCK CAL 5V/DIV GND 12 OCLOCK CAL 0.2ms/DIV OFF

MODE SOURCE VERT MODE OFF)SLOPE TRIGGER LEVEL CHI (Y); CH2 (X) POSITION VARIABLE VOLTS/DIV AC-GND-DC HORIZONTAL POSITION VARIABLE SWEEP TIME/DIV X 1OMAG

POWER anahtar ON konumuna getirilir. Pilot lamba aydnlanr ve izgi 10-15 saniye arasnda grnr. zin grnmesini kontrol iin INTEN kontrol anahtar ile izin parlakl saa doru dndrerek artrlr, sola doru dndrlerek azaltlr. Sonra INTEN kontrol sola tamamen dndrlr ve izin parlakl azaltlr. Tam doru lm sonular iin yaklak 30 dakika n stma gereklidir. Ancak sadece dalga ekli gstermek niyetindeyseniz n stma gerekli deildir. n stmadan sonra nn kolay ve temiz grnmesi iin INTEN ve FOCUS deeri ayarlanr. Sonra izi yatay eksen izgileri ile paralel hle getirmek iin TRACE ROTA kontrol kullanlr. ayet VOLTS/DIV kontrol anahtarnn dndrlmesi sresince iz aa yukar hareket ediyorsa BAL kontrol ayar yaplr. Ayn zamanda CH2de VERT MODE ayarndan sonra ayn ilemler yaplr. Isnma gereksinimi olaynda BAL kontrol ayar yaplmaz. Her kanaln giri noktasna prop balanr. VERT MODE kontrolde CH1 ve AC-GNDDC kontrolde DC seilir. CAL terminaline CH1 probu taklr ve VOLTS/DIV kontrol 20 mV/DIVe getirilir. POSITION kontrol ayarlanr ki btn dalga ekli grlebilsin. Bu ayarlar yapldktan sonra lmlere geilmelidir.

106

UYGULAMA FAALYET-1 UYGULAMA FAALYET


UYGULAMA FAALYET GERLM LMEK Osilaskop ile alternatif akm, doru akm ve yksek frekansl sinyaller maksimum 400Va kadar llebilir. Osilaskop ile gerilim lme ileminde VOLTS/DIV anahtar llecek gerilime uygun konuma getirilir. Hangi giriten lm yaplacaksa o giri iin ACDC seimi yaplr. Osilaskop ular gerilim llecek ulara balanr. Ekrandaki gerilimin genlii rahat okunabilecei deere kadar VOLTS/DIV kademesi ayarlanr. Ekrandaki grnt hareketli yani kayyor ise, TIME/DIV anahtar ile ekrandaki grnt sabitlenir. Bu ilemler yapldktan sonra gerilimin osilaskopta meydana getirdii sinyalin ykseklii (H) tespit edilir. Bu andaki VOLTS/DIV anahtarnn gsterdii deer (D) V/cm veya mV/cm cinsinden okunur. Bu deerler yardm ile llen gerilimin deeri aadaki gibi hesaplanr. Utt = H (cm) x D (V/cm) Volt, Um = Utt (V) / 2 Volt, U = 0,707 x Um Volttur. Utt Um U : llen gerilimin tepeden tepeye deeri. : llen gerilimin maksimum deeri. : llen gerilimin etkin deeri.

AC gerilim llm ise hesaplanan bu deerin maksimun deer olduu unutulmamaldr.

ekil 2.18: llen gerilim deerinin ekrandaki grnts ve VOLT/DIV anahtarnn konumu

ekil 2.5te grld gibi osilaskopta llmek istenen gerilimin ykseklii H=6,6 cm VOLT/DIV anahtarnn konumu D=5 volttur. llen gerilim deeri Utt = H (cm) x D (v/cm) Utt = 6,6 x 5 = 33 V Um = Vtt / 2 = 33 /2 = 16,5 V U = 0,707 x Um = 0,707 x 16,5 = 11,66 V olarak bulunur.

