tST ANBUL TEKNtK

tiNtvERStTESt

NV'KLEER

ENERJt

ENS'I'tIii'Sti

GENEL YAYINLAR No: 4

KUVANTUM MEKANiGI MATEMATiGiNE GiRi~

Yazan:

Prof. Dr. JOHN DAVID JACKSON

illinois

tJniversitesi

Qeviren:

Dog. Dr. AHMED ytJKSEL oZEMRE

istanbul UniveTsitesi

BaSlmevl Divanyolu, BiQkiyurdu sokak 12: iSTANBUL - 1965

Matbaa Teknisyenleri

T AKDiM
Bu notlar Prof. John David Jackson'in illinois Dniversitesinde vermis oldugu yiiksek seviyedeki Kuvantum Mekanigi dersinin ilk senesi icin tamamlayic; bir mahiyet arzetroekte olup Kuvantum Mekanigindeki matematik metotlarm vahdetini kisaca tebaruz ettirmek gayesini giitmektedirler. Lineer operatorler, ozdegerler, 6zfonksiyonlar, dik fonksiyonlara aeihmlar, lineer vekt6r uzaylart ilh ... hakkmda kolay anlasilabilir bilgi veren bu kitaptan, sadece Kuvantum Teorisi okuyanlar degil fakat genellikle biitiin teorik fizik ve muhendislik, ve hatta matematik talebeleri de istifade saglayabileceklerdlr. Bu kitabm gelince : Reakt6rler Niikleer Teorisinin Miihendislik talebelerine sagtayacag; faydalara

temel problemi olan «90galtkan ort amlarm kritik bouutl armm tayini», esas itibariyle, lineer bir diferansiyel operaterun en kiigtik ozdegerinin tayini problemine denktir, Diger taraftan, bilhassa kritik olmayan ortamlardaki ¢ n6tron akismm tesbiti cok kere <P nin uygun bir dik fonksiyon serisine acihrmyla mtimktin olmakta ve bundan baska gogaltkan ortamlarm perttirbasyon teorisi de ek matrisler ve bunlar vasrtasryla tayin olunan «iinem [onksi qonl aris'»: He siki sikiya ilgili bulunmaktadir, Bu itibarla ntikleer miihendis namzetleri bu notlardan, ihtiyaelarr olan matematik bakmundan kendilerini bir hayli techiz edecek bilgileri elde edebileceklerdir. Iste bu gayeye hizmet icindir ki bu kitap da, tal?ldlgl isme ragmen, istanbul Teknik Universitesi Niikleer Enerji Enstitlisii Yayinlari arasmda nesredilmis bulunmaktadir.

(;eviren

(.) Bk. Ahmed Yiiksel O'lemrd: Niitro nlartn Dijiizyon Teorisi , cua . 1 ve 2; Tek. Oniv. Niikleer Enerji Enstitiisii Yay. Genel Yay mlar No: 1 ve 3, (1!:163).

ist

ICINDEKiLER
1. Giri§.

..

2. Klasik Fizikteki ozdeger Problemleri . 3. Dik Fonksiyonlar ve Seriye Acrhmlar 4. 5. Sturm-Liouville Teorisi ve Lineer Operatorler Lineer Vektor Uzaylan . .

23 46
54

Ek : A. Ek : B.

Bessel Silindir Fonksiyonlan Legendre Fonksiyonlari ve Kliresel Harmonikler

90

100

GiRi$
Bu notlarm amaci kuvantum mekanigi matematiginin esaslarmi, fiziki tatbikatta hatalari bertaraf edecek kadar kafi bir matematik kesinlikle one sermektir. Kuvantum teorisinin muhtelif kisimlarmda, ilk bakista oldukca farkh ve birhirleriyle bagmtisr yokmus gibi gorunen matematik metotlar kullanmak faydahdir, Boylece potansiyel duvarlari veya hidrojen atomuyla ugrasirken adi koordinat uzaymdaki adi veya kismi ttirevli diferansiyel denklemler teknigi kullamlmakta, halbuki mesela harmonik osilator gibi bir problem icin mticerret lineer operator metodu zarif bir ~oztime imkan vermektedir. Bu kitabm bashca gayeleri btittin metotlann temelindeki birligi gostermek ve bunlarm herbirine, kuvantum mekaniglnin fizikl bir bahis olarak bundan sonraki incelenmesinde, herbir probleme, taraftarhgnu yapmaksizm ve yeni matematik izahlara ihtiyac kalmaksizm en iyi metodu tathik edebilecek sekilde, kafi derecede linsiyet peyda ettirmektir. Kuvantum teorisi, basinda, biri Schrodinger'in (diferansiyel denklemlere dayanan) dalga mekanigi, digeri de Heisenberg'in matris mekanigi olmak tizere farkh iki matematik teknikle inki§af etmistir. Bu her rki tarzm esdegerliligi cok gecmeden ispatlanrms ve matematik metotlar, Heisenberg He Schrodinger'in kullandiklarr tekniklerin mlicerret bir vektor uzaymdaki lineer operatorler formalizminin ozel temsilleri oldugunu gosteren Dirac tarafmdan genellestirilmistir, Siireksizlik kavrarrn kuvantum teorisinde merkezi bir rol oynar. Fiziki olarak Olgi.ilebilen (ve «gozlenebilir» denilen) btiyiikltiklerin cok kere sadece, (mesela isik kaynaklanmn hazirlamsr, inhiraf ettirici miknatislarm teferruath projesi, v.s, gibi) dis sartlara bagh olmayan muayyen bazr degerler aldiklari tesbit olunrnustur. Bu siireksiz gozlenebilirlere onemli misaller (Ritz kombinasyon prensibi ve Rydberg formiililnde, Franck-Hertz deneyinde oldugu gibi) enerji ve (Stern-Gerlach deneyinde cldugu gibi de) acisal momenttir. Matematik lisanmda bir gozlenebilir bilyiikltigun siireksiz, miisait degerlerine ozdegerler (bazan karakteristik veya has degerler) adi verilir. Fizikei cok kere verilmis fiziki bir sistem

Kuvantum

Mekanigi

Matematigine

GWI;

icin Qzdegerleri kesfetmek ve bunlarin blribirleri arasmdaki bagmtilari bulmakla ilgilenir. Fiziki sistemin uygun bir rnatematik tasvirine sahip olmasi halinds «ozdeger problemi» ni c;ozmegi arzular. Buna binaen rnatematik Qzdeger problemi kuvantum mekaniginin onemli bir vechesidir. Bu problem diferansiyel denklemler, matrisler veya lineer vekt6r uzaylari cinsinden ifade olunabilir. Biz bu kitapta muhtelif teknikleri goz online alip bunlar in temel birligini arastrracagiz. :;;liphesiz ki kuvantum mekaniginin tiimii stireksiz ozdegerlerle ugrasmaz, Buna binaen matematik ronnakasanin bir kisrm dogrudan dogruya ozdeger problemini ilgilendirmeyecektir. Bundan baska perttirbasyon teorisi ile varyasyon metotlan gibi bazi bahisler de bu notlarda goz online almmayacaklardir.

Referanslar
lere Bu notlarda sadece eiplak esaslar takdim olunacagmdan ogrenci daha tam incelemebas vurmak arzusunu izhar edecektir. BaZI faydall referanslari a~aglya srraliyoruz: R. Courant, D. Hilbert, «Methods of Mathematical Physics», cild I, tnterscience. New York, 1953. 2. Bolum dik acihmlar: 5. Boliim ozdeger problemi: 7. BOltim ozel ronk-

styonlar hakkmdadir.
B. Friedman, «Principles 1956. Formel olmasma G. Goertzel, N. Tiralli, York, 1960. and Techniques of Applied Mathematics» ragmen cok faydall bir inceleme. Methods of Physics», Wiley, New York, Mc Graw Hill, New

«Some Mathematical

P. R. Haimos, «Finite Dimensional Vector Spaces», Princeton University Press, Princeton, N. J. 1942; «Introduction to Hilbert space», Chelsea, New York. 1951. Bu kitaplar vektor uzaylarmm kesin bir matematik munakasasmi vermektedirler. F. B. Hildebrand, «Methods of Applied Mathematics», Prentice-Hall, Englewood Cliffs, N. J., 1952. ilk 100 sayfasi matrlsler ve vektor uzaylarmdan bahseder. H. Margenau, G. M. Murphy, «Mathematics of Physics and Chemistry», 2. baski, Van Nostrand, Princeton, N. J., 1956. 2., 3., '1., 8., 10. ve 1l. BOltimler mevzumuzla ilgilidir. P. M. Morse, H. Feshbach, «Methods of Theoretical Physics», 2 ciid, Mc Graw Hill, New York, 1953. Her bir bolumun sonunda degerli eklerle dort basi mamur bir eser. v. Rojansky, «introductory Quantum Mechanics», Prentice-Hall. Englewood Cliffs, N. J., 1946. IX. Boliimde matrislerin faydah bir gozden gecirilmest: X. ve XI. ae ltimler de kisman H. Sagan, «Boundary York, 1961. A. Sommerfeld, menu He ilgili. and Eigenvalue Problems Differential Equations», in Mathematical Academic Press, Physics», Wiley, New

«Partial

New York, 19~9, Daha

ziyade a rtonormal acilrmlar, ozel fonksiyonlar, ozdegerler ve 6zfonksiyonlaria ilgUi. Ozel fonksiyonlar hakkmda revkalade faydah $U referans kitabma nazar-i dikkati cekmek lazimdir: W. Magnus, F. Oberhettinger, Physics», boyle «Fonnulas and Theorems for the Special Functions of vere-

Mathematical

Chelsea, kisaca

New York,

1949. Bu kitaba

sik sik referans

cegiz ve bundan

«MOl, diye gosterecegiz.

Girl§, Ozel fonksiyonlar ve muhtelif integral donusumler hakkmda ~ok daba ~

3
bilgi icin

su kitaplara mUracaat edilmeUdir:

Bateman Manuscript Project, «Higher Transcendental Functions», 3 cild, A. Erdelyi (Ed.), Me Graw Hill, New York. 1953. Bateman Manuscript Project, «Tables of integral Transforms», 2 cild, A. Erdelyi (Ed,), Mc Graw Hill, New York, 1954. Bununla beraber MO nun da oldukca kullamsh Fourier ve Laplace donti~tlmU oetvelleri oldugu da ztkredtlmelidir. integral cetvelleri ve elemanter fonksiyonlann ntimerik degerleri iCin de ell liste verilebilir: H. B. Dwight, «Tables of integrals and Other Mathematical Data», Macmillan, New York. B. O. Pierce and R. M. Foster, «A Short Table of integrals», 4. baski, Ginn, Boston. Handbook of Chemistry and Physics, «Mathematical Tables», Mc Graw Hill, New York. E. Jahnke, F. Emde, «Tables of Functions», Dover, New York, 1945. Son olarak ,'>gl'eneinin, 8di diferansiyel denklemlerle, kismi ttirevli diferansiyel denklemler ic;in degi~kenlere ayrrsim metoduyla, Fourier serilerinin elernanlarryla, matrislerin basit ozellikleriyle, tiC; boyutlu vektor kavrarmyla, rotasyonlarla bir mikdar tinsiyeti oldugunun kabul edilmts oldugunu da soyleyelim. Bundan baska kliUlik mek.anlk bilgisinin de Symon'un (K. R. Symon, Mechanics)), 2. basks, Addison·Wesley, Reading, Mass., 1960) veya Slater ve Frank'm (J. C. Slater, N. H. Frank, ((Mechanics» Mc Graw Hill, New York, 1947) kitaplan seviyesinde oldugu da farzedilmili' bulunmaktadir,

KLASiK FiziKTEKi OIDEGER PROBLEMLERi

(jzdeger problemleri biitiin kuvantum mekanigine hukmetmektedirler; fakat bunlar klasik fizikte de iyice bilinmekte ve anlasrlmaktaydilar. Bu gibi problemler sonlu sayida serbestlik derecesini haiz mekanik sistemierde (miinferit sistemlerde), veyahut da sonsuz sayida serbestlik derecesini haiz mekanik veya elektromagnetik sistemlerde (siirekli sistemlerde) ortaya glkarlar. Biz hurada, kullamlan matematik metotlan hatrrlatmak ve ozdegerlerin nasil ortaya ciktaklanm gormek lizere kisaca birkac misali inceleyeceglz. 2-1 TtTRE§EN TEl. Sabit hi!' p ktitle yogunlugunu ve T gerilimini haiz, x=O ve x=a noktalarmda tesbit edilmis bir tel, x eksenine dik olarak Olc;i.ilen (x, r) ye u esit bir yer degistirme He xy dtizleminde hareket edebHmektedir. Telin kti«;tik titresimleri icin hareket denklemi
(1) seklinde lineer, ikinci mertebeden kismi ttirevli bir diferansiyel denklemdir. HIZ boyutlarmi haiz v= (T/pr'! diye bir bliytikliik tarif edersek bu

denklem (2)
seklinde yazIlabilir. Degiskenlere ayrrsim metodundan faydalanarak
z(t)

u(x, t) =y(x)

(3) He z(t) nin

§ll

seklinde bir c;oziimkabul edelim; bu takdirde y(x)

biribir-

KlAsik Fizikteki Ozde~er Problemleri

lerinden ayri adi diferansiyel denklemleri tahkik ettiklerini buluruz dy dx2

2

+k y
2

d2z
dt2

+ (kV)2Z

(4)
=

O.

Buradaki k2 ise henliz tayin edilmemis olan bir sabittir. y(x) He z(vt) nin, ~oztimii sintisler ve kosiniisler alan aym denklemi tahkik ettiklerini gormekteyiz. Buraya kadar bir Qzdeger problemi bahis konusu edilmedi. Bu mesele ancak smir sartlarmm tatbik edilmesiyle ortaya crkmaktadir. Bu simr sartlan §oyle ifade olunurlar:
1. Uzay srmr sartlan r biitiin u(O, t)

tIer
=

Icin

u(a, t)

2 . Z amao SIOtr ~ar f I: 0"::::::"':::: 1910 = x = a ..

u{x, 0)
=

F(x),

'0 (-~ )

ot

= t=Q

G{x)

Once uzay simr sartmi goz online alahm. y

y(x)

(x)

icin cozum

=A sin kx+B

cos kx

(5)

etmek icin y(O) =y(a) =0 olmasi elzerndir. Buna binaen B=O olur, ve A~O ise buna gore de ka=nrr. olacaktir. Dolayisiyla bilinmeyen k parametresinin
(n
=

seklindedir. Birinci smir sartrm tahkik

1, 2, 3, .. )

(6)

§eklinde sayilabilir bir sonsuz 5zdeger dizisini haiz oldugu bulunmus olur.
BUlla binaen, smir sartlarma

uygun en genel ~6zlim cos

nsio]:

u(x, t)

Lsin
co

n;x

[Aft

+ Bn

SIn -~~-

nnot

(7)

n=l

Kuvantum

Mekanigi Matemati~e

Gi~

dir. Burada, baslangrctaki diferansiyel denklemin Iineerligine uygun olarak lineer siiperpozisyonun carl oldugunun kabul edilmis olmasma dikkat ediniz. An ve B, katsayilari t=O daki zaman simr sartlan vasrtasiyla t8.yin edilirler. Bu, ileride (Bol, 3-1) de incelenecek olan Fourier serilerinin tersinimine ait bir problem oldugundan burada bununla ugra§mayacaglZ. Burada temel olan §ey k parametresinin, uzay stmr sarilartnin bir netlcesl olarak: ortaya t;zk n miinf erit [diskret } tabiottdir, Bu mtinferitligin dogrudan dogruya bir neticesi telin titresim frekanslarmm stlreksialigidir. Temel frekans eger w=7t via sekltnde tarif olunursa titresimin rollsiUt frekanslan da
Wn=nw

(n=l, 2,3, ... )

(8)

seklindedirler. Bu frekanslara tekablil eden mekanik [y=sin(wnx/v)] hareketlerine sahmmm normal modlart veya iiz modlari adi verilir. Telin, ktigUk genlig! haiz keyfi bir hareketi (7) ye binaen lineer siiperpozisyon-

la teskil edilebilir.
a ve b kenar uzunluklarim haiz dikd6rtgen seklinde, bUktiIilp egilebilen, diiz bir' zarm kii~iik sahmmlari icin sahmm ozdegerlerinin nasil ortaya glkhklannl gosteriniz. Yer degif;!tirme icin en genel <}oziimii bulunuz ve, m He n pozitif tamsayilar olmak iizere 6zfrekanslann Problem:

seklinde yazilabilecegini 2-2 TtTRE~EN

gosteriniz. tNCE ZAR

DAtRESEL

Dairesel bir zarm ozfrekanslarr problemi, fazladan bir bagimsiz degi§ken ihtiva etrnesinden maada bir de, smir sartlarma ek olarak baska bir fiziki sartm goz onunde tutulmasim zorunlu kilar. Bu fizlki sart yer degi§tirmenin tekdegerliligidir. Bu sartm problemin dzdegerlerini, smir sartlarr kadar tayin ettigini gorecegtz.
u(x, y, t)

gdstererek

ile yer degi§tirmeyi ve v He de zarm bir hiz karakteristiginl elastik bir zarm ktiQtik trtresimleri
(9)

Klasik Fizikteki Ozdeger Problemleri

kismi ttirevli diferansiyel

denklemi He tasvir olunurlar. Hiebir yer degi§tirmenin vuku bulmadigi §ekHnde ifade olunan simr sarti bir daire boyunca tatbik edileceginden, (x. y) yerine (p, cp) kutupsal koordinatlarmi kullanmamn uygun oldugu a§ikardir. Laplace operatoruntin kutupsal koordinatlardaki ifadesini gtiz onunde tutarak ddniismiis denklem

(10)
sekline girer. Burada artik u ile n (p,

cr,

t)

gosterilmektedir. tekrar degi§kenleri aymrsak

1L=R(p) cJ>(cp) z(t) yazmak siiretiyle R, cJ>, z fonksiyonlarmdan herbirinin

d2z dt2

+ (kv)2z
2

0 0

1
I
(11)

dCfJ2

cfJ

v2<D

adi diferansiyel denklemlerini tahkik ettiklerini buluruz. Bu denklemlerdeki k2 ile ,,i hentiz tayin edilmernis olan ayrisim katsayrlaridrr. Eger k2> 0 ise zamana baghhk, arzu edildigi vechile, sahrnmh olacaktir. Bir 6zdeger problemi ortaya koyabilmek icin 1t (p, <p, t) gozlimiinli stmr sartlarma ve /veya baska sartlara tabi tutmak zorundayiz. Uzaya ait snur sarti, cp ve t den mtistakil olarak u = 0 icin p = a olmasi seklinde ifade olunur. Buna gore
R(a) =0

(12)

olacaktir. Fakat diger cp uzay degiskeni (0 < cp < 2'1t) araligmda simrh olup dairesel bir zar icin smir sartlari bakimmdan herhangi bir role sahip degildir. Buna mukabil, u (p, cp, t) nin p =a mn icinde tek degerli olmasi hakkmdaki fiziki: zorunluk, p He bir tamsayi gosterilmek iizere,
u(p, cp, t) =u(p,

cp+2'1t p, t)

(13)

sartim

ortaya

koyar.

(11) deki cJ>(q:d icin gozUmUn

Kuvantum Mekani~

Matematigme

Glri~

(14) §eklinde oldugu gortiliir. Buna bini en (13) tekdegerlilik + 1, ± 2,. .. olmak i.izere §arb, m=O,

(15)
oldugunu gdsterir. BOylece problemin fiziki §artlarlndan otiirii v2 ayrtsim sabitinin, tamsayilarm kareleri clan mlinferit degerler almak zorunda kalrug-Inl gormekteyiz. Radyal denklemin de goz online almmasi ozdeger probleminin Vaz'IID tamamlayacakbr. Eger x = kp diye boyutsuz bir degi§ken alacak olursak (11) deki radyal denklem (16) sekline girer. Burada (15) sartr da tatbik edilmistir. (16) denklemi, Ek: A da etrafhca tetkik edilmis olan Bessel denklemidir. Fakat bunun acik goztimtinii yazmadan once bazi kalitatif mtisahedelerde bulunacagiz. Zarm smmnm teferruath sekli ne olursa olsun, problemin fiziki vechesi yer degi§tirmenin verilmis herhangi bir yonde namutenahl artrnamasmi zozunlu kilmaktadir, Esaslnda, titresim yaptigt muddetce zarrn krvrrlrms yUzeyinde mevzii maksimum ve minimumlar da olacaktir. Matematik deyiroiyle bu, mesela radyal bir gizgi boyunca, yer degi§tirme egrisinin egriliginin yer degi§tirmenin sifrr oldugu gizgiye nazaran daima konveks olamayacagma delalet eder. OzeUikle. eger yer degi§tirme zann herhangi bir noktasmda sifirdan hareket ediyor ve bu nokta civarmda da pozitif bir egrilige sahip bulunuyorsa [(1/u.) (dlujds2) >0]. bu takdirde egrilik. simrda sifrra erismek lizere bu nokta He sirur arasinda en az bir kere i~aret degi§tirmek zorundadir. ~ekil: 2·1 bu elzem davramsi kalitatif bir tarzda gostermektedir. Uzay koordinab bakimmdan sahmmh davrams matematik bakrmmdan (9) dalga denkleminin hiperbolik bir diferansiyel denklem olmasr keyfiyetiyle ortaya ~lkmaktadIr. Titreeen tel igin siniis ve kosiniislerin salmim karakterleri kabul edilmis bulunuyordu. Fakat (16) denkleminin ozellikler! bu kadar 3.§ikir olmayabilirler. Bagh degi§kende,
g{x)
=

v7 R(x)

KlAsik: Fizikteki O;::;degerProblemleri

9 Buna binaen y

vazederek

kii~iik bir degi§iklik yapmak

faydahdir,

-+
d2y dx2

m'l.--

1-

x2

1)

g=O

(17)

diferansiyel denklemini tahkik eder. Fiziki sebeplerden 6tiirii bunun x=O da srfn- olan ~6ziimlerini aramaktayiz, y (x) in kalitatif ozellikleri (17) den kolayhkla gorulur. Kiigiik x degerleri iqin (1/ xl) terimi hakim durumda

+
u(S)

pOZitif...........l egrilik I

poz.

negatif

I POZ.I

l?ekil: 2·1

olup m ~ 0 olmasi halinde de pozitif bir egrilik verir. (Filhakika x« 1 i~in Y_Xm+1/2 dir). Fakat x in bliytik degerleri icin (x»m), denklem y - sin (x + a.) Qoziimtinli haiz basit bir harmonik asilator denklemi gibidir, Buna binaen §ekil: 2-2 de de gosterildigi gibi y(x) gozlimli, orijin eivarmda pozitif ve muayyen bir x - m noktasmm otesinde de negatif egriligi haiz olacak sekilde goztlkmek zorundadir. (12) simr sarti R§ikar olarak x=kp daki k )71, y=O oldugu yerde ka mn, x in degerlerinden birine eslt olacak sekilde secerek tahkik edilebilecektir.

~ekil: 2·2

(16) mn Bessel fonksiyonlarl

cinsinden

gozlimu

R(p) =A Jm(kp)

+ B Nm(kp)

(18)

10

Kuvantum

Mekani~

Matematiline

Girl:;;

duro Burada Jm He Nm,

m-inci mertebeden Bessel ve Neumann fonksiyonlaridir (bk. Ek: A). Nm fonksiyonu p=O da sonsuz oldugundan B katsayisimn sifrr olmasi mecbfrridir. (12) emrr sarti da

olmasnn zorunlu kilar, Xmn ile Ek: A daki Cetvel: A-1 de cetvellenmis bulunan Jm (x) = 0 denkleminin k5klerini gostermek sfiretiyle, k ayrisrm sabiti ~u halde,

(19)
He verilmis alan sadeee mtinferit degerler alabilmektedir. Azimiital degi§imle tayin edilen her m degeri icin n = 1, 2, 3,... ye tekabul eden sayilabilir sonsuzlukta bir k deger dizisi vardir. Buna binaen k run miinferit ozdegerlerinin hepsi birden iki kath sonsuz sayIlabilir bir dizi meydana getinnektedirler. Salmmun ozfrekanslarI, (11) e binaen
Wmn=Xmn

(via)

(20)

ile verilmlslerdir.

