SPASOJE DRAPIC, dipl.

inz,

MASINSKI ELEMENTI S KONSTRUKCIJAMA

ZA IV RAZRED MASINSKllI TEHNICKm SKOLA

III IZDANJE

IGKRO "SVIETLOST" OOUR ZAVOD ZA UD2BENIKE, SARAJEVO 1980. GODINE

1. ELEMENT! ZA KRUZNO KRETANJE

U clemente za kruzno kretanje spadaju osovine, osovinice, vratila, Ie.

ZiSta i spojnice,

Vratila i spoinice imaju u radu uvijek kruzno kretanje. Osovine i klima leZiSta mogu imati kruzno kretanje iii mogu mirovati, a da po njima rotiraju drugi elementi kruznog kretanja, Kod kotrljajuc£h lez£Jta jedan prsten (iIi kolut) miruie, drugi rotira, a kotrljajuCa tijela uvijek rotiraju. Osovinice uvijek miruiu, a po njirna rotiraju ili osciluiu leZiSta. 1.1. RUKAVCI Rukavcima nazivamo miesta na osovinama i vratilima na kojima ugradujemo leZiSta.

Ovdje ce biti riieci samo 0 rukavcima za ldizna IeiiSta, a 0 rukavcima za kotrljajuCa lei;ista govoricemo u poglavlju 0 kotrljajucim lei:ajima (poglavlje
1.5.8).

Rukavci za klizna leZiStaizlozena su Jakim opterecenjima, habanju i zagrijavanju, pa zato predstavljaju kritiena miesta na osovinama i vratilima, Zato se rukavci ohraduju finim struganiem, a za pojacana opterecenia bruseniem.

1.1.1. VRSTE RUKAVACA

U zavisnosti od naeina djelovanja opterecenia, rukavci mogu biti radijalni, aksijalni i radiaksijalni. Na sl, 1.1. prikazano je vise oblika rukavaca. Na sl. 1.1a. prikazan je spoljni cilindricni rukavac sa jednim naslonom. Na ovakav rukavac moguce je rnontirati jednodijelno leziste. Ovaj rukavac predviden je za radijalna opterecenia, a moze da prihvati i mala kratkotrajna aksiialna opterecenia u iednom smieru, Na sl, 1.1h. prikazan je spoljni cilindricni rukavac sa dva naslona. Na njega je moguce montirati samo dvodijelna lezista. Ovakav rukavac mote da prihvati radijaIna optereeenia i mala kratkotrajna aksiialna opterecenja u oba smjera.
5

vac moguce je montirati samo dvodijelna Iezista. On moze da primi radijalna opterecenja i mala kratkotrajna aksijalna opterecenia,
F ~F

Na sl. 1.lc prikazan je unutrasnii cilindricni rukavac. Na ovakav ruka-

~~~

c.

d.

f.

g.

h.

S1. 1.1. Rukavci: a) i b) - spoljni cilindricni ; c) unutrasnji ; d) konieni ; e) loptasti; f) 1 g) aksijalni; h) grebenasti

KOnicni rukavac (sl. l.ld) primjenjujese u slucaievima kada je u toku eksploatacije potrebno regulisati radijalni zazor. Pogo dan je za radijalna i kratkotrajna mania aksijalna opterecenja u [ednom smieru. Loptasti rukavac (sl. l.1e) primjenjuje se kada je u ekspioataciji potrebno da rukavac Hi leziste ima ugaono pomjeranje, npr. kod prednjih osovina kamiona i traktora. Ovaj rukavac moze, pored radijalnih, da primi i aksijalne sile, pa pripada grupi radiaksijainih rukavaca. Na s1. l.lf prikazan je aksijalni rukavac sa kruznom dodirnom povrsinom. 80 Posto je na periferiji rukavca brzina najveca (v = r . w), 10 na periferiji rukavca doci ce do najveceg habanja, pa ce pritisak biti sve veci sto je blize geometrijskoj osi rukavca. Da bi se postigla ravnomierniia raspodjela 20 pritiska, obicno se izraduju aksijaini rukavci sa jednom prstenastom dodirnom povrsinom (sl. o Ug) iIi, za veca opterecenia, gre0.2 1.0 0.' benasti rukavac sa vise prstenastih dodirnih povrsina (sl. l.lh). Grebenasti rukavac moze da SI. 1.2. Dijagram promiene otpornog momenta do primi i radijalno opterecenje, pa presieka (W) u zavisnosti od - = ",. spada u radiaksijalne rukavce. d 6

Kada je posebno vazno smaniiti teiinu osovina i vratila, izraduju se suplje osovine i liuplja vratila, Na s1. 1.2. prikazana je promjena tezine i . _"-!1__ otpornog momenta u zavisnosn . 0d 0dnosa prCU1lN1 -do = 1p. d Iz dijagrama se vidi da pri odnosima precnika 1p = (0,4 ... 0,6), dolazi do veoma malog smanjenja otpornog momenta pri znaeainom smanjenju tezine,

/QORACUN

RUKAVACA

v(/

.~; ~.l~:y Proracun spoljnog cilindrienog rukavca

Od radijalne site (F) rukavac je izlozen savijanju i povrsinskom pritisku (s1. 1.3.). Naiveci napon savijanja bite na pocetku prelaznog zaobljenja i iznosi:

P.!_
(fs=~=

M.
W

--

2
32

d3'n

--

r-: <
d3

(fSd'

Povrsinski

pritisak,

P=- =Ap d·l

< Pd.
F

Ako se usvoii konstruktivna

karakteris-

tika rukavca, 'P =

preCnik rukavea

..!.... = (0,8
d more

... 1,5), onda se

izracunati

· .. . d ozvo Irenog napona savuanja: [em], ill pomocu

i=

J5P.

pomocu
-(fsd

._

'P

povrsinskog

pritiska: d,

=
SI. 1.3. Spolini cilindricni rukavac

[em].

'P' Pd

standardni preenik.

Veci idealni precnik

treba povecati radi habanja

(obicno 10%) i usvoiiti

Velicina dozvolienog napona saviiania uzima se u zavisnosti od karaktera opterecenia, Dozvoljeni povrsinski pritisak odreduje se u zavisnosti od materijala posteljice i rukavca, i iznosi:
Pd Pd Pd Pd Pd

= =
= =

0,3 kN/cm2 0,5 kN/cm2 0,8 - 0,9 kN/em2 1,2 kN/cm

2

za celik po sivom livu, za celik po mas. bronzi i1i mesingu, za celik po kalajnoj bronzi i bijelom metalu, za kaljen celik po kalajnoj bronzi iIi bijelom metalu, za kaljen celik po olovnoj bronzi, i za kaljen celik po kaljenom celiku.

Pd = 0,6 kN/cm2

1,5 kN/cm2

Ako zelimo da odredimo vrijednost konstruktivne karakterlstike rukavca tako, da precnik rukavea bude isti iz uslova savijanja i iz uslova povrsinskog pritiska, treba izjednaciti opterecenje (F) iz uslova savijanja: F

=
Z

!iz - asd
5tp

i iz uslova povrsinskog pritiska:

F = dZ - qJ - Pd:

d - asd --=-=-.:;_

51

dZ - tp - Pd pa Ie tp •

JG:;; . ~ 5Pd

Treba teziti da konstruktivna karakteristika rukavea (qJ) bude izmedu 0,8 i 1,2, kako duzina rukavea ne bi bila velika, jer bi u tom slucaiu nalijeganje duZ rukavea bilo neravnomjemo. Provjera zagrijavania rukavca vcli se uporedivanjern sa dozvoljenorn karakteristikom zagriiavania: P -v

=-

d-16O-100

zt

~ --

s-«

20001
obrtaja

(p - V)doz·

Ovd]e je: n[min-1J I [em]

(p 'v)d [__ em!

broj

rukavca,

duzina rukavca, dozvoljena karakteristika ce iznosi: zagrijavanja koja za radijalne rukav-

kN

.-

m]
s

(p.

V)d

0,15 - 0,2 -

za rukavce

transmisionih

vratila,

(p. V)d = 0,35 - 0,5 -

za rukavce vagonskih

osovina, i koljenastih vratila,

(p.

V)d

0,7 -

kN 1 [ _._.em'

mJ
s

za rukavce lokomotiva

kN (p . v)d = 1 - 1,5 [-_.I;ffi'

m]
s

za vjesta~ki hladene rukavce.

UnutraSnji rukavci imaju preCnik koji je odreden proracunom osovine, odn. vratila, a duzina rukavea odreduje se iz uslova povrsinskog pritiska. Provjera zagrijavanja vrsi se kao i kod spoljnih cilindricnih rukavaca. .§)roraeun aksijalnog ruka'lJca~

\)U

Precnik aksijalnog rukavea odreduje se iz uslova povrsinskog pritiska: P=~ P-

4F = -~ Pd - za pune rukavce, odn.

d2.n

- (d2

4F
-

d1Z)

:::;:::: _ za supl,'e rukavce (s1. I.1g). Pd

"""

Ako se minos preenika obiliezi sa: 'P ----4F ~ . d2 (1 - 'P2) d

= dl
d

= (0,2 ... 0,8),

onda

je P

~ Pd' pa je precnik rukavca:

4F
-'IjJ

~.

(1

2) Pd (em].

Proviera na zagriiavanie aksijalnog rukavca vrsi se uporedivanjem karakteristike zagrijavanja sa dozvolienom karakteristikom zagrijavanja:

s :»>-

4F '( . drs'~'n :s:"P"Vd ) ~. dll (1 - 11'2) 60· 100 ~ .

Vriiednosti dozvoliene karakteristike zagrijavanja (p. V)d za aksiialne rukavce iznose pribliZno polovinu vriiednosti karakteristike zagrijavanja za radijalne rukavce.
1.1.2.3. Proraam grebenastog rukaoca

j!g;!!tr;:;,

/"

Kod grebenastog rukavca prvo se usvoji spoljni preenik, d odredi broi grebena (Z) iz uslova da povrsinski dozvoIjenog: F
2

=
t

(1,2 -

- 1,3) dl i debljine grebena h = (1 - 1,5) b, gdje je b = d - d , pa se

pritisak

bude u granicama F

P = AI' Z
pa je potreban F

broi grebena,

Z;;:::----b : d.;> ~. Pd Treba teiiti da broj grebena ne prede 5, jer bi u tom slucaiu hila velika neravnornjernost opterecenja pojedinih grebena. Proviera grebena vrSi se na savijanje:

kavac

SI. 1.4. Grebenasti ru-

zagrijavanje,

P . v = ---b . d,r

F
• ~.

. ---"---

du·n· n 60· 100

-_-

F·

'1

6000b·Z

~(P''V)d' 9

Proralun loptastog rukavca

(Xi

Na sl, 1.5. prikazan je loptasti rukavac. Najveci napon savijanja je u presjeku sa preCnikom dl, _ M. _ 10 F . a _ 6 F . dl ./ a.-- --"""a.d' W df df [em]. a.d Za napon savijanja u [ednacini usvojeno je: a = 0,6 dl• Preenik rukavca Cd) usvaja se u granicama d = (1,4 - 1,6) dl· Za aktivnu duzinu rukavca usvaja se 1= 0,7 d, a srednji precnik, dm = 0,9 d, pa je povrsinski pritisak
=

Ovdie je dl

J6 F

S1. 1.5. Loptasti

rukavac

F p=--=

F 0,63 d2

I· s;

::;:';Pd'

Za loptasti rukavac treba provjeriti i karakteristiku zagrijavanja (p. v).

Zadatak 1.1. Proracunati spoljni radijalni cilindricni rukavac "An za osovinu prema sl. 1.9. ako je radijalno opterecenie rukavea, FA = 2,33 kN; materijal osovine C.0645. Osovina rotira sa n = 800 mirr'", Materijal posteljice je kalajna bronza. Riesenje: 1. Konstruktivna
<p

J Sd J-7
a -= 5 Pd

karakteristika

--

5.0,6

= y2,33
Gsd

rukavca:

= 1,52.

.Dr' ozvo jem napon

.. . savijanja,

GDm = -,,- = 28 = 7 kNJem •. Dr' '4 ozvo rem povr s' ki lOS

pritisak za rukavae od nekaljenog celika i posteliicu od kalajne bronze, Pd 2. Precnik

5' 2,33' 1:;52 = .y'2,5- = 1,6 em. 7 IdeaIni preCnik rukavca treba povetati za 10% radi habanja, tako da bi u ovom slucaiu precnik rukavca trebalo da bude, dA = 20 rnrn, Medutim, rukavac pripada osovini kod koje je u prvom najbliZem kriticnom presjeku idealni precnik di, = 4,05 em, a stvarni preCnik d1 = 45mm (vidi primjer 1.3 i sl. 1.9). Usvaja se precnik rukavca, dA = 30 mm, Da je usvojeno dA = 25 mm, bio bi veliki prelaz sa dA na du sto bi dovelo do jake koneentracije napona i nepotrebne mehanicke obrade. Ni precnik dA = 35 mm ne bi bio povoljan s obzirom na potrebu da se propise zaobljenje (! ;;. 0,1 dA i potrebu da postoji ravna dodirna povrsina na aksijalnom dodiru visine h - (! (vidi sl. 1.3.). rukavca, d; =
<P

f!2F' --

(I'd

0,60 kNJem2•

3. Posto je idealni precnik rukavca znatno povecan, usvaja se I rukavea, I = 30 mm, 4. Provjera zagrijavanja: p' v
= --

d, pa je dufina s

F· ---. 2000' I

2,33'800 2000 . 3

[kN 0,31 --' em"

m] .

10

Dozvoljena

0,50 [ kN . ems s Prema tome, provjera zagrijavania rukavca zadovoljava.

=

karakteristika

zagrijavanja

(p. V)d

~J'

za rukavee

osovina.

5. Konstruktivne h
=

velicine rukavea prema sl. 1.3. iznose: 0,1 . 30

0,1 d

+ 5 mm =
=

+5=

8 mm,

s
(!

= 1,2 h = 1,2·8

9,6 usvaja se s 3 mm.

10 rnm,

0,1 d = 0,1·30

Usvaja se zaobljenje spolinog nasiona,

r ~ 1,5 mm.

Proracunati aksijaini rukavac prema sl. 1.1 g) ako je aksijalno opterecenje, F = 2 kN. Materiial rukavca je kaljen celik, a materijal posteliice - bronza, Dozvoljeni povrsinski pritisak Pd Dozvoljena karakteristika d ~= d
tp =

0,4 kN/em2•
(p. v)d

zagrijavanja

0,20 [kN .~]. eml s.

Odnos precnika

0,6. Broj obrtaja rukavea n

600 min-t.

Rjesenje:

1. Precnik Usvaja se d
=

rukavca,

'It

4F (1 ~ 'PI) Pd

J
'It

4·2 (I - 0,61) • 0,4

3,15 em.

40 mm, dt = 25 mm. zagrijavanja: 4F

!p2)

2. Provjera

p·v

--2
IT·

dsr' re :

4·2
kN [--' em?

3,25·600 60·100

d (I -

60· 100
=

0,08

< 0,2

m]

, sto zadovoljava.

.-~
e,OSOVINE /' Za razliku od vratila, osovine ne prenose obrtni moment, pa su izlozene samo momentima savijanja. Momenti savijanja poticu od poprecnih, a neki put i od aksijalnih sila. Osovine mogu da rotiraju, kao npr. vagonske osovine; ili da miruiu, a da drugi elernenti na njirna rotiraju, kao npr. osovine motornih vozila. Osovine mogu da budu bez prepusta, sa jednim iii dva prepusta. Na sl, 1.6. prikazana je osovina bez prepusta, i, kao sto se vidi, njen sematski izgled odgovara prostoj gredi, Na sl. 1.7. prikazana je vagonska osovina, i to a) sa kotrljajuCim lezistem i b) sa kliznim lezistem. 11

Osovine se izraduju od ugljenicnog celika negarantovanog i garantovanog sastava, a rjede i od legiranih celika. Od ugljenicnih celika najceSce se upotrebljavaju C .0545, C.0645, C.0745, C. 1530 i C. 1730.

I,

A
S1. 1.6. Sematski izgled osovine

t
U

F,

obliku proste grede

SI. 1.7. Vagonska osovina: a) rukavac za kotrljajuCe Idilte,

b) rukavac za klizno leziilt

Proracun osovine saddi odredivanje idealnih i stvarnih preenika na mjestima osovine - na miestima rukavaca i podglavaka, Prvo se odredeotpori oslonca, pa se izracunaiu rnomenti savijanja, a onda odreduju idealni i stvami preenici osovine. Napon savijanja u pojedinim presiecima moze se odrediti iz [ednacine za napon savijanja:
karakteristicnim
(I,

=-

M,
W

(lsd'

Ovdje je M$ [kN em] - moment savijanja, a W otporni moment okruglog presjeka.

(lid

32

':n;

d3 [emS] 10

[kN/cm2]

je dozvoljeni napon savijanja. za napon

(I,

Iz iednacine

moze se odrediti idealni precnik osovine:

Kad osovina rotira, opterecenie je naizrnjenicno osovina miruje - [ednosmjerno promienljivo.

promjenljivo, a ako

12

·f

Ako posmatramo vagonsku osovinu, vidimo da se moment savijanja linearno povecava od tacke 1 do taeke Aida maksimalni moment savijanja iznosi, Msmax = F . a [kN em]. Posto se moment savijanja povecava od 0 do Msmax, i idealni precnik povecava se od 0 do dj = d; - po jednacini max kubnog para b 01 ida • 01 Konstrukcija kubne parabole data je na s1. 1.8. Duzina a i preenik djmax podijele se na jednak broj dijelova (na s1. 1.8 podjela je izvrsena na 4 dijela). Oko duzine a/2 opise se polukrug, pa se taeke 1, 2, 3, 4 ... obore na krug sa poluprecnicima Rl = 4---=-1; R2 = 4 - 2 itd. Pro, HL--r.!,__~!7"~==;;""~r.r jektovanjem ovih tacaka na duz 4 - 4' J I-J-.---,,!---:::o~dobijaju se tacke l ', 2', 3', 4' koje se spoz je sa tjemenom parabole (dio = 0). U , presjeku 0 - 1'; 0 - 2'; ... i horizontal, nih dusi 1 - I; 2 - II . . . dobijaju se tacke parabole I, II, III i IV. Preslikavanjem ovih taeaka dobija se simetricna grana kubne parabole. Na isti naein konstruisao bi se i ,-------1 idealni oblik osovine u obliku proste greS1. I.S. Konstrukciia kubne parabole d e k aonas I ...] 6
Zadatak 1.3.

Proraeunati osovinu prema s1. 1.9. ako je F1 =2 kN, Ft= 3 kN, l. =It=I.=200 mm .. Materijal osovine C. 0645. Osovina rotira. Riesenie: 1. Otpori oslonca 1.1. FB

E MA
=
I.

=-

FB (I. + I,

F. (I. + It)

1.2. EMB

+ Fr ' /1 = + I. + 13 = FA(ll + I. + 18) -

+ I.) + F. (I. + I.) + F•. 3 . 40 + 2·20 N

60 Fl(l.

/1

2,67 k

+ 18) =

F,·I.

----1.3.

2'40+3'20 60

2,33 kN.

E Y = 0;

FA + FB - Fl - F.

2,33 - 2,67 - 2 - 3

O.

2. Momenti savijanja: 2.1. MSA = MSB

= = =

O. 2,33 . 20 2,67' 20

2.2. MS1 = FA' 11 2.3. Ms.

= =

46,60 kN em. 53,40 kN em.

FB . I.

13

3. Idea1ni precnici osovine

3.1. tiaA =
3.2. di,

diB

= --

O.

= =

10 ~

M,.

(I,d

3.3. di. Ovdje

10 Ms.
(I,d

j :J

10· 46,60
7

= 4,05
=

em

10 . 53,40 7
(I.d

4,25 em
=-

je dozvoljeni

napon

savijanja

= -_.
V

(lDns

28

7 kN/cm2•

F,.2IeN

F~ .JIeN

81. 1.9. Postupak

konstruisanja

osovine prema zadatku

1.3.

Ako povecamo idealne precnike osovine za 10%, radi spoja sa podglaveima, usvaja se d1 = 45 mm; d. = 50 mm. Posto su rukavci za kotrliaiuce leiaje, usvoiicemo dA=40 mm, dB = 45mm.

Kod osovine sa dva prepusta, prikazane na s1. 1.10, ako su opterecenia jednaka (FI = F2 = F) i prepusti jednaki (al = aa = a), - onda su otpori oslonca jednaki i iznose: FA = F B = F [kN], pa su i momenti savijanja na prepustima jednaki i iznose: MA = MB = F' a [kNcm]. Na rna kom miestu izmedu oslonca grede sa jednakim prepustima i jednakim optereceniima bice jednaki i momenti savijanja: M.x = F (a 14

+ x)

- FA'

= F· a = const.

Osovine sinskih i drumskih vozila opterecuie u krivinama i centrifugalna sila koju treba uzeti u obzir pri proracunu osovine i ldista.

SI. 1.10. Osovina sa dva jednaka prepusta i sa jednakim optereeeniima

Na sl. 1.11. prikazan je mehanizam za podizanje tereta koji se sastoji iz para zupcanika, dobosa, osovine, uzeta i koturace. Osovina mlruie, a pomocu limenog osiguraca osigurana je od aksijalnog pomjeranja i obrtanja.

~-r-'" .. !~ . (~ ~'<+t--t ! .1
/'
• I. \

0\-

"-

6z 6D

-~

Fu

.--t' -1~/ -",j

\._
,

Fo • 6z

Fu

SI. 1.11. Mehanizam za podizanje tereta

15

1.3. OSOVINlCE

Osovinice (svornjaci) su relativno kratke osovine koje sluze za zglobne veze masinskih elemenata, Osovinice iii osciluju u lezistima iii miruiu, dok drugi e1ementi osciluju iii rotiraiu oko njih. Izraduiu se od celika, za manja opterecenja obicno od C. 0445, a za veta od ugljenicnih celika garantovanog sastava iii od legiranih eelika.
Tebhca 1.1. MJERE STANDARDNIH (Izvodi iz JUS M.C3.020, Dhl1
r

~~------~-~----CC----7--~-d

I
5 6 8 9 12 14 17 19 21 23 26 28 32 34 36 40 44 48 52 58

-I
..d

OSOVINICA 021, 022, 040 i 060) Mjere u mm

c:S

kl 1.0 1.0 1.5

(k3)

I nmm
1.5 1.8 2.0 2.5 3.0 4.0 5.0 5.0 5.0 6.5 6.5 6.5 8.0 8.0 8.0 10.0 10.0 10.0 10.0 12.0

- II I
~
0.8 1.0 1.5 1.5 2.0 3.0 4.0 4.0 4.0 5.0 5'0 5.0 6.0 6.0 6.0 8.0 8.0 8.0 8.0 10.0

'1
0.3 0.3 0.5 0.5 0.5 O.S 0.5 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 2.0 2.0 2.0 2.0

'.
!
I

3 4 5 6 8 10 12 14 16 18 20 22 25 28 30 32 35 40 45 50

II
S

Md

11

I
I
I

!
O.S 0.5 0.6 0.6 0.6 0.6 0.6 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.5 1.5 1.5 1.5 2.0

10 11 14 16 20 22 24 26 30 32 35 38 40 44 48 52 57 62

11 16 20 25 28 28 30 32 34 40 42 45 50 52 58 62 68

10 11 14 16 20 22 24 26 30 32 35 38 40 44 48 52 57 62

r.s

3.0 3.0 4.0 4.0 5.0 5.0 5.0 5.0 5.0 6.0 7.0 7.0 7.0 8.0 8.0 8.0 9.0 9.0

I
1.5 1.5 1.5 1.5
1.5

I i
11 1M 6 8 1.6 14 M 8 11 1.6 J7 MI0 14 2.0 19 MI2 18 3.0 22 22 27 27 32 32 36 41 46 50 55 MI2 MI2 M16 M16 18 18 21 21 3.0 3.0 3.0 3.0

2.0 2.0 3.0 3.0 3.0 3.0 4.0 4.0 5.0 5.0 5.0 6.0 6.0 6.0 7.0 7.0

1.5 1.5 1.5 1.5 1.5 1.5 1.5 2.5 2.5 2.5

M20 25 4.0 M20 254.0 M24285.0 M27 M30 M33 M36 32 35 38 42 5.0 5.0 6.0 8.0

Napomene

uz tablicu

1.1.

- Standardne duzine osovinica (1) iznose: 6, 7,8,9, 10, 12, 14, 16, 18,20,25,28, 30, 35, 40, 45 ... 150, 160 ... 320 mm; - Osovinice sa upustenom glavom predvidene su za precnike, d = 6, 8, 10, 12, 16,20, i 24 mm, debljina upusta,g = 2,5; 3; 3,2; 3,6; 4,2; 5,4 i 6,6 mm, dufine, 1 = 12 ••. 120mm. - Mjere d1 i n su kao i za druge osovinice, IX = 90° (60°), kmln = 0,5 d. - Kada za pojedine mjere ima vise vrijednosti, prva se odnosi na JUS M.C3.020, a druga na ostale standarde. Osovinice se oznacavaiu precnikom, duzinom i standardom, npr.: Osooinica sa glavom 16 h 11 x 50 JUS M.C3.020.

16

1.3.1. KONSTRUKTIVNI

OBLICI I MJERE OSOVINICA

../

J ugoslovenski standardi propisuju vise standardnih oblika osovuuca. Neki od tih oblika prikazani su na s1. 1.12., a njihove mjere date su u tablici 1.1.

c.
SI. 1.12. Standardni oblici osovinica

d.

a) b) c) d)

sa gIavom (JUS M.C3.020; 021; i 022), bez gIave (JUS M.C3.0~); sa upustenorn glavom (JUS M.C3.030), sa navoiem (JUS M.C3.060).
OSIGURANJA OSOVINICA

1.3.2. NACINI

Na 81. 1.13. prkazani su najcesci oblici osigurania osovinica od uzduznog pomjeranja i obrtanja. Na 81.1.13a je osovinica sa navojem, Osiguranie navojnog spoja od odvrtanja izvrseno je rascjepkorn,

••

II.

c.

d.

e.
17

SI. 1.13. Nacin osiguranja osovinica

Na sl. 1.l3b osiguranje od uzduznog pomjeranja izvrseno je pomocu prstenastog uskocnika. Na sl. l.13e), d) i e) prikazane su osovinice bez glave. Osiguranje ovih osovinica od uzduznog pomjeranja i okretanja izvrseno ie pornocu dvije rasejepke (s1. 13e), pomocu uvrtnog vijka (sl. 13d) i pomocu limenog osiguraca (s1. 13e).
1.3.3. PRORACUN OSOVINICA

Osovinice su izlozene savijanju, smicanju i povrsinskom pritisku. Savijanje je opasnije od smicanja. Zato se precnik osovinice odreduje pomocu momenta savijanja, a provjerava se povrsinski pritisak. Ako se na s1. 1.14. opterecenie (F) podijeli na dva dijela, onda je najveci moment savijania:
M.

P F I "2 . c - "2 . 4 = P'L ~8L = -- I

[kNem).
I [em. ]

Ov die )e c )e i

+ -I

L = ---+

L Sl. 1.14. Opterecenie osovinice

Otporni moment kruZnog presjeka, W Yeti napon savijan]a:

(Js

d3'n = --

32

::::i -

d3

10

[em"], pa je naj-

=-

Ms W

F . LI8 d3/10

= ---

5 F· L

4 d3

(J.d'

Odavde

ie precnik osovinice,

d 18

= 3/5 F . L [em].
~ 4 ·asd

Povrsinski

pritisak P

na duzini

(I)

osovinice

iznosi:

= --

na duzini (L -1), Dozvoljeni Pd = (1 Pd Pd

d U: -I) povrsinski pritisak

-

= ---

-t

Pd' a

- ~ Pd.
treba da se nalazi u granicama: dodirne povrsine ;

1,40) kN/cm2
-

za kaljene i brusene

= 1 kN/cm2
=

za osovinice

od celika a posteljice

od bronze

iIi crvenog

!iva;
0,50 kN/cm2
-

za osovinice krakte,

od celika a posteljice provjeriti pa Je

.
'r.

od sivog liva. smicanja 2F d2• n

Kada

su osovinice

se javlja u dva presjeka,

Al = --,

treba d2'n 4

= -~ = -2AI

i napon F

('1'.) koii
'r5d.

1.3.4. ELEMENTI

ZA OSIGURANJE

OSOVINICA

Kao sto je navedeno u tacki 1.3.2. i prikazano na 81. osovinica od uzduznog pomjeranja i obrtanja sluze navojni prstenasti uskocnici i limeni osiguraci. U knjizi Ma8inski deni su navoini spoievi i rascjepke, pa ce na ovom mjestu prstenastim uskocnicima i limenim osiguracima, 1.3.4.1. Prstenasti uskocnici

1.13, za osiguranje spojevi, rascjepke, elementi I, obrabiti rijeci sarno 0-

Iezista sa kotrljanjem,

SluZe za osiguravanie od uzduznog pomjeranja osovina, osovmica i a u nekim slucaievima i elemenata za prenos snage. Izraduju se unutrasnii prstenasti uskocnici (za rupe), 81. 1.15. i spoljasnji prstenasti uskocnici (za osovine), 81. 1.16. Za izradu uskocnika upotrebljavaju se celici za opruge, najeesce

C. 2130.

Sl. 1.15. Unutrasnji prstenasti uskocnik

19

Oznaeavaju se precnikom rupe, odn. precnikom osovine i standardom. Na primjer, prstenasti uskocnik za precnik rupe, d = 50 mm oznacava se: UslwCnik 50 JUS M.C2.400.

t H13
SI. 1.16. SpoJjasnji prstenasti uskocnik

U tablicarna 1.2. i 1.3. date su mjere prstenastih uskocnika prema JUS M.C2.400 i 401.
Tablica 1.2. UNUTRASNJI PRSTENASTI USKOCNIK Mjere u rnm Prema JUS M.C2.400
__

dl

l..

bhll

I
I

b 1,6 1,6 2 2 2 2 2 2 2,5 2,5 2,5 2,5 2,5 2,5 3 3 3 3 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5

10 11 12 13 14

1 I 1 1 1
I I

! :

d. 10,4 11,4 12,5 13,6 14,6 15,7 16,8 17,8 19 20

1 d·11HI3[eminl
3 4 5 6 7 8 8 9 10 11

d 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 2 2 2 2 38 40 42 45 47 48 50 52 55 58 60 62 65 68 70 75 78 80 85 90 95 100
72

<5hll

IbI
!

d1 40 42,5 44,5 47,5 49,5 50,5 53 55 58 61 63 65 68 71 73

I d.
I
27 28 30 33 34 35 37 39 41 44 46 48 50 53 55

jlH131emin 1,6 1,85 1,85 1,85 1,85 1,85 2,15 2,15 2,15 2,15 2,IS 2,15 2,65 2,65 2,65 2,65 2,65 2,65 2,65 3,15 3,15 3,15 3,15 2 2 2 2 2

1,1 1,1 1,1 1,1 1,1 1,1 1,1 1,1 1,1 1,1 1,1 1,1 1,1 1,3 1,3 1,3 1,3 1,3 1,3 1,6 1,6 1,6 1,6

1,5 1,75 1,75 1,75 1,75

4 4 4 4,5 4,5 4,5 4,5 5,1 5,1 5,1 5,5 5,5 5,5 6 6 6,6 6,6 6,6 7 7

18 19

~~I 1 17
1
I

2
2 2 2

1,75

I~
i

I~
2 2 2,5 2,5 2,5 2,5 2,5 2,5 2,5 3 3 3 3

20 . I 21 I 22 1 24 1,2 25 1,2 26 28 30 32 34 35 36 37 1,2 1,2 1,2 1,2 1,5 1,5 1,5 1,5
~.

i 12 21 22 12 23 13 25,2 15 26,2 16
27,2 29,4 31,4 33,7 i 35,7 37 38 39 16 18 20 21 23 124 25 26

2 2 2,5 2,5 2,5 2,5 2,5 2,5 2,5 3 3 3 3

75 57 78 60 , 62 81 83,5 64 69 88,5 73
77

7,6 93,5 98,5 8 8,3 103,5

82

I
i

20

Tablica 1.3. -

SPOLJASNJI

PRSTENASTI

USKOC:NIK Mjere u mm Prema JUS M.C2.401

d
4

"hIll
0,4 0,6 0,7 0,8 0,8 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1,2 1,2 1,2 1,2 1,2 1,2 1,2 1,2 1,5 1,5

bid ,7 I 01,3 1

Id

IlH13 0,5 0,7 0,8 0,9 0,9 1,1 1,1 1,1 1,1 1,1 1,1 1,1 1,1 1,1 1,3 1,3 1,3 1,3 1,3 1,3
I

I
I

emin Ii

d J 6hll 32 34 35 36 38 40 42 45 48 50 1,5 1,5 1,5 1,75 1,75 1,75 1,75 1,75 1,75 2 2 2 2 2 2 2,5 2,5 2,5 2,5 2,5 3
3

I bid
<

I d a llH13 I
I

eroin

5 6 7 8

,I

1,3 1,5

3,8 4,8 5,7 6,7 7,6 8,6 9,6 10,5 11,5 12,4 : 13,4 14,3 15,2 16,2 17 18 19 20 21 22,9 23,9 24,9 26,6 28,6

8 10 12 14 15 16 17 18 19 20 22 23 24 25 26 27 28 30 31 33 34 35 381 40

1
1

1 1 1

3,5/30,3 4 32,3 4 33 4 34 4,5 36 4,5 4,5 4,8 4,8 5 5 5 5,5 5,5 5,5 6,4 6,4 6,4 7 7,4 8 8 8,6 9 37,5 39,5 42,5 45,5 47 49 52 55 57 59 62 65 67 76,5
72

43 45 46 47 50

1,6 1,6 1,6 1,85 1,85

1,5 1,5 1,5 2 2 2 2 2

9 10

11
13

121
14 15 16 17 18 19 20 21 22 24 25 26 28 30

1,7 1,8 1,9 _ 2,2 2,2

I
i

1,5 1,5 1,5 1,5 I 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5

53 1,85 55 1,85 58 1,85 62 ' 1,85 64 2,15 66 70 73 75 77

I

2,2 2,2 2,2 2,2 ,2,7 2,7 2,7 2,7 2,7 3,1

iI,S

52 55 58 60 I 62 65 68 70 75 80 85

2,15 2,15 12 2,15 2 2,15 2 2 2,15

I~
2,5 2,5 2,5 2,5 2,5 3 3 3 3

1,5" 1,5 1,5 1,5 1,5

81 84 86 92 97

2,65 2,65 2,65 2,65 2,65

I
I

, I

3,1 3,1 3,1 3,5

1,3 1,3 1,6 1,6

I 1,5
I'

1,5 90 1,5 95 1,5 100

1

3 3

81,5 ,103 3,15 86,5 1108 ' 3,15 91,5 114 3,15 96,5 119 3,15

1.3.4.2. Limeni osiguraci Slu~e za osiguranje od uzduznog pomjeranja osovina i osovinica koje miruju. Na kraievima osovine ili osovinice izrade se radijalni zljebovi u koje se postave limeni osiguraci, a oni se pomocu vijaka pricvrscuju za nosece Iimove, kao sto je prikazano na s1. 1.11. i u tablici 1.4.

1.4. VRA TILA

1.4.1. POJAM I POD}ELA .

v'

Vratila sluze za prenosenie obrtnih momenata duz ose obrtanja, Vratila sluze i kao nosaci dijelova za prenos snage (zupcanici, lancanici, remenice i dr.). Mogu biti laka, teska, koljenasta i gipka (savitljiva), Laka vratila izlozena su samo uvijanju, jer na niima nema elemenata za prenos snage, a mornenti savijanja od spojnica zanemaruju se.
21

Tablica

1.4.

LIMEN!

OSIGURAC':

Mjere u mm

c
20
i

I
!

22 25 30

18 19 19.5 22!

--1--I
45 65

I mmm
16 -!~ 10 6

Viici

3301 70 24

"
M lOx20

I
B]O

31.5 34

I
95 29

18 20 25 29 34 38 42 46

35 40 45 50 " 55 I 65 i 70 75 1" 80

---I--~-----"-.""--26.5 I 29 30.5 32 33.5 40.5 43 44.5 46 47.5

12

8 M]2X25
1

BI2

"I-;-i~-I--i-;-~--"---;42.5 44 45.5 48
II

1----;- ~~--I--;--- -- -;;~-I'--I

100 ,60:

80

61.5 63 64.5 67

120

39

55 59 63 68

--"I
14 10 M16X301 18 " 12 M20x40 "'_'"

I
B 16

L~~_L3 i
A

I 87

"84.

160

49

85 93!

B 20 __

I ,

rratilo

SJ

~
~~~~~~~~~~uw~~~~