107

ekil 3.19: Osilaskop ile gerilim lmek

Bu uygulama faaliyeti ile osilaskop kullanarak gerilim lebileceksiniz. lem Basamaklar Yukarda belirtilen ayarlar yapnz. Osilaskop proplarn gerilim llecek noktaya balaynz. Osilaskop probu X10 kademesi alnmaldr. Balanty retmeninizin gzetiminde yapnz. neriler

AC veya DC gerilim llrken aradaki tek fark, girie ait AC-DC seimini yapmaktr. Ekrandaki gerilimin genliini rahat ki farkl giriten iki ayr gerilim deeri okuyana kadar VOLTS /DIV anahtarnn girilerek ayr ayr grntlenmesi ve bu kademesini kltnz veya byltnz. gerilimlerin osilaskop tarafndan toplanmas salanabilir. Grntde hareket var ise TIME/DIV anahtar ile ekrandaki grnty sabitleyiniz. llen gerilimin maksimum deeri H/2 Bu anda ekrandaki sinyalin tepe deerini ve D deerlerinin arpm ile bulunur. Etkin (H) ve VOLTS/DIV anahtarnn kademesini deer ise maksimum deerin 0,707 ile (D) tespit ediniz. arpmna eittir.

108

Deneyde Alnan Deerler Besleme Gerilimi H Tepeden Tepeye VOLT/DIV llen llen Gerilimin Deeri Anahtarnn Gerilimin Deeri Gerilimin Etkin Kademe Deeri [V] Deeri [V]

AC AC AC AC AC AC AC AC DC DC DC DC DC DC DC DC

DC gerilimde maksimum, tepe ve etkin deer gibi deerler yoktur.

109

UYGULAMA FAALYET-2
FREKANS LMEK Her osilaskobun bir frekans lme snr vardr. Yksek frekanslar llrken bu snra dikkat edilmelidir. llecek frekans deerine uygun Osilaskop seildikten sonra frekans llecek noktaya Osilaskop balants yaplr. Ekrandaki frekans genlii rahat okunana kadar VOLTS/DIV kademesi kltlr veya byltlr. Ekrandaki sinyal hareketli ise TIME/DIV anahtar ile uygun kademe seilerek sinyal sabitlenir. Bu anda ekrandaki bir peryodun boyu (L), ekrandaki karelerden faydalanlarak tespit edilir. Bu anda TIME/DIV anahtarnn seilmi olan deeri (TC) s/cm, ms/cm veya s/cm cinsinden tespit edilir. Bu deerler vastas ile llen frekans deeri aadaki gibi tespit edilir. T= L (cm) x Tc saniye F= 1 / T Hz T: llen gerilimin periyodu F: llen gerilimin frekansdr.

ekil 2.20: llen frekans deerinin ekrandaki grnts ve TIM/DIV anahtarnn konumu

ekil 2.7de grld gibi llen frekansn ekrandaki bir peryodunun boyu L=2,3 cmdir. TIME/DIV anahtar da Tc= 50 s/cm konumundadr. Buna gre llen frekans deeri: T= L (cm) x Tc (s/cm) = 2,3 x 50 =115 s = 115 x 10 -6 saniye f = 1 / T = 1 / 115 x 10 -6 = 8695,65 Hz = 8,69565 KHz olarak bulunur.

110

ekil 3.21: Osilaskop ile frekans lmek

lem Basamaklar Yukarda belirtilen balanty ve ayarlar yapnz.

neriler

Osilaskop probu X10 kademesine Osilaskop proplarn frekans llecek alnmaldr. Balanty retmeninizin noktaya balaynz. gzetiminde yapnz. Ekrandaki gerilimin genliini rahat grnene kadar VOLTS /DIV anahtarnn kademesini kltnz veya byltnz. Grntde hareket var ise TIME/DIV anahtar ile ekrandaki grnty sabitleyiniz. Ekrandaki sinyalin bir peryodunun Osilaskop ekranndaki her bir kare 1 boyunu ekrann karelerinden faydalanarak cmdir. tespit ediniz. (L) deeri okunduu andaki TIME/DIV anahtarnn kademe deerini (Tc) s/cm, ms/cm veya s/cm cinsinden tespit ediniz. (L) deeri okunduu andaki TIME/DIV anahtarnn kademe deerini (Tc) s/cm, ms/cm veya s/cm cinsinden tespit ediniz. Alnan deerlere gre sinyalin frekansn T= L (cm) x Tc (s/sn) hesaplaynz. f= 1 / T Hz formllerini kullannz.