Bu frekanslara

tekablil eden salmimm normal modlari (21)

dir. SIDlr §artlan tahkik eden tek degerli bir yer degi~tirme igin en genel ~ozi.im
ufp, <:p, t)

L
00

00

LJIll(xDlnP a) cos (mfP

+ am) X
(22)

m=O n=l

X lAmn cos ((J)m"t)

+ BUIll sin (wlllnt)]

§eklindedir. Amn, Bmn katsayrlariyla t'Xm faz aglsl Boliim 3-4 de gosterilecegi iizere, u.(p, <p, 0) =F(p, tp) ve (au/at).=o=G(p, o) baslangiq §artlarlYla tayin edileceklerdir. Okuyucunun, azdegerlerin tayininde simr sartlarryla tek degerlilik arasmdaki farka haddinden fazla onem verebilecegi endiseslyle, fiziki problemdeki basit bir degi§ikligin bunlarm birini digerine tahvil edebile-

KlAsik Fizikteki Ozdeger Problemleri

11

cegine h1aret edelim. Mesela, a yaricaph

ve cpo<27t olmak lizere deki bir zan goz online tirmenin sifir olmasi m=l, 2,3, ... degerlerini

dairesel bir zar yerine p=a, q>=0 Cp=cpo kenarlariyla simrlanmis pasta dilimi §eklinalahm. Bu takdirde blitlin kenarlardaki yer degi§sarti aaimutal degi§im icin (14) gozlimtintin, almak ve v=m7t/cpo olmak iizere
til ( Cfl)

= sin (vcp)

§eklinde olmasirn zarfiri kilar. Radyal fonksiyonlar, ozfrekanslar, v.s. de buna uygun olarak degi§irler. Bdylece her iki v ve k ayrisim sabttleri bu haJ i~in simr sartlan tarafmdan tayin edilmis olurlar . Tekdegerlilik sartr bur ada aglk olarak i§e karrsmamaktadir. 2-3 MEKANtK BtB StSTEMtN KtJ«)VK TtTRE~tMLERt

Biraz daha farkh matematik ihtiva eden bir ozdeger problemine bir misal olmak iizere, N adet serbestlik derecesini haiz mekanik bir sistemin denge durumu civarmda yapbgl kligtik titresimleri goz online alacagia. Basitlik olsun diye kuvvetin bir potansiyelden ttiredigini ve kinetik enerjinin de basit bir diyagonal kuadratik form oldugunu kabul edecegiz. Buna gore, eger genellestirilmls koordinatlara q (i = 1, 2, 3, ... ) dersek kinetik enerji
1

(23)

olur; burada biitiin serbestlik derecelerine tekabtil eden etkin kiitlelerin bire esit olduklari kabul edilmis bulunmaktadir. (Farkh kiitleler veya T i~in diyagonal olmayan bir form hallerini ihtiva eden daha genel problemler H. Goldstein: «Classical Mechanics », Addison Wesley, Reading, Mass., 1960, Chapter 10 da veyahut da K. R. Symon: «Mechanics» 2. baski, Addison Wesley, Reading, Mass., 1960, sayfa: 477 ve sonrasmda bulunabilir.) Denge hali (btitim j ler icin q)=O hali) etrafrndaki i~in potansiyel enerji bir Taylor serisine acilabilir : ktigtik titresimler

v ~ v,+

L
i,j

kil qi ql

+....

(24)

12

Kuvantum Mekanig: Matematigine

Giri§

Bu (24) ifft.desinde denge durumunun tarifine binaen q ler cinsinden lineer terim bulunmamaktadIr. Sabit kij katsayilarr da (82V /aqi 8qj)o ile verilrni§ alan etkin yay sabitleri olup reel bir' simetrik matrisin elemanlarr alarak da telakki edilebilirler. (24) de sadece kuvadratik terimleri birakacak olursak hareketin Lagrange (veya Newton) denklemleri
N

ql+

Lkllrtl
j=l

(i

1,2, ... , N)

(25)

olurlar. Bu (25) He verilen N adet kupJe, ikinci mertebeden, adi diferansiyel denklemden miitesekkil denklem takmu, sistemin denge durumu CIvarmdaki [ (24) de daha yi.iksek terimleri ihmal etmis oldugumuzdan] ku~iik genlikli titresimlerini tasvir eder. Okuyucunun (25) ifadesindeki muhtasar notasyon dolayisiyle akhmn karisabilmesi halini goz ontmde tutarak bu denklem takmum aeik olarak da yazryorua:

(26)

(26) YI yazarken tek bir koordinat ihtiva eden terimleri bir araya toplamaya hususi olarak dikkat edilmis bulunmaktadir, Ozfrekansian ve bunlara tekabtil eden normal titresim modlarim tayin etmek icm, w sonradan tayin edilecek bir sabit olmak i.izere, bir w frekanSInI haiz titresimlerin mevcut olduklarmi kabul ediyoruz. Buna gore (25) denklemleri, q ler ile artIk titresimin genliklerini gostermek iizere,

L/ kll j

~ll 0,)2) ql =

(27)

§eklinde bir cebrik denklem sistemine miincer olur. Lineer cebrik denklemler teorisinden (27) homogen denkiemier takimmm, ancak bunlarm katsayrlarmin determinant! stfirsa, yani:
(28)

K1~si1t Fizikteki Ozdeger Problemleri

13

ise, bir ~ozlimli haiz oldugunu bilmekteyiz. (28) denklemine sekiiler veya karakieristik denklem am verilir. Bunun sol taraft CJ} cinsinden N-inci dereceden reel katsayih bir polinomdur. Buna blnaen (28) in de w2 icin N adet kdktl olacaktJr. Bunlar problemin ozdegerlerini teskil ederler. k!J= k]i ise koklerin hepsinin reel olduklanm gostermek kabildir. Problem: u~esit kirtle aym kuvvet katsayisim haiz dort yay vasitasiyle biribirlerine, a§agldaki sekilde gdsterilmekte oldugu gibi baghdirlar. Bayuna tltresimlerinin ozfrekanslarim ve her frekansa tekablil eden hareketin normal modunu bulunuz.

(28) in kokleri olan ozfrekanslara

bir a. indisi tekabiil ettirilebilir; (a.=l, 2, ... , N)

ve

b6ylece

(29)

yazabiliriz. Eger biribirine esit iki ozfrekans yoksa sisteme soysuzl asmanns (veya de jenere olrnamts] denir; buna mukabil (28) in <;ok katu kokleri varsa sistemin sogsuZLa$ml$ (veya de jenere olmu$) oldugundan ve soysuz modlara malikoldugundan bahsolunur. Basltlig! saglamak icin sistemin soysuzlasrms olmadigim farzediyoruz. Buna binaen her w" ozfrekansl icin (27) cebrik denklemler takimi q) lerin izafi degerleri einsinden bir !;oztimli haiz olur. Bunlari qj He gosterecegiz. Buradaki a. indisi bunlarm w IX dzdegerine tekabill ettiklerine delalet etmektedir. qJ a. genliklerinin takimi bir earpan yaklasikligiyla, w a. frekansh trtresimin normal modunu tamamen tasvir eder. Eger mekanik sistemdeki her koordinata (a aabit ve j = 1, 2, ... , N olmak ilzere) q] a ya esit bir yer degi§tirme verilmisse her q] (t) koordinab w a ozel frekansi ile titresim yapacaktIr. N normal modun lineer sliperpozisyonu dolayisiyla kiicilk titresimlerin en genel hareketi tasvir olunabilir. Buna binaen qj(i)
=

Lql~ [Aa; cos (rolX t)

IX

+ BIX sin

(Uh t)]

(30)

olur. Milnferit j indisi siirekli x degiskenine ve a indisi de n indisine tekabUI etmek iizere (30) ifadesi He (7) ifad€;~i arasmdaki benzerlige dikkat edelim. Bu tekabUliyet N -7 00 a gittigi zaman teferruath bir §ekilde ta-

14

Kuvantum

Mekanigi Matematigme

Giri~

kibedilebilir. Herbiri m ktitlesini haiz, sablt arahkh ve biribirlerine agir. hgi olmayan yaylarla baglanmis N adet noktadan mirtesekkil bir takrmm dikine titresimleri misali ve bunun titresen tele tekabiiliyeti teferruath olarak J. C. Slater ile N. H. Frank'm «Mechanics» (Me Graw Hill, New York 1947 isimli kitaplarmda 151. ve bunu t3.kibeden sayfalarda ve, H. C. Corben He P. Stehle'in «Classical Mechanics» (2. baski, Wiley, New York, 1960) isimli kitaplannda 124. ve 273. sayfalardan itibaren ineelenmi§tir. Goz online almis oldugumuz ozdeger ve normal mod problemi matris lisanmca da yazllabilir. Genellestirilmis koordinatlarm stlttmu tarafindan teskil olunan matrisi (ki buna bir siltun vektdr veya sadece bir vektdr de denir) Q ( t) ile gosteriyorua:
ql (t) q2 (t)
=

Q(t)

. •

(31)

q« (t)

Bundan sonra da elemanlarr kij kuvvet sabitlerine esit DIan reel, simetrik (kare) K matrisini tirif ediyoruz:

==

(kit)

kat
=

kl1 k12 ••• kiN )

kNt kN2 ••. kNN ,

· ·
•

k21l ••• k2N

(32)

BOylece (25) hareket denklemi, KQ ifadesiyle Q nun K ile soldan ~arpJlmasr demek olan matris earpmuyla teskil edilmis sutfm vektoru gaster· mek tizere,
(33)

matris denkleminin j·inci satm olur. w frekansh harmonik baghhk kabul edecek olursak (33) ifadesi
KQ=(JlQ

bir zamana

(34)

sekline girer. Burada w2, Q nun her elemamm earpan bir sayr vey§. w2 kere birim I matrisi olarak dilsllnlilebilir. WrL1 ozdegerleri ve Qa. ozvektorleri i~in (34) matris denklemini ~oz~ me problemi, cebrik teferruat bakimmdan, (25) ifadesinden hareketle

Klasik Fizikteki Ozdeger Problemleri

15

(29) ifadesine vasil oluncaya kadar yaprms olduklarmuzm trpatip ayrodir. Fakat matrislerin ve sutun vektorlerin kullamlmasr lineer bir vektdr uzayi kavramim ithal ettikten sonra (;ok daha iyi anlasilabilir bir hille gelir. Biz de buna binaen, her ne kadar Bdlilm 2-5 de problem tekrar adi ti~ boyutlu uzayda karsnmza cikacaksa da, bu ozdeger probleminin matrislerle daha iIeri mtinakasasnu Bdllim 5-9 a birakiyoruz. 6zf!'ekanslan veren (28) sekUler denkleminin elde edilmesini temin eden merhaleleri dikkatle takibetmi§ olan okuyucu pekala: «Ne gibi fiziki sartlar ozdegerlerin mevcfidiyetlerini zorunlu kildilar» diye sorabilir. Titre§en tel veya. zar iein bu, uzay srmr §artlarlnm bir neticesi olarak ortaya (;lkmaktadlr: her an i(;in biitiin simr tizerinde, smir sartlarim aneak, uzakhgm bir fonksiyonu olarak belirli baza dikine yer degi§tirmeler ger(;ekleyebilir. Her ne kadar girift bir mekanik sistemin, farkb genlikleri haiz olsa dahi nadiren biitiin kisimlarmm aym frekansi haiz olarak titresim yapabilmeleri hadsi olarak a§ikar gortiniiyorsa da durum, mekanik bir sistemin kti(;Uk titresimleri iein daha az v8.zIhbr. Filhakika, ilk bir tahminde, bunun miimkiin olamayaeagi soylenebilir.

$ekil: 2-3

Analizimiz, sadece belirli bazi miinferit Wcx. «(1=1,2, ... , N) frekansIan haric, sistemin keyfi bir frekansla sinus seklinde titresim yap amayacagirn gostermektedir_ Bu miinferit degerler alma keyfiyetinin fiziki men§ei bir esrmr sarti» na baglanabilir, Bunu vazih kilmak iein (26) denklem sistemini goz online alahm ve, N biiytik oldugu takdirde, verilmis her serbestlik derecesinin sadece kendi civanndaki birkaq koordinatla kuple oldugunu tasarlayahm. ~ekil: 2-3 de gosterildigi gibi yaylar vasrtasiyla biribirlerine bagh klitleli noktalar takirm boyle bir sistem olacaktir, ~u halde i ve j arasmda bllyiik nlimerik farklar bulundugu takdirde kjj yay sabitleri sifir olaeaklardir. Bu, (26) denkiemierinin ilk birkaqmda bulunan koordinatlarm son birkac denklemde ve son birkaq denkIemde bulunan koordinatlarm da, mUtekabilcn, ilk birkae denklemde bulunmayacagIna delalettir. Sistemin uclarmdan birindeki mevzi davramsi diger ucundaki mevzi davramsma bagh olmayacaktir, Bu, sonln mertebeden bir di-

16

Kuvantum Mekanigi. Matema.titine Girl~

feransiyel denklem tarafmdan tasvir olunan siirekli bir sistemin benze.. ridir (diferansiyel denklemlere bagh fark denklemlerini hatirlayrmz) , Eger §imdi ql He qN hakkinda vazedilmis olan bir nevi §art dli§linecek olursak [mesela, qt(t) =qN(t), veya ql=qN=O], bu takdirde (26) denklemlerinin biiUiniinii aym anda tahkik edebilmenin ancak belirli bazi lola frekanslanyla bunlara tekabiil eden s,« genlikleri i~in mlimklin olabilecegi 8.§ik§.rchr.:Sa§ka frekans veya genlikler icin bu denklemlerin biitlin takimini degil, sadece bir alt takimmi tahkik etmek miimkiin olabilir. [Eger. mesela, uelardan birinden i§e baslarsak bu takdirde diger uca a§agl yukarl vaSIl olabiliriz, fakat genel olarak son veya son birkac denklemi tahkik etmemiz mtimktin olmaz (yukaridaki miinferit yay hakkindaki mtinakasaya bakmiaj.] Biitiin kij ler sifrrdan farkh olsalar bile Dzdeger sartirun fiziki temeli aymdir, 2-4 EKSENLERtN DONMESt VE DtH. (ORTOGONAL) DoNV~t'MLER Eksenlerin donmesi fizikte 8.§ina bir problem olup sik sik, denklemleri basitlestrrmek veya muayyen bir simetriyi a§ikar kilmak i~in yapihr. Probleme basi kereler aktif ve pasif denilen iki gorU§ zaviyesinden bakilabilir. ~imdi bir diizlemde koordinatlar goz online alahm. P noktasi $ekil: 2-4 de gosterildigi gibi eksenler boyunca x
2
Xl

ve

X2

bilesenlerini

haiz x

-+

~-::.otCi

-----r--___"J----l'--

, -....t_

X1

---x'1

I;lekil: 2-4

koordinat vektoriiyle gosterilir. Eger eksenlerin bir a. a~lsl kadar donmelerini goz onnne ahrsak ya (§eklin sol tarafmda gosterildigi gibi) eksenler d3ndligU halde P noktasmm sabit kaldigim, veyahut da (seklin sag tarafmda gdaterildig! gibi) eksenlerin sabit kaldiklarim fakat x vektdrtiniin yeni bir x' durumuna dondUgiinii farzedebiliriz. Her iki halde de \isli.i ve X2' koordinatlari
-+ -+

Xl'

K1Asik Fizikteki Xl =Xl

r

Ozdeter

Problem1erl

11

COS a·- Xa srn

•

Xa = Xl Sin

a~

~+ casu Xa

a (35)

ile verilirler. (35) donme denklemleri matris denklemi §ekline _.. sokulabilirler. Bunu, aktif olarak dUgtinerek yani donme operasyonunun x koordinat vektarUnti yeni bir x' durumuna dondtirdUgti 3ekH: 2-4 iin sag'daki kismmm isti .. lWan cinsinden yapmamiz daha basit gori.inmektedir. 6imdi x
-+

= (:;)

geklinde bir sUtfin vektor matrisi ve bir de

R« = (c~sa
SlO

...- sin
a

cos a

a)

(36)

geklinde kare donme matrisi tarif ediyoruz.

Buna binien x -+ x' §eklindeki (35) donme donUgumti bir matris denk_... -+

lemi olarak x' -= RlZx §eklinde yaarlabilir, Eksenlerin bir diizlemdeki donti§leri eksenlerin tiQ (veys. daha fazla) boyuttaki gene! donii3lerinin ozel bir hilidir. Bu tUrIn uzakhklan degi§tirroeyen donme donti3iim1erine dik veys. ortogondl doniiliimler denir.
-+

(37)

x vekWrilnU x' ye donti§tUren ii~ boyutlu 3

-+

genel bir donme (38)

x{ ""'" atlxj L J-l veyi daha a~lk olarak

Xl' == all Xl

X,,' = a21 Xl
XS'

aal Xl

ala X3

+
+

all X8

a12x2
Qat Xa

+ a.x.
a83x.

(39) dogruItu kosiniis-

dik donu,umiiyle

tasvir olunur. Donii3iimiin katsayllan

18
~ ~

Kuvantum MekaniA:i Matematiline GiriJ

leridir. Eger x ve x' vektOrlerinin uzunluklan ayru kalacaklarsa saytlan muayyen bir garb ve daha aglk~8S1

0lj

kat ..

(40)
oarbru tahkik etmek zorundadirlar. 3iim am verilir. Problem: ( 40) ba~nbS1Dl ~lkga
~ ~

Buna binien de dtintllllme dik donti-

hesaplayarak

iapatlaynua,
di{

x' -+- x geklindeki ters donii3iim, dontigiim katsayilar;

XI

olmak Uzere (41)

= ,LPII
j

Xi

§eklinde yUlhr. (38) i (41) e vazedersek

buluruz. Dik bir doniigiimiin ve sonra bunun tersinin tatbikiyle x vektOrU ilk durumuna avdet etmek mecburiyetinde ola.cajlndan

-+

L ali'
J

(J

JIe = ~11e

(42)

olmasi Uizlmmr. (42) ile (40) m mukayesesi ters donii§iimiin ilk doni1§il ..

me (43)
bagmtllanyla bath oldugunu gostermektedir.

Dik donii§iimlerin cebri, matris notasyonu ile ifilde olunabilir. A diye reel bir kare matris tirif edelim:

(44)

KlAsik Fizikteki Ozdeter Problemleri

19

ve

ile x' de sutfin vektorler

olsunlar:

(45)
Buna binien (38) veyi (39) dik doni.igi.imleri

§ekline girer.

(41) ve (43) den, A ile (A-dalga

x'=Ax .......

(46) diye okuyunuz) A run

transpozesini [eger A= (41j) ise A= (aji) diye tirif olunur] gosterirsek, ters dBnti§i.im de x=Ax' yaaihr, (46) ile (47) den, I ile birim matrisi gdstermek siiretiyle ve ........ AA=I
........

(47)

(48)

matris denklemlerini ~IkartIr1Z. Bu ifideler (40) In matris geklindeki e§degerleridir. Bir A matrisinin (sag veyi. sol) tersi olan A-I AA.-I

=I

veya
iein ters matrisin transpoze matrise

Ue tirif olundugundan dik matrisler e§it oldugunu gormi.i3 bulunuyoruz: A-I

= A.

.......

(49)

Dik bir matrisin onemli bir ozelligi bunun determinantlmn degeridir. tki matrisin ~arplmmln determinantnun, herbirinin determinanbmn ~arpimlarma e§it oldugu kolayca gBsterilebilir. Buna gore, (48) den

IAIXIAI=l

.........

oldugu bulunur. Fakat bir determinantln degen, bunun satirlariyla tUnlan miibadele edildigi vakit degigmez. Buna binien IAI=±l

aU(50)

20

Kuvantum Mekaniiti Materoatiiine Giri$

olur. Eger fiziki problem ddnmeler ihtivi ediyorsa pozitif i§ireti secmek normildir. versiyon) yapbktan
2-5
-;;. Negatif i§a.retin seqilmesi (x -+ -x)

§eklinde bir tersinim (insonra bir donme yapmayi intaceder.

OLARAK

,.

EULER TEOREMt VE oZDEGER PROBLEMLEBt

ESAS EKSENLERE

OONtJ§tJMLER

HOUim2-4 de ozdeger problemlerinin bahsi gecmedi, Lilzumlu matematigi geli§tirdikten sonra artik bunu, matrislerin ozdegerleri problemine mtincer olan iki fiziki donme misilini incelemekle telifi edecegiz. Euler ieoremi, bir noktaSl sibit olan bir kat! cismin genel yer deiiItirmesinin muayyen bir eksen etrafrnda bir donme oldugunu ifi.de eder. Genel bir dik A doniigUmii isttlihiyle bu, 8.§ikar olarak, muayyen bir A i~in donii§lim, tarafmdan degi§ime marus birakilmayan ve bir R vektorii (vey! bir R sutfln vektoru) He belirlenmig belirli bir istiki.metin mevciid oldugunu ifide etmektedir. Buna binaen matria §ekliyle Euler teoremi AR=R (51)

olacak §ekHde bir R stitfm vektorilntin bulunabUecegini ifide etmektedir. (51) denklemi, B ile verilmis bir kare matrisi, X ile bir siitfm vektortl ve A ile de tayin edilecek bir si.biti g5stermek iizere, (52) geklinde ifide olunan matrislerin Dzdeger probleminin iizel bir (52) nin tahkik edilebildigi ),. degerlerine ozdegerler ve bunlara eden X vektdrlerine de ozvektorler adi verilir. (52) denklemi (34) ~ekli haiz olup ~oziim metodu da aymdir. Bununla Boliim 5~9 da ath bir §ek:ilde me~gUl olacagiz, hilidir. tekabiil ile aym teferru-

Burada Euler teoreminin, biitUn Dzdegerleri birim bUyiiklUgu hais olmak iizere, en az bir reel ozdegere malik dik bir matris olmak hasebiyle A run ozelliklerinden ~lkanldlglna i3lret etmek kifayet eder. (Bk. H. Goldstein, «Classical Mechanics», Addison-Wesley, Reading, Mass., 1950, sayfa: 118-123). Fizikte her ne kadar vektorler (mesela koordinatlar, momentler, kuvvetler, elektrik alanlan) anemliyse de dik donii§iimlerde bUttin biiyiikliikler (38) vektdr donii§iim kaidesine uygun olarak degi.§mezler. Bir adun

lOAsik Fizikteki Ozdeter Problemlert

2l

daha girift do~iim ozelliklerine sahip bundan sonraki fiziki biiyiikliikler tanstirlerdir (daha dogrusu ikinci mertebeden tansorler, ziri vektorler birinci mertebeden tansOrlerdir). Mesela atalet momenti tansOrii, basme ta.nsOrU, Maxwell gerilim tansarii v.s. gibi. Eger Tjj He ikinci mertebeden bir tansorii gosterirsek dik donii§iimlerin kaidesi
Til'
=

LL
It: 1

alii:

all

r..