SI. 1.17. Lako vratilo

Na s1. 1.17. prikazano je lako vratilo. Vratila na kojima se nalaze elementi za prenos snage, pored momenta uviiania, izlozena su i momentima saviiania, Oni poticu od sila koje se javljaju .pri prenosu obrtnog momenta (sl. 1.28.). Ovakva vratila nazivamo telka vra-

tila.

Koljenasta vratila primjenjuju se kod rnotora SUS, parnih klipnih rnasina, ekscentar-presa i drugih pogonskih i radnih masina kod kojih se pravolinijsko kretanje pretvara u obrtno kretanje i obratno. Na 81. 1.18. prikazano je koljenasto vratilo ekscentar prese. 22

Gipka (savitljiva) vratila sluze za prenos obrtnog momenta izmedu onih osa eiji se medusobni poloza] mijenja u toku rada, Primjenjuju se za

S1. 1.18. Koljenasto vratilo

relativno

male momente uvijanja (rucna tocila, upravliacki mehanizarn i dr.). Sastoje se iz vise namotaja celicnih zica (1) naizmjenicno upredenih, celicne trake (2) i oklopa (3), s1. 1.19.

S1. 1.19. Gipko vratilo

srnjeru

Zice spolinog sloja gipkog vratila treba da su namotane u suprotnom od smjera obrtanja.
I NACINI

1.4.2. KONSTRUKTIVNI OBLICI, UPOTREBA VRATILA UCVRSCIVANJA ELEMENATA SA VRATILOM

ranih limenim osiguracima. Kaisnik (remenica) radnog hoda povezan je sa vratilorn pomocu klina bez nagiba, a aksijalno je. osiguran pomocu uvrtnih vijaka koji fiksiraju poloZaj prstena (desno) i caure na kojoj se nalaze dva prstenasta kuglicna lezaja i na niima slobodno obrtni kaisnik. Glatka vratila odlikuju se malom ciienom kostania i velikom dinarnickom cvrstocom. Na s1. 1.21. prikazan je dio vratila koji ima stepenasti oblik. Zupcanik i vratilo spojeni su klinorn bez nagiba. Zupcanik i kuglicni leza] aksijalno su ucvrsceni kao komplet "K" pomocu vijaka, ceone ploce i distantne caure izrnedu zupcanika i lezaia. Na s1. 1.22. prikazana je veza glavcine i konicnog podglavka - klinom bez nagiba. Aksijalno ucvrscivanje izvedeno je pomocu ploce i vijaka koji su osigurani zicom provucenom kroz rupe u glavi vijka, a potorn se zica uprede. Ovakva veza pogodna je za udarna opterecenja,
23

Na s1. 1.20. prikazano je glatko vratilo. Kotrljajni lezaii sa buricima pricvrsceni su za vratilo pomocu rasiecenih konicnih caura i navrtki osigu-

Stepenasti oblik vratila je naicesci, [er omogucuie laku montazu i demontazu i aksijalno ucvrscivanje elemenata sa vratilom. Treba voditi racuna

SI. 1.20. Glatko vratilo

SI. 1.21. Stepenasti oblik vratila

S1. 1.22. Konicni zavrsetak vratila

da razlika izmedu pojedinih precnika na vratilu bude sto mania, sa dovolinim prelaznim zaobljenjima, fino obradenih povrsina, da bi se umaniio efekat koncentracije napona. Na s1. 1.23. prikazano je vratilo ozlijebljeno na mjestima spoja sa zupcanicima. Aksijalno ucvrscivanie elemenata na vratilu izvedeno ie pomocu prirubnih plocica, vijaka i distantnih caura.

S1. 1.23. Ozlijebljeno vratilo

24

U savremenim konstrukcijama rnnogo se primieniuiu evrsta nalijeganja izmedu glavcine i podglavka. Ova nalijeganja obradena su u knjizi Masinski elementi I, 61. 2.1.3. Kad su dimenzije zupcanika male, zupcanici se ne mogu spoiiti pomocu klina niti Zlijebljenjem, odn. cvrstim nalijeganiem. U tom slucaju zupcanici i vratila izraduju se izjedna. Na s1. 1.24. prikazano je vratilo izradeno sa cilindricnim zupcanikom, na sl. 1.25. - sa konicnim zupcanikom, a na s1. 1.26. sa puzem.

Sl. 1.24. Vratilo i cilindricni zupcanik izradeni izjedna

SI. 1.25. Vratilo i konicni zupcanik izradeni izjedna

--1

~--~--

-- ..

--- -~-,-----i "

_.,

SI. 1.26. Vratilo i pui izradeni izjedna

1.4.3. MATERIJAL

I IZRADA

Izbor materijala vrsi se na osnovu karakteristika bitnih za vratila, a to su: dinamicka i staticka cvrstoca, tvrdoca, osjetljivost I'~ koncentraciju napona, obradivost i dr. NajceSce se za izradu vratila upotrebljavaju ugljenicni celici. Od ugljenicnih celika negarantovanog sastava najceSce se upotrebljava C.0545 koji ima dobre rnehanicke i tehnoloske osobine, dok se jaCi celici izbjegavaiu zbog vece osjetljivosri na koncentraciju napona. Uglienicni celici garantovanog sastava pogodni su za iace opterecena vratila, za vratila slozenog oblika koja se kuju, i za vratiIa koia se izraduiu izjedna sa zupcanicima ili puzem. Najcesce su u upotrebi C. 1430, C. 1530 i C. 1730. Legirani celici upotrebljavaju se za izradu vratila koja su izlozena jakirn dinamickim opterecenjima, habanju iIi koroziji, i kad je od posebnog interesa da dimenzije vratila budu male (motorna vozila, alatne masine, pogonske masine, vazduhoplovi i dr.), Od legiranih celika naicesce se upotrebljavaju C. 4120, C.4320,. C. 4720 i c. 5420. Polazni materijal za izradu vratila je okrugli, vruce valjani celik, Vratila slozenog oblika izraduju se kovanjem. Zavrsna obrada vrsi se struganjem i brusenjern (rukavci) i glodaniem (zliebovi). Rukavci za klizna lezista i 25

zupci zupcanika (ukoliko se zupcanici izraduju izjedna sa vratilom) obicno se kale i naknadno bruse. Posebnu paznju treba posvetiti izradi zljebova za klinove, jer je na mjestima zljebova, po pravilu, naiveca koncentracija napona, pa prerna tome i naimanii stepen sigurnosti, Zljebovi se mogu izraditi ceonim iIi tanjirastim glodalom (sI. 1.27.). Za umaniene koncentracije napona znacajno je da zaobljenje (e) bude sto vece, dubina zlijeba, sto mania, a postepen izlaz zlijeba (povoliniji su zljebovi izradeni tanjirastim glodalom).

Sl. 1.27. Nacin izrade zljebova za klinove : a) ceonim glodalom, b) tanjirastim glodalom

Dinamicka cvrstoca vratila znatno se povecava ako se, umiesto klina, veza vratila i glavcine ostvari zlijebljenim spojern (s1. 1.23.). Mjere zlijebIjenih spojeva date su u knjizi Masinski elementi I, poglavlje 2.2. Vratila jednostavnijeg oblika, koja imaiu samo cilindricne i konicne povrsine, obicno se izraduje samo mehanickom obradorn - skidanjern
strugotine,

struganiem,

Kod vratila, navojnih vretena i osovina vecih duzina treba na kraievima izraditi sjedisna gnijezda koja omogucuju pravilno centriranje pri obradi

U tablici 1.5; date su mjere siedisnih gniiezda sa uglom od 60° prema JUS M.A5.21O. JUS M.A5.211 predvida sjedisna gnijezda sa uglom od 90° za precnike vratila D > 25 mm i tezine preko 100 kg.
Tablica 1.5.

A.

B.
d,

Iifir ....
t,

mm I,

1',.1,,1.
iznc~
'"

0
I/o

0.5 6 0.75 r-: 6 ... 10 I 10··· 40 2 40··· 100 3 /00 ... 5

4 ...

d.

Imin

0.65 t.25 U 3.2 5 6

3.5 6 9 13

A
1

1.2
1.6

-2

J 5
II

0.4
0.6
1.2

2.5 J

6 10

"
7

1.5

12

26

1.4.4. PRORACUN

VRATILA

1.4.4.1. Proracun lakih vratila

v'

N a s1. 1. 17. sematski je prikazano vratilo koj e obrtni moment duz ose obrtanja prenose od spojnice S1 do spojnice S2' Na mjestirna A i B su oslonci Ako bi se tezina vratila i tezine spojnica kao relativno male - zanemarile, vratilo bi bilo izlozeno samo uvijanju (lako vratilo). Posto su laka vratila izlozena samo uviianiu - precnik vratila odreduje se pornocu iednacine za napon uvijanja:

·u = Mu Ovdje

Wo

~.ud'

-.

'

je: Mu [kNcm) - moment uvijanja korne je izlozeno vratilo. Wo [em"] -- polarni otporni moment povrsine presjeka i za kruzni presjek iznosi:

Tnd

[kN/c;n2) -

dozvoljeni

napon

uvijanja. idealni precnik vratila:

Iz jednacine d i __ ---

za napon uvijanja
'"

rnoze se odrediti

~16NI: ~
11; ••

ud

'II

(:--

rs M:[c~n.]
Tud

Momenat

uvijanja odreduje [kNm] ,

se pomocu

snage (P) i ugaone brzine (w):

Mu = -~ [kNm/~
w [I Is) ~.

Aka se snaga izrazi u [KS), (1 KS

(J)

~=

75kpm/s ~ 0,736kNm/s),

a ugaona brzina

pornocu broja obrataja, 'iznositi :

= ~-

>t'n

30

[sek"], onda ce moment uvijania izrazen u [kNcml

75 . P Mu = -~. 30· 100 n

rr:·

P [KS] P [KS] 71620' ---[kpcm] = 702,35' [kNcm]. n [min-I] n [min IJ

Ako sc snaga izrazi u [kWJ, onda je: 102 P Mu = ---·30' tz : n

100
c~

97310

. [kpcm] n [min="]

P[kW]

955

P[kW] -----[kNcm]. n [min-I]

Idealni precnik vratila mora se povacati tako da dinamicki stepen si.gurnosti u kriticnim presiecima zadovol]i uslov, 'Vmin = 1,5 do 3 u zavisnosti od namjene vratila i drugih velicina, Kriticni presjeci vratila nalaze se 11.a mjestima promiene presjeka vratila, a to su miesta gdje je izvrsena promjena precnika vratila, gdje se nalaze zljebovi za klinove, i, uopste, gdje dolazi do promjene oblika vratila, Naro27

citu pazniu treba posvetiti rukavcima ~ miestima na vratilu gdje se nalaze leziSta. i podglavcima ~ mjestima na vratilima gdje se nalaze elementi za prenos snage, spojniee i zamajci. Najcesce se uzima povecanie idea.lnog precnika u kriticnim presjecima za 10 ~ 20%, pa se precnik, po mogucnosti, standardizuje na prvi veci iz redova R 5 iii R 10. Kod malih precnika vratila povecanie idea.lnih precnika treba da je procentualno vece, narocito na miestima zljebova za klin i na miestima prelaza sa manieg precnika vratila na veci, ako ie poluprecnik zaobljenja e < 0,1 d. 1.4.4.2. Prorafun teskih oratila Na s1. 1.28. sematski su prikazana vratila I j II, spojnice SI i S2 i zupcanici ZI i Z2' Obrtni moment prenosi se od spojnice SI do zupcanika ZI' Pornocu zupcastog para ZI - Z2 obrtni mo.nent prenosi se sa vratila I na
vratilo II.

Pri prenosenju obrtnog momenta eM,,) po.nocu cilindricnih zupcanika sa pravim zupcima (kao na s1. 1.28.), javlja se obimna sila: F" = 2M" [kNcm] [kN] do [em] radijalna sila F;
=

F" . tg oc*.

Obimne 'sile na pogonskom (1) i gorniem (2) zupcaniku su jednake po intenzitetu, ali su suprotnih smierova. Smjer obimne sile na gonjenom zupcaniku (Fo.) uviiek je u smieru ugaone brzine (w0, dok je smier obirnne sile na pogonskom zupcaniku suprotan smjeru ugaone brzine (WI)' Redukovaniem obimne sile, Fo" odn. Fo. na tacke 01 odn, , ... do., d03 O2 dobija se sila POt 1 sprueg po.' = Mo" odn. Fo,' "2- = Mo2'

2-

Sa sl. 1.28. vidi se da vratila I i II Jijde u horizontalnoj (H) ravni, jer smier tezine koji se vidi u profilnici, djeluje vertikalno nadolje, Ravnaiuci se prema smjeru teiine,
til

S,

1-

-IoJ ,...,
L

1,12

1112

.....

____ ZI L.. ,.J

'" r- ~f.:
.:
....
J---

...

~I

1""1.,

C
I,d,-I_

...

'T1
1,/2

/
I"-Z2

Jl

0
L..j..J

r )'"1

l
tl2

J
I

1,/2

SI. 1.28. Prenos obrtnog momenta sa vratila I na vratilo II pomocu cilindricnih zupcanika sa pravim zupcima (Z, i Z2)'

*
28

Vidi clan 2.2.5.1.

obimne sile Fs, i Fo. djeluju u V - ravni, i to Fs, suprotno od smjera tezine G1, a Fo• u smjeru tdine G •. Ra .. . u ravni U kojo' alaze e se wanla. Prerna .. . i to Fr] - nagore, a re. a s1. 1.29. date su seme opterecenia vratila I i II u H - ravni i V - ravni. Sile koje opterecuiu vratilo i~azivaju mornente savijanja u poprecnim presiecima, povrsinski pritisak na dodiru rukavca i lezista, a vrse povrsinski pritisak i smicanie klinova.

L fs,

j;AH
,--,
A

t~r'
~Ol

XSH ~
\
\
"H' 8
1

6,
1112
lp/2

t " v.
sr

t
C ~

~eH

r\
~O2 2
p

11

r
L.....J

~
OH

-,

L..J

L.....J

.1.62

ly2

to~).1
0 S

S1. 1.29. Seme opterecenia vratila I i IIuHiV-

ravni.

Tezine zupeanika, spojnica i dr. elemcnata na vratilu, obieno su zanemarljivo male u odnosu na sile koje se javljaju pri prenosenju obrtnog momenta (Fo' Fr, i dr.). Ako na vratilu I, (81. 1.29) zanemarimo tezinu (G.,) i tezinu zupcanika (G1), onda su otpori oslonca u horizontalnoj ravni, F AH = FErI = -, 2 1'0 kalnoj ravni FAv = FEv = FT]

a otpori oslonca u verti-

Momenti savijanja bice naiveci ispod sila i iznose:

MS]H

= F AH . -

11

[kNcmJ;

Ms]v .

11 FAV' - [kNcmJ. . 2

Rezultujuci moment savijanja na rniestu zupcanika bite:

Ms.

= yMS,H'
uvijanja,

+ Ms]v'
Mu
=

[kNcm), vidi sl. 1.30.

Moment

702,35 P [KS] [kNcm], opterecuie vratilo od n[min-1J spojnice (S 1) do zupcanika (Z 1)' pa j e moment mjerodavan za proracun (uporedni moment) Mi =

J M: + (;0

Muf

[kNcmJ. U [ednacini za uporedni mo-

ment,

r:l.o

U,d, T..,J

je koeficijent svodenja uvijanja na savijanje.

(Ukoliko je moment uvijanja znatno yeti od momenta savijanja, treba moment savijanja svesti na moment uvijanja. U tom slucaiu iednacina za mjerodavni moment glasi: M; =

JM~+ e Ms)2
, r:l.o

[kNcmJ.
29

Precnik vratila odreduje se iz osnovne iednacine za savijanje (odn. iz osnovne iednacine za uvij.anje, ukoliko se savijanje svodi na uvijanje): a,

= -' ~
W

M·

(J,d'

odn.

'f;

= --' ~
Wo

M·

'fud'

F,

H.

v.