111

Deneyde Alnan Deerler Gerilim [ V] Diren Kullanlan formller llen periyot Frekans deeri boyu [cm] [Hz]

1 2 3 4 5 1 2 3 4 5

1k 1k 1k 1k 1k 500 500 500 500 500

T= L (cm)x Tc (s/cm) f = 1 / T (Hz)

112

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME


Aadaki cmlelerin banda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. ( ) Avometreler ile diren lmek Lcrmetre ile diren lmeden ok farkl teknikler gerektirir. ( ) Dijital avometrelerde endktans ve kapasite lm prob balants ile yaplr. ( ) Dijital ve analog avometrelerin her ikisi de enerji kayna olarak pil kullanr. ( ) DC gerilim llrken analog avometrenin +, ular ters balanabilir. ( ) Btn avometrelerin DC-AC akm seimi kademe anahtarndan yaplr. ( ) Avometreler ile her seviyedeki akm llebilir. ( ) Analog avometrelerin pili sklse bile gerilim lm yaplabilir. ( ) Avometrelerde amper seviyesinde akm llrken problarn avometre balant noktalar deiir. ( ) Dijital avometrelerin scaklk len modelleri mevcuttur. ( ) llecek gerilim seviyesi avometrenin lme snr ierisinde, ancak deeri tam bilinmiyorsa en kk kademeden lme balanr. ( ) Btn avometreler lm bittikten sonra KAPALI konuma getirilmelidir. ( ) Osilaskoplarn analog ve dijital tipleri mevcuttur. ( ) Osilaskoplar yalnz akm, gerilim ve frekans lmelerinde kullanlr. ( ) Osilaskop ile gerilimlerken gerilim deeri arttka sinyal dikeyde ykselir. ( ) Osilaskop ile frekans llrken frekans deeri arttka sinyal yatay eksende daralr. ( ) Osilaskoplarda llecek gerilim deerine uygun kademe VOLTS/DIV anahtar ile seilir. ( ) Osilaskoplarda frekans deerine uygun kademe TIME/DIV anahtar ile seilir. ( ) Osilaskoplar ile yar iletken elemanlarn karakteristikleri incelenemez. ( ) Osilaskoplar arza analizinde l aletlerine gre daha hzl zm imkn sunar. ( ) Osilaskoplarda n says arttka ayn anda grntlenen sinyal says artyor demektir. ( ) Osilaskoplar llen akm veya gerilimin etkin deerini ler.

DEERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrar inceleyip renmeye alnz.

113

UYGULAMALI TEST
Uygulama faaliyetinde yaptnz almay kendiniz ya da arkadalarnzla deierek deerlendirme kriterlerine gre deerlendiriniz.

AIKLAMA: Aada listelenen ilem basamaklarndaki davranlar rencide gzlemlediyseniz EVET stununa, gzlemleyemediyseniz HAYIR ksmna X iareti yaznz. DEERLENDRME KRTERLER AC gerilimin maksimum deerini hesaplayabildiniz mi? AC gerilimin etkin deerini hesaplayabildiniz mi? Periyot deerini hesaplayabildiniz mi? Frekans deerini hesaplayabildiniz mi? Faz farkn ifade edebildiniz mi? Diren zerindeki gerilim deerini lebildiniz mi? Devre akmn lebildiniz mi? Devre elemannn gcn hesaplayabildiniz mi? Elektrik enerjisini hesap edebildiniz mi? Devre iin gerekli aralar seebildiniz mi? Balant ekline gre devreyi kurabildiniz mi? gvenliine uygun olarak hareket edebildiniz mi? Malzemeleri kullanmdan sonra yerine iade edebildiniz mi? Evet Hayr

DEERLENDRME Yaptnz deerlendirme sonunda eksikleriniz varsa renme faaliyetinde ilgili konuya dnerek ilemleri tekrar ediniz.