(53)

§eklinde ifide olunur. Eger bir tansorun Tjj elemanlanyla bir T kare mat .. risi il13i olunursa, A dik matrisinin (44) tirifi ve matris ~arplml kaide .. lerine gore (53) ifidesi matris notasyonuyla
(54)

§ek1inde yazlhr. (54) don\i§iimiine benzerlik: donu,umii ve T' ile T mat .. rislerine de benzer matrisler denir. (Bunlar, farkh iki koordinat sisteinin .. de ifade edilmis ayru bir fizild Deane olabileceklerinden, fiziki nokta-i nazardan, muhakkak ki benzer §eylerdir). Atilet momenti tansorilntin esas eksenlere donii§iimii bir matris ozdeger problemi olarak ifade edilebilir. Birim matrisle kanstmlmamasr i~in atilet momenti tansdrunti adet oldugu iizere I ile degil de T ile gosterecegiz. Problem, T1j ler verildiginde donii§mii§ Tjj' tansorii diyagonal olacak §ekilde bir eksenler doni.i§iimUveyi dik bir A doniigUmU bulmak ve kezii T' niin diyagonll elemanlanm tiyin etmektir. Once (53) den hareket ederek problemi a~lk olarak- miinaka§a edelim. T1{ nin diyagonru elemanlari (i=l, 2,3 olmak iizere) }..j olsunlar. Bu .. na binien bazi }..j ler i~in Ai 5u
=~

L
I

an:: ail

T kl

(55)

olseak gek:ilde €l.fj elemanlarim arayahm. Bunu cebrik lineer bir denklem takunma donii3tiirmek i~in her iki tarafi a'jm ile ~arplp i Uzerinden top .. lam yapahm. Bundan sonra (40) diklik baglnblarmln tatbiki bizi

22

Kuvantum

Mekanigi Matematigine

Gfrf§

veyi, yeniden diizenleyerek

I(Tm1 I

AI ami) all' = 0

(56)

ba~nblanna vaSIl eder. (56) yl yazarken A ile nm matris elemanlan arasmdaki (43) bagmtIsIDl kullandik. j nin her degeri i~in (m=l, 2, 3 01mak iizere) aym anda U~ denklem vardir, (56) denklemi (27) veya (34) lineer denklem sistemlerinin §eklinde olup 04{ elemanlarmdaki ikinei indis DIan; de )..j Qzdegerinden kinayedir. Sektiler

(57)
denklemi 0,,1, A.2, )...3) Qzdegerlerini verir ve her bir ozdeger iQin de buna tekabtil eden Qzvektortin bilesenleri olarak tayin olunan bir a,{ elemanlarmdan mtitesekkll sUtfin vardrr, Boylece dik A matrisinin siittlnlannln problemin ozvektOrleri veyi bunlarla orantrh ifideler olduklarmi gormekteyiz. P roblem: EJ He Ug koordinat ekseni boyunca birim vekWrleri gostererek (56) DIn ozvektorleri vektOr notasyonu ile -+
Rl = all' fl

-+

+ all + oal-+
4-

82

8a

§eklinde yazIlabilirler. Bu vektorlerin atalet mometi

fiziki anlamlari nedir? Soysualasma yoksa bu ii'l Rj vektorii hakkmda ne sOylenebilir? Esas eksenlere irea problemi matris notasyonuyla 'lok kisa olarak ifade edilebilir. I ile birim matrisi gostermek stlretiyle T' = A.I vazedclim. Buna gore (54) den
.........

-+

problemindeki

ATA=)..I

(58)

olur. Yani problem, T yi diyagonallestiren bir benzerlik donii§Umiinii bulma problemi haline gelmektedir. Her iki tarafr da soldan Aile 'larparsak (48) i de goz ontinde tutarak
TA=}"A

(59)

elde ederiz. (59) un matris elemanlarmi ayri ayn alarak (56) daki u'l denkiemlik ug sistemi buluruz ve boylece de gene standart cebrik probleme donmu§ oluruz.

DiK FONKSiYONLAR VE
SERivE ACILIMLAR
Titre§len tel problemini incelerken titresimln genligini, herbiri ile uzay ve zaman koordinatlarr arasmda verilmis bir fonksiyonel bagmt: bulunan terimlerin lineer bir toplarm olarak goz online almak zorunda kalnusuk. t§te bu, bir veya daha fazla degi§kenli keyfi bir fonsiyonu bilinen fonksiyonlar cinsinden bir seri He temsil etme problemine ozel bir misal teskil etmektedir. Tel i~in (2-7) genligi, tesbit edilmis bir zaman iqin (mesela t= 0 i~in) btrttin seriye acihmlarm en a§inaSl olan bir Fourier seridir. Her seyden once kisaca Fourier serisine acihmi hatirlatacagia. Bundan sonra da misalleriyle, eok daha genel bir problem olan, soniu ve sonsuz arahklarda keyfi bir dik fonksiyoniar dizisi cinsinden bir seriye acma problemine donecegiz. Son olarak da muhtelif dik polinom dizilerinin ortaya ~lkl§larlnl ve bunlarrn acihm fonksiyonlan olarak kullamslarim inee.. leyecegiz.

3-1 FOURtER SERtLERt Fourier serilerinin stand art prohlemi keyfi (kisim kisim stirekLi) bir j(x) fonkisyonunu soniu bir arahkta, mesela -1tLXL +1t araligmda, sinils ve kosinUslerin bir serisi olarak temsil etmektir: !(x)

= ~ ao + L(am cos mx
m=l

00

+ i: sin mx).

(1)

Buradaki am ve bm katsayilari, dikIik ba.WntIlanna yani

genel olarak, sinus ve kosintislerin

basi

24
11

Kuvantum Mekanigi Matemat1~ine Girl§;

J sin (mx) sin (m' x) dx =

-n

n~m.'

J cos (mx) cos (m' x) dx

11

113•• '(1 +~1II.0)

(2)

-n

f sin (mx) cos (m' x) dx = 0

:r

-n

sekllndeki bagmtrlara uyduklarma dikkat etmekle tayin edilirler. (1) in her iki yamm da sin ( mx) veya cos ( mx) He ~arplp (- TC, TC) arahgmda integre ettikten sonra (2) nin de yardrmiyla bu katsayilarm

am

!.r
!f

I(x} cos mx dx (3) I(x) sin mx dx

-:11

:r

b.

-n

olduklan

bulunur. icabeden oldukca a.~ikar birkac nokta vardJI: bir tek-fonksiyonsa

[t( -x) = -f(x)], [f( -x}

Hatirlanmasi

1. Eger j(x) terimler vardir.

sadece sinUslti. sadece kosiniis-

2. Eger f(x} bir ~ift~fonksiyonsa li.i terimler vardrr, 3.

= +f(x)],

Eger f(x) fonksiyonu x=a da soniu bir stireksizligi haizse, E pozitif bir kemmiyet ve f(:a+) =lim f(x=a+E) olmak ilzere (1) Fourier

,-0

serisi x=a da

[f(a+)

+f(a-)]

degerin! haizdir.

Akh biraz karistrran bir nokta (1) serisini (-1t, rt) arahginda kullanacak yerde yari (0,1t) arahgmda kullanmaktir. Mesela. bir f(x) fonksiyonunu (0, TC) arahginda ve katsayilarr

Dik Fonksiyonlar
n

ve Seriye AQIhmlar

25

s;
ile verilen bir

=;

j/(x) o

sin mx dx

(4)

j(x)

Lb
00

sin mx

(5)

m=l

serisine aemak kibildir. Bu a~IIm11a (1), esismda, ( -1t, rc) arahgmda seriye acilan fonksiyonun

eger genisletilmis

x>o
x<O

i~in i~in

g(x) =f(x)

g(x)

= -f( -x)

oldugu kabulUnii yapacak olursak, aymdirlar. Buna binaen 9 (x), aeihmi sadece sintislti terimler ihtiva eden tek bir fonksiyon olur. (3) deki integralde t(x) yerine g(x) yerlestirerek b., katsayilarr kolayhkla (4) sekline donii3tilrUlebilir. 3ekil: 3-1 tipik bir durumu gostermektedir. Yan (0,1t) arahgmda f(x) ve g(x) fonksiyonlarr esit, fakat (-1t, 0) arahgmda farklidrrlar. f(x) in (O,7t) deki Fourier sinus acilimr g(x) in (-1t, 1':) deki Fourier aeihmmm aymdir, f(x) in batun (-1t, rr) arahgmdaki Fourier acihmimn genel olarak oldukca farkh olacagma da dikkat ediniz.
I

'Jl',/"
1
I

.....

-'J(

..... _

I' ;'
I

1"

/___,_~

1\ 1\

I 1 1

"

I I

~ekil: 3·1

SuaI: (0, 1t) arahgmda sadece kosintislU terimlerden mlirekkep bir aeihm yapabilir miyiz ? Eger yapabilirsek bunun (-1t, 1C) arahgm .. daki (1) genel Fourier acihrmyla bagmtrsi nedir ?

26

Kuvantum Mekanigi Matematigine

Giri~

Problem I: j(x) =nx-xl fonksiyonunu (0, n) arahgmda bir SInus ve bir kosinils serisine aeimz. Bu acihmlardan hangisi daha gabuk yakinsaklasmaktadu-? Nigin? Problem 2: j(x) =sin2 x fonksiyonunu (0, n) araligmda bir sinUs ve bir kosinUs serisine acmiz, Bu acilimlardan hangisi daha gabuk yakinsaklasmaktadir ? Problem 1 de yakmsakligm gabuklugu hakkmda ileri silrmlls oldugunuz sebepler buraya da tatbik olunabilir mi? aralig; ancak ozel bir secimdir. Eger (-IQ, cecek olursak buna uygun Fourier aeihmi
(-7t,7t)
a)

arahgmi se-

f(x)

1 ""200

~ .a + L..J. [ am cos (mJtx) + b sin (mJtx)] ----;m

(6)

m=l

§eklinde olup bunun katsayilan da

1 ~:
dir.

I= !f !(X) 1
a

cos
sin

mTtx a
mltx

dx

(7)

Titresen telin baslangrc deger problemi bir Fourier serisi problemidir. t=O daki baslangic sartlarmdan ve gozUmden [Bk. Bolum 2, Denk. (7)], baslangietaki F'(«) yer degi§tirmesi ve G(x) hizt igin (0, a) arabglnda Fourier acihmlari olarak
F(x)
~ . nJtx L..J.An sin a
00
00

n=l

x G()

}2

nnvBn a

. sin

nJtx a

n=l

buluruz. Bunlara yan arahktaki (4,5) tipinde sinus acihmlari gozuyle bakilabilir. An ve B, katsayilari da a§ikar olarak

Dik Fonksiyonlar ve Seriye A1;lhmlar

27

AQ = -2 a

f
o

F(x)
a

SID -

n1tx

dx

B, = - 2 dir.

nit 'v

f
o

n1C-t G(x) sln-dx

3-2 DtK FONKStYONLARA ACIUM Bir Fourier serisi keyfi bir fonksiyonun bilinen dik fonksiyonlann bir serisine acihmma ozel bir misal teskil eder. Biz simdi bu tlirlti aC}lhmlarm genel ozelliklerini incelemegi ve faydab bir notasyonu geli§tirmegi arzu etmekteyiz.

Tirifler
1. (a,b) arallgmda

actltm : Reel x degi§keni a<x<b

arahgmda degibi iki

gerler alabilir. 2. if carptm s (a,b) araliginda tarif edilmis f(x) ve g(x) fonksiyon verildiginde, (f,g) He gosterilen f ve 9 nin ig garplml

(/J g) =

f
a

f*(x) g{x) dx

(8)

olup yildiz i§areti burada kompleks e§lenigi almaya delalet etmektedir. Siramn onemine ve (f,g) = (g,f) lie olduguna dikkat ediniz. 3. Diklik: Ian soylenir. Eger (j,g) =0 ise f(x) ile g(x) in biribirlerine dik olduk-

4. Normalizasyon: j(x) gibi bir fonksiyonun N normu f nin kendisiyle ig garplmmln degeri olarak tarif edilmlstir:

N = (/J f)

= I I(x)
a

)2 dx

(9)

28

Kuvantum Mekanigi Matemati~ine Giri§

Eger N normu sonlu ise f{x) fonksiyonuna kare integrali altnabilir denir. Eger bir fonksiyonun normu bire esitse buna (a,b) arahgmda normalize edilmi#ir denir. A§ikar olarak, N;z!:O olmak Ilzere, kare integrali ahnabilen her fonksiyonu uygun sonlu bir sabitle ~arpmak stiretiyle normalize etmek mfunkiindiir. 5. OrtonoTmal takum : (a,b) arahgmda tarif edilmis sonlu veya sayllabilir sonsuz sayrda bir cpd z}, cpz(x), q>3 (x),. .. fonksiyon takirm verildiginde eger bUtiin (i,j) deger ~iftleri i~in

«({JI.
bapnWan carl ise ad! verilir.

((JI)

==

f
a

'PI*(X) <J'I(X) dx

fill

(10)

<()J

(x)

fonksiyon takimma ortonormal fonksiyon takimi

~imdi (a, b) arahgmda ortonormal bir I'pJ (x) takimi verildigini farzedelim. Kare integrali ahnabilen keyfi bir j(x) fonksiyonunu bu aralikta q>J (x) ler cinsinden bir seriye acilimla ternsil etmek istiyoruz. once serinin soniu (n) adet terimi oldugunu farzedelirn. Buna gore

f{x) +---+

L
n

alert' x)

(11)

j=1

tekabUliyetiyle ilgileniyoruz dernektir. Bu takdirde ortaya su mesele ~lkar: aJ katsayilarmm ne tarzda bir seeimi f(x) fonksiyonunun «en iyi» bir sekilde temsil edilmesini saglayacakhr? «En iyi» tabirinin anlarm a§ikii.r olarak bu secime tesir edecektir. «En iyi» tarzda temsil tabirinin standart anlarm Mn He gosterilen

Mil
orialama

f
a

I(x) -

L
n

a(PI(X)

dx

(12)

j=l

nu olarak kabul edilecektir. Hali hazirda (1=1,2, ..., n olmak i.izere) aJ ve aJ * cinsinden 2n adet parametre vardir,

kuoadraiik: hatiiYI minimum kilan temsildir. (12) de Mn. (j=1,2, ..., n olmak iizere) n adet aJ kompleks parametresinin fonksiyo-

Dik Fonksiyonlar

ve Senye A!;lhmlar

29

olarak M, yi minimum kilmak i§i lin nin aj ve .aj* lere gore kismi tiirevlerini ahp bunlari sifrra esit kilmakla icra edilir. Eger (12) i~ ~arplm notasyonuyla yazrhrsa
aj ve .aj* lerin fonksiyonu

MD

u.f)

L
n

[(I, <:PI) OJ

+ (Cfl,

f)

al*]

+ L L(<r
n

i,

crl) ai*ul

(13)

j=l

j=l

j=l

olur. (10) ortonormallik

sartiyla ~ift toplam tek bir toplama miincer olur:

Mn

C/. f)
(1)

L
n j=l

[(I, <PI) at

+ (<pt. f)

al* -

01*01]

(14)

Buna gore ekstremum

da, katsayilar

al = (erl, I)

==

f
a

fpJ*(x} I(x) dx

(15)

seklinde secilirlerse vuku bulur. (15) denklemi ortonormal bir acihmdaki katsayilar icin standart ifadedir. cPj fonksiyonlan eger nonnalize edilmemislerse
/

(16) almak lazlmdlr. (15) ifadesi seklinde bir secim yapihrsa ta. karesi Mn
=

M, ortalama ha-

(I,

f) -

L
n

I al III

(17)

j=l

olur. Tarifi mfrclbince M, negatif olmadigmdan sizligini verir:

(17) bagmtisr Bessel

esit-

L
n j=l
(1)

UI

12 ~ (/,

I) ==

fI
b
a

I(x) 12 dx

(18)

---------------Bu ekstremumun hakikaten

bir minimum oldugunu nasil biliyoruz?

30
CPj(X)

Kuvantum

Mekanigi Matematigine

Giril}

fonksiyon takimi sonsuzsa bu takdirde (11) deki (n) sayiauu gitgide bUyUlterek f(x) fonksiyonunun seri hallnde gitgide daha iyi bir gosterilisini elde edecegimizi iimidedebiliriz. Bu hadsi timid ortonormal fonksiyon takimmm tam olmasi halinde dogrudur, Tamlzk, bUtiin n>no degerleri i~in M, ortalama kuvadratik hata keyfi olarak se~ilmi§:herhangi pozitif kii~iik bir sayidan daha kii~i.ik kilmabilecek sekilde sonlu bir no tamsayismin mevcut olmasi sartiyla tarif edilmektedir. Bu takdirde
I(x)

L
00

a!'~l(x)

(19)

j=l

seri gosterili§:i (15) katsayilarrm haiz olarak (c.b) arahgmda ortalama olarak f(x) e gider. (19) e§itligi, sag yandaki serinin (e.b) arahgmda alagl yukarz her yerde f(x) e esit oldugunu ifade ederek tefsir edilmelidir. Ortonormal bir fonksiyon takimmm tam oldugunu ispatlama problemi genel olarak basit deglldir. Bazan, Fourier serilerinin sintis ve kosintis acihmlari i~in veya Legendre polinomlari gibi ortonormal polinomlar i~in oldugu gibi, tamhk, bir Laurent acihmmdaki zn kuvvetlerinin tamligIDIDbir neticesi olarak tefsir olunabilir. ozfonksiyonlarm ortonormal takimlarmm tam olduklarim gostermek de kabildir (Courant and Hilbert, s, 368; Margenau and Murphy, s. 277; Morse and Feshbach, s. 738). Fi .. ziki uygulamalarda karsnmza ~lkacak olan fonksiyon takimlarmm tamhklarmm garanti edilmis oldugunu faraedecegia. Problem: (a) eirnx fonksiyonlarmm, m= ( ... -2, -1, 0, 1, 2, ... ) olmak iizere, (0,2 'it) arahginda bir cpm(X) ortonormal fonksiyon takimi in§a etmek icin kullamlabileceklerini gosterinis. (b) am aeihm katsayilarim aeik olarak tayln edip bunlarla (1) ve (3) Fourier serileri arasmda mlinasebet tesis ediniz.
"'J

3-3 DtRAC'm DELTA FONKSiYONU VE KAPANI~ BA()INTISI Matematik fizikte biiyiik onemi haiz ozel bir «fonksiyon» da Dirac'm o (x - a.) delta «fonksiyon» 'udur. Bu ifadede fonksiyon kelimesi timak i~ine almmis bulunmaktadir, ~linkU Dirac'm delta fonksiyonu matematik an.. lamda hi~ de iyi davramsh bir fonksiyon degildir. BU §u ozelliklerle tarif olunmaktadrr:
J

DUt. Fonksiyonlar

ve Seriye AgIlImlar

31

(1) x+a

icin

(\(x-a)

0
c

(2) a eger ib, c) arahgr

icinde ise:

!3(x-a)dx
b

1 (20)

a eger (h, c) arahg.

ieinde degilse :

f
b

a(x - a) dx

(Eger a goz online ahnan (b,c) arahgmm

u~ noktalanndan

biriyse, bu

takdirde integral

2"

ye esit olmak tizere tarif olunur.) Dirac fonksiyonu,

a§ikar olarak, kendisiyle x ler ekseni arasindaki alan sablt kalacak §ekil.. de gitgide daha yUksek fakat gitgide daha dar olan sivri tepeLi bir egrinin limit sekli olarak tarif edilebilir. Meseia bir Gauss egrisi kullamlabilir, Buna gore
h(x -

a)

lim

IH-O EV n

.1,_ e-("-o.)2/e3
su 5zellikleri kolayhkla

olacaktir. Delta fonksiyonunu tesis edilirler:

ihtiva eden integrallerin

f(x}, x=a civannda tarif edilmis keyfi bir fonksiyon olsun. tntegras .. yon arahw, da x = a YI ihtiva etsin.
(1)

I(x) ~(x - a) dx

I(a}
Xi

(21)
nok ..

(2) Eger Sn(x-a)

ite Sex-a)

run n-inci tiirevini gdsterirsek,

talari da y(x) =0 In integrasyon

arahgt icindeki reel kokleri olmak iizere

= (-

f f
dir. (23) denklemi

I(x) ~n(x - a) dx I(x) S[y(x)] dx

=

l)n fln) (a)

(22) (23)

L I :~':ii)I
i

32

Kuvantum Mekanigi. Matematigi.ne Giru,

(24)

ifadesine e§deger olup 0 (y) dy = 0 (e) dx bagmtiamdan

-+

eide edilmektedir.

Delta fonksiyonu birden fazla boyutta da tarif olunabilir. Mesela ti!; boyutta eger mevkiler bilesenleri olunuyorlarsa, buna blnaen
Xl, X2, %3

olan x vektorleri

ile tasvir

(25) olur. (20) , (21), (22) ve (23) integralleri de arbk a!;likar bir §ekUde iig boyutlu oluriar. boyutta bazan dik koordinatlardan baske (~1' ~2' ~) koordinatIanni kullanmak uygun olur. Buna binaen (25) delta fonksiyonu da
t)~

kaidesine uygun olarak ddniistiirillmelidir. J (Xi , ~i) ile koordinat doniigumilnlin jakobyenini gosterirsek bu

demektir. Mesela kiiresel koordinatlarda

fl(;- -;) =
-;

fl(r -

r'} h(eDs

0 - cos e') t\(<p -

q>;)

(27)

buluruz. Simdi gene ortonormal acihmlarm miinakasasma ddnelim, desini (15) katsayilarmr aeikqa ortaya koyarak yazahm:
I(x)
= L(ClJJ,

(19) ifa-

I) <Pt(X)

veyi

Dik Fonksiyonlar ve Serlye A~lhmlar

33
dx'; (28)

fIx)

f 1L
b
a

<pf(X)<pf*(l)

l fIx')

(28) i yazarken toplam ve integral i§laretlerini mtlbadele etmis bnlunuyo .. ruz. Eger (28) ifadesi keyfi bir f(x) fonksiyonu i~in carl olacaksa integral altinda btiyiik parantezler ieindeki ifadenin acaip bir ozelligi haiz olmasi lazlmdlr. Bu oyle olmahdir ki f(x') He f,;arplhp da (a < x' < b) arahgl uzerinden integre edildi miydi, j nin x deki degeri elde edilmis olsun. (28) in (21) He mukayesesi parantez icindeki if'adenin bir delta fonksiyonu olmasr Hizim geldigini gostermektedir ;

L
j

'Pj(X)(JJ1*(X')

=&Cx ~ x')

(29)

Bu bagmtiya fonksiyonlarm
ancak

kaparus 'Vega tamlrk bagmtzsl am verilir ve bu ortonormal herhangi bir tam takimi icln caridir. (29) un, x ve x' nun
(a, b)

ve ancak Cj)j(x) fonksiyon takimmm dik oldugu bulunmalari halinde carl olacagma dikkat ediniz.

arahgmda

Kapams bagmtisina bazan acihm teoremi er vektor uzaylarr bahsi i~in daha uygundur 'I'eoremi» ismi su teoremden ileri gelmektedir: He 9 keyfi fonksiyonlar bunlara binaen

de denirse de bu isim line(Bk. Bdliim 5-3). «A~lhm takimi me,

ve Cflj ler de bir tam fonksiyon

(/, g)
dir.