SI. 1.30. Dijagram momenta savijanja, uvijanja i mjerodavnog momenta za vratilo prerna sl. 1.29.
X' • PO:stoJe otporrumoment k ruzne povrsme, W
v V'

=d ~

• 'l'C

alni precnik vratila moze se izraziti iednacinorn:

_ d 1-

32

~ -d [ em8] , ide10

j 32 M; ,...,j --em,on. ] 10M; [

--,...,

dt _
>:

'l'C • (Jsd

(Jsd

j 16 M~ ~ j5~-cm.
Mu [
._-,...,

'l'C • 'tud

'fnd

Dozvolieni napon savijanja odreduje se za naizmienicno promjenljivo opterecenie jer vratilo rotira, pa su vlakna vratila naizrnienicno napregnuta na pritisak i zatezanje. Dozvoljeni napon uvijanja odreduje se za [ednosrnierno promjenljivo opterecenie, kao sto je objasnjeno za laka vratila. Idealne precnike vratila treba povecati na kriticnirrrmjestima za 10 - 20% i standardizovati. Neposredno posliie dimenzionisanja vratila, treba provjeriti dinamicki step en njegove sigurnosti u kriticnim presiecima:

30

Ugao uvijanja (8) izmedu dva presjeka sobnom rastojanju I [em], iznosi: 8
= _u -

na njemu, koja su na rnedu-

M ./

.i->: Ovdje je: Mu [kNcm] - moment uvijanja na posrnatrano] I; [cm-] - polarni moment inerciie presjeka, G [kN/em2] - rnodul klizanja materijala.

a-t,

[rad], duzini,

Kod strugova se ogranieava ugao uvijanja na 5' po jednom metru duzine vratila; kod dizanja ugao uvijanja ogranicava se na 10 - 20' po duznom metru vratila. Kod kardanskih vratila ugao uvijanja nema bitnog utieaja na funkciju vratila, pa je dozvoljeni ugao uvijanja znatno veci, i rnoze iznositi i do cetiri stepena po duznom metru vratila. 1.4.4.4. Provjera kriticnog broja obrtaja oratila Periodicne promjene opterecenia dovode do promiene defonnaeije vratila. Posljedica toga je pojava oscilacija vratila i svih elemenata na vratilu. Ukoliko se povecava broj obrtaja vratila, oscilacije postaju sve vece, Broj obrtaja vratila pri kome nastaje kriticno stanje (pri kome moze doci do plasticnih defonnacija) naziva se kriticni broj obrtaja (nkr), a moze se odrediti iz [ednacine:

nkr ~ 300
Ovdje je:

J~

[min-I]. krutost vratila, odreduje se pomocu jednacina datih u otpornosti materijala; tezina vratila. -

C [kN/cm] G (kNJ -

Zadatak

1.4.

Proracunati lako vratilo (sl, 1.17.) koje prima snagu, P= 10 [KSl pri broiu obrtaja, = 1000 mm. Materijal vratila je C. 0545. Odrediti precnike vratila na mjestu spoinica i lezista, Vezu spoinica i vratila izvesti klinom. Lefista su kotrliajuca, Dozvoljeni ugao uvijanja, () = 1 30' po duznom metru.
n = 1000 [min"]. Rastojanje izrnedu spojniea, L
0

Rjesenje : 1. Idealni preenik vratila d·

• =

-Tud

5 Mu

JI

5 . 702,35 . P
Tud' n

5:-702,.35·

io

5,66 . 1000

_2,49

em.

Ovdje ie:
Tud

= --

TDju

=-

17

5,66 kN/mm2•

(Usvoiena je minimalna vrijednost za dinamieku cvrstocu, TDju za C. 0545, a uobicaieno je da se za jednosmjerno promjenljivo opterecenie usvoji stepen sigurnosti, v = 3).

33

Posto ]e precnik vratila prilieno mali, usvsja se poveeanie idealnih preCnika za 20%, pa su precnici na mjestu spojnica, ds• =.:is, = 1,2' 2,49 = 2,99 em. Usvaja se standardno ds, = ds, = 30 mrn, Posto su lezista kotrljaiuca, precnici rukavaca moraju biti jednaki ili veci od precnika podglavka, da bi se mogla ugraditi lezista. Pored toga, precnici rukavaea za kotrljaiuca Iezlsta za d ;;;. 20 mm moraju se zavrsiu broiem 0 rli 5, posto su tako standardizovani i precnici otvora za kotrljaiuce leiaje. Usvaja se dA = dB = 30 mrn (iii dA = 35 mm). _Ugao uvijanja: ; 10 702,35--· 100 1000 -----3' . rc 82'103.-, 32

()=

Mu'l -G _fo

0,0108 rad

0°37',

zadovoljava. SI. 1.33. Kriticni presjek podglavka

Kriticni presjeci vratila su na miestima podglavka zbog slabljenja klinovima na dubini: t = = 4,1 mm (sl. 1.33.). Polarni otpomi moment presjeka podglavka, Wo ~ (3 - 0,41)3. n/16 =
Tu

= 3,33 em", pa je napon uvijanja,

_¥.u_
Wo

= 7,02 = 2,11 kN/cm2•

3,33

Pk = (~k - 1) 1Jk + 1 = (3,2 - 1) 0,65 + 1 = 2,43. Ovdje je usvojen geornetrijski faktor koncentracije napona:
~k

Efektivni faktor koneentracije napona

= 3,2 za _!_ = 0,2 i _!__ ~__!_. (vidi s1. 1.32. MEl)

t d 8

Faktor osietliivosti materijala na koncentraciju napona za C. 0545 iznosi 1Jk = 0,65. Faktor obrade povrsine za izradu zlijeba ceonim glodalom i bruseniem je ~l = 0,92. Faktor velicine presjeka ~2 = 0,84. Stepen sigurnosti protiv dinamickog lorna:
v = '!Dju • $1 Pk'Tu
./~. fun vratila I prema sl. 1. 31. gakoju vratilo prima preko kaisnika, Pk = 14,7 kW ~ 20 kS, P1 = 7,35 kw ~ ~ 10 kS; broj obrtaia vratila, n. = 980 min :"; precnici prenosnika, dk = 300 mm, dOt = = 80 mm, dm, = 70 mm ; dufine na vratilu II = l~ = 1. = I, = 100 mm ; uglovi 0; = 20°, Po = 20°, 05. = 30°; materiial vratila C. t 530, leiBta su sa kotrljaniem ; kai] je pliosnat, Raditi proracun vratila pomocu dinamicke cvrstoee sa stepenom sigurnosti " = 4 (za aD",) i " = 3 (za TDju)' Rjesenje ; iznosi: 1. Obrtni
MDk = • ~2 =

17, 0,92' 0,84

2,43'2,11

2,56

> 1,5, zadovoljava.

moment

na kaiSniku jednak je momentu Pk

nj

uvijanja do zupcanika .... I 'J

Zt i

Milk

= 702,35 -

20 702,35 . ~ 14,32 kNcm. 980

34

2. Obimna sila na kaisniku, Fok 3. Sita koia opterecuie vratilo,

Fk = 3 Fok ~ 2,86 kN.

2 Mok -·4

2· 14,32 --"'3"-0- = 0,955 kN. ~

(YObrtni

moment na zupcaniku, 2,

.-_

Mo. = 702,35= 702,35' = 7,16kNcm.v: . n, 980 . sila na zupcaniku, sila, Fr, Fo,Fa,
tg
0:

,':3:1

P,

10

_",_~.. 5._Obimna ,/ 6. Radijalna ___

= --

2 Mo. do.

= - ---

2· 7,16 8

= 1,78 kN. V

./

---

cos

Po
=
=

tg 20° 1,78' ---cos 20°

=

0,69kN.

_7:~)Aksijalna sila, Fa, = Fo, • tg flo 8. Naiveci moment uvijanja, Mu, 9. Obrtni moment na zupcaniku Mo,

1,78 . tg 20° Muk

=

0,65 kN. V

14,32 H.Tcm.

23 jednak ic momentu uvijanja i iznosi :

=

Mu,

702,35 . ','
nI

r,

10 702,35--

980

7,16kNcm.

10. Obimna

2Mo, 2· 7,16 sila, Fo, = -= -_= 2,04 kN. dma 7

0:'

11. Radijalna sila, F~, = Fs,: tg 12. Aksijalna sila Fa. Fa, = 2,04 . tg 20
0 •

cos t5s= 2,04 . tg 20

0: •

0 •

cos 30°

0,64 kN.

F~. = Fo.· tg

cos tJc

Fa, . tg 20° . sin tJa

sin 30° ~ 0,37 kN. / (1.

f ~. Otpori oslonaca u H - ravni:

_or. MB
dOl

=-

Fk (11 dm.

+ 1. + 1.) + FAR'

+ 13) + Fr,

I. - Fa.'

-2 - F; ,.-L,

+ Fa --.2
3

Fk (1, FAH= FAR

=

+ 11 +

13)

+ Fa

d,
i' -

---------~-~---------2,86' 30

+ Fr,

dm. 1, - Fr, . I. - Fa, . -2

+ 0,65' 4 + 0,64' ----------Fk .1, - Fr, ,1. dm, I, + Fr, (11

1. + I. 10 -- 0,69' 10 - 0,37' 4,5

--.--

20 (12

4,~3 kN.
-

L MA

=
d,

=-

+ FBR'

+ [a) -

Fr, (12

+ la + I,)

- Fa . -

'2

+ Fa'2 --. .

Fk ,1. FBR

+ Fr •.

+ I. + I.) + Fa,' '2 1,

d,

dma Fa, . --2=

2,86' 10

+ 0,69 . 10 + 0,64'
FBR - Fk

30 20--

+ 0,65 . 4 -

+ 12

----------0,37' 3,5
= 2,8 kN.

2: Y= FAR -

+ Fr, + Fr, =

4,33 - 2,8 - 2,86

+ 0,69 + 0,64

= O.

35''';

14. Otpori oslonca u V-ravni, ako se zanemare tezine:

L MA
FBV =

= - Fo, • I. _. Fo,' (I. Fo, .[.

+ 13 + I,) +
=

FBV' (I.

13) =

o.

+ Fa.(l. + I. + [,)
t,

+ 13

1,78' 10

+
20

2,04' 30

= 3,95 kN.

L MB

=-

F AV (I. + 13)

Fo,' I. _. Fa, '1, = O. 1,78' 10 - 2,04' 10 20

---,-,----~ y ~ Fs, -:- Fo,

-

= --

- 2,60 20

= - 0,13 kN.
=

FAV - FBV

0,178

+ 2,04

- (_ 0,13) - 3,95

O.

15. Momenti savijanja u H ravni : MSK M1S•H MdS,H

=-e.z.

0;

MSAH Fk (II

=-

Fk'

(1'=

2,86' 10
-

=-

28,6 kNcm 10
=-

==

+ I.) + FAH

,1.. =

2,86' 20
=

+ 4,33'

13,9 kNcm.

Fr, (13

dm3 14) - Fa, . -- FBH ,1. 2

0,64' 20 - 0,37' 3,5 - 2,8' 10 =

16,5kNcm.

dm3 MSBH = F,., . 1. -' Fa, . -= 0,64' 10 - 0,37' 3,5

5,10 kNcm.

MSSH

..... '16. Momenti savijanja u V-ravni: MSKV=O; MSBV

=

-,.;

dma Fa,' -= - 0,37' 3,5 2

=-

1,30kNcm.

MSAV=O;

Fo; ·1, = 2,04'

• 10 = 20,40 kNcm;
+ v' MSAV' =

MS1f=-FAV·ll

~-(-O,13)·10=1,30kNcm Msav
=

O.

17. Rezultujuci momenti savijanja: MSK

= = "=

0;

MSA

yMSAH" =

v' -

28,62

28,6kNcm;

M's,
Mds, MSB MS,

Y M2S,H + Y Mds,lP + + +

Ms,v

13,92 + 1,302 = 13,96 kNcm. 16,50'

MdS,V' =

v' -

+=

1,30' = 16,55 kNcm

= YM'SBH
C~

MSBV' = y5,102

20,402 = 21 kNcm 1,30 kNcm.

v'MS,H'

MS,l" = \1=-1,302 I- 0

18. Momenti uvijanja: Muk MuB

= =

MUJ = 702,35' -

Pk

nr
n[

20 = 702,35' 702,35' -

980 10

= =

14,32 kNcm. 7,16 kNcm.

Mu,

p. 702,35 . -

980

19.. Uporedni moment savijanja:

'.

Mjk

MSK'

IXO)2 + "2 Mu

~-

(1,25 14,32 -2-

)2

8,96 kNcm.

36

Ovdje Ie

.,

11.0

= - = 75. = 1,25 6..

(Jd Td

(JD..s (Jd = ---

=-

3. = 7,5 kNjem
4
6kN/em2•

2•

rDju It Td = -=- ~

MiA =

Mi,

=
=

IJ

MSA'

+ (~

MuA ) 2 =

M$~+ 21" -i1,30'

MiB

(~M"lf=
7,16)"

J
=

28,62

C;25 . 14,32)

29,97 kNem.

16,55'+

C'~-5-'-14-'32)_2'- __

7rnm

(~.

21,47 kNcm.

Mi,

=.j
"I:

+ C,~5

. 7,16)'
7,50

= 4,66kNem.

20. Idealni precnici vratila:

rs>. 3/10 Mik

~
(JSd

,J

3/10.'8,%
5 . 14,32 6

= V11,95

2,28 em.

(Ako bismo radili preko uvijanja, u ovom slucaju dobio bi se isti preenik:

,r:C-L._

,J~

315M"
(JSd

J
=

V-- = 2,28 em, 11,93

=

d;A =

j j

10 MiA

10 . 29,97 7,50

V~ 39,7

3,42 em,

_ jl0Mil d'l = -diB

= ---

(JSd

:/10,18,82 7,50 jlO'21,47

3f';tl< y 25,1 = 2,92 em,

3~

-lOMjB
(JSd

3/1OM~ di, = -..;--'r",

110
----

7,50

v 28,6=
=

3,06 em,

(Jsa

'4,66 31£;; ~ y6,2 7,50

1,84em.

, .

tc\'Stvarne precnike vratila dobicemo kada idealne precnike povecamo za 10-20% i stm~dizujemo ih. Zbog velikih opterecenia na vratilu i zbog toga sto su precnici relativno mali, usvaja se povecanie idealnih precnika za 20%.

1!!,.~ 1,2

djk _= =

J,2 . 2,28 em, usvaja se 1,2' 3,42 em 1,2· 3,06

=.,

dk =

40 mm;
dA

dA• = 1,2 djA d~ = 1,2 d;B

4,1 em, usvaja se

=

= 45 mm;

d•. = 1,2d,'~= 1,2' 2,92 em, usvaia se dt

=

40mm;

3,67

em,

usvaja se dB = 35 mm;

(radi mogucnosti montaZe) d~= 1,2, di, = 1,2' 1,84 = 2,26 em, usvaja se d. = 30 mm. (Ovakvo povecanje precnika (d.) ima opravdanja zbog oblika vratila, ti. da ne bi bilj suvise veliki/prelazi na vratilu). ~[

37

It "0 em
/~
__.--."

, •• 'Oem

UL.'Oem UN'

2.5em

l5 kNem
'em

(F.,)

/vi"
(F'I)

- Fa,'

r,'0.6'·'

-2.56ItHem ItNcm

I I

I
I

e
ItHem ItHem

.'4s8H" FrJ' ,,'0.6,"10"6.40

""SAH.-2e.6

/vISJH" - FaJ • r"" • - 0.17'

J. 5 - - t;JO ItNcm

~----~==-------+~----~~------~I
(F_O

FoI-;P'

ItN
(Foil

"'stv

--FAy·I,··Z·"·

Fa,

-0.19'10'· 490 It/ll~m

"'sN' - FOJ·l,·
.»: • •

(F_J)

~,. 20,40 ItHem

10·

'"'"'"....__....-'---U+~=-~W<f

/vI(JI~ 7.16 k~'

/vIuJ ·.-MoJ

• 7.'6

kHem

"'i ... ~.96 ItHem

/vIiA "29.91 ltNem

/vIil- 21,47ltHcJ

81. 1.34. Diiagrami momenata i idealni precnici za vratilo I prema 81. 1.31.

Na sl, .1.34. dati su postupno dijagrami savijanja uzrokovani pojedinim silama, zatim rezultujuci moment savijanja, moment uvijanja, uporedni moment i idealni precnici vratila, Na sl, 1.35. dat je radioniCki crtez vratila. Pri izradi radioniCkog crteza vratila, usvojeno je: da se veza kaisnika i zupcanika sa vratilom izvodi pomocu klinova bez nagiba, da [e kaisnik izraden od SL (lk = 1,5 dk), adasu zupcanici od C (11 = d1; I3 = d3). Za naliieganje kaisnika i zupcanika sa vratilom usvoieno je nalijeganje H8/m7, a za nalijeganie kotrliajucih lezaja sa rukaveima K6/k5. Rukavci su rijeseni prema kotrljajnim lezajima (vidi pogl, 1.5 .. i zadatke 1.5).

Prtsj.k -II-

A-A B-B

201

_]__S_O_J
~5&

SI. 1.3 5. Radionieki

crtez vratila

Prilikom detaljne provjere (proraeuna) precnika vratila, treba provierrn stepene sigurnosti na miestu kaisnika i zupeanika, Zl i Z. - zbog koncentraciie napona na mjestu zlijeba za klin i na mjestima prelaza sa jednog precnika na drugi.
i na prelazu

U ovom zadatku bice provjereni stepeni sigurnosti u dva presieka: u presjeku B - B, od 040 na 045 sa (! = 2mm. stepena sigurnosti u presjeku B - B;

Provjera

dinamicka

cvrstoca,

(JDnS =

28 kN/em!;
=

. lni nomma ru napon, as

=-

Ms W

10· 16,55 = 3,83 kN/cm2; (4 - 0,49)3

efektivni faktor koneentracije napona, + 1 = (1,6' 0,8 + 1) = 2,28. . O v dije re IXII

c~

Pk =

(IXII -

1) . '711

(2,6 - 1) . 0,8

'Ik 0,8 za sieka ~~ = 0,85.

= 2,6 za t = 0,4 i d ~ 8" ; C. 1530 sa am = 70 kN fern"; faktor

r t 1

obrade,

~l

0,9; faktor velicine pre-

Dinamicki

stepen

sigurnosti
---

od normalnog
_.=

napona u presieku, B - B iznosi:

30 . 0,9 . 0,85 2,28' 3,83

2,63.

39

Step en sigurnosti od napona uvijanja Cv,) iznosi:

VT

= --

TDju·

{3k·

~- ~-Tu

;1· ;.

= ------

18: 0,9 . 0,78 2,28· 1,66

-

-~3,34.

Ovdje je:
Tu

;1 =
~

0,78 za d = 40 mm i uvijanje,

=~

Mu Wo

5 . Mu (d - t)3

5 . 14,32 (4-- 0,49)3

= 1,66 kN/em2•

Dinamicki stepen sigurnosti presjeka B - B iznosi

PITANJA 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17.

I ZADACI:

Skiciraj i objasni oblike radij alnih ruka vaca, Izvdi proracun spoljnog cilindricnog rukavca. Izvrsi proracun unutrasnjeg radijalnog rukavca, Skicirai i objasni oblike aksijalnih rukavaea. Izvrsi proracun grebenastog rukavca, Izvrsi proracun aksijalnih rukavaea - punog i prstenastog. Izvrsi proracun loptastog rukavea. Koja je funkeija osovina i od kojih se materijala izraduju? Kako se proracunava osovina u obliku proste grede? Kako se proracunava osovina u obliku grede sa prepustima? Kako se dolazi do "idealnog" oblika osovine i u koje se prakticne svrhe ovaj oblik maze upotrijebiti? Kako se proracunava i provjerava osoviniea? U cemu ie susitinska razlika izrnedu osovina i vratila? Kako se proracunavaiu "Iaka" vratila? Kako se proracunavaiu teska vratila? Kako se provjerava dinamicki stepen sigurnosti vratila? Skiciraj vratilo sa vise (3) clemenata za prenos snage i skicirai dijagram promiene momenta uvijanja na vratilu i pokazi razliku izmedu momenta uvijanja (Mu) i obrtnog momenta (Mo) na mjestirna prenosa snage.

1.5. LEZI$TA
1.5.1. NAMJENA, PODJELA I OSOBINE LEZISTA

Lezista su oslonci vratila, osovina i osovinica. Mogu biti klizna i kotrljajuca. Pri obrtanju rukavca kod kliznih lezista javlja se otpor trenja klizanja na dodiru rukavca sa posteljicorn Iezista. Prstenovi kotrljajucih lezaja nalijezu nepokretno na rukavce. Izmedu prstenova Iezaja nalaze se kotrljajuca tiiela, tako da pri obrtanju rukavaca dolazi do trenja kotrljanja izmedu prstenova i kotrljajnih tijela - kuglica iii valicica. 40

Na s1. 1.36. (lijevo)prikazano je dvodijelno klizno leziste sa posteljicom ana s1. 1.36. (desno) prsteni kuglicni Iezai sa radijalnim dodirom koji se sastoji iz unutrasnieg prstena, kuglica kao kotrljajucih tijela i drzaca kuglica.

31. 1.36. Klizno i kotrliaiuce leiiste

Prerna pravcu u kome dje1uje opterecenie, lezista mogu biti radijalna - kod kojih opterecenje djeluje upravno na geometriisku osu lezista, aksijalna - kod kojih opterecenje dje1uje uzduz geometrijske ose le~ista i radiahsijalna, gdje jednovremeno dje1uju aksijalno i radijalno opterecenie, Lezista su naicesce nepokretna, pa se rukavci u njima obrcu iIi osciluju. Riede su lezista obrtna u odnosu na rukavce. Lezista sa klizaniem odlikuju se iednostavnoscu konstrukcije i izrade i malom osietliivoscu na udare. Pogodna su za velike brzine i imaiu dug radni viiek, Nedostatak kliznih lezista u odnosu na kotrliaiuca jeste u znatno vecem otporu trenja, narocito u pocetku rada, dok se ne dostigne normalni rezim (vidi s1. 1.40.), tako da se javljaju i veci gubici i vece zagrijavanje lezista. Klizna lezista imaju znatno vecu potrosnju maziva u odnosu na kotrljaiuca, jer treba obezbijediti sloj ulja na dodiru posteljice i rukavca i odvesti dio toplote koja se javlja u lezistu. Lezista sa kotrljanjem imaju mali otpor trenja obrtanja, ve1iki stepen korisnog dejstva, a rnalu potrosniu maziva. Lezista sa kotrljanjem su malih dimenzija, a imaju veliku moe nosenia. Kotrljajuci lezaji izraduju se serijski, u specijalizovanim fabrikama, pa im je cijena mala. Izraduju se od legiranog celika finih kvaliteta, tako da im nije potreban period razradivanja. Znacaina osobina kotrliaiucih lezista je i u tome sto ne zahtijevaju periodicna podesavania radijalnog zazora. Kod kotrljajucih lezista nema primjetnih razlika u otporu trenja na pocetku rada i pri normalnom rezimu rada. Zato se primjenjuju kod masina koje se cesto ukljucuju u pogon iIi imaju promjenljiv rezim rada, npr. za drumska i sinska vozila, rnasine alatke i dr. Nedostatak kotrliaiucih lezista je u tome sto su nedjeljiva, pa se mogu samo aksijalno montirati, zahtijevaju veliku preciznost pri izradi rukavaca i pazljivu montazu, rade bucno, narocito pri velikom broju obrtaja i sto se ne rnogu popravijati. GIavne prednosti kotrljaiucih lezista u odnosu na klizna je u tome sto izazivaju manji otpor trenja, sto su manjih dimenzija, a serijska proizvodnja obezbjeduje brzu nabavku uz relativno rnalu cijenu. Otuda kotrIjajna lezista imaju sve vecu primienu.
41

1.5.2. MATERIJAL

ZA LEZrSTA

"\,, Kucista lezista izraduju se od sivog liva, celicnog liva ili, riede, od alu" \. ~inijumskih legura za livenje. Posreljice kliznih leiista izraduju se od sivog "'\ Iiva, bronze i mesinga, a rjede i od celika, Posteljice od sivog liva u vecini slucajeva zalivaju se bijelim metalom koji se u periodu razradivanja prilagodi rukavcu. Prstenovi i kolutovi kotrljajucih tijela (kuglice, valicici, konusi, burici, iglice) izraduju se od legiranih nerdajucih celika koji imaju veliku rvrdocu, Kavezi kotrljajucih leiista izraduju se od mesinga, legura aluminijuma ili od nerdaiucih celika, a u posljednje vriieme i od plasticne mase,

1.5.3. KLIZNA LEZrSTA

vi
leZista

1.5.3. I. Podmazivanje

kliznih

Glavni cilj podmazivania lezista je smanjiti otpor kretanja na radnoj povrsini, Ima cetiri vrste trenja klizanja: trenje suvih povrsina, trenje polusuvih povrsina, trenje poluokvasenih povrsina i trenje okvasenih povrsina, Trenje medu suvirn povrsinama kod lezista nije dozvoljeno. Trenje polusuvih poorlina javlja se kad rezim rada nije stalan i kad ie podmazivanje . sasvim oskudno, Koeficijent trenja u ovom slucaju Iznosi, fl = 0,1 - 0,2. Kod treuja poluokoaienih. poortina povrsi.ie su razdvojene slojem maziva, ali se ipak pojedini dijelovi povrsina dodiruiufkoeficiient trenja fl = 0,0l - 0,1). Trenje poluokvasenih povrsina javlja se po pravilu u periodu razradivanja lezista. Zato se kod novih masina propisuje poseban rezirn u toku perioda razradivanja. Pri trenju okvaSenih povrSina sredstvo za podmazivanje potpuno razdvaja radne povrsine, pa je koeficijent trenja, fl = 0,001 - 0,01. Na pocetku rada leiista pritisak ulja se povecava, pa dolazi do prodiranja ulja izmedu radnih povrsina,

--+:-:r--+-- - ~

+--".)
I

114 -

lId.7IJ 7/2 1
Sl. 1.37. Dijagram rasprostiranja pritiska u sloju ulia kliznog Iezista

42

Sloj~lja izmedu dodirnih povrsina kliznog lezista prodire u obliku klina (s1. \.37.), jer pri kretanju dolazi do nagomilavanja cestica maziva u procjepu. : Trenje okvasenih povrsina poetize se samo kad postoji odredeni odnos izmedu viskoziteta maziva, brzin~ kretanja i zazora izmedu rukavca i posteljice, odn. oblika klizaca. Pritisak ulja mijenja se duz lezista. Na pocetku i kraju lezista pritisak ulja jednak je nuli, dok je na sredini najveci, Pritisak zavisi i od odSI. I.38. Dijagram rasprosnosa duzine prema precniku lezista (vidi s1. 1.37.). tiranja pritiska u sloju ulja Pritisak ulja dosta se povecava sa povecaniem kod klizaca i oblik zakoseduzine leiista do lid = 1. Pri daliern povecaniu nog dijela duzine pritisak neznatno raste. Srednji specificni pritisak ulia u lezistu (po Falcu) iznosi:
p

d'n'f) 3,66 . 109 • ho .

tp

[kN/c:n2].

Ovaj pritisak mora biti veci iIi barem jednak pritisku od opterecenja
p

J!__,
d ./

da bi se postiglo trenje okvasenih povrsina.