114

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME


PERFORMANS TEST Modl ile kazandnz yeterlii aadaki uygulamay yaparak deerlendiriniz. Deerlendirme ltleri Evet Hayr l aletlerinin lme snrn uygun semek l aletlerini AC-DC zelliine uygun semek l aletlerini, yaplacak lmn genel zelliine uygun seim yapmak l aletlerinin alma zelliine uygun konumda yerletirmek l aletlerini, balant ve lme kolayl salayacak yerleimi yapmak Endktans lmek Rlcmetre kademe seimini doru yapmak Rlcmetre ile lm gerekletirecek balanty yapmak Endktans deerini lme hatasz ve doru lmek Ampermetre balantsn doru yapmak Voltmetre balantsn doru yapmak Wattmetre balantsn doru yapmak Frekans metre balantsn doru yapmak Alc balantsn doru yapmak Balant kontrol ve dzen Kontrolleri tekniine uygun yapmak Balantnn gerektirdii uzunlukta kablo kullanmak Devre balantsnn genel tertip ve dzeni lme Akm deerinin lme hatasz tespiti Gerilim deerinin lme hatasz tespiti G deerinin lme hatasz tespiti Frekans deerinin lme hatasz tespiti gvenlii Gerekli kontrolleri yaparak devreye enerji vermek lmleri tamamladktan sonra enerjiyi keserek balanty skmek Sre Devreyi retmen tarafndan verilen srede kurmak lmleri retmen tarafndan verilen srede lme hatasz tamamlamak Tavr ve davran ekli alma sresince gerekli tutum ve davranlar sergileme DEERLENDRME Bu i rclne hazrlk modlnde kazandnz davranlarda iaretlediiniz EVET ler kazandnz becerileri ortaya koyuyor. HAYIR larnz iin modl tekrar ediniz. Tamam evetse bir sonraki modle geiniz.

115

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI


RENME FAALYET -1 N CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 D Y D Y D D Y D D Y D D D Y D Y D Y Y D

RENME FAALYET -2 NN CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 D D D Y Y Y D D Y D Y Y Y D D Y D Y Y

116

RENME FAALYET -3 N CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 Y Y D Y Y Y D D D Y D D Y D D D D Y D D Y

117

KAYNAKA KAYNAKA
BLEN,Turgay, Selim GLEN, Osman KSE, Ishda YASUHRO, Temel Endstri Uygulamalar, ETOGM-JICA, zmir, Temmuz 2002. Osman KSE, Selim GLEN, Tomizo YAMAUCHI, Yoch MASUDA, Devre Analizi, ETOGM-JICA, Konya, Temmuz 2003. Elektriksel Byklklerin llmesi Modl (MEGEP) http://www.kcetas.com.tr. GVEN M.Emin. Elektroteknik Cilt 2, MEB Yaynlar. KANTAROLU Y. NAKAI, O. lme Labaratuar-II, JICA, stanbul 1990. Soydal, Osman. lme Teknii ve Laboratuvar, Ankara: MEB, 2000. Nacar, Mahmut. Laboratuar 1, K.Mara: Ocak, 2000. zcan, Necati. Sadk Cimbar,. Elektrik-Elektronik laboratuvar, Ankara, 1997. Nayman, Muhsin. Laboratuar 1, Ankara, 2000. Anasz, Kadir. Elektrik l Aletleri ve Elektriksel lmeler. Ankara: MEB 1992. Ermi Oktay, nder Durgun, Hasan anlda. Elektrik Makineleri Deney Kitab, Ankara, 2002.

118

You might also like