LU,
i

crt) ('PI, g)

(30)

Bu teorem ic; carpurun tarifi ve (29) tarnhk bagmtisi gmbsl vasltaslyla kolayca ispatlamr, Bu, ozel bir anlamda

veya

(19) ba-

Ltfljtflt* = 1
i

(31)

yaaabilecegimize delalet eder. (31) ifadesinin tefsiri, (30) un sol tarafindaki iQ ~arplmda t He 9 arasma 1 in sikistmlabilecegi sekllndedir, BUlla gore (31) den faydalanarak (j, g) iQ Qarplmlm (30) un yanmdaki topla-

34

Kuvantum

Mekarugi Matematijtine

Gi~

ma ~evirebiliriz. Kuvantum teorisinde (31) bagmtisrm kullanarak (30) baglnbsllll elde etmeye «tam bir hal taknrunm araya sikrstmlmasi» adi verilir. Bu, pratikte (cpj' g) veya (cpjl f) i~ ~arplmlarl (f, g) carpnmndan daha kolaylikla hesaplanabildikleri zaman eok faydahdir. 3-4 (0,1) ARALIQINDA

OLARAK BESSEL

ORTONORMAL FONKStYONLARI

BtR FONKStYON

TAKIMI

Ortonormal aeihmlara basit olmayan miisahhas bir misal olarak (0,1) arahgmda Bessel fonksiyonlarim goz dnilne ahyoruz. Bdliim: 2~2 de fiziki
bir problemi 90zerken ortaya Bessel fonksiyonlari cinsinden bir seriye aeihmm C;lkbglnl bulmustuk, Buna binaen Bessel fonksiyonlarmm sonlu bir arahkta ortonormal bir takim teskil edeceklerini bekliyoruz. Dairesel bir zarm 1.L(p, <p, t) yer degi§tirmeleri iein seri seklindeki c;ozUm [Bollnn 2, denk. (22)], biri m ye gore (mr_p) nin siniis ve kosiniisleri, dig-eri ise n ye gore ve parametre olarak alman Jm (x) in kokleri iizerinden olmak iizere bir c;ifte toplam ihtiva etmektedir. 30. sayfadaki problemi goz dniinde tutarak tek bir z degi§kenini haiz ve m tesbit edilmis olmak ve 11.=1,2,3, ... degerlerini almak lizere

(32)
fonksiyon takimimn, m nin ayri ayri her m = 0, 1, 2,... seklindeki degerl igin (0 < Z < 1) araligmda dik bir fonksiyon takimi teskil edecegini beklemekteyiz. Hangi anlamda Bessel fonksiyonlarimn hakikaten dik olduklarim gO:-3termek icin Bessel fonksiyonlarr tarafrndan tahkik olunan diferansiyel denklem He snur sartlarma bakmak lazimdtr. Bunun icin btitiin lfrzumlu sonuclar Ek A da bulunmaktadir. Ek A run (16) numarah denkleminde v = l-t. Z =; = J vazedelim. Buna gore

(p2 - q2)

z
Z'

J~t(pz')

],t(qz')

d z'
=

z [q J,,(pz)

In'(qz)

- pJ~t'(pz)

J!t(qz)]
J~(x)

(33)

belirsiz integralini elde ederiz. Eger p ve q parametreleri P=Xp.n ve q=X,m' kokleri olacak sekilde secilmislerse z=l de yam sifrr olacaktir, Az bir gticltikle !J.> -1 icin (33) lin sag da da sinr oldugu gosterilebilir. Buna binaen diklik bagmtisi

=0 In (33) lin sag yammn z=O olan

Dik Fonksiyonlar

ve Seriye Agtlunlar

35
(34)

(rl'. - XI",.')

f
o

zJI'(XI'Dz)JI'(XI'.'z) dz -- 0

ifidesi tesis edilmis olur. Bu ise n'r!'n olmak §arbyla (35) fonksiyonlarmm (0,1) araligmda dik olduklarim gosterir, [Bazan bu baska tUrlii ifide edilir: ya Bessel fonksiyonlanmn (0,1) arahiJ.nda bir z aglrlzk kalsagzslnl haiz olarak dik olduklarr vey6.hut da J", (X,'DZI/2) fonk .. siyonlarmm (0,1) arahgmda dik olduklarmdan bahsolunur.] ic.;in(34) denklemi, integralin degerinden miistakil olarak (n2/,_ -xI".,) nin SIfll" olmasiyla tahkik olunmus olur. (35) fonksiyonlarlrun normunun degerini bulmak i~in Ek A nm (18) numarah baiJ,n1:J.sJ.nl kullanahm. Buna gore n' =n

olur.

o
q>J

1 ZJ21' (XI'DZ)dz =
~ 2"+1(XI'O)

(36)

Bdliim: 2-2 nin notasyonu muvacehesinde siyonlan, n=l, 2, 3,... ve sibit bir lJ.>1 i~in

ortonormil

Bessel fonk-

(37) §eklindedirler. (..L nUn herhangi bir degeri i~in bu normalize edilmis Bessel fonksiyonlarl (15) ile verilmis katsayllan haiz olarak (19) a.c.;lhmtnda aeihm fonksiyonlan olarak kullamlabilirler. (37) ile verilmis olan normalize edilmis fonksiyonlar c.;okkere ~lk olarak kullamlmaslar, Keyfi bir f(z) fonksiyonu i~in (0,1) arahgmdaki seriye a~Ihm daha ziyide fez) =-

L
co

AI'. JI'(xp. 2:)

(38)

n=l

36

Kuvantum Meka.niAi Materna-tiline Glrif

Af'D

geklinde yasihr. (15) ve (37) ye dayanarak

1

katsayllannm

Af'fl =

Jol f'+1 ~ X!-'fl) /Z/(Z)

o

]",(X!-'flZ) dz

(39)

ile verildigini gOstermek kolaydIr. serisi diye tamnmaktadir. Problem: (a)

(38) ve (39) !jekillen

Fourier - Bessel

x' f'D lerin J'f' (e) =0 In koklen Olm8S1 hilinde vzJf' (X'",a z) fonksiyonlanmn (0,1) arahtJ,nda dik olduklanm gasteriniz. (b) Bu dik fonksiyonlarm normunu bulup (38) ve (39) a egdeger olan tidil edilmi§ Fourier-Bessel serisini ~kga. yazInlZ. (c) (38) ve (39) la belirlenen seriye nisbetle, goz oniine alman sari balommdan, ~ok daha gabuk yakmsaklasan ~bmlan haiz olacak olan f(z) fonksiyonunun tiplerini miinakasa ediniz.

TIplu. BOliim: 3-1 in sonunda, titresen telin ilk deger problemini gozmek igin Fourier agllllmmn kullanilmasi gibi (38) Fourier-Bessel ~llunl da titre§eD zarm ilk deger problemini gozmek igin kullarulabilir. Problem: (0,1) arahgmda

oldugunu Ispatlayimz, Niimerik fIrdan farkh ilk fig katsayunmn 3-5

cetvellerden faydalanarak degerlerini bulunuz.

bunun

SI-

SCHMIDT D!KLE§TtRME METODU

Bundan oDceki bOliimlerde CPJ ik fonksiyonlarmm verilmi3 olduklari d farzedil.mi§ti. ESaBlnda, bir fonksiyon takimim a~llnn fonksiyonlan olarak kullanmak i~in bunlarm sldece lineer baiJ,mslz olmalari lizundtr. Fakat eger bu fonksiyon takimi hakikatte ortononnll ise bu gok uygun ve zarif olur. Buna binlen biz de' 3imdi §U problemle ilgilenmekteyiz: a. = 1, 2,... , n olmak iizere (a, b) arabgmda karesi integre edilebilen lineer miistakil (.) n adet flX( x) fonksiyonundan miite§ekkil bir takrm verildi(..) Lineer mfistaJdllik, 0«=0 oldutu a.,ikAr hili hari9. bUtUn :x ler
derpl§; eder.

i9in cArl

LeJ .(x)

feklinde hiQbir balmt1S1run mevciid olmamaSlW

«=1

Dik Fonksiyonlar

ve Seriye A911unlar

37
... , n) takmum nasil

ginde acaba bunlardan inga edebiliriz?

ortonormil

bir «>j(x)

(;=1,2,

Lineer b&gtIDSlZ fonksiyonlar takrmmdan hareketle ortonormi.l bir fonksiYOD takrmmm sistematik ing8.mR Schmidt diklesiirme ameligesi ad. verilir. Eger B51tim: 3-2 deki i~ ~arp.m notasyonunu kullanacak olUl'88k bu ameliye pek 0 kadar girift degildir. fa.(x) takImt muayyen bir tarzda. SIraI8.l1llU.§ olsun. tlk Q)I (e) ortonorm8.J. fonksiyonunu keyfi olarak ft (x) ile orantrh olarak se~iyoruz. Buna g6re fl(x) in normunu Nl= (fh f,) ile gosterecek olursak i.§iklr olarak (40) olacakbr. tkinci ortonorm8.J. fonksiyon f2(x) ile Q)l(X) lineer kombinezonunu alarak in§& edilir. Buna gore in, cpt(x) e dik olan

almamis ve

412

kataaytsim

(cp"

CJ)2) =0

olacak gekilde, yani

veyahut

(41) fonksiyon da (42)

olarak seqmemis lwmdtr.

Buna binaen ikinci ortonormal

olur. Buradaki Nz de kO§eli parantez

i~indeki fonksiyonun

normudur,

yini

O~iincii ortonormal fonksiyon f3, CPI ve «>2 nin lineer kombinezonu CPI
gekilde inga edilir. Genel olarak, k-mcr ortonormAI fonksiyon fk ile ; 1, 2, ... , k - t olmak iizere bUtiin <pj lerin bUtiin evvelki q>J lere dik olacak §ekildeki lineer kombinezonudur. Netice olarak
He tp2 ye dik olacak

k-l

CPk(X)

v~J/k(X) -

L(CPI.
j=l

1.)CPI(x)1

(43)

38
olup buradaki

Kuvantum

Mekanigi Matemat1lfne

Girl§;

normalizasyon

katsayun
Ie-I

da

Nil = (/11,/'&)

-L I
}=1

(<Ph/.) II

(44)

He verilmistir, (43) ve (44) vasltaSlyla elde edilmis olan <pdx} fonksiyonlarmm taknm ortonorm8.l bir fonksiyon takmudir, fa.(x} takimmm airalanma tarsi ve nonnalizasyon sabitlerinin faz katsayilarr keyfi olduklanndan bu takim yegAne mUmkUn takim degildir. 8-6 LEGENDRE POLtNOMLABI

Schmidt diklestirme aroeliyesinin en basit ve en meshur misaIini (-1,1) arahgmda x in negatif olmayan tam iislerinden miitesekkil lineer baiImslZ fonksiyonlann takimi arzeder. Uygunlugu saglamak i~in a vey! ; Ustunden toplami a=O ve ;=0 dan baglatiyorus. Buna gore f(x} fonksiyonlan /a.(x) -= xa. olurlar. 11k ortonormal fonksiyon (a i§ikir

= 0, 1,2, ...)
olarak

(45)

(46)

dir. lkincisi,

a =-

f xCf'o(x)dx
-1

0 olmak iizere

yazJlabilir. Buna binaen ikinci ortonormal

fonksiyon (47)

§eklindedir. U~iinciisU, onceden

Dik Fonksiyonlar

ve Seriye Ac;Ilunlar

39

~eklinde yazIlabilir. Bunun (48) oldugu kolaylIkla gosterilir. (46) dan (48) e kadar olan denklemler yardnmyla muayyen bir yapmm ortaya Slkmakta oldugu goriilebilir. Ortonormal fonksiyonlar a§ikir olarak (j 'Wift sayl oldutunda) (j tek sayt oldugunda) §eklindedirler.

<PI

'(x)

= sabit X )

i ax ~xi-2 • • A' a , XI+IJ xl• 2

+.... 1 ++ +
•••• X

DOrdiincii ve besinci ortonormal

fonksiyonun (49) (50)

§eklinde oldugunu gbstermek bir ahstirma olarak okuyucuya

tir,

birakilmis-

(46) ila (50) formtilleriyle belirlenen polinomlar ve bunlari srrasryla takibedealer, normalizasyondan sarf-i nazar, Pj(x) Legendre polinomlarz'dir. Legendre polinomlari x= +1 icln bire esit olacak §ekilde normalize edilmislerdir, Bunlar (46) ila (50) ye kadar olan ifidelerde parantez i~indeki polinomlardrr. Normalizasyon katsayilarmm (2j + 1) /2]'/2 olduklan goriilmektedir. Buna binaen, (-1,1) arahgi icinde x in kuvvetleriyle meydana getirilen ortonormal polinomlar

(51)
dirler. Dolayisiyla keyfi bir f{x) fonksiyonunun (-1,1) arahiJnda

40

Kuvantum

MekarliIi Matem8t~e
1

Gil'i~

aD =

2n+1f 2

f{x) P.(x) dx

(52)

-1

katsayilarim

haiz olmak iizere !(x) =

L
00

a.P.(x)

(53)

n=O

§eklinde bir Legendre polinomlan serisine a~llabilir. ile gosterilen Legendre polinomlari, Legendre diferansiyel denkleminin gozi.imleri olarak ortaya ~lkan P" (z) Legendre fonksiyonlannm ozel bir alt ciimlesidirler. Legendre fonksiyonlarmm bu vechesi Ek: B de mtinakaaa edilmi~tir.
Pn(x)

8-7 DIGER POLtNOMLAlt Legendre polinomlarr lineer ba~mslz xli. kuvvetlerinden elde edilmi§lerdi. Basit bir tesmille baska dik polinom takimlan da iiretilebilir. p(x), biittin 11.=0, 1, 2,... degerleri igin

l=::
b
a

integrali sonIu ve smrdan farkll olacak sekilde (a, b) arahgmda iyi davranan bir fonksiyon olsun. Bu takdirde V p(x) ·xn fonksiyonlan sonlu ve sinrdan farkh normlan haiz, karelerinin integrali ahnabilen lineer bagrmSIZ bir fonksiyon takirm teskil ederler. Bu fonksiyonlar B61. 3-5 deki f(x) ler olabilirler ve bunlardan da Cj)j(x) = V p(x) X (polinom) seklinde bir ortonormal fonksiyon takimi iiretilebilir. CetveI: 3-1 de buna misiller verilmiattr, Bu poHnomlardan bazilannm Schrodinger dalga. denklemini muhtelif koordinat sistemleri i4$ingozerken ortaya glkttklarml gorecegiz. Problem: Schmidt diklestirme metoduyla hesap yaparak (a) x in en yiiksek kuvvetinin katsayisi bire esit, (2) q>n= V p(x) .Hn(x) fonksiyonu (- OQ, 00) arahginda normalize edilmis olmak iizere tfi.yin edilmig ilk dart Hermite polinonrunu in§i ediniz.

Dik Fonksiyonlar

ve Seriye AQl1Imlar

41

Cetvel: 3~1 Arahk

( -1,1) ( -1,1) (-1,1)
p(x)

Polinomun tipi
Pn (x) Tn (x) Cn1x)

1
(1-xl)-1f2
(1_x2)v-1/J

Legendre Cebi~f Gegenbauer Laguerre Hermite

(0, 00)
(-00,00)

ex.p( -IX) exp(-x2)

L, (x)

rr, (x)

Yukanda goz ontine ahnan ortonormal acihm ornekleri, tam degerler alan bir j indisi ve ~ok kere sonlu bir arahkta deg;.§en siirekli bir x degi§keni vasltaslyla tasvir olunan CJlj (x) seklinde ortonormal fonksiyonIarm aayilabilir bir takmum i§in icine sokuyorlardi, Bolilm: 3-2 deki genel mlinakasa da btl §artlar altmda yapilmrstr. Goz oniine ahnan arahk sonsua olursa tam degerler alan j indisi, bazan, slirekli (veya. hem mtinferit ve hem de siirekli degerler alan) bir k indisine donli§lir. Tam degerler alan bir siralama indisini haiz sonlu bir arahktan siirekli bir parametreyi haiz sonsuz bir arahga matematik bakimmdan tam gegi§ genellikie hi~ de i§ikar degildir. Fakat biz burada herhangi bir tamhk iddiasmda degiliz ve onemli bir ornek olan Fourier integraUeri i~ill formel adimlarr kabataslak gostermekle yetinecegiz. Bunun matematik bakimindan tahditle .. rini bilmeyi arzulayanlar mesela E. C. Titchmarsh: "Introduction to the Theory 0/ Fourier Integrals", 2. basks, Oxford University Press, 1949, gibi bir kitaba bq vurabilirler. Bdliim : 3~1 de f(x) gibi bir fonksiyonun (-'it, Tt) arahgmdaki Fourier serisine aeilmn siniisler ve kosinllsler yerine kompleks listel fonksiyonlarla ifade edilebilir ve bu (-d, d) arahgma aktanlabilir. Bunun neticesinde seriye aeihm I(x)

Lam
ee

i(m:rx/cl)

(54)

m=-oo

§eklini ahr ve bu a~lhnlln katsayilan

da

42

Kuvantum

Mekani~ Matemati~ine Gi~

am =

2~

d e-i(m:fx/d)

I(x) dx

(55)

-d

olurlar. Eger f(x) diye verilmis bir fonksiyon d ~ i~in gitgide bUyUyen bir arahkta (54) a~lhmlyla gosterilmisse bellibash terimIerin saytslnm da- gitgide artmasr lazrmdir. Bunun boyle olusunun sebebi acihm fonksiyonlarmm degi§im mikdarma i§aret eden ilgili amilin, (m1tx/d) iistii olmasi ve d biiyiidtlkce x in degerindeki muayyen bir degi§im i~in m nin de aym deg;.~limi uhafaza etmek zorunda bulunmasidir. Buna binien Hoo m i~in (54) serisi gitgide daha fazla terime sahip olur ve limitte bir mtegrale miincer olur. ~imdi
OQ

v~
I(x)
F(k)
=

--* d

mIt

dam-+F(k) (54) ve (55) denklemleri

tekabiiliyetlerini goz onimde tutarsak

= ";~1t
y121C

00

F(k)
eo

eikl:

dk

(56)

-00

f(x)e-ikl:

dx

(57)

-00

He gosterilen miitekcibil Fourier integ ralLeri veya donu,mii,lerine miincer olurlar. F (k) DID f(x) in Fourier donii§mii§li ve mtltekabilen f(x) in F(k) run Fourier donii§mii§li oldugu soylenir. Bu formiillerde siirekli k ve x deg;.§kenleri esit rol oynamaktadirlar, Bundan oneeki mtinakasamizla temasi temin etmek i~in (56) mn (19) seriye acihmina denk olduguna ve (57) nin de, CPj(x) ortonormal fonksiyonu yerine
cp(k, x)
= •/
eikl:

V 21C

(S8)

vazederek (15) lle verilen katsayi olduguna i§Aret edelim.

Dik Fonksiyonlar ve Seriye AQ1lnnlar

43

Sonlu (-d, d) arahtJ, i~in diklik integrali

!
d

-;j(m'nx/d)

i(mnx/d) dx =- 2dB•.• '

-d
dUr. d ~

Iimitinde bunun sag yam k = k' civar:mdaki sonsuz kli~lik bir arahk i~inde sonsuz olur. (58) fonksiyonlarmm diklik §aronln buna biOQ

men

1.!eik:(X-Z') 21&
-00

00

dk

= B(x - x')

(59)

§eklinde oldugunu tahkik etmek kolaydrr, (56) He (57) nin benzer bir kombinezonu da

_!_

21C

Ir=
00 -00

dk

B(x - x')

(60)

kapanl# veya tamltk bagzntlSlnl verir. Cj)J(X) fonkslyonlari i~in (10) ile (60) arasmdaki farka mukabil (59) ve (60) da k He x arasmdaki tam bir simetriye §ahit olmaktayiz, (Fakat her iki misAlbiribirlerinden hakikaten ~ok mu farkhdirlar f) Fourier" donii§iimtiyle ilgili miihim bir teorem Parseval teoremi'dir. Teorem, (57) seklindeki Fourier ddniismiisleri F(k) ve G(k) olan f(x) ve g(x) gibi iki fonksiyon varsa

f
-00

00

f*(x) g(x) dx

!
00

00

F*(k) G(k) dk

(61)

-co

oldugunu ifade eder. Bu teorem, tam kesin olmayan bir yoldan, (56) §eklindeki integralleri (61) in sol yaruna vazetmekle ispatiamr. Buna gore

00

00

f*(x) g(x) dx

2~f dx
-co

d~

<:":'

dk' F*(k') G(k)

ei(k-k'Jz

-00

-00

-00

44

Kuvantum Meka.n.® Matemati~

Gi~

olur, Eger once x e gore integral ahnacak olursa (59) diklik bagmtrs; o(k-k') elde edilmek Uzere kullamlabilir. Bundan sonra da k' Uzerinden integrasyon silretiyle teorem ispatlannns olur, Parseval teoremde f=g alnnrsa netiee olarak

f I/(x)
00 -00

/2dx=

fI
-00

00

F(k)

12dk

(62)

bulunur. Buna binaen x cinsinden sonsuz arahkta f(x) in normu k clnsinden sonsuz aralIktaki F(k) mn normuna e§it olmaktadir, F(k)+--)- CLJ tekabtiliyetinden dolayi Parseval teoreminin bu (62) ozel §ekli, (bir tam takrm i~in bir esitlik halini alan), (18) Bessel e§it(siz)ligmin Fourier integri.li bakmnndan muadildir. Klasik fizikte Parseval teoremi sik sik fizild biiyiikliiklerin zaman ve frekansi (veya. uzay ve dalgasayisim) biribirlerine baglamakta kullamhr, Mesela x zaman, k da frekans ise ve If(x) 12 de zamanm bir fonksiyonu olarak bir antene ~arpan gi.icti gosteriyorsa, buna gore \F(k) 12antene ~arpan giiciin spektrum frekansr olarak tefsir edilebilir. Kuvantum mekaniginde x ile k uzay koordinatiyla momentuma (veya zaman ile enerjiye) bagh olup Parseval teoremi de bir pareacigin veya bir sistemin uzaya bagb davramsiyla momentumuna bagh davramsi arasmda bir irtibat kurmaktadlr. Problem: 1. (a) A§ag,.daki f(k) nU§1IlU§lerini ulunuz: b (i) fonksiyonlanmn
F(k)

Fourier

do-

-a<x<a
\x
J

i~in i{:in i{:in iQin

3 %2

ft(x)

>a

!t(x) = 0 fa(x) = e-u f2(X)

(ii)

x>O x<O

= eax

(iii)

Is ( )- e-a x-

(b) Yukaridaki fonksiyonlar i~in a~lkga hesabederek Parseval teoreminin f=g vazedilerek elde edilmis olan (62) §eklini tahkik ediniz. Parseval teoreminin (61) §eklini f=ft ve g=!z alarak a~lk~a tahkik ediniz.

OUt Fonksiyonlar

ve Seriye Ac;t.hmlar

45

Problem: 2. (37) normalize Bessel fonksiyonlan (0,1) arahgmda ortonormal bir dizi meydana getirirler. (a) Bir arahk degi§imi ve uygun bir limite geeme i§lemiyle (38) ve (39) Fourier-Bessel serilerinin

f (z)

f A(k) V kz JI'(kz) dk
co

(63)

o
co

A(k)

= j·f(z,)
o

V kz'

J!,(kz') ds'

(64)

ile belirlenen miitekabil p. nii.ncfi meriebeden Hankel doniilumierine tahvil olacaklarnn gosterinia, (b) (0,00) sonsuz arahgmda Bessel fonksiyonlanmn dildik bagmtisimn
co

J~zJp(k' z) J!,(kz) dz

l)(k - k')

o
oldugunu gosteriniz.

.4

STURM- LiouvillE TEORisi • ve LINEER OPERATDRLER

Boliim 2 de ozdeger problemlerinin lineer diferansiyel denklemlere smir §artlanmn tatbik edildigi zaman ortaya ~lkbklannl gdrdtik. Bdliim 3 de de (titresen tel ve zar gibi) basi ozel oadeger problemleriyle ortonormal aqilimlar arasmdaki baglantr tesis edilmisti. Bu bOltimde de siirekli sistemler i~in Qzdeger problemleri fikrini genellestirmek ve bunun forrnel yapisim incelemek istiyoruz. Baslangtcta -tek bir serbest degi§kene bagb diferansiyel denklemlerle me§gul olacak, fakat daha sonra bunlari genelle§tirerek, lineer vektdr uzaylari ve Hilbert uzayi He mukayese zemini tesis etmek iizere mtinakagayi daha mticerret bir §ekilde yapacagu. 4-1 S~URM-LtouvntI.E OZDEGER PROBLEMt

Fizigin bireok ozdeger problemi

d~ (f(x)

j;) + g(x)qJ

+ Ah(x)rp

(1)

§eklindeki Sturm-Liouville diferansiyel denklemi vasitasiyla tasvir olunurlar. Burada cp(x) aranan fiziki btiyiikliigti; i. g, h ibareleri x in verilmis reel fonksiyonlarim ve A. da (a, b) arahginm UQ noktalannda cp (x) in tabi oldugu suur §artlarlndan tayin edilecek olan bir parametreyi (veya. degi§kenlerin ayrisimmda ortaya ~Ikan bir ayrisim sabitini) gostermektedir. f(x) fonksiyonu (a, b) arahgmda normal olarak pozitiftir.
Problem:

Bessel denklemini [Ek: A run (1) numarah denklemi] ve Legendre denklemini [Ek: B run (1) numarah denklemi] Sturm-Liouville §eklinde YazIP f, g, h fonksiyonlanm siralayrmz.