U gornjoj iednacini d (em] oznacava precnik rukavca, n [min-I] broj obrtaja rukavca iii lezista, f) [P) - dinamicka viskoznost ulja. Viskoznost je unutrasnji otpor ulja koji se suprotstavlja medusobnom klizanju cestica ulja. Viskoznost zavisi od vrste ulja i temperature. U tablici 1.6. dat je opsti pregled ulja sa dinamickom i relativnom viskoznosti u stepenima Englera CE) pri 50 DC.
Tablica 1.6. VISKOZNOST MINERALNIH Dinamicka
1J [P]

VLJA NA 50°C Re1ativna viskoznost [OE50] 1,2-2 2 -3,5 3,5-6 6 -20 20 -60

Naziv ulja Ulie za vretena Lako masinsko ulje Srednje masinsko ulje Teske masinsko ulje Cilindarsko ulje Napomene uz tablicu 1.6.:

viskoznost

0,029 _ 0,098 0,098-0,216 0,216-0,393 0,393 -1,31 1,31 -3,94

1. Pri odredivanju relativne viskoznosti uzeta je srednja specificna tezina y

= 0,9

r:!],

2. Veza izmedu dinamicke viskoznosti (1J) i relativne viskoznosti u °E moze se uspostaviti pomocu jednacina:
'1 = ( 7,29 P

6,44) Eo

y'

10c~[P], odnosno

°E

_1_

15,12

[!2c . 10'
y

J(-i)·. 10' ~-;;]

y

3. Izmedu dinamicke viskoznosti izrazene u poazima (1 P = 0,1 Nsjm") i dinamieke viskoznosti izrazene u [kpsjrn"], (tablica 1.6.) moze se uspostaviti veza: 1 kps/m! = = 98,1 P.

43

Na s1. 1.39. data je zavisnost

dinarnicke

viskoznosti

('f}) od temperature
je yeti specifieni

(t) za vecinu vrsta ulja, Ulje treba da ima utoliko vecu viskoznost,
pritisak i veta temperatura,

ukoliko a mania brzina obrtania rukavca.

= -, bira se na osnovu radnih uslova i d d materijala posteljice; za biieli metal: 'P = 0,0004 - 0,0009; za sivi liv: 'P = 0,001 - 0,002; za legure lakih metala: 'P = 0,0013 - 0,0017; za olovne bronze: 1Jl = 0,002 - 0,003; za posteljice od rnetalokeramike: 'P = 0,002 - 0,004; za plasticne mase: 'P = 0,003 - 0,004. Ukoliko su brzine obrtanja vece a opterecenja manja, treba birati vece zazore, (obicno naliieganie hiD, hiE). Umiereni zazori postizu se nalijeganjem Hl] koie je pogodno za umierene brzine i umjerena opterecenia (vecina kliznih lezista), Najmanje zazore treba birati za veca opterecenia i male brzine (obicno nalijeganje Hlg).

Relativni zazor u leiiStu, 'P

= ---

D-d

z;

'1r ....:::.
-;;
.!!
..ac

c:...

J 40

e ...
0

JO

..ac ~!:!

-•
0

'-

QI

.~ Q
ZO

e 0

III

40

60

'0 SI. 1040. Neravnine na povrsini posteliice i rukavca

T.mp.ratura

ulja u ·C

SI. 1.39. Zavisnost apsolutne viskoznosti od temperature

Sloj ulia ko [rnrn] treba da iznosi: ho :> (0,003 - 0,005) mm, da bi se obezbjedilo trenie okvasenih povrsina. Kad se postigne ho = 0.001 mm, dolazi do trenja polukvasenih povrsina. Ispitivanjem je utvrdeno da za fino obradene posteljice, visine neravnina iznose: za sivi liv h, = 4 - 6,um, za bronzu h2 = 4 - 20 ,urn, a za zalivak od bijelog metaIa h2 = 2 - 15 ,urn. Visine neravnina za rukavce iznose: za strugane rukavce, hI = 30 -~ 40 ,urn, za brusene .rukavce, hI = 6 - 7 ,urn, za fino brusene rukavce, hI = 4 - 6 .um, za kaliene pa fino brusene rukavce, hI = 3 - 4,um, (sl. lAO.).

Pri malo; brzini klizanja sloj ulja u udubljenju primite dio opterecenia, a dio opterecenja primice ispupcen]a. Tada ce doci do trenja poluokvasenih povrsina, Pri povecaniu brzine (odn, pri povecanju broja obrtaia), dolazi do povecania pritiska u ulju, pa i do trenja okvasenih povrsina.

44

Granicni broj obrtaja pri kome dolazi do odvajanja i rukavce (prema Falcu) iznosi:

povrsina

posteljice

ng-

_ 3,66 . 109 .
d'fj

"p •

ho . P [. . -1]
-

min

Ispitivanja su pokazala da je otpor trenja najmanji pri granicnom broju obrtaja, a da pri daljem porastu broja obrtaja, a samim tim i brzine, dolazi do povecania otpora trenia, i to utoJiko vise, 8tO su specificni pritisci manji. Koeficijent trenja u oblasti n > ng rnoze se priblizno odrediti pomocu izraza:

p ~ 1~oo P [kN/c:n2]

J~;(;;,
rukavca
TRENJA ZA KLIZNA LE2ISTA Koeficijent trenja fl...

gdje je "l [P] -- dinamicka viskoznost, n [min-I] - broj obrtaja srednji specificni pritisak ulja. U tablici 1.7. dati su koeficijenti trenja za klizna lezista.

Tablica 1.7. "- KOEFICIJENTI

Vrsta Iezista, nacin podm azivanja

Materijal posteljice I Bronza

Polazni

U oblasti poluokvasenih povrsina

U oblasti okvasenih povrsina

Podmazivanje mas 6u Podmaz ivanje uliem pomocu maz alice Vagon ska lezis ta Podm azivanje porn ocu prste na

0,12

0,05..,.. 0,1

I
I I

~
0,014 0,006 0,00 17..,.. ,003 0 0,003..,..0,003 0,004..,..0,008 0,003..,..0,006

Bronza Bijeli metal Bijeli metal Bronza Sivi liv Plast. masa Bijeli metal Bijeli metal
I

0,14 0,24 0,24 0,14 0,14 0,014

I

0,04..,.. 0,07
-

0,02..,..0,1 0,01..,..0,03 0,3

_w

.;!..~

• .... loN

"'" ~-

s:: "

Potpo rna le:iista LeziS ta sa segm entima

0,25 0,25

~
0,0015.;-..0,004
--

I
za hladenje Iezista iznosi:

I
I

Kolicina Q

ulja potrebna

= F· p. • v . 3600 [kg/h].

P (t2

(1)

45

Ovdje je : fJ [
t.
t1

kN· m ] kg' step en 90 - 100°C 35 - 45 DC

specificna temperatura temperatura opterecenie

toplota ulja, fJ = 1,7 - 2,09, ulia na izlazu iz leziSta, ulja na ulazu u leiiste, leiista.

= =

F[kN]

Zadatak 1.6. Unutrasnji rukavac vje~tacki hladen precnika d = 80 mm, duzine 1 = 80 mm prima radijalno opterecenje F = 6 kN. Broj obrtaja, n = 1500 mirr ', Posteljica Iezista je od bijelog metala, a vratilo ad kaljenog i brusenog celika. Spoljna temperatura, to = 20 "C. Provjeriti rukavac i proracunati leziste. Riesenje: 1. Povrsinski 2. Provjera pritisak, zagrijavanja: p
= ---- = --

d·1

8' 8

0,0937 kN/cm', 6 . 1500

zadovoljava. m -, s zadovoljava.

p' v

= ---

F .n

2000·1

= ~ --

2000· 8

kN 0,56 -cm'

3. Za posteliice od bijelog metala preporucuie se relativni zazor, 'P = 0,0005 - 0,001.5 Posta je broj obrtaja dosta velik, a pritisak relativno mali, uzima se: 'P = 0,0015. Nalijeganje rukavca i posteljice zavisi ad relativnog zazora,
tp = ---

D-d

=-

z.;
d

= 0,0015, pa je Zsr . 80=0,120

~..J.W.""""'J..llJ.J.u...:

7--r----,~

--J
I

=0,0015' = 120"m.

d=0,0015

mm =

Naiveci zazor, Zg = Ag - ad; najmanii zazor, Zd = AJ - ag; srednji zazor,

Zsr

Zg

+ Zd
2

120 um, pa
ad

je

Sl. 1.41. Labavo nalijeganje

u SZR

Zg

+ Zd

= Ag -

+ Ad

ag =

= 240,um.

U ovoj iednacini ima eetiri nepoznate velicine. Zato obicno usvajamo tolerancijsko polje za rupu R8. Za 0 80 R8 je: Ag = 48 ,urn, Ad = 0, pa gornja jednacina dobija oblik: - ad - ag = 240 - 46 = 194 ,urn. lz tab lice tolerancija vidi se da 0 80 e9 ima ag = = - 60 "m, ad = - 134 "m, sto potpuno zadovoljava. Medutim, posto nalijeganie H8/e9 niie preporuceno, usvajamo prioritetno nalijeganje h8/E9 koje ima iste parametre kao i nalijeganje H8/e9, pa je stvarni relativni zazor ostao nepromijenjen: 'P = 0,0015. 4. Iz iednacine ulja:
'1=

za srednji specificni pritisak ulja moze se odrediti dinamicka viskoznost 3,66' 109• 0,0937 . 0,0015 ,1),0004 8· 1500
--:-------

3,66' 109• P . 'P • ho d'n

0,17 P

sa 3"E60, dakle lako rnasinsko ulje, U iednacini za dinamicku viskoznost pritisak iznosi: p

= --

d·/

= --

8·8

0,0937 kN/em';

46

ho = 0,004 mm povrsina.

debljina sloja ulja potrebna da bi se obezbjedilo trenje okvasenih

5. Koeficijent trenja koii se moze ocekivati u leZistu:

1

I' ~

1000
tr •

J~ P
rr .

1000

JO,17. 157 0,0937

0,017

=--

30

1500 30

157 [S-1].

6. Kolicina ulja potrebna za hladenie ;

3600 . F·
=

f-l •

v
=

3600 . 6 . 0,017 . 6,28 1,9 . (90 - 35)

=

fJ·

(t. - t))

221 kg/h.

Ovdje je fJ = 1,9 kNm/kg· stepen - srednja specificna toplota ulja. Usvojena je temperatura ulja, Brzina na povrsini rukavca v
t2 = =

90°C d . 1t • n 60

t1

0,08 .

1t •

35°C, 1500

60

= 6,28 m/s.

1.5.3.2. Maziva Mazivo sluz! da smanji koef'icijent trenja izrnedu posteliice Iezista i rukavca i da odvede dio stvorene topiote iz Iezista. Kao mazivo za Iezista upotrebljavaju se ulja i rnasti, a rjede grafit i emulziie ulja. VIje je redovno sredstvo za podmazivanie kliznih Iezista, dok se kod kotrljajucih Iezista prirnienjuje mast iIi ulje. Ulje je narocito pogodno za Iezista koja rade sa velikim brojem obrtaja, ako su velika opterecenja i ako su velike temperature. VIje moze biti mineralnog, biljnog i zivotiniskog poriiekla, Mineralno ulje je najpostojanije i najjeftinije, pa se najceSce upotrebijava. Osnovna karakteristika ulja je viskozitet - dinamieka (apsolutna) i relativna. Prema ovim karakteristikama vrsi se izbor ulja (tablica 1.6.). Viskozitet ulja se nagio povecava sa porastom temperature (vidi dijagrame na s1. 1.39.). Za male brzine rukavca i posteljice obicne izrade upotrebljava se ulje sa vecom ljepljivoscu korne se dodaje grafit, Masti za podmazivanje su smiese sapuna i mineralnog ulia. Uglavnom su u primjeni kalcijumove (K) i natriiumove (N) masti, Kalcijumove masti ne rastvaraju se u vodi, a upotrebljive su do 70 DC. Natrijumove masti rastvaraju se u vodi, a mogu da se upotrijebe do temperature od 200 "C. Da bi se iskoristile dobre osobine kalciiumovih i narrijumovih masti, ponekad se upotrebljavaju miiesane masti (NK). Jugoslovenski standardi daju oznake i karakteristike uija za pojedine namjene: rnotorna ulja (M), turbinska ulja (TV), lezajna uija (L), uija za vretena (V), ulja za osovine i vratila (0), hipoidna za zupcanike (HIP) i dr. V tablici 1.8. data su ulja za Iezista, a u tablici 1.9. masti mineralnog porijekla.
47

Tablica 1.8. -

ULJA ZA LEZISTA Oznaka L25 L 35 L45 L60 L 100 L 140

PREMA JUS B. H3.302 ... 307:

I~ ___

Vrsta ulja

---------

Viskozitet pri °Eso°c 3 - 3,8 4-5 5,3- 6,9 7,2- 9,9 10,4-14,5 15,8-19,7

.--~.---------

Temperatura

QC

I~rzavanja__

paijenja ~ 150 170 175 185 195 205

Vrlo lako Lako Srednje Polutesko Tesko Vrlo tesko

-15 -12 -10 8 5 5

Tablica 1.9.

MASTI ZA LEZrSTA

PREMA JUS B.H3.531 do 564 Temperatura topljenja °C (min)

Vrsta masti

Oznaka masti
..

-I
'I

----

.---

------

a) na bazi ka1cijumovog sapuna (K): Vrlo meka Meka Srednja Srednia grafitna KS-I KS-2 KS-3 KSG-3

------1
80 85 85 85

b) na bazi natrijumovog (N) iIi natriiumovog i kalcijumovog sapuna (NK): Meka Srednja Za vruce Iezaje Briketna NS-2, NKS-2 NS-3, NKS-3 NS-4 NS-briketni 120 140 160 170

1.5.3.3. Izbor mazioa

i urste mazalica za kl£zna lezista

Na izbor maziva uticu: radni uslovi (temperatura, broj obrtaja rukavca, precnik rukavca) i naCin podmazivanja (mazalicom, prstenom, podmazivanie pod pritiskom i dr.). Kod kliznih leZista dozvoljeno je rucno podmazivanje za brojeve obrtanja n < 50 min-I. Za ove svrhe treba propisivati ulja sa 12 ~ 8,2 °Eso. Podmazivanje mazalicama (kapaniem) dozvoljeno je za n = (50 ~ 700) min " uljem koje ima viskoznost 8,2 - 6,5 °E50' Cirkulaciono podmazivanie i podmazivanje pomocu prstena primjenjuje se u sljedecem podruciu broja obrtaja: n = (100 ~ 2000) min" uliem od 8,2 - 2,8 °E50. Ako su brojevi obrtaja n > 2000 min-I, prirnienjuje se cirkulaciono podmazivanie uljem viskoziteta 4 - 1,2 °Eso. Podmazivanje kliznih leiiSta mascu obavlja se mazalicama i pod pritiskom. Za t < 60°C primjeniuju se masti Cije su tacke topIjenja vece od 80°C. Za T> 60°C primjenjuju se masti sa tackom topli, > 150°C. Nacin dovodenja maziva u lez.iste zavisi od rezima rada Iezista, 48

Poiedinacni nacin podmazivanja leZista moze se izvesti pornocu rnazalice sa f'itiljem, mazalice sa sipkom, iIi pomocu mazalice sa ventilom, zatim pomocu parnucnog jastucica i pornocu prstena (sl. J .42, 1.43, 1.44.). Mazalica sa fitiljem ie jednostavne konstrukcije. Nedostatak joj je sto mazivo dolazi u leziste u istoj kolicini, bez obzira na resim rada. Mazalica sa Sipkom je takode jednostavne konstrukdje. Kod ove mazalice kolitina isteklog ulja zavisi i od broja obrtaia rukavca, jer pri vecern broju obrtaja brze osciluje sipka, a samim tim i veta kolicina ulja istice iz mazalice, Nedostatak joj je u rome sto pri rnirovanju rukavca prodire ulje u leziste. Kod mazalice sa oentilom moguce je regulisati dovod ulia u Ieziste podizanjern, odn. spustaniern sipke. Zato je ova rnazalica u simko; upotrebi. Na s1. 1.43. prikazana je konstrukcija kliznog lezista b. vagonske osovine koje se podmazuie pornocu pamucnog SI. 1.42. Naprave za podmazivanje uliem : a) mazaiastucica Cija su vlakna pofica sa fitiljem, b) mazalica sa sipkom, c) mazalica sa ventilom topljena u ulje. Na iastucic sa donje strane djeluju opruge koje ga pritiskuju na rukavac. Ukoliko je broj obrtaja Yeti, bite jace podmazivanje.

Pamucni

iastulie

SI. 1.43. Podmazivanje pomocu parnucnog iastueica

49

Podmazivanje pomocu prstena (s1. 1.44.) cesto ie u primjeni, Prsten ima znatno veci precnik od rukavca. On je donjim dijelom potopljen u ulje. Pri radu lezista dolazi do okretanja prstena koji cestice ulja dovodi na rukavac. Ukoliko je broj obrtaja Yeti, utoliko ce vise ulja doci na dodimu povrsinu posteljice i rukavca, a utoliko ce i podmazivanie biti obilnije. B

SI. 1.44. Podmazivanie prstenom

Dimenzije prstena i posteljice su: Dk = 2d; c = 0,2d; B = c

+ (1

- 5) nun.
= =

Krusno podmazivanje pod pritiskom moze biti pojedinacno iIi centralno - za vise leziSta. Zupcasta pumpa (sl. 1.45.) pogodna ie za brzine obrtanja, v ~ 5 snl«, Radi sa pritiskom ulja do 0,035 kN/cm2• Kolicina ulja koju u minuti daje zupcasta pumpa iznosi, Q = 2 . z • q . n • 'YJk em3/min. Ovdje je: Zl = Z2 = Z - broj zubaca zupcanika, q [em"] - zapremina jednog meduzublja, SI. 1.45. Zupcasta pumpa 'YJk = 0,9 - 0,95 - stepen korisnog deistva pumpe. Postoje i druge vrste pumpi za centralno podmazivanje, kao sto su klipna i vibraciona pumpa, Za lezista reduktora, rnotora i drugih masina i mehanizama u zatvorenom prostoru rnoze se podmazivanie ostvariti prskanjem obrtnih dijelova (na primjer zupcanika), Za pojedinacno dovodenje masti u lezista ima vise nacina, Naicesce se u lezista dovodi mast pomocu Stauferove mazalice (vidi s1. 1.46a i tablicu 1.10.). Mazalica ima dubok poklopac sa navojem. Okretanjem poklopca vcli se pritisak na mast koja tako prodire u leziSte. Za podmazivanie osovinica i zglobnih veza kod kojih je potrebna mala kolicina rnaziva, upotrebljava se mazalica sa vijkom (&1. 1.46c).

Za precnike do 60mm: h = 1,5; b Za precnike d = (60 - 500) mm: h a = (6 - 25)mm.

7 mm; a = 5 nun; (2 - 8) mm; b = (8 - 50) mm;

50

Nedostatak Srauferove mazalice je u tome sto rukovalac mora povrerneno da okrene poklopac, kako bi se mast dovela u leziste. Zato se kod masina sa ustaljenim rezimorn rada primjenjuju mazalice sa oprugom koje vrse stalan pritisak na klip, kako bi ravnomierno dovodila mast u leZiste.

--

~ ------__,

dJ

~J
I
Sl. 1.46. Stauferova mazalica: a) mazalica sa oprugom, b) mazalica sa viikom Tablica 1.10. ~ STAUFEROVA
as

MAZALICA

<l ;>

l'l

'OSu os
V)

. 'I:: ~

.,

(JUS M.C4.600) Miere u [mm]

1;l S
<:s

S ..,

:< os

:< as

"~
3 3 4 4 4 4 4 5 5 I

metricke M M M M M M M M M 10 10 12 12 12 12 12 16 16 xl x x x x x x x x

cevne R R R R R R R R R

I
I

d1

d.

0 1 2 3 4 5 6 7 8

1,5 8 14 2 8 15 4 10 16 11 10 19 20 10 20 40 60 90 150 10 23 10 27 12 30 12 31

7 7 8 10 10 10 10 12 12

1 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5

M 14 1/8" M 18 1/8" 1/4" M20 1/4" i M 30 , M 36 1/4" 1/4" 1/4" 3/8" 3/8" M M M M 48 56 64 80

x x x x x x x x x

1 16 1 16 1 25 1,5 38 1,5 46 1,5 1,5 1,5 1,5 60 68 76 94

14 14 19 21 23 27 31 34 36

10 10 10 17 17 17 17 19 19

I
--

1.5.3.4. Konstrukcija kliznih [ezista jednodijelna i dvodijelna radijalna leziSta. Jednodijelna lezista prirnienjuju se kad su manii precnici rukavca i kad se montaza lezista 12 konstruktivnih razloga mora izvesti aksija1no. Izraduiu se za precnike od 16 do 125 mm, sa posteljicom i bez posteliice (za mania opterecenja i povremen rad). Na sl. 1.47. prikazano je radijalno jednodijelno klizno leziste sa posteIjicom, a na sl. 1.48. prirubno jednodijelno klizno leziste sa posteljicom. Za oba lezista date su osnovne mjere za konstrukciju. Ova lezista izraduju se i bez posteliica. Lezista imaju prikljucak za mazalicu.
Razlikujemo 51

.=LJ...L.,..---......... _J-....._:u'_.:-J;~

ri+-J
,
I.

'$;
I
_1

d 2S
JO

rI.
J2

A
150 160

,
.5
50 60 10 110 110

-l
L 60 60 10 110 '0 100 100 120 120 120 120 C 110 110 '411 '60 180 210 2.0 260 210 210 320 tlr

':___8_
~
H, 12

.'>

i
E d d.
~~" JI1

:~'~)L
I ~, .
C
h

If

ih

Dr
'"~ 75 II'

L
ISS "0

B 70 go

K Kr

d, It
"

3. ..50 60 70

50
60 10 '0 gO 100 110 125

'0

las

210

"

as

HP

9S 105

I" ''0
"5

270 300 320 350 350 .00

so

100

100
100

J5 411 II .5 2J 55 2J 65 23 75 27 15 27 100 27 IDS 27 105 J' 120

" "

20'

25 10 aD 25 75 gJ 3D gO loa J5 100 12' J5 120 IU 40 1411 IQ 45 160 193 50 liD 50 200 20. 50 200 23. 55 230

J' ~ 50 eo
35 " ~~

~O 20 20 ~D
10 20 25

2
:I

., "

7411 " NSD

liD liD IJD 150

210 700 .0 Z40 720

275 14a 160 gO 700 700

20 3D
25

23 2

55 15 r,or,o70 15

10'
125

30 110 23 3
220 27 J n ,

25. J5

.0 "

14, 2S'

25 JS 2.D

SI. 1.47. jednodijeino radiialno leziste E

51. 1.48. Prirubno radijalno leziste

____

A"'-

--.-J,
Crnm1

A
260

L
110

H 70

H,
140

dl
",20

d2 C

0, l

E
150

0, OJ
B5

h,K

h2 R

Hz f dJ d. d, 5' 1725 3545 65 22 25 35 50

80 30 2535
.90 50

~ 50

55 205

g ",,6

g.. 300
70
330 380

65 240 90
110 100

90 170 ",2' ",22

~ 90 ~ 110
"0

270 110 100 200 ",24 ",24 370 135 110 225 ",24 ",30

~ ~ 150
..:

'" ..

110 35~ 65
130

40 45

g. 75
115

65

85

710 10 2 73 65
75 110

1110 100

710 730 702

~ 110 ~ 130 ~ 165

90 202 120 140 150 723 20 9~ 115 235 146 160 "0 135 290 1110 200 220 123 20 115

ll.~ 460

'"

1110 50 220 60 260 75

'0 211 4060

120 3(10 160 130 750 '60 200 160

265 ",30 M36 ; 335 ",35 ",'2

~

160 tss6

"3

20

135 705 50 211 '075

785 770 3H 205 230 260

165 25 775 I'D 6232 '5 115

51. 1.49. Dvodijelno klizno leziste

52

Na sl. 1.49. prikazano je dvodijelno radijalno klizno leziste. Ono ima dvodijelnu posteljicu, a podmazuje se pomocu mazalice. Ovakva Iezista iz-

Sl. 1.50, Dvodijelno klizno leiiste sa 2 prstena za podmazivanie

."

... -i

_l

---b D

"De/aliA
[mm] L L, S 's,im! clhJd,~

0'1

I~; a Rr

7'1.5' 616 1.58 3 2. 2 30 ~O 50! 60 5015 5, 7,1.56'6 1.511 '3 3 2 40 50 60 70 60 5 5 80 70 ' 1 15 II J 3 2 50 60 70 7;0:,00 5 512 71.5616 60 70 '0~ft?:5 '110 100 512 7 1,5 616 256 21'

1.5 II' 3 3 2

70 85 100

~ 130'115 ~ 25 "01 ~
1201105

2 6 i8 2 II ~ 4 2
I

10 95 110 90 105 120 100 115 130

7.56 2;8

26;8

2:11 4 5 3

1,60,45 5

7.58 210 2.5 6 7.58 213 1

ilO

2 II 4 5 3

316 " iI

~.s11,4

513

Sl. 1.51. Dvodijelna posteljica sa zalivkom od bijelog metala

Sl. 1.52. Aksijalno leziste : a) oblik radijalnih kanaia za podmazivanje ; b) zljebovi za podmazivanje; c) segmenti za leziste

53

raduju se i u varijanti sa 4 vijka za vezu poklopca i 4 vijka za vezu trupa i nosaca lezista, obicno za rukavce precnika d ;? 80 mm. Na sl. 1.50. prikazano je dvodiielno kIizno leziste sa dva prstena za podmazivanje i posteljicom koja ima zalivak od biielog metala. Posteljica sa zalivkom od biielog metala data je na s1. 1.50. PosteIjice od bronze i sivog liva imaju iste miere kao i posteljica od bijelog metala. Detali "A" na sl. 1.51. prikazuje nacin konstruisanja zljebova u posteljici, koji za preen ike rukavca d ~ 120 nun, treba da imaju sljedece mjere: m = = 2mm, k = 3,5mm, j = lOmm. Aksijalna lezista mogu se dodirivati punorn kruznom povrsinom, prstenastom povrsinom i sa vise prstenastih povrsina. Na s1. 1.52. prikazano je aksiialno leziste sa punorn iii, jos cesce, sa prstenastom dodirnorn povrsinorn, Na slici je prikazano rjesenje kod koga je u vratilo od konstrukcionog celika ubacen aksijalni rukavac izraden od celika velike tvrdoce, Posteljica je od bronze iii od sivog liva sa zalivkom od bijelog metala, Podmazivanje se rnoze izvesti pornocu radijalnih zIjebova, kao sto je prikazano na detaliu a), iIi pomocu zljebova koii imaju oblik prikazan na detalju b), (s1. 1.52.). Najefikasniji nacin podmazivanja omogucuie aksijalno segmentno leziste (s1. J.52e). Posteljica ovog lezista sastoji se iz vise segmenata (4 - 16) ovalne povrsine, a izmedu segmenata nalazi se ulje, tako da u radu brzo dolazi do trenja okvasenih povrsina, Klizna Iezista rnogu biti i radiaksijalna, tj, sposobna da prime radijalna i aksijalna opterecenja, Na s1. 1.53. prikazano ie radiaksijalno Ieziste. Presjek I - I pokazuje nacin ugradnje dvodijelne posteliice radijalnog dijela Iezista, a pogled II - II oblik segmenata aksijalnog dijela Iclista.