Kolayhk olmak iizere mtinakasayr hex) =1 oldugu ve smir sartlanmn da (2) rp(a) =~(b) =0

Stllnn-Liouville Teorisi ve Lineer Operatorler

47

He ifade edildigi hallere inhisar ettirecegiz. Burada biz, genel halden ziyade mefhumlarla ilgilenmekteyiz. Meselenin bi.itiin QZUbizim bu basitle3tirilmi§ problem simfmda ortaya glkmaktadlr.
(1) in sadece ).. run mahdut muayyen degerleri i~in (2) simr §arhru

tahkik eden ~Qziimleri haiz oldugu keyfiyeti Boliim: 2-1 ve 2-2 de ozel hiller i~in tesis olunmustu. Smir sartlarrm haiz (1) genel denklemi bakrmmdan ).. i~in miinferid Qzdegerlerin mevcudiyeti varyasyonlar hesabina dayanarak [Bk. Margenau and Murphy, s. 270; Morse and Feshbach, s. 736] veya diferansiyel denklemin bizzat aeik olarak incelenmesiyle tesis edilebilir. [Bk. Morse and Feshbach, s. 720-724; bilhassa ~ek. 6~8 e dikkat ediniz; keza bir silrii ni.imerik misal igin de C. W. Sherwin'in <Introduction to Quantum Mechanics) Holt, New York, 1959, eserinin 3. ve 4. BOliimlerine bakrms.] Neticeyi §oyle ifade edecegia: Eger f(x) ve hex) sonlu (a, b) arahgmda pozitif iseler, (1) ve (2) den mtitesekkil sistem ancak, Au gibi negatif olmayan ve en kiigUk bir elemam haiz sayIlabilir sonsuz sayida )..j gibi mtinferid reel Qzdegerler dizisi tarafmdan tahkik olunur. Bundan baska j -4 00 icin )..j ozdegerleri limit noktasi veya iist smm haiz olmaksizm artan degerler alIrlar. Bu teoremin koroleri olarak, eger )"J QZdegerleri, artan degerlerine gore siralanrrussa bunlara tekablil eden Cj>j (x) fonksiyonlarmm da a ile b arasmda gitgide artan sayida diigiim noktasim haiz olduklarr soylenebilir. En kugiik Au Dzdegeri i~in Cj>o(x) in hiebir diigum noktasi yoktur; )..1 igin <PI (e) fonksiyonu a. He b arasmda bir kere mlr olur; ve bu, bu §ekilde gider. Okuyucu bu ifadelerin dogrulugunu titresen tel, Fourier.Bessel a~llim fonksiyonlan v.s. misalleri i~in kolayhkla tahkik edebilir.
j = 0, 1, 2,. _. olmak tizere q>j (x)

ozfonksiyonlarr
(g(x)

1x (f(x) d;;) +

+ Ar)'Pr(x)

~0

(3)

Qzdeger denklemini ve Cjlj(a.) =q>j(b) =0 simr sartlanm tahkik etsinler. ~imdi )..j ozdegerlerinin reel olduklarmi ve q>j (x) dizisinin de muhtelif )..j lere gore dik oldugunu ispatlayacagia. Eger (3) q>i*(X) He ~arplhr da x tizerinden a dan b ye kadar integre edilirse

f
a

['PI'

fx (f(x) ~~ ) + (g(x) + Ar) 'P1''Pr] dx ~ 0

48

Kuvantum

Mekanig"i Matematigine

Giri~

olur. §imdi i ile j yi bu denklemde aralarmda degi§ tokus eder, sonra bu denklemin kompleks eslenigini ahr ve boylece elde edilen denklemi bir evvelkinden ~lkarbrsak

f[
a

CJlI* dx

d ( f(x} dcpj ) - <:PI dx ( I(x) dCP*i) ] dx d dx dx

+ ()'j elde edilir. Birinci terimin kismi integrasyonla

Al*)

f
a

CPI*<:Pl dx

hesabi neticesinde

bulunur. (2) smir sartlari dolayisiyla koseli parantezli terimin stfrr oldugu a§ikardlr. Buna binaen
b

(1'1 -

Aj*) ",(<:Pi'~(X) q J{x) dx

a

(4)

diklik integrali elde edilmis olur. i = j oldugunda (4) denklemi Al = A.j 01masim yanl Qzdegerlerin reel olmasirn derpis eder. ozfonksiyonunun normu, uygun bir sabitle carprlmak siiretiyle bire esit kilmabilir, Buna gore (1) in ozfonksiyon dizisi bir ortonorrnal dizi teskil edebilir.* Sturm-Liouville denkleminin bir ozfonkaiyonlar dizisinin tamligr direkt metotlarla ispatlanabilir (Bk, Morse and Feshbach. s. 738). Bdliim : 3-2 de teferruatIyla arzedildigi vechile keyfi bir f(x) fonksiyonu q>j dizisi cinsinden seriye acilabilir.
q>j (x) '" $imdiye kadar ozdegerlerin soysuzlasmalari Imkamm yfuli muayyen bir i ¢ j iQID ).,=A) olmasi imkarnm nazar-l itibara almadik, Bu takdirde (4), miitekabil ozfonksiyonlarm otomatik olarak dik olrnadiklarmi gostermektedir. Bununla beraber soysuzlasmis ozdegerleri haiz ozfonksiyonlar dik olacak sekilde lineei kombinezonlar teskil etmek mumkimdiir. Biz bunun daima, meseta Schmidt diklestirrne ameliyesiyle, yapilrms oldugunu kabul ede-

cegiz.

Stunn-Liouville Teorisi ve Lineer Operator1er

49

4-2 LtNEER OPERA'roRLER Sturm-Liouville Dzdeger problemi lineer operatiirlerin genel Qzdeger problemlerinin ozel bir misalinden baska bir §ey degildir. Simdi bu genel fikirleri takdim edip notasyonumuzu da daha sadeleetirecegia. Operator kavrami matematik fizikteki en esash kavramlardan bindir. once, (a, b) arahgmda tek bir bagunsiz x degi§keninin uslu davramsh fonksiyonlari iizerine tesir ederek aym degi§kenin baska fonksiyonlanm veren operatorleri mimakasa edecegiz.
g(x) =Kf(x)

(5)

denklemi: «f{x) tizerine tesir eden K operatdril g(x) verir» §eklinde okunur. Bu operatorler denklemine birkae misi.l §unlardIr:

-=

5/,

l~, = g

=~,
g

=>

f d:'
.z

x'

(x'!(x'»

dx',

s=« ~~ + 12.

Kuvantum mekaniginde lineer operatiirler fevka1a.de onemlidirler. Bir lineer operator, ex. ve B si.bitler olmak iizere
K(a. f(x)

+fi g(x» =a. Kf(x) +~Kg(x)

(6)

§artml tahkik bir operatordur. Yukanda misil olarak verilen operatorlerden birincisi ,ii~Unclisii ve dordilncileiiniin lineer olmasma mukibil ikincisi ve besincisi lineerlik vasfim haiz degillerdir. Me§gO.l lacagnmz mevzular i~in genel K lineer operatdrii o aeik olarak

Kf --..

g(x) =

f
a

k(x, x') I(x') dx'

(7)

§eklinde yazIlabilir. k (x, x') fonksiyonuna K operatorr1niin ,ekirdebi ad. verilir. Her ne kadar bu (7) ifadesi diferansiyel operator ihtivi etmiyor gibi gorUniiyorsa da Dirac'm delta fonksiyonu yardmnyla diferansiyel operatorlerin elde edilebilecegini gormek kolaydir, Mesela K= (d2/cJ.x2) +a.2 ise k(x, x') = [(cV/d.x2) +a.2] 3 (x-x') almacaktIr. Genel olarak, mesela (1)

50

Kuvantum. Mekani#! Matematilline Glrifj

vey§. (3) ifadesindeki Sturm-Liouville operatorti diferansiyel opera torn i~in ~ekirdek
k(x, x') =D(x) 3{;.:-x/)

gibi herhangi

bir D(x)

ile verilecektir.
K ya ek Kt operatdrii biiti.in f ve g fonkslyonlari iQin (belki ba.zt srmr §artlarlna bagb olarak) i~ ~arplm bagmtisiyla
(g, Kf)

= (Kt

g, f)

(8)

olarak tafif edilir. Burada f ile g nin keyfi fonksiyonlar olduldanm ve aralannda (5) gibi bir baiJ,nb olmadigma i§aret edelim. (7) den faydala .. narak hesap yapIldlgl takdirde kt(x,x') ek ~ekirdeginin
kt(x,x')

= [k(x,,r')]*

(9)

ile verildigini buluruz. Eger Kt=K ise K operatortintin hermltsel veya kendi kendine ek 01· dugu saylenir. Bu takdirde Kf nin file i9 QarpllnI reel olur: (K hermitsel ise)
(j, Ki) = (f, Kf) *

(10)

Kuvantum mekaniginde, blitiin gdalenebilir bi.iyiikltiklerin veyi Ol~iim neticelerinin (10) §eklinde ifade olunabilecekleri temel bir kabul oldugundan hermitsel operatorlerin bu ozellikleri onlarm kuvantum mekaniginde miistesni bir mevki i§gal etmelerini saglamaktadtr. GOzlenebilen biiyiikli.ikler reel olduklarmdan bunlara tekabiil eden operaWrlerin de hermitsel olmalan zaruridir. Eger Kt= -K ise K operatdrlinun antihermitsel oldugu soylenir. (a,b) arahgmm ue noktalarmda sirir olan fonksiyonlara nisbetle did.'.: antihermitseldir. Aym §ley iki hermitsel operatorun komiitatdrleri iQin de viriddir. (Bk. BOHim: 4-4, Problem: 2). 4-3 LtNEER HERMtTSEL BtR OPERATtiR t~1N tiZDEOER PROBLEM! arahgmm uelarmda cp(x) uygun bazr sirur sartlarmr mak iizere, lineer bir K operatOriiniin ozdeger problemi
(a.,b)

haiz 01-

Stunn-Liouville Teorisi ve Lineer OperatHrler

51
(11)

Kcp=Acp

§eklinde ifade olunabilir. (11) bagmtis; A nm Ai He gosterilen ancak basi ozel degerleri ve bunlara tekablil eden «)i(X) fonksiyonlan tarafrndan tahkik edilir. Bu 6zdegerler ve 6zfonksiyonlar icin (12) olur. §:imdi, K hermitsel oldugu takdirde Dzdegerlerin de reel olacagr ozelligini ispatlayabiliriz. Bunun i!;in sadece (12) nin her iki yammn I'pi ile i!; !;arplIDlnI teskil etmek kafidir. Buna gore

bulunur. (10) bagmtiama binaen Ai nin reel iki saymm oram oldugu ve dolayisiyla da reel oldugu gori.iltir. Hermitsel bir operatdriin i:izdegerlerinin reelligin! tesis ettikten sonra farkh ozdegerlere tekabiil eden i:izfonksiyonlann dikligini ispaUayabiliriz. §imdi (12) if8.desini farkh iki AI ve Aj ozdegerleri i~in yazahm:

KCPi=A~i
Kcpj=Ajfpj

Bundan sonra birinci denklemin soldan <pj He i~ ~arpllrunl teskil edelim ve bundan ikinci denklemin sagdan I'pl ile i~ carpnmm ~lkartahm. Bu
(13)

verir. K eger hermitsel ise (8) e binaen bu son ifadenin sol tarafr sifrra esittir, Buna binaen ve artik A.j reel olmak i.izere diklik sartlari olarak

(14)
bulunmus olur. Bu denklem Sturm-Liouville problemi icln can olan (4) denkleminin aymdir, Burada da sOySUZl8.§IDI§ ozdegerler ve miiteklbil ozfonksiyonlarm dikligi hakkmdaki aym mutalea caridir, Problem: (3) den faydalanarak Sturm-Liouville denkleminin Iineer bir hermitsel operaWrlii bir Dzdeger problemi tirif etmesi i~in f(x).

52
ve ediniz.
g(x)
cp (x)

Kuvantum Mekaniti Matematigine Girl~

iizerindeki sartlarm

ne olmalarr lazlm geldigini tilyin

4-4 OPEBATORLERtN DlttER CiZEIJ,tKLERt Tek bir K lineer operatorllntin ozelliklerini gozden geqirdikten sonra §imdi operator fonksiyonlanna ve iki veya daha fazla operators bagh ozelliklere dontiyorua, once bir K operaioriiniin kuooetl ile
Knt=K(K ... K(Ki» (15)

kastedildigine

i§uet

edelim. Buna gare Kn+rn=KnKm olacaktJ.r.

g=Kf

Ters K-l operatoru, §a.rb tahtmda

denkleminin f ye gore ~oztilebilir olmasi

(16)
denJdemiyle t8.rif olunmaktachr. Buna binA.en

K-IKf
ve

= =

K-l g = f Kf == g

veya veya

K-IK -= 1
(17)

KK-l g

KK-l

1.

(17) bagmtIlanDl tesis ederken f iizerine tesir eden iki operaWriin AB

ABt=A(Bf)

(18)

ile tArif edildigi ozelliginden faydalandlk. MUteakip iki operatoru tathik ederken tatbik hilde, genel olarak, keyfi hir f fonksiyonu i~in ABf;=BAf

sirasi onemlidir. Su (19)

dir. Eger ABf= BAf olursa A ile B nin komtitatif olduklari soylenir. Aksi hilde bunlar hirihirleriyle degi§ tokus edilemezler. A ve B diye iki operatoriin kamalatoru. [A,B] ile gdsterillr ve [A,B]=AB-BA diye tirif olunur. (20) yazarken, bunun bir denklem anlammi
(20)

haiz ola-

Sturm·LiouvUle Teoris1 ve Lineer Operatorler

53

bilmesi iQin, her iki yanm da aym bir f{x) fonksiyonu iizerine tathik olundugu anlasrlmahdrr, Komlitatdrdekl operatorterin sirasi da dnemlidir ([A,B] [B,A]).

=-

Problem: 1. A = d/ dx ve B = x operatorlerinin miibadele edilemediklerini ~k~a gdsterinia ve bunlarm komiitatoriinii de hesaplayrruz. komutatdrtiniin antihennitsel Problem: 2. lki hermitsel operatortm oldugunu gOsteriniz.

Bir operatOriin fonksiyonlarr formel olarak bir Taylor serisine ~l~ bmla tA.rif edilebilir. Eger F(z) sifir civarmda analitik bir fonksiyon ve K da lineer bir operatdrse F(K) operatoru
00

F(K) = ~ _!_ ( dnF~») ~ nl dz z=o

n=O
§eklinde tirif olunur. Bu t6.rifi tatbik

x-

(21)

ederken ~ok dikkatli olmak ]8.zlmdirt fskat genel olarak akli selim daima yolu i§iret eder. Problem:
tizere

Eger K=d/dx

ise (21) yardrmiyla ve a hir Babit olmak

oldugunu gdaterinia,

LiNEER VEKTDR UZA YLARI

3. ve 4. Boliimlerde (mesela x, p, <p, z V.s". gibi) slirekli degi§kenler ve bunlar.m fonksiyonlanyla me3gU.Iolduk. Bunlar, (mesela titresen tel, kati bir cisim i~indeki elastik dalgalar, elektromagnetik alanlar v.s ... gi~ bi) siireklilik arzeden fiziki sistemlerle ilgiliydiler. Diger taraftan 2. Boliimde de sonIu sayida serbestlik derecesini haiz sistemlerle simiiltane 1i~ neer denklemler ve matrislerin klbil~i telif olduklanru gordiik. ~imdi ise ~ok daha miicerret bir inceleme tarzimn goriinii§te biribirlerinden ayrr teknikleri blrlestirebilecegini gdstermek istiyoruz. KolayhiJ temin amaeryla mtlnakaaamiz sonlu sayida boyutu haiz bir uzaya atfen takdim olunacakb.r. Sonsuz boyutlu bir uzaya ge~i§ bir limit islemine miiracaatla ma.ku} kllmabilirse de matematik kesinlik arzu edildig! takdirde teferruath bir §ekilde goz onUne almmasi Icabeden bir siirU mesele ortaya ~lkmaktadir. Biz kesin ve kat'i bir miinakasaya gtriseeek degiliz. Sonlu boyutlu uzayda elde edilen sonuclarm l§ikar bir genellestirmede sonsuz boyutlu uzayda da carl olduklan kabul edilecektir. BOliim: 5-10 un basmda bu hususta bazi ihtiyati ikazlar yapilmis bulunmaktadlr. 5-1

HAL VEKTfiRLERt VE TEMStLCtLER

Kuvantum mekaniginde bir slstemin hal; kavrarrn matematik formalizm bakimindan merkezi bir mevkii haizdir. Keza. klasik fizikte de, her ne kadar tabirleri elemanter kademede kullamlrmyorsa da, bir halJ veya hal fJektoru fikri tatbik oIunabiIir. Hal vektoru fiziki bir sistemin davramsmi tamamen tasvir etroektedir. Bir hal vektortl fikrini tesis etmek tlzere ban klfi.sik misaller goz online alahm. Bolilm: 2·3 deki, denge durumu civannda kU~iik sahmmlara tabi mekanik sistem i~in N adet yer degi§tirme ile N adet hiadan mtitesekkil takirm hareketi tamamen tasvir ederler ve bu bakimdan da bir hal vektoru olarak dli§iiniilebilirier. eVektor» kelimesini geometrik bir anlami haiz kilmak i~in 2N boyutlu bir uzayda 2N eksen
(q" q2,' ,,'
~h ~2"'" ~N)

s» ;

Uzerine izdii§iimleri ql(t)

ve'ql(t) ler olan bir Q(t) h8.l vektOrli dii§iinebi·

Lineer Vektor Uzaylan

55

liriz. Buna gore, Q(t) vektdriiniln ucunun bu matematik uzaydaki hareketi mekanik sistemin hal~i hazirdaki hareketini tayin edecektir. Bu matematik uzay, tabu, klasik fizigin faz uzaymdan baska bir §ey degildir. Titre§en tel gibi si.irekli bir sistem iein hal vekiliriini.i, tel iizerindeki her noktamn zamamn bir fonksiyonu olarak yer degi§tirmesi ve hizryla veyi.hut da buna e§deger baska bir seyle ozde§ kllmak zaruridir. Hal vektOri.i muhtelif matematik ifadelere bi.iriindiirUlebilen mticerret bir bUyiikltikti.ir. Hal vektdriinll tasvir etmek i~in seeilen ozel matematik formalizme iemsil (veya roprezantasgon) adi verilir ve hal vektOrii de bu formalizmde temsilcileri haiz olur. Mesela kii~iik sahrumlar problemi, hil vektoriiniin temsilcisi olarak 2. Bdliimiin (31) numarali denklemindeki gibi bir sUtun vektoriiyle bir matris temsili icinde mtinakasa edilebilir. Titregen tel i~in hAl vektdrii, u(x,t) ve 3u.(x,t) fat temsilcileri yardmnyla koordinat temsili muvacehesinde veyahut da (m=O,1,2, ... olmak iizere) Am ve Bm Fourier katsayilarmm takimi, temsilcilerini gostermek §arbyla Fourier iemsili muvicehesinde mlinakasa edilebilir. Her iki temsil arasmdaki baglanb 2. Bdlilmtin (7) numarah denklemi vasrtasiyla saglanmaktadir, Am ve Bm lerin sayilabilir sonsuz takimmin sonsuz uzunlukta bir siitUn vektOrii geklinde srralanabileeegini ve titresen tel icin bir matris ternsili olarak dU§Uniilebileceginide kaydediniz. Temsilin seeimi eldeki fiziki probleme baglidir, 5-2
n BOYUTLU BtB t)KLtT UZAYINDAKl

KOMPLEKS VEKToBLER

Temel vektorleri kompleks vektorler olan 11. boyutlu bir Oklit uaayinm ozelliklerini miinakasa etmek istiyoruz. Hal vektdrleri (1) seklinde siralanrms n kompleks sayiya delalet eden tek bir grek harfiyle gosterileceklerdir. Bu 11. kompleks sayi, bir bakima, uzaydaki bir noktamn «koordinatlan» olarak dU§iiniilebilirler. tki hal vektorimun toplanu (2) .kaidesine gore yapilacaktir, Bir vekWriin (latin harfiyle gosterilen) bir skalerle ~arpunl da

S6

Kuvantum Mekanili MatematiAine Gjri~

(3) kaidesine riayet edecektir. ve bu (4) ile tirif olunmaktadir. Koordinatlarm karelerinin toplami yerine, bunlarm mutlak degerlerinin kareleri norm olarak se~ilmi§ bulunmakta ve boy· lece btittin vektiirler negatiften farkh olmaktadIrlar. Bu durum fizild tatbikat i~in en uygunudur. Bir vektdrlm 1;1 He gosterilen uzunIugu normunun pozitif karekoktidtir. Eger vektdriln normu bire esitse buna normlanmzl vektor denir. Normun tarifine, ; ve 11 diye iki vektoriin skalar farpzmlmn e§lik etmektedir. Skaler ~arplm (~J 'I'}) ile gbsterilmekte olup tarifi

Bir ; vektOriiniin norm'u [;[2 veya N; ile gosterilir

(~J f1)

L
n

~I*rh

(5)

i=l

He tarif edilmistir. Buradan ~ nin normunun N; = (~J;) §eklinde yazilabilecegini ve vektOriin uzunlugunun da 1;1 = y (;,;) oldugunu gdrmekteyia, Problem: 10;, 11) I < I; I X III I He verilen Schwartz e§itsizligini layimz. Hangi §artlar altmda bu esitsizhk bir esitlik oInr? Eger skaler carpimlarr sifrrsa [(;,11) rune dik (veya ortogonal) denir. =0], ; ve
T}

ispat-

gibi iki hal vekto-

Okuyucu, ~iiphesiz ki, bu boltimdeki tAbirlerin ve notasyonun (a,b) siirekli aralIglndaki ortonormal fonksiyonlarm mlmakasa edilmis oldugu BOliim: 3-2 dekilere dikkate §ayan bir §ekilde benzemekte oldugunu farketmistir. Burada skaIer ~arplml goatermek icln bir i~ ~arpunl gdstermek tizere kullamlrms olan sembollerin aymsi kullamlmistrr: diklik sarti da sembo1ik olarak aymdir ve bu benzerlik boylece devam edegitmektedir. §ekil bakrmmdan bu benzerlik aeiktrr. Bolum: 3·2 nin matematigi sonsuz boyutlu bir lineer vektdr uzaymmkine e§degerdir. Sonlu veya sonsuz arahklarda karelerinin integrali ahnabilen, ve, kompleks skaler veya i~ Qar pimlarr haiz fonksiyonlarla belirlenen bOyle bir uzaya Hilbert uzayz adi

Lineer Vektor Uzaylan

57 her zaman

verilir. Kuvantum teorisinde kullamlan Hilbert uzayidir.

uzay hemen hemen

Bdltim: 3-2 deki formalizmle buradakinin arasmdaki baglanuy:a n--;..oo i~in daha da i§ikar kilmak iizere (5) skaler .;;arplIDlnl goz online alahm, Eger A=l/n. diye bir artl§ tarif eder de ~ ve '11 run bilesenlerini fi= V 11, ~j, 91 = V 11, T)i §eklinde tekrar normlarsak artik (5)
n

(~, 11)

L/1i*gi)!l
i=l

yazllabilir. 11. ~ 00 limitinde bu toplam bir integrale gider ve skaler t;;arpimin tarifi de Boltim : 3-2 nin (8) numarah denklemine mUncer olur. Diger islemler de, (1 den 11, ye kadar) mi.inferit degerler alan i indisini (a.,b) arahgmda siirekli degerler alan x degi§keniyle ikame edip, toplamlar yerine de integraller koymak suretiyle benzer §ekilde doni.i§iirler. (Bk. Bbllim: 5-10). Bundan sonraki mimakasalarda, genel olarak, 11, yi sonlu olarak muhafaza edecegiz. Bununla beraber miinferit degi§kenli (11, sonlu) ve sUrekli deg;.§kenli (n. sonsuz) bUyiikliiklerinin ve islemlerin temel olan aymhklari zimnen goz onunde buiundurulacakbr.
5-3 KAIDELER VE KAtDE VEKToRLERt

Bir vektor uzaymm boyut sayisi lineer baglmslZ vekWrlerinin maksimum sayisiyla tayin edilir. Bir n boyutlu uzag icin n adet lineer babzm$ZZ vektor olabilir, fakat asIa (n+1) adet olamaz. Uzaydaki herhangi bir ~ vektorii seeilmis bir n adet 11 a lineer baglmslz vektor takimi cinsinden ifade olunabilir. Bu, lineer baglmhh~n

He verilen tarifinden iizere

gdrlilebilir. Bunu ; icin ~ozersek, Aa.

n

= - aa./

Cl{)

olmak

(6) buluruz.