1.5.4. KOTRLJAJUCA

LE2ISTA

U zavisnosti od oblika kotrljajuceg tijela u njima, kotrliaiuci lezaji mogu biti kugl£cni iii valjCani. Valicanih ima sa cilindricnim valjcirna, sa konicnim valjcima i sa bacvicama, Ako je cilindricni valicic relativno malog precnika u odnosu na duzinu, naziva se iglica. Na sl, 1.53.' prikazani su oblici kotrljajucih tijela. Dodir kugIiee i prstena ostvaruie se u tacki, a dodir valicica i prstena - u Iiniji. Zato su valjcani lezaji pogodniji za veca opterecenia i za udarna opterecenia, Prema obliku konstrukcije, kotrliaiuci lezaji mogu biti prstenasti i kolutni (vidi F ot. I .1. . . 1.11.). Prema mogucnosti prenosenia spoljnog opterecenja, kotrliaiuci lezaji rnogu bid radijalni, aksijalni i radiaksijalni. Prstcnasti lezaii pogodni su u prvom redu da prime radijalna opterecenia, a kolutni za aksiialna. Vecina prstenastih leza]a moze da primi manie iIi vece aksijalno opterecenie. Kolutni kuglicni lezaji mogu da prime sarno aksijalna opterecenia, a kolutni - konusni mogu da prime i odredeno radijalno opterecenje. U zavisnosti od oblika kotrljajucih tijela, broja redova i oblika konstrukeije, razlikujemo vise tipova kotrljajucih lezaia. 54

PrfS.k

1-1
SI. 1.53. Radiaksijalno leiiste

4.

b.

c.

d.

cr.

SI. 1.53'. Oblici kotrliaiucih tijela: a) kuglica; b) cilindricni valj~ic; c) igJica; d) konicn] valjcic ; e) buric

55

1.5.4.1.

Tipovi kotrljajuCih lezaja letaj sa radijalnim dodirom

1.5.4.1.1. Prstenasti kuglifni jednoredni (tablica 1.17.)

Lezaji ovog tip a mogu da prime vece radijalno i manje aksijalno opterecenie u oba sm.jera (Fa ,.s;; 0,36 Fr)' Mogu se primijeniti i kad je broj obrtaja rukavca veliki, ali se u tom slucaiu smanjuje moe nosenja u aksijalnom pravcu. Besumni su u radu. Kruti su i dozvoliavaiu ugibe vratila naivise do 15'. Nisu rasklopljivi. Odlikuju se malom cijenom u odnosu na druge tipove lezaia i imaju najsiru primjenu U opstem masinstvu, Znacajno je da se ovaj tip lezaja proizvodi u nasoj zernlji u velikrn serijama, narocito Be02 (Industrija kotrljajucih lezaja I KL - Beograd).

Pot. 1. L Oznaka : Be 10, BC02; BC03; BC04

Fot. 1.2. Oznaka : BN02 i BN03

1.5.4.1.2. Prstenasti kuglifni jednoredni (tablica 1.18.)

letaj sa kosim dodirom

Lezaji ovog tipa imaiu takvo konstruktivno rjesenje da je dodir izmedu kuglica i prstenova u aksiialnom pravcu samo sa jednc strane. To im ornogucuje da, pored radijalnog, prime znatno aksijalno oprerecenje u iednom srnieru. Posto [e spoljnji prsten odvojiv, u ove Iezaje rnoguce je ugraditi znatno veci bro] kuglica u odnosu na prethodni tip, sro ima za posljedicu vecu moe nosenja. Kad bi lezaii ovog tipa bili izlozeni sarno radijalnom opterecenju, javila bi se i aksijalna komponenta opterecenia, zbog kosog dodira. Zato se ovi lezaji po pravilu ugraduiu u parovima. Ako su vratila kratka i kruta, ugraduje se po iedan na svaki rukavac, a ako su vratila duza, na jedan rukavac ugraduiu se dva lezaia, a na drugi rukavac ugradi se leza] koji treba da je aksijalno slobodan i da primi same radijalno opterecenje. Lezaii ovog tipa pogodni su za masine sa velikim brojem obrtanja. Zbog mogucnosti podesavanja aksijalnog zazora, pogodni su za vratila koja zahtijevaju precizno vodenje. 56

1.5.4.1.3, Prstenasti

kuglicni dvoredni lezaj sa kosim

dodirom

(tablica 1.19.)

Ovaj lezaj konstruktivno odgovara paru prstenastih kuglicnih jednorednih lezaja sa kosim dodirom. Nije razdvojiv. Ima male aksijalne zazore. Pogodan je za velika radijalna opterecenja i promjenljiva aksijalna opterecenja. Treba ga primienjivati samo za veoma kruta vratila.

Fot. 1.3. Oznaka lezaia : BG32; BG33

Fot. 1.4. Oznaka lezaia : BS02; BS22; BS03; BS23

1.5.4.1.4. Prstenasti

(tablica 1.20.)

kuglicni dvoredni podesljioi lezaj sa kosim dodirom

Ovaj tip lezaja i-na sfernu povrsinu kotrljanja na spoljasnjem prstenu. Pri ugibu vratila dolazi do ugiba unutrasnieg prstena, a kuglice se slobodno pomjeraiu po sfernoj povrsini spoljasnjeg prstena. Lezaji ovog tipa podesljivi su za ugibe vratila do 30. Pored radijalnog opterecenia, mogu da prime i mania aksijalna opterecenja u oba smjera. Pogodni su za masine sa velikim brojem obrtanja. Primjenjuju se za vratila sa velikim rasponom izmedu oslonaca, za vratila ciji su oslonci postavljeni u odvojena kucista, pa je tesko postici koaksiialnosti za vratila sa prepustima i velikim radiialnim opterecenjima. Ovi lezaji izraduju se i sa konicnim provrtom, postavljaju se na odgovarajuce konicne caure ("sedla"), a ugraduju se na glatka dugacka vratila.
1.5.4.1.5. Prstenasti cilindricno-oaljcani jednoredni lezaj (tablica 1.21.)

Kotrljajuca tijela ovog lezaia su cilindricni valjci. Proizvode se u vise variianti, u zavisnosti od izrade naslona: sa naslonom za vodenje kotrljainih tijela samo na iednom prstenu - unutrasniem (RN) iIi spoliasniem (RU); sa vodeniem na spoljasnjem prstenu i sa iednim naslonorn na unutrasnjem prstenu CNJ) i sa vodenjem na oba prstena CRT). Oblici RN i RU primjenjuju se za radijalna opterecenia i aksijalno slobodne oslonce. Oblik RJ primjenjuje se za radijalno opterecenje i za aksi51'

jalno ucvrscenie vratila u jednorn smieru, Oblik RT primieniuie se za radijalna opterecenja i aksijalno ucvrscenie vratila u jednom iIi u oba smjera. Cilindricno-valjcani lezaji veoma su kruti, pa se mogu ugradivati sarno na kruta vratila, Pogodni su za veIike brojeve obrtaja i udarna opterecenia. Rasklopliivi su, 8tO omogucuie laku ugradnju. Pogodni su za ugradnju na kratkirn krutim vratilima ako su velika radijalna opterecenja.

Fot. 1.5. Oznaka Iezaia: RN; RU; RJ; RT

KBD2;

Fot. 1.6. Oznaka lezaia: KB22; KBD3; KB23

1.5.4.1.6. Prstenast

konicno-oaljcani

lezaj (tablica

1.22.)

Povrsine kotrljanja spoliasnieg i unutrasnjcg prstena su dijelovi kupe (konusa) ciii vrhovi leze na istoj tacki ose Iezaja. Kotrljajna tije1a su zarubljeni konusi Ciji vrhovi leze u istoj tacki na osi lezaja u kojoj leze i vrhovi zarubljenih prstenova. Konicni valjcici se vode pomocu naslona na unutrasnjern prstenu. Konicno-valicani lezaii sposobni su da prime jaka radijalna i znatna aksijalna opterecenja u iednom smieru. Spoljasnii prsten je odvojiv, pa se aksijalni zazor moze fino podesavati, Pri cisto radijalnom opterecenju javlja se aksijalna kornponenta opterecenja, Zato se ovi lezaji ugraduju u parovima: na svakom osloncu po jedan konicno-valicani leza], iii na jednom osloncu 2 konicno-valjcana lezaja, Lezaii se ugraduiu jedan prema drugom kao slike u ogledalu. Ovi Iezaii, pored prstenastih kuglicnih sa radijalnim dodirom, najvise se primjenjuju u masinsrvu, a narocito kod motornih vozila, reduktora, masina aIatki i dr. 1. 5.4.1. 7. Prstenasti bacoasti jednoredni lezaj (tablica 1.23.)

Valicici ovih lezaia imaju oblik bacvica, Unutrasnii prsten ima Zlijeb koji sluzi za vodenje bacvica, a spoljasn]i prsten ima sfernu povrsinu kotrIjanja koja omogucuie podesliivost lezaja za ugibe vratila do 4°. Sposobni su da prime veliko radijalno i malo aksijalno opterecenie u oba smjera. Nisu rasklopljivi ni pogodni za velike brojeve obrtaja,

58

1.5.4.1.8. Prstenasti bacoasti dvoredni poddljivi lezaj sa kosim dodirom (tablica 1.24.) OVi leiaji sposobni su da prime veliko radijalno i manje aksijalno opterecenje u oba srniera, Pogodni su za udarna opterecenja i velike brojeve obrtaja. Nisu rasklopljivi. Podesliivi su za nagibe vratila do 0,5°. Izraduju

Fat. 1.7. Oznaka lezaja: SR02; SR03

Fa!. 1.8. Oznaka lezaia: SD22; SD23

.se i sa konicnim provrtom, sto im omogucuje laku ugradnju na glatka vratila

pomocu "seclla". Prirnjenjuju se u teskim radnim uslovima: valjaoniCke masine, testere za metal, teski reduktori, Iokornotive i sl. 1.5.4.1.9. Kolutni kuglieni lezaji (tablica 1.25. i 1.26.) Kuglice ovih lezaia nalaze se izmedu koluta vratila i koluta kucice, Lezaji sluze za prihvatanje velikih aksijalnih opterecenia: jednoredni za jednosmjerna, a dvoredni za dvosmierna opterecenja, Radijalno opterecen]e

Fat. 1.9. Oznaka lezaja : TAli; TAI2; TAl3; TAI4

Fa!. 1.10. Oznaka lezaia : TDC22; TDC23; TDC24

59

uopste ne mogu jaka centrifugalna

da prihvate, Nisu pogodni za velike brojeve obrtaja, jer sila stvara veliko trenje izmedu kuglica i drzaca Primjenjuju se u osIoncima obrtnih postolja za kranske kuke, kod reduktora sa velikirn aksijalnim opterecenjem i, uopste, kod vertikalnih vratila. I .5.4.1.10. Kolutni (tab1ica 1.27.) koniino-bacoasti leza)"

I ovi lezaii, pored ve.ikog aksijalnog opterecenia, mogu da pri ne i manje radijalno opterecenie. Lezaii ovog tip a su podcsljivi, jer su dodirne povrsine sfericne. Pogodni su i za velike broieve obrtaja. Primjenjuiu se kod vodnih brodske propelere i s1. turbina, za

Fot. 1.11. Oznaka lezaja: TS92; TS93; TS94

1.5.4.2.

Oenacaoanje

kotrljajucih

lezaja

Prema JUS M.C3.506, oznaka lezaia sastoii se iz osnoone oznake koja se obavezno navodi u tehnickoj dokumentaciii i dopunske oznake koja se navodi samo pre.na potrebi. Osnovna oznaka Iezaia sastoji se iz broja koii oznacava provrt i grupe slova koja oznacavaju sirinu i spo1jni precnik Iezaja, Osnovna oznaka lezaia Provrt XXX broj B R S K T

I Tip I Red mjera I XXX I XX I 3 slova I 2 broja

opsti tip 1e:'.aja: prstenasti kuglicni lezai, prstenasti cilindricno-valjcani Iezai, prstenasti bacvasti lezaj, prstenasti konicno-valicani lezaj, kolutasti leza] (kuglicni i valjcani).

Prvo slovo oznacava

Drugo i trece slovo (trece slovo rjede se nalazi U oznaci) oznacavaiu da Ii je Ieza] rask1op1jiv, kakva je povrsina kotrljanja, da li postoie nasloni za kotrljaina tijela, da li je Iezaj za iednosmierna iii dvosmierna aksija1na opterecenja itd. 60

Grupa brojeva iza slova u osnovnoj oznaci sastoii se iz dva jednocifrena broja koji, predstavljaju sirinu i spoljni precnik Iezaja, odn. red mjera lezaja, Sirine kod radija1nih Iezaja obiljezavaju se brojevima: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6. Broj 0 oznacava red sa najmanjozn, a broj 6 red sa naivecom sirinom (B) lezaia istog spoljnog precnika, Spoljne mjere radijalnih lezaja obiljezavaju se brojevima: 8,9,0, 1,2,3,4. Broj 8 oznacava red sa najznanjim, a broj 4 sa najvecim spo1jnim precnikom {D) lezaia istog provrta (d). I lezaii sa konicnim provrtom (konus 1 : 12) obuhvaceni su navedenim sistemo.n oznacavanja lezaia, s tim sto najmanjem precniku konicnog provrta odgovara precnik cilindricnog provrta, Plan spoljnih mjera aksijalnih lesaja predvida tri reda visina lezaia: 7, 9, I i sest redova spoljnih precnika: 0, 1, 2, 3, 4, 5.
Primjeri oenaiatiarja kotrljajucih lesaja : 40 BC 02 prestenasti kuglicni iednoredni lezai sa radiialnim dodirom, provrta 21 40, reda mjera 02 (D = 80 mm, B = 18 mm, tablica 1.17.). Ranija oznaka ovog lezaia bila je IKL (SKF, FAG) 6208. Ovdie je precnik provrta, d = 8 x 5 = 40 mm; prstenasti kuglicni dvoredni podesljivi lezai provrta (B = 23 mm, D = 80 mm, tablica 1.20.);
D = 80 rnm, tablica 1.21.).

40 BS 22 40 RC 22

0 40, red a mjera 22

prstcnasti cilindricno-valicani

lcza] provrta 040, reda miera 22 (B "~ 23 mrn,

0

40 KB 22 - prstenasti konicno-valjcani Iezaj, provrta D = 80 mrn, tablica 1.22.).

40, reda mjera 02 (B .~ 23 mm,

40 T A 12 -- kolutni kuglicni iednosmierni leza], precnika provrta koluta rukavca 0 40, reda micra 12 (visina II = 19 mm, D = 68 mm, tablica 1.25.). 40 TD 22 - kolutni kuglicni dvosmjerni lezai, precnika provrta koluta rukavca reda mjera 22 (ll = 36 mm, D = 68 mm, tablica 1.26.). 400 TS 92-21

40,

kolutni konicno-bacvasti lezai, precnika provrta rukavca, d, = 400 rnrn, = 85 mm, D = 540 mm, (vidi katalog FAG, SKF iIi JUS MC3.501 do 506).

1.5.4.3. Lzbor i proujera lezista sa kotrljanjern Lezaji sa kotrljaniem su gotova roba. Njih proizvode speciializovani proizvodaci, Konstruktor ima zadatak da na osnovu podataka 0 vratilu, odn. osovini: precnik rukavca (d), opterecenie CF" Fa), broia obrtaja en), potrebnog vijeka (T), radna temperatura (t) i rezim rada masinc - usvoii najpovoljniji raspolozivi leza], vodeci racuna 0 mogucnosti nabavke i 0 cijeni. U prethodnom odjeljku bilo je rijcci 0 tipouima lezaja sa kotrljanjem, Vidjeli smo da svaki tip lezaia ima svoje karakteristike, koje najvise zavise od rnogucnosti da prime odredeno opterecenie, Svaki proizvodac lczaia garantuje nosiuost lezaja, i to dinamicku i staticku nosioost pod odredenim uslovima, Dinamicka nosiuost C je ono opterecenje konstantnog pravca i intenzitera koje rnoze da izdrzi milion ohrtaja najmanje 90% ispravnih leZaja. 61

Radni vijek lezaja je vriieme koje leza] izdrzi u radu do poiave prvih vidljivih znakova zamora radnih povrsina lezaia, Nominalno se rnilion obrtaja postize za T = 500 h pri n = 33,3 min-I.

Staticka nosioost (Co) je one naivece staticko opterecenie koje na najopterecenijem miestu u lezaiu nece izazvati trajne plasticne deformaciie radnih povrsina lezaja. Za izbor i provjeru lezaja mjerodavna je dinamicka nosivost za n > 10 min-I, a staticka nosivost za n :s;; 10 min-I, s tim sto miruiuce opterecenje smije da bude najvise jednako statickoj nosivosti. Dinamicka nosivost lezaja koju propisuje proizvodac, odnosi se na odredeni rezim rada. Rezirn rada u pogonu razlikuje se od rezima pod koiim je vrseno ispitivanje lezaja. Utvrdeno je da se dinarnicka nosivost lezaja pri rna kom rezimu moze odrediti iz jednacine :
C=Fh·lt. jn Ovdie je: F

X'V

F,

+ Y . Fa [kN]

ekvivalentno

opterecenie

leza]a,

F, [kN] - radijalno opterecenie Fa [kN] - aksijalno opterecenie

xYV-

lezaia, lezaia,

faktor radiialnog opterecenja, faktor aksijalnog opterecenia, faktor napadne tacke opterecenja (tablica
=

l.ll.).

fT
~=

T[h] --._- -

500

fa kt or vIJe ka 1ezaJa .. v •

3 za kuglicne

lezaie, ~

10/3 za valjcane

lezaje. granicama:

Radni

viiek lezaia obicno

se krece u sliiedecim -

T = 1500 T = 2000 T
=

3000 -

T = 4000 T = 8000 T= 60000 -

4000 4000 5000 8000 45000

za lezaie koji su povrerneno uradu, za laka drumska vozila, za teska drumska vozila, za poljoprivredne masine, za reduktore, kranove, elektromotore, alatne masine za obradu metala i dr. 100000 h - za brodske motore, turbine i druge masine koje treba da rade dugotrajno. faktor broja obrtaja, broj obrtaja 1100 150 -----------lezaia 200 1,2 obrtaja 250 300

h h h h h

In = It -

~33~3

n [min-I]

faktor

temperature: faktora vijeka

It

tOe --

1,1

1,4 1,65
date su u tablicama

Vrijednosti 1.13. do 1.16. 62

faktora

broja

Tablica 1.11. -

VRIJEDNOSTI FAKTORA X, Y i V ZA PRSTENASTE RADIAKSIJALNE LEZAJE V Miruje prsten spoljnj. [ unutr, Fa --<e V·F
r

Oznaka tipa lezaia

-->e
X

Fa V·Fr

I
i
!

BC02, BClO, BC04 BC03, Fa/Co = 0,025 = 0,04 ~ 0,07 = 0,13 = 0,25 = 0,5 BN02, BG32, 10BS02 20BS02 30BS02 40BS02 50BS02 65BS02 10BS22 25BS22 40BS22 50BS22 70BS22 10BS03 20BS03 30BS03 50BS03 15BS23 25BS23 55BS23 ~ ~ BN03 BG33

0,22 0,24 0,27 0,31 0,37 0,44 1,14 0,86 0,31 0,27 0,23 0,21 0,19 0,17 0,5 0,37 0,31 0,28 0,26 0,34 0,29 0,25 0,26 0,52 0,43 0,39 0,32 0,27 0,23 0,26 0,28 0,37 0,35 0,34 0,35 0,34 0,37 0,41 0,44 0,37 0,41 0,44 0,28 0,31 0,34 0,28 0,31 0,34

1,2

°
-.--1--

17BS02 25BS02 35BS02 45BS02 6OBS02 1l0BS02 20BS22 35BS22 45BS22 65BS22 100BS22 17BS03 45BS03 100BS03 20BS23 50BS23 100BS23 35SD22 45SD22 100SD22 220SD22 320SD22 SOSD23 75SD23 200SD23 280SD23 20KB02 40KB02 1l0KB02 150KB02 40KB22 IIOKB22 17KB03 35KB03 120KB03 3SKB23 120KB23

I 1

1,2 1,2

1 1 1 1 1 I
1

° 0,73

--

0,56 0,56 0,56 0,56 0,56 0,56 0,35 0,62

-0,57
-2,8 3,6 4,2 4.5 5.2 5,6 2,0 2,6 3,1 3,5 3,8 2,8 3,4 3,9 4,3 1,9 2,3 2,5 1.17

2,0 1,8 1,6 1,4 1,2 1,0

1 1 1 1 1 I
1

I I
1

I 1 1 1 1 1 1 1

1,8 2,3 2,7 2,9 . 3,4 3,6 1,3 1,7 2,0 , 2,3 i 2,4 1,8 2,2 2,5 2,8 1,2 1,5 1,6 2,1 2,5 2,9 2,6 2,4

0,65 0,65 0,65 0,65 0,65 0,65 0,65 0,65 0,65 0,65 : 0,65 0,65 0,65 0,65 0,65 0,65 0,65 0,65
1

25SD22 45SD22 SOSD22 1l0SD22 240SD22 4OSD23 55SD23 80SD23 220SD23 17KB02 25KB02 45KB02 120KB02 30KB22 45KB22 120KB22 15KB03 20KB03 40KB03 17KB23 20KB23 40KB23 -

--

0,67 0,67 0,67 0,67 0,67 0,67 0,67 0,67 0,67

3,1 3,7 4,4 3,9 3,0 2,7 2,9 3,0 2,9 1,75 1,6 I,4S 1,35 1,6 1,45 1,35

1,2

-.~

--

1 1,8 1 1,9 1 • 2,0 1 1,9

--

--

1
<"

1,2

0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4

--

0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 , 0,4

,).>72

2,1 1,95 2,1 1,95 1,75

63

Tablica 1.12. -

VRIJEDNOSTI Naziv lezaja

FAKTORA

Xo i Yo ZA PRSTENASTE

LElAJE

Prstenasti kuglicni jednoredni lezai sa radijalnirn dodirorn

Prstenasti kuglicni 'jednoredni leza] sa

0,6

0,5 0,26 0,63 0,68

5

kosirn dodirorn Prstenasti kuglicni dvoredni lezaj sa kosim dodirorn Prstenasti kuglicni dvoredni podesljivi leza] sa kosirn dodirorn Prstenasti bacvasti jednoredni podesljivi leiaj
Prstenasti

0,5

leza] sa kosim dodirorn Prstenasti cilindricno-valicani lezaj 0,5

bacvasti

dvoredni

podesljivi

0,68Y

Prstenasti konicno-valjcani lciaj

0,55 Y

Provjera lezaia svodi sc na provjeru njegovog vijeka T (h) = 500 IT, jer se polazi od toga da izabrani tip lezaja odgovara. Ukoliko vijek lezaia ne zadovoljava, bira se drugi tip lezaia, Ieabrace se lezaj s obzirom na staticku nosivost, ako je broj obrtaja n ~.;;; min-I, pomocu jednacine za staticku nosivost lezaja: 10

Ovdje je: 10 = (0,8 - 1,2) Obicno se uzima 10 = I,

faktor plasticne

defonnacije

kotrljajucih

tijela.

F; = Xo· Fro + Yo . FaD [kN] ekvivalentno staticko opterecenje lezaia. Za prstene Iezaie koeficijenti radijalnog i aksijalnog opterecenja (X; i Yo) dati su u tablici 1.12. Kolutni kuglicni lezaii ne mogu primati radijalno opterecenie, pa je F; = Fr. Za kolutne kolicine - bacvaste lezaje ekvivalentno staticko opterecenie iznosi: F;

= Fa

+ 2,7 Fr> pri

cemu mora biti F; ~ 0,37 Fa.

1.17. do 1.27. date su dinamicke i staticke nosivosti (C i lezaja za redove mjera koji se naicesce primjenjuju. Dati su i podaci 0 lezaiima za precnike provrta do 110 rom. Za precnike d > 110 mm, (vidi JUS M.C3.501 do 735 iIi kataloge kotrljajucih lezaja: IKL, SKF, FAG). Mjere lezaia iste oznake iste su kod svih proizvodaca, ali moze biti izvjesnih razlika u nosivosti lezaja (C i Co), koje se rnogu zanemariti. Podaci za C i Co za kuglicne lezaie uzeti su iz kataloga IKL, a za valjcane - iz ka-

Co) i mjere kotrljajnih

U tablicama

64

Tablica

1.13. - VRIJEDNOSTI

FAKTORA

VlJEKA

fT

LEZAJA

SA KUGLICAMA

~T /T =500 T

Ir
0,585 0,595 0,604 0,613 0,622 0,631 0,639 0,647 0,654 0,662 0,670 0,677 0,684 0,691 0,698 0,705 0,712 0,718 0,724 0,731 0,737 0,749 0,761 0,772 0,783 0,794 0,804 0,814 0,824 0,834 0,843 0,852 0,861 0,870 0,879 0,888 0,896 0,905 0,913 0,921 0,928 0,936 0,944 0,951 0,959

Ir
0,966 0,973 0,980 0,987 0,994 1,000 1,015 1,025 1,040 1,050 1,065 1,075 1,085 1,100 1,110 1,120 1,130 1,140 1,150 1,160 1,170 1,180 1,190 1,200 1,205 1,215 1,225 1,235 1,245 1,250 1,260 1,280 1,300 1,320 1,340 1,360 1,375 1,395 1,410 1,425

T
1750 1800 1850 1900 1950 2000 2100 2200 2300 2400 2500 2600 2700 2800 2900 3000 3100 3200 3300 3400 3500 3600 3700 3800 3900 4000 4100 4200 4300 4400 4500 4600 4700 4800 4900 5000 5200 5400 5600 5800 6000 6200 6400 6600 6800

Ir 1
1,520 1,535 1,545 1,560 1,575 1,590 1,615 1,640 1,665 1,690 1,710 1,730 1,755 1,775 1,795 1,815 1,835 1,855 1,875 1,895 1,910 1,930 1,950 1,965 1,985 2,000 2,020 2,030 2,050 2,070 2,080 2,100 2,110 2,130 2,140 2,150 2,180 2,210 2,240 2,270 2,290 2,320 2,340 2,370 2,390

IT!
2,41 2,43 2,46 2,48 2,50 2,52 2,54 2,56 2,58 2,60 2,62 2,64 2,66 2,68 2,70 2,71 2,76 2,80 2,85 2,89 2,93 2,96 3,00 3,04 3,07 3,11 3,14 3,18 3,21 3,24 3,27 3,30 3,33 3,3(\ 3,39 3,42 3,48 3,53 3,58 3,63

Ir
3,91 3,96 4,00 4,04 4,08 4,12 4,16 4,20 4,24 4,27 4,31 4,35 4,38 4,42 4,45 4,48 4,51 4,55 4,58 4,61 4,64 4,70 4,76 4,82 4,88 4,94 4,99 5,04 5,09 5,14 5,19 5,24 5,29 5,34 5,38 5,43 5,48 5,52 5,56 5,60 5,65 5,69 5,73 5,77 5,81

100 105 110 115 120 125 130 135 140 145 150 155 160 165 170 175 180 185 190 195 200 210 220 230 240 250 260 270 280 290 300 310 320 330 340 350 360 370 380 390 400 410 420 430 440

450 460 470 480 490 500 520 540 560 580 600 620 640 660 680 700 720 740 760 780 800 820 840 860 880 900 920 940 960 980 1000 1050 1100 1150 1200 1250 1300 1350 1400 1450 1500 1550 1600 1700

7000 7200 7400 7600 7800 8000 8200 8400 8600 8800 9000 9200 9400 9600 9800 10000 10500
11000

30000 31000 32000 33000 34000 35000 36000 37000 38000 39000 40000 41000 42000 43000 44000 45000 46000 47000 48000 49000 50000 52000 54000 56000 58000 60000 62000 64000 66000 68000 70000 72000 74000 76000 78000 80000 82000 84000 86000 88000

11500 12000 12500 13000 13500 14000 14500 15000 15500 16000 16500 17000 17500 18000 18500 19000 19500 20000 21000 22000 23000 24000 25000 26000 27000 28000 29000

1650

1,445 1,460 1,475 1,490 , 1,505\

I
T [casova]

90000 3,68 92000 3,73 3,78 94000 3,82 I 96000 3,87 . 98000 100000

--.~~

65

Tablica

1.16. -

VRIJEDNOSTI

FAKTORA BROJA OBRTAJA VALJClMA

In

LE2AJA

SA

In
1-=n_cO..:ln.:__---;.. n __ __ 10 1,435 20 0,166 30 1,032 40 0,947 45 0,914 50 55 60 65 70
72

=1O/j~3.
J~~~~n~.-~~j,_n_" 0,3831 0,380 0,377 0,375 0,372 0,3701 0,367' 0,365 0,363 0,360 0,355 0,350 0,346 0,341 0,337 0,333 0,.329 0,326 0,322 0,319 :
1

-=j,-'.:n_,:-_~n __ 0,576 0,568 0,560 0,553 0,546 0,540 0,534 0,528 0,523 0,517 0,512 0,507 0,503 0,498 0,494 0,490 0,486 0,482 0,478 0,475 0,471 0,468 0,464 0,461 0,458 0,455 0,452 0,449 0,445 0,444 0,439 0,434 0,429 0,424 0,420 0,416 0,412 0,408 0,405 0,401 , 0,398 0,395 0,391 0,388 0,3851
1

-~n--j,-n 0,245 0,243 0,242 0,2401 0,2381 0,236 0,234 0,233 0,231 0,230 0,228 0,227 0,225 0,224 0,222 0,220 0,217 0,215 0,213 0,211 0,209 0,207 0,2051 0,203 0201 1 .
1

210 220 230 240 250 260 270 280 290 300 310 320 330 340 350 360 370 380 390 400 410 420 430 440 450 460 470 480 490 500 520 540 560 580 600 620 640 660 680 700 720 740 760 780 800

820 840 860 880 900 920 940 960 980 1000 1050 1100 1150 1200 1250 1300 1350 1400 1450 1500 1550 1600 1650 1700 1750 1800 1850 1900 1950 2000 2100 2200 2300 2400 2500 2600 2700 2800 2900 3000 3100 3200 3300 3400 3500

3600 3700 3800 3900 4000 4100 4200 4300 4400 4500 4600 4700 4800 4900 5000 5200 5400 5600 5800 6000 6200 6400 6600 6800 7000 7200 7400 7600 7800 8000 8200 8400 8600 8800 9000 9200 9400 9600 9800 10000 10500 11000 11500 12000 12500

13000 13500 14000 14500 15000 15500 16000 16500 17000 17500 18000 18500 19000 19500 20000 21000 22000 23000 240GO 25000 26000 27000 28000 29000 30000 31000 32000 33000 34000 35000 36000 37000 38000 39000 40000 41000 42000 43000 44000 45000 46000 47000 48000 49000
50000

0,167 0,165 0,163 0,162 0,160 0,158 0,157 0,155 0,154 0,153 0,151 0,150 0,149 0,148 0,147 0,145 0,143 0,141 0,139 0,137 0,136 0,134 0,133 0,131 0,130 0,129 0,127 0,126 0,125 0,124 0,123 0,122 0,121 0,120 0,119 0,118 0,117 0,116 0,116 0,115 0,1l4 0,114 0,113 0,112 0,111

0,885 0,860 0,838 0,818 0,800 0,794 0,787 0,781 0,775 0,769 0,763 0,758 0,753 0,747 0,742 0,737 0,733 0,728 0,724 0,719 0,709 0,699 0,690 0,681 0,673 0,665 0,657 0,650 0,643 0,637 0,631 0,625 0,619 0,613 0,608 0,603 0,598 0,594 0,589 0,584

74 76 78 80 82 84 86 88 90 92 94 96 98 100 105 110 115 120 125 130 135 140 145 150 155 160 165 170 175 180 185 190 195 200

0,3161 0,313 0,310 0,307 0,305 0,302 0,300 0,297 0,295 0,293 0,289 0,285 0,281 0,277 0,274 0,270 0,268 0,265 0,262 0,259 0,257 0,254 0,252 0,250 0,248

0,199 0,198 0,196 0,195 0,193 0,192 0,190 0,189 0,188 0,186 0,185 0,184 0,183 0,182 0,181 0,178 0,176 0,173 0,171 0,169
1

n [rnin"]

68

Tablica 1.17. -

PRSTENASTI

KUGLICNI JEDNOREDNI JALNIM DODIROM

LElAJI

SA RADI-

8
-----T
j

--_.--IS ~S:

--~-

l~t:.-o
~

~ .........
0..",

.5~01-o ~.;10 12 15 17 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 75 75 80 85 90 95 100 105 110

C 3,4 3,75 4,05 4,30 6,95 7,5 10 12 12,7 16,3 17 22 22,8 24 30 31,5 37,5

~----·-----I------·ric r
Be 10 (60) Co
D

Oznaka tipa lezaja, reda micra, nosivosti [kNJ i mjere [mm]

__ I

Be 02 (62) Co
D

Be 03 (63) Co
D

2,08 26 2,5 28

8 0,5 8 0,5

3,4 5,3 5,85 7,2 9,8 10,4 14,6 19,6 22,4 25,0 27 32,5 40 44 46,5 50 55 63 71 80 90 98 108

2,7 30 9 1 3,25 32 10 1 3,9 35 11 1 5 40 12 1,5 6,95 47 14 1,5 6,15 52 15 1,5 11,6 62 16 1,5 15,6 72 17 2 20,0 20,8 24,5 80 18 2 85 19 2 90 20 2

6,55 8 8,8 10,6 12,5 16,6 22 26 31,5 40,5 47,5 54 61 69,5 78 85 93 102 110 120 137 146 166

3,75 35 11 1 4,25 37 12 1,5 5,7 6,7 8,3 12,2 17 20 26 33,5 40 50 54 62 42 13 1,5 47 14 1,5 52 15 2 62 17 2 72 19 2 80 21 2,5 90 23 2,5 100 25 2,5 110 27 3 120 29 3 130 31 3,5 140 33 3,5

2,9 32 9 0,5 3,35 35 10 0,5 5,2 42 12 1 5,85 47 12 1 8 55 13 1,5 10,4 62 14 1,5 11,6 14 15,6 20 21,6 23,6 68 15 1,5 75 16 ),5 80 16 1,5 90 18 2 95 ]8 2 tOO 18 2

100 21 2,5 30 36,5 110 22 2,5 42,5 120 23 2,5 )25 24 2,5 45 130 25 2,5 53 58,5 140 26 3 150 28 3 54 160 30 3 72 69,5 170 32 3,5 90 88 106 180 34 3,5 190 36 3,5 200 38 3,5

110 20 2 31 33,5 115 20 2 39,0 .125 22 2 42,5 49 53 130 22 2 140 24 2,5 145 24 2,5

150 35 3,5 68 76,5 160 373,5 81,5 170 39 3,5 93 104 116 140 153 170 18041 4 190 43 4 200 45 4 215 47 4 225 49 4 240 50 4

39 45 48
1

48
57

64

150 24 2,5 53 160 26 3 63 69,5 17028 3

--___I._----

69

----------.-----~----.---

-V)lt")lnV)tn

---

r----Ci
Q:I

...

tntn

~~NNNNNN~~~~~~~vvvvvv ~~_v~-~~o~~~-V)~ov~~~o __ NNN~~~vvvv~V)V)~~~~~OO

V)V)iO

...

oo>et-__

~O~~~O~M-O~~~~N~OO~~~~

Vl-.:t

on

OON~~v~~~~~~OO-NV)~~

------~
V)

V)

VHf')

tn

V)

1.1')

IV')

V)

'I')

V)

_~~~NNNNMN~~~~~~~VVVVV~

0 r:.:::
H

~~
.p o '"
.0;

cJ
IIC,,) _l I ...
_______

0 0
0

:>-

::E
H

o s::

C/)

0
C/)

~~~~

NN~NNNNNN~~~~~~~

~~~~~

~~~~

::.::

~ Ul ~
.....
>V'l

> ....
0
0
p.,

Ul

~ o
N

cJ
C,,)

>e on NM_~~ ~ V~~ N~~~~~~OO~-~~~N~~~N~~VlO~ ____

~~~

V)

N~NNl""Ir"'IvV)\Q\C

....
>U

s::

__ 1_-

:l o ;::,
::.:: ..... ~ -e
C/)

______

~~~~ ~NNNNNNNNN~MMMM~~ ~~~~~

~~~~

~
C/)

Z
C/)

'--'

1-< I

Ul

N 0
!]:I

CQ

Cl
Q

r:.::: c, d

C,,)

C'!

C,,)

.§
1-<

[ww] P l!!l!~
-;11 lll.IhO.Id ~~~ ___ !!~.~~~;I_.I~d~

s:; ~ ~g:~ni~~ ~55:£f2 ~ £ ~~ ~8;g~

~ ~---

72

--------------------------------------------Otn~r-:
......

00\0

"''''vv

';0\0 OoO~
",,,,00

-e-

oo~oo

r-r-oo

O\-.::t-

"!.

f"l ~t'!.
...... ~_

000\0 _

OO'VO .....N

N"''''' 1"""I.....r-t

oov-, .....

"l

---

--or

.. -. cf --

...... __ ~

NNN

NNN'"

LI"'I 1.1"1

MMf'I"'I

V"'J

t.n

lr'J
('l""J~~

~~M

""'

In trJ

~~l~
~-".-.

NNN

NNM

lI"'IV"'It.n

NNf'I"'I

~V:I

::J

--000 O-N

("~-~ o~o 1.1')\0\0 000\_

.....

00 00 f'I"'I O\ __ r-

-.., l;q
N

g~!;i! ~~:;; i?Jf ~:2;;

000
'" 00 00 ,...;---

tn'l")

I,f')

I.I')tnV')

II)

V")

~8~

-V')

v;, "l ~

II), "1. ~
---

V)

-:NN

f"..I

...

~fQl.~--1..
~

r-------. _ ..--._-.

......."'l "'l ....-1_....._ v:. "1"1

MM~

NMM

NNN....

V')

MI
V)

00 00 00

..

. --3

t-.

ul
__ ~I

\0

NNN

-:N-v

00

ton '"

"''''v
ONO
V) v)

",r--:'~

.,.)'" 00 ...... 0 N .,............Or-O\ \

tn

V)

~~oo
-

V \0 __

00.....

elr) ...... N~ N NNN MMM

0 '" 0 '" .......... \0\0

\0

N~v:S \Ot-r--

..........

OOf'l"'l\O t"--O'\-

[urur] p )---------------U 0 0 '" I ell)":!I 11 ANN..,.., '" 0 '" .,...,.. ." ,-Old :JflU;?:!ld

0 '" 0 .....

r-oo

.....0..... 000\0\

8 '" 0 ..... ~:::

73

oro.

00

000

00 00

QQ

00 00

00~v;.

NNN
lI')oO~

I/')

I/')l/"'i

NNM

~~~

~~~

tnV)V)

V~~

VV~

.,.,.,.,
v)OON
t"')~~

N~M

1'-000

--DI.O

.,.,

.,.,""1.0 N'<t'-O
_--

1.0100 00-'<1"
-("'IN

00.,.,

\OON

NMM

000

",,""00

00'0

00 00 00

00 00

00-

.,.,.,.,
OOO~N

-NN

NNN

""1'-0\

_ fT1.n
f'I"'l("'"l('rj

.,.,

.,.,.,.,

r--:'d::N
M("1V

000

.,.,\Ot-

---

O\O'<t __ 1"1 00000

"1,

'v
_-----[WW] P ll!ll~ -o] llllAOld

-001.1")

('f')O\O
~\Or__

O\~~

--------------

gN~ ~a;~

O\Olrl

~~~
OV)V)

I
--I

---------------

~~:2

R~~

§§=

~!U;;>::lld

76

Tablica 1.23.- PRSTENASTI

BACVASTI

JEDNOREDNI

LEUJI

!!

,si
0;

--

--------------------------. ---_-

--,_,"_ ..,_-_.
--,'--'~--

I·S
I

I~

I.u iJ

~~

cu .........!

e :----

Oznaka tipa lezaia, red micra, nosivost [kN] i miere u [mm]

SR 02 (202)
_ ..

~-~-~--~ SR 03 (203) D 52 62
72

---_-_-----------------

Ip.,
~

""""CU'

[;l.'N

Co
_-----.-

D 47 52 62 80 85
72

B
----

Co

I I I

20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 7,)7j

16,60 II 20,00 14 22,8 16 34,00 24,5 41,50 30 43,00 32

14 15 16 17 18 19

1,5 1,5 1,5 2 2 2 2 2,5 2,5 2,5 2,5 2,5 3 3 3 3,5 3,5 3,5 3,5 I I

22,4 30,5 40,5 49 65,5 75 93 104 127 146 160 190 208 232 255 285 305 335 360

15 20,8 29 36 49 57 83 104 120 132 156 170 193 216 240 255 280 305
72

15 17 19 21 23 25 27 29 31 33 35 37 39 41 43 45 47 49 50

2 2 2 2,5 2,5 2,5 3 3 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 4 4 4 4 4 4

80 90 100 110 120 130 140 150 160 170 180 190 200 215 225 240·

49,00 37,5 90 63,00 49 100 73,50 57 110 81,50 65,5 120 91,50 76,5 125 96,50 80 130 140 150 160 170 180 190 200

10~
21 22 23 24 25 26 28 30 32 34 36 38

80 : 108,00 91,5 85 i 134,00 114 90 I 150,00 127 95 180,00 156 100 196,00 170 105 212,00 186 110 240,00 212

---------".

77

Tablica 1.26.- KOLUTNI

DVOSMJERNI

LElAJ

TDC

23 (523)

--

Precnik

provrta koluta rukavca

d [rnm]

Nosivost [kNJ
C Co d d1
dB

I I
D
L_L~~

Mjere leiajau mm
-I

rl 0,5

25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 100 110 120 130 140

I

29 33,5 44 54 67 80

86,5 110 137 166

64

50

25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 100 110 120 130 140

20 25 30 30 35 40 45 50 55 55 60 65 70 75 85 95 100 110 120

27 32 37 42 47 52 57 62 67
72

52 60 68 78 85 95 105 110 115

I I

34 38 44 49 52 58 64 64 65
72

8 9 10 12 12 14 15 15 15 16 18 18 19 19 21 24 27 30 31

1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 2 2 2 2 2 2,5 2,5 2,5 2,5 2,5 3 3,5 3,5 3,5

0,5 0,5 1 2
1 1

93 200 96,5 216 100 232 120 134 140 163 163 190 216 255 280 305 275 315 340 405 405 490 585 735 850 980

77 82

125 135 140 150 15-5 170 190 210 225 240

79 79

1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5

1,5

88 93 103 113 123 134 144

87 88 97 110 123 130 140

80

Tablica

1.27. -

KOLUTNI

KONrCNO-BAL:VASTI

LEZAJ

T S 94 (294)

Nosivost u [kN], mjere u mm

___ d ~ __ 60 65 70 75 80 85 90 100 110 ]20 130 140 150 160 170 180 ]90 200 220 240 260 280 300 320 340 360 380 400
!

C~ __ 265 315 345 400

440 490

C__ ~ __D 450 540 600 690 780 865 1000 1200
1400

H__ .2__D l~ __ 42 45 48 51 54 58 60 67 73 78 85 85 123 133 142 152 162 ]70 ]80 200 220 236 255 268 285 306 324 342 360 38C 400 420 460 495 515
555

__

K:_' __

I_~

r_i
2,5 I 3 I 3 3,5 3,5 3,5
4
4
I

130 140 150 160

170

20 I 38 21 I 42 2314431 24 47 26 28 29 32 35 37
4]

540

180 190 210 230 250 270 280 300 320 340 360 380 400 420
440

50
54

56 62 69 74
8]

655 765 880 1040 1080 1180 1530 1530 1700 1830 ; 2080 2120 2240 2600 3000 3200 3600 4150 4300 4500 I 5000

1660 2000 2160 2360 2700 3050

3400

5 5 5

90

41
44 45

86 92
104

5
6 6 6 6 6 8 8 8 8 8

95 103 109 115

122

50 52 55 59 59 59 64 68 70 75 82 82 85 89
__ ----.:

99

110 117 122 142 154 166 175 191 210 210 230 236
132

3650 4250
4400

4750 5600 6550 7200 8150 9300 9800 10600 11800

c__ __ ---"

480 520 540 580 620 640 670 710

---'-

122 122 132 145 145 155 170

170 175

10 10 10 10
10
----'

590 610 640 680

__!__ __ ----.:'--

185

_____________

81

Tablica1.28. MJERE B

SEDLA

ZA LE2AJE SA KONICNIM

PROVRTOM

BS K

BS K+H

SDK Duzina sedla L za leiaje reda mjera

Precnik provrta lezaja d [mm]

Precnik provrta sedla d1 [mm]

Isturenost sedla C
_ •• _W~

Spoljni precnik navrtke Dl [mm]

02 24 26 27 29 31 33 35 37 38 40 43 46

22 28 29 31 35 36 39 42 45 47 50 55 59 63 65 68 77 88
71

03 28 29 31 35 36 39 42 45 47 50 55 59 63 65 68 71 77

23 31 35 38 42 46 50 55 59 62 65 73 78 82 86
90

20 25 30 35
I

I!

17 20 25 30 35 40 45 50 55 60

7 8 8 9 10 11 12
13

I I

32 38 45 52 58 65 70 75 80 85 98 105 110 120 125 130 145 155

40 45 50 55 60 65 75 80 85 90 95
I
!

12

14 15 17 18 18 19

65 70 75 80 85

50 52 55 63
:58

II
I

100

110 120

I
I

90 100 110

20 21 22

97 105 112

82

,.

]7

taloga fabrike "Unis" iz Sarajeva, odn, iz kataloga SKF, po cijo] licenci se izraduju. U tablici 1.28. date su mjere sedla za prstene kugliene i bacvaste podesljive lezaie sa konicnim provrtom prema JUS M.C3.541. Nominalni precnik (d) je najmanji precnik provrta Iezaia, Konus sedla jednak je konusu provrta i iznosi 1 : 12. Sedlo se oznacava nazivnim preenikom lezaia (d), precnikom provrta sedla (d1), tipom sedla i duzinorn sedIa, npr: 50 - 45 HMB 35. Mjere navrtke i osiguraca date su na slid 1.58. Pritn}~erJ!~!'.,!!a provjere kotrljajucih lezaja i

"-j~~'

rj1'

iIlC:11 leiaj

prima radijalno

opterecenje:

FrB = yF2HB + FvB' = V2,802 i aksijalno opterecenie u dva smjera Fa

+ 3,95" =

4,85 kN

Fa. - Fa,

0,64 - 0.37 = 0,27 kN.

Broj obrtaja rukavca, n = 1000 min-I, potreban vijek lezaja, T = 4500 h, temperatura leiaja, t <: 100 "C, Potrebno je izvrsiti izbor i provjeru leiaja za precnik dB = 40 mm.

Riesenie:
Posto je aksijalna sila veoma mala u odnosu na radijalnu, dolaze u obzir prsteni kuglicni jednoredni leiaji sa radijalnim dodirom (40 BC). Privremeno se usvaia leiaj 40 BC 02 koji ima staticku nosivost, Co = 20 kN, (vidi tablicu 1.17.). Iz tablice 1.11. odredujemo koeficijente radijalnog i aksijalnog opterecenia, Posto spoljni prsten miruje, koeficijent, v = 1, pa je za odnos FalCo = 0,27/20 = 0,0135, koeficijent e < 0,22 V. 0.27 Posto je FaIV. F; = . = 0,056 < e, usvaja se X = I, y = O. 1 - 4,85 Ekvivalentno = 4,85kN. opterecenje,
F=
3
X •V •

F;

+ Fa'

Y = 1 . 1 . 4,85

+ O'

0,27

faktor broja obrtaia faktor temperature faktor vijeka nosi: T

=

In It

.... 1000 '

. --

(33,T

0,322,

= 1 za t

<: 100 "C,

4,85 = 1644 h.

Fl· 500 (fr)3 = 500· 1,53

IT = ~~

C . In

It'

22,40 . 0,322

1,487, pa vijek lezaja 40 BC02 iz-

Posto je vijek trajanja manji od potrebnog, leiaj ne zadovoljava. Zato treba provjeriti vijek lezaja 40 BC03, koji irna dinamicku nosivost, C = 31,50 kN. .. •. 31,50' 0,322 . .. Faktor viieka ovog lezaja, IT = = 2,09, pa je vijek I·' 40 BC03 : T = ezaja 1 . 4,85 = 500 . 2,093 = 4564 h, sto zadovoljava. Zadatak 1.8. Kotrljajuci lezaj na vratilu sa prepustom F; d
=

predviden je da primi sarno radijalno opterecenie, rukavca,

4,57kN.

Broj obrtaja vratila, n = 1000 mirr+, temperatura, t <: 100 "C, pre~ik 35 mm, potreban vijek:, T = 4500 h. IzvrSiti izbor i provjeru leiaja.

83

Rjesenje: Posto je vratilo sa prepustom i velikom radiialnom silom, bira se prstenasti kuglieni dvoredni podesljivi leilaj sa kosim dodirom: 35 BS23 sa C = 30,50kN i Co = 14,60kN (tablica 1.20.). Za ovaj Iezai, prema tablici 1.11. uzima se faktor, v = 1, pa je za odnos FaIV. F; = 0, faktor x = 1 i y = 1,6. Ekvivalentno opterecenie, " Faktor vijeka, F
=
...

x : u : F,.

+Y

. Fa

I . 1 ·4,57

""0

4,57 kN.

IT

C . f" . ft
=7. ----

30,50 . 0,322 . I 4,57

~

= 2,15.

Vijek traiania lezaia, T = 500fT' = 500· 2,153

5000 h, sto zadovoljava.

1.5.4.4.

Ugradnja Zeiaja

Ako je vratilo sa dva oslonca, jedan Iezaj mora biti aksijalno ucvrscen, kako bi primio aksijalno opterecenie u [ednom iii u dva smiera, Drugi lezaj moze biti ahsijalno slobodan. U tom slucaiu moze da primi samo radijalno opterecenie (s1. 1.54.); Ako iednom smieru, a drugi prima aksiialno opterecenje u drugom smieru (sl, 1.55.).
Prednost ahsijalnog ucvrSiz"vanja leiaia u jednom osloncu sastoji se u je aksijalno uCvrscen "_ onda jedan lezaj prima aksijalno opterecenie u

tome sto tolerancije duzinskih mjera vratila i kucice mogu biti grube, bez bojazni da ce u toku montaze doci do netacnosti nalijeganja u aksijalnom pravcu. Temperaturske diletacije nernaju uticaia na napone u aksiialnom pravcu jer je jedan leza] aksijalno slobodan. Zato se ucvrscivanie u aksijalnom pravcu same jednog Iezaja vrsi obavezno za vratila sa I> 350 mm, a kod poiacanog zagrijavanja za 1> 250 mm,
Sl. 1.54. Aksijalno ucvr<>crr:anjc jednom osloncu ·,·:·~~:!a u

b.
SI. 1.55. Aksijalno ucvrscivanie vratila u dva oslonca

84

Nedostatak aksijalnog uevrsCivanja lezaia same u jednom osloncu je u nesto slozenijem i skapliem ucvrscivaniu le>'haja. Pri izboru naeina na koji ce se letaj aksijalno ucvrstiti, treba voditi racuna 0 velicini radijalnog opterecenia na pojedinim osolncima (vrsiti aksijalno opterecenie onog lezaja koji ima manie radijalno opterecenje), 0 cijeni i 0 podobnosti aksijalnog uevrsCivanja na poiedinim osloncima. Tako se npr., pO pravilu ucvrscuiu lezista na spoljasniim rukavcirna, dok se leziSta na unutrasniem rukavcu ostavljaju aksijaIno slobodna. Aksijalno ulvrscival~je vratila u oba oslonca mnogo se primjenjuiu za za I < 250 mm, ako su lez.ista izlozena vecim temperaturama, Na s1. 1.55. prikazana su dva nacina aksijalno ucvrscenih lezaja U oba oslonca: na s1. 1.55a. aksijalno su ucvrscena dva prstena kuglicna lezaia sa kosim dodirom. Ponekad se ucvrscuiu na isti nacin i prsteni kuglicni lezaji sa radijalnim dodirorn, Na sl. 1.55b. aksijalno su uevrseena dva konicno-valicana leZaja (prikazano je uevrSCivanje samo jednog lezaja). U oba slucaia potrebno je da postoji mogucnost podeSavanja aksijalnog zazora (Z). I

<: 350, odn.

1.5.4.4.1. UlvTsiivanje unutTamjeg prstena lezaja Unutrasnji prsten leZaja uvijek se pricvrscuje za vratilo, ako ie leta; aksijalno slobodan, tj. ako ne prima aksijalno opterecenie, Ako leZaj prima aksijalno opterecenie, unutrasnii prsten ne mora da se prievrsti za vratilo, kao sto je prikazano na s1. 1~55. Na s1. 1.56. prikazani su oblici pricvrscivania unutrasnieg prstena lezaja za vratilo.

,.

f.

S1. 1.56. Vrste ucvrscivania unutrasnjeg prstena lezaja a) pomocu prstenastog uskocnika, b) i c) - pomocu prirubne plocice i vijka, d) - pomocu navrtke, e) i f) - pomocu distantne caure.

85

spoljasniem rukavcu. Na unutrasnjem rukavcu, kao na sl. 1.56. d, e, f. zlijeb za prstenasti uskocnik bio bi izvor koncentracije napona. Na s1. 1.56b) i c) prikazani BU nacini ucvrscivania unutrasnieg prstena lciaja pomoiu ploCice i vijka. Na s1. 1.57. u tablici pored slike date su miere prirubne ploeice sa
jednim priteznim vijkorni nacin osiguranja vijka, pomocu plocice. Ovako ucvrscivanje unutrasnieg prstena lezaja primjeniuie se za d <. 100 nun. Osiguranie pomocu dva pritezna vijka primjenjuie se ako je d > 100 mm.

Ucvrscivanje pomocu prstenastog primienjuje se radi osiguranja prstena

uskoenlka (s1. 1.56a.)~ ieftino ie i

od aksijalnog pomierania samo na

r--:v
I

L
I

~
Sl. 1.57. Prirubna plocica sa iednim priteznim vijkom za ucvrscivanje s « l00mm. Prirubna plocica D 40 5 5 35 45 50 55 60 65 70 vratila precnika

--a
--"_--

--~-----------------.--------Vratilo d min min

l.

Lim za osiguranje d. B L b max C S

1----Id
30 35 40 45 50

JUS M.B1.051
Navoj
M

Vijak

--------_-

10

5 5 6

25

34 4,5

13
--------

0,8

MIO

25

30

44

17

1,0

M 12

30

--------,_ --------55 60 65 70 75 85 85 90 95 100 20 6 6 40

54 5,5 8 35 6 56 21 1,5 M 16 35

75 80 85 90 100 105 110 120

25

S5

10

40

68

25

M20

50

--------"_"," __ .,_,_

Materijal prirubne plocice: Materijal lima za osiguranje

C. 0345
C. 0200

86

Uevrscivanje unutrasnieg prstena pomocu navrtke sa urezirna na obodu cesto se primjenjuje za unutrasnje rukavce, narocito kad je rastojanje do susjednog elementa veliko, pa nije moguce primijeniti uCvrSCivanje pomocu distantne caure (sl. 1.56 e if). UCvrScivanje unutraSnjeg prstena pomocu navrtke primieniuie se i kad je leZaj na spoliasniem rukavcu, ukoliko leza] prima aksijalno opterecenie. Osiguranje navrtke od odvrtanja izvodi se pomocu limenog osiguraca koji ima zupee po obodu i jedan zubac na unutrasniem dijelu (s1. 1.58.). UnutraSnji zubae osiguraca ulazi u zIijeb na navojnom dijelu vratila. Poslije pritezanja navrtke savije se u urez navrtke jedan spoljaSnji zubac osiguraca i na tai naein izvdi osiguranje navrtke od odvrtanja. U tablici pored slike 1.58. date su mjere navrtke i limenog osiguraca za precnike d :( 105 rnm,
h

1----

Q'"

t
I
Navrtka
b

oS

SI. 1.58. Mjere navrtke i limenog osiguraca Mjere u rnm Osigurac m 4 5 5 Navoj M 20 x 1 M 25 x 1,5 M 30 x 1,5 Oznaka MB 4 5 6 7 8 9 d 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 D 36 42 46 55 61 68 73 80 85
90

Oznaka KM 4 5 6 7 8 9

D 32 38 45 52 58 65 10 75 80 70 98 105 110 120 125 130 140

n 6 7 7 2 2,5 2,5

f
18,5 23 28 33 38 43 48 53 58 63
72

e 4 5 5 6 6 6 6 8 8 8 8 10 10 10 10 12 1,2 1,2 1,2 1,2 1,2 1,2 1,2 1,5 1,5 1,5 1,7

KM

8 2,5 9 2,5 10 2,5 11 11 11 12 12 13 15 16 16 17 18 18 2,5 3 3 3 3,5 3,5 3.5 3,5 4 4 4 5

M 35 x 1,5 5 6,5 M 40 x 1,5 6,5 M 45 x 1,5 6,5 M 7 M 7 M 8 8 50 x 1,5 55 x 2 60 x 2 65 x 2 70 x 2 75 x 2 80 x 2 85 x 2 90 x 2

MB

KM 10 11 12 K.M 10 11 15 KM 16 17 18 KM 19 20 21

MB 10 11 12 MB 13 15 MB 16 17 18 MB 19 20

70

M M M M M M

75
80 85 90 95 100

104 112 119 126 133 142

8 8 10 10 10 12

77 82 87 92 97

1,7
1,7

M 95 x 2 M 100 x 2 M 105 x 2

1,7 1,7

87

Ucvrscivanie unutrasnjeg prstena pomocu distantnih caura vrSi se kada je malo rastojanje izmedu susjednih elemenata na vratilu. 1.5.4.4.2. UevrUivanje spoljafnjeg prstena lezaja u kuCici vrsi se za aksijalno ucvrscene leiaje koji treba da prime aksijaIno optercenie u jednom iIi oba smjera. lzuzetak Cine valjcasti leiaji tipa RU i RN. Kod njih spoljni prsten treba da bude uCvrScen i pored toga sto ovi leZaji ne primaju aksijaIno opterecenie, jer bi u protivnom moglo doci do pomjeranja prstena u kucici, Na lezajima kod kojih nisu spoljasnji prstenovi odvojivi, a aksijalno su slobodni, ne vrsi se ucvrscivanje spoljasnjeg prstena u kucici. Na sl. 1.59. prikazano je vise naeina ucvrscivania spoliasnieg prstena u kucici, i rnogu se primijeniti bez obzira na tip lezaia.

S1. 1.59. NaCini uCvrSCivanja spoliasnieg prstena lezaja u kucici: a) pomocu nasJona i pokJopca, b) pomoeu naslona u l:auri i pokJopca, c) pomocu prstenastog uskocnika i pokJopca, d) pomocu dva prstenasta uskocnika, e) pomocu poklopca sa navojem i naslona, f) pomocu poklopca sa navojem i prstenastog uskocnika, g) pomocu prstenastog uskocnika i poklopca sa ilijebom u kucici (sarno za dvodijelne kucice),

Visina naslona za lezista na vratilu i u kueici (h), kao i polupreCnici zaobljenja (rg), treba da budu takvi da omoguce pravilnu montazu i demontazu lezaja i ispravno nalijeganje ceone povrsine prstena lezaia i naslona. U tablici 1.29. date su konstruktivne velieine naslona za kuglicne lezaie ako je poznat poluprecnik zaobljenja lezaia (r) (tab lice 1.17 .... 1.27.). U tablici 1.30. date su konstruktivne velicine naslona za konicno-valiCaste Iezaje, Za cilindricno-valjcaste lezaje moze se sa dovoljnom tacnoscu uzeti da su vrijednosti Dl i Dz iste kao kod konicno-valjeastih lezaja istog reda mjera a Da = Dz + (4 - 10) rom, (tablica 1.30.). Vece vrijednosti treba uzimati za vece precnike lezaia, racunajuci do ~ 110 nun. Taene podatke treba odrediti prema katalogu proizvodaca lezaia. 88

Tablica 1.29. -- NASLONI ZA KUGLICNE LE2AJE, MJERE U [mm]

r,

Odstojanje ivice r nazivna miera

Poluprecnik zaobljenja
rg

max

1-----I
I

Visina oslonca h (minimum) Red preenika 1, 2, i 3 1,3 1,8 2,1 2,4 2,8 3,5 4,5 5,5 6 7 8,5 10 4

./

9 i0 0,9 1,3 1,6 1,9 2,3 3 3,7 4,5 5,1 5,8 7,3 8,5

)-0,5
I

--- !
I

-I

Ii

I
I

0,8

0,3 0,5 0,6 0,8 1 1,3 1,6 2 2,2 2,5 3 4

II

1,2 1,5 2 2,5 3 3,5 4 5 6

i
t

I I

4,5 5,5 6,5 7 8 10 12

89

:
--I

~ t3
I:S

""'HI)

I ~~

Vl-nr-=

00000\

~:::==~::
'" It"I
W"'j

~~::!: ~~~
.....

"11!"l('l

('IN

..,. •

..,...,.

Q\Q\O

--('l
....-.4

...........

I ~ ..1M ('l
~ --~---

III

a:

.. II tSl
I

"1- "1-

","'>0

>or-r-

~ ~ "1-

r-000,

00_

...........................

('lMM
-"1

M M""

..., "'" "'" ..,. •

..,. ..,...,...,. '" '" '"

'" -

-- I
_I
1
1

OONr..; .....'It'd"

r->o. N ..... N -000"'''' ",\Ot__ 00"'£ :::.::::::::: :!::!:~

::e~~ ~~~
I'-t--\O
¥"'I-t""'I-

OSi!:!MI

::" U

,.:

I'V'lIO".",",

'M")

.......... ..,.

",>0>0

......

OO

'Ii01I,f"lI.

t--OOO\ .... __ O-C"l

f'I"'I,~~

... N""""

Qt.,cot-

"'>Ot-- _ ... NI .... 00"'0

f'II""l:M1rI11

~......

8 ..MNC"l Ill,... I-...,t-"'" M '" ..... MNM

Nt--N "'..,.0 ...,""'..,. ..,.",.,z,

"'C"lt__ Nt__N \Ot--t__ 00000.

"'00

"'.0.

....-I ................

'd"o,..,. __ M
_

r-

,-i--~-------I "'' '.,., .,.,.,.,.,.,

/

00..... 0 \0 Nt__ .... 0 '" _ r- N 00 "'" .... e-- '" 'd" ",,,,\0 \Ot__OO000.'" 00NN""'I

----------,
.... -

~ ................

-1

"1..,.",.,.;'.,.;'.,.;'.,.;'.,.;'.,.;'\oIDt__OOOOOOOO_1 N t:s .......-I --

I I -- ---------------------------------- ------1I
1 N .................. ..,...,.""""""..,. "'''''''

.;

"''''00

0.

~;

IN...,...,...,...,~:;:;:;:;:;"''''\oIDIDt__OOO'O',

.;

1 NN

NN

................

..,.""""

..,.""""" "''''.,.,
_

"'00001

-------------------------------------

I'

~ 'Ill
,
.,. I I

~II "-J I

.... "'" 00t--t__ "'0""

~~

~""\O

t"-oCOOO 0\0-

I
101'"
M ..... """,1,0

..,.NN --

t__ N 0000 .... V"'''' ......---N~

000000' \Or-co -_ ....

~..:

"

"",N-

00""'00 r-""", 1Dt--t-- 00"'0

..........

O_N
_-

OO ....

N 000>0 "' .... _ ........ ..,. ",>or-,

---..... 1

-----------==-- ------- ----;

I.....

~."..... ~

1""'1.0 _I.ON t__Nt__ 0.""0 ",OrNN ........ ..,. ..,."'''' 1D>Ot__ t__O\O\ 0.00

""0.""

--

Nt__N! __ NI

.........

"'" 1 .... \0 -t-- .... 00 .... 00 ""<;I'>'" 0"'0 ..... NM "" .......,. ..,."'''' ..o..ot-- 00000\ 1------

I.ONOO ..,.0.,,1 "'00 -NNI

--

......

_-;

------~ -~-~-----------------,

1":1
I