58

Kuvantum Mekani~i Matemati~ine Girl;;

(6) ifidesindeki acilim vektorleri takimr olarak her ne kadar herhangi n adet lineer bagnnslZ vektdr grubunu kullanabilirsek de ortonormil bir vektdr takimma milik olmak daha uygundur. Adi uzayda ·i -)- (1,0,0), ; ~ (0,1,0), k ~ (0,0,1) birim vektdrleriyle Unsiyetimiz vardir, n boyutlu usaymuzdaki n adet lineer baglmslZ vektortinden mtitesekkil ortonormal bir vekt6r takimim (a.=1,2, ... , n olmak iizere) q>(X ile gosterecegia. Diklik §arb
(7)
-+ -+ -+

ile ifide olunur. Buradaki (J. indisinin farkh n boyutlu vektorlere delalet ettigine ve bir vektorim (1) ile verilmis olan tarifindeki n kompleks sayi taklmmdaki indislerle alakas: olmadigma dikkat ediniz. Filhakika, <PIX vektorlerinden birinin (1) tarifine benzeyen acik §ekli ~ift indis ihtiva. etmek zorundadrr (8)
CJl«.

vekWrlerinin ortonormal takimma bir laban adi verilir ve q>«. vektdrlerine de laban oektiirleri denir. Farkh pekeok taban vektorleri takimlan vardir. Mesela adi uzayda (i, j, k) veya (it, ie. irp) veyahut da daha baskalanm kullanabiliriz. Lineer baglmsiz bir vektdr takimmdan, Schmidt diklestirme metodu (Bk, BOli.im: 3-5) vasrtasiyla daima bir taban elde edilebilir. Problem: Adi uzayda lineer bagrmsiz i.i~ vektdr (1,1,1), (0, -1,0) , (- 2,0,1) koordinatlanyla tarif edilmis olsunlar. (Uygun bir §6kilde normalize ederek) birinci vektoril bir tabamn ilk aZaSl olarak seelp Schmidt usuluyle tabamn geri kalan ktsmim elde ediniz. (7) ortonormallik §arb.ru da aeik olarak tahkik ediniz. (6) acilirm cP tab am cinsinden yazihrsa (9) olur. aa; katsayilari, (9) un her iki yamnm, CPa; takrmmm tipik bir az8.slyla skaIer ~arplmlnl alarak tayin edilebilir. Sonuc
«« =
(qJ(LJ ~) -+ -+ -+
-+

-+

-+

(10)

Lineer Vektt}r Uzaylan

59

dir, ve boylece aerlnn (11)

seklinde yazdabilir. HOlUm: 3-3 lin tamhk bagmtrsimn bir benzeri de burada bulunur. Notasyonumuzu biraz daha a§ikar kilmak sflretiyle bu (11) den elde edilebilir. Eger ~ vektorunttn bllesenlerinden birini, mesela ~i yi yani (1) takInundaki kompleks sayllardan birini tebariiz ettirir ve (11) deki skaler garplmlm (5) e binaen yazarsak

~I =

L crtx!L
a
j

CJ>ru*;J

(12)

elde ederiz. Toplam siralarr aralarmda degi§ tokus edilirse

(12) (13)

olur. Parantezler icindeki biiyUkliik iki (i,j) indisine bagh olup bu bir matris diizeni olarak dtistmtllebillr. Eger (11), ve dolayisiyla (13), keyfi vektorler i~in can ise (13) deki j lizerinden yapilan toplam j i olan tek bir terime mUncer olmak sorundadrr, Buradan

L
tx

(roci <r«I* =

Bil

(14)

elde ederiz. Bu, BOlUm: 3-3 lin tamhk bagmtisrmn a{:zir$ teoremi admi tasunaktadir. Bizim (11) den (14) e varmcaya

sartmi

benzeri olup

kadar yaprms oldugumuz §ekilde blittin indisleri ve toplamalari yazmak biraz sikicidir. Buna binaen sik sik daha kisa bir notasyon kullamhr. Skaler veya i~ ~arpIm, (5) de oldugu gibi ; nin elemanlanmn kompleks esleniklerini almayi bir hag i§aretiyle gostererek,

(~, 11)

~+II

(15)

60

Kuvantum Mekani~i Matemati~e

Girl:i

§eklinde yaaihr. (14:) de ortaya ~kan ~arplm, bir dl§ Qarplm olup

L
rx.

<J'a.t<"Prx.I* = ~Il

-+- <PctqJa + = 1

(16)

§eklinde yaaihr. (16) denklemi (nxn) lik bir saydar dUzeni olarak tefsir edilmelidir. Bu diyadik veya am vektor cebrinin benzeridir. (15) ve (16) daki ~arpanlann sirasimn onemh olduguna dikkat ediniz. ~h1run tek bir kompleks say; olmasma karsrhk 1);+ bu eins sayilarm bir dtizenidir. 5-4 TABAN DEGt§lMt

Yukanda taban vektorleri takimmm tek olmadigma i§Aret edilmisti, ~imdi ortaya iki taban f)ektorleri taktmimn, veya tabatun, biribirlerine nastl bagh olduklari meselesi glkmaktadlr. Bir takimdan dig-erine donii3um taban degi§imi adim ahr. tki tabamn cpa (a.=1,2" .. , 11.) ve tf; f3 (f3=1,2, ... , 11.) ortonormal vekWr takrmlari olduklarmi farzedelim. Buna gore, ikinci takimm her Uasl (9) a binaen birinci takim cinsinden aeilabileeektlr.

(~= 1,2, ..•, n).

(17)

b«~ lar burada aqihm kataayrlarmi gostermektedirler. ~imdi derhil go~ riilecegi i.izere (17) deki garpanlann sirasi ve b«~ run indisleri uygun ola-

cak gekilde seQilmi§lerdir. Benzer §ekilde de herhangi bir CP« da ~~ tabaru cinsinden aQllabilir (a
=

1,2, ..., n)

(18)

A~lhm katsayilan olan ba~ lar (veya ca~ lar) B (veyA C) ile gosterecegimiz bir kare matrisin elemanlarim teskil etmek i.izere di.izenlenebilirler. Eger (18) i (17) ye ikame edersek

veyi

Lineer Vektar Uzaylan

61
(19)

baitnbslnI elde ederiz. (19) un ~ ~ tabarundaki btitlin vektorler icln dogru olmasim teminen {i' lizerindeki toplamm tek bir W =~ terimine mtincer 01masi gerekir. Bu ise c~a ve ba~ acihm katsayilarmm (20)

baiJ,ntllanm gereeklemeleri laZlm geldigini g5stermektedir. (20) nin sol yam matris ~arpIDl1mnt8.rifidir. Buna gOre B ve C matrisleri cinsinden (20), I ite (nxn) lik birim matrisi gostermek iizere, CB=I geklinde yazihr, Bu ise C=B-I demektir. Hili hizIrda (17) ila (22) sonuclan sadece biribirlerinden lineer bag,.mSlZ olan cP a ve ~rJ takimlarina baghdJ.rlar. Eger tabard ar (yam ortanormal takrmlar) mevcutsa B ve C matrisleri iiniter mairisler denilen azel bir matris simfma miincer olurlar. (17) aeilrmmr kullanarak ~ ~ taban vekWrlerinin ortonormalligini goz online alahm: Bp'p = ('Pp', '4-Ip) veya B=C-1
(22)

(21)

='"

L
a

Lba'p,*
a

bap(fPa" CPa)
(23) sistemi

(23)

Elger cp tabaru da ortonormal

ise, bu takdirde

app' =
ya mtincer olur. Birinci earpandaki

L
a.

ha.tJ,* ba.~

(24)

indislerin yanhs sirada bulunmalarmdan Sarfl nazar, bu R§ag. yukan matris garplmlDlD tfi.rifidir. Ek mairis

62

Kuvantum

Mekani~i MatematiAine Giri~

tarifiyle buna da ~are bulunur. Eger B matrisinin elemanlarz B ye ek olan matris Bt ile gosterilir ve elemanlarr da

b a~ iseler

(25)
dir, (Buna gore ek matris B nin transpoze matrisinin kompleks e§lenigi...

dir: Bt=B*).

Matris diliyle (24) BtB=I

(26)

§eklinde yazilir, (26) §arbna uyan her matrise iiniter matris denir. Bir iiniter mairisin tersinin bu matrise ek matris oldugunu gormekteyla. Okuyucu herhalde Bollim: 2... de eksenlerin rotasyonunu ve dik do4 nii§iimleri miinakasa etmis oldugumuzu habrlayacakbr. Buradaki matematik sadece reel sayilar ve matrisleri goz ontine almak sartryla bir taban degi§iminin matematigine Dzde§tir. Reel, tiniter bir matrise dik matris am verilir. (26) ve (21) in l§lglnda C=Bt oldugunu ve dolayisiyla (17) ve (18) taban degi§imi denklemlerinin de

(27)

olduklarim gdrmekteyiz. Problem: Adi uzaydaki (i, j, k) dikdortgen tabanim «, ie, iip) kiiresel tabanma donii§tiiren dik matrisi aeik bir §ekilde tayin ediniz. Bu fikirler BOliim: 5-9 daki ozdeger probleminde onemi haiz olacaklardir. Keza, keyf! bir t; vektdriiniin bir cp tab am cinsinden ve baska bir tV tab am cinsinden aeihm katsayilan arasmdaki bagtanti da ilgi ~ekicldir. tki aQIhm da (28)

_-+_..

-+ -+

-+

ile verilmislerdir. Eger ikinci aeihmdaki

tV {3 Y1 temsil etmek iizere (27)

Lineer Vektor Uzaylan

63

kullamlacak

olursa (29)

elde ederiz. (28) deki ilk toplamla

mukayese

a ve a' katsayilanmn (30)

ile biribirlerine

bagh olduklarmi gostermektedir.

Benzer ~kilde (30')

dir.

5-5 LtNEER OPERAToRLER VE BUNLA.RIN MATHts TEMStLLERt bir vekWr uzaymdaki bir A operatorti, keyfi bir ; vektoriine tatbik olundugunda onu baska bir 1] vekWriine donii§tiiren bir nesnedir. Bu donii§i.imi.i
n boyutlu
Yj =

A~

(31)

§eklinde yazryoruz. Biz burada iizere,

A{~

sadece, c He skaler bir saytyr gbstermek

A(c~)
= =

+ 11)

cA;

A~

+ All

(32)

§artlannl gercekleyen

lineer operatiirleri goz onimde bulunduracagiz.

n boyutlu uzaydaki bir operator, eger her vektdr iizerindeki etkisi

biliniyorsa tayin edilmis olur. Keyfi bir vektdr bir cp ex tabanma gore a!:Ilchgma gore bir operatdriin de, 11. taban vektorii Uzerindeki etkisi bilindigi takdirde belirlenmls olacagi 8.§ikardlr. q> a; iizerine tatbik olunan A operatorn genellikle CPa YI bUtUn taban vektOrlerinin lineer bir kombinezonuna doni.i§tiirlir. Buna gore

64

Kuvantum Mekani~

Matemati~ine Giri$

(a

= 1,2, ..., n)

(33)

olur. apa, aeihm katsaytlarmdaki ilk india toplama degi§kenidir; ikinci indis ise A nm etkiledigi ozel taban vektortlne delalet etmektedir. (31) deki 11 yl tayin etmek i~in ~ nin verilmis olmasr halinde (33) lin kB.fi oldugunu gostermek tizere ~ ve 11 nm <pa; tabam cinsinden acrhmlarmi goz online alahm.

(34)

h~ mn ca. ve a~a; run bilinmesi neticesinde belirlendigini gostermek ruz. l; nin a~llmundaki her taban vektortme A yi tatbik ederek

iatiyo-

11 = A; =
elde ederiz. (35) in,

LL
IX-

ff'p ofJa,ca.

(35)

rJ

T}

run aeilimnu veren (34) He karsilastmlmasr

(36)

oldugunu gosterir. Bu da b~ katsaytlarmm a~a; ve Ca, dan itibaren tayin olunduklarim gosterir. Bu ise A operatortlntin (33) deki a ~a; sayilarmm takimtyla temaytia ettigi anlamma gelir, a~a. aeihm katsayilarma («, f3=1, 2, ... , n olmak mere) bir A kare matrisinin elemanlari goziiyle bakIlabilir. ~ ve T} vektorlerini, elemanlari (34) deki aeihm katsayilarr olan sUtun vektorlerle
Cl CIl:

hI

hI!:
Yj~

~~

Cs

hs bn

(37)

Cn

Lineer VekWr uzaylan

65

ve lineer

Aop

operatoriinti de
ao
012·.·. a22 •••
Qlu

Aop-il'-A

a2l

• a2D

(37')

matrisiyle gostermek §artIyla (36) denklemine de bir matris denkleminin elemanlan goziiyle bakilabilir. Sarahati sagtamak gayesiyle lineer A operatdrii buradaki matris temsilinden bir «op» altindisiyle tefrik edilmistir, Operatortm kendisinden mi yoksa matris temsilinden mi bahsolundugunu IMIn geli§i a~lk~a ortaya koyar. (33) e binaen, A run matris elemanlarmm <p~ ile Acp~ nm (38) skaler ~arplmlanyla verilmis olduklarma dikkat ediniz.

Operatorleri ifade etmek i(;in matrislerin ve sutfm vektorlerinin kullamlmasi sidece elimizdeki ozel probleme munhasir degildir. (15) skaler (;arplmlna da bir matris ~arplml gozUyle bakilabilir. Sidece ;t vektorUnti ~ autun matrisine ek
f:. ~ + -----

( Ct * Clf

*.

Cs ••••

CD

*)

(39)

satrr matrisiyle ozde~ tutuyoruz. Buna binaen (15) skaler (;RrpIml II stitun vektdrii veya matrisiyle satir matrisinin soldan ~arpImlndan ibaret olur. (14) ve (16) aeihm teoremi icin bir sUtfm vektorll bir satIr vektoriiyle sagdan (;arpar ve boylece (birim matris oldugu gori.ilen) bir kare matris elde ederiz. (15) ve (16) daki hae i§areti tabii (37) run matris temsilini hatirda tutarak seeilmis bulunmaktadlr.

~+

Yukandaki ikazlardan kare matrislerle sUtUn vektorlerin n boyutlu uzaynruzdakl lineer operatorlerin ve vektorlerin temsilcilerini teskil ettikleri a§ikardIr. (37) deki matrislerin sUtUn ve satirlarmm durumlan tabarun secimine baglrdrr. Her taban i~in bir [arkl: temsil vardir. Fiziki bir problemde, goreceg;miz gibi, temsilin secimi bir uygunluk meselesinden ibaret ise de bazan dogru tabamn tayini problemin bizatihi ~ozUmUnUteskil eder (Bk. BoIUm: 5-9 ve 2-5 deki esas eksenlere donU§timler). Lineer bir A operatoru, biri bir CPa. tabanma digeri de bir ~J3 tabamna

66

Kuvamum

Mekanigi Matema~e

Girb}

g(5re olmak tizere farkh iki matris temsilini haiz olabilir. Bu e!1deger iki temsil arasmdaki baglanta §U !1ekilde tayin olunabilir: L lineer operatorti fP tabamna naz aran , a~a; elemanlarim haiz AqJ matrisiyle ve q., tabamna nazaran da, a~a.' elemanlanru haiz Alp matrisiyle temsil edilmis olsun. Bu-

Ita gOre, (38) e binsen

olur. ~ tabamyla 'P tabam arasmdaki deki ilk denklemi kullanarak

baglant; (27) ile verilmistir.

(27)

ap,r/

=L

L ha;pba.'p'* (<I>a." Acpa,)

a. a.'

buluruz. Bu, (25) ve (38) in

l§lgl

altmda

ap,r/

=L

Lbp,a.'+ aa.'a.ba.p
a. a.

(40)

yazllabilir. (40) denklemi, B ile 'P ve 4J tabanlarmi risi gBstererek • A tp

=

baglayan

iiniter mat(41)

B+A tp B

geklindeki bir matris denkleminin

(W,

{3) elemanuhr.

Uygunlugu temin gayesiyle bir taban degi3iminin vekWrler ve lineer operaWrler iizerindeki etkisini matris temsilcileri cinsinden ozetliyoruz. Eger cp (~) tabaruna nazaran vektdrlerin siitftn matris temsilcileri ~"(~'P) ile ve operaWrlerin bunlara tekabiil eden kare matris temsilcileri de All' A'll) ile gosterilirlerse tabamn degi!;Jimi temsilcileri !;Ju tUriU donii!;J· ttlriir:

veyA

;tp =

BeV'
BAtpB+
(42)

veya
Burada B ilniter bir matristir
• temsilcisi

Acp

(Bt B=BBt=I).
miie~rret uzaydaki ediDiz. bir
Bop

B naiter matrisinin, n boyullu olarak dii,iinulebileeetine dikkat

iiaiter operatoriinu

Lineer VektOr Uzaylar1

67
bir taban
qlh

Problem: tki boyutlu oklit uzaymdaki ger bir taban da

rpl olsun ve di-

ile verilmi§ olsun.

(a) cp tabanma nazaran olan temsilcileri ~ tabanma nazaran olanlara doni.i§tiiren tiniter B matrisini tayin ediniz, (b) Muayyen bir A !ine-

er operatoru eger

rp tabamnda

A
q>

=(

cos a sin a

-sin a )
cos a

matris temsilini haiz ise bunun ~ tabanma nazaran e§deger temsilini bulunuz. 5-6 UNEER OPERAToRLERtN BAeKA TARtF VE tiZELLtKLERt

Lineer operatOrlerin fiziki tatbikat bakimindan onemli bazi ozellikleri vardIr. Bunlarm ~ogu matrisler teorisinden a§iniwr. Bunlarm miicerret vektor uzaymdaki operatdrlere tatbikinin operatorlerle operatorlerin matris temsilleri arasmdald tekibiiliin neticesi olarak ortaya ~lkbgl dii§iiniilebilir. Bununla beraber ozellikler matrislere miiracaat edilmeden de ifade olunabilirler. Opera.torlerin Qarpmu : Komti.ta.tor ilk

tki operatorun ~arplml, a§ikar bir sekilde, en sag-daki operator tesir eden olmak tizere

(43)
diye tarif edilir. Genel olarak sira onemll olup A He B biribirleriyle komiitatif olmadiklari takdirde

dir. Bolilm: 4-4 de oldugu gibi, iki A ve B operatortmlin terilen komiitaiorii

[A, B] ile gos-

68

Kuvantum Mekanigi Matematigine

Giri~

[A, B] =AB-BA

(44)

diye

tarn

edilmistir,

Ters OperatOr Eger A lineer operatorii A ~ operatoru

1

'T}

= AI;

olacak

sekildeyse, A run tersi alan

(45)
He tarif olunur. (33) ifadesi A operatorunu af3a. matrisi cinsinden nasil tasrih etmege yararsa bunun tersini de tasrih etmege yarar: A -1 CPa
=

L
P'

CPt)' Qrvr:-1

(46)

AA~I=l ve A-IA=l oldugundan

(33) ve (46) dan

(47)

oldugunu

buluruz.

(47) denklemi A ve A -] in matris temsillerinin

(48) matris denklemlerini tahkik ettiklerini gostermektedir, A operat6riiniin

temsilinin

tersinin mevcfid olabilmesi icin bunun bir tabana gore matris sifrr olmayan bir determinant! haiz olrnasi lazlm ve kafidir. lzdu§Um
11,

Operatorleri

boyutlu uzayda keyfi bir ~ vektorii verildiginde cok kere ~ nin se~ gilmi§ (ve kolayhk saglamak iein normalize edilmia) bir E vektorti boyunca izdu3iimiimi bilmek ilgi eeklcidir. Izdiisiirme,

(49) olunan bir P..: izdiisiim operatiiriitjl« icra edilir. Tanf mfrcibince izdusum operatorti idempotent bir operatdrdtir, yani
ile tarif

L1neer Vekt6r Uzaylan

69
(50)

bagmbsl c8.rldir. (50) denklemi P, (P, -1) =0 yaztlabilir ki bu da bir bakima bir izdti§iim operatorunun sifrr veya birim deDerini haiz oldugunu gostermektedir. Buradaki deDerin tam anlami bu operatortm matris temsilinin 0 ve 1 ozdegerlerini haiz olmasidir (Bk. BiilUm: 5-8).
cP a tabamnm izdi.i3i.im operatdrleri

olan P a lar ozel bir onemi haiadir(51)

ler:

.A3ikar olarak, aym tabana gore tirif edilmis fakat farkh ilti izdi.i3i.im operatoriintin ~arplnu slfu operatorune esittir. Buna gore herhangi bir ~ vekwrU i~in, 0: ¢ olmak i.izere

(52)

dir, Verllmig alan bir tabamn birim operatdriine esittir:

btitUn Pa izdii3iim operatdrlerinin

toplanu

(53)

VektOrlerin ve operatdrlerin

matris temsilcileri cinsinden

va

L
IX

(54)

Pa,-+

L~IX(()oc+

I
baska bir gey degildir.

yazabiliriz. Son baginti (16) tamhk bagmtismdan Ek Opera.tOrIer A operatOriine ek At operatoru keyfi ~ ve (ll. A +~) = (A 11,;)
= (;.
1]

a.

vektorleri i~in (55)

All)*

skaler ~a.rplm b&.glnblan cinsinden tarif olunur. At In temsilinin matria elemanlarim ti.rif eden (38) bagmUSlnl goz oniinde tutarak

70

Kuvantum Mekan1ti, Matemattttne

G~

ap+-ap* a. bulunur. Bu _.... A ya ek alan matrisin ise gHdir (A+=A*).

(I.

(56) baska bir §ey degore (57)

mfitad tarifinden

lki operatorun ~arplm.InIn ekinin (55) bagmtIslna

(AB)+ = B+A+

tirifini

haiz aldugu gortllmektedir. Operatorler

Hermitsel

Eger bir operator (1), A~) = (A1)J~) baglntlslnl saghyorsa boyle bir operators [bUyiik Fransiz matematikciei Charles Hermite (1822 -1901) 'in isminden kinA.ye olarak] hermitsel operator denir. Matris temsili cinsinden bu
(58)

demektir. Hermitsel bir matrisin diyagonA.l elemanlarmm reel olduklanna dikkat ediniz. (58) e binaen hermitsel bir operatorim matris temsilinin reel bir determinants haiz olacagnn ispatlamak kolaydIr. Bundan baska ozellikler meyanmda hermitsel bir A operatoruntln A -1 gibi bir hennitsel tersi oldugunu ve eger A mn tersi varaa ve keza F(x) de oX in iyi davraJU§h reel bir fonksiyonu ise F(A) nm da hermitsel bir operator oldugu zikredile bilir. Problem: Hermitsel operailirlerin bu son iki ozelligi ve kez8. iki hermitsel operatorim ~arplImnIn aneak bunlar biribirleriyle komiitatifseIer hermitsel olacagmi is patlaynuz. Bir Operatoriin hi

Bir A operatoruntm lz A He gosterilen izi

Iz A = L(<P(l.1 A CPa.)
a.

(59)

ile thif olunur. (38) ifA.desinden bir operatorim izinin bunun matris temsilcisinin diyagonal elemanlarmtn toplamt oldugunu gormekteyis, Bu, 00~ilen tabana bagh olmayan bir ozelliktir.

Uneer Vekt6r Uzaylan

71

tz

§U

ozellikleri haizdir:

= (iz A)* fz At tZ(aA) =a tz A l:z(A + B) =1z A+ fz B 1z(AB) =tz(BA)

Bundan ba§ka, eger A ile B hermitsel iseler tz(AB) reeldir.

(60)

Problem: (a) Tabanlan (27) ifi.delerine dayanarak degi§ti.rerek tz A mn, (59) v8.s1t9.Slylaverilen if8.desinde onu hesaplamak i9in kullanilrms olan tabana bagh olmadrgim ~lk bir §ekUde ispatlaytmz. (b) 1z in (60) da verilmig olan bUttin ozelliklerini ispatlaynns,
l

5-7

VNITEB OPERA'rORLEB

VE HAREKET

DENKLEMLERI:

Bir U operatiiriine, eger tersi ekine esitse iiniter

am verilir:

Bu 3art b8.§ka bir §ekilde UtU=l ve

(61)

seklinde de yazllabilir. trniter operatdrlerin onemli bir ozellikleri, buulann vektOrlerin normlanm muhafaza etmeleridir. Buna binaen (55) ve (61) den keyfi bir vektdru igin

(62) oldugunu gormek kolaydir, Bu ozellik, kuvantum mekaniginde normun muhafazasr ihtimalm muhafaaaama denk oldugu i~in mtihimdir. A ve B ile komtitatif hermitsel operatorleri hir U operatorti daima U=A+iB §eklinde yazIlabilir. AC;lk olarak A
== -

gostermek

iizere, iiniter
(63)

1 (U 2

+ U+)

72

Kuvantum Mekanigi Matematigine Giri.,

tir, tiniter bir U operatdrunli hermitsel bir K operatdrii cinsinden ifade eden §ekiller

u = 1 +iK
l-iK

ve

U = eiK

(64)

dir, Birinci bagmtidaki l/(l-iK) operatdrti (l-iK) run tersi olup (l+iK) ya ister sa~ndan, ister solundan tatbik edilmis oldugu du§unti Iebilir.
w

Problem:

(a) ~u bagmtmm cari oldugunu ispatlayimz

(b) K nm hermitsel olmasi halinde duklarim acik olarak gosterlmz.