~~~ ~~~ ~~s:: ::::~:B

g~i :Gg;:;:: 8~£1

-- ----

.-----.-~'-

---I

90

1.S.4.S. Nalijeganje lezaja sa rukavcem i kuiicom Pri ugradnii lezaia sa kotrljanjem treba propisati odgovaraiuce nalijeganje izmedu rukavca i unutrasnjeg prstena, i kucista i spoljasnjeg prstena lezaia. Na s1. 1.60. prikazana su tolerancijska polja koja se primjenjuju za nalijeganje lclista sa rukavcern (a) i lezista sa kucistem (b).
Oao.ilt~

( ru_rei) 0

§ElB
Pro.rt l.llljll b

tI.

1::1

8--i§§
PI P7 N7

Rup. u /tu,it:;

S1. 1.60. Tolerancijska

polja koja obrazuju nalijeganje lezaia i rukavca (a) i lezaja i kueice (b).

Nalijeganja: K/g6 i K/h6 treba primjenjivati ako je potrebno pomieranje lezaia duz rukavca. Nalijeganja: K/j6, k6, jS, kS, mS, m6, n6, p6, najcesce se primjenjuju na provrt i rukavac. Ukoliko su veca opterecenia, a tefi radni uslovi, treba propisati nalijeganje sa vecim preklopom i finijim kvalitetom. Nalijeganja: K/h9, hlO - treba propisati za lezaje sa konicnim provrtom. Nalijeganja: h/G7, H6, H7 omogucuiu laku pokretljivost lezaia u kucici, Primjenjuju se za jednodiielne i dvodijelne kucice ako je opterecenje spoliasnieg prstena u tacki. U praksi se naicesce susrece nalijeganje h1H7. Nalijeganja: h/J, K, M, N, P primjenjuju se rjede, (za udarna opterecenja i kad je spoliasnii prsten lezaia opterecen po obimu ito uglavnom za jednodijelna kucista), Navedena nalijeganja vaze za kucice od SL i CL. Za kucista od lakih metala treba primiieniti jos evrSca nalijeganja. ] .S.4.6. Zaptioanje kotrljajuCih lezaja Zaptivanje ima zadatak da sprijeci prodiranje prasine, vlage i vode u lezaj. Posto leza] ima svoje podmazivanie, zadatak zaptivanja je i da spriieci prodiranje stranog ulja u leza] i da spriieci izlaZenje maziva iz lezaia. Zaptivanje moze biti bez dodira zaptivnih elemenata (labirintsko), sa dodirom zaptivnih elemenata i kombinovano. Na s1. 1.61. prikazano je vise vrsta labirintskog zaptioanja. Ukoliko zaptivac ima vise zljebova, s1. 1.61b) i c), iii vise labirinata, kao na s1. 1.61d), f) i g), utoliko spoljna necistoca teze prodire u Iezai, Riesenia kao na s1. 1.61. a) i e) treba primjenjivati sarno ako leza] radi u cistom i suvom prostoru. Zaptivanje sa dodirom zaptivnih elemenata prikazano je na s1. 1.62. 91

Zapti1)anje pomoeu filcanog prstena prikazano je na s1. 1.62. a), b) i e). Riesenia sa dva iIi vise filcanih prstenova i sa mogucnosti pritezanja, primieniuiu se u tezim uslovima rada.

,
Sl. 1.61. Labirintsko

zaptivanie

It

Zaptivanje filcanim prstenom primjenjuje se za male brzine: za brusena vratila za 1) ::;;;;5 mis, za polirana vratila za 1) ::;;;; 10 m/s i temperature do 80°C. Prije ugradnje, fileani prstenovi se potapaju u ulie na temperaturi od ~ 80t .

II

Sl. 1.62. Zaptivanje sa dodirom zaptivnih elemenata

92

Tablica 1.31. -

FILCANI

PRSTEN

I 2LTJEB, miere u (mm]

I~_~_---'~_'-'~-'~ --P_!-;'t'~~ __
. d 1---do 14 15
16

Do 23 26 27

==~I_ ___ -·-_-_b 2,5 3,5 3,5

2_I_i..:__j _e _b dl 16 17 18 19 21 23 bl 2 3 3 3 3 3 4 4
4

. bl 3 4,3 4,3 4,3 4,3 4,3 5,5 5,5 5,5 5,5 5,5 5,5 5,5 5,5 5,5 5,5 5,5 7,1 7,1 7,1 7,1 7,1 7,1 8,3 8,3 8,3 8,3 9,6 11,1

!
I,

15 16 17

I
I
I

DI .--------24 27

28
31 33

I! 22 ~g
28
30 32 35 36 40 42 2S

21

l~

ig
32

~:~ I
3,5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 6 6 6 6 6 6 7 7 7
7

29

24 27

29
32 34 35

40
42

37

38 41 43 45 48 49 51 53 55 58 61

26 29
31 33 36 37 39 41 43

44 47
48 50 52
S4

4 4 4 4 4 4 4 4 5 5 5 5 5 5 6 6 6 6 7 7 8

38

37 39 41 44 49 51 54

45 48 50 52 58 60 65 70

47

60

57

66
71

67 69
72

46 49
51 53 56

S5

68 74
81 88 93

57
64 69

75 82 89
94 99 104 111 116 125 77

59
61 71 81 91

59

76

66 76 86

75
80

85
90 100

84

74 79

103 110 115 124

98

95

89 94

99

8,5 8,5

9,5

101

96

9,6

93

U tablici 1.31. date su miere filcanih prstenova. Gumirani zaptivaci sa oprugom prikazani su na s1. 1.62. d) i e), a njihove miere date su u tablici 1.32. Izraduju se od gume ili plasticne mase oiacane rnetalnim prstenom, Opruzni prsten vrsi pritisak na vratilo. Gumirani zaptivaci sa oprugom primjenjuju se za teske uslove rada, a sluze za sprecavanie prodiranja fluida u lezaj. Za polirana vratila mogu se ugradivati za brzine do 12m/s. Na s1. 1.62.. f) i g) prikazani su vidovi zaptivania pomocu metalnih limova. Unutrainje saptioanje izvodi se kad leza] irna svoje podmazivanje, a posto]i opasnost prodiranja ulja u lezaj, kao npr. kod reduktora. a. b. Na sl. 1.63. prikazana su dva na- S1. 1.63. Unutrasnje zaptivanje: a) cina sprecavania da ulie prodre u lemocu limenog prstena; b) pomocu tena sa zljebovima zaj: a) pomocu limenog prstena sa zazorom (1 - 3) nun i malo uvucenim u kucicu i b) pomocu prstena sa :':ljebovima. 1.5.4.7. Montasa, demontasa i odrkaoanje kotrljajucih lezaja Lezaii su izradeni od materijala dobrog kvaliteta i imaju veliku nosiYost ukoliko se pravilno odrzavaiu i pravilno montiraju na rukavac, odn. u kuciste. Posto su Iezaii osjetliivi na prasinu, metalne opiljke, vlagu i necistocu lezaie treba ugradivati i demontirati cistih ruku i cistim alatom. UprIjane lezaje prije montaze treba oprati u benzinu iIi benzolu, podmazati i onda ugraditi, Mast za konzerviranje rnoze da posluzi i za podmazivanje, ukoliko je t ~ 125°C, pa treba odstraniti samo suvisnu mast. Prije ugradnje Iezaia, treba povrsinu rukavca i kucice fino ocistiti i premazati uliem ili mascu, Prostorije gdje se vrsi ugradnja lezaja treba da su ciste, po mogucnosti odvojene od drugih prostorija. Manji lezaji (za d ~ 40 rnm), navlace se na rukavce u hladnom stanju, pomocu hidraulicne prese ili cekica i cijevi koja nalijeze na unutrasnji prsten, kao sto je prikazano na s1. 1.64. a). Treba strogo voditi racuna 0 tome da

poprs-

SI. 1.64. Nacini montaze lefaja: a) montaza na rukavac; b) montaza na rukavac i u kueicu

94

Tablica 1.32. - MJERE

KRU2:NIH

ZAPTIVA(;A,

u [mm]

"",,;,.-0.'5 b 11 •••• d1 25 b.O.Jmm

ds

a.
35 40 42 47 52 37 42 47 40 47 52
40

cia 22,5

d1

38

da 52 55 62 52 55 62 55 62
72 72

d1
S6

ds

b 8

s;
52,3

34,9

70
72

80 85
72

40 7 23,4 42 7 25,3

36,8

58

26 28

38,7

60

80 75 80 85 90 85 90 85 90 85 90 100
90

54,2

56,1

30

42 47 52 62 45 47 52 47 50 52 62 47 50 52 62

45 7 27,3 48 7 29,2 50

60 62
72

41,6

62 63

8 10

58,1 59,1

65

44,5 65

62
72

10

61

46,4 68

32

65 68
72

80

48,3

70
72

100 90 100 95 100 95 100 100 110 110

10 10 10

63,9 65,8 67,7

35
1

32 52

68
72 72

51,3 75 78 80 85

70

10 10 10 12

70,7 73,6 75,5 80,4

36

33

55

80 85

95

se montaza leiaja na rukavac ne vrsi preko spoliasnieg prstena jer bi se ostetio driac kotrljajnih tijela. Ukoliko se montaza leiaja vrii istovremeno na rukavac i u kucicu, potrebno je postaviti plocu koja dodiruje oba prstena, pa blagim udarcima cekica na cauru izvrsiti montazu leZaja, k.ao 8to je prikazano na st. 1.64 b). LeZaji srednjih i velikih dimenzija montiraiu se na rukavac u toplorn stanju. Leiaji se zagrijavaju u ulju na temperaturi od 70-80°C (max 120°C). MontaZa leZaja u kuciste, ukoliko je cvrsto nalijeganje, vrii se tako sto se leiaj ohladi iii kuCiste zagrije. Dernontaza leiaja sa cilindricnim provrtom izvodi se pomocu uredaja prik.azanog na sl. 1.65. Ukoliko su precnici lezaja yeti, a nalijeganja sa vecim preklopom, dernontaza se vrii uz pomoc uljnog injektora. Iniektorom ubacuiemo ulje pod pritiskom izmedu prstena lezaja i rukavca, i tako olaksavamo
demontazu,

Lezaii sa konienim provrtom demontiraju se tako 8tO se prvo demontira navrtka i osigurac, pa se pomocu caure izbiia sedlo. Za nalijeganje spoljasnieg prstena leiaja i kucice: h/G, H, J, K primienjuje se demontaza leZaja kao na s1. 1.65.b) pomocu vijaka.

fl.

b.
leiaja

S1. 1.65. Uredaii za demontazu

1.5.4.8 Podmazivanje kotrljajuCih lezaja Podmazivanje kotrljaiucih lezaia zavisi od radnih uslova, isto kao i kod kliznih lczista. Podmazivanje mascu vrii se kad su brojevi obrtanja n ~ 3000 min-I. Kad su brojevi obrtania n

< 1500, vrsi

se punjenje ~

slobodne zapremine Iezaia, a kad ie n ;» 1500, vrii se punjenje 1/2 slobodne zapremine lezaia, Za temperature t = ~ 20 do + 125°C primjenjuju se masti sa taekom topljenja > lS0°C. Za temperature t :» 125°e primjenjuju se masti sa taekom toplienia > 230oe. Za brojeve obrtaja n > 3000 obavezno je podmazivanje uljem (uljnom maglom, cirkulaciono, pornocu uljne kade, pornocu fitilja ina druge nacine), Podmazivanje uliem vcli se i kad su brojevi obrtaja rukavca veliki, a leiaj radi pod visokom temperaturom.

96

Tablica 1.33. - DlMENZI]E KUCISTA ZA LE:lAJE SA KONICNIM PROVRTOM

----_

.... --.

.~,

d,

At

A2

Hl

[mm]

Hi

HI

Tezina kg

---_.
20

67
77

46 52 52
60

42 45 45 SO 50 50 58
60

71 87 92 106 109 112 127 133 148 154 175 181 192

40

19 22 22 25 25 25 28 30 30 30 32 32 35

130 150 150 170 170 170 210 210 230 230 260 260 290

165 185 185 205 205 205 255 255 275 280 315 320 345

20 22 20 20 20 20 23 23 24 26 29 30 27

13 13

10 10 10 12 12 12 16 16 16 16 20 20 20

1,2 1,8 2,0 2,5 2,85 2,95 4,2 4,8 6,1 6,45 8,8 10,0 12,5

25 30 35
40

50 50 60 60 60 70 70 80 80 95 95 100

82 85 85 90

13 ]S 15 15 18 18 18 18
22

60
60

45

SO 95
55 105
60 110

70 70 80 80
90

65 65 75 75 85

65 115 70 120 75 125 80 140

90 100

22 22

97

Tablica 1.34.- DIMENZIJE

KUCISTA

ZA VRATILA

SA NASLONOM

da

Al

HI

[mm]

H~

Jmin

Jmaoz. L

Tezina
[kg]

25 30 35
40

30 35 45 50 55 60 65 70 75 80 85
90

67
77

46 52 52 60 60 60 70 70 80 80 80 90 90 100 110 120

75 90 95 110 110 115 130 135 150 155 155 175 185 195 215
240

40 50 50
60

19 22 22 25 25 25 28 30 30 30 30 32 32

125 145 145 165 165 165 205 205 225 225 225 255 255

135 155 155 175 175 175 215 215 235 235 235 265 265 295 326 356

165 185 185 205 205 205 255 255 275 275 280 315 320 345 380 410

12 12 12 12 12 12 16 16 16 16 16 20 20 20 24 24

1,1
1,6

92 85 85 90 95 105 110 115 115 120 125 145 160 175

1,9 2.6 2,8 3,0 4,0 4,0 5,9 5,7 6,7 8,5 9.3 12,0 15,5 20,0
I I

45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 100 110

60 60 70 70 80 80 80 95 95 100 112 125

95 100 115 125

35 • 285
40

314 344

45

98

Tablica 1.35. -

DIMENZIJE

PRIRUBNIH

KUCISTA

.-.-

da

AA

BB

Al

As

A3 B

Ba [mm]

Bb

u,

HI J

Tezina [kg]

20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75

25 30 35 45 50 55 60 65

61 63 71 77 86 87 90

68 45 25
71

6 14 23,5 19 35 14 110 150 12 7 15 24 7 16 27 19 40 16 130 170 12 12

1,2 1,4 2,2 2,6 3,7 4,0 4,2 6,2 6,7 9,1 9,4 9,9

45 25

76 52 30 78 52 30 92 60 35 92 60 35 94 60 35

23 50 16 150 190

8 17 28,5 26 50 18 150 190 12 8 18 33 30 60 18 170 210 12

8 19 32
8

31 60 20 170 210 12 31 60 20 170 210 12 16 16

20 34

95 100 70 40

8 21 34,5 33 70 23 210 270 10 22 39 35 70 23 210 270

70 102 102 70 40

75 110 115 80 45 10 23 40,5 39 80 25 230 290 16 80 111 115 80 45 10 24 40,5 40 80 25 230 290 16

85 115 117 80 45 10 25 41,5 41 80 25 230 290 16

99

1.5.4.9 KuCista za kotrljajuce

lezaje

Izraduju se od sivog liva i Ce1.icnog Iiva, U tablicama 1.33, 1.34 i 1.35., date su mjere kucista za leZaje. U tablici 1.33. date su dimenziie kucista za lezaie sa konienim provrtom od d1 = (20 - 80) nun. U tablici 1.34. date su dimenziie ]rut-ista za vratila sa naslonom, za precnike provrta, d = (25 - 110) mm. Na slid, uz tab lieu, prikazano ie uevrscivanje lezaia pornocu distantne caure, ali se isto riesenie moze primijeniti i za druge nacine ucvrscivania lezaia. U tabliei 1.35. date su miere prirubnih kucista za d = (20 - 75) mm,

PITANJA

I ZADACI:

1. Namjena, princip rada i vrste lezista. 2. Vrste maziva, nac{ni podmazivanja lezHta i znacaj podmazivanja. 3. Skiciraj i objasni pojavu hidrodinamickog pritiska pri kretanju ravnih dodirnih povrsina kod lezista. 4. Koia nalijeganja dolaze u obzir kod kliznih lezista objasni pojam srednieg i relativnog zazora. 5. Od kojih se materiia izraduju posteljice Idista? 6. Skicirai standardno dvodijelno klizno leziSte sa prstenom za podmazivanje. 7. Koie su prednosti a koji nedostaci kotrliaiucih leziiita nad kliznim? 8. Od koiih se materijala izraduju leziSta? 9. Od kojih se diielova sastoii kotrliajuci lezaj? 10. Kako se mozc izvrsiti ugradnja kotrljajucih leiista? 11. Tolerancije kotrliaiucih lezista. 12. Navedi tipove i osobine kotrljajuCih Iezaia, 13. Kako se vrsi obiIjeiavanje lezaja? 14. Kako se vrsi izbor kotrljajnog lezaja? 15. Sta je dinamicka, a 818 staticka mac nosenia lezaia? 16. Kako se provierava viiek lezaia?

1.6. SPOJNICE Spojnice su masinski elementi obrtnog kretanja, a sluze za spajanje vratila"). Spojnice spajaju vratila pogonske rnasine i reduktora, odn. reduktora i radne masine (vidi s1. 1.66a). Ukoliko je vratilo dugaeko, onda se vratilo izraduje iz pojedinih diielova, Rtldntl pa se pomocu spojnica povezuie u jedmtzilntl nu ejelinu (vidi sl. 1.66 b). Prema nacinu ukljuCivanja i principu rada, razlikujemo uglavnom sliedece vrste spojnica: mehanicke; hidraulicne, pneumatske i elektromagnetne. NajceSce su u primjeni mehanicke spojnice. Sl. 1.66. Primjena spojnica
*) Spojnice se upotrebljavaju za spajanie poluga.

100

Prerna karakteru spajanja vratila, mehanicke spojnice rnogu biti: a) kruse, koie ne dozvoljavaju da se jedno vratiIo pomiera u odnosu na drugo; b) elastilne, koje dozvoljavaju relativno pomjeranje vratila na racun elasticne defonnacije umetnutih elemenata u spoinicu ; c) dilatacione, koje omogucuiu izviesno uzduzno pomjeranje vratila usljed prornjena temperature; d) zglobne (zglavkaste), koie omogucuju spajanje vratila pod uglom ; e) frikcione, koje omogucuju radiialne diletacije pa se rnogu u toku rada ukljucivati i iskljucivati i f) specijalne spojnice koje imaju narocitu namjenu, npr. da iskliuce vratila kad se prekoraci odredeni broj obrtaja, Zovu se i sigumosne spojnice.
1.6.1. KRUTE SPO}NICE

rum

Karakteristika krutih spojnica je da se pomocu njih dva vratila spajaju kruto. To znaci da ce se sa pogonske masine prenijeti na prenosnik iIi radnu masinu, i obratno, svi udari i defonnacije koii se javljaju u toku rada. Prema tome, krute spojnice treba primjeniivati samo u slucaievima kada masine rade pod dovoljno ujednacenim rezirnom (obicno za koeficijente udara, < 1,50). Pri proracunu elemenata krutih spoinica, treba raditi sa rnaksimaloptereceniem (M"max = Mun . ell)' Krute spojnice odlikuju se iednostavnoscu riesenia i niskom cijenom. U primieni je veliki broj konstruktivnih riesenja krutih spojnica, od kojih su najeesce: sa naglavkom, oklopna, sa obodima i kompenzuiuca sa zupcima.

e"

1.6.1.1. Spojnice sa naglavkom

Prikazane su na s1. 1.67. Na s1. 1.67 a) veza nagtavka i vratila izvedena je pOlUOCu kukastog klina. Obezbjedenje od kuke izvedeno je pomocu limova koji su sa obodom spojeni uvrtnim viicima, Na s1. 1.67. b) veza naglavka i vratila izvedena je pomocu klinova bez nagiba, a osiguranje naglavka od uzduznog pomjeranja izvrseno je pornocu vijaka. Spojnice sa naglavkom primjenjuju se za precnike vratila do 100 rom. Izraduju se od celika CC.0445) iIi od eelicnog liva (CL.0445).

Sl. 1.67. Spojnice

~~v.~,

veza naglavka

a) veza nagl avka i vratila kukastog klina ; b) vratila pornocu klina bez nagiba

Mjere naglavaka su: D = (1,4 - 2) d; L = (2,8 - 3,8) d. Manje vrijednosti treba uzimari za vece preenike vratila, Nazivni precnik vijaka (Md) za osiguranje od uzduznog pomjeranja iznosi: Md R:i 1/4 d, gdje je d [rom] 101

precnik vratila, Veza naglavaka i vratila moze se izvesti i na druge nacine, npr, pornoeu konicne caure i konicnog naglavka. 1.6.1.2. Oklojma spojnica Ova spojnica ima dvodijelni oklop. Vijcima se vdi pritezanie oklopa, tako da se stvara jak pritisak na dodiru vratila i oklopa (s1. 1.68.) Klin je bez nagiba i sluZi za vodenje. Obiunna
ila S1

•. . 2 Mo mora da b u d e manja "1' naj. 11 . na d 0 di irnoj povrsmi, F = --,

0

vi§e iednaka sili trenja FI' =FN• 1-', gdje je FN[kN]-sila upravnanapovdinu dodira vratila, Ako se usvoji da je FN~Fa[kN] uzduzna sila u vijku, i ako (z) vijaka ucestvuie u prenosenju obimne sile, onda obimna sila koja otpada na jedan vijak (FDJ iznosi: Fo Fo, = Z

2Mo =~ ~
d'Z

Fa, . 1-',

pa je uzduzna sila u viiku

Fa,

2 Mo ~ [kN]. d'z,1-'

Broj viiaka, z = 6 - 8. Koeficijent trenja, I-' = 0,1- 0,2. Oklopi se izraduju od sivog liva. Oklopna spojnica moze da se montira i demontira bez osnog pomjeranja vratila. Nedostatak joj je sto se tesko uravnotezuiu rnase oklopa i sro se spoljne povrsine spojnice, zbog neravnina, moraju pokriti Iimorn.

Mjere oklopne spojnice: D = (2 - 3) d; L = (3 - 4) d. Manje vrijednosti treba uzimati za vece preenike vratila. 1.6.1.3. Spojnice sa obodima Ovakve spojnice omogucuiu relativno laku montazu a u radu, i dobro centriranje vratila. One, i pored velikih dimenzija, imaiu siroku prirnjenu. Za velike precnike vratila obodi se lskivaju zajedno sa vratilom ill se zavaruju (sl. 1.69). J02

Mj~e oboda za spojnice (prema sl. 1.69) iznose: D

= =

(2 - 2,2)d

Dc = (1,2 ds

(0,16 -

+ S [em]; 1,3) d + 1 [em]; 0,18) d + 1 [em];

Do = (1,5 -

1,6) d

+ 1,5 [em]; +
1 [em].

6 = (0,24 - 0,26) d

Spojnice sa zasebnim obodima prikazane su na s1. 1.70. Na 81. 1.70 a, centriranje je izvedeno pomocu udubljenja u jednom obodu i ispupcenja na drugom obodu istog nominalnog precnika (Dc). Vijci za vezu oboda obicno su podeSeni (rjeSenje I), it riede nepodeseni (riesenie II). Na sl, 1.70. b, centriranje je izvedeno pomocu prstena.

b.
Sl. 1.69. Spojnica: a) sa nakovanim i b) zavarenim obodima

Centriranje pomocu prstena omogucuie da obodi budu jednaki. Mjere spoinice sa zasebnim obodima (prema sl. 1.70.) iznose: = (3,2 Do = (2,2 D Dc ds b 3,5) d

(1,4 -

= (0,16
=

+ 2 [em]; Dg = (1,6 2,5)d + 2 {em]; 1,6) d + 2 fem]; L = (2,5 0,18) d + 1 [em]; 6 = (0,24

1,8) d

+ 2 [em];

3,5) d; - 0,26) d

1 {em];

(2 - 5) [mm].

Zasebni obodi spojnica izraduiu se od SL. Veza oboda i vratila izvodi se klinom, Posto se sve miere spojnice sa obodima odreduju iskustveno, potrebno je provieriti vijke. Podeseni vijci provjeravaju se na smicanie i na pov'dinski pritisak, a nepodeSeni vijci - na zatezanje. Napon smicania,
T.

.z. '1 2

Po

Till.

103

2 Mo [kN] _ obirnna sila, As, = d;' 1t [em"] Do 4 presjeka [ednog vijka izlozena smicaniu, Ovdje [e: F;
=

povrsina

n - predstavlja broj vijaka za vezu oboda. Zbog neravnomiernosti prenosenja obimne sile, uzima se da kod podesenih vijaka same jedna polovina vijaka prima opterecenje.
..x' nt.: • Povrsmski prm isak ,P

=-

2 F; n' d, (a - Xl)

~ Pd'

••
S1. 1.70. Spojnice sa zasebnim obodima

b.

Napon zatezanja kod nepodesenih vijaka:

Ovdie je: Adcm2] p. P;

povrsina jezgra viika,

= 0,1 - 0,2 - koeficijent trenja,

= 2 Mo

DR

[kN] -

obimna sila, [em] (sl. 1.70. a) racunski precnik,

DR =

!. DB

DiS

3 D"- Dl'

104

1.6.1.4. Hirtooa

zupcasta

spojnica

SImi za spajanje zavrsetka vratila sa zupeanicima, kao na s1. 1.71; za spajanje dijdova koljenastog vratila itd, Ceone povrsine oboda ozubljene suo Profil zubaca Hirtove spoiZUP'?i. nice u razvijenom obliku spoJnlc. odgovara profilu metrickog navoja. Hirtova spojnica omogucuje da se pojedini diielovi konstruktivne cjeline izraduju odvojeno. To omogucuje izradu pojedinih dijelova od razlicitih materijala i njihovu zam[enljivost.
SI. 1.71. Hirtova zupcasta spoinica SPOJNICE

1.6.2. DILATACIONE

Ove spojnice omogucuiu uzduzno pomieranje vratila usljed promjena temperature iIi usljed aksijalnih oscilacija, kao kod elektromotora, Najprostija dilataciona spojnica je kandzasta spojnica, prikazana na s1. 1.72.
1.6.2.1. Kanddasta
Mjere kandzaste D L l.

spojnica

spojnice :

=
= =

(3 - 4)d (3,5 - 5)d O,3d

1 [em]

11 = (l,S - 1,8)I.
b
=

0,3 d

+ 2,5 [em].

-l--··i r
I, 1:1
1

;~

<.

a-tL

A•

--/

I I

SI. 1.72. KandZasta spojnica

105

nog profila i prstena za centriranje. Mjere kandzaste

KandZasta spojnica sastoji se iz dviie glavcine sa po tri kandie pravougaospojnice od SL date su pored crteza, Izraduiu se za vratila preenika d = (40 - 200) mm, Manje vrijednosti mjera odnose se na veee precnike vratila. Treba provjeriti povrsinski pritisak izmedu kandZi (Pd = 40 - 50 [kN/emS]) i napon savijanja u korijenu kandZi. 1.6.2.2. Zupcasta spojnica Dozvoljava malo uzduzno, poprecno i ugaono pomjeranje [ednog vratila u odnosu na drugo. Zupcasta spoinica sastoji se iz dvije ozubljene glavcine sa evolventnim zupcima cija su tiemena sfernog oblika i dva naglavka sa unutrasniim ozubljenjem koji se spajaju viicima. Elementi spojnice izraduiu se od celika iIi celimog liva. Na s1. 1.73. prikazan je oblik zupcaste spojnice.

SI. 1.73. Zupeasta spojnica

J .6.3. ELASTICNE

SPOJNICE

Prigusuiu (ublazuiu) promjene obrtnog momenta i udare koii se javljaju u radu. Pored toga, elasticne spojnice izravnavaju male netacnosti u sklapanju vratila. Elasticne spojnice imaju vrlo raznovrsne konstrukcije. Navescemo neke. 1.6.3.1. Elastiena spojnica sa obodima Elasticne spojnice sa obodima imaiu siroku primjenu. Sastoje se iz dva razlicita oboda koii se spajaju sa vratilima, pomocu klina. U jednom obodu izraduju se cilindricni otvori u koje se postavljaju paketi gumenih prstenova trapeeastog iii pravougaonog oblika, Ukoliko se prstenovi izraduju od kofe, treba da budu iste debljine u svim presjecima. U drugom obodu spoinice izraduju se konicni otvori (konus 1 : 10). Spajanje oboda izvodi se pomoeu vijaka. Izmedu oboda i gumenih prstenova postavljaju se metalni prstenovi koji razdvajaju obode. Oni omogucavaiu ugaonu deformaciju vratila u ravni i elektricnu izolaciju drugog oboda. Na sl. 1.74. prikazana ie elasticna spojnica sa gumenim prstenovima, U tablici 1.36. date su mjere spojnice sa gumenim prstenovima, za najveCi dozvoljeni moment uvijanja (M"max)' Najveci moment uvijanja, koji spojnica moze da prenese (M" max) ogranicen je dozvoljenim povrsinskim pritiskom izmedu vijka i gumenih prstenova: Pd = O,20kN/cm2•
106

Potrebno je provjeriti povrsinski pritisak na dodiru vijka (p) i prstenova i napon savijanja u vijcima (O's):
P= ~
Z•

I, d,

~Pd;

a, = ~ = --d3 ~ O'sd' W Z . zs: 10 obimna sila koju primaju vijci.

Ms

~.~

Ovdje je P; = 2 Mo [kN] Do

r
I
!

T-

~I
i

1~~~~~~~~~~~~~~~~~~

f---.'l---

S1.~ Tablica 1.36. !

Elasticna spoinica sa obodima i gumenim prstenovima ELASTICNA

I

SPO]NICA

SA GUMENIM

PRSTENOVIMA Mjere u mm

Js ~~ • S><J....l
NbO.
<II~1(j

8 0t= v .!!.CIl '02:!s::

~-~~
S

~
S
D
I

d.

Do 82

L 62 82

la
33 33 42 42 42 58 7S 90

I
b 35 1+

I viiak

d,

d·1 b
27 27 35 35 45 45 56 70 86

... ~~I~al~~
'0 r:tI

i
:>

~sl~~1
S s::......
4,9 7,8

·s ...
<II

,D 0

35 35 55 120

5 M 10 14

7 7 9 9 9 11 14 18 22

4 6 6 8 10 10 JO 10 10

0,12 0,23

4700 4000 3300 3000 2600 2200 1700

42 45 72 140 100

35 1"7- 5 M 10 14 452+ 6 M 12 18

50 52 85 170 120 112 60 65 105 190 140 112 75 80 130 220 170 142 85 95 150 260 195 142 105 I IS 185 330 245 175 135 145 230 410 310 215

0,46 14,7 0,72 19,4

45 2"7- 6 M 12 18 45 2"7- 6 M 12 18 55 2-;-. 8 M 16 24 702+10 902+12 M 24 30 M 30 38 M 36 46

1,10 30 2,06 45,2 4,12 97,1 8,48 15,38

179 14000 320 11000

170180 290 500 380 225 110 110 2+15

--107

1.6.3.2. Elasticne perifleks-spojnice

Elasticne perifleks-spojnice odlikuju se velikom elastienoscu i mogucno8Cu da obezbijede radijalno pomieranje (do 4 mm), aksijalno pomieranie (do 8 nun) i ugaono pomieranie (do 4°). Sastoie se iz dva oboda, gumenog obruca koji elasticno povezuje obode, dva pritisna prstena i vijaka (sl. 1.75). Osnovni oblik (normalna izvedba) perifleks spojnice prikazan ie na 81. 1.75a. Obruc ove spojnice ie na [ednom mjestu rasiecen, radi lakse montaze i demontaze, Mjere ove spojnice date su u tablici 1.37. Na sl. 1.75b, prikazana je perifleks-spojnica sa nesimetrienim kolutom koji nije radijalno rasiecen. Pogodna je za spajanje vratila sa visokim broiem obrtaja. Obruc se obicno

SI. 1.75. Elasticne perifleks spojnice

b.

J08

1"1 ....,

o
1"1

o ....,

0\00~2

::::;::0 _

\0

....

00 1"1

\0 1"1

8 o

....

0."

~i.n8 ;:;
\0

1"1

N~"'8
I

f"i

I ~.

\0

~
I

1"1 1"1

o 00

....
00

\0

..,.
i o ~
1

....
."

- ..... OON 1"1_

000'"

....,

00

1"1

....,

s o

1"1

......::;-'1 •I

~g
ll.

='

109

izraduje od vulkolana, sto omogucuie rnanje dirnenzije spojnice. Pored navedenih, ima i drugih oblika perifleks spojnica (vidi katalog proizvodaea "Pobeda" - Novi Sad.) Oblik i dimenzije perifIeks-spojnice zavise od vrste pogonske i radne masine, broja obrtaia i broja ukliucivania na Cas. Osnovna velicina, prema koioi se vrsi izbor dimenzija perifleks-spojnice. jeste obrtni moment, M". N orninalni obrtni mo~ent, Mo = 954,30.!._ [kN I em], n gdje je P [kW] - nominalna snaga, a n [min-I] - broj obrtaja. Najveci obrtni moment pri kratkotrainom opterecenju M"max = Mo . ~..) gdje je ~.. koeficiient preopterecenia (udara). U tablici 1.37. date su rniere perifleks-spojnice normalne izvedbe prema s1. 1.75a, u zavisnosti od obrtnog momenta. 1.6.3.3. Elasticna spojnica sa trakastom oprugom Elasticna spojnica nazvana "bibi" sastoji se iz dva ozubljena oboda, oklopa i trakastih talasastih celicnih opruga koje se postavljaju izmedu zubaca oboda (s1. 1.76). Zupci na obodirna irnaiu po duzini promjenljiv profil koii omogucuie postepeno deformisanie opruge. Obodi i oklop izraduju se od celika ili celienog liva, Spojnica "bibi" ima siroku primjenu u masinogradnji, Sposobna je da primi jake udare, a omogucuie i aksijalna pomjeranja susjednih vratila i ugao ugiba do 1°. Moze se primiieniti bez ogranicenia snage i broja obrtaja. Mjere spojnice odreduju se iskustveno, a samo se debliina i sirina opruge izracunava: D = (2 - 3) d; L = (1,7 - 2,4) d; I = (l - 2) 6; t = 1,5 e; a = 3,5 e; ----trS--c = (3 - 5) mm ~ ~IU.Q

'-W~ ~.
-

~
a
.oJ

Ovdje je r-korak zubaca, a e-srednia debljina zubaea. e

_..I

IIL-'

Debliina opruge, 6
r-

••

= ~Clsd'

ClSd •

I~

Q
.

3E·/
63
•

[em]. [em).

.. Sirma

opruge b

3 Mo .10
r •Z

--L

-I-

51. 1.76. Elasticna spojnica sa trakastom oprugom "bibi" 1.6.4. ZGLAVKA5TE SPOJNICE

10 = 1,3 + c - racunska duzina opruge ; z = 50 - 100 - broj zubaca.

Ovdje je: Clsd [kN/em'] - dozvoljeni napon savijanja; E[kN/cml] - modul elasticnostij j'{cm] - racunski ugib opruge, obicno se uzima L«; a/4,5;

Zglavkaste iIi zglobne spoinice slufe za spajanje vratila koji prenose obrtni moment pod nekim uglom, Ugaone brzine pogonskog i gonjenog vratila bice jednake sarno ako su osovinice zglavaka paralelne, ako ose vratila Ide u istoj ravni i ako su uglovi izmedu umetnutog vratila jednaki (61 = 6J. 110

SI.1.77. Sematski izgled zglavkaste

spojnice

S1. 1.78. Konstrukcija kaste spojnice

zglav-

1.6.S.

ISKLJUCNE SPOJNICE

Ove spojnice spadaju u grupu spojnica koje u toku rada omogucuiu iskljucivanie jednog vratila. Iskliucne spojnice mogu biti kandzaste i zupcaste. Na sl. 1.79. prikazana je kandzasta iskliucna spojnica sa nekoliko profila kandZi: a) pravougaoni, b) trapezni, c) trouglasti i d) trapezasti (trouglasti)

b.
SI. 1.79. Kandsasta

c.
iskliucna spojnica

d.

111

sa nesimetricnim profilom. Kandze pravougaonog profila primienjuju se rijetko, jer se ne rnoze izbjeci zazor poslije ukljuCivanja. Kandke trapeznog profila prirojenjuju se za prenosenje vecih obrtnih momenata, Simetrieni profil pogodan je za prenosenje rnomenata u oba smjera, a nesimetrican samo u [ednom. Broj kandZi krece se od 3 do 15.
Kandze trouglastog profila primieniuju se za prenosenje rnalih obrtnih rnomenata (broj kandzi: 15 - 16). Kandzasta iskliucna spojnica sa trouglastim i trapeznim profilom moze se i ukljucivati u toku rada, ukoliko ugaone brzine nisu velike i ukoliko se pazljivo vrSi ukljuCivanje. J edna glaveina kandzaste spojnice nepokretna je u odnosu na vratilo, spojena pomocu klina bez nagiba i osigurana od uzduznog pomjerania pomocu vijka (ili spojena pornocu klina bez nagiba). Druga glaveina ima vecu duzinu i kruzni radijalni zlijeb za prsten mehanizma koji sluzi za iskliucivanje, odn. ukljueivanie. Ova glaveina spojena je sa vratilom pornocu dva klina bez nagiba. Prsten za centriranje glavcina osiguran je od aksijalnog pomieranja pomocu viika, Miere iskliucne kandzaste spojnice sliene su mierama dilatacione kandzaste spojnice (vidi sl. 1.72).
1.6.6. UKLJUCNO-ISKLJUCNE SPO]NICE

II

Spojnice koje omogucuiu ukljucivanje i iskliucivanie jednog vratila u dok je drugo vratilo u radu, nazivaju se ukliucno-iskljucne spojnice. Obieno rade na principu trenja, pa se u tom slueaju nazivaju frikcione spojnice. Prema obliku radnih povrsina, frikcione spojnice mogu biti sa ravnom povrsinom, ili sa konicnom dodimom povrsinorn, Da bi se prenio obrtni moment sa [ednog vratila na drugo, na dodirnirn povrsinama sila trenja (Ft) mora da bude veca ill jednaka obimnoj sili (Fo)· Posto ie sila trenja F, = F;: JJ (gdje je F; - sila normalna na povrsinu, a JJ - koeficijent trenja) pri ukliuCivanju ce dolaziti do proklizavanja na dodirnim povrsinama sve dok se ne • 1:1~ P ,. . )(. posngne to.LMlnorma 1'1 SI a, F ,,= - l = Po koi ce omoguCltl prenosenje na -, ora ,
vriieme p. JJ

obrtnog momenta M; = F; . Pi!. bez proklizavanja. 2 Okolnost da pri ukljucivanju frikcione spojnice dolazi do proklizavanja, omogucu]e postepeno ukliucivanie spojnice, tako da nema pojave udara koji bi se prenijeli na zupcanike i dr. elernente na vratilu. N ormalna sila na dodirnim povrsinama frikcione spojnice more se postici: mehanieki (oprugom iIi mehanizmom za ukliucivanie), elektrornagnetnim putem, hidraulieki i pneumatski.
1.6.6.1.

Frikcione

spojnicesa

raonim diJdirnt'm povrSinama

Na sl. 1.80. prikazana ie frikciona spojnica sa jednom ravnom dodimom poorhnom. Pogonsko vratilo i disk spojnice (1) spojeni su rnedusobno pomocu klina sa nagibom, Gonjeno vratilo i disk spojnice (2) spoieni su pomocu dva klina bez nagiba, tako da se disk (2) moze aksijaIno pornjerati,
112

Pri prenosenju

obrtnog momenta,

mjerodavna

obimna sila

Fo= --"-[kN). Do Ovdje je: Mo

=

2M ."

954,30

P[kW)

n[min-I]

[kNem)

obrtni

moment,

v - stepen sigurnosti protiv proklizavanja,

Do

=-

2 3

D3 - D8 D2-

m [em]
1

- racunski sila. na do-

precnik na kome dieluie

obimna

Srednii specificni pritisak dirnoj povrsini diskova iznosi:

Ako se diskovi oblofe azbestnim oblogarna, Pd = 0,02 - 0,025 kN/em2• Pri proklizavaniu dolazi do zagrijavania, Ukoliko su vece obimne brzine, bite i zagriiavanie vece, Zato su dozvoljeni povrsinski pritisci manji za brzine vece od 3 m!s. Tako za brzine od 20 mls dozvolieni pritisak iznosi sarno polovinu dozvoljenog pritiska pri V = 3 mi«. Preporucuju D" se sliedece Dl

CIC iIi SL/SL iznosi 0,06- 0,08 kN/cm·.

Dozvolieni

povrsinski

pritisak

za

SI(rsoJFrikciona spoinica sa jednom rav\' .. ' / nom dodirnom povrsinom 51. 1.80.:

miere diskova od SL prema

(2,5 - 4) d;

0,75 Do;

1,25 Do'

Nedostatak frikcione spojnice sa ravnom dodirnom povrsinom je u tome sto je potrebna velika aksijalna sila koja opterecuje ne samo dodirne povrsine vee i vratila i lezista. Zato se ovakva spojnica primjenjuje za prenosenje manjih obrtnih rnomenata. A za prenosenje vecih' obrtnih mornenata primjenjuju se frikcione spojnice sa vise ravnih dodirnih povrsina kod koiih je aksijalna sila relativno mala i, sto [e takode vazno, ova sila ne opterecuie lezista. Na s1. 1.81. prikazana je frikciona spojnica sa vise ravnih dodirnih povrsina 1.81.
Obod spojnice (2), koji se pomocu klina cvrsto mont ira na pogonsko vratilo, ima sa unutrasnie strane uzduzne zljebove koji sluie za vodenje pogonskih diskova (6). Na gonjenom vratilu nalazi se glavCina (11), spojena sa vratilom pomocu klina (3). Glavcina (11) ima na spoliasniem dijelu uzduzne iljebove u koje su postavljene tri poluge (9), spojene sa glavcinom pomoCu osovinica (12). Uzduzni ZIjebovi u glavcini sluie i za vodenje gonjenih diskova (5). Diskovi (5) se nalaze izmedu diskova (4) i (7). Ukliueivanie i iskIjuCivanje spojnice vrsi se pomoCu prstena (lO) i sistema poluga (9). Prsten (10) se pomjera

113