(64) deki operatdrlerin

tiniter ol-

(64) deki eksponansiyel sekil kuvantum mekaniginde ozel bir onemi haizdir. Bdliim : 5·1 de miinakasa edilmis oldugu vechile hal vektdrleri fiziki sistemlerin matematik tasvirleridir. Hal vektdrliniin zaman icindeki tekami.ilti fiziki sistemin zamana gore inkisafm; verir. Buna gore hal vekt6rlerinin bir parametreye (mesela zamana) baglihklari ilgi cekicldir. Birazdan gdrecegimiz gibi, kuvantum mekanigindeki hal vektorleri sabit normlarr haizdirler. Buna binaen, bir sistemin halinin bir veya daha fazla parametreye baghhgl parametrelerle belirlenen bir imiter operatorler grubu tarafindan dogurulan hal vektorlerine baglanabilir. Bir misal olarak, s reel bir parametre ve K da s ye bag-h olmayan hermitsel bir operator olmak iizere U(s)

= e-ilK

(65)

eksponansiyel ifadesiyle belirlenen U (s) tiniter operatorlerimn grubunu goz onune alahm. Buna gore ~(s) vektoril bir ~(0) «baslangic» vektorti cinsinden
~ (s)

= U (s) ~ (0)
(62) den dolayi
~(s)

(66)

operator bagmtisryla in normuna esittir denklemi

tarif olunur,

.nin normu ~(O)

~(s) nin s parametresine

olan diferansiyel baghhgl, yani bir hareket (65) ve (66) dan elde edilebilir. ~(s) nin degi§im mikdan olan

Lineer VektBr Uzaylan

73
(67)

goz onUne alahm, U'(s) nin s ye gore deg1!pmi (65) in kuvvet serisine &.y1lumylat3.rif olunabilir. A§likar olarak n-inci ttirev (-iK)n kere U(s) den ibarettir. Binaenaleyh ~(s) oektoru iein hareket denklemi i u~(s) = K~(s)
us

(68)

§leklindedir. (68) denklemine veyahut da mtitekabil matris labilir.

ya miieerret bir operator-vektdr bagmtiai temsilcileri i~in bir denklem gozUyle bakr-

Oneeki paragraflarda bilhassa (65) Uniter donti§iimleri altmda hal vektBrlerinin tekamiilii iizerinde durulmustu, (66) ya binaen bir q>a (0) baslangie tabarundan tiiretilen bir CPa (s) tabam ve bir de A operatorti nazar-i itibara alahm, A nin cpa (s) tabamna gore temsilcHeri

dir, Bu denklem, danii§tiiriilmii3 olan CPa. (s) tabamna gore A run temsil-

cisinin, UtAU operatdriinii teskil edip bunun temsilcisini baslangte tabamna gore hesaplamakla elde edilebilecegini ifade etmektedir. Bu keyfiyet U(s) nin tesirleri hakkmda baska bir gam§! §eklini intaceder. Bu goriig §ekline gore hal vektorleri sabit kalmakta fakat operatorler
A(s) =ut(s) A(O)

ur»

(70)

kaidesine gore ddnusmektedirler.

d~~s)

Bu gorii§ tarsi, hareketin

= ~~

+ i [K, A(s)]

(71)

§eklindeki operator denklemiui intaceder. Burada A mn s ye aeik olarak bagh olmasi imkani da nazari itibara ahnmistir, (71) He verilen nareketin operator denklemine bazan Heisenberg hareket denklemi adi verilir. Kuvantum mekaniginde operatorlerin zamana bagh olarak degi§melerine karsthk hal vektorlerinin sabit kalmalari nokta-i nazarma Heisenberg gorii,ii adi verilmektedir. Operatorlerin sadece acik olarak zamana bag-

74

Kuvantum

Mekani~i Matematigine

Girl::;

hhg,. haiz olmalarma karsihk hal vsktorlerinin gi§tigi §eklindeki gorii§ tarzma da Sehriidinger

(68) e uygun olarak degoriilil ad! verilmektedir .

Problem: Tek boyutlu basit bir harmonik osilaror x+w2x=O denk .. lemini tahkik etmekte olan bir x(t) yer degi§imini haizdir. (a) Sistemin hil vektoriinti

..

~(t) = ( §eklinde secerek,

O":z

!
i

x(t)

x(t)

Pauli'nin,

°2 -

_ (0 -i) 0

temsilini haiz, spin operatoru olmak iizere, hareket denkleminin K= -W0"2 hermitsel operatdrtiyle (68) ifadesi §aklinde yazilabileceglni gosteriniz. (b) U(t) Uniter operatdrilniln
U (t) = cos wt+ia2 sin wt

§ekline sokulabilecegini gosteriniz. ~(t) i~in aerk goziimii x(O) ve x(O) baslangie degerleri cinsinden yazmiz. (c) Bu problemde hal vekWxiiniin normunun korunmasmm fiziki manaSl nedir? Bu formalizm muvacehesinde x+yx+wx=O bilir misiniz ? 5-8
00 0

ile verilen soni.imlii osilatorli tasvir ede-

OZVEKTORLER, ()ZDEoERLER,

VE SPEKTREL TEMStL

Keyfi bir ; vektorune tatbik edilmis olan lineer bir K operatorti genel olarak bunu, muayyen bir tabanda farkh izdii§timleri haiz baska bir vektore donii§tiiriir. Fakat K V8.sltaslyla kendilerine, veya kendilerinin bir katma donii§en ozel bir vektdr dizisi vardir. Bu vektortere K run ozvektorleri denir. Bunlar, A. ozdeger am verilen muayyen bir saYl ve 'I' de bir Qzvektor olmak Uzere

(72)
operator denklemini tahkik ederler.

Lineer VekWr Uzaylan

75

Eger K operatdrti bir normal operatdrse (KK t = K t K ise) , bu takdirde muhakkak biribirlerinden farkh olmasi icabetmeyen (Bol. 4-1 deki Schmidt diklestirme islemini ve ozdegerlerin soyaualasmasim hatrrlaynua) n ozdegere tekabi.il eden farkh n ozvektori.in mevcfid oldugu ve ozvektorlerin ortonormal bir taban teskil edebildikleri ispaUanabilir (ispat jgin bk. Geortzel and Tiralli, sayfa 61-63). Bizim mesgfil oldugumuz biitiin operatOrler (hermitsel, ilniter v.s ... ) normal operatdrlerdir. Ozvektorieri 'I' oc He ve miitekabil (72) ozvekWr denklemi Qzdegerleri de Aoc ile gosterirsek

(73) §ekline girer. K operatorii )...OC ozdeger dizisiyle tam amen belirlenmektedir. Ozvektor tabamna gore K nm matris temsilcisi

o
(74) seklinde dlyagonal bir matristir. Pa. ile 'I' ex tabamna gore (51) ile belirtilmis olan izdii§iim operatorlerini gostermek suretiyle operator Iisanmda bu (75)

olarak yazihr. Eger K hermitsel bir operatorse Bol, 4-3 deki gibi ozdegerlerin reel olduklaruu ve ozvektorlerin de dik olduklarmi ispatlayabiliriz. Bu ispatm sembolik kademeleri 0 boltmidekilerle ozdestir. Buna binaen biz de bunu burada bir kere daha tekrartamayacagiz. Eger K = U ise ve U da Uniter bir operatorse ozdeger denklemi (76)
dir, Buna sol taraftan U]
I

tathik edecek olursak

76
veyft.

Kuvantum

Mekanigi Matemati~e

Gi~

U+Wcr. = T'Va
a

(77)

buluruz. Boylece, eger 'I'!1, U nun A!1 ozdegerine tekft.bUIeden bir ozvek· tOrUyse bunun keza ut In l/)...a ozdegerine tekabi.il eden ozvekWri.i oldugunu da gormakteyiz. (76) run sagdan 'l'a; ile ve (77) nin de gene 'l'a; ile fakat soldan skaler ~arpunlnl teskil etmek suretiyle (78) oldugunu gosterebiliriz. Bu, U nun ozdegerlerinin modiilleri bire e,it alan kompleks sayzlar olduklartm gostermektedtr. [Bunun, U yu hermitsel bir operator cinsinden vermekte olan (64) §ekilleri dolayisiyla 8..§ikarolduguna dikkat ediniz.] Uniter bir operatortin ozvektorlerinin dikligi kolayhkla tesis edilebilir. Cnce (76) mn 'l'a ile soldan skaler ~arplmlnl alip bunu a yerine B koydugumuz (77) nin 'l'1X ile saglndan aldlgrmlZ skaler ~arplIrundan glkartalim. Bu bize

verir. Bunun sol tarafi

tarafr da

ozde§ olarak sifrrdrr ve (78) in l§lgr altmda sag (79)

olur.Bu ise diklik bagmtierrun 5-9

standart §eklidir. TAY1Nt

OZDEOERLERtN VE oZVEKTORLERtN

Bdl. 5-8 de lineer bir operatdrtin ozvektorlerf ve ozdegerleri fikrinin mtmakasasnu yaptik ve basi genel ozellikler tesis ettik. Fakat eger bize bir K operatoril verilmisse ve elimizde de muayyen bir cpa taban vektorJeri dizisi varsa esas itibariyle Dzdegerler ve ozvektorler hakkmda her .. hangi bir bilgimiz yoktur. Biiti.in bildigimiz §ey K operatdruntin CPa tabanina gore

Lineer VektOr Uzaylan

77

(80)

§eklinde bir matris temsilini haiz oldugudur, Buradaki bi~imsizlik CPa. tabanmm 'l'a. ozvektor tabam olmamasidir. tzin bir taban donU§iimi.indeinvaryant kalmasi hasebiyle K mn ozdegerlerinin toplammm [(74) e binicn] (80) deki diyagonill elemanlarm toplamma esit oldugunu ve determinantm invaryanthgi dolayisiyla da (74) deki ozdegerlerin ~arplmlnln (80) matrisinin determinantlna esit oldugunu filviki bilmekteyiz ama, uzaym sidece iki boyutlu olmasi hili hiri~, bu hilgi ozdegerlerle ozvektorier hakkmda daha fazia bir ~yler seyleyebilmemiz i~in kifayetkilr degildir. Bu problemin formel ~oziimii Bdl. 54 deki taban degi§iminin miinakasasmda bulunmaktadir. K operatdrimun (74) ve (80) temsilleri, biri 'l'a. tabanma ve digen de CPa; tabamna gore oldugundan e§deger temsillerdir. Bu her iki taban biribirlerine ;11= U~1pmucibince bir U iiniter operatorti viBltaBlyla baglldlrlar. (42) dolayisiyla bu, K operatorimtln (74) ve (80) temsillerinin (81) visltaBlyla biribirlerine baglanml§ olduklarma delalet etmektedir. Bura.da tabam teb8.riiz ettirmek iizere bir indis kullanmis bulunuyoruz. (81) denklemi, K mn ozvektorlerini bulma problemini K nm matris temsilcisini diyagonallestirecek bir U iiniter matrisi tayini problemi olarak yeniden vasetmls oldugumuzu ifildl3 etmektedir. (81) de vaz edilmis olan bu matris probleminin gozlimti zor degildir, Once (81) in her iki yamna soldan U operatorimii tatbik edelim:
(82)

Eger U nun elemanlarr ua;~ ise K1pve Kip igin de (74) ve (80) i kullamrsak (82) nin tipik matris elemanlan

L
a.'

ka.o.' ua.' P

A. {J uo.p

(83)

78

Kuvantum Mekani~

Matematigine

Giri~

denklemiyle verilirler. ~ nm tesbit edilmis degerleri yani tesbit edilmls }.{i ozdegerleri i~in, u.=1, 2,. n i~in elde edilen (83) denklemleri n bilinmeyenli 11. adet simiiltane cebrik denklemden miitesekkil bir sistem te§kil ederler. Bu denklem sistemi ancak uaa katsayilarmm determinanb smrsa bir gozUmi.i haizdir. Bu sekiiler denklemi verir:
0"

(84)

olan n kokii haiz ).. cinsinden n-inci dereceden cebrik bir denklem oldugundan burada ozdegerdeki indisini artik kaIdInIll§ bulunuyorus. A.~ Qzdegerleri bir kere (84) den eide edildiler miydi, arbk (83) sistemi her A.a degeri i~in ve a.=1, 2, .. 0,11. olmak tizere 11. adet ua.~ elemamDIn izl:fi degerleri i~in ~oziilebilir. Bu, U matrisinin her siitununun bir ~arpan yakla.§J.kh8'Iyla tayin ohmduguna delilet eder. Herbiri bir si.itfin igin olan bu n ~arpanl bulmak i!;in U nun Uniterligini goz online almanuz Hizamdir. Matris elemanlari cinsinden (U)a.{J dir. Buna gore i.initerlik

(84) denklemi, hepsi K run ozdegerleri

= uafJ

§Rrtl =

5y{J
dir.

(U+U)yp

ua1

* ua.p

r=~ i~in
(85)

buluruz. Bu, U nun vektorlerin temsilcileri nasariyla bakilan siltfmlarmm normalize olmalan icabettigini gOstermektedir. Bunun bir neticesi olarak ua.~ elemanlaruun btiyiikltikleri ve fazlan, her siitfin i~in onemi ha.iz 01mayan bir faz !tarpamndan sarf-i nazar, tftoyin olunurlar. 11k tabana nazaran qt a. ozvektorlerinin temsilcileri keyfi bir ~ vektoriiniin q> ve 'I' tabanlarma gore temsilcileri arasmdaki ;9' = U~'P baglantISJlll nazan itibara alarak bulunabilirler. 'I' IZ ozvektoriintin kendi tabamna gore olan ('F a) v temsilcileri A§iklr olarak

Lineer VekWr Uzaylan

79

o o
1

o
~klindedir. Burada slflrdan farkh yegane eleman, sutftnun a.-nIDCIsatmndadir, A3ikAr olarak 'l' a. run cp tabanma gore temsilcisi

(W 0)"

U(Wa.)'j1

=
Una

dlr. §u h8.lde U nun stitCtnlaXl, ozvektorlerln ilk fP tabanma gore temailcileridir. utu nun diyagonBl dI§l elemanlanrun sUlr olmasma, farkh ozvekWrlerin dikliginin matris e§degeri nazanyla baloldlgmdan (85) normaIizasyon §farbmn manisl artIk tamamen anlasilebilmektedir. ' Problem 1: nasil olur'? Problem 2:
risinin

Eger sOySUZI8.§ffil§ ozdegerler mevcutsa

u a.~ larm tayini

1..di uzaydaki kartezyen vektorler tabaruna gore K mat-

7
K __,...-3

-3
7

-V2V2
10

_-'-12 V2

temsileisini haiz oldugunu goz onlinde tutarak K run ozdegerlerini, liniter U matrisini ve (sUtun vektorler ~klinde) ozvektorlerini tayin ediniz, Hesabnuzr (81) bagmbSlDI ve ~IP =U;V' bagmtismr a~lk~a tabkik ederek kontrol ediniz. Kuvantum mekanigindeki onemli bir ozdeger problemi de komutatif A ve B gibi iki hermitsel operatdrle ilgili olandir. 6imdi A run ozdeger .. lerinin ayru zamanda B Din de ozdegerleri oldugunu gosterecegiz. Matris cebri bakmundan bu keyfiyet, iki hermitsel matrisin aneak ve aneak ko-

80

Kuvantum Mekanigi Matematigine Gir~

miitatif olmalan halinde ayni bir iiniter dbniisilm vasrtasiyla diyagonallestirilebileceg! teoremiyle ifade olunur. A run ozvektorleri 'l'a., ozdegerler! de a
(L

olsunLar. Buna gore (86)

<hr. Simdi B yi (86) run her iki yamna: tatbik edecek olursak

elde ederiz. Eger A ile B komiitatif iseler bu

(87)

§eklinde de yazilabiltr. (87) denklemi, eger ct>(L vektOrii A mn ozdegerine tekibiil eden bir ozvektdrilyae (B 'l'a;) run da aym Qzdegere tekabtil eden bir ozvektor oldugunu goatermektedir. Eger ozdegeri soysuslasmanussa bu, (B'I' a;) run 'II 0; run herhangi bir kati olduguna delAlet eder, yani
a(L a(L

(88) drr, Halbuki bu da 'I'a; nm B nin b C(6zdegerine tekabiil eden bir ozvektoIii oldugu ifidesinden baska bir §ey degildir. Eger aC( ozdegeri soysUz18.§IDI§Sa biraz daha etrafhca ruridir. Once bir 6zdegere ait ozvektOrleri (y
=

di.i§iinmek za-

1,2, ... , k)

(89)

§eklinde, baska bir y indisi ile gosterelim. Burada aa.. ozdegerinin soysuzIasmasmm k kath oldugu kabul edilmie bulunmaktadir. Buna gore (87) den, B 'I' y) run olsa olsa k tine 'P a. ( y) ozvektorUntin
(L (

BWa;(Y) =

L
k

Ill' a.(y')c(J.(Y', y).

§eklinde lineer bir kombinezonu oldugu neticesine vannz. c ct ( y', y) katsayilari k X k §eklinde bir matris dUzeni teskil etmekte olup bu da B nin, A DID soysuzl8.§Inl§ act ozdegerine tekibiil eden (alt) temsili

Lineer VektOr Uzaylan

81

olarak du§uniilebilir. ~kil: 5-1, A ve B operatorlerinin 'I' tabamna gore matris temsilcilerini sematik olarak gOstermektedir. A matrisi, ta.rif ge .. regince ,diyagonal bir matristir; B matrisi de A nm SOysuzl83t1gJ yer hari~ diyagonaldir. Burada sadece tek bir soysuzl~mlg ozdeger gosteriImiq bulunmaktadu-, fakat §ekli uygun bir tarzda genellestirmek mUmkiindtir.

o
•

o
o o
•

8,¥

Sekil: 5-1

B nin, k kath aoysualaamig ozdegerine ref8.kat eden k adet ozdegerinin bulunmasi meselesi, taban degigimi ve diyagonallegtirmenln k boyut .. lu bir altuzayda vuku bulmasmdan sarf-i nazar ,aynen bu boliimiin daha onceki paragraflarmdaki metotlarla ~oziiltir. Yeni k adet 'iJI«'(y) ozvektOrler takimr gene A run alX ozdegerine tekabiil eden dik iizvektOrleridir; fakat keza bunlar 3imdi bir de B nin, (88) in uygun bir te!PDilini tahkik eden Dzvektorleridir.

82

Kuvantum

Mekanigi Matematig-ine Giri4

Problem: Yukanda, komiitatif hermitsel operatdrlerin mlisterek oz· degerleri hakkmdaki mtinakasa bir «yeterlilik» delili teskil etmekteydi. (75) spektrel temsili vasrtaaiyla «gereklilik» §artlDl da yAni eger 'I" takimi hem A run ve hem de B nin ozvektdrler takmu ise A ile B nin komti.tatif olmalan lazlm geldigini gosteriniz. 5~10 HILBERT UZAYINA GE(}tS; DtRAC NOTASYONU Buraya kadarki incelememiz sonlu sayida boyutu haiz lineer vektdr uzaylan cinsinden oldu. Kuvantum mekaniginde problemlerin ~ogu sonsuz sayida boyutu haiz bir vektdr uzayma ihtiya~ gosterirler. Evvelce de soyleruni§ oldugu vechile, (5) ifadesinin tesmili DIan bir skaler ~arplmln tirif olundugu boyle bir uzaya Hilbert uzagl adi verilir. Elimizde mevefit neticelerimizi Hilbert uzaylarr i~in de yeni bastan ~karmaga kalkI§acak deiiliz; bununla beraber 11. ~ 00 i~in vukua gelen degigikliklerin b8.Z11anna nazar-i dikkati ~ekecegiz. Bundan sonra da Dirac'm 0 baa, ekonomik ve berrak notasyonunu ithAI edecegiz. n ~ 00 limitinde a = 1, 2,... , n §eklindeki miinferit bir airalama indisi genel olarak (sayllabilen veya sayilamayan) mUnferit ve (saytlamayan) stirekli degi§im arahgim haiz bir degi§ken olur. Burada onemli ve sikmti verici bir nokta bulunmaktadtr. Sonlu sayida boyutu haiz bir uzay i~in bUtiin bUyi.ikltikler iizerindeki siralama indisleri (1,2, ... , n) gibi tam degerter ahrlar. Fakat Hilbert usaymda buna e§deger bir indis vey! degi§ken taban vektdrlerlnin bir takirm it;iin sayrlabilir sonsuz bir india ve baska biri i~in de siirekli bir degigken olabilir. [Buna bir misal (- 00 <x < 00 ) arahgmdaki saydabilir Hermite polinomlan takimi ve gene ayrn araliktaki Fourier integrallerinin integrantlarrdir.] Hilbert uzayr n. boyutlu uzaydan t;iok daha mugl8.ktIr. Onemli bir dzellik de Hilbert uzaylanmn aynlabilen veya ayrz[anugan olabilmeleridir. Ayrzlahilen bir Hilbert uzayi diye i{;inde sayilabilen bir taban vektorleri takum bulmamn miimkiln oldugu ve bu takImm da, verilmis herhangi bir vektorun bu taban vektorlerlnin lineer bir kombinezonuyla (Bolllm : 3-2 deki en kii~iik kareler anlammda) istenildigi. kadar yaklasik bir §ekilde temsil edilebilmesi baktmmdan tam oldugu bir uzaya denir. AYrllamzyan bir Hilbert uzaymda boyle bir saytlabilen taban vektorleri takmn bulmak rnlimkiin degildir. Aynlamayan bir uzaydaki tam bir tab an, bu uzayda bir vektor koniinuumunu haiz 01mak sorund adtr,
DID

Aynlabilen bir Hilbert uzaymda dahl sayllabilen bir takim kullanmaeizem olmadlglnl belirtmek lizlIDwr. BOyle sayilabilen en az bir tam

Linear Vektor Uzaylan

83

bir uzaym tirifi demektir. Fiziki tatbikatta Hilbert uzayr daim§. aynlabilen bir uzaydir. Fakat taban vektorlerinin se~imi sik sik, muayyen bir lineer operator i~in bir ozdeger probleminin belirtilmesiyle yapilmaktadir, Buna gore ozvektOr tabarumn sa .. yllabilir olup olmach~ operaWrUn ozdeger spektrumuna baglIdlr. Eger se~ilmi3 olan taban sayIlabilen bir takim te3kil ediyorsa, (rna.. tematik bakimmdan yalunsakbk, v.S... meselelerinden Sarf"l nazar) formalizm, n nin sonlu h3.line tekibi.il eden formalizme fevkalade yakmdir, Fark, sadece, temsilcilerin sonlu olmaktan ziyade sonsuz matrisler olmasindan ileri gelmektedir. Eger taban sayIlamayan bir tabansa basr i§ikAr degi§iklikler icri etmek zaruridir. Mesela cpa; taban vektorleri (7) de oldugu gibi Kroenecker normalizasyonunu haiz olacaklan yerde (90) §eklinde delta /onksiyonu normalizasgonunu haizdirler. a.' iizerinden top .. lamlar integraUerle yer degi.§tirmi§llerdir, ve ilh ... Buna gore bir ~ vekW.. riiniin C90c tabam cinsinden agIlum (91) dir. (1..' degi3keninin hem mi.inferit ve hem de sUrekli degi3im arahklanm haiz olmasi h!linde (91) bag-InoS! i.3ik!r bir tesmili haizdir. 3. ve 4. BOli.imlerdeki dik fonksiyonlar ve ozdeger problemleriyle temasi tesis etmeden once Dirac' a borclu oldugumuz ~ok fayda.h bir notasyon takdim etmek istiyoruz. Kompleks ~arplmh vektorlerle ugr8.3lrken ~arpanlann srrasma, kompleks e§lenikligine dikkat etmemiz lbun gelmi3ti [meseli (CPa, CPCt.)~a +'Paskaler ~arplnunda ve (16) tamhk bagmtismda oldugu gibi]. Bu fark; tebiriiz ettirmek i!:in Dirac bir vektor usaymda (temsilcileri sutfin matrisler olan) butiin mi.imkun; vektOrlerini goz onUne almakta ve tipik bir vektOrii I> veya I;> sembolUyle gi:>stermektedir. Bu vektorlerle temsil olunan uzaya (temsilcileri satir matrisler olan) dual vektOrlerin temail ettigi bir dual uzay tekAbi.il etmekte ve Dirac bunlan < I veya <;J ile gostermekteyiz. Dirac'm bir «ket,. veya. bir eket vektorih dedigi her I;> vektorii i~in gene Dirac'm bir «bra» veyi bir «bra vektorih dedigi bir <;] dUal vektorii mevcut olup bunun tersi de dogrudur, Biribirlerine bagh bu iki cins vektOriin siiperpozisyonu

takunm mevcftdiyeti aynlabilen

84

Kuvantum Mekani~ Matematlitine Girt;;

(92) kaidesine, buna mukabil kompleks bir skalerle ~arplml da (93) kaidesine uyar. Operatorlerin ket vektorleri iizerilerine tatbikab, evvelce BOltim: 5-5 ve 5-6 da da gormii§ oldugumuz vechile, bunlann diial uzayla mUteki.biliyetleriyle beraber, §U sekildedir i

IT}> = All;>
A(I~t>+I~a»

+--+

<rtl =<;1 A +
~

.... AI~l>+Al~ A(al~» =aAI~

+---+

;ll+<~I)A+ """'<;tIA++<~A+

(94)

« J;ia*)A + = a*< 1;1A +

Dirac notasyonunda skaler garplm (95) olmaktadrr; i.§iki.r olarak <1;11» = <TIl!;>· §artI da cAridir. Ba~ka bir mis&l olmak Uzere hermitsel bir operat6rlin de arbk (96)

baiInuSlyla belirlendigine i§iret edelim. Problem: <I;IKI11> skaler ~arplmmda operatorun ister saga, 111> ket vektdriine, ister sola <1;1 bra vektdrtme tatbik edilmis gibi kabul
edilebileeegini aQIlq;a gasteriniz. Baska bir £aydah notasyon da operatorlerin yunan veya latin hartleriyle ve bunlann ozdegerlerinin de aym sembollerin bir veyi daha fazla Usliisii olarak belirtilmesidir. ozel ozdegerler iis yerine bir altindisi de haiz olabilirler. Bu notasyon hakkmda bir misal vermek iQin (73) ozdeger denklemini Dirac notasyonuna gore yazIYOMlZ: (97)
Bu denklemde K operatdrimtin ozdegeri K' olup buna tekAbiil eden ozvek-

tOr de ozdegeri i~ine yazIlmI§ bir ket vektorii olarak ka.r§lnuza ~lkmakt.a..-

tineer VektOr Uzaylan

85

dir. Bunu 'l'1X 1lzvektor semboltiyle mukayese edeeek olursak iislerin IX. siralama indisinin yerini tuttuklarmi ve ketin igindeki K' ozdeger semboltiniin de K run ozvektorlerini herhangi baska bir vektdr takimmdan (me ... sell q> a. tabamndan) tefrik ettiren 'I' semboliiniin yerini tuttugunu gor\i ... riiz. Dirac notasyonunun iktisadi olusu ve berrakhg; kolayhkla gortilmelidir. Bu kismm bundan oneeki bOliimlerinin biitUn materyali dogrudan dogruya Dirac notasyonu Vbltaslyla yazJlabilir. Dirac notasyonunun rak (98) bilhassa ornek mlhiyetindeki birk~ misi.li ola ..

§eklinde ifide olunan (16) tamhk b~ntunm, niln bir let'> tabanma gore

keyfi bir I~ ket vektijrii... >

I;> =

L la'><a'!;>
a.'

(99)

(11) a~lmllru ve (47) He tarif edilmi§ olan P, izdU§i.irme operatOriinii (l00) gosterebiliriz. (98) ve (100) denklemlerinde biiyiiklUklerin operator tabiatlan bra ve ketlerle tera bir airada ve bir vektdrle skaler ~arplm yapma .. ga miisait bir tarzda gosterilmi§ bulunmaktadrrlar. 5--11 HAL VEKTfiRLERt VE DALGA FONKS1YONLARI

§imdiye kadar hep mticerret vektorler ve matrislerle vey! bunlarm matris temsilcileriyle ugrQ§tu{. Kuvantum mekanigi ile ancak SchrOdinger denklemi V9.s1taslyla biraz iinsiyeti olan okuyucu, bu notlann ~k~a beyan edllmis gayesinin kuvantum mekaniginin matematiglni takdim at .. mek olduguna gore ni~in bir dalga fonksiyonundan bahsedilmemis olmasma §8§8bilir. Bunun sebebi sonlu boyutu haiz bir uzayda. h6.1vektOrlerinin temsilcilerinin (silrekli degi§kenli) fonksiyonlar degil, (miinferit ele.. manh) stitfm matrisler olmasrdir. Bu sUt6.n vektijrler doga.n drugs. fonksiyonlandJr.

86

Kuvaotum Metaniet lI4atematfiine G~

Hilbert uzaymda bir dalga fonksiyonunun nasIl zuhura geldigini gostermek tizere muayyen bir arahkta bir reel q' Qzdegerler kontinuumunu haiz bir q hermitsel operatdriinii goz online alahm, Buna binaen ket ozvektarleri (101) operator denklemini gerqeklerler ve burada <q"lq'>
=

a (q' _qlf)

(102)

ortonormalltk §8rlJ. mevcuttur. Simdi keyfi bir l~> ket vektOrii tasavvur edelim. Bu, q tabam (yani q operatortiniln ozketleri) cinsinden acilabilir: (103) ketine bagh kompleks bir sayidir. Buna binaen bu, Iq'> tabamnda I;> ket vektoriinUn temsilcisi olan, q' nUn kompleks bir fonksiyonu olarak dii§iiniilebilir. BOyle bir temsile bir dalga /onksiyonu diyecegiz ve bunu
!;arplIlll

<q/l~ > skaler

q'

siirekli degi§kenine ve ilk

I;>

(104) §eklinde yazacaitz. BOliim.: 3 ve 4 tin fonksiyonlanyla bag-lanb arb.k tesis edilebilir. Bir misil olarak < ~I skaler 4$arpnruyla Boltim: 3-2 nin i4$4$&rplml arasm> daki baglanbyt gOsterelim. Sidece skaler c;arprrnl (103) acihmr cinsinden yazJ.yoruz :

Dalga fonksiyonunun (104) He verilmis olan tArifinden ve (102) ortonormAllik §artIndan faydalanarak

<;I't}> =

dq' W~~(q')WI'I (q')

(lOS)

buluruz. Bu ise tamami tamanuna

BOliim: 3-2 nin it; c:;arplmuhr.

Lineer VektOr Uzaylan

87

Problem:

q tabanmda

q operatorilnUn
=-=

<q"]qlq'> diyagonM matrisiyle siyonun da

q' 3(q' - q") gibi herhangi bir fonk-

temsil edildigini ve F(q)

temsilini haiz oldugunu gosteriniz . . Dalga fonksiyonunun bir operator denkleminde zuhurunu ve BOliim: ~-2 deki fonksiyonlara tatbik edilmis alan lineer operatorlerle bag-lanoam gOstermek iizere (68) «hareket denklemi» ni goz oniine alahm: (106) ozketler taknmnm s parametresine bag-h olmadigi kabul edilmistir. Buna gore (106) DIn her iki tarafrmn da < q'! bra vektOriine gore skaler ~arpImlm alarak i ()~<q'I~,s> =- <q']KI~J > 5 elde ederiz. ~imdi, K operatoruntm sag-Ina «tam bir hal takum» m sokmak i~in (98) ve (99) la ifade edilen acihm teoremlerini kullanahm. Bu
i

s'>

"1): <q'I~, ~>~

matris

dq' <q'IKlq'> <q'I~, s;» iki degi§kenin

(107) bir fonksiyonn (108)

olup

{em.

<q'jK!q">

elemam siirekli

<q'IKlq">::z k(q', q")

V'azllabilir. <q'la,s> skaler ~arpllm q ve s diye siirekli iki degi§kene bagll, (104) §eklinde bir dalga fonksiyonudur. Buna gore (107) i ()~W~ (q', 5)
=

do' k(q', q")W;(qll, 5)

(109)

88

Kuvantum Mekanigi Matematillne Giri~

y8.Z1labilir.Operator denkleminin bu §ekli Boltim: 4-2 deki lineer bir diferansiyel veya integral operatbrun temsilinin tamamen benzeridir [Bk. (7) numarah denklem ve sonrasi]. Problem 1: <;IKI'r}> matris elemamm, (105) e benzer §ekilde, dalga fonksiyonunun q tabanmdaki temsilcileri cinsinden if§.de ediniz. Eger K operatoru q tabamna gore diyagonal ise (yani diyagonal bir temsilcisi varsa) , dalga fonksiyonlan cinsinden < !;IKI'r} nm §ekli > ne olur?

Problem 2:

SayIlabilen In' > Fourier tabanmm q tabanlyla

<q In > =

,~

- (~') Y
-;

2.

SIO

nnq
a

ile verilen skaler ~arplmlan vardlr. Dirac notasyonunu kuUanarak ~lk hesaplarla, q tabamna gore bir I~> vektorlinlin 'I'~ (q') dalga
fonksiyonunun Fourier tabamna gore bir seriye a~lllIm §eklinde ifide ohmabilecegini gosteriniz. Dalga fonksiyonlan haklundaki mllnakasanuai tamamlamak mere dalga fonksiyonlanrun Uniter bir donii§Um matrisinin elemanlari olarak tefsir olunabileeegini gOsterecegiz. (97) ozdeger problemini (101) siirekli q tabamna gpre temsilciler cinsinden goz online alahm. (106) dan (109) a kadar olanlara slkl slklya benzeyen kademelerle (97) nin q ya gOre tern ... silcisinin
(110)

oldugunu buJU1"U2i. Burada k(q', q") nun if8.desi (108) ile verilmis olup '.l'K'(q') <q'IK'> dalga fonksiyonu da IK'> jjzvektOrtinUn q ya gore

temsllclsidir .
BOIUm: 5..9 da K'I'ct =).« 'It IX ozdeger problemi, (83) ile verilen III

L
(1.'

ka,a:ua,'p

= A.pU(1.{J

(83)

lineer denklem sisteminden hareketle Qzdegerlerin ve U tiniter matrisinin

Lineer Vektar Uzaylan

89

tayini geklini almisti. U nun stittmlarinm (yani tesbit edilmie m ve (1=1,2, ... , n olmak iizere u«p run) ilk cp tabamna gore 'l'p ozvektOrlerinin temsilcileri olduklan bulunmustu,
(110) He (83) mukayesesi, snrekli integralin mi.inferit yerini tuttugu da goz oni.inde bulundurulmak sfrretiyle,

un

toplazmn

Urxp +--+ W~(q') =

< q' I K'>

gostermektedir.

(111) Buna gore

§eklinde bir e§degerlilig;.n mevcftd oldugunu

dalga fonksiYODU

U=

f«

K'~

q'

I K' »

§eklindeki bir U tiniter operatoruntln temsilcisi olarak tefsir edilebilmektedir. Lineer bir diferansiyel veya integral denkleme bagh bir ozdeger problemini ~ijzmek ve dalga fonksiyonlanm eide etmek, operatOrii diyagonallestiren iiniter U donii§iimiinii tesbit etmege muidildir (ve esasmda da bundan ibarettir).

EK A BESSEL SiLiNDiR FONKSivONLARI

Aksi soylenmedigi takdirde yunan indisleri ve z degigkeni keyfi kompleks sayilara, latin indisleri negatif olmayan tamsayilara ve x de reel degerler alan degigkene delilet edecektir. Bessel fonksiyonlan hakkmdaki stand art , ansiklopedik miiraeaat kitabl G. N. Watson' un 1944 de New York, Cambridge University Press'de 2. baskisr yapilmis olan «Theory of Bessel Functions» isimli eseridir.

A.. l

TARlFLER
Bessel diferansiyel denklemi d2 ( dz"l. 1d - +.- dz + 1 Z

Z,,(z) zi

Y2)

(1)

ite verilmis olup Laplace operatortmun silindirik ve ki.iresel koordinatlar .. daki ayrismunda ortaya ~lkmaktadIr. Bessel denklemini tahkik eden Z,. (z) fonksiyonlanna v-tineu mertebeden silindirik fonksiyonlar ad. ve.. rilmektedir. Orijin ervarmda kuvvet serisi §eklindeki ~ozUmler

J,,(z)="2

~ (( z)" ~jrr(j+v+l)

l)i

(z

J-v(Z)=( ;

r!
j=O

j=o

2"'

)2i

j Ir(~

-=_l;i+ 1) ( ;
•

(2)

dir, r(z) fonksiyonu gamma fonksiyonudur. (Bk. MO, s. 1). ,,¢m i~in J v ve J -v fonksiyonlan (1) in lineer miistakil gozfunleridir. Fakat eger v bir tamsayi ise, (2) den (3) oldugu gosterilebilir.

Bessel Silindir FonksiyonIan

91

Jt' ve J_,. igin v nUn bir tamsayr olmasi vey§. olmamasi arasmdaki fark dolayisiyla Jy (z) yi (Bessel fonksiyonu vey§. birinei eins Bessel fonk-

siyonu denen) mtistakil bir g6ziim olarak kullanmak ve Neuman fonksiyonu (veya ikinci cins Bessel fonksiyonu) ad! verilen

N (z) =
•

J..(z) cos. 'IX

SIn

.-

J-iz)

V~

(4)

He verilmis N, (z) fonksiyonunu tarif etmek uygundur. v niin tamsayt olmamasi halinde N,. &§ikar olarak J,. den lineer mi.istakildir. \I ~ m i<;in Nm in hal! Jm den lineer milstakil oldugu gosterilebllir, L'Hopital kaidesini kullanarak (4) den NOt
N.(z) = lim

,.~m"

_!_

['bJ,. _ (()V

1)"

oJ-,.]
0\1

(5)

olarak tarif edilebilir. (2) serilerinden, kokleri bir tam SRYl farkeden in.. dis denklemini haiz bir diferansiyel denklem i<;inbeklendigi vechile N m (a) fonksiyonunun Ln z yi ihtiva etmesi il§ikirdlI'. Bunun genel §ekli MO' da sayfa: 17 de verilmistir, N_m(z) fonksiyonu (3) bagmusrm tahkik eder.

Cok kere, Hankel fonksiyonlan denen ve

H,,(I}{z} = J,,{z) iN,.{z) H,,(2)(Z) = J,.(z) - iN,.(z)

(6)

ile tArif olunan H" (1) ve H v (2) ile g6sterilen baska bir silindirik fonksiyon ~iftini ithal etmek uygundur. Hankel fonksiyonlari Bessel diferansiyel denklemi i~n lineer mlistakil bir ~oziim <;ifti te§kil ederler. Aw2 REKttRANS FORMt)LLERt hepsi 2\1 ly(z)
Z

Jv.

N,., H,.(l), H,,(2) fonksiyonlarmin Z,,-l(Z)

+ z,.+I(Z) =
')

Z"-1() - Z "+1 z = z
lardan

2 dZ,.(z) dz

(7)

rekiirans bagmtilarmi tahkik edecek §ekilde normalize edilmislerdir. Bun-

92

Kuvantum Mekanigi Matematigine Gtri~

dz [z"Z ..(z)1 = z"Zp-t(z) dz [z-"Z,,(z)]

(8)
=

-Z-"Z1+1(Z)

gibi daha baskalarr da glkarblabilir.

A.. 3

ASIMTOTtK ~EKnJIER

Bessel fonksiyonlarmm argUmentlerinin kU~tik ve buyUk limitleri faydahdlr. Basitiigi. temin gayesiyle v mertebesini reel ve negatif olma ..

ya.n. bir saYl olarak alacagm.

Izi Din 1 den ve

'IJ

den OOkklt9tlk deferlerl

J..(z)~
No(z)~

r(~~ 1) ( ~

i~

[In ( ~)
(~

N,(z)~_r~)

+0.)772 ....

(9)

H..lt2) (Z)!:C (

+ iN,.(z)

Izi

Din 1

e ve

'IJ

ye nisbetle QOkbiiyiik degerleri i~in

J" (z)

-+

Nv(z) -+

V V Z-z
nz

-2 cos ( z -

'IIJt

--

-:It

sin (z _ v; +iz

H/102)-:>-(+i)''+ A-4

tv ;z e

=)

(10)

BESSEL FONKS1YONLARININ K()KLERl

(10) dan J" ve N,. nun sonsuz sayida kdktl haiz olduklari i.§ikirdlr. A§agldaki A-1 ve A-2 cetvelleri \1=0,1, 2 iein en kU~Uk birk~ kakUn listesini vermektedirler. Cok daha teferruath cetvelleri cWa.tson'un <Bessel Functions» isimli eserinin 748. sayfasindan itib8.ren bulmak mUmkUndiir.

Bessel Silindir Fonksiyonlarl

93

tedir.

Bazan da Jv (z) nin koklerinden ziyade mak.simum ve minimumlan ararur. Cetvel A~3 de Jm' (e) =0 denkleminin birkac kokUnii gostermek-

Cetvel A-I Jm (xmn) =0 In koklerl

m n

1 2.405 3.832 5.136

2 5.520 7.016 8.417

3 8.654 10.173 11.620

Cetvel A-2 N m (Ymn) =0 In kokleri

m

n 2

3 7.086 8.596 10.023

0 1
2

0.8936 2.197 3.384

3.958 5.430 6.794

Cetvel A-3 Jm'(x'mn) =0 In kokleri

m n

1 0 1.841 3.054

1
2

3.832 5.331 6.706

7.016 8.536 9.970

Bessel fonksiyonlarmm gayet teferruath niimerik cetvelleri mevcuttur. Jahnke ve Emde'de ve Watson'da vasat talebe i~in oldukea teferruath cetveller vardtr. Morse ve Feshbach da sayfa 1565 de ve Ek'de ktsa cetveller vermektedirler. A-5 TADtL ED~ d2 [ dz2 BESSEL FONKStYONLABI 1d + z dz tZ2

va] n,.(z)

(11)

94

Kuvantum Mekani~ Matematiline

G~

diferansiyel denkleminin ~ozUmlerine tidil ediImi§ Bessel fonksiyonlart adi verilir. (1) He mukayese bunlarm z yerine iz a.rgUmentli Bessel fonk .. siyonlanna bagh olduklarmi gosterir. Lineer mUstakil tadll edilmis .iki Bessel fonkaiyonunu (biri birinci, digeri ikinci eins olmak mere) I,.(z) ve K,. (z) He gbstermek ve I,,(z)
K ...z) (
= i-to J,.(iz}
= ~

i,,+l Ht'(I)(iz)

(12)

§eklinde tarif etmek adet haline gelmistir. K_v (z) =K,. (z) oldugu goste .. rilebilir. Elger v He z reel iseler Iv (z) ile K,. (e) de reel olurlar; bunlar z nin sahmmh degil, fakat monoton fonksiyonlaridir, 1'1 ve Kv nUn tahkik ettikleri rekiirans ba~nt11an da §unlardIr:

Kv-1
'V

KV+l = -

2'1
-

(13)

K,.

reelse ve negatif degilse argiimentin kU~iik ve biiyUk degerleri i~ asimtotik if§.deler de §U §ekildedir:

Izl nin 1 e ve

'V

ye nisbetle ~ok kU9Uk degerleri i~n

I.(z)-+ r(v ~ I) ( ;
Ko(z) -+ -

[in ( ~ ) + 0.5772 ..• 1

i!;in

(14)

i:tl

nin 1 e ve v ye nisbetle

90k bti.yiik degerleri

I,,(x) -+.1

V 2l£X

(15)

Bessel SUindir Fonksiyonlan

95

A-6

BELlRStz tNTEGRALLER

(1) diferansiyel denkleminden J'V, N«; H,,(lrt) iidi silindirik fonksiyonlanndan herhangi ikisinin §U belirsiz integralleri elde edilebilir:

[(p' - q2)z - lA' ~ v']Z~(pZ)~.(qZ)dZ

= z[qZ!,(pZ)~/(qZ)_p;,.(qz)ZI"(pz)]
Buradaki Usler argiimente gore tUrevleri gostermektedir. de

(16)

T ddil edilmis Bessel [onksiqonlart igin mUtekabil integral

f[

(p' - q2)Z

+ fLo-:-

v']

ZI'(PZ) Mqz)dz
=-

z[qZ,u(pz);,.'(qz) - p~(qz)Zf"(pz)]

(17)

3ekllndedir. Eger argUmentlerle mertebeler dir fonksiyonlan i~in c8.ri olur: aym ise
§U

belirsiz integrillidi

silin-

zZ.(z)~(z)dz

=;

[Z:~: (1 - :. )Z.~ + ]
+ Zv+l
~'+1 : (Z.I;'+1

= ;' [Z.~

+ ZV+l~)

(18)

Tadil edilmis Bessel fonksiyonlanna

tekabiil eden integral (1

de (19)

f
duro
A-7

zZ.(z)~.(z)dz

~2l

+ ::) Z.~-

Z:~' ]

KtJRESEL BESSEL FONKStYONLARI

( 'V 2 + k2) 'I' =0 dalga denkleminin kiiresel koordinatlarda ayrrsmunda radyal kismi veren denklem

tP [ dr'l.

+ ~ dr +k d_ r

2_

1(1

+ 1) ] Iz(r) r2

=- 0

(20)

Kuvantum Mekanig'l Matematigine Gir1~

§eklini ahr. Bunun ~oziimii

(21)

geklindedir. Bu fonksiyonlann onemi dolayisiyla 31(z) t nl [z}, hP'2) (s) lie g6sterilen kiiresel Bessel 'Ve Hankel fonksigonlannl §U §ekUde ti.rif etmek adet olmustur:

j,(z)

(;ztJ1+i1

(z)

n,{z)

= ( ;zt

N1+ (z)

(22)

hP,2)(x) Reel
%

= j,(z) + inl(x)

i~n hP)(x)

fonksiyonu

hl(1)(x) in kompleks e§lenigidir.

(2) seriye

8.g1hmla.nndan

n,(z)

= - (-x)

(1 dz (COS z d)1

x)

(23)

oldugunu gostermek kibildir. l nin ilk birkae degeri i~in hu fonksiyonlarm ~ §ekilleri goyledir: 1=0:
· )o(z)

sin z cos % z ; no(z} = - -Z-;

1zo{I)(z) = iz

eiz

1= 1:

· () sin liZ = -- z - cos z _.

Zl %1

(1 + !) ·() = ( -3 - -1). 12
h,")(z)
Z =-;'
Z3 Z 810 Z -

'

() nlz

cos =--z z1.

__z .
sin

'

3 cos
ZZ

(24)

Bessel Silindir Fonksiyonlan

97

n~z)

3 ( -z3 -

1) 3 sin z -z cos z - --zl!;~

(9) ve (10) genel asimtotik §ekillerinden kiiresel Bessel fonksiyonIanmn asimtotik ~ekillerinin a§aitdaki gibi oldugu bulunabilir.

Izi

Bin l ye

ve 1 e gore 90k kii~\ik degerleri ~in

(2)
n; (Z ) +

(:U-l )11
Z

1+1

burada

(21+1)!!

= (21+1) (21-1)
. ()

(2l-3)

... X 5x 3 Xl dir.

Iz! Din l den ~k biiytik degerleri i~in

} l Z """

1. Z SIO (Z
-; t

ire 2)

n,(z)

-70- -

cos ( z -

i11) 2"

(26)

KUresel Bessel fonksiyonlannm

muhtelif ~iftlerinin wronskiyenleri

de

§eklindedir. ~/ He ;" 11.1, hpj, hPj nin herhangi lineer kombinezonunu gostererek, kUresel Bessel fonksiyonlan i~in bazr rekiirans baiJ,ntIlan da asag,da srralanmts bulunmakta.cbr: